Zugaben und Anmerkungen Juni

APPENDIX ADDENDORUM, MUTANDORUM, CORRIGENDORUM, AD QUINQUE TOMOS DE ACTIS SANCTORUM JUNII.

[Praefatio]

C. J.

Monendus Lector, præter Appendicem Addendorum &c. tomo primo subnexam, alia quædam, ad eumdem tomum spectantia, reperiri initio tomi secundi post Acoluthiam officij græci, pag. LXXXI, hoc titulo, Paralipomena ad tomum primum Junij. Hæc, quia loco non suo, certe non solito, videri poßunt relata esse, nemini facile in mentem veniet istic loci quærere. Quamobrem id hic indicandum duxi ad expeditiorem Lectoris usum; quamvis & præcipua quæque Addendorum &c. illic relata, hic denuo notaturus sim suo ordine dierum & paginarum, simul moniturus, ubi reperienda sint.

APPENDIX AD DIEM I ET II JUNII.

[Ad Diem I]

[Errata]

Pag. 3, columna 2, versu 12, in catalogo Sanctorum post S. Fortunatum insere:

S. Probatius Presbyter, prope Parisios in Francia.

S. Majanus Peregrinus, Longariis in Vasconia.

Pag. 72, col. non 1, sed 2, versu 2, post — illinat — adde sub alio numero ut hic sequitur.

6 Interim Gaditanæ Historiæ illustrator &c. prout leguntur in Paralipomenis supra indicatis pag. LXXXV.

Pag. 76, post Acta S. Fortunati, pone Commentariolum hic sequentem.

DE S. PROBATIO PRESBYTERO,
PROPE PARISIOS IN FRANCIA,
ET S. MAJANO PEREGRINO,
LONGARIIS IN VASCONIA.

Probatius Presbyter, prope Parisios in Francia (S.)
Majanus, Peregrinus Longuriis in Vasconia (S.)

Commentariolum de his Sanctis habes in Paralipomenis iam citatis pag. LXXXV, ubi tamen ℣ 25 lege, Longuiers, pro Longiers; & in titulo præmisso, Longariis, pro Longuriis. Ibidem sequuntur quædam addenda pro paginis 77, 158, & 159: in quorum addendorum ultimo de S. Palagia ℣ 2, impressum est, ad ferum — lege — ad forum.

[Ad Diem II]

[Errata]

Pag. 209, ante titulum De sanctis martyribus Romanis, ponatur

APPENDIX III.
De restauratione monasterii Hasnoniensis ex apparitione SS. Marcellini & Petri, curata per Balduinum Flandriæ Comitem, illorum patrocinio mortis periculo bis ereptum seculo XI: item de eorumdem ibi olim & nunc Reliquiis.

Marcellinus Presb. Martyr Romæ (S.)
Petrus Exorcista, Martyr Romæ (S.)
Thomatus, Martyr Romæ (S.)
Rogatus, Martyr Romæ (S.)
Quadraginta duo, Martyres Romæ (SS.)

C. J.

[Eginhardus misit horum] Narrat Eginhardus, supra cap. VIII, Reliquias sanctorum Christi martyrum Marcellini & Petri a se, præterquam in alia loca, etiam Gandavum missas fuisse ad monasterium S. Bavonis, rogatu Fratrum, ibidem tunc Deo servientium; [Reliquias Gandavum,] ipsasque eo perlatas anno ab Incarnatione Domini nostriJesu Christi DCCCXXVIII, die V Nonas Julias, & mox cœpisse operari miracula varia; quorum & catalogum, intra spatium trimestre factorum, Lectori proponit. Nihil ille meminit de eorumdem Reliquiis, deportatis ad monasterium Hasnoniense, ubi tamen aliquæ sciuntur celebrem cultum habuisse seculo XI, ac deinceps; & subinde postea translatæ fuisse ad ecclesiam S. Mariæ majoris Valentianis, quæ ecclesia monachorum est Hasnoniensium.

[112] Habemus multos codices Mss. Francisci de Bar monachi Aquicinctini, [nescitur misisse Hasnonium] non indiligentis compilatoris, qui tomi VI parte secunda tractans de abbatia Hasnoniensi, innuit, translationem sanctorum Martyrum prædictorum factam fuisse ad memoratam abbatiam initio seculi IX; ante scilicet quam illos in Germania excepit Eginhardus Roma allatos ad se; & quidem, ait de Bar, integra eorum corpora Hasnonium illo tempore deportata fuisse. Sic enim habet citato tomo pag. 71, & sequenti: Ex archivis Hasnoniensis cœnobii, scilicet in Ms. libro ita scriptum legimus: Sancti Marcellinus Presbyter, & Petrus Exorcista martyrio affecti fuere sub Diocletiano,…. quorum corpora duo seorsim ad cœnobium Hasnoniense allata fuere anno Domini DCCCVIII, & condita super altari cum omni honore ac reverentia. Tum subiungit de suo:

[113] In summa siquis historiam translationis eorum a Roma in Belgium audire cupiat, [ubi putant se illorum corpora habere,] tale compendium damus ex originali codice eiusdem Hasnoniensis monasterij in pergameno in folio, cooperto subnigro corio … cujus titulus est talis: Veris veri Dei cultoribus, & Jesu Christi Domini nostri sanctorumque eius non fictis amatoribus Eynardus Abbas S. Bavonis, peccator. Hic titulus est ipsius Eginhardi, ut videre est supra, præterquam quod Eginhardus hic vocetur Abbas S. Bavonis, quod Eginhardus ipse non habet. Sequitur in codice Hasnoniensi eiusdem Eginhardi prologus & historia translationis, plane prout a nobis impressa sunt, uti manifeste colligitur e compendio, quod de Bar inde desumptum proponit, sane prolixissimum, quodque verius historia ipsa, paucis quæ minus necessaria sunt, prætermissis, quam compendium ejus dicipossit. In his ampla quidem mentio fit Reliquiarum ab Eginhardo missarum Aquisgrano Trajectum ad S. Servatii, Valentianas ad S. Silvii; Gandavum ad S. Bavonis monasteria, nulla vero uspiam missarum ad monasterium Hasnoniense.

[114] Mirum est, hujus monasterii incolas olim, & posteriores scriptores, [nullo sufficienti ad id probandum argumento.] ceteroquin eruditos, deinde inde credidisse, sanctorum Martyrum, de quibus hic sermo est, corpora & quidem integra, ad locum illum Roma per Galliam translata fuisse: cum tamen nulla talis translationis scriptura proferatur alia, aut inveniatur Hasnonii, quam ipsa Eginhardi historia, quæ plane alia docet. Vide caput eius secundum, ubi viam qua, & locum quo allata fuere sacra corpora, accurate descriptum invenies. Qui porro acceperint illa Hasnonienses anno DCCCVIII, quæ duodeviginti annis post e tumulis suis primum extracta fuerunt? Quod siquis opinari velit, librarij errore in codice nostro scriptum esse annum DCCCVIII pro DCCCXXVIII; quo missas ab Eginhardo ad S. Bavonis monasterium Reliquias fuisse constat, sequar ita opinantem, & credam eodem tempore ad S. Bavonis, & alias similes Hasnonium perlatas fuisse Reliquias (non corpora) dono Eginhardi; quamvis hic ultimum non affirmet; fortasse quia ab Hasnoniensibus rescriptum non accepit de miraculis, apud ipsos perintercessionem Sanctorum illorum factis, quemadmodum accepit a Gandensibus, Valentianensibus & Trajectensibus. Hæc in gratiam prædictorum opinatorum.

[115] Scio, Scriptores, ad caput VIII historiæ Eginhardi litt. d citatos, [Putant alii Reliquias anno 1070] Gazetum, Doutermannum & alios asserere, Reliquias aliquas (Gazetus satis insignes particulas vocat, ) allatas fuisse Gandavo Hasnonium anno MLXX, quando nova Hasnonii ecclesia, curante Balduino Montensi, Flandriæ Hannoniæque comite, & Hasnoniensis monasterii restauratore, solenniter dedicata fuit. Verum his, quod ad tempus translationis attinet, assentiri non possum. Constat enim ex diplomate Balduini mox producendo, iam tum Hasnonii Reliquias fuisse, quando sancti Marcellinus & Petrus Balduino prædicto, adhuc adolescentulo, e gravi morbo ad extremum vitæ discrimen deducto, apparuerunt promiseruntque longiorem vitam, si monasterium Hasnoniense restaurandum curaret; quod Buzelinus in Annalibus Galloflandriæ lib. 4, pag. 160, innuit contigisse anno MXLV, aut intra biennium post. Ætas quoque Balduini, adhuc adolescentis requirit, circiter idem tempus factam esse apparitionem. Recepit autem apparentibus sibi Sanctis æger, se præstiturum quod postulabant; & continuo advocatis parentibus rei seriem pandit, [Hasnonium missas Gandavo,] eorumque concensum obtinens, convalescit præter expectationem. Exinde vero diutius quam par erat, distulit promissa solvere, cum fere post decennium, dum patrem ad obsidendam Antverpiam sequitur, incidit ex accepto vulnere in novum mortis periculum, quando tandem pristina renovans vota, convaluit denuo, opusque aggressus, eo perduxit tam monasterium quam ecclesiam, ut anno MLXX, eorum encænia solenniter celebraverit, postquam quinquennio prius tabulas novæ fundationis dotationisque suæ condiderat confirmandasque a Philippo Galliarum rege curaverat. Sed hæc, ad maiorem Sanctorum nostrorum gloriam, ex ipsius Balduini tabulis, quibus facti sui causam inserit, audiamus. Exstant apud de Bar, quamvis non satis correcte in aliquibus scriptæ; & sic habent.

[116] [aliter docente Balduini diplomate,] In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis, Patris & Filii & Spiritus sancti. Ego Balduinus filius Balduini, Philippi regis Francorum Procuratoris & Bajuli, futuræ posteritati, Spiritus sancti gratia renatæ, hujus conscriptionis paginam curavi transmittere; qualiter omnipotentis & clementis Dei patientia & benignitas, quæ, teste Apostolo, adducit peccatores ad pœnitentiam; me in gravi mei corporis valetudine visitaverit, & super restauratione Hasnoniensis cœnobii, in honorem beati Petri apostolorum principis olim constructi, & a viris principibus sublimati vel dotati, nunc, negligentia vel depopulatione tam laicorum quam clericorum, ad nihilum pene redacti, me per visum monuerit. Quod scribo, non accepi ab homine, sed ipsum testor, quem præmisi Deum; monitus sum ab eo in nimia corporis mei ægritudine per beatos martyres Marcellinum & Petrum, qui infra septa requiescunt eiusdem basilicæ.

[117] Hancergo admonitionem cum patri meo Balduino matrique meæ Adelæ ex ordine recensuissem, [declarantis cur Hasnoniense monasterium restauraverit] eorum salubri consilio aliorumque plurimorum abbatum, clericorum, laicorum exhortatione gratissima, exsecuturum me obligavi; & sic ab importabili, quam patiebar, molestia corporis, misericordi Deo alleviante, malum evasi. Processu vero aliquanto temporis, cum ingratus Domini misericordiæ, neglectui seu potius oblivioni promissa mea tradidissem (non enim sentiebam quæ sensi,) iterum gravis facta est super me manus. Domini, atque incidi in languorem fortissimum, quo non erat qui me speraret evasurum. [At] recolligens, quia olim me obligaveram, & imputans peccatis meis, graviter flens & ejulans ferebam; accitisque iterum genitore meo & genitrice & alijs quam plurimis, jurejurando adstrinxi me reformaturum quidquid neglexerat reatus oblivionis.

[118] Repropitiante vero mihi misericordissimo cælorum Rege & animam, [ex voto pridem emisso,] quam pene perdideram revocante, ubi adhuc iacens in terra, quasi positus in ecstasi, nimie angustabar doloribus, dubius evasionis; per ardentem cereum (quia locus præfatus in ditione patris erat) eo donante & Deo disponente, recepi obedientiam cœnobij eiusdem restaurationis. Receptis igitur viribus, quibus pene fueram destitutus, ardentissimo fervore spiritus cœpi mecum cogitare, qua via, quave ratione, quibusve auxiliis, tam diu neglecta, tam distracta & prope ad nihilum inclinata, relevare possem vel redintegrare; & quia didiceram a bonis, sacræ Scripturæ auctoritate instructis, tam clericis quam monachis; [quod] plane incendat peccati rubiginem qui valde ardet per amoris ignem, & tanto peccati rubigo consumitur, quanto peccatoris cor igne caritatis concrematur; quia in sua erat diœcesi, contuli me quantocius ad venerabilem sanctæ Dei genitricis ecclesiæ Cameracensis Lietbertum præsulem, cuius consilio & auxilio vel assensu renovatis prædicti cœnobii ædificijs vel officinis, monachorum promovi ordinem.

[119] Inquisitis autem cum omni diligentia & recuperatis ex parte bonis, [donantisque ei nova bona anno 1065.] cœnobio supradicto a viris religiosis olim attributis, monachorum ibidem Deo deservientium restitui usibus. Sed quia modica probavi, adieci de meis libera & ab omni exactione remota; quæ continentur inferius. Bona illa recensere non est huius loci. Additur tabulis Balduini, confirmatio, a rege Galliarum Philippo concessa, Corbeiæ in basilica beati Petri Apostoli anno ab Incarnatione Domini MLXV, Indictione III, Epacta XI, regnante Philippo rege anno VI, episcopante Lietberto Cameracensi anno XVII. Iisdem characteristicis annorum notis signatur similis confirmatio regis Philippi apud Joannem le Carpentier in historia Cameracensi anno 1663 gallice impressa, parte 4, pag. 8.

[120] Ex præmissi tabulis manifestissimum fit, ante Hasnonii Reliquias sanctorum Marcellini & Petri fuisse, [Hinc ostenditur ante annum 1070 Reliquias ibi fuisse:] quam nova ecclesia anno MLXX, dedicata sit. Tabulæ enim quinquennio prius conscriptæ, asserunt Sanctos illos (intellige eorum Reliquias) requiescere infra septa basilicæ Hasnoniensis: & requievisse ibidem dudum, inferri potest ex apparitione eorumdem Sanctorum, annos XX prius Balduino facta, qua huic illi promiserunt longiorem vitam, si monasterium Hasnoniense restaurandum susciperet. Diceres, pristini domicilii sui solicitos fuisse. Certe quamdiu nemo ostenderit certum tempus, quo delatæ eo fuerint Reliquiæ e monasterio S. Bavonis; e quo allatas fuisse, citati scriptores assentiuntur; volens credam, id factum esse eodem fere tempore, quo Gandavum allatæ fuerant, id est anno DCCCXXVIII; quando & historiam Eginhardi, quam hodiedum servant Hasnonienses, simulacceperint. Interim lubens concedam ijsdem scriptoribus, anno MLXX transpositas Hasnonii fuisse Reliquias ex antiquæ capsa in novam, iussu Balduini deauratam & gemmis pretiosis distinctam, uti loquitur Gazetus; & simul translatas fuisse ex antiqua ecclesia in novam, quando huius dedicatio solennis die tertia Junij a Lietardo Cameracensi episcopo facta fuit, eo evocatis a restauratore, ad augendam celebritatem, præcipua nobilitate ac dignitate conspicuis viris, apportatisque ex universa propemodum Flandria & Hannonia venerabilibus Sanctorum corporibus; ut illa ætate obtinebat.

[121] [quæ subinde Valentianas traductæ] Permanserunt porro sacræ illæ Reliquiæ apud eosdem monachos, subinde ad ecclesiam eorumdem Valentianis, S. Mariæ majoris appellatam, delatæ; usque ad annum MDLXVI, quo a tumultuantibus novellis hæreticis, auro argentoque capsarum inhiantibus, abiectæ, atque a nescio quo collectæ, mundoque linteo involutæ, ad urbis prætorium portatæ, ac demum anno quarto post, præmisso testium, talia iureiurando confirmantium in legitimo examine, pristino loco ac honori restitutæ fuerunt, ut docet sæpe dictus de Bar, ex eoque alij recentiores. Abbas Hasnonii ab anno MDXLIV fuit Michael du Chesnoy, qui lugens prædictæ ecclesiæ suæ Valentianensis anno MDLXVI direptionem, plurimum deinde sategit, ut Reliquias sanctorum Martyrum recuperaret. Verum id illi felicitatis & gaudii mors invidit, quam obiit anno MDLXIX.

[122] [ibique direptæ anno 1566 ab hæreticis,] Felicior hac parte fuit Michaelis successor Jacobus Froye, Abbas a Rege nominatus. Illo enim antequam inauguraretur MDLXX die XXIII Aprilis, agente, mox examen de identitate Reliquiarum fuit institutum: quod de Bar e quodam libro Ms. illius temporis, invento Valentianis, deprompsit; atque ego hic compendio, rescissis minus necessariis testium repetitionibus, lectori propono. Feretra (inquit ille) seu capsæ sanctorum Marcellini & Petri martyrum confractæ & comminutæ fuerunt a Calvinianis in ecclesia S. Mariæ majoris Valentianis, uti aliorum Sanctorum eiusdem ecclesiæ, die S. Bartholomæi anno MDLXVI, ibique, die XXIX Martij MDLXX ante Pascha, [an. 1570 restitutæ fuerunt,] dictæ Reliquiæ post sumptam de illis informationem, repositæ solenniter fuerunt in nova capsa per suffraganeum episcopi Cameracensis dominum Martinum Cuperum, abbatem sancti Crispini, præsentibus domino Jacobo Froye, Hasnonii abbate; dominis item, Antonio Vermans Viconiensi; & Francisco Pire, sancti Joannis Valentianis, abbatibus, alijsque tam ecclesiasticis quam secularibus: & instituerunt supplicationem circum dictam ecclesiam paulo ante missam solennem, portante dictas Reliquias involutas, super brachia sua dicto domino suffraganeo.

[123] [sumpta prius informatione per suffraganeum Cameracen.] Sequitur in eodem codice Ms. Informatio sumpta Valentianis per reverendissimum D. Martinum Cuperum, suffrageneum Cameracensis episcopi, atque abbatem S. Crispini; & D. Jacobum Froye abbatem Hasnonii, super facto de Reliquijs sanctorum Marcellini & Petri martyrum, profanatis per hæreticos Valentianenses anno MDLXVI die S. Bartholomæi. Tempus sumptæ informationis hic non exprimitur, sed sufficienter innotescit ex subsignatione depositionum, fuisse annum MDLXX, diem XXVIII Martij Depositiones omnino sex habentur in Ms. nostro; quarum prima est Antonii le Poyvre, domini de Rosel, qui in præsentia D. abbatis S. Crispini ad requisitionem D. Abbatis Hasnoniensis, interogatus super facto de Reliquiis confractis in direptione, quæ contigit in hac urbe Valentiana die S. Bartholomæi anno MDLXVI; respondit, quod, quantum meminisset antiqua memoria sua, Reliquiæ confractæ in dicto loco [seu ecclesia S. Mariæ majoris] portatæ fuerunt in curiam urbis, linteo involutæ, atque illic tam diu conservatæ fuerunt, donec illas repetiit Thesaurarius dictæ ecclesiæ S. Mariæ, cui & fideliter sunt restitutæ &c.

[224] Alter testis, Joannes Rasoir, civis Valentianensis, audita depositione præmissa, [auditisque testibus variis,] testatus est in verbo veritatis, summam eius, de Reliquiis ablatis e templo S. Mariæ, allatisque ad curiam civium, & restitutis Thesaurario, veram esse. Eodem redit declaratio tertii testis, Jacobi le Simon; & quartæ, Catharinæ Roucques, uxoris Jacobi de Lespine, annos circiter XLIV natæ. Dixit hæc, quod tempore direptionis prædictæ contulit se ad ecclesiam S. Mariæ majoris, anxia, ne forte quid incommodi a tumultuantibus pateretur frater suus, dictæ ecclesiæ Thesaurarius: cumque pervenisset ad ingressum portæ, vidit hominem viliter indutum, quem audiebat appellari Abraham, portantem humeris suis in linea tela aliquot ossa, quæ idem homo projiciebat ad pedes ipsius Catharinæ, quæquo paulo post iterum sustulit, dicens, se illa portaturum ad curiam civium; quod & fecisse, eadem Catharina deinde intellexit.

[225] Testis quintus, Franciscus Hoye, homo exterus, habitans Valentianis, [quæ facta fuerunt declarantibus.] annorum circiter XLIII, deposuit præter alia, se tumultus tempore fuisse in ecclesia S. Mariæ majoris & illic vidisse hominem male vestitum, portantem ossa quædam in linteo albo: ceterum nescire quid illis fecerit, aut quo portaverit. Scivit illud testis sextus, Joannes le Francq mercator, habitans Valentianis, natus annos LII, deposuitque, se quo tempore direptio facta est Valentianis, fuisse urbis scabinum, ac propterea (quia ex officio suo tunc in curia fuerit) scire, quod in eamdem curiam, per quemdam ei ignotum allata fuerint aliquot ossa, deportata e S. Mariæ majoris, in linteo albo, quæ postea Thesaurario dictæ ecclesiæ, eadem esse affirmanti, restituta fuerunt. Horum, saltem quatuor ultimorum, testium depositiones exceptæ fuerunt a Jacobo Berot Notario publico auctoritate apostolica & imperiali, die XXVIII Martij MDLXX.

[226] Porro ex his depositionibus abunde video constare, linteum cum ossibus confractis e templo S. Mariæ majoris ad curiam civitatis perlatum, [Constat et iam illas hodiedum superesse.] ossaque deinde Thesaurario eiusdem ecclesiæ reddita fuisse. At non item inde constat, ossa linteo inclusa, vel omnia, vel aliqua, sanctorum Marcellini & Petri fuisse Reliquias: neque enim id probat depositio testium, quamvis sextus affirmet, Thesaurarium, cum ossa recepit e curia, dixisse eadem esse; non enim insinuavit, cuius aut quorum illa essent Sanctorum. Quamobrem lubens viderem ipsius suffraganei, tamquam judicis, sententiam de dictis ossibus, e quibus aliqua saltem frustula, aut, uti Gazetus scribit, satis insignes particulas, pro Reliquiis sanctorum Marcellini & Petri recognitas & approbatas fuisse, colligitur a posteriori, quia denuo expositæ fuerunt publicæ venerationi; atque ex testimonio scriptorum, Raizzii imprimis, ad caput VIII historiæ Eginhardi litt. d, pag. 202, nobis citati, contra Molanum , illas superesse probantis; ac Doutermanni, eas hodiedum in honore esse asserentis, & aliorum.

APPENDIX IV.
De ecclesiis vetustis SS. Marcellini ac Petri martyrum.

Marcellinus Presb. Martyr Romæ (S.)
Petrus Exorcista, Martyr Romæ (S.)
Thomatus, Martyr Romæ (S.)
Rogatus, Martyr Romæ (S.)
Quadraginta duo, Martyres Romæ (SS.)

C. J.

Certissimum est, duas olim SS. Marcellini presbyteri ac Petri exorcistæ ecclesias, [Duæ horum Sanctorum ecclesiæ] easque pervetustas ac celebres, fuisse, alteram extra Romam via Lavicana ad tria passuum millia, in loco, inter duas Lauros dicto; alteram intra Urbem, non procul ab ecclesia Lateranensi, quæ hodiedum superest, illa pridem collapsa. Ad priorem locum, inter duas Lauros (ubi S. Tiburtius martyr, is qui a S. Sebastiano ad fidem Christi conversus fuit, coliturque XI Augusti, non multo ante decapitatus quiescebat) transtulerunt Lucilla & Firmina christianissimæ feminæ, per visionem monitæ, corpora sanctorum Marcellini & Petri prædictorum, exhumata e loco martyrii eorum, qui antea silva Nigra, deinde Candida dictus fuit, ibique illa apud S. Tiburtium contumulaveruntin crypta. Illo ipso in loco Constantinus Magnus, non admodum multo post tempore ædificavit ecclesiam, sub invocatione SS. Marcellini & Petri, quæ subinde etiam Tiburtii vocata legitur, ab ejusdem ibi condito corpore.

[128] [admodum vetustæ,] De hac, & alia eorumdem duorum Sanctorum intra Urbem ecclesia (quæ a quo condita sit, ex idoneo auctore nondum didici) pauca habentur in Commentario nostro prævio ad illorum Acta. Pluscula de utraque ecclesia nuper congessit typisque vulgavit Jacobus Laderchius, e congregatione Oratorii S. Philippi Nerii Romæ Presbyter, præfatus, id se operis suscepisse ex voluntate Sanctiss. D. N. Clementis PP. XI, pro suo sacrarum antiquitatum ac religionis propagandæ studio cupientis, quemadmodum iam alias vetustiores ecclesias, [a Laderchio nuper commentario illustratæ.] puta S. Mariæ trans Tiberim & S. Theodori martyris, reficiendas curavit, ita basilicas quoque sanctorum martyrum Marcellini & Petri restaurare; utque opus illud suum illustrius fiat, earumdem basilicarum situs, initia, reparationes, majestatem sanctitatemque & memoranda alia describi. Dignum profecto sapientissimo juxta ac sanctissimoPontifice consilium: quo & ego moveor, ut nonnulla breviter tum ex commentario Laderchii, tum aliunde, si qua possim, excerpta, ad eorumdem Sanctorum honorem hic colligam.

[129] [Harum altera, extra Romam a Constantino M. structa,] Laderchius opus suum, quod Dissertationem historicam inscribit, dispertitur in tres partes; & in prima quidem disserit de basilica SS. Marcellini & Petri Constantiniana exta Urbem. Nos de eadem iam diximus in citato Commentario prævio nostro ex Anastasio Bibliothecario, in S. Silvestro Papa, quod Augustus Constantinus fecit basilicam beatissimis martyribus Marcellino presbytero & Petro exorcistæ inter duas Lauros; & mausoleum, ubi beatissima mater ipsius sepulta est Helena Augusta, in sarcophago porphyretico, via Lavicana, milliario ab urbe Roma tertio. In quo loco, & pro amore matris suæ & veneratione Sanctorum, videlicet Marcellini ac Petri, posuit dona voti sui, plurima sane & pretiosissima, prout continuo ab eodem Anastacio annumerantur. Quæ hic retulimus, totidem verbis leguntur in Libro pontificali, desumptaque sunt & amplificata ab auctoribus suis ex Catalogo pontificum Romanorum veteri secundo, diligenti studio Henschenii nostri illustrato ante tomum I Aprilis: ubi ita scribitur deConstantino: Eodem tempore fecit basilicam sanctorum martyrum Marcellini presbyteri & Petri exorcistæ.

[130] Citatus Anastasius alia non uno loco habet de eodem basilica, [ab Honorio & Hadriano PP. renovata fuit.] ac primum in gestis Honorii PP. I, qui sub annum DCXXXVIII decessit, refert; quod iste innovavit cœmeterium beatorum martyrum Marcellini & Petri via Lavicana. Item in Hadriano, sub exitum seculi VIII pontifice, quod cœmeterium beatorum martyrum Petri & Marcellini, via Lavicana, iuxta basilicam beatæ Helenæ, renovavit, & tectum eius, id est S. Tiburtii & eorumdem sanctorum Petri & Marcellini, noviter fecit; & gradus eius, qui descendunt ad eorum sacratissima corpora, noviter fecit; quoniam nullus erat jam descensus ad ipsa sancta corpora. Et subiungit huic textui Laderchius pag. 81, in fine: Hoc ipsum præstitit Nicolaus PP. primus (præfuit is Ecclesiæ ab anno DCCCLVIII per novennium) ut refert ipsemet Anastasius, dicens: Nicolaus ad basilicam beatorum martyrum Marcellini & Petri, quæ inter duas Lauros sita est, properavit; quam vetustate solutam ruinaque confractam invenit, & sentibus cooperatam, tribulisque repletam, ita ut nulli ad eam aditus panderetur: cuius mox fundamenta validissimo ædificio renovans, in meliorem statum, ut pridem fuerat, restauravit: in quam nunc ad laudem nominis divini, populi multitudo properat & confluit.

[131] Hanc quidem citationem cum subiuncta ibidem observatione, [An etiam a Nicolao I.] habet Laderchius ex Aringho suo, libro. 4, cap. 9, Romæ subterraneæ. Ego vero nihil eiusmodi in Nicolao Anastasij reperio in duabus editionibus, Moguntina anni 1602, & Parisiensi 1649: sed neque in adjunctis utrique variis lectionibus variorum codicum Mss. Nolim igitur meo nomine putari, istam ecclesiæ SS. Marcellini & Petri restaurationem a Nicolao I factam esse, si tamen facta est, seu ab ipso, seu ab alio quovis; contextus per se manifeste ostendit, agi illic de basilica extra Urbem, utpote inter duas Lauros sita, ut illa de re multis disputare exemplo Aringhi nil attineat. Videri quoque potest, istiusmodi restaurationem a Nicolao primofactam non fuisse, ob præcedentem eiusdem basilicæ reparationem, curatam ab Hadriano primo; a cuius obitu usque ad pontificatum Nicolai fluxerunt anni non amplius LXIII: quo temporis intervallo cogitari vix potest, ædificium vetustate solutum ruinaque confractum fuisse, uti hic dicitur.

[132] Neque vero assentiri possum illustrissimo viro Joanni Ciampino, qui ex citatis a se in sacris Ædificiis Constantini, [Num illa etiam S. Helenæ vocata.] pag. 123, & a nobis quoque hic numero superiori allatis Anastasii in Hadriano verbis deducit, eamdem basilicam SS. Marcellini & Petri, etiam S. Helenæ nomen accepisse. An id aliunde verum sit, nondum comperi. Certe ex citata Anastasii in Hadriano auctoritate id deduci adeo non potest, ut potius contrarium inde consequatur. Dicit quippe Anastasius ibi, cœmeterium beatorum Marcellini & Petri iuxta basilicam, sive mausoleum, B. Helenæ, fuisse renovatum. Si cœmeterium Sanctorum prædictorum erat iuxta basilicam B. Helenæ, eoque fere pertingebat, cogitari debet, ecclesiam eorumdem inde paulo magis remotam fuisse, atque adeo sub uno nomine non comprehendi, nisi forte per abusum vulgi. Et ipsa vox iuxta cœmeterium, magis notat vicinitatem, quam contiguitatem, saltem ecclesiarum. Et vero monstrari aliunde potestatque adeo monstrat Laderchius, basilicam sive mausoleum Helenæ, non intra Basilicam Marcellini & Petri fuisse, neque contiguum illi, sed aliquantum inde remotum, in eodem loco, qui inter duas Lauros appellatur.

[133] [Cæmeterium eiusdem ecclesiæ a Bosio descriptum.] Forma ecclesiæ, uti ex reliquis tunc aliquot perietinis delineata a Bosio, in Roma subterranea Aringhi repræsentatur, rotunda fuit, desinens sublime in tholum, in quo fenestræ octo fuerunt. Quæ forma, ut ego mihi imaginor, non valde dissimilis debet fuisse ecclesiæ B. Mariæ ad martyres, vulgo nota sub nomine La Rotonda; & minus dissimilis ecclesiæ S. Stephani in monte Cœlio, vulgo dicta, San Stefano della Rotonda. Exhibet ibidem Aringhus conspectum ecclesiæ, qua parte e ruinis tum supererat, cum ichnographia atque orthographia. Tum subiungit describitque, & multis figuris illustrat cœmeterium eorumdem Sanctorum subterraneum peramplum, quo ex ecclesia descensus adhuc patuit ab annis centum, quando illuc ingressus Bosius, & post illum alii, invenerunt cubicula XIV, ad latera viarum effossa, variisque picturis adornata, in quibus & multademortuorum monumenta: quæ, præter alia eiusdem cœmeterij, conspicies, si lubet, in iam dicta Roma subterranea: de quibus plura referre, nostri hic instituti non est.

[134] [Ecclesia, quæ est intra Urbem] Altera pars Dissertationis Laderchii imo & tertia tractat de ecclesia eorumdem Sanctorum, quæ est intra Urbem, prope a basilica S. Joannis in Laterano, quam ille quidem opinari per coniecturas quasdam amat, etiam a Constantino magno fundatam fuisse, aut saltem a Damaso PP. I. Verum cum nihil antiquæ auctoritatis illam in rem proferatur, satius esse puto tantum asserere, ante Gregorii magni pontificatum, & fortassis aliquanto ante, ecclesiam illam exstitisse, & quidem eodem in loco ubi nunc conspicitur. Nam in synodo Romana, uti iam diximus in commentario prævio num. 4, coacta sub prædicto Gregorio, exeunte seculo VI, in causa Joannis atque Athanasii presbyterorum, legitur subscripsisse Actis Albinus, SS. Marcellini & Petri presbyter.

[135] [extitit ante Gregorium Magnum] Atque hæc est antiquissima memoria, quæ de ista ecclesia reperitur indicatq, iam tum titulum Cardinalis Presbyteri fuisse, ideoque ad alteram eorumdem Sanctorum ecclesiam extra Urbem, quætitulus Cardinalitius non fuit, uti satis constat, referri non potest. De titulo huiusmodi, ecclesiæ urbanæ proprio, consentit Onuphrius Panvinus, [titulus Cardinalis,] opinaturque ante pontificatum Gregorii magni institutum fuisse; quod omnino videtur rationi consentaneum, quandoquidem sub illo pontifice Albinus presbyter istius ecclesiæ subscripserit Actis synodalibus. Ex eiusdem Onuphrii sententia, eadem ecclesia habuit olim Stationem feria IV Triduanarum, seu Rogationum, uti nunc dicimus, ante festum Ascensionis Domini; [& habet stationem;] quemadmodum olim habuit etiam ecclesia SS. Marcellini ac Petri via Lavicana IV Nonas Junii, festo nempe eorumdem Sanctorum die: sed hanc stationem dudum desiisse, alteram vero urbanam transiisse in Sabbatum post Dominicum secundam Quadragesimalis jejunii, quo etiamnum frequentatur quotannis, auctor est idem Onuphrius.

[136] [eadem restaurata a Greg. & Benedicto tertiis.] Altera nostræ intra muros ecclesiæ memoria reperitur in Gregorio PP. III, anno DCCXLI defuncto, apud Anastasium non admodum procul a fine, his paucis verbis: Fecit a novo ecclesiam SS. Marcellini & Petri iuxta Lateranis. Tertia vero in Benedicto PP. similiter III sui nominis, in hæc verba: In ecclesia beatorum Petri & Marcellini martyrum, cuius tectum iam vestutate positum, vicinum ruinæ existebat, depositis vetustissimis trabibus, & aliis impositis, noviter ipsum tectum, atque porticus in circuitu omnes noviter restauravit. Hæc sunt quæ de istius intra muros ecclesiæ restaurationibus leguntur in Anastasio & in libro Pontificali.

[137] Notissimæ quoque Litaniæ seu supplicationes septiformes a Gregorio magno, [Litaniæ septiformes indidem partim ductæ] ad avertendam dire sævientem tunc Romæ luem, institutæ, ex eadem ecclesia, non ex alia inter duas Lauros sita, partim ductæ fuerunt. Vocantur autem istæ Litaniæ septiformes, quia, ut mea quidem fert opinio, in septem diversis ecclesiis convenire iussi, inde singuli ordines supplicabundi egrediebantur, conveniebantque omnes, unum in locum, puta in ecclesiam S. Mariæ ad præsepe, vulgo nunc dictam S. Mariæ majoris, in monte Esquilino; aut in Vaticanam S. Petri, aut aliam aliquam (triduo enim videtur illa supplicatio continuasse,) ut illic omnes simul divinam misericordiam exorarent in præsenti; quæ tunc urgebat, necessitate.

[138] Scribit illa de re S. Gregorius episcopus Turonensis, [secundum Greg. Turonen.] contemporaneus, de rebus tunc Romæ gestis a Diacono suo, qui ibidem præsens fuerat, edoctus, lib. 10, Hist. cap. 1, enumerans singulos ordines; qui fuerunt, Clerus, Abbates, Abbatissæ, Infantes, Laici, Mulieres viduæ, Mulieres conjugatæ, cum suis quivis Ordo congregationibus propriis, & presbyteris Regionum. Assignat quoque singulis ordinibus ecclesias nominatim, ubi congregari & supplicationem inchoare debebant; quas inter etiam reperitur ecclesia SS. Marcellini ac Petri; dum sic ille scribit: Omnes Abbatissæ cum congregationibus suis egrediantur ecclesia sanctorum Marcellini & Petri, cum presbyteris regionis primæ. Ex quibus colligitur, istam SS. Marcellini & Petri ecclesiam, cum reliquæ omnes a Turonensi indicatæ, sint intra Urbem, extra illam quæri non debere. Neque vero credi potest, sanctimoniales virgines debuisse congregari ad supplicationem inchoandam, in ecclesia eorumdem Sanctorum extra Urbem ad tria passuum millia, ubi reliquis utriusque sexus ordinibus ecclesiæ suæ, eumdem in finem, intra muros assignatæfuerunt. Indidem concluditur etiam manifeste, ante pontificatum Gregorii magni ecclesiam illam intra Urbem conditam fuisse; quandoquidem prædictæ Litaniæ septiformes, erepto e vivis per istam luem Paschale Papa, ante ordinationem Gregorii successoris, aut saltem initio pontificatus ejus, indictæ fuerint. Quod ecclesiæ, unde supplicationes ductæ fuerunt, aliæ nominentur ab aliis, quam a Gregorio Turonensi indicatæ sunt, existimari potest accidisse, quia singulis tridui diebus aliæ atque aliæ ecclesiæ, ubi populus congregaretur, constitutæ fuerint, nempe quæ propius abessent ab illa basilica, ad quam omnes ordines convenire debebant, aut alia de causa. De quibus videri potest Laderchius. Nobis satis est ostendisse, ecclesiam SS. Marcellini & Petri intra Urbem tunc temporis extitisse.

[139] Non item id ostendi potest ex titulo homiliæ VI S. Gregorii magni; [An homilia 6 Gregorii in illorum ecclesia sit dicta;] qui in codicibus impressis ita legitur: Homilia habita ad populum, in basilica SS. Marcellini & Petri, die natalis eorum, Dominica tertia Adventus Domini. Titulus ille ut citatus est, etiam allegatur a Decessoribus nostris in sæpe dicto Commentario ad Acta horum Sanctorum, num. 4, absque ullo additamento; solummodo dubitantibus, num eadem homilia dicta a Gregorio fuerit in ecclesia extra Urbem, an intra. Nempe post Baronium, qui indidem deduxit, in suis ad diem secundum Junii annotationibus, natalem istorum Sanctorum etiam mense Decembri olim celebrem fuisse; suspicio ipsis non subiit, titulum homiliæ, qui passim sic legitur in editis Gregorii operibus, pseudographum esse; quamvis aliquid ejusmodi suspicatum fuisse Baronium, credi possit, dum sententiæ suæ subnectit, nisi sit mendum in codice, seu titulo homiliæ citatæ. At nunc satis constare putem, titulum istum in codd. Mss. aut non haberi, aut aliter atque aliter signari. Joannes Fronto in Kalendario Romano antiquo, quod anno 1652 Parisiis edidit cum notis antiquariis, testatur, in vetustissimis codicibus homiliarum S. Gregorii in Euangelia, titulos qui nunc leguntur, adscriptos non esse, in aliis alio atque alio modo esse descriptos, & signate titulum homiliæ VI reprobat, quia dicitur, recitatam fuisse Dominica tertia Adventus, natali SS. Marcellini & Petri, quod festum eo non pertinet.

[140] [id dissuadeni codices mss.] Aliorum quoque criticorum (quos inter Monachi sunt Benedictini congregationis S. Mauri)diligentia supervenit, docentium, in triginta codicibus Mss. deesse titulo illa verba; in die natali eorum, atque insuper deesse in aliis illa, Dominica tertia Adventus. Ex titulo igitur pseudographo, & e genio librariorum vario, nihil concludi certo potest. Imprimis igitur pars illa, in die natalis eorum, ab homine imperito adjecta fuerit, quia nusquam reperitur in Adventu Domini aliquod illorum Sanctorum festum, nedum Natalis, publice cultum fuisse. Dies natalis seu martyrii perpetuis temporibus quarto Nonas Junii adscriptus fuit. Translatio autem corporum ab Adone, non Trevirensi, qui nullus fuit, sed Viennensi archiepiscopo, signatur in martyrologio ejus, quinto Kal. Sept. Qui dies cum Adventu Domini nihil commune habent.

[141] [& alia argumenta.] Sed neque habita fuit homilia ista, prout titulus impressus præfert, in aliqua ecclesia SS. Marcellini & Petri. Quia, quod observare cuilibet curiosolicebit, pleræque, si non omnes, homiliæ Gregorii in Euangelia, duobus præcipue temporibus ac locis recitatæ fuerunt, videlicet vel in ecclesiis ubi tunc stationes solennes frequentabantur; vel in ecclesiis, ubi tunc festum natale tutelaris Patroni celebrabatur: & in hisce Patronorum festis ut plurimum, in homiliis suis, eorumdem Patronorum mentionem injicit. Constant hæc ex homiliis III, V, XXVIII, XXXII, XXXV, in natali Tutelarium, in ipsis eorumdem ecclesiis ad populum habitis: Homilia igitur VI, cum in natali SS. Marcellini & Petri habita non sit, nec in illa ipsorum mentio ulla fiat, sed nec per Adventum in alterutra eorumdem ecclesia statio fuerit; præsumi non debet, in alterutra istarum ecclesiarum a Gregorio recitata fuisse; quidquid demum titulus indicet pseudographus. Plura porro disputat Laderchius de Dominicis Adventus ad ostendendum, qua Dominica verosimilius dicta fuerit homilia ista; quæ ad nostrum institutum non magnopere spectant. Satis est nobis, dictam non fuisse in natali martyrum, sed in Adventu, de quare dubitare non licet, quia nempe Euangelium quod nunc legitur, atque etiam olim lectum fuit tempore Adventus in ecclesia catholica, illa homilia explanatur a Gregorio. Idem per conjecturas non otiosas inquirit in ecclesiam, ubi dicta verosimiliter fuisse potuerit; quæ apud ipsum videsis: observabis eadem opera, ecclesiam SS. Marcellini & Petri, quamvis in titulo homiliæ prænotetur, eo nullatenus abipso admitti.

[142] Certius & gloriosius est ecclesiæ isti, quod iam tum, temporibus S. Gregorii Magni titulus Presbyteri Cardinalis extiterit, [Cardinaliū in basilicis patriarch. celebrandi mos.] uti supra dicere cœpimus. Nunc addimus, ejusdem ecclesiæ Cardinalem Presbyterum in basilica Liberiana seu S. Mariæ ad præsepe, nunc vulgo S. Mariæ majoris appellata, quot hebdomadis, disignato sibi a summis Pontificibus die, sacris operari solenniter consuevisse, quemadmodum in aliis basilicis patriarchalibus, uti vocantur passim, operabantur quot diebus hebdomadæ Cardinales alii; nempe in Lateranensi septem cardinales episcopi, singuli singulis diebus sibi constitutis; sic septem cardinales presbyteri in Vaticana; septem alii in S. Pauli extra muros via Ostiensi; totidem in S. Laurentii itidem extra muros, via Tiburtina; denique septem reliqui (numerus enim presbyterorum cardinalium olim fixus erat XXVIII) in Liberiana. Quo autem die in hac basilica operaretur Cardinalis SS. Marcellini & Petri, non est facile disignatu.

[143] Habuit eadem ecclesia SS. Marcellini & Petri, [Presbyterium quid,] ejusque Cardinalis & clerus, presbyterium suum a summis Pontificibus. Est autem Presbyterium, uti hic sumitur, quod etiam Roga dici consuevit antiquis temporibus, donum pecuniarium, quo summi Pontifices impertiebantur illos, qui in præcipuis quibusdam solennitatibus ex officio Pontifici seu ministrabant seu honoris gratia aderant, aut occurrebant in via; tum homines seculares in dignitate constitutos, [& quibus dari solitum] tum præcipue Cardinales, Episcopos, Presbyteros, Diaconos aliosque de clero. Qua de re videri potest Cencius Camerarius in Romano Ordine apud Mabillonem tom. 2 Musei Italici pag. 188, & seqq. atque etiam alibi. Fuit quoque eidem ecclesiæ aliquando adiunctum hospitium peregrinorum atque infirmorum, uti ex Catallo refert Laderchius, quod lapsu temporis translatum fuit ad locum magis spatiosum in area basilicæ Lateranensis, ubi nunc splendidum magnificumque nosocomium spectatur.

[144] Diximus supra de antioquioribus hujus ecclesiæ restaurationibus; [Restauratur ecclesia a Crescentio Card.] nunc etiam minus antiquas inquiramus. Ciacconius de Pontificibus, anno 1601 Romæ editus, producit pag. 372, Crescentium Anagninum, qui a Paschale PP. II, cardinalisdiaconus creatus, postea vero a Calisto item II, presbyter cardinalis titulo SS. Marcellini & Petri factus, hunc Titulum suum & palatium vicinum a fundamentis restituit anno, uti testatur Laderchius, MCXIX Ab illo tempore nondum effluxerat sesquiseculum, quando eadem ecclesia indiguit nova consecratione, sive quod notabilem partem reparata fuerit, sive alia de causa. Memini certe, me ibidem aliquando coram legere in ampla vetustaque tabula marmorea, parieti infixa, hanc inscriptionem, quam Oldoinus quoque in Alexandro P P. IV, & Laderchius, uno alteroque verbulo aliunde suppleto, exhibent. Illam hic ego eo libentius reproduco, quod simul doceat, quam parce illis temporibus concedebantur Indulgentiæ, etiam in maximis solennitatibus, secus ac multi opinantur. Sic igitur se habet inscriptio.

[145] ✠ Anno Nativitatis Domini MCCLVI, Indict. XIV, [anno 1256, additis Indulgentiis,] die X mensis Aprilis, Alexander Papa IV consecravit hanc ecclesiam SS. Marcellini & Petri & utrumque altare, & reposuit in majori altari de reliquiis SS. Marcellini & Petri; SS. Marii & Martæ; SS. Bonifacii & Victoris; SS. Septem fratrum; & SS. Rufinæ & Secundæ; S. Jacobi apostoli; S. Christinæ virginis; SS. Sixti, Felicissimi & Agapiti; S. Gorgonii martyris; SS. Cornerlii & Cypriani; S. Stephani protomartyris: & tunc concessit ipsi ecclesiæ a dicta die consecrationis usque ad octavam, singulis annis Indulgentiam trium annorum & trium quadragenarum: & deinde transtulit dictam indulgentiam de dicta die in feriam secundam post Dominicam secundam Quadragesimæ; qua die addidit Indulgentiam unius anni & quadraginta dierum.

[146] Legitur quoque in eadem ecclesia hodiedum, testibus qui supra Oldoino & Laderchio, [Reparatur non multo post, a Comite Glusiano Card.] hocce distichon;

Hæc fieri Comes Mediolanensis, in hujus
      Cardinei Tituli iussit honore sui.

Est is Comes Glusianus de Casate, in sua patria Mediolani antea Archidiaconus; deinde presbyter cardinalis titulo SS. Marcellini & Petri renuntiatus a Martino Papa II, aliis IV, anno MCCLXXXI. Non memini, qua parte ecclesiæ, distichon illud inscriptum sit, neque id prodit Laderchius. Juvaret tamen sciri, ad dignoscendum, quid & quam multum ibi Comes fieri curaverit. Prima namque inscriptionis particula, Hæc, videtur designare reparationem factam esse in loco ubi ipsa inscriptio legitur: nec puto, magni operis fuisse, quandoquidem non multis a prædicta ejus consecratione annis, facta sit.

[147] Scribit item Oldoinus, Marianum Perbenedictum, ejusdem Tituli cardinalem presbyterum a Sixto P P. V, creatum, [Ornatur picturis a Card. Perbenedicto.] absidem ecclesiæ SS. Petri & Marcellini picturis, templique medium ornasse. Quæ eadem fere habet Laderchius. Credidero, illa ipsis aliunde constare. Nam, quæ mox subiungit uterque: Quare ad ianuam hæ sunt notæ, MARIANUS PERBENEDICTUS, CARD. DE CAMERINO HUJUS ECCLESIÆ TIT. id non inferunt. Potest alia de causa inscriptio talis ad januam apposita fuisse, videlicet ut posteritati constaret, Perbenedictum, virum omni ex parte laudabilem, istius Tituli cardinalem fuisse, tametsi nullum ibidem loci, memoriæ suæ monumentum aliud reliquisset.

[148] De præsenti ejusdem ecclesiæ forma & statu plura minutim observat Laderchius; [Status ecclesiæ uti nunc est;] imprimis quod duæ supersint in illa naves, ut appellamus; primaria scilicet, quæ olim media fuit, & lateralis una, qua parte Euangelium in altari legitur: tertia enim, ex parte opposita, nunc deest, educto ibi per intercolumnia navis mediæ muro. Dimensionem utriusque navis jam dictæ ita signat, ut a porta primaria usque ad gradus presbyterii & aræ principis longitudo pateat palmis Romanis fere 100, latitudo autem 41: insuper presbyterii, ad quod per gradus quinque ascenditur, longitudo sit ab infimo ejusdem gradu palmis fere 32; & latitudo ferme 31. Navis porro lateralis, ut ait, secluditur a media per columnas quatuor atque unam pilam, eique longitudinem adscribit palmorum 40 usque ad primum gradum absidulæ; latitudinem vero palmorum 33. In capite utriusque navis, suæ aræ supersunt: quarum maxima, in abside, speciem gerit insulæ inter inferiorem & superiorem confessionem, inquit Laderchius; ex eaque surgit tabernaculum, quod columnæ quatuor e Pario marmore sustinent, quarum tres squamatæ, lævigata quarta.

[149] [ejus picturæ varii gene] Ipsa ara tota marmorea est. Circum absidem supersunt etiam sua subsellia; & pavimentum deprehenditur opere tessellato marmoreo stratum fuisse. Præcipua infornice absidis pictura nonantiqua, repræsentat SSS. Trinitatem, Deiparam virginem corona redimientem, circumstantibus magno numero Cælitibus, quos inter eminent sancti martyres Marcellinus & Petrus, nec non Venantius & Stephanus; quos singulari cultu dicitur prosecutus fuisse Cardinalis Perbenedictus; priores duos, ut mihi quidem videtur, quia erant tutelares istius ecclesiæ; Venantium, quia patriæ suæ Camerini patronus primarius; cur Stephanum inter suos posuerit, ego nescio.

[150] Infra picturam illam in media abside spectatur stemma ejusdem Perbenedicti Card. cui utrimque appictum est stemma Perettinum; [& insignium] quod factum reor in gratam memoriam Sixti PP. V, a quo Perbenedictus ad purpuram assumptus fuerat. Eadem de causa pingendum curaverit in frontispicio ecclesiæ, quod orienti obvertitur, stemma ejusdem Sixti V, supra fenestram, quæ ibi est, tetragonam; ad cujus dextram lævamque partem apparent stemmata Cardinalium Montalti, qui idem est Alexander Perettus, Sixti ex sorore pronepos, & suum ipsius Perbenedicti: subtus vero fenestram est quartumstemma cardinalis Sfondrati. Inferius ad utrumque portæ primariæ, quæ ex Pario marmore constat, latus, depictæ repræsentantur imagines SS. Marcellini ac Petri. Et hinc patet clarius quam e titulo supra memorato, cardinalem Perbenedictum ecclesiam Tituli sui picturis decorasse; an etiam aliter reparaverit, hinc mihi non constat. Alia nonnulla de eadem ecclesia commemorat Laderchius: sed imprimis deplorat miserandum ejus nunc statum, speratque fore, ut opera Sanctissimi Domini nostri Clementis PP. XI, qui aream circumjectam, urticis vepribusque evulsis, semirutisque ædificiis dejectis, jam curavit complanandam; ecclesia ipsa pristino decori propediem reddatur; accedente eo etiam zelo Eminentissimi D. Francisci Pignatelli, ejusdem ecclesiæ titulo nunc presbyteri cardinalis.

[Errata]

C. J.

Pag. 222, de S. Adalgiso; & 229, de S. Guidone, vide paucula addenda in citatis Paralipomenis p. LXXXV. Pag. 265. De sanctis Martyribus Sendomiriæ in Polonia, col. 1, ℣ 1 — Garnerus — lege — Cromerus — Item ℣ 8 Celega — l — Celebuga —

Num. 2 ℣ 19 post, usque deflueret, deletis 14 versibus, inserantur quæ in prædictis Paralipomenis leguntur pag. LXXXV, col. 2 post medium: ubi indicatur Pag. 262 (quod tamen 265 scribi debuit) de martyribus Sendomiriensibus. In fine autem istius Additionis sub num. 10 post verba, dubius hæret — rediri debet ad Commentarium num. 3 ℣ 2: & sequentes illic paragraphorum numberi, 4, 5 &c. mutentur in 11, 12 &c. Tum ad calcem totius Commentarii ejusdem, addatur

APPENDIX C.J.
Ad Commentarium de sanctis Martyribus Sendomiriensibus.

Martyres, Sendomiriæ in Polonia, trucidati a Tartaris (SS.)

C. J.

[18] In præmisso Papebrochii Commentario, num. 3 (qui inserta Additione, de qua dixi, fit 10) proponitur dubitatio Cromeri de anno, [Incursio Tartarorum factane sit 1259 an 1260, & æstate.] quo clades illa ex irruptione Tartarorum Sendomiriensibus illata est, fueritne annus MCCLX, uti opinatur ipse, an vero præcedens MCCLIX, quod scripsisse Dlugossum, ait, in historia Polonia Ms. Pars illa historiæ Dlugossianæ nondum erat typis vulgataquando Commentarium suum concinnavit Papebrochius. Nunc autem prodiit, atque penes me est, impressa Lipsiæ, una cum priori parte recusa, anno MDCCXI. Hinc occasio Appendici huic compilandæ sumitur. Cromerus itaque sententiam Dlugossi improbat, aut saltem duas duobus consequentibus annis Tartarorum in Sendomiriensem tractum incursiones statuendas existimat, tum quia suam Dlugossus incursionem sub brumam initio mensis Decembris factam esse scribat; tum quia suam Cromeri, qua Sendomiria capta est, æstatis initio accidisse, constet ex eo, uti ait, quod hodiedum strages illa, die secunda Junii annuatim celebretur, atque ab Alexandro PP. IV pro illa die Indulgentia concessa sit. Quæ propriis Cromeri verbis citato num. 3 (nunc 10) allegat Papebrochius.

[19] Sed hæ ratiocinatio Cromeri positionibus nititur non veris. Neque enim verum est, Indulgentiam Sendomiriensibus a Pontifice Romano concessam fuisse die secunda Junii, ideo quod strages edita fuerit illa die, sed quod eadem Indulgentia, tali die lucranda extabat in ecclesia S. Mariæ ad Martyres Romæ; cujus, eademdie lucrandæ, ecclesiam collegiatam S. Mariæ Sendomiriæ participem fecit Pontifex, non quidem Alexander IV (id enim nec probatur nisi forte auctoritate Dlugossi, qui hic facile potuit errare, nec aliunde verisimile est) sed Bonifacius VIII, id rogatus a legatis Sendomiriensis ecclesiæ, Rodzella decano & Alberto canonico, ad relevandam adhuc ecclesiam suam, a Tartaris in festo Purificationis S. Mariæ virginis, sub anno Domini MCCLIX; uti pluribus deductum est supra num. 6 (13) & seqq. ex Brevi Bonifacii PP. prædicti, dato Romæ ad S. Petrum, III Idus Novembr. MCCXCV.

[20] Neque item verum est, stragem accidisse initio æstatis: [Facta non est æstate:] quod ex ipsius Cromeri ibidem scriptis convinci potest. Ait enim, quod, quando incursio facta fuit, flumina jam tunc glacie concreta erant. Quod utique hiemem notat, non ver, nedum æstatem; & quidem initium hiemis & mensem Decembrem, ut expressius scribit hac de re Dlugossus col. 757, dum ait, advenisse in illas Sendomiriensem & Cracoviensem provincias, statim post festum B. Andreæ Apostoli, Tartarorum ingentem exercitum, atque (quod col. 759 habetur) tribus mensibus Poloniam populatum esse. Hæc, ut distinctiora, ita & certiora sunt rationique magis consentanea, quam quæ opinatur Cromerus. Consuevit enim barbara Tartarorum gens e longinquis regionibus prædam abactura, ad incursiones suas se accingere tempore brumali, quando flumina, jam glacie constricta, facilem quaquaversum præbent transitum. Certe in Poloniam cis Vistulam, per longissima terrarum spatia, vastissimaque juxta ac profundissima flumina, penetrasse alio anni tempore, per incursiones istiusmodi temporarias, credibile non est: & quam anno MCCLIX iuxta Dlugossum, eidem urbi ac provinciæ Sendomiriensi intulerant vastationem, similiter per hiemem susceperunt.

[21] Interim cladem posteriorem, de qua hic agimus, Sendomiriæ illætam, [cœpit an. 1259,] describit Dlugossus sub suo anno MCCLIX: eamdem protrahit ad annum sequentem Cromerus. Uter rectius? Existimo, utrumque conciliari posse nullo negotio. Nam dum primus iucursionem in Sendomiriensem provinciam, factam scribit post festum B. Andreæ anno MCCLIX, initium incursionis denotat; cum vero addit, tribus mensibus tenuisse, utique illam extendit usque ad Martium circiter, anni sequentis. Hinc, licetcædes Sendomiriæ commissa inciderit in diem festum Purificationis B. Mariæ, quemadmodum refertur in Brevi Bonifacii VIII, nihilominus incursio & vastatio barbarica cœperat anno præcedenti; ideoque totam istius rei historiam, quam in annalibus suis sub finem anni MCCLIX ultimo loco orsus fuerat, [desiit post tres menses 1260.] ut debebat, ibidem loci totam simul prosecutus fuerit, priusquam annum sequentem signate inchoaret, quod, historia illa absoluta, continuo facit. At in eodem Brevi pontificio Indulgentiarum, uti legitur, cædem commissam fuisse in festo Purificationis S. Mariæ virginis, similiter dicitur, anno Domini MCCLX paganos recessisse. Id expressius quidem contradicit Cromero, illa omnia anno MCCLX adscribenti; sed cum exposita Dlugossi sententia videtur conciliari posse. Relatio quippe illa Pontifici facta fuit annos XXXV post cædem factam. Hinc Legatis referentibus, irruptionem & vastationem patriæ suæ incidisse in annum MCCLIX, quo reipsa initium habuit vastatio; & addentibus, cædem in festo Purificationis commissam fuisse; potuerit scriba pontificius omnia ad eumdem annum retulisse. Potest etiam festumPurificationis, quando juxta computationem vulgarem jam currebat annus MCCLX; sub anno MCCLIX signasse more Romanorum, quibus tunc adhuc currebat idem annus, finiendus ad diem XXV Martii, quando ipsi ordiebantur annum novum. Utut est, nihil inde derivari potest, quod faveat opinioni Cromeri, qui stragem hanc Sendomiriensem ad initium æstatis differt.

[22] Et hæc quidem ad concilianda tempora sententiasque discrepantes dicta sunto. Aliud quod propius spectat ad rem nostram, [Martyrum sepultura in ecclesia S. Maria,] ex Dlugosso promamus. Scribit ille post narratam vastationis historiam, in hunc modum col. 759: Corpora eorum, qui in castro Sandomiriensi fuere cæsi, in ecclesia & cœmeterio B. Mariæ Sandomiriensi condita sunt: & ecclesiæ illi, Nunciis Boleslai Pudici, Cracoviensis & Sandomiriensis ducis, Prandothæ episcopi, ecclesiæque Cracoviensis; videlicet Bodzanta decano & Alberto canonico Sandomiriensibus, interpellantibus, & quanta fidelium cædes per Tartaros illic edita fuerit, [cui & concessa Indulgentia] declarantibus; par Indulgentia, quam ecclesia S. Mariæ ad martyres de Urbe habet, per Alexandrum IV concessa est, quam Polonicus populus magnam indulgentiam vocat; & tanto cultu tantaque veneratione ex tunc & modo prosequitur, ut ad merendum illam pro die secunda Junii, quasi etiam reliquias martyrum, tunc a barbaris occisorum, honoraturus, singulis annis, quod nulli alteri ecclesiæ in Polonia reor contingere, in multitudine frequentissima accurrat.

[23] Hactenus Dlugossus, qui neque hic, neque in reliqua historia sua, [De Prædicatoribus nulla mentio;] magis quam Cromerus, meminit Prædicatorum aut aliorum Religiosorum in promiscua turba cæsorum: quod utique videri potest facturus fuisse, si quid specialiter illis evenisset; quemadmodum in priori Tartarorum irruptione inter alia signate refert col. 671 de monachis Cisterciensibus tunc cæsis. Verba ejus ibi sunt: Exercitus Tartarorum, fluminibus transitum per glaciem præbentibus, Sandomiriam venit & tam castro quam oppido Sandomiriensi undique obsidione coarctato, ac tandem expugnato, Kopziwnicensem abbatem, Coprivunicense monasterium, faciliori Latinis pronuntiatione, appellat Cromerus, atque etiam Pocrivuciense vocari dicit) & omnes Fratres domus ejusdem, Ordinis Cisterciensis, & magnum tam ecclesiasticorum, quam secularium virorum, matronarum, nobilium & plebeiorum utriusque sexus numerum occidunt. Sic & Cromerus in priori quidem irruptione meminit monachorum Coprivunicensium, in posteriori vero, monasterii Zavichostensis Monialium S. Claræ, tunc direpti. Neuter tamen auctor, in alterutra vastatione, verbum habet ullum de monasterio Prædicatorum aut Fratribus tunc in illo cæsis, [possunt tamen casi fuisse.] nedum de numero cæsorum aut prodigiosa martyrologii annuntiatione. Verosimile tamen est, illos aliosque forte religiosos, cum reliqua turba, morti datos fuisse, nisi fuga sese alio proripuerint. Constat quippe testimonio Cromeri pag. 194, monasterium Prædicatorum Sendomiriæ ab Ivone episcopo Cracoviensi, diu ante erectum fuisse, postquam nempe Hyacinthus, ejusdem Ordinis vir sanctus, in Poloniam Roma redierat sub annum MCCXIX, mortuus ibidem MCCLVII.

[24] [Error Dlugossi in Innotentio Papa 4:] Interim præmissa Dlugossi narratio in nonnullis vacillare dignoscitur, dum quod asserit, Indulgentias ab Innocentio IV, Sendomeriensi ecclesiæ collegiatæ concessas fuisse, conatur verosimilius reddere, apponendo ejusdem temporis notas, regnum scilicet seu ducatum Boleslai Pudici, & episcopatum Prandothæ, qui ambo sub pontificatu Alexandri IV, & aliquot annis post, floruerunt. Fateor, his temporum notis consentientibus, dubitari non deberet de veritate datarum ab Alexandro IV Indulgentiarum, nisi alia quædam admiscerentur, quæ etiam in Brevi Bonifacii VIII fere eadem leguntur, videlicet Bedzanta decano & Alberto canonico Sendomiriensibus, interpeliantibus, illas a Pontifice Romano, ad quem ipsi eadere fuerant missi, concessas fuisse. Iidem namque, solo Decani nomine paulo aliter scripto, memorantur in dicto Brevi, ad Bonifacium Indulgentias petitum venisse. Adde, quod Indulgentiæ, quas Dlugossus Innocentio IV adscribit, eædem sint quas Bonifacius concessit: quodque in Actis Actorum Officialatus consistorii Sendomiriensis, unde instrumentum Indulgentiarum, a Bonifacio concessarum, extractum nobis fuit, nullæ antiquiores Iudulgentiæ reperiantur concessæ.

[25] Hinc merito quis opinetur, Dlugossum in apocryphum quoddam scriptum incidisse, ubi InnocentiusIV pro Bonifacio VIII, fortasse majoris antiquitatis amore, vel per errorem, [alia in textu ejus observanda.] suppositus fuit, & hinc ipse Dlugossus ad tempora Innocentii istius respiciens, nihil dubitaverit, quin sub eodem Papa præmemorati Decanus & Canonicus Sendomirienses nuntii Romam missi fuerint, qui tunc iuvenilem ætatem vix poterat superasse. Aliud quoque in adducta, num. 22, Dlugossi narratione observari debet, ubi sub finem dicit, populum Polonicum ad merendum Indulgentias pro die secunda Junii; quasi etiam reliquias martyrum, tunc a barbaris occisorum, honoraturum singulis annis Sendomiriam accurere. Observari, inquam, in his debet, vocem tunc a barbaris occisorum, non appellare diem secundum Junii; sic enim contradiceret sibi ipse, qui paulo ante scripsit, barbaros ab ineunte Decembri tribus tantum mensibus Poloniam populatos fuisse, atque adeo populationem diu ante mensem Junium desiisse: sed appellare tempus ipsum, quo in communi vastatione martyres occisi fuerunt, nulla diei ratione habita. Nota etiam, tunc occisos, non vocari a Dlugosso simpliciter martyres, sed quasi martyres, quam itidem particulam adhibet etiam Cromerus

[Ad Diem III]

[Errata]

C. J.

Pag. 291. De SS. Hilario & Valerio Epp. Carcassonensibus. Pluscula, ad Commentarium illic propositum addenda, inveniet Lector in Paralipomenis ante tomum 2 Junii pag. LXXXI: verum ibi in ipsis Paralipomenis scito, nonnulla male impressa esse; atque adeo num. 6 ℣ 6, ubi ponitur — anno millesimo septuagesimo octavo — lege — anno nongentesimo septuagesimo octavo — Atque ibidem ℣ 16 pro anno — LXXVII — lege — LXXVIII — Porro opinor, titulum ipsum, De SS. Hilario & Valerio, potius scribendum esse, De S. Hilario seu Valerio. Quia eadem videtur persona notari sub diversis nominibus; quorum ultimum Valerius, invenitur quidem in veteri breviario Narbonensi sic scriptum; sed nusquam invenitur locus inter antiquiores Episcopos Narbonenses, ubi apte collocari possit, nisi forte ipso tempore, quo Hilarius præfuit. Quin imo nihil magnopere de Valerio reperitur apud idoneos auctores, præter nomen, in prædictum breviarium Narbonense relatum, per errorem, ut videtur, librarii, qui Valerius, pro Hilarius scripserit, & eodem die ipsum collocavit, quo Hilarius colitur. Sed hæc suo tempore enucleari operosius poterunt, siquid novi argumenti superveniat.

Pag. 340 num. 5, versu 5, dele, extensis in — cum versu sequenti, ac repone — qui utique repræsentat S. Hugonem, monasterii Cluniacensis Abbatem, & S. Morandi in vita monastica, magistrum. Ambo sinistra manu pedum gestant abbatiale, quod ex ignorantia pictoris appositum sit S. Morando, dextra vero elevata sustinent aquilam &c.

Pag. 348 in fine adiungatur

[Addenda]

Morandus, Monachus Cluniacensis in Suntgovia (S.)

C. J.

§ VIII. De vita S. Morandi a Lambecio edita, & de quibusdam, in Codice Ms. Cæsareo vitæ præmissis.

Meminimus, paragrapho primo hujus Commentarii nostri num. quinto, libelli singularis de Vita S. Morandi, quem invenimus anno MDCLXXXVIII in Augustissimi Cæsaris Bibliotheca sub numero 268, [Visio S. Morandi] pereleganter descriptum: non tamen magnopere tum curavimus; aliis magis necessariis distenti; quia sciebamus, Vitamillam, sub eodem principio, penes nos esse. Incidi postea in Commentarios Petri Lambecii de eadem Bibliotheca Cæsarea, in quorum tomo 2 pag. 886 tractat Commentator de memorato libello, & præter jam dicta a nobis, ipsamque S. Morandi Vitam, notat in eodem libello extare hunc titulum: Visio S. Morandi abbatis, patroni capellæ fundationis nobilium de Trina, in wiennensi ecclesia, cujus festum ipso die S. Erasmi festive ibidem celebratur; [seu epitaphium S. Bernardi.] ad beatum facta Bernardum. Sequitur deinde Epitaphium, quod ego ipsam Visionem interpretor esse, quodque, teste Lambecio, Paulus de Stockereau (aliis Stekeraw scribitur) refert, a S. Morando in honorem S. Bernardi instar dialogi fuisse compositum. Epitaphio, versus viginti tres complexo, subiungitur a Paulo hæc subscriptio: Divi Morandi abbatis, ex illustri Principum Austriæ genealogia progeniti, divo Bernardo abbati Clarævallensi interni amoris glutino confœderati, B. Bernardi obitum audientis, Claram-vallem requieique suæ locum adeuntis, rursumque Bernardum pridie defunctum honorificeque, ut decuit, sepultum, præfatis Dialogi versibus alloquentis, de Clara-valle Wiennam allatus Dialogus finit feliciter. Anno Domini MCCCCLXXXII.

[53] Nonnulla in his animadversione digna occurrunt, ac primum quidem doceri velim, [An Abbas fuerit Morandus.] cur Paulus iste S. Morandum faciat Abbatem. Nihil de tali ejus dignitate comperio in Actis aut alibi, quod id verisimile reddat. Certe Oddo Cluniacensis ecclesiæ minister & abbas, anno MCCCCXXXVII in Capitulo generali Ordinis, S. Morando festum XII Lectionum decernens, non aliter ipsum vocat, quam Cluniacensis ecclesiæ claustralem monachum; uti in tabulis ea de re conditis, & supra § IV allegatis, videre licet. Verius est, quod Patronus sit cappellæ, [Est Patronus sacelli alicujus Viennæ] per Nobiles de Tirna fundatæ in ecclesia S. Stephani Viennæ; videlicet (ut ex Wolfgango Lazio habet Lambecius) per Udalricum de Tirna ejusque conjugem Bertham & sorores Adelhaidem & Elizabetham anno Christi MCCCXXVI. Festum Sancti cur Viennæ celebretur ipso die S. Erasmi, [ibique colitur 2 Junii.] id est secundo Junii, causa non redditur: fortassis quia tunc Reliqiuæ ibi fuerunt elevatæ, vel quia sequens dies, qui proprie natalis Morando & cultui ejus sacer est, alio impeditus fuerit Officio. Quod visio S. Morandi dicatur facta ad B. Bernardum, intelligam, apud illum factam esse; si verum est, quod postea subiungit Steckeravius, Morandum paulo post obitum S. Bernardi, ad tumulum ejus accessisse, ibique ipsum præfatis Dialogi versibus allocutum fuisse, & Auctorem illorum versuum esse: quod sola Steckeravii fide non ausim credere.

[54] [Datur pars epitaphii.] Ita incipit, seu Visio, seu Epitaphium, seu Dialogus iste; Bernardo ordiente, Morando respondente.

Bern. Mira loquor, sed digna fide. Mor. Bernarde, quid hoc est?

Vivis adhuc? B. Vivo. M. Non es ergo mortuus? B. Ey!

M. Et quid agis? B. Requiesco. M. Taces, an faris? B. Utrumque.

M. Cur taces? B. Quia dormio, M. Cur loqueris? B. Quia vivo.

Simili tenore sequuntur porro alii tredecim versus hexametri. Tum denique, solus Morandus Epitaphium claudit per tria disticha, alternis versibus hexametris & pentametris composita, a loco &nomine Clara-vallis laudes Bernardi canens. Nota autem, versu tertio legi, Clarus annis et clarior meritis, pro quibus hic repono, Clarus avis clarus meritis. Item, versu quarto deficere, quæ his [] per coniecturam includo.

Sunt Claræ-valles; Claris sed vallibus Abbas
      Clarior, his Clarum nomen habere dedit.
Clarus avis, Clarus meritis, & Clarus honore:
      Claruit [at vera] relligione magis.
Est mors Clara, cinis Clarus, Clarumque sepulcrum:
      Clarior exultat spiritus ante Deum.

Sufficiat hoc specimen Epitaphii, qui reliqua volet, adeat Lambecium.

[55] Quod porro in subscriptione Steckeravii, S. Morandus putetur ex illustri Principum Austriæ genealogia progenitus; [An Morandus e Principibus Austriæ ortus sit.] confirmari potest ex eo, quod Principes illi singularem animi sui venerationem erga ipsum & ejus monasterium perpetuo ostenderint, cultumque etiam propagaverint adusque Viennam Austriæ; uti ex præmissis constare potest. Neque hic me moratur Lambecius, qui suspicatur (putem falso) Steckeravium familiam Habsburgo-austriacam ab origine gallicana deducere. Hac de origine hic nobis non agitur. Major est & illustrior antiquitas ejus, quam ut conjecturis& cavillis genealogistarum stabiliatur magis. Nos jam diximus, Morandum non in Gallia (nisi sumatur iuxta Romanorum antiquam divisionem) neque in loco, ubi lingua gallica ejus tempore, & nunc, præcipuo in usu est, natum fuisse: idque porro contra opinionem Lambecii, vitiosa lectione decepti, monstrabimus ex Actis correctioribus nostris.

[56] Accepit Steckeravius Dialogum prædictum anno MCDLXXXII (certe tunc descripsit) ex Clara-valle, uti ait, [Epitaphium non est Morandi,] Viennam allatum. Ex quo verisimile fit, in Clara-valle compositum fuisse, quocumque demum auctore. Neque enim credi potest a Morando, quamvis ejus præferat nomen, scriptum fuisse; tum quod ille ante S. Bernardum, supremum debet obiisse diem; tum quod Altkirchii audiens Bernardi obitum, non potuit Claram-vallem adire tantillo temporis spatio, ut pridie defunctum, honorificeque sepultum, præfatis Dialogi versibus ad tumulum alloqueretur; quod vel stulte finxerit Poëta, vel imprudens scripsit Steckeravius: scripsit tamen.

[57] Colligamus, quantum licebit, Morandi ætatem. Ex num. 4 & 5 Vitæ habetur, jam sacerdotii sacro Ordine initiatum fuisse, [qui vivente adhuc S. Hugone] quando instituit peregrinationem ad limina S. Jacobi ini Gallecia; atque inde concluditur, tricenario tunc majorem fuisse. Ante illam quippe ætatem, temporibus istis presbyterum ordinari fas non erat. Tum rediens a S. Jacobo, Cluniaci vitam monasticam amplexatus est; ibique sub disciplina S. Hugonis Abbatis tamdiu vixit profecitque multarum virtutum exercitatione, ut fama sanctitatis inclaruerit longe lateque: [facile sexagenarius,] unde & factum est (quod num. 6 narratur) ut Cluniaco abductus sit, annuente S. Hugone, in Arverniam, ad reformandum illic suis monitis & exemplis monasterium quoddam multorum Fratrum; ubi clarior etiam increbuit fama virtutum ejus, conveniebaturque e longinquis partibus, benedictionis ejus accipiendæ gratia.

[58] Quanto tempore commoratus utroque in loco sit, [non potest S. Bernardo supervixisse.] non est facile dictu. Circumstantiæ possunt suadere, viginti fortasse annos, aut etiam plures, utrobique transegisse, antequam tiro, ab ingressu Religionis ad tam sublime perfectionis culmen &secutam inde celebritatem famæ pervenerit. Si ita mecum ponis, jam annos aliquot quinquagenario major fuit, quando in Suntgoviam ex Arvernia profectus est, superstite adhuc Cluniaci Hugone; uti e num. 8 constat. Obiit autem Hugo anno XI seculi XII. Quando præsumi potest, Morandum, post aliquot annos in Suntgovia transactos, circiter sexagenarium fuisse. Quod & valide confirmatur ex eodem num. 8, ubi dicitur, quando in Suntgoviam venit, jam tum senex fuisse venerandus & cygnæa albedine respersus: ut vel tum sexagenariam ætatem habuisse, existimari possit. Jam vero S. Bernardum Hugoni supervixisse constat annos, minimum, quadraginta quatuor; quot si senio Morandi addantur, ætas ejus universa centenariam multum superaverit, quod sine teste aut indicio meliori, quam sit Dialogus iste, non consentiam: neque tali ætate libuisse Morando crediderim, festinanter per montana Claram-vallem petere, ut ibi Bernardum inviseret ægrotantem, qui nescitur, ex quo in Suntgoviam venit, inde pedem alio ad longum iter extulisse.

[59] [Vita ejus secundum Lambeciū,] Redeo ad libellum Steckeravii, in quo, post jam memorata, sequitur Vita S. Morandi (verba sunt Lambecii pag. 888) ab anonymo quodam fere coætaneo conscripta & in lectionibus sex divisa; quæ quidem ab Andrea Quercetano in Bibliotheca Cluniacensi jam pridem edita est, sed secundum exemplar Ms. non solum mutilum, verum etiam maxima ex parte mutatum ac depravatum. Ita est. Ac pergit: Quamobrem operæ pretium me facturum arbitor, si eam vitam hic publicavero integram, quemadmodum in præstantissimo codice Ms. Ambrasiano a me reperta est. [inductum in errorem] Utut præstantissima Lambecio sit sua illa vita, nihilominus induxit eum, ex depravata librarii scriptione, in opinionem de patria & vernacula lingua Morandi, plane alienam a vero; dum credit ac tuetur, Morandum patria & lingua vernacula Gallum fuisse; cum tamen Wormatiæ operam studiis puer dederit, non procul inde ortus; &, ob peritiam linguæ Alemannicæ, quam ante ipsum, missi Altkirchium alii monachi Cluniacenses ignorabant, eodem ex Arvernia vocatus sit. Nec verior est opinio ejusdem Lambecii, qua putat Morandi temporibus, exeunte seculo XI, in Burgundia & monasterio Cluniacensi obtinuisse idioma Alemannicum, Germanisvernaculum; Altkirchii vero in Suntgovia, Gallicum.

[60] Contrarium inferri potest, tum ex ipso situ utriusque loci; [ex depravata lectione,] tum ex hodiernæ linguæ utrobique usu. Etenim sita sunt, Cluniacense monasterium in Burgundia Gallicana, quæ Francici jam olim juris fuit; Altkirchium vero in Suntgovia, quæ antequam Morandus eo venit, annumerabatur Alemanniæ, ac dirimit, saltem ex parte, Burgundiam illam a Germania transrhenana, inter utramque regionem media. Quomodo igitur factum sit, ut Burgundia Ducatus, & in illa Cluniacenses, usi fuerint tempore Morandi lingua Germanica; & Suntgovia, in eaque Altkirchienses, lingua Gallica; atque exinde lingua utrobique vernacula, in diversam mutata sit? Qua, quæso, occasione, aut quo tempore? Induxerit Lambecium lectio sua vitæ S. Morandi, prout § sequenti inter variantes lectiones, ad numerum 8, notabimus, in talem errorem. Nostra lectio clarior ibi est & genuina.

[61] [quæ Gallia pro Alemannia non semel habet.] Nec obstat, quod lectio nostra, initio vitæ habeat, Morandum ex partibus Galliæ ortum esse. Id enim jam explicavimus commode; & Quercetanus contractiorem ejus vitam in Bibliotheca Cluniac. col. 501, sic orditur: Beatus Morandus ex Germaniæ partibus, nobilissimis est ortus natalibus. Quod autem num. 7 habet lectio nostra æque ac Lambeciana; Fratres, ab Hugone Cluniaco dimissos; Galliarum invectos partibus; eodem modo, ut supra, intelligi potest juxta Annot. nostram a & c, ad cap. 1 vitæ. Attamen magis pronum est credere, Galliarum, utrobique & forte alibi scriptum esse, pro Alemannorum aut Germanorum. Citatus namque Quercetanus, col. 503, clare dicit, beatum virum Morandum ad Germaniæ partes transmissum fuisse. Et paulo ante, tam nostra num. 7, quam Lambeciana editiones docent, primos Fratres Cluniaco illuc missos, diutina quidem monastica disciplina probatos, sed idiomatis penitus ignaros fuisse, videlicet Germanici: ideoque mox adscivisse Morandum, uti paulo post scribit Auctor vitæ, qui se Germanum prodit; quia nostræ locutionis modulum non noverant, nempe primum Cluniaco missi, in quo monasterio tunc temporis indubitate in usu erat, æque ac nunc, Gallica. Accipe nunc lectiones variantes, quæ ex collatione vitæ Morandinæ nostræ cum editione Lambeciana, diligenter collegimus ad majorem Actorum illustrationem.

§ IX Variantes lectiones in Vita S. Morandi ex editione Lambecii, comparata cum nostra: item nostræ ad illas Annotationes aliquot.

Pagina nostra 349 num. 1 versu 12, recesserit & — Adde ex editione Lambecii, tempus sibi indultum non in vacuum deduxerit, sed —

Num. 2 ℣ 19, ingrati — sequentia sic leguntur melius apud Lambecium — perceptores, pauca de pluribus colligamus; &, licet inertes, qualicumque tamen schemate ab ipsius viri infantia gesta scribere incipiamus, & posteris nostris legenda relinquamus; —

Num. 3 ℣ 6, locupleti — Corrige sequentia ex eodem — & quia totius felicitatis suæ Deum diligebant auctorem, talem iustitiæ suæ meruerunt habere heredem. —

℣ 14, ineuntes — Lamb. intelligentes —

℣ 20. Loco [indicassent] quo ego defectum suppleveram, Lamb. detexissent. —

Num. 4 ℣ 10, præcinebat — Lamb. — præcinebatur.

℣ 15 hilaris — Lamb. — humilis

℣ 22, hominibus, — Lamb. — omnibus

Num. 5 ℣ 1, formosissimus — Lamb. famosissimus

℣ 20, pervenit: — Lambecius addit, cui ilico occurritur ab omnibus, & a pio Patre suscipitur ut filius, moxque —

Num. 6 ℣ 2, Arvernis — Lamb. — a veris Christi —

℣ 9. Quem mox assumptum [ducens] — Lamb. rectius — Quo mox assumpto — Nos ad complendam orationem addideramus [ducens].

℣ 11, commendavit &c. Pro quibus Lamb. — commendat. Verum quantis inibi vir Dei virtutum claruerit signis, frequens turba peregrinantium, ob benedictionis gratiam etiam ex nostris partibus ad eumdem confluentium, declaravit; quæ eum in nostris partibus vulgari laude extulit. —

℣ 19, nulli — Lamb. nulla

℣ 23, quibus suis — Lamb. quibusve

Num. 7 ℣ 2. Pferto — recte. Lamb. ferreo

℣ 3, Francorum — Et hoc melius, quam quod apud Lamb. Senatorum — Pro quo tamen ipse in Notis observat, legendum potius Sequanorum; nec male.

℣ 22, utensiliis — Lamb. — utensibus

Ibid. qui cum convocatis delegatis sibi — Lamb. — qui convocatis subdelegatis sibi —

℣ 28. Principum — Lamb. — principis

℣ 34, pepererunt — Lamb. — Domino pepererunt

Num. 8 ver. 2, cum Principis sui litteris — Lamb. — cum Principis litteris precatoriis —

Ver. 6, opportunitatis — Lamb. inopportunitatis

Ver. 8, asserens, se suosque — sequentia sic leguntur apud Lamb. comites Gallicum ignorantes, Alemanniæ sine interprete minime profuturos esse. Destruit se ipsam hæc lectio. Quis enim credat, Fratres in Cluniaco diu institutos, indeque emissos, omnes ineunte seculo XII ignorasse idioma Gallicum? Item, ob ignorationem talis idiomatis non potuisse tunc Alemannis prodesse? quos novimus a primis post Christum natum seculis insedisse regiones Germaniæ ad Rhenum superiorem, ac longe ultra, uti & territorium Basileense & Suntgoviam, quam ipse etiam Auctor vitæ hic vocat Alemanniam. Et credemus, illos, post decem seculorum in Germania commorationem, tempore S. Morandi magis Gallice locutos fuisse quam nunc? Rectius lectio nostra & clare, dum ait, asseruisse Constantium Hugoni; se suosque Gallicos sine interprete minime profuturos Alemanniæ esse. Quibus verbis manifeste indicatur, Cluniacenses tunc fuisse Gallos atque adeo Gallicum idioma habuisse: aliud vero viguisse in Alemannia, quod ipsi ignorabant. Et hac de causa Alemannicus, ut mox dicetur, eo directus fuit, Morandus noster.

Ver. 12, quem habebat Alemannicum — Lamb. — quoniam habebat Gallicum. Hæc æque depravata lectio, ac superior. Patebit ex integra oratione. Hugo Constantium, qui rogabat sibi concedi scientem Alemannice, misit in Arverniam, ut beatum inde Morandum, quoniam habebat Gallicum (nostra lectio, quem habebat Alemannicum) reduceret. Tum Lambecius illud, habebat, refert ad Morandum, & explicat per, sciebat: per Gallicum vero intelligit Gallicam linguam:utrumque improprie hoc loco. Noster, refert ly habebat ad Hugonem, & per Alemannicum designat hominem istius nationis & linguæ: quæ optime quadrant. Interim notat Lambecius ad suum illud Gallicum, hoc modo: Locus notabilis & singularis de usu linguæ Gallicæ in Alemannia tempore St. Hugonis Cluniacensis. Vere singularis est, non tantum locus iste, sed etiam opinio, quam inde sibi format Lambecius; qui illam aliunde aliquo saltem verosimili argumento debuisset confirmare, si ab aliis quoque ita credi vellet. Sed librarii seu error, seu astutia, ipsum in errorem induxit.

Vers. 35, ceu — Lamb. — suum —

Num. 9 ver. 3, Mira illi erga omnes benignitas, mira caritas — Recte. Lamb. perperam sic: mira ergo omnis benignitas, omnis caritas.

Ver. 17 [imo] quod interposuimus, aut aliud simile, abest a Lambecio, & abesse potest, dummodo sententia sic interpungatur — eumque …. crebrius diversis, singulis pene noctibus, suis impetebat phantasmatibus — nempe dæmon.

Ver. 20, operimentum — Addit Lamb. cum sotularibus — atque adnotat, sotulares barbare sumi pro soccularibus, hoc est soccis seu socculis. Ita ille, mittens Lectorem ad Ger. Jo. Vossium de vitiis sermonis. Hic autem citati operis libro 3 cap. 51, in synopsi quidem capitis sic habet: Subtalaris, & corrupte Sotularis, pedum tegmen. In contextu vero dicit, Sotularis, ex Subtalaris, esse corruptum. Utrumque igitur secundum Vossium significat tegmen seu tegumentum pedum. Quam in opinionem volens concedo: & ex origine vocis concludo, esse tegumentum pedis, quod supra talos non ascendebat: vocatur enim, non corrupto vocabulo, Subtalaris: fierique solet, vel ex corio, ut plurumque nunc calcei; vel ex ligno, uti rusticis aut infimæ plebi in usu est multis locis. At tale genus subtalarium in lectulo suo cum stragulis habuisse Morandum dormientem, vix possum assentiri. Malim credere, sotulares ejus ex panno, seu laneo seu lineo fuisse. Erant enim in usu Monachis sotulares diurni & nocturni, quales suis præscribunt statuta Cartusianorum. Et in Capitulari, ad annum IV Ludovici Pii Aquisgrani condito, iubentur Monachi habere calceamenta diurna, paria duo; subtalares vero per noctem in æstate duas, in hieme soccos. Ad hæc ausimproponere per modum dubii, num hic sotulares intelligantur, qui vel quæ (utroque enim genere vox illa usurpatur) tantum ascendebant ad talos; an etiam ascenderint ad genua, & fortasse ad femora, qui ab inferiore sui parte appellati sint sotulares. Tales enim a decubituris sæpe lecto imponuntur, ut mane surgentibus ad manum sint; atque ita cum stragulis detrahi poterant. Quo sensu sotulares non multum differrent a caligis monachalibus, quæ cum pedulibus, quod calceamenti quoque genus est, connectebantur. Ita docet Joannes de Janua: Pedules, pars caligarum, quæ pedes capit. Item vita S. Hugonis episcopi Gratianopolitani, tomo 1 Aprilis nostri pagina 45 litt. D: De caligis pedules abscindebat, quatenus præter pedes, totus jaceret vestitus.

Ver. 28, quoniam fuerat — Lamb. — qui fuit —

Num. 10 versu ultimo, inserui [fore], quod videbatur requiri: deest tamen etiam in editione Lambeciana. At notare debeo, quod paulo ante sic loquatur vitæ Auctor: Huic nostræ editiunculæ quoddam mirabile, dignum videtur inserere (Lamb. inserendum) de jam sæpe dicto Comite, hujus loci fundatore. Ita lectio utraque. Ex quibus manifestissime concluditur, scriptorem vitæ monachum fuisse Altkirchiensem. Quo in loco jam ostendimus linguam Germanicam tunc obtinuisse. Sed neque negat Lambecius in notatione ad citatam sententiam, ab Altkirchiensi scriptam esse vitam: verum contendit natione Gallum fuisse. Quoniam, inquit, Gallia paulo ante ab eodem vocatur nostra, & lingua Gallica similiter, nostra locutio. Si aliud non velit Lambecius, quam quod Auctor vitæ, in Altkirchio monachus, fuerit natione Gallus, referatque dicta ad suam ipsius personam suamque linguam vernaculam Gallicam, non ad monasterium ipsum, ibique tunc usitatam linguam; abundet in opinione sua. Sed aliud quæritur, nempe de idiomate loci.

Num. 11, ver. 1, Jam — Lamb. Nam — & quidem rectius.

Ver. 2, quemdam hujus ecclesiæ villicum — Nominat illum in sua editione Lambecius, Ottonem Wartishausen —

Ver. 6, ultio divina — Addit Lamb. — eum —

Ver. 15, nostrum — Addit Lamb. villicum —

Ver. 27, præconantur — Lamb. præconizant

Num. 13, ver. 15, quod nostræ narrationis textus superius — Pro sequentibus, quæ apud nos bene habent, sic legit Lamb. innumerositatem signorum resonat, noverit (apud nos noveritis, non male: fortasse tamen melius, noverit is) virum sanctum in vita plurima signa concessisse — Vox ultima saltem aberat.

Ver. 23, ne velocitate — Lamb. ne loquacitate — quod melius est illo loco.

Num. 14, ver. 11, infulas — Rectius apud Lamb. inferias —

Ver. 14, moralitas — Lamb. immortalitas —

Ver. 16, votivitas — Lamb. vocalitas —

Ibidem, [magis] — Abest hoc etiam a Lambecio: videtur tamen requiri.

Ver. 18. Nam [non] multo post — Lamb. Nam multo enim post — Si hic Nam in Non mutes, eadem oratio erit, quam nos interiecto [non] supplevimus.

Ver. 21, fraterna — Lamb. superna —

Num. 15, ver. 8, manibus, tripetiis sustentatis — Lamb. manibus trepidis sustentatus —

Ver. 12, ad memoriam — Lamb. ad monumentum — minus recte. Videri potest librariusex ignoratione vocis memoria, quæ hic ecclesiam notat, monumentum scripsisse. Quod sustineri tamen posset, nisi sequentia aliter suaderent.

Ver. 17, protinusque & quæ sequuntur usque; ad B. Morandi tumulum, desunt Lambecio.

Ver. 23, tertium — Lamb. tertio signati —

Ver. 25, arteticis manibus — Lamb. attractis manibus — quod intelligibilius est. Fortassis noster arthriticis scribere debuit.

Ver. 26, Seque solo protinus elevare; artubusque mire crepantibus, vigorem vitalem bases plantasque implere — Lamb. hæc ita legit, minus perfecte; jamque solo potens se elevare, artubusque crepitantibus, vigorem vitalem bases plantasque replere — Si potentem scripsisset, pro potens, perfectus foret sensus; præstat noster.

Num. 16, ver. 3, ad eamdem memoriam — Lamb. ad idem monumentum — De his jam notavimus aliquid ad Num. 15 ver. 12.

Num. 17, ver. 18, fortissime cœmentatum, ne ut prius aliqua læsura conteratur, condunt — quæ perfectum faciunt sensum. Non sic, quæ habet Lambecius; fortissime esse intectatum, ne ut prius aliqua læsura conteratur. Deest hic condunt; aut simile verbum.

Ver. 20, Primores — Lamb. Priores —

Ver. 23, Beati viri exuvias — apud Lamb. Beati viri —

Num. 18, ver. 5, condonavit Sancti veneralitas — Lamb. conredonavit Sancti venerabilitas —

Ver. 7, innominatam — Lamb. innotata —

Qui mox sequitur apud nos rhythmus de canonizatione S. Morandi, & apparet esse recentioris, quam sit vita, scriptoris, abest a Lambecii codice. Atque hæc de Morando.

[Ad Diem IV]

[Errata]

C. J.

Pag. 376 col. 1, inter Prætermissos, ubi de SS. Martha & Maria, ver. 2, dele — & iterum — atque repone — in Synaxariis vero & menæis græcis —

Pag. 384 De S. Metrophane. Initio ad marginem lege — CIRCA AN. CCCXXV.

APPENDIX C. J.
Ad Diem IV, V, & VI Junii.

Pag. 411. De S. Ninnoca virgine Britanna, adde ad calcem —

[23] [S. Turianus seu Turiavus] Turianus, ut in præmissis, exemplo Usuardi, Baronii, Molani & aliorum scribitur: potius scribendum censent Castellanus & Baillet, Turiavus, e Gallico Turiaf & Thuriau: qui juxta Vocabularium hagiologicum prædicti Castellani, fuit episcopus in Britannia Armorica, mortuus in monasterio, quod dicitur Crux sancti Leufredi, in Normannia: cujus corpus quiescit Parisiis in ecclesia S. Germani de pratis. [floruit seculo 8.] Tempus obitus idem, uti & Baillet, designat sub annum DCCXLIX. Episcopum uterque vocat, non Archiepiscopum aut Metropolitam, quales Britannia Armorica ante seculum IX nullos habuit; quamvis in præmissis S. Ninnocæ Actis, istis titulis decoretur Turiavus, ex usu scriptorum seculi X, XI & XII.

[24] Imo non satis constat, an Dolum, quod monasterium quidem antea fuit, episcopalem dignitatem obtinuerit, antequam Nomenoius, Britonum princeps, cum Regis titulo sibi auctoritatem sumpsit, episcopatus Britanniæ, qui eatenus tantum quatuor erant sub metropoli Turonensi, in septem augendi, eosque Dolensi recens instituto, tamquam metropolitanosubjicere; quæ res multarum disputationum causa fuit, contradicentibus Turonensi ceterisque Galliarum episcopis: tenuitque lis ista tribus ac dimidio seculis adusque pontificatum Innocentii P P. III, qui tandem seculo XII exeunte illam diremit, abrogato Dolensi episcopatui titulo archiepiscopali. Plura de his si lubet, lege sis in commentario nostro de S. Salomone martyre, in hac ipsa Appendice ad diem XXV. Hoc loco, jam dicta sufficiant, ut dijudices, quam inepte Turiavus ad tempora S. Ninnocæ referatur, si illa seculo V, ut prætenditur, vixit; quamque item inepte appelletur Archipræsul &Metropolita.

[25] Addi quoque Commentario potest num. 1, ad probandum Ninnocæ tum sanctitatem, tum antiquitatem, quod in Litaniis Anglicanis, [Ninnocæ cultus antiquus.] a Mabillone tom. 3 Analectorum pag. 669 editis, atque sub medium seculi VII primum scriptis, inter feminas sanctas invocetur S. Ninnoca. Antiquitatem istarum Litaniarum idem Mabillon valide probat pag. 678. Quamobrem obitus ejus referendus saltem est ad seculum VII: non tamen inde sequitur, ad seculum V referri posse. Neque item, quod instrumentum donationis, a principe Guerec, ut præfertur, S. Ninnocæ factæ, non sit supposititium. Præter argumenta enim suppositionem probantia, jam allata; ipsum ejus initium tantæ antiquitati reclamat. Incipit quippe: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis, & beatissimæ virginis Mariæ, & per virtutem sanctæ Crucis. [Initia diplomatum.] Ego Guerec, Dei gratia Britanniæ minoris Dux. Cui, quæso, in scripturis antiquis utcumque versato, videri possint istiusmodi formulæ, simul conjunctæ, aut etiam pleræque seorsim, seculi esse quinti, aut etiam sexti, septimive? Istud, In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis, in Regum Franciæ diplomatibus inusitatum fuit illis seculis: & quæ sequuntur, beatissimæ virginis Mariæ, & per virtutem sanctæ Crucis; multo magis. Aliud, Dei gratia, ante Pipinum, ex Majore domus regiæ in regem electum sub medium seculi VIII, hactenus non inveni qui usurpaverit, saltem in diplomate quod suspectum non sit. Demum Britannia multo posteriori tempore Minor, ad distinctionem Britanniæ majoris, indigitata fuit. Cetera nihil attinet explicare pluribus.

[26] Neque me movet ad aliter sentiendum, quod Domnus Lobineau in historia Britannica, nuper vulgata, tom. 1 pag. 9, sub annum DVIII citet, atque tomo 2 col. 17 producat instrumentum donationis Gradloni Britonum principis, cui formula, gratia Dei Rex, inseritur sub hoc exordio: Ego Gradlonus, gratia Dei Rex Btitonum, nec non ex parte, Francorum; cupiebam videre sanctum Guengualoëum ex multis temporibus. Imo ex ipsa illa formula puto reprobandum esse, æque ac instrumentum donationis Guereci, in fundationem monasterii S. Ninnocæ datum. Appellatio ista, Rex Britonum, non magis spectat ad illa tempora, quam ad Guericum titulus Britanniæ minoris Dux. Præterea, Lobineus Gradlonum tantummodo appellat, Comitem Curiosolitum. Adde quod Guengualoëus sive Winwaloëus, adhuc inter mortales versans, similiter ac Ninnoca, vocatur sanctus. Denique illud, gratia Dei, utrique instrumento infartum, æqualiter utrumque arguit suppositionis.

[Ad Diem V]

[Errata]

C. J.

Pag. 425. Ad calcem Commentarii de S. Illidio Episcopo Claromontano, isthæc subnecte —

[6] Floruit tempore Caroli Magni ImperatorisBernowinus aliquis Episcopus, [Bernowinus ep.] notus e subscriptione, qua testamentum Caroli de divisione supellectilissuæ, cum aliis firmavit anno DCCCXI. Illum censent viri eruditi fuisse episcopum Vesontionensem. Nec alius Bernowinus episcopus pro illo tempore reperitur in Gallia apud Sammarthanos. Suspicatur tamen Mabillon tomo 2 Annalium Ordinis sui, [S. Illidio templum condit.] pag. 399, præfuisse tunc episcopatui Arvernensi seu Claromontano alium Bernowinum, qui condiderit ecclesiam S. Illidii, de eaque panxerit poëmata quædam; quorum pauca speciminis loco, in honorem Sancti ejusdem huc transfero, relinquens in medio, uter dictorum Episcoporum, si tamen duo fuerunt, carminum atque ædificii auctor sit. Id tamen non tacuero, quod Auctor inter alia carmina, sibi ipse epitaphium condens, ita loquatur:

[7]

Dives eram quondam, lato famosus in orbe,
      Principibus multo carus amore piis.
Gloria me rerum mage * referebat opima,
      Sed regum solita pluris amicitia.
Proptera populi largo venerabar honore,
      Muneribus nimiis, atque favore precis.
Sed subita ereptus * tanto de culmine forte,
      Augusti requies me tenet ista loci,

videlicet ecclesiæ S. Illidii, ab ipso conditæ. Alio item in carmine declarat dignitatem suam episcopalem per vocem contractam epus; simulque celebrat sanctimoniam & virtutem miraculorum illidii; quod carmen affigendum curaverit in porticu aut vestibulo templi; sic ibi canens:

Qui cupiat rerum studiosus forte viator
      Auctorem scire carminis, aut operis;
Cum rediit, quæso, modicum subsistat eundo,
      Et legat hunc titulum, qui sibi cuncta refert.
Bernowinus ego, nam dicor humillimus epus,
      Culmina quæ feci, carmina quæ cecini.
Qui veniet, veniam scelerum deposcere fletu,
      Transeat has portas, ad loca sancta situs,
Corpore illidius celsa qui pausat in aula,
      Eximius meritis, & pietate potens.
Illic inveniet solatia certa salutis,
      Et quam cum lacrymis poscet, habet veniam.

Ita habet editio Mabillonis, Quid si versus octavus & sequens, sic legantur?

      Transeat has portas, ad loca sancta situs
Corporis Illidii, celsa qui pausat in aula,

[8] His consideratis comperio, auctorem nostrum fuissedivitem, fama celebrem, principibus suis carum, dignitate episcopum, quæ omnia possunt convenire Bernowino Vesontionensi. [An is Ep. Vesont.] Attamen animadverto etiam, Bernowinum istum vix potuisse tempore Caroli magni anno DCCCXI, tam celebrem fuisse, utpote qui sub Ludovico Pio, Caroli filio & successore, præcipue floruit, ac primum anno DCCCXXII Archiepiscopus indicatur fuisse Vesontionensis in Capitulari ejusdem Ludovici apud Baluzium tom. 1 col. 743 c. 25, his verbis: in Vesontio, quæ est diœcesis Bernowini Archiepiscopi. Atque adeo non constat certo, an Bernowinus, qui testamentum Caroli prædictum subscriptione sua firmavit (nulli enim episcoporum, ibi subscriptorum, sua sedes indicatur) Vesontionensi, an vero alii præfuerit ecclesiæ: & viri eruditi, qui Vesontionensem faciunt, dum alius diœcesis episcopum, sic nominatum, pro illo tempore non invenerunt, conjecisse videri possunt, illum eundem fuisse Vesontionensem, qui post annos XI inveniebatur nominatus.

[9] Ex alia parte Bernowinus episcopus, qui S. Illidio, super sepulcrum ipsius, in diœcesi Arvernensi templum construxit, suisque carminibus ornavit, [an Arvernensis.] ejusdem quoque sedis episcopus fuisse consendus est; quamdiu aliunde non constiterit aliquo indicio, alterius loci episcopum fuisse, qui id præstitit. Præsumptiocerte stat pro episcopo proprio, & nullum indicium invenitur in omnibus Bernowini poëmatibus, a Mabillone editis, quod suspicionem movere possit, alterius loci episcopum S. Illidio templum illud fabricandum curasse. Multa vero ibidem indicia sunt, unde colligatur, ejusdem loci episcopum fuisse, qui templum illic in honorem decessoris sui S. Illidii condidit: atque illud imprimis, quod sibi eodem in templo, utique in diœcesi propria, locum sepulturæ designaverit, ita loquens in epitaphio suo, acsi jam mortuus, Augusti requies me tenet ista loci. Alia colliges ipse ex jam adductis & ex mox adducendis versibus.

[10] Neque vero minus convenire possunt huic Bernowino, [Ultimum verosimilius est.] quam Vesontionensi, elogia supra num. 7 allegata. Divitem quippe fuisse & multa munera accepisse, ostendit ædificatio templi. Principibus fuisse carum, colligitur ex frequenti memoria, quam facit Caroli Imperatoris Augusti, cujus se dicit pietate foveri, ejusdemque virtute, seu ope, templum struxisse. Ex quibus etiam conjectura fit, Bernowinum hunc, Imperatori Carolo carum, cum ipso frequens fuisse, atque adeo testamento ejus, dequo supra, subscripsisse potius, quam Vesontionensem. Illum enim constat tempore Caroli fuisse episcopum, quod de isto non adeo certum est. Quod autem in catalogis episcoporum Claromontensium Bernowinus non legatur, nihil obest, quo minus fuerit, inter illos episcopus. Plurima quippe desiderantur passim, præsertim antiquorum temporum nomina episcoporum: atque apud Sammarthanos in Claromontensibus, toto seculo VIII ac dimidio sequentis imperfectissimus est catalogus, & plurium nomina desunt. Sic etiam apud ipsos deest in Carnotensibus alter Bernowinus, qui tamen episcopus Carnotensis reperitur subscriptus Conventui Wormatiensi anno DCCCXXXII, tomo VII Conciliorum Labbei, col. 1681.

[11] Ponderis quoque aliquid habebit si in citato jam epitaphio suo Bernowinus, [De successore Bernowini,] postquam lectorem allocutus, ipsum rogavit, ut pro se misericordiam Dei exoret; intelligatur sequenti versu convertere sermonem ad suum in episcopatu successorem, a quo similiter petat idem beneficium, sive honorem uti loquitur, sibi præstari, hisce verbis:

Hunc concede, mihi quisquis succedis, honorem
      Nostro deposui qui mea membra loco:
Quem, peto, nulla manus violet, dum dicat ab alto
      Omnipotens: surge, jam tuba nostra jubet.

Scio, primum versum aliter interpungi, atque aliter accipi verba quisquis succedis posse, videlicet pro accedis: nihil tamen obest, quo minus accipiantur priore sensu de successore in eodem loco, ubi ipse sua membra deposuit, qui utique est episcopatus Arvernensis.

[12] Hactenus dicta, ut non omnino decidant causam, [& carmine præcipuo.] qua de agitur; possunt tamen viam sternere dubitantibus ad plura indaganda. Ego ad præcipuum Bernowini episcopi de S. Illidio ejusque templo carmen venio. Sapit illud, ut plerique alii ejusdem auctoris versus, spiritum & pietatem S. Paulini episcopi Nolani, qui similiter sanctosuo Felici, diu ante templum construxit suisque versibus celebravit. Ita igitur se habet:

Omnipotens Dominus, qui celsa vel ima gubernas,
      Majestate potens, semper ubique Deus;
Respice de solio, Sanctorum gloria, summo;
      Auxiliumque tuis, Rex bone, da famulis.
Principibus pacem, subiectis adde salutem.
      Hostis pelle minas & fera bella preme.
Hæc quoque quæ statui fulgentia culmina templi
      Bernowinus ego, sint tibi grata Deo.
Augusto & Carolo, cujus virtute peregi,
      Concede imperii gaudia magna sui.
Quisquis & hinc summas precibus pulsaverit aures,
      Effectum tribuat semper habere Deus.
Hoc construxit opus, Lector, quod cernis honestum,
      Bernowinus ovans, ductus amore Dei.
Illius * nec non magni pro Patris amore,
      Corpore qui sanctæ pausat in arce Domus.
In qua multa Deus jamjam miracula mitis
      Sæpius ostendit, illius ob meritum.
Si veniet quisquis fidei de munere dives,
      Quod petit invenit; quod cupit ecce tenet.
Vos Fratres, veniæ petitores, obsecro vobis,
      Poscite factori dona superna domus.
Hæc tibi constitui, Illidi magne Sacerdos,
      Quæ nitet hic Domini, [sit tua] clara domus.
Bernowinus ego, Sanctorum parvus amator,
      Qui tibi præcipue vota precesque fero:
Te rogo suppliciter, pro me prece posce Tonantem,
      Ut purget venia crimina cuncta mea:
Et Carolo Augusto, cujus pietate fovemur,
      Præbeat ætherei præmia larga soli.

Pag. 507. De S. Elisario. Adde post num. 3, quæ jam leguntur inter Paralipomena ante tomum secundum pag. LXXXVII.

Pag. 542. Annotatio a sic mutetur. Hamerstein, firmissima olim arx, monti imposita, ad Rheni ripam, duabus, ita mihi scribitur, leucis Germanicis infra Confluentiam; pridem diruta. Notatur adhuc in mappis geographicis, sed ad tres facile leucas infra Confluentiam, locus, Ober Hamerstein, id est superior Hamersteinia. An is sit, quo de agimus? An alius fuerit, una inde leuca distans, qui cum arce nomen perdiderit? Videtur certe additamentum, superior, indicare, inferiorem quoque olim fuisse. Neque enim facile credidero, vocem superior, respicere arcem, nunc pariter firmissimam in monte, e regione Confluentiæ; tum quia longiuscule distat, tum quia vulgatius hujus nomen Ehrenbreitstein, satis per se distinguitur ab Hamerstein. Hermanstein vero, quamquam & hoc satis diversum sit per se, recentius videtur esse nomen, quod nunc latinizatum, passim Hermanstenium dicitur. Alia vide inter Paralipomena, eadem pag. qua supra.

Pag. 556. Ante B. Placidum, interponatur Commentariolus sequens

[Annotata]

* an, magnum?

* potius, ereptum

* Mallem legere Illidii

DE SANCTO PETRO SPINA ORDINIS S. BASILII MONACHO,
CIANI IN CALABRIA ULTERIORE.
Sylloge Historica.

Petrus Spina, Ordinis S. Basilii Monacho, Ciani in Calabria Ulteriore (S.)

SEC. XI aut XII.

C. J.

Refloruit S. Basilii magni Institutum a seculo Christi nati decimo per Siciliam & Calabriam præcipue, [Petrus unde Spina dictus,] multosque sanctitate conspicuos dedit Ascetas, quos inter seculo XI aut XII (ætas quippe incerta est) floruit, quem in titulo proposuimus, S. Petrus cognomento Spina; ideo, ut suspicor, ita dictus, quia inventus aliquando fuerat, orans in spineto, quod videbatur totum ardere, absque ulla tamen orantis læsione aut sui consumptione; non aliter quam rubus, quem Moyses olim in monte Dei Horeb conspexit ardere & non comburi: [Exodi 3, ℣ 2.] quia Dominus erat in medio rubi. Cianum oppidum, occasione monasterii ejusdem nominisexcitatum, est in diœcesi Miletensi, Pontifici Romano immediate subjecta; [Cianum in Miletensi episcopatu,] instituta autem seculo XI a Gregorio VII summo sanctoque Pontifice curante Rogerio magno, Calabriæ ac Siciliæ Comite, ex duabus Ecclesiis Bibonensi & Taurianensi, antegressis temporibus per Saracenos devastatis: quarum bona idem Rogerius novo Episcopatui Miletensi attribuit; pro ut ipso diplomate suo, illa de re concesso, quod apud Ughellum tomo primo Italiæ sacræ col. 1022 græcolatine impressum est, declarat. In eo sic legitur:

[2] Quoniam Ecclesiæ Episcopales Bibonæ & Taurianæ, [a Rogerio Comite fundatum sec. XI.] propter patrata scelera per Saracenos, ab hominibus inhabitatæ atque deperditæ sunt; & ego Rugerius, Dei gratia Comes Calabriæ & Siciliæ, annuente nobis divina providentia, ut novi, volui duas has Cathedras in unam Ecclesiam Militensem redigere, & hanc unam nec Bibonæ nec Taurianæ nomine, sed Militensem vocari, quam Deo favente, nomini Dei Genitricis & S. Nicolai Episcopi, Patris nostri, dicavi. Quare huius rei causa confirmandæ, petii conspectum sanctissimi Papæ Gregorii VII, qui gloriosi Apostolorum principis Petri sedem tenet. Is petitiones justas implevit nostras, deditque nobis honestissimum virum, Dominum Arnulphum nomine; & Episcopum Ecclesiæ Militensis constituit. Habes hic exordium Episcopatus illius, quo instituto opinor, monasterium Cianense aliquanto post emersisse, aut institutore aut inter primos monachos illic agente S. Petro nostro.

[3] Hujus sanctitatem (quamvis gesta in obscuro sint) cultumque publicum varia docent monumenta, quæ ex instructione Reverendissimi juxta ac Religiosissimi viri, [Cultus Petri publicus & Sancti nomen] Petri Menniti, Abbatis Generalis Monachorum S. Basilii magni, nuper ad me Roma, illa super re missa, accipe. Imprimis, extat in ecclesia Cianensi, quæ sanctis Petro & Paulo Apostolis ab initio fundationis suæ dedicata fuit, sacellum atque altare Deo & Petro Spinæ consecratum; cujus Sancti imagines quoque, ex laminis æneis impressæ, illic dispensantur fidelibus. Ibidem conservatur hodiedum codex Euangeliorum græcis characteribus in membranismanu ipsius S. Petri Spinæ exaratus, coopertus tabulis ligneis, pelle nigra obductis, & cruce argentea in plano insignitus, de quo & mentio fit in duobus supellectilis sacræ inventariis, de anno MDLXXIX & MDCIX; qui codex confluentibus devotionis causa erga dictum S. Petrum porrigitur osculandus usque in præsentem diem.

[4] Ad hæc, dicta ecclesia monasterii Cianensis, quamvis primitus dicata fuerit, ut diximus, [etiam in Bullis Apostolicis.] sanctis Apostolis Petro & Paulo; ab anno tamen MCCCCLXXI, atque etiam prius, ob reverentiam sancti viri, passim appellata fuit Ecclesia S. Petri Spinæ: & hoc eodem sub titulo expeditæ pridem fuerunt atque expediuntur in Dataria Apostolica Bullæ pro Abbatibus loci Commendatariis, habeturqueadhuc istiusmodi Bulla Julii Papæ III de anno MDL, in qua idem monasterium Cianense nuncupatur S. Petri de Arena. Quia nempe ab hoc oppido Arena, quod inter Miletum & Stylum interjacet, [Monasteriū ejus sub duplici titulo] prope abest. Hinc credere velim ego hæc commentans, in errorem inductum esse Augustinum Lubin in Notitia Abbatiarum Italiæ, dum monasterium S. Petri de Arena, & monasterium S. Petri de Ciano, tamquam diversa recenset. De primo sic scribit pag. 25: Abbatia sive monasterium S. Petri de Arena, Ordinis S. Basilii, diœcesis Miletensis, in Calabria ulteriore, extabat ante annum MCCXCI. Recensetur in codice Taxarum Cameræ Apostolicæ. De secundo autem sic meminit pag. 100, ex Maruli Oceano omnium Religionum: Abbatia, titulo S. Petri de Ciano, Ordinis S. Basilii in Calabria.

[5] Sed potior hic fides haberi debet Reverendissimo Mennito (qui locorum illorum peritus est, [unum idemque est.] & Abbatias sui Ordinis illic frequenter visitavit, tamquam Abbas generalis) idem sub utroque titulo monasterium statuenti. Porro queritur idem Abbas generalis in sua instructione, nihil se suisin monasteriis scripturarum de gestis S. Petri Spinæ reperisse hactenus; causans repinam externorum, qui dudum Abbatiis præpositi fuerunt & codices plerosque Mss. inde ad se transtulerunt; imo ne diem quidem obitus Sancti hujus, uti nec aliorum multorum ejusdem Ordinis Sanctorum, proprium nunc sciri: fateturque, tum diem hunc V Junii S. Petro Spinæ, tum alios aliis Sanctis suis, ad recolendam quot annis illorum memoriam, in Ordine pro arbitrio assumptos esse.

[6] Superest quod suggerit idem Abbas Generalis, ex antiqua traditione haberi, [Apparet Sanctus in medio ardentis spineti] quod Comes quidam Arenarum, seu Arenæ (quod oppidum supra memoravimus, & a Mileto orientem versus ad radices Apennini circiter VII m. p. distat venatum egressus, conspexit eminus in silva, monasterio Cianensi proxima, luculentum ignem, qui spinetum quoddam, ut quidem videbatur, late inflammabat, nec tamen comburebat. Miratus Comes quid rei esset, eo impulit equum, pervectusque, conspicatus est in medio spineti & flammarum hominem, erecto corpore stantem, & oculis in cælumintentis orantem. Tunc magis obstupuit, collectoque animo, ratus servum Dei sanctum esse, desilit ex equo, pavidoque gressu propius accedens, nec quidquam ardoris ex ignito spineto sentiens, [illæsus,] ad pedes servi Dei provolvitur; interpellatumque supplex orat, sui ut misereatur (laborabat enim invaletudine nescio qua) sibique opem in nomine Domini ferat. Quo audito Vir sanctus hominem cruce signat, simulque liberat ægritudine. Tum varia a Comite familiariter interrogatus, [& signo crucis infirmū sanat.] inter alia declaravit, se Petrum appellari & monasterii Cianensis monachum esse. Hinc Comes gratias Deo Deique famulo pro recuperata valetudine habiturus, dicto monasterio Cianensi prædia multa, quæ hodiedum possidet, liberaliter donavit, multosque attribuit vasallos, qui paulatim prope monasterium coëuntes, oppidum, quod ipsum quoque Cianum vocatur & monasterio subiectum est, formarunt.

[Errata]

Pag. 594 num. 18 ℣ 9 addi nonnulla possunt in confirmationem ibi dictorum de ætate Andreæ Damarii, scriptoris Græci Epidauriotæ; videlicet quia Isaacus Casaubonus, anno MDLIX natus, testatur, se aliquot libros ab illo emisse. Quod tamen juvenisfecisse debet Casaubonus. Vide hæc addenda, in sæpe citatis Paralipomenis p. LXXXVII. Quibus addi etiam potest ad confirmationem majorem, quod Cangius, loco ibi indicato, notat, Fastorum Græcorum sive Siculorum codicem, qui postea in Augustanam bibliothecam illatus est, manu Andreæ Damarii antiquarii descriptum, emisse (utique ab ipso Damario, qui plura istiusmodi Græca descripsisse lucri causa & vendidisse cognoscitur) Fridericum Sylburgium aureis Solaribus XXXVI. Desiit autem vivere Sylburgius MDLXIX, decennio postquam natum fuisse diximus Casaubonum.

Pag. 595 num. 23 sic ordiendus est, uti in Paralipomenis indicatis legitur.

[Ad Diem VI]

[Errata]

C. J.

Pag. 615 col. 2, ante S. Claudium, pone — S. Ceratius Episcopus Gratianopoli in Gallia — Quod vero post S. Claudium sequitur de S. Ceratio, deleatur.

Pag. 616 col. 2 inter S. Coccam & Heribrandum, insere inter Prætermissos, quæ jam in Paralipomenis ante tomum 2 Junii leguntur hoc initio — Agobardus, Archiepiscopus Lugdunensis &c.

Pag. 617 col. 2 ubi de S. Vincentio Maldelgario, in fine dicitur, coli VI Julii — repone — XIV Julii.

Pag. 619 num. 5 ℣ 15. Post, extantia; deletis sequentibus cum parenthesi, repone — Hinc martyrologium, quod Rosweidus noster Romanum vetus appellat, ita scribit: VIII Idus Junii, Philippi diaconi, de septem, apud Cæsaream. Et Ado, in martyrologio quidem æque paucis; S. Philippi diaconi, qui fuit unus de septem. In libello autem, de festivitatibus sanctorum apostolorum, pluribus elogium ei texit pro eodem die, hoc modo: Natalis Philippi, qui fuit unus de septem diaconibus, qui cum beato Stephano statim post ascensionem Christi ab apostolis sunt ordinati: de quo beatus Lucas in Actibus apostolorum refert, quod signa & prodigia faciendo, prædicatione sua Samaritas ad fidem Christi convertit, & Candacis reginæ Æthiopum, studiosum in Scripturis eunuchum, in fonte, qui est in vico Besoro in tribu juda, euntibus ab Ælia, seu Hierosolyma, ad Hebron in vicesimo lapide, baptizavit: qui postea apud Cæsaream requievit. Iuxta quem tres virgines filiæ ipsius prophetissæ tumulatæ jacent. Nam quarta filia illius, plena Spiritu sancto, in Epheso occubuit. Quidam tamen putant, apud Hierapolim eas tumulatas, ubi apostolus Philippus, unus de duodecim quiescit: cujus fuisse filiæ ab aliquibus scriptoribus putatæ sunt. Sumpsit Ado horum partem de baptismo Eunuchi ejusque loco, e S. Hieronymi libro de situ locorum Hæbraicorum, ubi hæc leguntur: Bethsur in tribu Juda sive Benjamin: & est hodie Bethsoron vicus, euntibus nobis ab Ælia Chebron in vicesimo lapide; juxta quem fons ad radices montis ebulliens. Et apostolorum Acta referunt, Eunuchum Candacis reginæ in hoc esse a Philippo baptizatum. Adonem more suo contrahens Usuardus, nullam tamen faciens mentionem quartæ Philippi filiæ, ita scripsit: &c.

Pag. 620 num. 9 ℣ 4 a fine, Mattheæ — l — Matthæe —

Pag. 621 num. 5, adde sub finem — Hactenus Papebrochius, secutus in ordinandis temporibus prædicti Patriarchæ, quam sibi collegerat de Patriarchis Alexandrinis, Chronologiam. Hanc, cæcitate circiter quinquennali & ingravescente ætate non valens perficere, tradidit juniori socio, P. Joanni Baptistæ Sollerio, cognoscendam, imo novis curis elucubrandam: quod is studiose fecit & accuratiorem Chronologiam contexuit; impressam ante tomum V de Actis Sanctorum Iunii; secundum quam, etiam hanc suam de S. Justo, emendandam cupit Papebrochius. Ex illius igitur pag. * 17, ubi de S. Justo, hujus initium patriarchatus collocari debet anno vulgaris æræ CXIX, terminus vero & mors Patriarchæ anno CXXX, VI Junii. Reliquam ibi chronologiæ discrepantiam, collatis ambobus locis, hic præmonitus, emendabit Lector, cui contigerit tali in argumento versari.

Pag. 632 post Acta SS. Amandi; Lucii; Alexandri, & Audaldi inseratur

DISSERTATIO CONJECTURALIS
De præmissis duabus sanctorum Martyrum classibus, an aliqui illorum iidem utrobique, an omnes diversi sint.

Amandus, Martyr Caunis, prope Narbonam (S.)
Lucius, Martyr Caunis, prope Narbonam (S.)
Alexander, Martyr Caunis, prope Narbonam
Audaldus, Martyr Caunis, prope Narbonam (S.)

C. J.

Recognoscenti mihi nonnulla in die VI Junii, & ejus tabulam Sanctorum pag. 615 consideranti, occurrunt in una classe, [Solos Amantium, Luciun & Alexandrum] sancti Amantius, Lucius, Alexander, Andreas, Donatus & Peregrina, martyres Niveduni; & continuo in proxima classe iterum sequuntur, sancti Amandus, Lucius, Alexander & Audaldus, martyres Caunis prope Narbonam. Pronum est, hæc legenti in mentem venire, utrobique eosdem fortassis censendos esse tres primos, qui fere synonymi sunt, nisi diversis adscriberentur locis. Atque hac præcipue causa diversis etiam commentariis elucidati sunt pag. 628 & 629; priores quidem ab Henschenio, posteriores vero a Papebrochio, cui tamen in ipso, quem præfigii, titulo, hi videntur a Nivedunensibus mutuo sumpti: & pag. 631 annot. a, recte observat, Audaldi nomen non sapere summam antiquitatem. Res sub caligine vetustatis perobscura est, nec lucem facile accipiet, nisi per conjecturas; quæ mihi imprimis desumendæ videntur e vetustissimis ecgraphis martyrologii Hieronymiani, nostro Epternacensi; Lucensi Florentinii; Corbejensi, quod Dacherius tomo 4 veterum Analectorum edidit, & Blumiano, quod Florentinius æd calcem sui martyrologii per variantes lectiones impressit.

[2] Ex his videor mihi posse conficere, Martyrum, in prima classe relatorum, [Niveduni passos,] tres primos, Amantium, Lucium & Alexandrum, tantummodo Niveduni passos esse, duos vero postremos, Donatum & Peregrinam, aliis Peregrinum, ad Alexandriam civitatem esse referendos; Alexandriam vero hic alii pro femina sumpserunt; alii, amputato principio, Andream fecerunt; alii, quia præcedebat Alexander, supervacaneum putantes, prætermiserunt; uti fit levitate aut ignorantia librariorum. Præterea confici indidem puto, palæstram trium priorum Martyrum, scribendam esse Nivedunum aut Nividunum, aut etiam Nevedunum, ut est in aliquibus; non Novidunum, aut Noviodunum, aut Niviodunum, uti scribunt recentiores. Ut hæc verisimilia fiant, adduco martyrologia præmemorata, incipiens a postremo, quod est Blumianum, quodque a se examinatum Florentinius indicat pag. 1054, descriptum fuisse sub annum DCCLXXII.

[3] In hoc codice ad VIII Idus Iunii, qui dies VI est, [eruitur e martyrologiis antiquissimis] ita legitur: Nividuno, Amanti, Luci, Alexandri, Alexandriæ, Donati, Peregri. In Africa, Itali &c. In penultimo seu Corbejensi apud Dacherium ad eundem diem sic habetur: Neveduno, Amantii, Lucii, Alexandri, Alexandriæ, Donatæ, Peregrinæ,…. In Africa, Italii &c. In antepenultimo seu Lucensi, talis est lectio; Nividuno, Amanti, Luci, Alexandri, Donati, Peregri. In Africa, Itali &c. Sed continuo occurrit hic Florentinius in suis Notis, censetque, librarium putasse, illic vitiose repetitum fuisse Alexandri vel Alexandræ nomen, quod in præcedentibus exprimitur, ideoque prætermisisse τὸ Alexandriæ, sive in urbe Alexandriæ, ad quam censet referendam Donati & Peregrini memoriam, pro ut illam eo retulerunt alii; expressius Notkerus, de quo mox. Denique in nostro Epternacensi Ms. ita legitur, vitiato initio ac medio: In Affrica, Amansi, Luci, Alexandri, Andreæ, Donati, Peregrinæ. In Africa, Itali &c. Videntur hæc quatuor vetustissima martyrologii Hieronymiani ecgrapha satis conspirare ad eamdemintelligentiam, ut videlicet Nividuno adscribantur tres tantum martyres, Amantius, Lucius & Alexander; Alexandriæ vero, quod celeberrimæ urbis, non feminæ, nomen putandum est, Donatus & Peregrinus, aut si mavis, Donata & Peregrina. Ita præter citatum Florentinium censet Notkerus, qui sub finem seculi IX floruit in monasterio Sangallensi, sic scribens in suo martyrologio ad eumdem diem VI Iunii: Noviduno, Amantii, Lucii, & beati Alexandri. Atque ut scias ad alium pertinere locum Sanctos, qui sequuntur; novum; uti in talibus plerumque consuevit, orditur versum, dicens: Alexandriæ, Donati & Peregrini.

[4] Ex dictis manifeste colligitur, codicem nostrum Epternacensem, [Epternacense hic convincitur errare,] initio citati elogii sui, ut jam monui, corruptum esse; dum solus inter illos palæstram Sanctorum istorum facit Africam, quam alii omnes notant Nividunum fuisse. Et corruptio illa ex ipso ejus contextu convincitur. Si enim, in Africa passi fuissent sex illi, quos primo loco enumerat; cur nullo verbo interposito statim repetat; In Africa, Itali &c.? Sufficiebat semel Africam nominasse. Idem codex etiam convincitur ex iisdem citatis codicibus, errare in medio elogii, ubi post Alexandri, intruditur Andreæ, aliis ignoti: considerantiquepatebit ex Alexandriæ, sublato vocis principio, corruptum esse nomen. Et hujus codicis simile exemplar, si non ipsum (Moguntia enim non admodum procul distat Epternaco) nactus fuerit Rabanus, Præsul Moguntinus, [idque secutus Ribanus & Beda impressus.] dum eosdem errores transtulit in suum martyrologium, & novo auxit. Nam pro nomine Alexandri, posuit, in Alexandria, sic scribens: In Africa, S. Amanti, Lucii. In Alexandria, Andreæ, Donati & Peregrini. Relinquere debebat Alexandri, ut erat, & restituere pro Andreæ, Alexandriæ, seu in Alexandria. Eadem omnino descripsit ex Rabano, Bedæ impressi amplificator, sed ad diem sequentem.

[5] Meliora habet ad proprium diem, VI Iunii, Beda Ms. his verbis: Nividuno, natale sanctorum Amantii, Lucii, & Alexandri. [Meliora habet Beda Ms.] Ita codex Tornacensis S. Martini, Lætiensis, Atrebatensis. Eadem sententia de tribus tantum Nividuni passis, multum confirmatur, ex vetustissimo monasterii PP. Benedictinorum S. Savini de Levitania in montibus Pyrenæis, in agro Terbiensi, [& Anonymus S. Savini,] martyrologi Ms. abhinc circiter quingentis annis exarato in pergameno, quod impressum legiturapud Saussayum tomo 2 martyrologii Gallicani pag. 1247; quodque, uti idem Saussayus prænotat, aliquorum Sanctorum, ad Gallias spectantium, non ita cognitorum, nomina recenset: ex quo, uti & ex contextu ipso, manifestum est collectorem dicti martyrologii præcipue intendisse, ut solos Galliæ Sanctos, aut quoquo modo cum Galliis connexos, suis in monasterio S. Savini proponeret cognoscendos. Usum fuisse Auctorem martyrologio Adonis, observo, ex sequentibus locis, ubi agit die XVII mensis Ianuarii de martyribus Lingonensibus; 1 Maii, de S. Andeolo; XXI Iulii, de S. Victore; XXV Octobris, de S. Fronto seu Frontone; 1 Novembris, de S. Benigno: quorum elogia, solito longiora, describit iisdem, quibus Ado, verbis. Habuisse Hieronymianum, deprehendere nusquam possum.

[6] Interim tamen comperio, bis ab ipso citari palæstram martyrum, Nividunum, [qui Nividunum ad Gallias videtur referre,] iisdem diebus IV & VI Iunii, quibus etiam, & tantum, legitur nomen illud in Hieronymiano. Quod, si neuter scriptor ex altero, ut mihi certum videtur, descripsit; debet Noster illud reperisse in aliis Gallorum antiquorum monumentis, uti multa alia habet, aliis ignota, ad solas Gallias pertinentia: interqueilla reponas licet Nividunum, sanctosque martyres ad illud ab ipso relatos. Nullum enim locum Auctor in toto opusculo suo nominat, quod sciam, extra Galliam situm; præterquam quod semel meminerit Romæ ad III Maii in Sixto Papa, quem addit Episcopum Convenarum fuisse nempe in Gallia. Semel item meminit Byzantii ad VII Iunii; sed in margine notatur Bisuntii, quod pariter in Gallia. Semel denique meminit Auxiopolis, ad VIII Maii; quod diversum potest fuisse in Gallia, ab Axiopoli ad Danubium in hodierna Bulgaria; viderique potest Auctor noster intellexisse civitatem archiepiscopalem, Auscitanam seu Auxitanam, vulgo Ausch & Aux, inter Tolosam & Condomum; ex quo formaverit ipse Auxiopolis.

[7] Utut est: in illo martyrologio suo ita scribit: Die VI Junii. Nividuno, [ubi tres Sancti fuerint passi,] natale sanctorum Amantii, Luci & Alexandri: prætermissis quæ apud alios sequuntur nominibus, Alexandræ, aut corrupte, Andreæ, Donati & Peregrini: utique quia existimavit, priores ad Nividunum & Galliam suam pertinere, non item posteriores. Ex præmissis etiam colligitur, tres illos martyres agonem suum complevisse Nividuni, Niveduni, Neveduni; non autem Novioduni, ut habet Saussayus & interpretatur auctoritate sua Nivernos; neque Nivioduni, ut scribit Maurolycus; imo neque Noviduni, ut est apud Notkerum impressum. Nimis enim constans est antiquorum omnium scriptio, a qua propter recentium imaginationes aut sphalmata non potest prudenter recedi.

[8] Fuerunt quidem olim plures, & fere supersunt hodiedum, [non Novioduni] civitates, Noviodunum nomine, per Gallias, puta in Æduis, in Aulercis, in Biturigibus, in Suessionibus; item una in Mœsia ad Danubium aut potius Istrum, altera in Pannonia superiore ad Savum. Quam ultimam tamen civitatem quamvis alii Noviodunum scribant cum tabula Peutingeriana; Ptolemæus scribit Novidunum, Νοουίδουνον, at nulla omnium Nividunum. Interim Henschenius, quamvis dicat, se nihil in re obscura determinare, potius adscribendam existimat palæstram Martyrum nostrorum Noviduno in Pannonia, quam Galliis. Tum, uti pag. 628 num. 4 loquitur, quia nec apud antiquos, nec apud recentiores Maurolycum atque Galesinium, additur, esse locum Galliarum. Tum quia, utpag. 377 num. 2 legitur, cum in Pannonia imperatores Diocletianus & uterque Maximianus sæpe ac diutius fuerint commorati, opinatur, justam Sconlebii aliorumque suspicionem esse, complures ex iis martyribus, quos vulgaris opinio Galliæ adscribit, Pannoniæ relinquendos esse.

[9] Verum Henschenius animum non adverterit ad illud, quod jam monuimus, martyrologium S. Savini, [aut Noviduni.] in Pyrenæis scriptum, tantummodo collegisse Sanctos, qui ad Galliam spectant. Præterea Noviodunum, aut etiam Novidunum illud Pannonicum, non est Nividunum aut Nivedunum. Adde quod duæ tantum classes Martyrum reperiantur, per totum sacrum annum, Nividuni aut saltem Niveduni passorum, nempe ad diem IV & VI Junii, ut jam notavi; quodque locus ille totidem & iisdem characteribus utrobique scribatur in ecgraphis Hieronymianis, Blumiano, Corbeiensi ac Lucensi antiquissimis; nec non in Mss. sub Bedæ nomine supra citatis, atque in S. Savini. Imo & in omnibus codicibus Usuardi nostris, sat multis, tam Mss. quam impressis, ad diem VI Iunii (die enim IV illi sanctos Nividunenses nullos habent) legitur in plerisque, Nividunum; in aliquibus, Nivedunum; in uno alterove, Nevedunum; in nullo, quod sciam post diligens examen, Novedunum, Noviodunum, aut Niviodunum. Quæ constantia in scribendo, saltem suadet, alium per Nividunum designari locum, alia per Noviodunum. Cumque hujus nominis civitates, olim æque ac nunc notissimæ fuerint plures; cur si aliquam illarum indicare voluissent, scripsissent antiquiores isti, Nividunum, & tam constanter omnes? Posteriores, qui exscisa, ut putamus, hujus nominis urbe, præter nomen Nividuni nil repererunt, illud per suam conjecturam verterint in Novi — Novio — aut Nivio-dunum. Ex dictis sequitur, utramque classem Martyrum citatam, æque ac alteram, eodem jure ad Nividunum & Gallias referendam esse.

[10] Quod si cui ad Pannoniam & fluvium Savum referendi videantur Martyres illi, [Quæritur situs Nividuni,] quia ibi imperatores Diocletianus & uterque Maximianus sæpe ac diutius fuerunt commorati; mirum, eadem de causa, alteri cuipiam posset videri, quod non plures ibidem quoque diebus passi fuerint. Quod porro recentiores, Maurolycus & Galesinius, non addant, Nividunum esse locum Galliarum, suadere nihil in rem præsentem potest, quia neque addunt, esse locum Pannoniarum. Imo, ut quid id addidissent illi? recentiores sunt quam ut fidem in rebus istiusmodi antiquis, sola auctoritate sua faciant absque testimonio veterum. Oportet igitur alibi extitisse Nividunum. Ubi autem potius, quam in ipsis montibus Pyrenæis (ubi auctor martyrologium suum scripsit) aut prope illos & a quibus non admodum longe absunt Caunæ; ubi, ut mox dicemus, hoc ipso die VI Iunii coluntur quoque tres martyres Amandus seu Amantius, Lucius & Alexander, quos siquis velit eo translatos fuisse ex Pannonia potius, quam ex vicinis montibus, id debebit argumento aliquo verisimile reddere. Quid porro prohibet in Pyrenæis montem fuisse aliquem, ceterus nivosiorem, unde civitas vicina Nividunum vocata sit? Composita namque vox illa est, ut patet, ex Latina Nix, Nivis; & antiqua Celtica, Dun, quæ collem & montem notat, ac Latinis formatur Dunum: cujus terminationis nomina urbium, per Gallias olim frequenti in usu fuerunt, atque etiam nunc sunt in multis. Videlicet Noviodunum, ut jam diximus, quadruplex. (Si illud, Novidunum scribatur, novum montem significabitpotius quam montem nivosum.) Quadruplex item Lugdunum, nempe Segusianorum, Convenarum, Clavatum & Batavorum. Adde Augustodunum, Cæsarodunum, Segodunum, Meliodunum, Minodunum & alia.

[11] Quod autem nunc ignoretur Nividuni situs, mirum antiquitatis scrutatoribus videri non potest; [quod initio seculi 5 potest excisum fuisse.] cum sciant, & civitates occumbere, & sua habere cadavera, suisque ipsarum ruinis ita obrui frequenter, ut post aliquot secula nec vestigium, & sæpenumero ne nomen quidem supersit. Nunc nomen Nividuni adhuc habemus, situm ignoramus. Potest eversum fuisse initio seculi V, quando Wandali, Suevi, Alani, reliquam Galliam barbare depopulati, invaserunt Occitaniam, destructisque ibi variis civitatibus, etiam Nividunum solo æquaverint, quemadmodum æquaverunt Albam, civitatem episcopalem, cujus certus situs adhuc quæritur; & nisi episcopalis fuisset, suumque nomen (Sede Vivarium in tutiorem locum translata) aliquamdiu ibi retinuisset, fortasse nunc ne quidem Albæ istius nomen reliquum foret.

[12] [Iidem tres coluntur Caunis,] Venio nunc ad Commentarium sequentem de sanctis Martyribus Caunensibus, Amando, Lucio, Alexandro, Audaldo, in Gallia prope Narbonam honoratis. In his tres primi iisdem plane indicantur nominibus, quibus tres priores in superiori Commentario; quos jam diximus solos ad Nividunum referendos esse, & illud verosimiliter situm ad Pyrenæos. Quod enim primus, ibi vocatur Amantius, hic vero Amandus, differentiam inferre non debet: cum Amandus sic primum Latine appellatus sit seculo X vel XI a collectore Actorum; qui intelligens vernacula lingua illum vocari saint Aman (id enim auditu tantum percipitur, sive scribatur Gallice Amant, sive Amand) Amandum appellare Latine maluit quam Amantium: potest etiam Gallice scriptum invenisse Amand ex ignorantia vulgi, aut librariorum oscitantia, levi mutatione litteræ unius.

[13] Quid autem de S. Audaldo? Claudius Castellanus, versatissimus in etymologia, [eo verisimiliter translati Nividuno,] originatione & variatione vocum Gallicarum, uti patere potest ex Vocabulario ejus hagiologico; per litteras familiares de S. Audaldo, ejusque nominis mutatione ex Teodardo, archiepiscopo quondam Narbonensi sancto, ad nos quædam, non spernenda, transmisit cogitata sua; quibus etiam verosimile fiat, in montibus Pyrenæis aut illorum appendicibus sub diœcesi Narbonensisitum fuisse olim Nividunum, in quo Amantius, Lucius & Alexander passi fuisse leguntur, quorum sacra Lipsana deinde, Wandalis Galliam & imprimis Occitaniam cum excisione urbium multarum barbare depopulatis, [a Gothis forte exciso.] eversoque ab illis Nividuno; Caunas translata fuerint; quibus lapsu temporis adiuncta etiam sit pars corporis S. Theodardi, istius diœcesis Narbonensis episcopi; qui propterea cum prædictis sanctis Martyribus ibidem cultum habuerit, ideoque a posteris, Acta illorum scribere post longa temporum intervalla aggressis, creditus fuerit, ex eorumdem societate fuisse. Huc facit cogitatio Castellani, opinantis vocabulum Gallicum, Saint Thodard (quod pronuntiatur acsi scriptum esset, Saint Audard) a parum cautis librariis, etiam in Actis publicis, scriptum fuisse Latine, S. Audardus, imo & S. Audaldus; quia nempe in Cadurcensi provincia & versus Montem-Albanum, ubi præcipua pars corporis sancti istius archiepiscopi Narbonensis in veneratione est, appellatur Gallice, Saint Thodalt. Unde tandem factum sit, S. Audaldus. Adiungit porro, quatuor illos Sanctos, nempe Amandum seu Amantium, Lucium, Alexandrum & Audaldum (nescio, an e certis instrumentis, an aliunde) ita simul honoratos fuisse, tenente toto seculo X, in ecclesia S. Tertullini, sic ut nihil de illis notum esset præter nomina. Is qui seculo XI eorum fabricavit Acta, accepit Saint Thodalt. Gallice (quod auribus sonabat Saint Audald) pro socio trium aliorum martyrum, eaque sua Acta falso illo fundamento superstruxerit. Ita Castellanus in confirmationem sententiæ nostræ; quæ mihi quidem, quantum licet in re obscurissima, conjecturalem nostram opinionem multum stabiliunt.

[14] Scio quidem, Castellanum postea in suo Martyrologio universali Gallice conscripto, atque anno MDCCIX publicato, [An passi sint Niveduno Equestriū] ad diem VI Iunii in margine annotare Nivedunum Equestrium pro palæstra sanctorum Amantii, Alexandri, & sociorum, prout eorum memoria signatur tum in martyrologio Romano hodierno, tum in antiquioribus nonnullis post Usuardum Mss. Verumtamen illi duo Amantius & Alexander, alii non sunt, quam quos in ecgraphis martyrologii Hieronymiani jam consideravimus. Prætermisit Usuardus, in omnibus fere ejus nomine descriptis martyrologiis Lucium, quem sub titulo Sociorum comprehenderit cum aliis Martyribus, quos nequiverit ex diversa scriptione martyrologiorum antiquorum dijudicare, referendine essent ad Nividunum, an vero ad Alexandriam. Similiter habemus in nonnullis martyrologiis Mss. sub nomine Bedæ, in quibus soli proponuntur, Nividuno sancti Amantius & Lucius, prætermisso Alexandro, nulla etiam sociorum mentione facta, uti nec fit in plerisque codicibus, tam Mss. quam impressis Usuardi. Ex quo consequitur, Bedam & Usuardum, alios Nividuno non putasse adscribendos Martyres, quam Amantium, quem habet uterque nominatim, & Alexandrum, quem habet nominatim Usuardus, atque Lucium, quem nominatim habet Beda, in aliquibus saltem codicibus; nulla mentione facta illorum, quos non ad Nividunum, sed Alexandriam diximus referendos. Qua ex re multum comprobatur sententia nostra, quam proposuimus supra, solos Amantium Lucium atque Alexandrum Nividuni passos.

[15] Redeo ad Nividunum Equestrium Castellani; quod eruditissimi passim Geographi collocant prope lacum Lemanum in Helvetiis, [quod est in Helvetiis.] medio fere itinere inter Genevam atque Lausanam, quodquenunc in tabulis plerisque notatur Nion aut Nyon, olim vero scribebatur, uti legimus in Notitia Provinciarum & civitatum Galliæ, Civitas Equestris Nojodunum. Reflecto animum ad apices scriptionis, qui tales sunt, ut Nojodunum, non magis quam Noviodunum, sumi possit pro veteri, quod quærimus, Nividuno. Quapropter magis mihi placet prior Castellani opinio, nostræ consentiens de Nividuno, ubi sancti Amantius, Lucius & Alexander passi sunt, ponendo illud, in aut prope Pyrenæos, potius quam in Helvetia. Quia illa opinio nullam pro se conjecturam habet, habet aliquam nostra, uti jam ostendimus. Sanctorum quippe illorum corpora jam olim Caunis, non procul a Pyrenæis, in honore fuerunt, eorumdemque memoria, martyrologio S. Savini in ijsdem montibus, adscripta legitur.

[16] Si quæras, ubi Caunæ sint: dictum jam est in titulo commentarii Papebrochiani, [Caunæ villa sunt in diœcesi Narbonen.] & in hac Dissertatiuncula loco non uno, esse prope Narbonam, videlicet ad fluvium Argentoduplum, qui Caunas alluit, ac deinde præterlabens loca, Gallice Rieux & Liran dicta (uti auctor est LudovicusCoulon, de fluminibus Galliæ, parte 2 pag. 279) influit in Ataxem, Gallis l'Aude, non admodum longe supra Narbonam. Ejusdem loci, ac monasterii illic conditi, quod etiam ipsum Caunæ appellatur, meminit Præceptum Caroli Calvi anno DCCCLXXV datum, apud Mabillonem de re diplomatica pag. 545; in quo legitur monasterium, quod dicitur Caunæ, esse in pago Narbonensi, constructum in honorem Apostolorum Petri & Pauli, super fluvium Argentoduplum. Quando illud condi cœperit, non adeo perspicuum est. Villam Caonas sive Caunas, a comite quodam Milone ante annum DCCXCIV donatam fuisse Aniano, tunc S. Joannis & S. Laurentii monasteriorum, quorum ultimum etiam Celto vocatum fuit, abbati, docet apud eumdem Mabillonem Præceptum Caroli Magni pag. 505: in quo legitur Carolus concessisse, id est confirmasse, Aniano prædicto villam Caonas, sicuti Milo ad suum Aniani monasterium per suas litteras delegavit, cum omnibus appendiciis suis.

[17] Sub hæc fere tempora, certe Carolo Magno adhuc vivente, [ubi & Monasterium Caunæ] reperitur in dicta villa etiam fuisse monasteruim Caunæ, quod Daniel abbas pariter concessit abbati Aniano. Id declarat Præceptum Caroli Calvi jam citatum; in quo Rex ita loquitur: Detulit nobis Hildericus abbas monasterii Caunensis, præceptum avi nostri Caroli Augusti imperatoris, quo continebatur, qualiter eundem monasterium bonæ memoriæ venerabilis abbas Daniel Aniano abbati in sua elemosyna concesserat. Si in Præcepto regi oblato, Carolus magnus, Calvi avus, [vivente Carolo M. datum Aniano Abbati Celtonis.] vere scriptus fuit Augustus imperator, constabit, intra XIV primos seculi IX annos concessum Aniano, tunc in Celtone abbati, monasterium Caunas fuisse. Sed hinc nihildum de origine ejus habemus. Potest multos ante annos constructum, tunc Aniano, vitæ sanctimonia monasticaque disciplina claro, traditum fuisse. Æque incertum est, quo tempore illuc translatæ fuerint reliquiæ sanctorum Amandi seu Amantii, Lucii, & Alexandri: priusne quam donatio monasterii fieret Aniano, an postea. Nam reliquiæ S. Audaldi sive Theodardi, archiepiscopi Narbonensis, sub annum DCCCXC in monasterio S. Martini vita functi, non possunt ante finem seculi IX prædictis reliquiis adjunctæ & in eodem loco cultæ fuisse.

[18] Auctor Actorum, quæ edidimus, tota historia sua non meminit Caunarum; sed postquam martyrii modum suo ingenio descripsit, [In Actis nulla Caunarū mentio, sed translationis,] tantummodo ait sub finem: Hæc facta sunt in Nividuno civitate VIII Idus Junii. Translata sunt autem corpora eorum (non indicat quanto tempore post: dixerat autem antea num. 7, corpora martyrum adducta fuisse per noctem ad muros civitatis Nividunensis, in locum, qui est secus prædium Adamanti, viri fidelissimi; ibique fuisse sepulta) translata sunt, inquit, corpora eorum ab Irenæo, sanctissimo viro & episcopo, in ecclesiam S. Tertullini, episcopi & martyris, VII Idus Septembris, Titulus porro, quem Actis præfixum invenimus, sive ab auctore sive ab alio additum, nescio; ita habet: Incipit passio beatorum martyrum Amandi episcopi, Lucii, Alexandri & Audaldi, qui passi sunt tempore Antonii principis, sub Aurelio præside in Nividuno civitate, pro Christi nomine. Mirum foret, hunc titulum, in quo mentio Antonii principis (quod volens intelligam pro Antonino imperatore) ab ipso auctore appositum fuisse; qui neque Antonium neque Antoninum nominat totahistoria sua, sed tantum præsidem Aurelium.

[19] Habemus ex his, quod & martyrologia antiqua habent, [quæ videtur non longi itineris fuisse.] passos fuisse martyres nostros in Nividuno civitate, quæ si longissime ab ecclesia S. Tertullini dissita fuisset, puta in Mœsia aut Pannonia, imo etiam ubi nunc civitates, Noviodunum nomine, per Gallias notæ sunt; dubitari non potest, quin aliquid de translatione longiore addidisset Auctor; qui potius de locis vicinis, & suo tempore forsan adhuc notis, intelligendus est. De Antonino imperatore sub quo passi fuerint sancti martyres, nihil est quod credi possit titulo, cum Acta ipsa sileant, nec alius scriptor id suggerat. De ecclesia S. Tertullini inquirit Papebrochius in commentario suo num. 5; nec invenit, quod satisfaciat. Quid si in Caunis sub tali appellatione ecclesia ante fuerit, quam monasterium ibi conditum sit? Denique Irenæus per Gallias episcopus, nullus innotuit hactenus, præter celeberrimum eumque antiquissimum Lugduni martyrem, qui huc videtur spectare non posse.

[20] Sunt igitur omnia incerta, præter locum passionis, [Hactenus dicta, pro conjecturis accipienda.] Nividunum; & monasterium, ubi postea, & forte hodiedum corpora martyrum in veneratione sunt, Caunas. Atque hæc sunt, quæ non aliter pleraque, quam ut conjecturas nostras considerarivelim. Dum interim verisimile sit, sanctos Amantium, Lucium & Alexandrum in priori classe, tantum subiisse martyrium Nividuni. Nividunum vero quia sic ab antiquis constanter scribitur; non esse Noviodunum: denique Nividunum, nullibi nunc notum, non procul abfuisse ab ecclesia S. Tertullini, ad quam inde dicuntur translatæ fuisse prædictorum martyrum reliquiæ; quæ deinde in monasterio Caunis in diœcesi Narbonensi conservatæ fuerunt.

[Errata]

C. J.

Pag. 644. Ante S. Claudium pone Commentariolum De S. Ceratio episcopo, Gratianopoli in Gallia; pro ut is legitur inter Paralipomena ante tomum 2 Junii, pag. LXXXVIII. Ibidem videsis pauca alia addenda prædictæ pag. 644, num. 1 ℣ 18, & pag. 729 num. 5 ℣ 22. Attamen in iss, quæ hoc ultimo loco præscribuntur, paginæ 729 addenda, obrepsit ℣ 4 — Rodanense — lege — Rotonense. Et ℣ 6 — Aëriensi — lege — Aturensi Vasconiæ diœcesi —

Pag. 729. col. 2 ℣ 14 — DCCCLIX — lege — DCCCCLIX —

Pag. 749. De S. Alexandro martyre, episcopo Fesulano col. 2 ℣ 3, Post — de quo — sic continuanda est oratio hoc modo — de quo tria martyrologia Usuardi, Florentiæ aucta Medicæum & Strozzianum Mss. tertium vero impressum anno MCCCCLXXXVI, sic scribunt hoc die: Apud civitatem Fesulanam, natale S. Alexandri episcopi & martyris ejusdem civitatis. De ejusdem aliorumque Sanctorum Fesulis translatione meminerunt eadem martyrologia Mss. Strozzianum & Medicæum ad diem XVII Februarii: Apud civitatem Fesulanam in partibus Tusciæ, translatio corporum sanctorum Romuli, episcopi primi ejusdum urbis, Alexandri episcopi, Donati & Romani episcoporum prædictæ urbis; atque sanctorum martyrum Carissimi, Crescentii & Dulcissimi, & aliorum Sanctorum & Sanctarum, reliquiarum De eodem Alexandro Ferdinandus Ughellus &c.

Pag. 756 quæ annotat. g dicuntur de Translatione S Mauri, tantisper deleantur; cum ad Ianuarium & Vitam istius Sancti, absoluto sacro anno, reditum fuerit, secundis curis examinanda a posteris.

Pag. 879 num. 35 ℣ 17 — arcus — lege — acus —

APPENDIX C. J.
Ad Commentarium prævium de S. Norberto, ordinis Præmonstratensis institutore.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis (S.)

C. J.

Habeo binas litteras, quas reverendissimus F. Arnulphus Simon, [Vita S. Norberti anno 1704 Gallice impressa.] Abbas Bonifageti & in congregatione antiqui rigoris Ord. Præmonstr. vicarius generalis anno MDCCI die IX Novembris; & MDCCII VII Februarii dedit Nanceji ad reverendiss. D. Joannem Chrysostomum Teniers, abbatem S. Michaëlis, ejusdem Ordinis Præmonstratensis, Antverpiæ, cui hæc nostra S. Norberti Acta inscripseramus. Hic utrasque litteras, quæ ejusdem argumenti sunt & varias reverendissimi Arnulphi dubitationes atque quæsita, circa plura vitæ Norbertinæ minus nota & obscuriora capita continent, ad me pro antiqua familiaritate sua misit, rogans, ut pro se ad allatas dubitationes responderevellem. Feci quod potui, & responsionem meam ad reverendiss. D. Jo. Chrysostomum detuli. Exinde Vitam S. Norberti, cujus causa quæ dixi petita fuerunt, emisit in lucem lingua Gallica Luxemburgi anno MDCCIV Ludovicus Carolus Hugo ejusdem Ordinis ac reformationis. Est illa auctore suo erudito digna, chronologica serie & candore historico digesta in libros quatuor; quorum singulis seorsim suæ subjectæ sunt annotationes ad illustrandam magis historiam. Fatetur obiter in Præfatione, editionem nostram Actorum S. Norberti, & in illa multiplices observationes sibi profuisse: & ego vicissim nonnulla observo in ipsius lucubratione, quæ illustrare nostra magis possint. Procedat igitur, tum inde, tum aliunde Appendix hæc, Commentario Papebrochiano pag. 819 subnectenda.

[2] Pagina igitur nostra 809 col. 2 ℣ 10, prognatus dicitur Norbertus fuisse sub annum MLXXXV, [Nativitas ejus refertur ad an. 1080.] quod per oscitantiam typothetarum factum sit, pro MLXXX, uti patet e pag. 823 annot. g, ubi idem annus MLXXX nativitati ejus adscribitur, & vix tardius potuisse natum esse, colligitur ex tempore, quo sacerdotii ordine initiatus fuit subannum MCXV, jam transgressus ætatem annorum XXX, ante quam ætatem presbyterum ordinari ab episcopo, per canones tunc adhuc nefas erat, uti diximus supra pag. 11 num. 57, ex simili ætate sacerdotii suscepti inferentes tempus nativitatis S. Morandi; qui ejusdem seculi XII initio, uti Norbertus, floruit monachus Cisterciensis; & pluribus ostendit auctor Vitæ Gallicæ prædictæ in notis suis ad librum primum, pag. 57. Imo transgressus jam tunc fuerit Norbertus annum ætatis XXXV, quandoquidem archiepiscopus Coloniensis Fredericus, offerente se Norberto ex improviso, ut proxime inter ceteros ordinaretur, non mediocriter admirans, hominem (Norbertum) per se ipsum demum petere, quod ab aliis sæpe recusasset oblatum, uti legitur in vita cap. 2 num. 9. Hinc merito supponimus, ante tempus per canones statutum, ab episcopis ei ordinationem sacerdotii oblatam non fuisse. Cum igitur expresse hic dicatur, talem ordinationem ei sæpe ab aliis episcopi oblatam fuisse, ac per se ipsum demum petenti a Coloniensi collatam fuisse; non incongruum erit cogitare, a primi episcopi oblatione, quæ sæpe, & a variis episcopis iterata fuit; ad illud, demum petiisse a Coloniensi, quinquennium facile elapsum fuisse ultra annum ætatis ejus trigesimum, si non amplius. Quod mea quidem opinione amplius fuisse potest, & si quis verosimili argumento ostenderit, facile concessero, totidem annis ante annum MLXXX natum fuisse Norbertum, quot quis monstraverit, ultra annum XXXV ætatis fuisse ordinatum presbyterum. Idem quoque tempus nativitatis deduci potest, ex eo quod Norberto ante Burchardum oblatus fuit episcopatus Cameracensis, uti legitur in Actis nostris pag. 828 num. 25 fine, & pag. 867 initio. Oblatus igitur fuit Norberto episcopatus post obitum B. Odonis, anno MCXIII mense Iunio defuncti, antequam ei subrogaretur Burchardus. Ex quo iterum concluditur, Norbertum tunc ætatem annorum XXX, ante quam episcopus non fiebat, superasse; atque adeo ante annum Christi saltem MLXXXV fuisse natum.

[3] Pag. 815 § IV sub titulo, Encomia S. Norberto ejusque Ordini ab ejusdem ævi scriptoribus data referatur Guibertus, [Encomia Guiberti Abb. de Norberto,] S. Mariæ de Novigento abbas, religiosissimus juxta ac doctissimus, primo loco, tum quia is reliquos encomiastes ætate præcedit, tum quia Norberto, adhuc in Galliis agente, familiariter usus fuit, mortuus anno MCXXIV. Guibertus iste S. Anselmi quondam discipulus, commentarios suos, quos Tropologias vocat, in prophetas Osee & Amos & Lamentationes Jeremiæ, sic Norberto inscripsit apud Dacherium pag. 182: Amantissimo Patri & venerabili Domino, universæ caritatis affectione colendo, totius sanctæ interiotatis vero cultori, ac veræ discretionis magistro Norberto frater Guibertus, monachus nomine, peccator operibus, prosperis sui suorumque gaudere successibus. Tum sic præfatur: Arduum nimis & magistris veteribus horrescendum, præsentis prophetiæ pelagus aggressuri, ad te (alloquitur Norbertum) liberalissime Doctor, tanti ausus causas, tuæ conscii humilitatis, inferimus: cujus verba excusationis non ambigo, quod modestia tua ea mente suscipiat, qua a me intentione apud tuas sobrias aures promi constat. Ibidem pag. 224 idem Guibertus in proœmio libri IV, ad eumdem Norbertum se convertens, ita habet: Tibi ergo, Reverende Magister, in quem non modo nostra, sed & nos appulimus, qui infinitas scientiæ copias cunctis sine livore communicas, totius summam corrigendæ nostræ orationis imponimus, ut secure dilates aut minuas, siquid plus æquo minusve dixisse, tuo judicio, reperiri poterimus.

[4] Denique absoluto commentario suo, quinque libros complexo, [ejusdem epistola ei inscripta,] Guibertus epistolam scripsit ad eumdem Norbertum, qua ejus arbitrio eosdem libros subjicit censendos. Epistolam illam protulit in lucem in suo Supplemento Patrum, ut vocat, Parisiis anno 1686 pag. 489, Jacobus Hommey Augustinianus, ex cod Bibloth. Navarr. ratus, illam a se primum edi, ideoque monet, ad finem commentariorum Guiberti apud Dacherium appendendam. Verum eadem epistola jam pridem apud eumdem Dacherium legebatur suo loco, ad calcem libri V commentariorum pag. 262, sub titulo Epilogus; qualis vere est operis præmissi, quod uti ab initio inscripsit Norberto, ita ad calcem ei offert censendum. His ad lectoris instructionem prænotatis, profero ex eadem epistola seu Epilogo, quæ ad laudem Norberti præcipue spectant. Ita orditur.

[5] [in qua laudatur a sinceritate,] Quoniam ergo hujus æstuantissimi freti qualemcumque, Deo ductore, portum attigimus, ad te tandem, in quo totius sinceritatis judicium præminere non ambigo, quasi in solidissimo littore commercia nostra, magnis cordis & corporis coëmpta sudoribus, Magister reverende, deponimus. Nec enim te improvide eligimus hujus nostræ supellectilis appretiatorem, imo vigilantissimum discussorem, cui prorsus insolitum scio, [æquitate,] sine omnimodæ æquitatis intuitu censoria quempiam jaculari sententia, cujus nimirum operis gressus indesinenter præcurrere consuevit intellectualis consilii palpebra. Non absurde, inquam, præsens opusculum tuis disquisitionibus applicuisse decreverim, præsertim cum indubitanter agnoverim neminem super interioris hominis statu, in cunctis nobis contiguis regionibus, [discretione,] majoris discretionis obtinuisse vim. Nec id injuria. Quid enim spirituale nescias, cum in hujus examinatione te indesinenter exerceas? In his tractibus noctem diei continuas, in hujus contemplationis radio totius interni habitus delectatione conspiras.

[6] Quod si ad animales, quorum copia est infinita, magistros, [assiduitate contemplationis,] & qui suis dignoscuntur sensualitatibus irretiti, aliqua spiritualiter sensa proponerem, studium plane meum, eorum lentitudine considerata, gravissime examinarem. Ad te igitur, qui spiritualiter cuncta examinas, & a nemine judicaris, securus intendo: [perspicuitate ingenij,] quia ad liquidum universa, & etiam ijs majora, non penetrare non poteris; cum nihil sit aliud quam divinum & spirituale quod vivis. Si qua ergo istic corrigenda perpendis, [aliisque dotibus.] consilio cum scripturis, quarum tibi non infrequens usus extat, communicato, nequaquam corrigere dedigneris; sciens indubie, quod non ingratum me ullo modo reperies, si qua inibi obliteranda, vel potius immutanda notaveris. Ac tandem post pauca concludit Guibertus, se illa sua scripta non tam Norberti lectione, quam oratione firmanda & auctoranda (alia lectio habet, auctorizanda) transmisisse.

[7] Item, initio § nostri V, pag. 817 producitur encomium Roberti de monte, [Encomium, sub nomine Roberti de monte allatum,] tamquam Sigeberti Gemblacensis usque ad annum MCCX continuatoris. Fateor ita passim scribi ac putari. Verum post diligens examen continuationis istius; opinor, me deprehendisse, Robertum de monte ad annum illum non supervixisse, sed annos circiter XXIV antevivere desiisse; nec non, continuationem istam non unius, sed trium diversorum collectorum esse: adeo ut pars prima continuationis ab anno MCXIII, quo Sigebertus obiit, pertingat usque ad annum MCLV; cujus auctor ignotus, circiter illud tempus obierit. Partem alteram, quæ vere Roberti de Monte sit, extendi ad annum usque MCLXXXVI. Postremam denique esse monachi Gemeticensis. Hæc mea opinio, quam pridem concepi, in Dissertatione propria, hoc ipso Iunii Supplemento verosimiliter locum inventura, pluribus explicabitur: [ad secul. 12 referatur.] Interea deduci inde hic potest, encomium sub nomine Roberti de Monte allegatum, non ad auctorem seculi XIII, sed seculi præcedentis referendum esse, qui sub annum MCLV scripserit, ac forte etiam obierit. Est autem encomium tale; Sub his temporibus (anno MCXXXI) Ordo canonicus Præmonstratensis &c. uti impressum est loco citato; atque referri debebit ex opinione nostra ad § præcedentem.

[8] Adjungatur hic etiam Ludovici Caroli Hugo, auctoris Vitæ Gallicæ, de qua præfati sumus, ejusdem Ordinis Præmonstratensis, [Candidum habitum] sententia circa colorem candidum habitus, quem præscripserit Norbertus suis, ut ajunt aliqui, ex revelationeB. Mariæ virginis, ad honorandum candore vestis mysterium conceptionis ejus immaculatæ. Eoque magis sententia ejus adjungenda hic est quod pridem æmuli quidam nostri, illo ex capite concitare in nos ex temeraria opinione sua conati sint Reverendissimum Joannem Chrysostomum Teniers, abbatem Ordinis Præmonstratensis in hac civitate, supra laudatum; quasi nos ad Acta S. Norberti tunc nondum illustrata, nedum impressa, prædictam revelationem elevaturi essemus, uti mihi pro sua familiaritate declaravit ipsemet Reverendissimus; simul injungens pro sua æquitate & amore veri, ut nequid propterea prætermitteremus scribere super argumento isto, quod magis consonum veritati judicaremus: se id susque deque habiturum.

[9] Post hæc, ad vitam S. Norberti sat multa commentatus est Papebrochius illa de re ad veritatem adstruendam, [a B. Maria Virg. Ordini præscriptum non esse,] quæ legi possunt pag. 837 annot. a. & pag. 860 annot. f. Sed clarius loquitur Hugo, pag. sua 101, dictaque ibi sua confirmat in Notis pag. 157 fine. Primo loco, relatis quibusdam Viri sancti statutis de Ordine suo, ita pergit: Isthæc contestatio aliorum contra alios, destruit fictionem quorumdam scriptorum posteriorum, qui protulerunt absque teste, quod sanctissima Virgo apparuerit sancto Institutori, præscripseritque in visione miraculosa formam & colorem habitus, ut alumni ejus per candidum vestis colorem honorarent mysterium immaculatæ conceptionis suæ. Et subjungit continuo: Quaæ veri similitudo, quod Religiosi, qui tam solicite sequebantur quævis signa voluntatis divinæ, opposuissent sese tam certæ demonstrationi matris Dei? Estne credibile, S. Norbertum, qui non tergiversabatur suis pandere apparitionem S. Augustini, voluisse iisdem clam esse apparitionem Mariæ? quodque inter rationes, cur illis præscriberet colorem habitus candidum præ aliis, non attulerit illam, quæ omnium erat præcipua, & rem liquido confecisset? Tum alia subnectit dicta sancti Fundatoris, quæ eodem faciunt ac legi merentur.

[10] Præterea in Notis ad locum istum, pag. 157, [probat Auctor vitæ Gallicæ.] prius dicta multis confirmat, atque fabulam piam (ita vocat ipse) ad originem suam adducit confutatque. Ac primum quidem, talis assertionis vestigium se, ait, reperisse in charta quadam LudoviciXI regis Franciæ, anni MCCCCLXXV, apud Pagium suum in Bibliotheca Præmonstrat. pag. 762. Eamdem opinionem secutos esse, Hardegomium, Gasparem Bruschium, Eusebium Nirembergium, Auctorem monastici Anglicani (locos singulorum ipse citat) eisque demum adhæsisse Emin. Card. Sfondratum in sua Innocentia vindicata, edita 1695: cujus verba e pag. 52 hæc citat: S. Norbertus religionem suam instituit in honorem Conceptionis, juxta communem & unanimem suæ familiæ traditionem, & quæ sequuntur de epistola, quam dicit Sfondratus, a Generali Ordinis Præmonstr. Philippo de Quintavilla ad regem Franciæ Philippum, quingentis annis post institutum a Norberto Ordinem scriptam fuisse. Quam sententiam omnino falsam esse, ait ibi Hugo, & clare demonstrat. Quia nempe talis Philippus numquam fuit Generalis Ordinis. Quia Philippus rex Franciæ nullus tunc potest fuisse. Philippus quippe, nominis istius sextus & ultimus, fatis cessit anno MCCCL, annis non amplius CCXXX ab instituto Ordine Præmonstrat. Atque hæc satis sunto ex testimonio viri eruditi ejusdem Ordinis, ad obstruendum os loquentium iniqua& aliis persuadere conantium sensa sua, quæ contra Acta Sanctorum nostra, gloriam Dei in Sanctis suis cum veritate dilatantia, conceperunt. Qui plura de prædictis scire vult, adire potest & legere Auctorem ipsum.

[11] [An recte dictum sit, Præmonstratenses] Idem Auctor, præterquam quod fateatur in præfatione sua, Acta S. Norberti, a Papebrochio illustrata, sibi profuisse; nihil ostendit in illis magnopere sibi displicere, nisi forte, quod ex dictis Papebrochii pag. 837, non recte sibi expensis, notet pag. sua 160, ipsum docere, quod discipuli sancti fundatoris Norberti nudis pedibus incesserint initio Ordinis. Sed locus iste videri potest notatione illa non indigere. Papebrochius citato loco sic scribit: Invenio, neque lineis vel indusiis ad carnem, vel toralibus ad lectum, usos initio Præmonstratenses; discalceatosque incessisse, insuper & perpetuam servasse a carnibus abstinentiam. Ad hæc respiciens Vitæ Gallicæ auctor, ita reponit pag. sua 108; Norbertus suis numquam permisit nuditatem pedum, & superaddit pag. 160 notationem hanc; Bollandicontinuatores in suis ad vitam S. Norberti notis pag. 837, scripserunt, quod filii sancti Fundatoris incedebant nudipedes initio Ordinis: additque; Nescio ego, ubinam id detexerint. Omnia Ordinis monumenta, maxime antiqua, nihil istiusmodi habent. Primæva ejus statuta, quæ facta sunt sub abbate Hugone anno MCXXVIII, plane contrarium docent.

[12] Probo hæc ego: nec ideo tamen improbanda video scripta citato loco Papebrochii, [initio Ordinis fuisse nudipedes.] qui statutis illis non adversatur. Ait, se invenisse, initio Ordinis, Præmonstratenses discalceatos incessisse. Cœpit ipse Institutor sic incedere; secutus est exemplum primus socius Hugo, qui relictis omnibus, se cum Norberto in eadem vita & paupertate contulit, uti legitur in Vita cap. 5: & apertius apud Harmannum monachum, Quod cum Norberto nudis pedibus ubique proficiscebatur. Nec aliter fecerint qui mox sese illis adiunxerunt socii plures. Constat Norbertum sic etiam continuasse ab initio Ordinis per sex annos; & jam electum archiepiscopum Magdeburgensem, nudipedem adhuc more suo & vili habitu amictum, inter principes viros, tam ecclesiasticos, quam seculares, longo itinere ad episcopatum suum profectum esse anno MCXXVI. Anexemplum sancti ducis, novi tirones sui mundique contemptores, in primo fervore suo, sub oculis ejus similiter secuti non sint? Ubinam monumentum Ordinis detexit Auctor Vitæ Gallicæ, quod doceat, istis initiis discipulos a magistro suo illa in re dissimiles fuisse? Certe Papebrochius aliud non dicit, tota annotatione sua, quam quod compererit, Præmonstratenses initio Ordinis sui incessisse, nudis pedibus. Quid verius? Annus MCXXVIII, non erat initium Ordinis, qui jam tum ab octennio institutus mire creverat; & octennium istud jure merito initium computari debet ac fuit. Quidquid deinde statutum sit, non tangit ibi Papebrochius, Quod etiam Vitriacus scribat, Præmonstratenses caligis calceatos dormire, ad ista initia referri non potest, sed ad tempora posteriora, quando jam anno MCXXVIII illa de re certæ leges, caronicæ vitæ convenientiores, conditæ fuerant auctoritate Ordinis.

[13] Addi liceat pauca de Capitulo Ordinis generali (quod Præmonstrati ex præscripto sancti Patris Norberti quot annis in festo S. Dionysii solebat celebrari, [Capitulum Ordinis generale Præmonstrati] quemadmodum testatur in Bibliotheca Præmonstratensi le Paige seu Pagiuspag. 254 additque, postmodum a Simone de Perona sub annum MCCCCLXIX celebrari cœptum esse Dominica quarta post Pascha; & sub Francisco a Longoprato anno MDCV mutatum fuisse in triennale) quomodo illud priscis temporibus agi consueverit. Habeo chronicon Emonis, abbatis primi Horti Floridi in Werum apud Ommelandos prope Groningam, quod orditur ab anno MCCIII ac terminatur in anno MCCXXXVII, in quo Auctor multa sui temporis scitu digna, suaque ipsius gesta & itinera, pro fundatione monasterii sui suscepta, distincte narrat; atque inter alia describit, quo pacto celebrari consueverit ac celebratum sit anno MCCXVII capitulum generale Ordinis in Præmonstrato, [quomodo celebratum sit an. 1217.] quo concesserat, atque se & locum novellum, monasterium nempe suum Floridi Horti, imbutum suavi sapore Præmonstratensium consuetudinum in usu vivendi & religione Deo servienti, obtulit, petens paternitatem, & percipiens, & litteras reportans in hunc modum: Ego Gervasius, Dei patientia, dictus Abbas Præmonstratensis, omnibus in perpetuum. Notum esse volumus…. quod cum ecclesia Floridi Horti in Frisia per Dei gratiam dilatari cœpisset ….. vir religiosus Emo ejusdem loci Præpositus … veniens ad generale capitulum Præmonstrati, se obtulit & locum suum ecclesiæ & ordini Præmonstratensi, quem elegit, & professus fuerat a primis ecclesiæ sibi commissæ fundamentis; ipsamque Præmonstratensem ecclesiam immediate matrem elegit, ut ecclesia Floridi Horti tamquam specialis filia Præmonstrati, per Præmonstratensem abbatem, tamquam per patrem regatur, secundum quod Ordinis exigunt instituta. Nos autem &c. Actum anno gratiæ MCCXVII.

[14] Idem Emo formam capituli prædicti, quod per triduum celebratum fuisse, [Acta die primo,] ait, sic descriptam reliquit: Primo die postquam ingressi sunt capitulum abbates Præmonstratensis Ordinis, procurantur litteræ variæ, & pro causis quibuscumque, tam per patres Ordinis, quam per nuntios potentum, & pro excusatione absentium; & conceditur fraternitas supervenientibus per librum solito more, item pro absolutione defunctorum, quibus olim, vel per certum nuntium, vel pro se petentibus per litteras, data fuit fraternitas: quorum litteræ recitantur. Quibus lectis, subjungit abbas: Anima ejus & animæ omnium fratrum defunctorum &c. Pro fraternitate quoque danda, multi tam viri quam feminæ religiosæ, pau peres & divites introducuntur.

[15] Die secunda ante ortum lucis pulsatur unum de maximis signis, [die secundo,] & statim omnes surgunt abbates & cappellani, dicentes apud se Primam; & pulsatis omnibus signis, omnes chorum ingrediuntur, & mox abbas ille, cui pridie injunctum fuerit, imponit solenniter, Dum sanctificatus &c. cum Sequentia, Veni sancte Spiritus. Missa itaque percantata, vel usque Agnus Dei, pulsatur nola, quæ suspensa pendet ante ostium capituli vel caminatæ abbatum, ter interciso sono. Finita missa omnes intrant capitulum, & omnibus decenter stantibus, imponit abbas Præmonstratensis, Alleluja, Veni sancte Spiritus. Quo peracto dicit, Benedicite; & mox abbas aliquis, humilians se ante dictum Præmonstratensem, accepta benedictione, facit sermonem. Postea, sicut prius, fraternitas a supervenientibus postulatur & conceditur, & abbates pro familiaribus suis postulant. His ita peractis, prior capituli abbas aliquis, publice pronuntiat, ut exeant cappellani; & continuo surgunt circatores duo, secundum ordinem, cum scedulis; in quibus continetur, quomodo se habet domus illa, quam visitarunt, in spiritualibus & temporalibus. Quibus recitatis porrigunt chartulas priori capituli; & coram Præmonstratensi se prosternunt dicentes; Siquid minus fecimus quam debuimus, veniam petimus: & abbas subjungit, Indulgentiam &c. Post hæc omnia dicit dominus Præmonstratensis his, qui Diffinitores dicuntur, ut facto prandio conveniant, & super singulis, quæ recitata sunt, tractent & disponant.

[16] Die tertia, ut prædictum est, ante ortum lucis pulsatur Prima, [die tertio & ultimo.] & ingressis omnibus chorum, imponitur solenniter, In medio ecclesiæ. Abbates interim qui volunt, missas celebrant, missa vero percantata, pulsatur nola capituli, ut dictum est; & omnibus in templo constitutis, imponit dominus Præmonstratensis, Veni creator. Postea dicit, Benedicite; & rursum fit exhortatio. Diffinitores autem, si adhuc habent indiscussa, iterum conveniunt seorsum, & alii, quo libet exeunt. Fit tamen interim exhortatio in capitulo claustri, cui multi intersunt. Reversis vero diffinitoribus in capitulum, pulsatur nola, & conveniunt singuli abbates; & surgens prior capituli dicit; Exeant cappellani, & nuntii abbatum remaneant; & ex tunc de tabula pronuntiat quæcumque diffinita sunt & scripta, videlicet de abbatibus deponendis, quibus dicitur; Abbates illi præ insufficientia sua cedant. Et statim surgunt & reddunt sigilla; & dat eis prostratis indulgentiam. Quibus rite de abbatibus peractis. surgunt, & capitulum claustri intrant; & si quæ sunt de culpis subditorum ordinata, pronuntiantur in audientia omnium. Postremo dominus Præmonstratensis, more Præfationum in Parasceve, orat pro omnibus gradibus Ecclesiæ. Tandem accensis candelis & allatis stolis & baculo pastorali, excommunicantur proprietarii, & alii secundum ordinem, & dicit: Omnis proprietarius &c. auctoritate Domini nostri Jesu Christi &c. subjungens, Fiat, fiat; & projicit ad terram candelam, quam tenuit; & alii abbates similiter. Postea subjungit, Confiteor. Misereatur. Indulgentiam. Sequitur Benedictio, Sit nomen Domini benedictum. Adjutorium. Benedicat. Atque hæc sint paragraphus VI, commentario Papebrochiano subnectendus.

[Errata]

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis (S.)

C. J.

Nunc ad alia quædam emendanda, tum quæ ego, tum quæ amicus noster adm. R.D. De Vaddere, Prior in abbatia Parcensi Ordinis Præmonstratensis prope Lovanium, in Actis S. Norberti observavimus, procedo: quibus & adjungam suis locis nonnulla, quæ diligentia scriptoris vitæ Gallicæ eruit nuper atque impressit. Imprimis igitur, mallet dictus D. Prior in figura nostra, pag. 809 sculpta, repræsentari vera insignia S. Norberti, quæ sunt, ait, scutum argenteum cum nigra cruce, supra quam est parmula, cujus fundus est aureus, cum decussi miniato seu rubro, [Insignia S. Norberti.] quaternis ejusdem coloris forficibus sociato: quæ etiam familiæ sint de Genep; & sic depicta idem Prior nobis submisit, uti hic exhibentur. Atque hinc meminisse oportet, illa quæ incommentario nostro numero 7, de insignibus notantur, conformiter hisce mutanda esse. Notat item, pileum ipsius archiepiscopalem debere utraque ex parte pendulos habere floccos decem. Quod ipse potest notasse ex horum temporum usu, quando Archiepiscopi passim suis pileis appendunt utrimque decem floccos. An autem tempore S. Norberti id in usu fuerit, non est operæ pretium hic determinare distinctius.

Pag. 810 num. 4 ℣ 14 post — familia — intra illic signatam parenthesin adde — Monet autem D. Prior Parcensis, id nunc amplius non obtinere; sed bis in anno fieri solenniter pro ejusmodi defunctis, videlicet prostridie festi S. Gregorii Papæ, die XIII Martii, & feria tertia post festum sanctissimæ Trinitatis non impedita —

Pag. 812 num 9 ℣ 6. — constat ex num. 142 — lege — 118 —

Ibid. num 12 ℣ 15. Dele — in qua tot annos Sanctus jacuit — ac repone — in qua octennium Archiepiscopus sedit Norbertus, —

Pag. 815 num. 17 sub paragrapho VI, primoloco addenda sunt, quæ paulo ante in hac ipsa Appendice nostra ex Guiberti abbatis commentario retulimus pag. 22 num. 3.

Ibid. & eodem num. 17 ℣ 8 a fine — jungiis — lege — jurgiis —

Pag. 816 num. 20 in fine, adde — Memoratus hic Walterus, aliis Gualterus & Galterus, abbas S. Martini Laudunensis a sancto Patre Norberto constitutus, & post multos annos factus episcopus Laudunensis, agnoscitur a Parcensibus suus Pater abbas, qui ordinata illic Ordinis sui disciplina, subinde e suo Laudunensi monasterio primum illis moderatorem præfecit, virum religiosissimum Simonem, uti referunt Miræus in Chronico, & Pagius in Bibliotheca Præmonstr.

Pag 817. Initio paragraphi V (ubi de encomio e Supplemento Roberti de Monte, ad chronicon Sigeberti Gemblacensis) quædam mutari posse, diximus videnda in hac Appendice pag. 22 num. 7.

Pag. 823 annot. h ℣ 3 — 1012 — 1 — 1112

Ibid. annot. m ℣ antepenultimo — abbatia, quam illa — l — abbatia illa —

Pag. 826 annot. d ℣ ultimo — ad Innocentium I — lege — ad Innocentium II —

Pag. 827 num. 22 ℣ 9 post Castrum — adde — Hoyum nomine, —

Pag. 833 annot. c in fine adde — Hugo in vita Gallica pag. 72 scribit, Bartholomæum an. MCLII, XIII Julii mortuum. Ubi diem istum, contra communem scriptorum sententiam invenerit, non scio, nec ipse indicat. Nos cum Chrysostomo Henriquez, Chalemoto, Saussayo, ad diem XXVI Junii mentionem ejus facimus inter Prætermissos, uti jam dictum est. Proponit ibidem etiam epitaphium Bartholomæi, diversum ab illis duobus, quæ leguntur in notis Dacherii ad opera Guiberti abbatis Novigenti pag. 659, atque apud Sammarthanos: in quo opera ejus pia, & fundationes monasteriorum sigillatim indicantur: sed perobscurum est & minus facile intellectu, quam quod apud Sammarthanos in episcopis Laudunensibus sic legitur de Bartholomæo, circa tumulum ejus:

Qui jacet hic Præsul, Marianam condidit ædem [Epitaph. Barthol. ep. Laud.]
Laudini, pariterque domos Antistitis ustas.
Templa decem instruxit, Benedicto contulit unum,
Bernardo quatuor, Norberto quinque piavit.
Dat diadema genus, Lauduni ecclesia mitram,
Funera Fusniacus, lauream & astra Deus.

Pag. 835 annot. d in fine addantur hæc — Instrumentum fundationis, factum per Godefridum comitem Namurcensem & Ermensendem comitissam anno MCXXI, producitur in vita Gallica pag. 147; & subjungitur aliud Alberonis episcopi Leodiensis, in confirmationem prioris, datum anno MCXXIV; ac demum additur epitaphium utriusque fundatoris, quod super eorumdem mausoleum legitur Floreffii. Illud tamen valde antiquum non esse, vel inde apparet, quod Godefridus atque Ermensendis ibi dicantur numerare seros nepotes suos, inter Divos seu Sanctos. Ut seri nepotes sint, debent seris post illos temporibus vixisse. Tum vero, vox Divus, pro Sancto, [Epitaph. Godefridi & Ermensendis.] in rebus ecclesiasticis prisci usus non est, neque in Breviario Romano uspiam (si recte animum eo adverti) reperitur saltem ante seculum XVII. Est autem epitaphium hujusmodi.

A regiæ stirpis majoribus ortum æque repetunt
Godefridus & Ermensendis;
Imperatores, reges, heroës, sacrorum principes,
divos,
Numerant inter posteros & seros nepotes.
Probandæ regiæ munificentiæ una sat est
Floreffia.
Infirmorum conversorum professo statu,
Ostentationis fastum depresserunt,
Illuserunt veste candida.
Vixerunt conjuges pacifici.
Faxis, lector, dormiant confratres in pace.

Pag. 844 col. 2 ℣ 24 sic lege — Petri & Pauli in Monasteriensi; Wallar ecclesiam S. Mariæ, in eodem episcopatu; —

Ibidem ℣ 31 — anno præcedenti 1125 — lege — anno 1124 —

Hinc ibidem in fine annotationis totius a, sic prosequere — Inspexi loco citato Pagium, ex quo nostra hæc incaute sumpta sunt;&comperi, æque apud ipsum atque hic, perperam signatum esse annum, quo diploma legatorum sedis Apostolicæ, Petri & Gregorii cardinalium datum sit, MCXXV. [Error Pagii correctus.] Convincitur falsi, ex reliquis ibidem conjunctis chronologicis characteribus. Legitur enim apud Pagium: Scriptum Noviomi quarto Kalendas Julii, anno incarnationis dominicæ millesimo centesimo vigesimo quinto. Pontificatus autem Domini Calisti II Papæ, anno sexto. Annus sextus Calisti cœpit currere anno MCXXIV ab initio Februarii, quo mense creatus fuerat anno MCXIX. Calistus idem obiit anno MCXXIV mense Decembri. Petrus & Gregorius cardinales, qui diploma signarunt Noviomi, nominant se Legatos ejusdem Calisti. Quo igitur pacto possunt ipsi signasse annum MCXXV, quarto Kalendas Julii; quando jam a semestri successerat Calisto Honorius Papa II? Aperte hinc consequitur, Pagium scripsisse annum MCXXV, pro MCXXIV, & decessores nostros induxisse in eumdem errorem, immemores, se initio ejusdem annotationis recte posuisse, Honorium II Papam creatum esse anno MCXXIV exeunte; quod verum est.

Pag. 851 annot. d ℣ 3 — coronatur 6 Iulii — lege — coronatur 4 Iunii, ut alibi dictum est —

Pag. 857 num. 115 ℣ antepenultimo — cum transtulerunt — lege — eum transtulerunt;

Pag. 863 annot. f. Dele totam, ac repone — Hic locus, Telonias vocatur ab Hermanno apud Dacherium pag. 544; [Thenolia Ordinis Præmonstr.] idemque ibidem pag. 550, de eodem loco sic scribit: Porro locum, qui Telonias vocatur, quem domnus Norbertus dixerat Religioni quidem congruum, sed non sibi a Deo destinatum; nolens Episcopus dimittere vacuum, posuit ibi aliquos ex clericis præfatæ ecclesiæ S. Martini Laudunensis: abbatemque eis ordinavit domnum Walfridum, virum religiosum. Quod factum fuerit anno MCXXXV. Ait enim Bartholomæus episcopus in suo illa super re diplomate, anno jam dicto dato, quod in Thenoliensi, ita ibi scribitur, ecclesia canonicum Ordinem ad tenorem ecclesiæ S. Martini Laudunensis, Ordinis Præmonstratensis, a qua prædicta ecclesia institutionis & religionis suæ sumpsit exordium, perpetuo tenendum statuerit. Abest porro Thenoliensis ecclesia ista leucis duabus a Vervino superestque hodiedum.

Pag. 865 num. 16 ℣ 5 ad illud, B. Martini ecclesiola, fige hanc † aut similem notam, [Item ecclesia S. Martini Lauduni.] eamdemque denuo fige pag. seq. initio Annotatorum cum hac observatione. † Instrumentum, quo ecclesiolam illam Præmonstratensibus possidendam dedit Bartholomæus episcopus, extat in vita Gallica pag 223, signatum anno MCXXIV: eique abbatem præposuit Norbertus Gualterum discipulum suum, ex Præmonstrato eo translatum, qui locum paucis annismirifice auxit, pluresque abbatias suæ S. Martini acquisivit filias Pater abbas, quas inter & Parcensem prope Lovanium; ac Thenoliensem, de qua capite præcedenti annot. f; ac tandem ex abbate creatus est episcopus Laudunensis, postquam Bartholomæus anno MCL deposito episcopatu concesserat Fisniacum, inter monachos Cistercienses paraturus se ad beatam mortem, qualis obtigit etiam Gualtero, ipsius in episcopatu successori, anno MCLIII, die V Octobr.

Pag. 918 num. 8 ℣ penultimo — ab anno DCCCCXXXI — lege — ab anno DCCCCLIII —

Pag. 929 num. 60 ℣ 13 — Leo Papa IX — lege — Leo Papa X

De Abbatibus S. Michaelis Antverpiæ.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis (S.)

C. J.

Pag. 941 num. 34 ℣ 1 — Ergo sub annum MDCX — lege — MDCVIII —

Pag. 946 col. 1 in epitaphio Abrahami Ortelii, ℣ 16 — ⅭⅠƆ ⅠƆ CIIX — l — ⅭⅠƆ ⅠƆ XCIIX —

Pag. 947 num. 51 ver. 8 — Guilielmus — adde — Greve —

Pag. 948 num. 59 ver. 2 deleantur ex voluntate Papebrochii quæ sequuntur post, VII Januarii, — usque ad — Hic autem notat —

Pag. 949 num. 65 ver. antepenultimo — unoque — l — primoque —

Pag. 950 num. 68 ver. 4 dele — qui nobis — cum versu sequenti. Ibidem ver. 18 sic lege distichon, quo tempus regiminis notatur.

Annis bis denis, cum bis quatuor duodenis, Hic fueram Rector: ora pro me, rogo, lector. [Annus per menses 12 expressus.] Tum, reliquis usque ad finem numeri ejusdem cancellatis, hæc substitue. Obiit decessor Godefridi Henricus in octava S. Michaëlis, sive VI Octobris, anno MCCC: obiit Godefridus ipse, XI Januarii MCCCXXVIII. Hæc certa sunt ex epitaphiis. Intercesserunt igitur inter utriusque obitum anni XXVII, menses III, dies V. Ex quo consequitur anno XXVIII sui regiminis obiise Godefridum, siquidem intra tres menses ab obitu decessoris sui, quod merito supponi potest, creatus fuit abbas. Quod tempus per annos XXVIII integros expresserit, uti sæpe usuvenit in talibus, præmissi distichi scriptor: utque formam metri Leonini haberet, octo annos, per bis quatuor duodenos nempe menses, indicatos voluerit. Duodenis igitur, subintellige mensibus; aut meltorem affer explicationem.

Quantum porro Godefridus iste promoverit monasterii sui jura, [Bona Præmonstratensibus Antverpiæ acquisita] intelligi potest ex diplomate monasterii Eynhamensis Ordinis Benedictini in Flandria prope Aldenardam, quo cedit illud abbati & conventui monasterii S. Michaëlis Antverpiæ Ordinis Præmonstratensis, omnia & singula bona, jura, jurisdictiones & minores justitias, quocumque nomine censeantur; in parochiis de Deurne, de Borsbeeck, de Wesele, de Wynegem, de Wommelgem & de Merxem …. pro certa parte, ab ijsdem abbate & conventu in numerata pecunia plenarie persoluta … Et Joannes Dei gratia dux Lotharingiæ, Brabantiæ & Limburgiæ, præmissa omnia & singula laudat, approbat & ratificat; & dicto abbati & conventui S. Michaëlis Antverpiensis legitime warandare promittit. Et ob hoc sigillum suum in testimonium omnium præmissorum, litteris præsentibus duxit apponendum. Datum anno MCCCVIII, die Divisionis apostolorum, id est XV mensis Iulii. Integrum diploma legereest apud Le Roy in Notitia marchionatus Antverpiensis pag. 104.

Eadem pag. 950 col. 2 ver. 11 dele — dictus — quod frustra ibi repetitur: atque ibidem in margine pro — van Leon — lege — van Loen —

Pag. 951 col. 1 ver. 13, simpliciter sic lege — Obiit ergo anno MCCCLXXII, die XXVII Ianuarii. Turri impositum — &c. ut ibi. Item ver. 3 ante num. 73, post — invenies, eum installatum fuisse — sic lege reliqua — XXVII Octobris anno MCCCLIII; atque adeo abbatiam post obitum Wilhelmi, die XI ejusdem Octobris defuncti, vacasse dies XVI.

Ibid. num. 74 ver. 3 — duxerit — lege — comitatus fuit — Num. 75 ver. 18 intra parenthesim — sic — lege — hic — Item num. 76 ver. 7 — septem formicum — l — septem fornicum.

Pag. 952 col. 1 ver. 6 — quin — l — quia — Item num. 79 ver. 7 post — parabatur — dele quæ sequuntur usque ad — Cum anteriore —

Pag. 953 num. 85 ver. ultimo, pro — supra productis — lege — in Apparatu topographico ad Annales Antverpienses (quos Papebrochius eatenus paratos habet, ut si accedat Mæcenas, imprimi possint) producendis.

Pag. 955 num. 90 ver. 13 post — litteræ patentes — delenda aliqua sunt, & reponenda isthæc — expeditæque Bruxellis XV Augusti; & subscriptum erat, Philippus. Digressus post hæc in Hispaniam Rex, accepit diploma Pauli Papæ IV &c.

Ibid. ver. 21 sic lege — His dum dos quæritur, placuit Regi iisdem unire & incorporare &c.

Pag. 957 col. 1 ver. 8 a fine — fictor — lege — fotor — Item ver. 3 a fine — sacerdotis — lege — sacerdotii — Atque iterum num. 103 ver. 11 a fine — laudavi num. 145 — lege — num. 46 —

In Abbatia Tongerloana ejusque Prælatis corrigenda.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis (S.)

C. J.

Pag. 965, num. 20, in primo abbate Henrico, ad calcem subnecte: [In abbate 1, Henrico;] Ad hujus petitionem Henrici, venerabilis abbatis de Tongerloo, declarat Godefridus dux Lotharingiæ, idemque Brabantiæ, utique tertius sui nominis, quod advocatiam illius loci a glorioso Romanorum rege Conrado susceperit, ut omni exactione exclusa, & tali conditione supposita, nulli eam, nec ipse, nec aliquis successorum suorum, in feodum dare debeat; sed omnia ei hactenus collata & deinceps rationabili modo conferenda, æqua defensione ac patrocinio tueri debeat, & omnem injuriam Deo adjuvante propulsare. Simul liberali animo & gratanter concedit, ut siquis de familia & de ministerialibus suis eidem ecclesiæ conferre voluerit aliquod suum allodium, libere hoc faciat: fratres autem mea, inquit, freti auctoritate suscipiant, & in proprios usus redigant. Diploma integrum extat apud Miræum in Donationibus Belgicis lib. 2 cap. 49, a variis subscriptum.

Ibidem in secundo abbate Huberto, versu 7 — in Chorographia cap. I — lege — cap. X — Et duobus versibus post — anno MCCCCLVI — l — MCCCCLVII — In fine autem de obitu ejusdem abbatis adde — Ita quidem scribit Sanderus. [in 2, Huberto;] At in Necrologio veteri Tongerloano signari obitum illius, V Idus Decembris, suggessit mihi adm. R. D. Reinerus Vichet, abbatiæ Tongerloanæ canonicus, nuper Pastor in Weinegem, vir studiosus, ac talium curiosus scrutator, qui, quæ de abbatia illa ejusque abbatibus e Sandero præcipue collegerat Papebrocbius, diligenter legit, contulitque cum certioribus monumentis sui monasterii, ex quibus non pauca, præsertim, quæ ad chronologiam faciant, collegit, atquepro sua humanitate mecum communicavit, in sequentibus usui futura.

[in 4, Hermanno;] Ibid. in quarto abbate Hermanno, deletis paucis, quæ de illo ibi habentur, sic lege — Sub illo donationes monasterio factæ sunt anno MCLXXXIII non unæ: item anno MCLXXXIX a Godefrido duce Lotharingiæ, uti legitur apud Sanderum. Imo & suggerit prædictus D. Vichet, eidem Hermanno Henricum archidiaconum Leodiensem investituram dedisse ecclesiæ de Alphen anno MCCV. Quapropter tunc adhuc in vivis fuit; nec diu post supervixerit. Quandoquidem ad successorem ejus Henricum II istius nominis abbatem, pervenerint anno MCCVII ecclesiæ parochiales duæ, nempe Happaert & Hoogeloon, in diœcesi nunc Silvaducensi; uti scribit Sanderus ex archivo, ut ait, Tongerloënsi. Scribe igitur apud nos de Hermanno, quod obiit sub annum MCCVI.

Ibid. col. 2, in XVIII abbate Huberto II, cognomento Back, [in 18, Huberto 2] reforma epitaphii versum primum, quod ita mihi suggerit D. Vichet; Mille trecentenis, sed I ter, ter quoque denis. Quod nisi crederem, virum accuratum sic scriptum invenisse; mallem ego sic scribere metri causa, Mille trecentenis, sed & I ter, ter quoque denis.

Ibid. in XX abbate Waltero Back, de quo pauca nostra, descripta sunt ex Sandero, qui scribit, [in 20, Waltero;] defunctum officio anno MCCCLXVIII. Occurrit autem D. Vichet; Quomodo tunc tantum defunctus officio, qui anno MCCCLXV in vigilia S. Andreæ apostoli scribitur monasterii Præpositus fuisse? Quod officium distinctum omnino erat a Prælatura. Constat insuper, Ægidium de Hildernisse abbatem fuisse IX Martii MCCCLXVII. Considero, domesticum isthæc per otium melius inquisivisse, quam exterum Sanderum, quamvis & hic passim dicat, sua se ex archivis Tongerloënsibus (fortassis tamen non tam per se, quam ex suggestione aliorum) hausisse. Quamobrem noto imprimis, [an hic ex abbate factus sit præpositus.] Walterum istum annos propemodum XXX dignitatem abbatialem gessisse; utpote cui variæ cessiones parochiarum factæ, illustriumque virorum inscriptæ sint litteræ, ab anno MCCCXXXVIII, usque ad annum MCCCLXV, utrimque inclusive, indicatæ a Sandero. Et ultima quidem cessio Waltero abbati facta a Petro episcopo Cameracensianno MCCCLXV, citatur etiam a D. Le Roy in Notitia Marchionatus S. R. I. pag. 280. Quapropter quod notatur alicubi, abbas ille, eodem anno in vigilia S. Andreæ apostoli, id est XXX Novembris, Præpositus fuisse monasterii, concedere non possum, nisi certius ostendatur, ipsum, qui tam longo tempore Abbas fuerat, dignitatem illam tunc deposuisse, ut Præpositus fieret. Si quod tamen tale scriptum exstet, ubi Præpositus vocatur, opinabor, titulum istum illic designare ipsum Abbatem, qui totius monasterii eminenter Præpositus est. Si porro constat, Ægidium de Hildernisse. abbatem fuisse die IX Martii MCCCLXVII, regimen decessoris ejus Walteri Back, ulterius extendi non debet; dicendumque est, ipsum obiisse sub annum MCCCLXVI.

De Ægidio, jam memorato, abbate XXI, diximus cum Sandero, obiisse anno MCCCLXXIX. [in 21, Ægidio de Hildernisse;] Sed occurrit iterum D. Vichet: At evidenter litteræ clamant, anno MCCCLXXVII Wilhelmum abbatem fuisse. Litteræ tales nullæ nobis notæ sunt, neque indicatur hic, cujus sint. Si probæ sunt, restringatur etiam regimen hujus abbatis Ægidii saltem ad biennium; signeturque, obiisse anno MCCCLXXVI, aut forte sequenti (si post mensem Junium clamantes illæ litteræ fuerunt signatæ) die vero, qui in Necrologio notari dicitur, XII Junii.

In XXII abbate Wilhelmo II, de Comtich, diximus, illum obiisse anno MCCCXCIV. [in 22, Wilhelmo de Comptich] Forte scribi debuit MCCCLXXXIV. Si error in priori numero est, profluxit ex oscitantia Sanderi aut typotheratum ejus. Legitur enim ibi, anno MCCCXC Wilhelmo resignationem factam esse a Rutgero de Ouden; & paulo post, anno MCCCLXXXIV Joannam ducissam, ad instantiam Wilhelmi abbatis solennibus litteris ratificasse ac stabilivisse cœnobio Tongerloënsi omnes chartas, privilegia, jura &c. Obiit Wilhelmus eodem anno, utique MCCCLXXXIV, Sed hic errorem esse suspicatus fuerit Papebrochius, quia jam ante scripserat Sanderus, anno MCCCXC resignationem factam Wilhelmo abbati a Rutgero. Ita ut Wilhelmus ante annum istum non potuerit obiisse; sed recte quadriennio post. Verum hæc accuratius definit D. Vichet, qui observat, in anno obitus Wilhelmi errorem esse; quia, inquit, licet Sanderus & alii notent, obiisse MCCCLXXXIV, Necrologium tamen vetus diem obitus ponit MCCCLXXXV, X Octobris. Hoc igitur anno ac die signetur etiam apud nos ejusdem obitus.

In XXIII abbate, Joanne III, de Gravia, observat idem D. Vichet, [in 23 abbate Joanne de Gravia;] perperam scriptum esse, quod obierit die XXIX Decembris. Patet enim, inquit, ex lapide sepulcrali, obiisse XIX Decembris, anno nempe, quem nos signavimus, MCCCC.

In XXIV abbate, Joanne IV, Sichemensi, qui dictus fuit, [in 24, Joanne Sichemensi;] Gerardi. Ibi versu 6 scribitur — Fundavit is canonicos XII in Diest cum suo Præposito, de quibus supra — Sumpta hæc sunt ex Miræi chronico Præmonstratensi, tum in epistola dedicatoria, tum pag. 201, ad annum MCCCCXXVIII. Sed perperam ita scripsit Miræus, uti observavit Sanderus, ac transferri debet fundatio illa ad annum MCCCCLVII. Quamobrem quæ jam dixi, Fundavit is canonicos XII &c. deleantur, alio transferenda. In ejusdem Joannis epitaphio versus secundus, uti monet Vichet, sic legendus est. De Zichen natus abbas, jacet hic tumulatus. Item versus ultimi postremam partem, ad Superos; mutandam, ad supera. Quod magis metrum Leoninum refert, quale etiam in reliquis apparet. Hinc versum tertium ab epitaphio, post — non inveniuntur — sic continua — apud Sanderum. Nunc tamen disco excertiore relatione, in ecclesia Tongerloana extare adhuc plures lapides sepulcrales, istiusmodi epitaphiis insculptos, quæ cur Sandero transmissa non fuerint, nescio. Nobis nunc unum alterumque indicatur a D. Vicbet, paulo post referenda.

In XXV abbate, Theodorico ab Haren, appone ad calcem illic dictorum — Hactenus Papebrochius, [in 25, Theodorico;] qui annum obitualem Theodorici, ex litteris a se citatis, definit esse MCCCCXLVIII, non VII, uti posuerat Sanderus, nullum citans auctorem, instrumentum aut chartam. Lectis autem istis Papebrochii scriptis, scribit mihi D. Vichet, litteras ab ipso citatas, non posse X Maii MCCCCXLVIII datas fuisse, quandoquidem Theodoricus certo obierit anno præcedenti MCCCCXLVII; idque constare ex epitaphio ejus, quod ante pyramidem venerabilis Sacramenti, lapideo in tumulo, sic æneis inscriptum litteris legitur:

Inter Prælatos redolens flos iste serenus,
De Haren natus, Theodoricus, hic tumulatus, &c.
Qui fere bis denis annis rexit minus uno:
Mille semel, centumque quater, septem, quadraginta,
Virginis in Mariæ decessit &c.

Vellem, totum, uti extat, transmissum fuisset epitaphium; tum totum quoque hic fuisset recusum; præsertim quæ in fine desunt: inde enim verosimiliter innotesceret, quo virginis in Mariæ festo mors Prælatum abstulerit; simul judicari certius posset, an litteræ, a Papebrochio citatæ, quæ post obitum Prælati scriptæ fuerunt, non potuerint anno MCCCCXLVIII datæ fuisse. Interim quod ad annum obitualem spectat, præferatur inscriptio sepulcri auctoritati litterarum citatarum; & reponatur in præmissis, obiisse anno MCCCCXLVII.

Pag. 965 in XXVI abbate, Henrico IV, de Voren. De hoc aliud non scripsimus, [in 26, Henrico IV;] quam quod obiit anno MCCCCLVII; uti & scripserat Sanderus, dicens: Dum labitur annus MCCCCLVII, in cælestem migravit patriam abbas Henricus. At rursum, inquit Vichet, invenitur epitaphium,

Abbas Henricus, virtutum flore politus, &c.

Mille quadringenti, sex X pariter, duo præter,

Dum fierent, Dominum tulit hinc Dionysius ipsum &c. Hic iterum desidero integritatem epitaphii. Ex allegata tamen epitaphii parte intelligo, obiisse Henricum prædictum anno MCCCCLVIII in festo S. Dionysii, IX Octobris. Idem igitur annus atque dies signentur etiam apud nos. Fundavit idem Henricus canonicos XII in Diest, cum suo Præposito, non anno apud Miræum signato, sed MCCCCLVII, die XII Januarii, uti legitur in instrumento, hac de fundatione dato a Ludovico Borbonio episcopo Leodiensi, cujus diœcesis Diestemium tunc erat, apud prædictum Miræum in Donationibus Belgicis pag. 297.

In XXVII abbate Henrico V, de Kemminagio, delenda sunt omnia illic nostra, [in 27, Henrico V;] & substinenda hæc — Scripsit Sanderus pag. 25, ipsum mortuum esse anno MCCCCLXX. Atque iterum scribit pag. 63 col. 1, ipsum obiisse anno MCCCCLXIX, in vigilia Paschæ. Hæc conciliare Papebrochius fuit conatus recurrendo ad diversas annorum epochas initiales. Alias enim, ab aliis atque aliis nationibus principium anni ductum fuit a Kalendis Januarii; alias, a die XXV Martii aut festo Paschali; ut alias consuetudines prætermittam recensere. Sed istum recursum suum ad tempus paschale pro anni principio, tum hic, tum alibi in hoc suo tractatu, cupit Papebrochius nihili fieri, & annorum principiaad Kalendas Ianuarii referri. Hinc Henrici hujus de Kemminagio obitus referatur, uti libitinaria sua habere, ait Vichet; ad annum MCCCCLXX & diem XXII Aprilis, qui non vigilia Paschatis illo anno fuit, sed ipsum Pascha.

In XXVIII abbate, Joanne V, de Kinschote. Appone ad finem — Notat Vichet, obiisse MCCCCLXXVII. [in 28 Joanne V;]

In XXIX, Wernero de Haller. Scribit de hoc cum Sandero Papebrochius, mortuum esse anno MCCCCLXXXVII. [in 29, Warnero;] At sequenti mortuum, asserit sæpe laudatus Vichet.

XXXIII abbas, Antonius I, Streyters — lege — Arnoldus Stryters — Versu penultimo post, quinquaginta — sic prosquere — Hic est quem supra in serie abbatum S. Michaëlis pag. 955 num. 92, una cum abbate Parcensi, [in 33, Arnoldo Stryters;] legimus Antverpiam venisse visitatorem, ad res in S. Michaëlis componendas. Obiit &c.

In XXXIV abbate, Jacobo Veltackero, ver. 7 — nescio tamen, [in 34, Jacobo;] an consecratus — lege — non tamen consecratus, uti monet D. Vichet

In XXXV, Walthero Corsworm. Ad calcem gestorum ejus sic continua — Numeratur inter abbates, inquit Vichet, [in 35, Walthero;] quamvis tantum fuerit administrator bonorum.

XXXVI abbas, Nicolaus Mudtzaert Silvæducensis — lege e correctione D. Vichet — Nicolaus Mutsaerts a Tilborgh — In fine elogii adde — Uti constat ex epitaphio ejus, [in 36, Nicolao;] ante principem aram tumulati, circum sepulcrum sic scripto apud Sanderum: Reverendus in Christo Pater ac Dominus D. Nicolaus Mutsaerts, Silvæducensis. Vixit annos LXXIIX. Rexit annos XVII. Obiit anno MDCIIX. XV Kal. Decembris. Atque hinc Silvæducensem quoque fecerit illum Papebrochius. Et cur dubitaret de eo, quod in epitaphio legebat? Sit tamen patria Tilburgensis sive a Tilborch; fuit saltem natione Silvæducensis, sub cujus civitatis territorio Tilburgum est.

In XXXVII abbate, Antonio Stalpaert. Versu 10 dele — anno MDCXVIII — Quod erratum putat D. Vichet. Quia, inquit, [in 37, Antonio;] ante annum MDCXXV de fundando Romaæ collegio, nulla mentio invenitur. Num igitur anno MDCXXV fundatum sit? an tantum mentio de fundatione futura, tunc inveniatur? Vellem, certum tempus & annum docuisset. In XXXIX abbate, Augustino Wichmanno, ad finem isthæc adjunge —

In præmissum commentariolum a versu 5, [in 39, Augustino wichmanno;] pluscula animadvertit D. Vichet, quæ ipsiusmet verbis mox referam. Nostra illic sunt: Feliciter Wichmannus abbatiam regebat, cum Chorographiam monasterii scribebat Sanderus; non autem ab aliis scriptam (ut plerasque similes) adoptabat in nomen suum; quæ deinde tamen prohibita est in publicum ire. Exemplar nihilominus unum aliunde obtinui; sed primo folio mutilum; ut etiam habent pauci illi, qui obtinere alia exempla potuerunt. Causam ejus sic mutilandi & supprimendi non divino. Hæc nostra: in quæ tripliciter animadvertit D. Vichet, prout sequitur; & primo quidem in illa verba, sic ab ipso extracta — non autem ab aliis scriptam adoptabat in suum nomen — Scilicet, [de Chorographia Sanderi Tongerloana.] inquit, uni Sandero archiva nostra patuere. Neque negligentes fuimus eidem ejusmodi notitias communicare. Chronicon penes nos habemus, ab annis CL circiter compositum, quo usus est Sanderus; & de verbo ad verbum, serie male immutata, & quibusdam fere semper erronee appositis, Chorographiæ suæ inseruit. Posteriora, ut auctor ipse fatetur, suppeditavit Wichmannus. Deinde in hæc — ut etiam habent pauci illi &c. ait: Quomodo pauci, quod larga semper manu, etiam non petentibus largitum fuit? adeo ut ipse, dum archiva nostra discuterem (in quorum atrio exemplaria neglecta & a muribus corrosa jacebant) non habens amplius, quibus darem, hortulanis &c. dilaceranda præbuerim. Denique in illa — causam sic mutilandi non divino. — Sunt, inquit, varii ex nostris, qui & primum folium habent; nec in eo aliud est reperire, nisi testimonia illustrium virorum de Tongerloa. Alia vero exemplaria mutilata sunt, ne imposterum integra ceteris chorographiis unirentur; & ne hæc videretur a nostris composita; ac defuisse in tam vasto Tongerloano campo ingenia, quæ verius, ornatius & magis ordinate componerent. Hactenus animadversiones, quæ fatum Chorographiæ Tongerloanæ scire cupientibus non injucundæ accident.

In XL abbate, Alberto de Ursino, ad finem ibi dictorum annecte — Ex versu 15 citans ista verba idem D. Vichet — De jurisdicitione, [in 40 Alberto;] quam in locis Calmpthout &c. jam inde ab anno MCLIX obtinuisse creduntur — nempe Tongerloënses; sic interrogat: Quomodo ergo in litteris Eugenii PP. III, datis MCXLV, Idibus Martii, eadem jurisdctio nobis asseritur? Quomodo circa annum MCLVII, prænobilis vir Bernerus de Riseberga benefacit Huberto abbati, alteram dans partem juridictionis in Calmpthout, nempe in Esschen? Quomodo anno MCLVIII ab Episcopo Leodiensi & Duce confirmata? [quale dominium habuerit Tongerloa in Calmpthout.] Quomodo anno MCLIX, Episcopus Leodiensis, Indictione VII, auctoritate Dei &c. anathemate &c. huic donationi contravenientes innodavit? Respondeo (quamvis responsione mea opus non sit, quandoquidem in textu nostro res clare explicata legitur) triplicem esse jurisdictionem, infimam, mediam & altam. Infimam, aut, si vis, etiam mediam, creduntur olim obtinuisse Tongerloënses in prædicta bona. Altam acquisivit abbas Wichmans anno MDCLI, titulo emptionis, a Philippo IV Hispaniarum rege, duce Brabantiæ, pretio octo millium florenorum; quibus parcere potuisset, si dominium altum illic jam ante habuissent Tongerloënses.

In XLI abbate, [in 41, Hrosnate] Hrosnate Crils, initium siccorrige, juxta illa, quæ tum in appendice nostra post tomum I Junii, de isto abbate notata sunt, tum quæ aliunde innotuerunt ex informatione D. Vichet — Jacobus Hrosnata Crils, ex Priore Abbas, obiit Kalendis Januarii MDCXCV, cum ultra XXX annos in prælatura vixisset.

Denique sic concludit observationes suas ad commentarium nostrum de Abbatibus Tungerloënsibus D. Vichet: Quæ sparsim huic tractatui inseruntur, de Paternitate Prælati Antverpiensis, corrigam favente Deo, [Diploma, quod a Burchardo ep. Tongerloæ datum,] in fundatione nostra & primo abbate Tongerloënsi. Ita faxit: sed quæso, ne actum agat; atque contentionis serram denuo moveat, nisi gravissima & hactenus, tum suis, tum exteris incognita monumenta, quibus id probet, invenerit. Dum vero de fundatione monasterii sui ejusque primo abbate mentionem hic facit, rogatum velim, ut sedulo consideret diploma Ms. uti creditur authenticum, Burchardi episcopi Cameracensis de libertate, ecclesiæ Tongerloënsi ab ipso concessa, conferatque cum ecgrapho ejusdem, quod apud Miræum in Codice donationum piarum pag. 282, & apud Sanderum in Chorographia sacra Tongerloæ, pag. 15, impressum legitur; atque videat, an impressacum Ms. concordent in omnibus. Ego quidem, quem super illo consulere aliquando D. Vichet voluit, nihil in diplomate, quatenus de concessione libertatis & possessione bonorum tunc acquisitorum, [an sit ipsius,] ibi tractatur, comperio, quod ab illis temporibus abborreat: verum clausula, quæ in impressis legitur, mihi saltem, ut dicam quod verum censeo, minus probatur. Est autem clausula in impressis hæc, tum apud Miræum, tum apud Sanderum; quam mox adscribam, ubi exordium diplomatis præmisero.

Sic igitur incipit: In nomine sanctæ Trinitatis & individuæ Unitatis. [Initium & sinis diplomatis.] Notum sit &c. Ego itaque Burchardus, Cameracensium episcopus, petitionem religiosorum virorum, Waltmanni videlicet Antverpiensium abbatis, & Bernardi Clarævallensis, approbandam æstimavi, supplicantium, ut ecclesiam de Tongerlo libertate donarem, quatenus in ea fratres Præmonstratensis Ordinis, sub regula B. Augustini degentes, libere & quiete Deo famulari valeant. Quam petitionem bonam judicans, ideoque benigne exaudiens &c. Clausula vero cum subscriptionibus ita sonat. Signum mei ipsius Burchardi episcopi. S. Joannis archidiaconi S. Theodorici archidiaconi S. Rudolphi archidiaconi. S. Parvini abbatis sancti Sepulcri. S. Walteri abbatis sancti Auberti. S. Hugonis decani S. Eustathii scholastici. S. Waltmanni Antwerpiensis. S. Bernardi Clarevallensis. Acta sunt hæc Cameraci anno Dominicæ incarnationis millesimo centesimo XXXIII, regnante Conrado semper Augusto.

Imprimis considerandum hic mihi tempus dati diplomatis, annus MCXXXIII. [Quando obierit Burchardus] Continuatio ad chronicon Sigeberti sub nomine Roberti de Monte, inter rerum Germanicarum scriptores, e bibliotheca Joannis Pistorii editos, tomo 1, ad annum MCXXVII ita legitur: Cameraci post Burchardum Hermannus episcopatum tenuit: quo post triennium extruso, Liethardus ei successit. Eodem tomo scribit Dodechinus abbas, continuator Mariani Scoti, ad annum MCXXX: Burchardus Cameracensis episcopus, obiit. Chronicon Ninoviense, quod habemus Ms. ad annum MCXXVIII ait; Mortuo Burchardo, Cameracensi episcopo, succedit Lietardus, Trajectensis præpositus.

[sub initium anni 1131.] Citavimus initio hujus tomi pag. 2, Franciscum de Bar, Priorem Aquicinctinum, compilatorem historiæ sacræ operosum atque perdiligentem. Is tomisui quinti parte prima, in episcopis Cameracensibus, quorum gesta ex antiquioribus historiis chronicisque collegit; de Burchardo inter alia scribit, ipsum, juxta chronicon Aquicinctinum, obiisse anno Domini MCXXIX; juxta chronica vero sua Mss. anno MCXXX die III Januarii, at juxta Christianum Massæum, die quidem III Januarii, sed anno MCXXXI. Deinde ita scribit idem De Bar: Antequam e vita excederet Burchardus episcopus, Innocentius PP. hujus nominis secundus, Cameraci transiens, ibidem solenne sacrum cum suis cardinalibus celebravit, Hinc pergens Leodium, ibidem conventum habuit, atque synodum faciens, cum audiisset, ad cælum emigrasse reverendissimum Burchardum episcopum Cameracensem, ex commendatione imperatoris, qui aderat, confirmavit episcopum Cameracensem D. Liethardum, ejusdem imperatoris sacellanum.

Venit Leodiüm Papa, XI Kalendas Aprilis anno MCXXXI, [subscribere diplomati an. 1133 non potuerunt] itaque consequitur ex dictis, intra tres primos ejusdem anni menses Burchardum obiisse, ut de die determinato nihil disputem. Neque hactenus legi scriptorem, qui ulterius differat obitum ejus. Qui igitur pervixisse illum usque adannum MCXXXIII aut XXXIV sustinere velit, ut diploma, quo de agimus, possit signasse; id illi probandum aliunde incumbit, quam ex ipso diplomate, cui an Burchardus anno MCXXXIII subscripserit hic quæritur. Neque magis diplomati subscribere illo anno potuit Bernardus abbas Claravallensis. Scitur enim a Pontifice anno MCXXXII ante Pascha, [seu Burchardus ep. seu Bernardus abb.] ut verior historia habet, aut saltem non diu post, e Galliis in Italiam abductum fuisse, ibique variis in negotiis & legationibus per duos continuos annos ultilissimam Pontifici Reique publicæ christianæ operam navasse: nec scitur intra illud spatium temporis in Belgium aut Cameracum rediisse. Quod tamen deberet factum fuisse, ut posset idem Bernardus diplomati subsignasse nomen suum anno ibi expresso.

Habemus præterea in Vita gallica S. Norberti, per Ludovicum Carolum Hugo Luxemburgi anno 1704 edita, [Lietardus ep. Cameracen. fuit an. 1131.] pag. 339, diploma Lietardi episcopi Cameracensis, quo confirmantur donationes factæ abbatiæ Bonæspei Ord. Præmonstratensis, cum hac subscriptione: Actum anno MCXXXI, Indictione X, præsulatus Domini Lietardi primo. Ex Indictione X, hic signata, quæ tunc temporis mense Septembri initium sumebat, conficitur vel illo ipso mense, vel uno ex tribus sequentibus diploma signatum fuisse. Habemus item aliud ejusdem diploma, quo confirmatur Præmonstratensibus ecclesia Grimbergensis, apud Miræum in Codice Donat. piarum pag. 278, quod ita concluditur: Actum est hoc Cameraci anno Incarnationis Domini MCXXXII, Indictione X. Igitur ante mensem Septembrem. Iisdem anno & Indictione Privilegio Lotharii imp. ecclesiæ S. Servatii Trajecti ad Mosam concesso, subscriptus tamquam testis, legitur Lietardus Cameracensis episcopus. Et hæc quidem Lietardi a primo pontificatus sui anno diplomata extant: nullum vero, tum pro illis annis, tum pro aliquot præcedentibus, Burchardi hactenus inveni.

Quod si verum est, Hermannum aliquem, ut supra dicebatur; [Ut duo episcopi simul præfuerint,] aut Petrum, qui nominatur in charta Balduini Flandriæ & Hannoniæ comitis pro Novicastelli præpositura, quæ extat in registro episcopatus Cameracensis, num. 136, Curtraci scripta anno MCXXIX, V Idus Januarii, uti legitur apud Sammarthanos: si, inquam, verum est, utrumque illum aut alterutrum ante Lietardum ecclesiæ Cameracensi præfuisse, locum habere potest opinio Miræi, quam ad salvandum diploma Tongerloanum adducit, potuisse tunc temporis duos ecclesiæ Cameracensis episcopos fuisse, quemadmodum duo de imperio contendebant Lotharius & Conradus, quorum uni unus episcopus, alteri alter adhæserit, Vt id concedam fieri potuisse in Burchardo ex una parte, qui faverit. Conrado, & ex alterain Hermanno aut Petro, qui adhæserint Lothario, in Lietardo tamen & Burchardo locum habere non potuit; quandoquidem constans scriptorum assertio est, ante ordinationem Lietardi anno MCXXXI, Burchardum e vivis excessisse. Neque vero Innocentius PP. confirmasset in sede Cameracensi novum episcopum Lietardum, quamdiu legitimus episcopus, a pontificibus Romanis rite admissus & consecratus, vir omni exceptione major & vitæ sanctimonia clarus, supererat in vivis Burchardus.

[non potest Burchardus Cameraci vixisse an. 1133.] Quod si etiam Burchardus diutius & ultra annum dati diplomatis vitam protraxisset; non sane protraxit illam Cameraci, ubi rerum potiebatur Lietardus, æmulus suus, & Lotharii, cui vicinæ regiones, Conrado in remotioribus agente, parebant, fautor insignis. Quo igitur pacto Cameraci a Burchardo datum diploma sit? Qui etiam subscripserit, Cameraci, ubi dominabatur Lotharius, regnante Conrado semper Augusto? Qui semper Augustum nominaverit, qui Augustus numquam fuit? ut nihil dicam de reconciliatione Conradi cum Lothario, qui eodem anno MCXXXIII, opera S. Bernardi, ad id a Papa ex Italia in superiorem Germaniam ablegati, deposuit fastum suum & regis titulum, seque Lothario submisit. Atque hæc sum, quæ in diploma Burchardi Tongerloanum, a Miræo atque Sandero impressum, observanda mihi occurrerunt, quæque a doctiore me, qui autographum, quod dicitur, diploma, aliaque monasterii Tungerloani antiqua monumenta ad manum habet, cupio considerari, priusquam diplomate illo utatur ad probandum alia.

Translatio corporis S. Norberti Magdeburgo Pragam defensa, contra Philippum Müllerum.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis (S.)

C. J.

Redeo ad alia, quæ propius spectant S. Norbertum, suis locis, [Vindiciæ Norbertinæ Mulleri] siquando ejus Acta forte recudantur, inserenda. Historia translationis sacri corporis S. Norberti, actaque Magdeburgi, tum ante ad obtinendum cum bona venia ac fide civitatis sacrum illud pignus; tum post, ad illud honorifice reponendum in ecclesia Strahoviensi Pragæ, amplissime relata sunt a nobis in Analectis Norbertinis a pag. 871; interque illa cap. 5 producta est Magdeburgensium attestatio super veritate sacri corporis. Interea post annos plusquam L a dicta translatione, surrexit quidam Philippus Mullerus, qui se ecclesiæ S. Mariæ virginis Magdeburgensis, in qua olim S. Norbertus corpore conditus fuit, Præpositum scribit, vir, uti ipse manifestat, sacrarum Reliquiarum cum Romanæ ecclesiæ Catholicis cultor, cetera dogmatibus Lutheri adhærens. Proposuit is anno MDCLXXXIII in academia Ienensi Vindicias Norbertinas, quibus monstrare intendit, corpus sancti Antistitis e suo S. Mariæ virginis monasterio Magdeburgensi, Pragam translatum fuisse numquam.

[2] Argumenta sua, aut potius conjecturas, quibus veri corporis Norbertini translationem impugnare amat Müllerus, præcipue intorquet in tria scripta anno MDCXXVII & sequenti, a canonicis Strahoviensibus Pragæ vulgata; [translationem S Norberti impugnantis,] quæ & allegat, sibique refutanda proponit. Ego ista nec legi nec vidi, neque curanda puto. Ad vindicandam contra Vindicias translationem Norbertinam sufficit mihi publicum, totius rei gestæ seriem complexum instrumentum; quod tale est, ut nihil accuratius probatiusve desiderari possit; quamvis Müllerus pag. sua 8, imprudenter dicat, notarium, qui civis Magdeburgensis & Sac. Imp. auct. publicus, & in Camera imperiali approbatus & immatriculatus erat, in Actis suis quædam finxisse; quod quam facile est dictu, tam est indignum a viro probo dici, absque legitima dicti sui probatione. An putet Müllerus, [perquam obscuræ sunt.] suis dictis a cordato lectore plus fidei tribuendum, quam ipse tribuat publico approbatoque Reip. Magdeburgensis ministro? Sed videamus, quid dicat Müllerus contra translationem corporis, in publico notarii instrumento clare explicatam: si tamen intelligi dicta Mulleri satis possint. Mihi certe videtur auctor, dum brevis esse vult, tam obscurus fieri; ut inmultis, quid dicere velit, non capiam. Aggrediamur tamen rem.

[3] Imprimis agit de sepulcro & ipsius loco proprio, ubi Sancti corpus depositum fuerit, videturque persuadere velle, [Negat corpus in ecclesia S. Mariæ] uno tantum in loco, in medio ecclesiæ sepultum, ibidem perpetuo mansisse, atque sepulcrum illud etiamnum ibi superesse integrum: ex quo consequi vult, ibidem hodiedum corpus esse. Audio & permitto scriptori asserta sua. Sed magis audio Vitæ Norbertinæ scriptorem antiquum de re antiqua; qui locum primæ Norberti sepulturæ, in medio ecclesiæ; & locum secundæ, in choro; nec non causam, cur inde huc translatum fuerit corpus, luculentissime docet. Loquitur is apud nos, pag. 857, num. 115, in hunc modum. Interim vero (dum scilicet inter ecclesias Magdeburgenses contentio orta, de vindicando sibi corpore viri sancti, appellaverat imperatorem Lotharium, expectabaturque ejus responsio) corpus inhumatum jacebat, [ex uno loco in alium fuisse translatum,] sicque de die in diem per singula monasteria civitatis delatum est; & in unoquoque vigiliæ, & ea quæ fidelibus defunctis debentur, deligenter sunt celebrata; donec in die octava reversi sunt, qui missi fuerant: & tunc ex præcepto imperatoris, ad Fratres in ecclesia B. Mariæ corpus viri sancti sepultum est. Sed & hoc mirum fuit, quod tacendum non est, quia cum esset æstas nimia, ita quod eodem anno pratorum foena nulla, præ siccitate nimia, secarentur; non est de corpore ejus per tot dies alicujus foetoris egressa corruptio …. Sepultus itaque ante altare sanctæ crucis in medio monasterii (seu navis ecclesiæ) fuit per aliquot annos. [contra scriptorem Vitæ antiquum,] Sed boni filii, qui ex præcepto Veritatis, ut scriptum est; Honora patrem tuum, ut sis longævus super terram; & ex recordatione benignitatis, quam eis exhibuerat, eum tenere diligebant; ut sine oblivione, memoriæ ipsorum commendaretur, ante oculos suos in choro eum transtulerunt; ubi in tumulo, diligenter pro loci opportunitate adornato, diem expectat novissimum, in spe certæ resurrectionis & gloriæ.

[4] Habes hic, lector, narrationem scriptoris antiqui & contemporanei, primum atque alterum sepulturæ locum designantis, [duplicem sepulturæ locum designantem] eodem stylo, quo totam vitæ historiam a capite usque ad calcem prosecutus est. Quid amplius in historia humana ad fidem faciendum desiderari possit? nisi auctor, autex hac ipsa scriptione sua, aut aliunde convincatur, fallere voluisse Id autem non convincit, nec tentat quidem, Müllerus; sed pro omni oppositione sibi est, quod eadem vita ab Hugone, S. Norberti primo in Præmonstrato successore, scripta non sit. Quid tum? An proptera auctor, qui contemporaneus est, æque dignus fide non sit, quam Hugo? Nihilominus Müllero hæc vita improbatur, quia nempe primæ translationis corporis Norberti e navi ecclesiæ in chorum, mentionem facit. Apage Müllere; an tibi quid credi vis, qui tam inconsiderate scriptori antiquo & probo fidem negas? Quin etiam ibidem pag. 5, virum sanctum Norbertum cum Hospiniano tuo, artis magicæ insimulas. Num vir talis, tanti tibi est, ut pro reliquiis ejus habendis aut conservandis pugnes?

[5] Videtur etiam Müllerus confirmare velle, corpus in priori sepulturæ loco semper mansisse, [Norbertus in ecclesia suorum condi voluit,] quia voluntas Norberti fuit de sua sepultura, in hoc loco. Imo voluit Norbertus sepeliri in hoc loco, id est in monasterio sanctæ Mariæ, apud fratres filiosque suos in Christo, potius quam apud canonicos in ecclesia cathedrali; neque aliud tulitpræceptum Lotharii imperatoris, ad dirimendam, inter contendentium de sacro pignore sibi vendicando partes, subortam litem, appellati, quam ut terræ mandaretur in ecclesia S. Mariæ: [non determinans, quo ibi loco.] quo autem determinato in ecclesia illa loco conderetur; neque imperatori, neque Norberto ipsi, in mentem venit definire. Elegerunt illum pro arbitrio suo filii ejus, primum in medio templi; & deinde, pro arbitrio iterum suo, elegerunt alium in choro.

[6] Pergit Mullerus: At fratres istos (intelligit incolas monasterii S. Mariæ) Norberti corpus, [Recte translatus est in locum alterum,] tam nulla idonea causa, ausos loco movere, nondum consentaneum est. Moverint corpus illi pro solo arbitrio suo; quid tum? Motum fuisse; docet vita sancti viri antiqua & proba; atque etiam addit rationem, quæ idonea est, quæque passim suadet filiis, in parentes benefactoresque suos gratis, ut monumenti quidpiam, puta statuam, tabulam aut alia, in memoriam illorum conservent, atque honoratiore domi loco reponant. Neque factum illud piorum Norberti filiorum, exemplis caret. Plenæ sunt talium historiæ, tam antiquæ, quam mediæ ætatis, etiam in Saxonia; quibus docemurmajorum nostrorum in istiusmodi rebus religionem. Sed prohibet fortassis nova religio sua Müllero, quo minus credat, recte fecisse illa majores suos, catholicæ religionis observantes; uti non credit, fecisse illud in corpore patris sui Norberti viri sancti, filios ejus, antiquæ observantiæ memores.

[7] Interrogat etiam; Istius primæ translatonis (nec anno expresso, [quod cuivis facile persuadebitur, ratione utenti.] nec documento idoneo addito) jactatio, cui facile persuadebitur? Persuadebitur cuivis, recta ratione utenti, ex prælaudato vitæ Norbertinæ scriptore contemporaneo. Jactatio, illa in re, deprehenditur nulla. Documento alio opus non est, quam quod illud pro arbitrio suo ac pietate in parentem fecerint. Quoto præcise anno translatio facta sit, non expressit scriptor, quia forte nesciverit accurate, ac propterea scripserit, post aliquot annos. Neque vero, aut Müllerus aut ego in omnibus scriptis nostris historicis, semper aut scimus aut curamus annum præcisum, quo res facta sit. Vis plura dicam, lector? Vir ille nodum in scirpo quærit.

[8] [An ex inscriptione dignosci potuerit corpus?] Dicit pag. 7: Sarcophagus cui insitas reliquias sese exemisse affirmant, nulla nota vel littera insignis extitit, quodnam corpus istic deliteret, Mirabile id dictu. Convenit Müllerus pag. 3 in fine, & initio sequentis, cum adversariissuis, quod superextiterit sepulcro (unde corpus extractum fuit) erectum ad aram sanctæ Crucis, cui tumba subjecta erat, marmor (seu marmoreum) epitaphium, cum inscriptione: Norbertus, Dei gratia S. Magdeburgensis ecclesiæ archiepiscopus, Ordinis Præmonstratensis institutor, et hujus monasterii restaurator sub hoc conditur marmore. Obiit anno Domini MCXXXIV. D. VI Junii. An hæc nulla nota, nulla littera sint? Scribit deinde pag. 7: Ac licet marmor indicatum prolatum velint Strahovienses, fatentur tamen, illud olim motum, ac modo non repertum esse supra sarcophagum, sed erectum & applicatum tergo aræ superstantis, quam ipsi diruerunt: contra quam tenor verborum inscriptionis postulat, SUB HOC CONDITUR MARMORE. Cum ejus tota species ostendat, non tam ad columnæ erectæ, quam ad operculi usum factum fuisse.

[9] Concedamus hæc Müllero omnia præter conjecturas suas: [Imo, quia translata fuerit cum ipso corpore.] quid sequetur aliud, quam (quod ipse jam negavit perperam) corpus sancti translatum fuisse e primo sepulturæ loco ad secundum, &cum ipso, istud marmor; quod cum novo sarcophago vel non quadraret pro operculo, vel sub ipsa ara sanctæ Crucis majori parte, uti ipse sarcophagus, latens, legi non potuisset; provida transferentium cura illud posticæ altaris parti, quæ chorum respiciebat, erectum applicuerit, ut cuivis legi posset, perpetuum testimonium conditi subtus viri, cujus nomen, dignitatem, annumque ac diem mortis loquebatur marmor. Atque ita etiam dici potest, ibi supra sepulcrum fuisse; quia pars sarcophagi, uti & corporis inclusi, superior, latebat sub ara; inferior vero ad aliquod spatium protendebatur in chorum.

[10] Pergit pag. 8: Adversatur dictis Crux, a qua altare, [Ineptiæ ex Cruce, super altare olim pendula.] quod se diruisse dicit Abbas, nomen habuit. Quomodo adversatur Crux illa? Lege instrumentum publicum translationis. Ibi dicitur: Ingentis molis Crux lignea e fornice templi pendebat a catena ferrea, cujus basis ad ipsum sepulcri locum demissa per perpendiculum, quasi capiti divi Norberti innitebatur, videlicet in loco altaris (uti ego quidem intelligo) cui caput sarcophagi atque ipsius Sancti,suppositum erat. Nihil hic video, quod adversetur veritati translationis. Imo, testatur Müllerus superesse Crucem illam adhuc, sepositam ad gremii, seu navis templi, partem occiduam, perveterem ac modici operis, cum ferrea ansa in capite, unde suspendi commode potuit. Quid hinc infert Müllerus? Nihil magnopere. Ego igitur: Sit illa Crux ipsissima, quæ olim, ante demolitionem altaris illic suspensa fuit (ansam enim habet in capite,) inferiore sua parte innixa altari, supra caput sarcophagi. Unum doleo quod Müllerus, ecclesiæ istius Præpositus, signum redemptionis suæ ac nostræ, loco tam indigno profanari patiatur, & non reponat reverenter loco suo super altare, ubi a majoribus suis collocatum fuit. Si reditibus fruitur, etiam sacra conservet.

[11] Deinde annumerat Müllerus supellectilem sacram, [Aliæ ineptiæ.] quæ cum corpore in sacrophago inventa fuit, puta pallium episcopale, stolam, manipulum, annulum, vestimenta &c. atque in singulis fere aliquid arrodit; comparansque de illis scripta variorum varia inter se, contendit, non convenientia esse illorum testimonia; si non & pugnantia sint. Sed pugnent illa, non pugnent; alio veritatis assertore hic mihi opus non est, præter Notariumpublicum, qui coram inspexit, tractavit, descripsit singula; quique secum non pugnat. Hoc teste, hujus testimonio, standum, preæ multis aliis.

[12] Audacius dictum est Mülleri, [Impingit viris probis mendacium Müllerus;] quo abbatem Strahoviensem mendacii insimulat circa gemmam, palæ annuli insertam, Annulum, inquit, elapsum digito defuncti, aureum, & sapphyro ornatum, ac ad se receptum, abbas fatetur … Eum vero in conventu cœnobii non protulit; sed finxit, palam e crystallo esse. Primam hujus sententiæ partem ubi fateatur Abbas, non satis mihi compertum est; certe non fatetur apud Notarium nostrum. Altera pars dici potest a Müllero ficta esse quamdiu testem aut probationem aliam dicti sui non attulerit. Prosequitur autem Müllerus: Recepit sane initio Abbas, siquid thesauri inveniretur, bona fide relictum iri. Pretio appenso annulum redemptum per Abbatem, Notarius finxit; tacente Narratione, negante Notario altero. Prima hujus secundæ sententiæ Mülleranæ pars, vera sit. Altera quoque pars vera erit, si Abbas appenso pretio annulum redemit; sed tum pars tertia, qua criminatur Müllerus,Notarium finxisse, erit falsa. In quarta parte, ut dicta sua probet idem Müllerus, provocat ad Narrationem tacentem & Notarium alterum negantem, illa nempe negantem, quæ Notarius noster scripsit, pretio appenso annulum redemptum per Abbatem fuisse.

[13] Duplex in præmissis mendacium, aut saltem fictio (si forte hanc illo leviorem putes) imputatur a Müllero viris bonæ famæ & publica auctoritate delegatis; [idque probat ex teste tacente,] una scilicet fidelia duos denigrante parietes; dum & Abbati & Notario ejus simul, una fictione sua injurius est. Ait enim: Finxit Abbas, palam annuli e crystallo esse. Atque iterum: Finxit Notarius, Abbatem appenso pretio annulum redemisse. Et in horum probationem, uti jam diximus, citat Narrationem tacentem. Nescio ego qualis isthæc narratio sit; sed bene habet, quod taceat. Venit hic mihi in mentem illud magni Augustini, perfidiam Judæorum increpantis: O infelix astutia! Dormientes (tacentes) testes adhibes? Certe si tacet Narratio, neque Abbatem non redemisse annulum, neque Notarium finxisse testatur. Attamen inquit Notarius alter negat. Impressit hujus Acta Müllerus in rem suam; sed non capio, quo operæ suæ pretio. Conveniuntenim ita cum Actis Notarii nostri, ut in idem conspirent. Præcipue differunt textus ubi agunt de annulo. Videamus. Noster sic scribit: Annulus etiam aureus, Sapphyro insignis, reperiebatur; quem pretio appenso redemit toties memoratus venerabilis Abbas Strahoviensis, Gasparus a Questembergh. Notarius alter Mülleri sic loquitur Germanica lingua: In tumba inventus fuit annulus cum lapide crystallino (secundum relationem Abbatis,) quem Abbas continuo inseruit digito suo, dicens: Nollem istum annulum pro ducentis coronatis permutare. Quoties pontificatum celebraturus sum, utar hoc annulo.

[14] Habes hic utriusque Notarii scripta de annulo genuina. Quis modo, aut ex utroque scripto, [& ex altero, nil contra dicente.] aut ex alterutro exsculpat, Abbatem finxisse, & finxisse Notarium ejus? Scripsit Notarius Abbatis e sensu & cognitione sua (quando jam crepusculum erat & obscurioris templi conditio tenebras induxerat, cum annulus inventus fuit, uti ipse præfatur, adeo ut mirum non sit, præsentes tunc aliter atque aliter de gemma æstimasse.) Scripsit, inquam, Notarius e sensu & cognitione sua, annulumsapphyro insignem fuisse. Ex relatione vero Abbatis, apud Notarium alterum habetur, lapidem annuli fuisse crystallinum. Magnum crimen! Sed quæ, amabo te, hic fictio Abbatis? Ubi etiam mentio, quod Abbas in conventu cœnobii debuerit annulum proferre & non protulerit? Pergamus ad fictionem alteram, quæ sit Notarii. Quid hic finxit? Abbatem appenso pretio annulum redemisse. Ita asserit, ut Notarius. Nihil contradicit Notarius alter, nec ullus, quod sciam, alius, præter Müllerum, qui absque teste, absque probatione, ex suo unius cerebro arguit Notarium illum fictionis. Quid fingere est, si hoc non est? Dum Abbas dixit, nolle se annulum pro ducentis Coronatis permutare, ostendit suam de illo æstimationem extrinsecam, tamquam de pignore, ob memoriam sancti fundatoris sui sibi caro: quemadmodum etiam dixit, se illo, quoties pontificaliter celebraret, usurum. Ex quo consequi nullatenus potest, intrinsecum annuli pretium ab Abbate appensum non fuisse, quod asserit Notarius Abbatis appensum esse.

[15] Subjungit Müllerus altercationem de vestimentis, quæ in sepulcro inventa sunt; Vestimenta, inquiens, [Quali habitu debuerit Norbertus sepeliri.] non respondent Ordini Norberti. Quæso, an vir ille habuit statuta Ordinis particularia omnia, quibus præscribatur, quo habitu sui debeant sepeliri? Atque ut habuerit, an illa obtinebant initio Ordinis, & in ipso ejus institutore Norberto? An etiam statuit Ordo, ut episcopus, ex Ordine assumptus, more episcoporum sepeliri non possit? Cur autem Vestimenta non respondent Ordini Norberti? Respondet Müllerus, quia Norbertus, ut de sepulcro, sic de velamine corporis sui præcepisse, credibile est. Si credibile est Müllero, præcepisse Norbertum de velamine corporis sui; magis credibile debet esse, præcepisse ipsum de tali velamine, quale inventum est in sepulcro. Ut enim Norbertus ex præcepto suo, juxta Mülleri opinamenta, obtinuit sepulcrum; sic etiam obtinuerit velamen tale corporis sui, quale præcepit & quale inventum est. Nulla quippe ratio suadere potest, religiosos filios præcepta patris sui in uno observasse, in alio contempsisse. Sed tota Mülleri responsio falso nititur fundamento. Jam diximus, Norbertum de sepulcrosingulari, ubi conderetur corpus in ecclesia B. Mariæ, nihil præcepisse & ne cogitasse quidem: credibile est igitur, neque præcepisse de velamine ejusdem corporis sui. Omitto nug as alias; quarum & me tædet, & pudere Vindicem translationis Norbertinæ possit.

[16] Si Auctor, aut alius pro ipso Vindex, rem suam tueri porro velit, [Monitio ad Auctorem Vindiciarū], proponat sua, quæso, stylo magis honesto, absque partium studio, magis dilucido, ut cuivis, quid velit dicere, innotescat; historico denique, citatis rectius auctoribus e quibus sua depromere videri vult; ut toti mundo palam fiat id, quod quodammodo privatim in disputatione Ienensi academica ventilavit apud suos. Totus quippe mundus, non tantum Romano-catholicus, verum etiam heterodoxus (quantum ego quidem mihi imaginor) clariora & magis probantia expectabit argumenta, quibus ipse, aut novus Vindex, defendat, Sancti Norberti archiepiscopi Magdeburgensis, & primatis Germaniæ, Reliquias; e cœnobio (decerem ego cœnobitico) B. Virginis Magdeburgicæ templo, Pragam in Strahoviense Præmonstratensium monasterium, numquam translatas. Est is titulus scripti academici Mülleri nostri. Si cum viro Catholico-romano hic mihi disceptatio foret, plura lubensadjungerem, quæ catholicum officii atque religionis suæ memorem facerent. Verum dum agimus cum viro, qualitercumque erudito, qui cum suis, in sola fide sua suam salutem reponit æternam, atque ad Majorum suorum fidem catholicam (quamvis Præpositus sit monasterii Norbertini, ex institutione sua vere catholici) surdus est; videor mihi satis dixisse, ad vindicandum veram veri corporis S. Norberti translationam Magdeburgo Pragam.

[17] [cujus hic est epilogus,] Finire tractatulum hunc volebam, sed vellicat mihi aurem Müllerus adhuc, sic concludens Vindicias suas de falsitate translationis S. Norberti, pag. sua 12. Ibi ad calcem insinuat se: Demum si quid e Norberti corpore superest sub cælo, efficax & salutare; id totum, partim in primo, quod extat sepulcro; partim in altero, quod Strahovicæ violentiæ cessisse dicitur ac numquam comparet, continebitur. In hæc duo enim resoluta corporis totius virtus est per tot annos: ac si quid humidi destillavit per foramen, subter pectus loculi fundo studio incisum, diffluxit in molem illam sepulcri, quo hodienum potimur; forte & corpore. Quisquis nunc Norbertini nominis reverentia ductus, adire gestit quietem Patris beati; siquis ex ipsius reliquiis sibi apud Deum aditum moliri, ac se vitæ aliquod pretium consequi posse, censet; ille vel hoc e tumulo temploque, quod in conspectu est, vel nuspiam voto ipsius satisfactum iri, scito.

[18] [suadens suis cultum Sanctorum,] Lubuit hunc epilogum Mülleri totum adscribere, ut denuo considerent tum academici Ienenses, tum populus Magdeburgensis, quam ob causam Müllerus suas Vindicias Norbertinas publice defendendas proposeurit. Nempe ut persuaderet, ipsique crederent, corpus Sancti viri hodiedum esse Magdeburgi. Quod quantovis molimine conatus sit ostendere, ipse nihilominus in hoc epilogo perspicue declarat, se non ostendisse; dum clare enuntiat, forte & corpore Sanctum in sua ecclesia S. Mariæ superesse. Quod si illic non est; solatur cives, quod saltem habuerit ibi sepulcrum primum, atque etiam fortassis alterum; in quibus resoluta corporis totius virtus sit per tot annos: atque adeo hortatur, ut quisquis nunc Norbertini nominis reverentia ductus, adire gestit quietem Patris beati, quod intelligo, ad sepulcrum ejus, quamvis, corpore ablato, vacuum; ille conferat se ad suum Mülleri Præpositi in monasterio S. Mariæ templum. Iterum, Si quis e sancti Patris reliquiis sibi apud Deum aditum moliri, ac se vitæ aliquod pretium consequi posse, censet; ille similiter ad templum suum accedat Scito enim, inquit, vel hoc e tumulo temploque, quod in conspectu est; vel nuspiam, voto tuo satisfactum iri.

[19] Quorsum hic tam patheticus epilogus? Vultne Müllerus suos docere papisticam venerationem sacrarum reliquiarum atque invocationem Sanctorum? [non fine spe lucri.] Monstrat certe ipsis sepulcrum S. Norberti sua in ecclesia, hortaturque, ut eo recurrant, ad opem Viri sancti suis in necessitatibus implorandam (quæ pia & antiquissima Catholicæ ecclesiæ consuetudo semper viguit & viget.) Illic superesse, dictitat, corporis totius virtutem, tum ex diuturna corporis præsentia, tum ex humore ejus, qui destillavit per foramen in molem sepulcri, relictam. Venerantur equidem Romano-catholici Sanctorum reliquias, eorumque patrocinia, tamquam amicorum Dei, implorant, ut ipsis intervenientibus, per merita Christi Domini, beneficia consequantur divina. Si talem venerationem atque invocationem cives suasdocere intendit Müllerus, gratulor ipsi perinde ac civibus ejus. Verum, est cur suspicer, aliud ab ipso principalius intendi. Dum enim pristinum Norberti sepulcrum superesse in ecclesia sua prædicat, dum totius sancti corporis virtutem in eo includit, dum vota supplicantium, Deumque sua dona per invocationem S. Norberti postulantium, frustra alio deferenda inculcat, quam ad suam, ubi sepulcrum Viri sancti est, ecclesiam; videri potest doctrina ipsius de veneratione sacrarum reliquiarum & invocatione Sanctorum in ipsius ecclesia, cum spe lucri conjuncta esse.

De historia S. Norberti, Ienæ ad Salam in publica disputatione proposita a Caspare Sagittario.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis (S.)

C. J.

Vix scio, an cujusquam, seu principis, seu imperatoris, [Gestorum S Norberti scriptores cœvi,] seu sancti viri gesta a pluribus contemporaneis probisque scriptoribus posteritati commendata fuerint, quam S. Norberti, post institutum anno MCXX in Præmonstrato celeberrimumOrdinem Canonicorum, archiepiscopi Magdeburgensis. Vitam ipsius singulari studio conscripsit justo volumine Hugo, primus atque individuus ab instituto Ordine, imo & ante socius, uti fatetur Sagittarius, fidumque ejus asseclam ac discipulum, eumdemque Ordinis Præmonstratensis propagatorem appellans. Passim obvia est vita illa. Plurima quoque ejusdem Norberti gesta collegit Hermannus, monachus S. Vincentii, prope Laudunum libro 3 de miraculis S. Mariæ Laudunensis, qui & ipse Norberto coævus fuit, suosque illos libros Bartholomæo episcopo istius loci, maximoque Norberti patrono inscripsit, editos cum operibus Guiberti abbatis de Novigento opera Lucæ d' Achery anno 1651. Non pauca de eodem leguntur etiam in Vita B. Godefridi Comitis Cappenbergensis, a Norberto ad serviendum Deo in religione conversi; quam vitam, itidem a contemporaneo scriptam, olim curavit edendam Nicolaus Serrarius, atque inde impressa est a Bollando in Actis Sanctorum ad diem XIII Januarii. His similia atque alia, iisdem temporibus scripta, reliquerunt Cappenbergenses canonici, in lucem emissa publicam Antverpiæ 1656 ad calcem vitæ Norbertinæ, & a nobis recusa tomo 1 Iunii pag. 859. Adde alia antiquorum testimonia præclara, S. Bernardi abbatis Claravallensis; Herimanni, abbatis S. Martini Tornacensis; Anselmi, episcopi Havelbergensis & aliorum, quæ ibidem retulimus pag. 815; nec non ipsius Guiberti abbatis supra dicti, anno MCXXIV vita functi, cujus eximia de Norberti doctrina, prudentia, sanctitate encomia in hoc supplementorum tomo produximus pag. 22.

[2] His præmissis, videamus quid novi de Norberto afferat Caspar Sagittarius, [a Sagittario recentioribus] qui in eadem academia Ienensi, eodemque anno MDCLXXXIII, quo sua ibidem proposuit supradictus Müllerus, Historiam Norberti archiepiscopi Magdeburgensis, Præmonstratensis ordinis conditoris, publico examini exposuit Præses. Quamobrem & nobis licebit illam obiter examinare atque conferre cum nostris multiplicibus de S. Norberto scriptis, quæ e præmissis auctoribus contemporaneis pleraque sumpsimus & illustrare conati sumus. Hunc igitur in modum orditur libellum suum Præses iste: Inter archiepiscopos Magdeburgenses magnum & vere illustre nomen habuit Norbertus, Præmonstratensis ordinis conditor; cujus vita & res gestæ proinde merentur; ut paulo distinctius recenseantur. Recte; ac pergit: Neque tamen nos primi sumus, qui hanc suscipiamus curam; sed jam olim vitam ejus scripsit Hugo, fidus ejus assecla ac discipulus, idemque ordinis Præmonstratensis propagator. Idem postea fecit Martinus Merz, prior cœnobii Rothensis in Suevia: & nuperrime Joannes Baptista Schellenbergh e Societate Jesu. Et continuo subjungit: At quia hi plurima fabulosa junxerunt veritati historicæ, rarius nos illorum insistemus vestigiis: sed potissimum sequemur antiquiores Germanicæ historiæ scriptores: in quibus si forte desideraveris industriam & judicium; sublestam tamen fidem & temerarium fingendi studium non facile accusaveris. Neque tamen & horum omnia atque singula probaverimus: ac nullus dubito, quin apud Robertum de Monte, quem alias præ ceteris in historis Norbertina diligentem deprehendimus, puriori metallo scoriæ quædam sint admixtæ.

[3] Ego quidem lubens plus fidei adhibebo scriptis Sagittarii, [an recte postponantur,] quamdiu improbus esse probatus non fuerit; quam ipse adhibet scriptis viri probi Hugonis, quem solum e supra citatis scriptoribus contemporaneis legerit aut legisse videri vult. Sive autem legerit alios sive non legerit, ita ipsum animo affectum esse dignosco, ut in præsenti argumento de gestis Norberti, æque illos ac Hugonem, plurima fabulosa junxisse veritati historicæ dicturus sit; & vero debebit, ut conformiter loquatur. Sed dicat, quæso, cur Hugoni viro multis titulis ornato, gestaque Noberti, quorum plurima pleno meridie acta, totique mundo cognita tunc fuerunt, diligenter prosecuto, plurima fabulosa, quorum profert nullum, assingat fidemque ei neget, atque ab aliis negari velit. Capere equidem id ego non valeo; præsertim cum nihil in medium afferat, quod auctoritatem Hugonis elevet. Neque magis capio, cur sequi malit antiquiores, uti ait, Germanicæ historiæ scriptores hac in re, quem Hugonem ipsum. An quia scriptores sui Germani melioris fidei tunc fuerunt, quam nunc sint, aut quam tunc fuerint scriptores nationum aliarum? An, quia Germani illi, quos sequi mavult, antiquiores sint Hugone nostro? Hic coævus Norberto fuit, a conversionesua itinerum socius, dictorum factorumque testis, & successor in administratione totius ordinis Præmonstratensis. Illi nec contemporanei fuerunt, sed seculo plerique integro posteriores; nec aliunde sua hauserint ipsi, quam ex Hugone, aut alio auctore ipsis antiquiore.

[4] Monet sane Melchior Canus, lib. XI de locis Theologicis, [dicat Melchior Canus:] legem primam dignoscendi fidem historici sumendam esse ex hominum, qui scripserunt, probitate integritateque. Quæ res omnino locum habet, inquit, cum quæ narrant historici, ea vel ipsi se vidisse testantur, vel ab aliis qui viderunt, accepisse. Qualia sunt pleraque in epistolis Ambrosii, Cypriani, Hieronymi, Augustini; ut in libris quoque hujus de Civitate Dei, in Dialogis Gregorii, breviter in omnibus fere doctorum ecclesiæ probatissimorum scriptis. In quibus mendacium suspicari, quod ad memoriam sempiternam transferre illi scribendo voluerint, piaculum est. Magnis quippe præclarisque virtutibus viri sanctissimi atque optimi id consequi meruerunt; ut in rebus ejusmodi, quas vel spectasse se, vel ab aliis fide dignis, qui spectarint, se audisse testati sunt; fides omnino illis habeatur. Qua in re Erasmus Roterodamus aliique juniores quidam, sæpe ac licenter errarunt. Ego inter viros illos sanctissimos atque optimos, quos Canus ait debere fidem mereri, etiam repono Hugonem, qui præter singulares, quas Sagittarius quoque agnoscit, dotes & prærogativas, etiam sanctitate vitæ eminuit, fastisque sanctorum Præmonstratensium adscriptus invenitur. Videat Sagittarius, an ipse inter asseclas & sequaces Erasmi non mereatur connumerari.

[5] Pergit Canus: Quid enim liberius, licentius, immoderatius dici potuit, quam Hieronymum asserentem, [qui & increpat tales scriptores.] Matthæi euangelium Hæbraicum describendi sibi copiam fuisse, in eo virum gravissimum sanctissimumque mentiri? Jure itaque piis hominibus nimia hæc quorumdam juniorum liberiorque licentia displicuit, jure etiam in crimen vocata est. Dicam ego; quid liberius, licentius, immoderatius dici potest, quam Hugonem, qualem descripsimus, virum perquam religiosum, fidum Norberti asseclam & discipulum, plurima fabulosa junxisse veritati historicæ, ideoque rarius insistendum ejus vestigiis? Oportebat saltem prius aliqua ejus protulissefabulosa, quam plurimorum accusare reum. Quid item liberius, licentius, immoderatius; quam sequi velle historicos juniores in historia antiquiore, ubi contemporanei ad manum sunt plures, summæ fidei & sanctitatis viri? Imo illos sequi juniores mavult, in quibus forte desideraveris industriam & judicium. Neque tamen, inquit, horum omnia & singula probavero: ac nullus dubito, quin apud Robertum de Monte, quem alias præ ceteris in historia Norbertina diligentem deprehendimus, puriori metallo scoriæ quædam sint admixtæ. Quid igitur tandem in historia humana, & cui historico, credet Sagittarius? Nulli opinor; tantummodo fere quæ genio placent novæ reformationis, facile credit; quæ vero displicent, ad fabulas relegat. Facile id quidem dictu, nec minus temerarium; sed non tam facile monstratu, talem genium duce ratione agi.

[6] Geniali exordio Sagittarii Præsidis, succedit chronologia præcipuorum Norberti actorum, [Gesta Norberti ex Sagittario,] a natali ejus, anno vulgaris æræ MLXX, sine teste, affixo, deducta usque ad obitum. Ab anno natali ad natalem locum, qui Xantus seu Sancti in Clivia, procedens, docet, æque Coloniensem, ut ab aliquibus; atque Lotharingum, ut ab aliis, appellari posse Norbertum: quia Xantus, Coloniensis fuit diœcesis, eratque sub ducatu Lotharingiæ inferioris, tunc latius extenso. Quæ satis similia vero sunt. Anno MCXIX notat ex Abbate Urspergensi, Norbertum synodo Coloniensi interfuisse, & in multis accusatum, egregie se defendisse. Unde & scriptum de eo fuit, teste Urspergensi, Quia manus horum omnium contra eum, & ipse contra hos omnes. Anno MCXX, ex Roberto de Monte apponit textum sat longum, quomodo Norbertus, a Callisto Papa, Bartholomæo Laudunensi episcopo specialiter commendatus; ab hoc per multa deserta circumductus, tandem in Præmonstrato consederit. Quæ multo accuratius descripta leguntur in historiis Hugonis abbatis, [antiquos scriptores deserente,] & Hermanno monacho de miraculis S. Mariæ Laudunensis, uti & alia, quæ mox ab ipso citantur de institutione Ordinis Præmonstratensis, e magno chronico Belgico: quod auctor anonymus compilavit, quando jam Ordo abbatias habebat CCCL, ællegans quidem dictorum suorum testes, Albericum, Bernardum Guidonis, & Vincentium in speculo: verum & hi impares sunt, tam tempore quam auctoritate hac in re, illis quos citavi. Nihilominusadducit quoque Sagittarius eodem loco Paulum Langium, seculo XVI mortuum, & e chronico Theodorici Engelhusii hos versus:

Anno milleno centeno bis duodeno,
Sub patre Nortperto Præmonstrati viget Ordo.

vel sic:

In Præmonstrato formatur candidus Ordo.

Observat tamen ipse in his versibus poni annum secundum & vigesimum seculi XII, excusatque, [recentiorum errores excusante.] id propter rhythmi sonum factum esse. Excuso hic ego quoque Sagittarium, quod observaverit in versibus poni annum secundum & vigesimum; cum clarissime exprimatur annus quartus & vigesimus: atque oro ipsum, ut minus iniquus sit scriptoribus antiquis historiæ Norbertinæ, qui recentioribus, manifeste errantibus, plus æquo æquus videri vult.

[7] Idem Præses pag. 6 sic scribit: Paulo ante laudatus (imo vituperatus, tamquam concinnator fabularum) Schellenbergius, [Anfictio sit,] ex Præmonstratensium chronico tradit, D. Augustinum Norberto se coram stitisse suasque tralucenti auro incisas leges, e sinu prolatas, in manus ei commisisse, verbis his adjectis: “Norberte, tene volumen, manu nostra exaratum, quod te tuosque, tremendo illo ac fatali mundi die, ad Christi judicis tribunal; si vita moribusque religiosis id expresseritis, æteri æ ac beatæ immortalitatis securos reddet.” Quæ quin ad amplificandam ordinis Præmonstratensis gloriam sint conficta, nulli dubitamus. A quo sint conficta? A Schellenbergio? [Norbertum regulam a S. Augustino accepisse] Citat is vadem suum chronicon Præmonstratense. An & illud finxit? Si ais; adducam testimonium Fratrum Cappenbergensium, qui testantur, se, in communi capitulo congregatos, ex ore Institutoris sui, sub alieno nomine de se loquentis, audivisse sequentia: Scio, inquiebat, unum (uti Apostolus sua memoraturus, dicebat; Scio hominem.) ex professionis nostræ Fratribus; cui de regula nostra indaganti studiosius, non quidem suis meritis, sed confratrum suorum orationibus, beatus visus est Augustinus; qui & auream regulam, a dextro latere prolatam, illi porrexit, seque ipsum luculento sermone intimavit, dicens: Quem vides, Augustinus ego sum, Hipponensis episcopus. Ecce habes regulam, quam ego conscripsi, sub qua si bene militaverint confratres tui filii mei, securi Christo adstabant in extremi terrore judicii. Si etiam Cappenbergenses hæc, quæ se, coram, in loco capitulari, auribus suis excepisse ex ore Norberti testantur, confinxisse præsumat aliquis dictitare; næ is homo non est.

[8] Pergit Præses laudare Schellenbergium; Attamen audiamus, inquiens, [An item vestis candida Ordini] quid de candido Præmonstratensium habitu idem fabuletur. Non fabulatur, qui proborum virorum vestigiis insistens, ex ipsorum scriptis, eorumdem fide, profert quæ scripserunt. Errare cum ipsis potest; fabulari non recte dicitur. Habuit Schellenbergius auctores, qui de candido habitu, per B. Mariam Præmonstratensibus dato, scripserunt plures: habuit traditionem Ordinis illa de re, aliquot seculorum decursu continuatam; uti ex privilegio Ludovici XI Galliarum regis, [a B. V Maria præscripta.] ad petitionem universi Ordinis concesso anno MCCCCLXXV, constat. Ibi enim legitur candidus habitus pariter atque locus Præmonstratus, per beatissimam & gloriosissimam virginem Mariam præmonstratus fuisse. Si rem eamdem Hugo, Hermannus monachus, Cappenbergenses canonici, aut alii contemporanei, quos supra adduximus, scripsissent; uti scripserunt, regulam Norberto per visionem a S. Augustino fuisse traditum; æque utrumque factum fide humana credibile foret. Nunc vero, tacentibus de visione illa B. Mariæ, contemporaneis sequentibusque per tria secula historicis, nihil est cur prudenter hæc apparitio credatur; credatur autem apparitio S. Augustini. Et nos ipsi, hanc admittentes, istam reprobavimus supra pag. 23 a num. 9.

[9] Accedit Præses ad annum MCXXII, quo dicit ex Roberto de Monte, [Miracula divinitus per Sanctos facta,] Norbertum apud Ningellam urbem, verbum Dei prædicantem, ex obsessa puella dæmonium, valde quidem reluctans, ejecisse. Item, anno sequenti Coloniam venisse, acceptasque ibi Sanctorum reliquias Præmonstratum misisse; atque ita concludit: Quæ quidem uti illorum temporum superstitionem arguunt; ita fabulis, quas in majus plerumque auxerunt novitii scriptores, distincta esse credimus. Quam facile credit Præses suo genio! Quam injuriose novitios scriptores tractat! An ipse non æque novitius est, quam illi, quos arguit? Certe novitius non est Robertus de Monte, [an superstitionem arguant.] quem ipse Præses præ ceteris in historia Norbertina diligentem deprehendit. An non diligentiaRoberti, & confessio Præsidis, scriptis Roberti auctoritatem conciliant majorem? Ita quidem recta suadet ratio; sed non persuadet genio Præsidis; qui mavult istiusmodi miracula, & cultum reliquiarum & apparitiones Sanctorum (tametsi post sacras Scripturas, omnium seculorum, doctissimorumque virorum scripta, talibus plena sint) amandare imprudenter ad superstitionem illorum temporum, quibus sui ipsius majores Catholici vixerunt; quam fateri, viros probos, doctos, religiosos, sanctos, vera scripsisse; quamvis ipsi asserant, se, quæ scriptis committunt, oculis suis vidisse aut in se expertos esse; uti fecerunt Ambrosii, Augustini, Gregorii & innumerabiles alii. His fidem negare in talibus, quid aliud est, quam evertere omne commercium humanum?

[10] Pag. sua 8 num. 17 dubitat Præses, inquiens: Quid sibi velit Dodechinus, [Dodechini locus imperfectus suppletur.] quando ad annum MCXXVI, Norbertum “virum religiosum, ecclesiæ apud Wormatiam præfectum” scribit; nondum me capere fateor. Puto ego, vocem Magdeburgensi, incuria librariorum aut typothetarum prætermissam, atque legendum esse, ecclesiæ Magdeburgensi apud Spiram (ibi enim conventum imperii tunc celebrabat Lotharius imperator) præfectum fuisse Norbertum, non apud Wormatiam. Si majoris auctoritatis fuisset, uti debebat, Præsidi contemporaneus vitæ Norbertinæ scriptor Hugo, quam Dodechinus, seculo fere uno junior; capere haud difficulter potuisset duplex in Dodechino sphalma, quod dixi. Hugo quippe docet, ecclesiæ Magdeburgensis archiepiscopum Spiræ electum fuisse Norbertum.

[11] Idem Præses mox de hæresi Tanchelini, seu Tundemi, ut ipse vocat, per Norbertum Antverpiæ repressa, [An Sylvanus abbas Antverpiæ a Norberto datus.] agens; addit, ipsum ibidem sui Ordinis asceterium obtinuisse, cui primus, inquit, moderator Sylvanus deputatus est. Nescio unde hic Sylvanus prodeat. Citat quidem Præses Robertum de Monte ad annum MCXXIV, ubi is de Norberto & Tanchelino verba facit: verum de Sylvano, aut alio, Antverpiensibus moderatore dato, verbum habet nullum. Recurrendum hic iterum Præsidi erat ad Hugonem, vitæ Norberti scriptorem, qui apud nos pag. 852 num. 101, de se loquens tacito nomine, cum a Norberto Magdeburgi abbas Præmonstratensis designatus erat, accepta benedictionesancti Patris recessit, duobus adjunctis sibi sociis, e quibus præceperat Vir Dei ut alterum in Antverpiensi ecclesia Patrem; alterum similiter in Floreffiensi poneret; & sic factum est, MCXXVIII. Nomen Patris, cui moderamen ecclesiæ Antverpiensis obtigit, silentio involvit Hugo, æque ac suum & abbatis Floreffiensis: sed constat ex historia abbatiæ Antverpiensis & serie abbatum ejus, uti etiam ex Bibliotheca Præmonstratensi, Waltmannum cum Norberto contra Tanchelinum Antverpiam venisse, primumque ecclesiæ illic suæ præpositum, deinde abbatem præfuisse; atque hodiedum ejus sepultura ibidem monstratur: Sylvanus autem illic notus est nullus.

[12] Nihil attinet reliqua Præsidis nostri scripta examinare, tum quia nihil magnopere continent, [Translatio corporis, contra Müllerum, a Sagittario agnita.] quod ex antiquis scriptoribus certius non habeatur; tum quia in præmisso examine satis multa notavi, unde de reliquis judicium formetur. Addam tamen in gratiam Mülleri præsidis, translationem corporis S. Norberti Magdeburgo Pragam negantis, ut supra vidimus; alterius item præsidis, nempe Sagittarii, eodem anno, eodem loco, in eademacademia Ienensi, translationem illam defendentis, verba. Sub calcem itaque libelli sui, postquam corpus Norberti ad arbitrium Lotharii imperatoris in ecclesia San-mariana conditum fuisse, insinuaverat, ita subnectit: Illud tamen anno præsentis seculi (XVII) sexto & vigesimo, auspiciis Ferdinandi II imperatoris, consentientibus reverendissimo Administratore & Senatu Magdeburgico, præsul Strahoviensis cœnobii Caspar Questenbergius Magdeburgo Pragam transtulit. Addam & quod sequitur, ut sciat Müllerus (si non meminerit) non Pontificium esse, qui ita scribit. Pergit igitur: Malincrotius, Petrus Baptista Burgos & alii scriptores Pontificii annotarunt, Magdeburgum non prius a Cæsareis copiis expugnari potuisse, quam hujus tutelaris Divi reliquiæ ex urbe fuissent exportatæ. Verum nisi Deus decrevisset in hostium manus resignare Magdeburgensem urbem, neque ab occupatione, neque a furialibus flammis immunem ac intactam servassent Norberti cineres. Dico ego: Verum, si Deus decrevisset, in hostium manus non resignare Magdeburgensem urbem, quamdiu in illacineres Norberti manerent; neque Cæsareus miles ipsam occupasset neque furiales flammæ devorassent, nisi cineres Norberti prius fuissent exportatæ.

[13] Scimus, decrevisse Deum varia se facturum propter servos suos. Genesis enim 26 ait ad Isaac: [Deus propter servos, suos aliis beneficia præstat:] Noli timere, quia ego tecum sum: benedicam tibi & multiplicabo semen tuum propter servum meum Abraham. Ad Salomonem vero 3 Regum II: Quia non custodisti pactum meum & præcepta mea, quæ mandavi tibi, disrumpens scindam regnum tuum, & dabo illud servo tuo. Verumtamen in diebus tuis (quamdiu tu vixeris) non faciam, propter David patrem tuum: de manu filii tui scindam illud, nec totum regnum auferam; sed tribum unam dabo filio tuo, propter David servum meum & Jerusalem, quam elegi. Sic 4 Reg. 8; Noluit Dominus disperdere Judam propter David servum suum. Ibidem cap. 19 dicit Dominus: Protegam urbem hanc Jerusalem, contra Assyrios, & salvabo eam propter me & propter David servum meum. Sic alia. Scimus quoque, eumdem & nos habere Deum, eumque potuisse decernere, se non resignaturum Magdeburgensem urbem in hostium manus propter Norbertum patrem & pastoremejus servum suum, quamdiu in illa ejus cineres manerent. Potest similiter decrevisse, sacros cineres inde auferendos, quia Magdeburgenses non custodierunt pactum suum & præcepta, quæ mandavit ipsis Deus & Ecclesia; quæque Norbertus eisdem inculcavit divino eloquio suo, solicitudine paterna.

[14] Talia vero Deum super Magdeburgensibus habuisse decreta, [nec temere dicitur, præsentiam corporis Norberti,] non temere colligitur ex eventu. Præcesserunt enim peccata populi per schisma & hæresim & quætalia comitantur peccata alia. Hinc excitavit Deus spiritum Ferdinandi imperatoris, ut sacros cineres Norberti e medio peccatorum curaret exportandos (quemadmodum eduxit olim per Angelum, Lot servum suum de Sodoma, antequam super illam plueret sulphur & ignem de cælo.) Successit paucis post annis obsidio, expugnatio, vastatio, deflagratio urbis. Aberat nempe corpus venerandum servi Dei, quo præsente per tot secula prægressa, numquam urbs dicitur capta fuisse. Atque hinc videri possunt scriptores, paulo ante a Sagittario citati & quodammodo explosi, non temere opinati fuisse atque annotasse, [volente sic Deo, Magdeburgum servaße.] corpus Norberti Magdeburgensibus pro palladio fuisse; quo præsente urbs expugnari non potuerit, absente expugnata sit. Quin imo, hoc ipsum fore, ante translationemmussitatum fuit per urbem, & causa civibus visa est, quo minus paterentur palladium suum tunc exportari. Sic enim scriptum legitur in historia translationis, apud nos pag. 876 num. 22: Susurrus quoque ex ore multorum sibilabatur; eo Cæsarem tam instanter petere reliquias istas; quo civitatem, tamquam præsidio suo nudatam, magis obnoxiam haberet, & liberius vel premere posset, vel opprimere. Quæ quid aliud præsagiunt, quam quod scriptores Pontificii annotarunt post factum?

ADDITAMENTUM
Ad Corollarium I Papebrochii, De institutione & primatu archiepiscopatus Magdeburgensis.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis (S.)

C. J.

§ I, Archiepiscopus primus a Dietmaro statuitur inauguratus anno DCCCCLXX.

Non male Actis S. Norberti Magdeburgensis archiepiscopi subjungendam putavit Papebrochius institutionem ejusdem archiepiscopatus, & successionem præsulum usque ad Norbertum, [Archiepiscopatus Magdeburgensis,] atque etiam deinceps aliquo usque, ut præpositorum sibi in Domino sanctorum virorum, suorumque in via veritatis olim magistrorum gesta recognoscentes incolæ, atque alii erroris sui, audiant Apostolum clamantem: Mementote Præpositorum vestrorum, qui vobis locuti sunt verbum Dei, quorum intuentes exitum conversationis, imitamini fidem. Ad Hebr. 13. Tractat ibi Papebrochius, ut dixi, de institutione archiepiscopatus, atque paragrapho ultimo, de titulo Primatis Germaniæ, præclare quidem & accurate: sed non vidit bullam Innocentii PP. II, rogatu Norberti, antiqua ecclesiæ suæ jura proferentis, obtentam anno MCXXXIII. Hanc bullam primus, quod sciam, in lucem publicam emisit Sagittarius in Historia S. Norberti, qua de jam egimus, illo præcipue titulo æstimanda, quod bullam istam insertam habeat. Neque vero etiam vidit Papebrochius plura alia, tam bullarum pontificiarum, quam diplomatumimperialium, præsertim Ottonis Magni, monumenta, quæ idem Sagittarius collecta edidit in suis Antiquitatibus archiepiscopatus Magdeburgensis. Hinc, & aliunde, nonnulla quæ mihi in mentem veniunt, commentariis magistri mei addenda, ad majorem veritatis indagationem putavi.

[2] Fundatio Magdeburgensis archipiscopatus nota est passim, [ab Ottone imp. fundari cœptus] & forte clarius ex jam dictis commentariis in Corollario Norbertino, tomo I Junii pag. 916. Nempe fundator ejus Otto Magnus imperator, anno DCCCCLXII Romæ a Joanne PP. XII coronatus, obtinuit ab eodem constitutionem, qua præcipit Papa, ut monasterium S. Mauritii, Magdeburgi pridem ab eodem imperatore fundatum, erigatur in archiepiscopium, atque aliud monasterium Merseburgense, ab eodem imperatore ex voto, quia vicerat Hungaros, constructum, in episcopalem evehatur sedem, quæ Magdeburgensi sit subdita. Et eatenus Merseburgensis episcopus, unicus fuit destinatus Magdeburgensi suffraganeus. Tum vult etiam Papa, atque ex B Petri Apostoli jussione præcipit, ut Moguntiensis, Treverensis, Coloniensis, Salzeburgensis, Hammaburgensis, archipræsules, Magdeburgensis monasterii in archiepiscopalem, & Mersburgensis in episcopalem sedem translationis, totius cordis corporisque viribus, consentanei fautores persistant.

[3] Denique declarat idem Papa, qui tandem alii suo tempore archiepiscopatus Magdeburgensis suffraganei futuri sint, sic prosequens: [per bullam Joannis 12,] Cum vero Deus omnipotens, per prætaxatum servum suum, invictissimum imperatorem, suumque filium regem successoresque eorum, vicinam Slavorum gentem ad cultum Christianæ fidei perduxerit; per eos in convenientibus locis, secundum opportunitatem, episcopatus constitui, & eisdem, per consensum prædictorum, & archipræsulum successorumque eorum, ab archiepiscopo Magdeburgensi episcopos consecrari volumus suffraganeos. Totam constitutionem legere est apud nos tomo IV Junii pag. 31. ex Mabillonis Seculo V Sanctorum Benedictinorum pag. 575 mutuatam. Eamdem Sagittarius quoque habet, sed adscribit Joanni P P. XIII, quod verumnon esse, ostendit in subscriptione, quamvis integra apud ipsum non sit, Indictio quinta, quæ in totum pontificatum septennalem Joannis XIII non incidit: concurrit vero cum anno DCCCCLXII, quo Joannes XII præfuit Ecclesiæ.

[4] Integra subscriptio apud nos & apud Mabillonem, locis citatis talis est: [& confirmatus a Joanne 13,] Scriptum per manum Leonis scriniarii sanctæ sedis Apostolicæ in mense Februario, Indictione V. Data II Idus Februarii per manum Georgii secundicerii sanctæ sedis Apostolicæ, anno, Deo propitio, pontificatus Domni Joannis, summi Pontificis & universalis Papæ, VII; imperii Domni piissimi Augusti Ottonis, a Deo cornati magni imperatoris, anno I, mense & indictione prædictis. Et hæc de archiepiscopatu tum quidem constituta sunt, sed effectum non habuere, nisi post annos aliquot, quando celebrata est Ravennæ anno DCCCCLXVII, præsentibus Joanne PP. XIII atque Ottone prædicto imperatore, synodus; in qua & renovata fuit institutio archiepiscopatus Magdeburgensis atque episcopatus Merseburgensis, & simul designati fuere episcopatus alii suffraganei. Conservata sunt hæc synodi statuta, tum in Notis Meibomii ad Witechindi Annales pag. 731, & in chronico Magdeburgensi, tum in nostro Ms. jam vulgato sub titulo, Chronographus Saxo, ex quo &descripta fuere, quæ leguntur in Conciliis Labbei post synodum Ravennatem tomo IX col. 676. Multa ejusdem argumenti, præsertim quæ ad novos episcopatus, Magdeburgensi suffragaturos spectant, accurate tractat Dietmarus, qui non multo post dictam synodum, anno DCCCCLXXVI ex perillustri familia natus, dein monachus Magdeburgensis, postea præpositus Wallibicensis, ac tandem anno MVIII episcopus Merseburgensis, obiit anno MXVIII.

[5] Dietmarus igitur sive (ut ipse sub initium chronici sui Ms. apud nos scribit) Thietmarus, [primum antistitem suum quando acceperit.] vir præcipuæ auctoritatis, cum libro 2 ante medium dixisset, Athelbertum, Trevirensem professione monachum, sed Rusciæ prius ordinatum præsulem, & a gentilibus hinc expulsum, ad archiepiscopatus apicem, inclitum patrem & per omnia probatum, anno Dominicæ incarnationis nongentesimo septuagesimo, XV Kalendas Novembris apostolica auctoritate promotum fuisse; mox subjungit, in proximi Natalis Domini festivis diebus ipsum consecravisse Bosonem, Merseburgensis ecclesiæ pastorem; Burchardum, Misnensis sedis provisorem; Hugonem, Cicensem episcopum; Havelsbergensis ecclesiæ custodem his Dudonem coaptasse, prius consecratum. Et prosequitur: Omnes hi subjectionem sibi Athelberto, suisque successoribus promittentes, dispositi sunt singuli per speciales parochias. Additus est his confratribus Brandenburgensis ecclesiæ pastor Thietmarus, ante hos unctus; & Jordan, episcopus Posnaniensis. Huic specialis parochia non fuerit constituta, quia ulteriores Slavicæ gentes, quæ sperabantur convertendæ, ei tantisper committebantur instituendæ.

[6] Scripseram hæc prius ex Dietmaro Restituto, inter Scriptores rerum Brunswicensium, [Chronicon Dietmari] cura illustrissimi viri Godefridi Guilielmi Leibnitii amici nostri, in bonum publicum anno 1707 vulgato Hanoveræ, pag. 335. Verum legens ibi, Athelbertum seu Adalbertum, anno DCCCCLXXXV. Kal. Novemb. apostolica auctoritate Magdeburgensem archiepiscopum factum esse, præter alia ibidem mihi dubia; coactus fui, codicem nostrum Ms. sane præclarum, ex quo editio illa (uti fatentur Leibnitii Prolegomena) curata & suppleta fuit, consulere; comperique, non scriptum ibi, ut supra, sed integris vocabulis sic legi: anno nongentesimo septuagesimo, XV Kalendas Novembris. Quod revera ita scribi debuit, atque a Chronographo Saxone sub anno eodem DCCCCLXX confirmatur: chronicon quoque Magdeburgense apud Meibomium pag. 273 consentit de die XV Kal. Novemb. id est, inquit, in festo S. Lucæ euangelistæ, Adalbertum a summo Pontifice ordinatum & pallio donatum fuisse.

[7] Alia, de quibus dubitabam, nihil attinet hic recensere: [e nostro Ms. non satis accurate editum.] tantum dico, paginam illam 335 Dietmari Restituti eadem occasione me contulisse cum nostro codice Ms. atque inde notasse amplius viginti lectiones variantes, inter quas nonnullæ notabiles, & pleræque in nostro Ms. correctiores sunt, in nova autem editione non observatæ. Contuli vicissim eamdem paginam cum editione Reineccii anni 1580, ac deprehendi, lectiones prædictas utrobique eodem modo impressas esse, nisi quod pagina sæpe indicata Reinecciana lectio habeat annum, de quo modo, & diem mensis, prout nos. In eo tamen æstimabilior est Dietmarus Restitutus, quod plures lacunas, quæ apud Reineccium sunt, & aliquot lectiones variantes, nec non Dietmari versus, qui per modum prologi libro ejusprimo præmittuntur, e nostro Ms. supplevit is, seu librarius, seu alius, cui codicis descriptionem commiserit Leibnitius (neque enim in illustrissimum accuratissimumque virum cadere talis indiligentia potest,) quique fortassis in scripturis antiquis minus versatus, laborem accurate describendi subterfugit, imaginatus sibi, textum Ms. ab impresso Reineccii non multum discrepare, totamquæ curam suam intenderit, ut lacunas suppleret & præcipua quædam observaret. Unde & versum ultimum prologi, libro VII præfixi, quia in Reineccio deest, etiam ipse prætermisit. Est autem apud nos talis: Da jubilum Domino, per quem pollere videris. Hæc notanda fuerunt, ut ne ignorent viri eruditi, codicem nostrum Ms. passim adhuc diversum esse, tam a Reformata, quam a Reinecciana editionibus, non multum inter se dissimilibus, præter illa, quæ, ut jam dixi,in Reformata editione e codice nostro suppleta sunt. Illud etiam miror, utrobique passim legi vocem, Dominus, ubi noster habet, Deus; item, repeti identidem, suimet, ubi noster aptius utitur simplici pronomine suus.

§ 2. Ostenditur, primum Archiepiscopum ordinatum esse anno DCCCCLXVIII, die XVIII Octobris.

[Archiepiscopus primus] Redeo, unde diverti, Magdeburgum, ad ejusque primum archiepiscopum Adalbertum, qui a summo pontifice Joanne XIII Romæ, uti satis constat, institutus, pallioque, dignitatis archiepiscopalis insigni, ornatus fuit die XVIII Octobris, festo S.Lucæ euangelistæ: non item constat, quo id anno factum sit. Notat Dietmarus, ut diximus, annum DCCCCLXX; eumdemque innuunt Chronographus Saxo, & Chronicon Magdeburg. quamvis non exprimant annum, contenti dicere, id factum esse, XV Kal. Novembr. id est, in festo S. Lucæ euangelistæ, fortassis quia annum non satis exploratum habebant. Eumdem, quem Dietmarus, annum signavit etiam Papebrochius atque alii, auctorem secuti probum ac fere contemporaneum; nec viderunt, saltem Papebrochius, Antiquitates archiepiscopatusMagdeburgensis, a Caspare Sagittario Ienæ anno 1684 vulgatas, & non nisi post primum de Actis Sanctorum Junii nostri tomum editum, ad nos allatas; in quibus (ut jam præmonui num. 1) leguntur variæ Romanorum Pontificum bullæ, & privilegia imperatorum, archiepiscopatus prædicti fundationem atque Archiepiscopi primi institutionem firmantia. Ex his utique certius, quam ex Dietmaro aut aliunde dignosci annus primæ intitutionis debet, eumque ego inde statuo nongentesimum sexagesimum octavum, diemque jam dictum XV Kal. Novemb. seu XVIII Octobris, S. Lucæ euangelistæ sacrum.

[9] [Romæ ordinatus an. 968] Ante omnia notandum, synodum Ravennatensem, in qua communi Pontificis Romani, episcoporum, atque Ottonis Magni imperatoris approbatione decretum fuit, de instituendo archiepiscopatu Magdeburgensi, celebratum fuisse die XII Kalendas Maii anno DCCCCLXVII. Quia tamen civitas, ubi Magdeburgensis archiepiscopatus sedes est, sita est infra parochiam Alberstadensis episcopi; ideo, sine consensu episcopi sedis illius, [&] archiepiscopi Magonciensis, cui subjectionem exibet, commutationem parochiæ fieri non posse, sancta Synodus decrevit. Eo igitur revoluto anno (nempe DCCCCLXVII) & altero dimidio transacto, cum Hattonem archiepiscopum Magonciensem, & Hildiwardum episcopum Alberstadensem Ravennam convenire contingeret, sanctissimus Imperator, si bona voluntate commutationem parochiæ Alberstadensis ecclesiæ ad Magdeburgensem fieri vellent, coram archiepiscopo Ravennate & episcopis comprovincialibus, eos omni dilectione convenit. Tunc venerabilis Hildiwardus episcopus in præsentia omnium, & prædicti præsulis Hattonis, hoc se pro Deo nullo modo negare & contradicere posse … clara voce respondit.

[10] Hæc ex bulla, apud Meibomios tomo 1 Rerum Germanicarum pag. 731, [innotescit ex plurium scriptis;] & apud Sagittarium opusculo jam citato, pag. 60 impressa. Bullam illi Papalem, ego potius Synodalem dixero, utpote Ravennæ, præsentibus jam ibi Hattone & Hildewardo, Joanne Papa Romam regresso, fabricatam, juxta sensum prioris decreti, quod initio synodi, præsente Papa, conceptum fuerat & huic bullæ sufficienter inseritur, de instituendo sæpe dicto archiepiscopatu, quando episcopus Halberstadensis consensisset in exemptionem loci. Sive autem omnes episcopi, quod vix credibile est, sive multi, qui hic comprovinciales vocantur, & subscripsere, tunc adfuerint, præsedit certe Archiepiscopus Ravennas in cujus diœcesi res agebatur, idemque primo loco ante Moguntinum & Halberstadensem, quorum præcipue intererat, subscripsit. Uti autem, locus expressus, ubi hæc acta sunt, bullæ isti impressæ non subscribitur, sed e textu apparet, Moguntinum & Halberstadensem venisse Ravennam, negotiumque ibi coram episcopis atque Imperatore transegisse: ita neque subscribitur annus, mensis aut dies, quibus transactio facta & bulla signata sit; verumtamen quia ibidem indicatur, eo anno, quo primum decretum in synodo factum est, revoluto, & altero dimidio transacto (neque enim præ hac bulla audiendi sunt Chronographus Saxo & Chronicon Magdeburgense, qui anno integro & dimidio jam evoluto, scribunt) advenisse Ravennam Moguntinum & Halberstadensem; eorum adventus & consensus & bullæ expeditio ad initium Julii videntur referri debere. Et mox ad se vocatum Adalbertum miserit Romam Imperator cum suis commendatitiis ad Papam, ab eoque ibidem is novus Archiepiscopus institutus fuit die XVIII Octobriseodem anno DCCCCLXVIII.

[11] Alia certe bulla ipsius Joannis XIII Papæ, ipso die & anno modo dictis signata, [nempe Joannis 13,] legitur apud Sagittarium pag. 78. In illa paterne monet novum archiepiscopum Adalbertum, ad quem data est, officii sui archiepiscopalis; atque innuit, nuperrime acta Ravennæ ad se Romam transmissa fuisse. Sic enim inter alia ibidem scribit: Confratres Hatto sanctæ Mogunciensis ecclesiæ archiepiscopus, & Hildiwardus Halberstadensis ecclesiæ episcopus, & comprovinciales episcopi, sicut per consentaneas & petitorias litteras, ab ipsis propriis manibus roboratas, quæ in præsentia nostra ante corpus B. Petri apostoli relectæ sunt, didicimus; in prædicta Magdeburgensi civitate archiepiscopalem sedem privilegio Apostolicæ sedis statui ordinaverunt, quæ ultra Albiam & Salam in congruentibus locis subjectos episcopos, qui nunc ordinati sunt, & ordinandi futuris post temporibus erunt, habeat; nostro post Deum judicio, qualiter eadem archiepiscopalis sedes ordinari debeat, deliberandum precantes; ne per invidiam fidei tanta Slavorum plebs, Deo noviter acquisita, callidi hostis (quod absit) rapiatur insidiis. Unde quia, confrater & coëpiscope noster, clerus & populus sanctæ Magdeburgensis ecclesiæ te olim ad gentes missum, ad archiepiscopalem sedem promoveri & eidem sedi inthronizari quærit, …. religiosis desideriis nihil tarditatis impendo, sed privilegiis nostræ auctoritatis dignum te eis esse archiepiscopum judico. Unde, quia ob hoc agendum ad Apostolicam sedem ipse venisti, pro amore beatorum Mauritii & Innocentii martyrum … & prædicti Ottonis imperatoris petitione … & quia te ad profectum Christianæ religionis & innumeri populi salutem valere scimus, ipsi pallium tibi ad missarum solennia celebranda damus; ipsi, nimia dilectione commoti, circa * te ponimus, & eo te, sicut archiepiscopum Mogunciensem & Trevirensem, uti concedimus. Tum singulares dies, quibus pallio uti archiepiscopus possit, enumerantur.

[12] Quæ hic produximus & alia, quæ legi in bulla possunt, satis indicant, [item ex alio ejusdem Papæ,] Papam tamquam cum præsente Archiepiscopo loqui, & inaugurationem ejus factam esse ipso die, quo signata est bulla, testimonium novæ & legitimæ tam dignitatis quam potestatis, XV Kal. Novembr. anno Incarnationis DCCCCLXVIII; pontificatus Joannis XIII papæ, IV; Ottonis Magni imperatoris, VII; filiique ejus Ottonis coimperatoris, anno. primo; uti habet subscriptio. Qui omnes temporum characteres mirifice in idem tempus conspirant. Conspirat quoque alia ejusdem Papæ bulla, eodem mense Octobri data, qua concedit Pontifex Adalberto archiepiscopo ejusque successoribus, qui pallium, inquit, secundum morem Romanæ ecclesiæ a nostra sede recipiant, potestatem ordinandi suos suffraganeos. Scripta notatur bulla ista per manum Stephani scriniarii &c. in mense Octobri, Indictione duodecima. Quæ Indictio eadem est cum prædicta & annum signat eundem DCCCCLXVIII.

[13] Eodem facit Hattonis archiepiscopi Moguntini instrumentum publicum apud Sagittarium pag. 86; [alioque archiepiscopi Mogunt.] quo jurisdictione sua eximi patitur episcopatus duos, sic inquiens: Episcopos ultra Albiam, Brandenburgensem scilicet & Havelbergensem, nostræ hactenus ecclesiæ subjectos, a debita nobis obedientia absolvimus, & præscriptæ Magdeburgensi ecclesiæ ejusque archiepiscopo obedituros æque permittimus & consentimus. Et hæc ipsa cessio facta & signata fuerit eodem anno (nota enim temporis nulla adest) Ravennæ, quando ibidem suæ diœcesis portionem cessit episcopus Halberstadensis coram Moguntino metropolita suo. Uterque enim id ibi rogatus fuit ab Imperatore & congregatis episcopis, qui antequam talis cessio facta esset, noluerant novum archiepiscopatum Magdeburgi institui: & ipse Pontifex Romanus in supra adducta num. 11 bulla testatur, æque Hattonem atque Hildewardum suo juri cessisse. Certe Hatto, qui primo loco huic instrumento subscribitur, id fecisse debet ante annum DCCCCLXX; utpote quem non solidum in episcopatu annum egisse, scribit Bruschius; & Schafnaburggensis, obiisse DCCCCLXIX Obiit quoque anno illo primus Merseburgensis episcopus Boso, qui una cum Burchardo atque Hugone, Misnensis atque Cizensis ecclesiarum primis antistitibus, ab Adalberto archiepiscopo Magdeburgensi in festivis Natalis Domini diebus consecratus fuerat. Obiisse autem illo anno Bosonem legitur in chronico Cizensi seu Citizensi ad annum 2 Hugonis episcopi prædicti, qui fuit Christi DCCCCLXIX. Quo igitur pacto Adalbertus anno demum sequenti institutus fuerit Archiepiscopus Magdeburgensis?

[14] Extant plurima, apud sæpe dictum Sagittarium, Ottonis piarum donationum, [& pluribus Ottonis imp. donationibus,] tum monasterio S. Mauritii Magdeburgi, tum ejus ecclesiæ & Archiepiscopis factarum, diplomata; in quibus, quæ annum DCCCCLXVIII præcesserunt, notabilis est differentia ab illis, quæ isto anno aut sequentibus signata fuerunt. In prioribus ab anno DCCCCXL donatio fit Fratribus in Magdeburg. Ab anno autem DCCCCLXII, quo coronatus Otto a Joanne P P. XII, primam bullam pro erigendo in Magdeburg archiepiscopatu acceperat, donationes factæ sunt duæ in jus S. Mauritii atque venerabilium archiepiscoporum, qui pro tempore fuerint rectores ejusdem sanctæ ecclesiæ almi martyris Mauritii. Quin etiam anno DCCCCLXVI die V Kal. Junii adhuc donat fratribus, diu noctuque Deo & S Mauritio in Magdeburg servientibus. Eodem autem anno, die VIII Kal. Sept. duobus diversis diplomatibus, donat Deo sanctoque Mauritio, ut archiepiscopus, inquiens, ibi a nobis instituendus, suique successores, omni contradictione remota, inoffense teneant & possideant, & suis, ut res ecclesiasticas, juxta libitum usibus adjungant. Imo & anno sequenti, postquam synodus Ravennatensis denuo statuerat, archiepiscopatum sub certis conditionibus instituendum; die IX Kal. Octobr. Romæ existens Otto imperato, donat prædium quoddam ecclesiæ S. Mauritii, atque ad opus vel usum cœnobitarum ejusdem almi martyris Mauritii deputat.

[15] At vero donationes, quas idem Imperator, post cessionem Moguntini atque Halberstadensis Præsulum (quando conditio, [ante & post an. 968 factis.] apposita a synodo, impleta fuit, sub medium æstatis anni DCCCCLXVIII) fecit agnoscunt post S. Mauritii ecclesiam, etiam ejus archiepiscopum jam institutum. Videlicet eodem anno, ante etiam, quam ordinatus & pallio donatus a pontifice Romæ fuerat Adalbertus, ad id tamen cum commendatitiis ab Imperatore missus, S. Mauritio in Magdeburg liberaliter offert, & archiepiscopis illius ecclesiæ perpetualiter utendum concedit. Datum illud diploma est, VII Non. Octobr. (ubi vel erratum est, vel debent ipsæ Octobris Kalendæ signari) anno dominicæ Incarnationis DCCCCLXVIII. Indictione XI. Anno autem regni domini Ottonis XXXIII, Imperii vero VII. Quæ recte concordant, si Indictio scribatur XII, quia undecima jam desierat in Septembri. Sed nihil clarius dici potest in rem nostram, quam quod loquitur diploma sæpe dicti Ottonis Magni, datum Anconæ II Kal. Novembr. anno DCCCCLXVIII, Indictione XII. Anno Regni Ottonis ejusdem XXXIII, imperit autem VII, de conjunctione abbatiæ Weissenburgensis, in pago Spirensi sitæ (ubi Adalbertus quando archiepiscopus electus fuit, abbas erat) cum archiepiscopatu Magdeburgensi. Illud inter alia sic habet: Cum beatissimæ memoriæ Joannes Papa, summus Romanæ sedis pontifex, nostræ serenitatis proposito, virum venerabilem, Adalbertum Romæ transpositum, in primi archiepiscopatus apicem, sanctæ Magdeburgensi ecclesiæ, Deo, ac gloriosissimo militi ejus sanctoque martyri Mauritio constructæ, promovendo consecrasset &c. Igitur jam ante Novembrem anno DCCCCLXVIII consecratus erat archiepiscopus Magdeburgensis Adalbertus; ut frustra sint qui consecrationem ejus differunt in biennium post.

[16] Accedant tamen post tam clara antiquarum scripturarum testimonia, [Conveniunt etiam recentiores.] etiam recentiorum sententiæ ex chronico Bergensi, sive monasterii S. Joannis Baptistæ, prope Magdeburgum ad Albim; quod sub annum DCCCCLXVII, ab ecclesia S. Mauritii in urbe, idem Otto fundator ejus, transtulerat in montem extra urbem. In illo, inquam, chronico, ab Henrico Meibomio seniore concinnato, ac tomo 3 Rerum Germanic. inserto, sic habetur pag. 293. Hildewardus (Hillebardum ipse vocat) episcopus Halberstadensis Imperatori, denuo negotium archiepiscopatus urgenti, amplissimæ diœcesis suæ partem non modicam concessit, Hattone Maguntino archiepiscopo metropolitano, & Joanne XIII pontifice Romanorum confirmantibus. Ita initium habuit archiepiscopatus Magdeburgensis anno filii Dei DCCCCLXVIII; ut plerique omnes annotarunt.

[17] [Anacephalæosis dictorum.] Atque ex his satis superque constat, Ottonem (qui ab anno DCCCCLV, quando feliciter pugnavit contra Hungaros in Bavaria ad Lechum fluvium, voverat, se S. Laurentio martyri Merseburgi erecturum episcopatum) eodem tempore animum quoque adjecisse ad fundandam Magdeburgi sedem archiepiscopalem. Ibi enim, mox ut in patriam reversus est victor, incepit, in ipsa abbatia S. Mauritii, ecclesiam mirum in modum, in loco, ubi sancta requiescit Edith, & juxta quam post obitum suum pausare desideraverat ipse, ibi etiam episcopatum facere conatus apud Bernhardum sanctæ Halverstadensis ecclesiæ antistitem, in cujus diœcesi urbs præfata jacuit; [sed] quamdiu ille vixit, impetrare non potuit. Ita scribit Dietmarus lib. 2. Sed magis constat ex dictis, eumdem illa de re anno DCCCCLXII, in sua coronatione Romæ convenisse Joannem XII PP. ab eoque bullam accepisse, de qua supra num. 2 & 3. Anno autem DCCCCLXVII, mortuo jam Bernardo episcopo Halberstadensi, in synodo Ravennate obtinuisse alterum de eadem fundatione decretum sub hac conditione, ut prius cederet novus Halberstadensis episcopus Hildewardus juri suo, quod habebat in Magdeburgum, suæ diœcesis portionem; & suo similiter cederet metropolita Moguntinus, cui Halberstadensis episcopus obedientiam debebat. Qui tandem uterque elapso illo anno, quo synodus decretum constituerat, atque altero dimidio evoluto, sub medium anni sequentis DCCCCLXVIII Ravennam advenerunt & coram archiepiscopo loci ceterisque episcopis comprovincialibus, ab Imperatore rogati, solenniter cessionem fecerunt illorum quæ rogabantur: eorumque consensu, inde Romam perlato, atque Adalberto cum commendatitiis Imperatoris eodem transmisso; is a Pontifice benigne susceptus & primus archiepicopus Magdeburgensis rite inauguratus pallioque decoratus fuit eodem anno DCCCCLXVIII, die XV Kal. Novembr. uti supra non semel diximus.

[Annotata]

* an circum?

§ III. An per regiones Polonorum fuerint anno DCCCCLXVIII episcopatus alii, quam qui Magdeburgensi metropolitæ tunc subjecti fuere.

Si Joanni Dlugosso aliisque Polonicæ historiæ scriptoribus credamus, Miesco, qui & Miecislaus, gentis Polonicæ principum anno DCCCCLXV ab idololatria ad veri Dei cultum primus fuit adductus per uxorem suam, [Poloniæ primi episcopi] S. Wenceslai Bohemiæ ducis & martyris, ex Boleslao fratricida neptem, Boleslai Pii sororem, virginem catholicæ fidei tenacem, nomine Dambraucam; atque anno sequenti uxoris hortatu duos archiepiscopatus &septem episcopatus per Poloniam fundavit. Nomina archiepiscopatuum apud Dlugossum libro 2 Historiæ Polonicæ, sunt, Gnesna & Cracovia; episcopatus vero, Posnaniensis, Smogorzoviensis, Crusuiciensis, Plocensis, Culmensis, Lubucensis & Camenecensis. Quas septem ecclesias, inquit, jure metropolitico Gnesnensi & Cracoviensi metropolibus, voluit Miecislaus esse subjectas. His fere similia de novis episcopatibus in Polonia anno DCCCCLXVI a Miecislao institutis atque dotatis, si non eadem, tradit Martinus Cromerus, & alii post ipsum; indidemque depromunt tam Baronius in Annalibus, quam Oldoinus in gestis Pontificum & Cardinalium, quemdam Ægidium Tusculanum episcopum cardinalem, qui in Poloniam tunc, constituendæ religionis Catholicæ causa, missus fuerit.

[19] Nescio ego, qua isthæc auctoritate nitantur. Dlugossus certe nullum asserti sui testem, [num anno 966 instituti,] nullas tabulas, nullum antiquius monumentum citat. Quin imo postquam scripserat, in Poloniam Ægidium episcopum Tusculanum cardinalem, a summo Pontifice Joanne XIII missum, singulos episcopatus Poloniæ, videlicet duas metropoles Gnesnensem & Cracoviensem; item Posnaniensem, Wratislaviensem, Wladislaviensem, Plocensem, Chelmensem, Lubecensem & Camienecensem, cathedrales ecclesias confirmasse, & singulis diœcesibus terminos posuisse & distinxisse; continuo subjungit: De quo etsi singulæ ecclesiæ, ejusdem Ægidii cardinalis & legati privilegia & litteras habuissent, singularum tamen ecclesiarum singulæ litteræ, aut parum solerti cura custoditæ, amissæ sunt; aut frequentibus (cum tunc in Polonia non frequentes forent muri) periere incendiis. Si ita est, unde, quæso, hausit Dlugossus asserta sua de tot simul episcopatuum per Poloniam institutione, eaque facta per Miecislaum anno DCCCCLXVI, qui primus fuit ab ejus conversione, si tamen primus? Quis porro iste Ægidius episcopus cardinalis Tusculanus? Nusquam illius memoria occurrit apud Baronium aut Oldoinum, nisi tantummodo e scriptoribus Polonis, iisque minime antiquis.

[20] Alterum, cur Dlugosso in sua institutione episcopatuum Poloniæ minus credi possit, [an posterius.] saltem quod ad tempus & fundatorem attinet, argumentumdesumitur ex Dietmari episcopi Merseburgensis chronico, in quo Polonorum Bohemorumque æque ac Germanorum res, passim tractat. Is de primorum episcopatuum in finibus Poloniæ, imo & in ipsa (Posnania enim dudum juris Polonici fuit) fundatione specialiter scribit, nullorum tamen episcopatuum anno DCCCCLXVIII, aut secundum ipsum, anno DCCCCLXX, in Polonia existentium, præter Posnaniensem, meminit; imo satis superque indicat, Posnaniam tunc armis victricibus Ottonis Magni, uti alias, viciniores Saxonibus, regiones Slavorum trans Albim, occupatam fuisse; ibique etiam episcopatum factum esse in subsidiam ulteriorum per Poloniam regionum. Quamobrem mihi sane in mentem venire non potest, tot episcopatus in Polonia anno DCCCCLXVIII, nedum biennio ante, a Miecislao fuisse constitutos, interque illo Posnaniensem ipsum; absque probatiore testimonio.

[21] Ut de singulorum episcopatuum a Dlugosso nominatorum institutione, [Ultimum suadet subjectio Polonorum sub Imperio Germaniæ;] ac tempore institutionis, institutoribusque ipsis (circa quæ, alia sane, quam ipse scribit, certiora sunt) nihil hic disputem, proderit tamen illorum temporum gesta paulo altius repetere. Constat ex Dietmaro, Miecislaum Poloniæ, æque ac Boleslaum Bohemiæ, duces, quoquomodo Ottonum tempore imperio Germanico subditos & vectigales fuisse. Sic enim scribit lib. 2, non longe ab initio: Gero, sub Ottone Magno Orientalium marchio Lusizi & Selpuli, Miseconem (is Dietmaro atque aliis quoque scriptoribus idem est, qui Miecislaus Poloniæ princeps) cum sibi subditis, imperiali subdidit ditioni. Et post medium ejusdem libri: Udo venerabilis marchio Miseconem, Imperatori fidelem, tributumque usque in Warta fluvium solventem, exercitu petivit; & cædes multa nobilium facta est. Hac de re edoctus in Italia, ubi tunc agebat, Imperator, nuntios misit, præcipiens Udoni & Miseconi, si gratiam suam habere voluissent, usque dum ipse veniens, causam discuteret, in pace permanerent. Reversus autem Imperator, Pascha celebravit in Quidilingburg, quo & confluebant Imperatoris edicto Miseco atque Bolislaus duces…. cum omnibus regni primariis. His similia subjectionis indicia per totum chronici citati decursum leguntur: & usque ad obitum Ottonis magni, imo usque ad imperium Ottonis III, nulla uspiam mentio episcopi aut episcopatusPolonici fit, præterquum unius & solius Posnaniensis. Imo notat idem Dietmarus, anno DCCCCIC, quo Otto III in Poloniam peregrinatus est, omnem illam regionem adhuc subjectam fuisse diœcesi Posnaniensi, ibidemque ab eodem Ottone, seu legitime, seu aliter, archiepiscopatum Gnesnensem & tres episcopatus institutos fuisse; uti postea videbimus.

[22] [item tempus conversionis ipsorum ad fidem:] Conversio quoque Miecislai ad fidem, quam Poloni anno DCCCCLXV aut sequenti affigunt, non satis certo constat pro illo tempore. Conversum fuisse per uxorem Dambraucam, consentiunt plerique omnes: quorum aliqui scribunt ipsam ante sponsalia pactam fuisse, ut sponsus amplecteretur suam catholico-romanam religionem; quod ut verum esse possit; Dietmarus tamen indicat, libr. 4 post medium, ipsam jam matrimonio junctam, maritum ad religionem suam amplectendam multimodis induxisse. Verba Dietmari e nostro Ms. hæc sunt: Miseco dux inclitus a Bohemia regione nobilem sibi uxorem, senioris Bolislai sonorem, duxerat: quæ sicut sonuit in nomine, apparuit veraciter in re. Dobrawa enim Slavonice dicebatur, quod Teutonice Bona interpretatur. Enimvero Christo fidelis, dum conjugem suum vario gentilitatis errore implicitum esse perspiceret, sedula revolvit angustæ mentis deliberatione, qualiter hunc in fide sibi consociaret…. Laboravit enim pro conversione conjugis sui, & exaudita est a benignitate Conditoris sui; cujus infinita bonitate persecutor, suimet studiosus, resipuit, dum crebro dilectæ uxoris hortatu, innatæ infidelitatis toxicum evomuit, & in sacro baptismate nævum originalem detersit. Et protinus caput suum & seniorem dilectum membra populi, hactenus debilia, subsequuntur, & nuptiali veste recepta, inter ceteros Christi adoptivos numerantur. Jordan, primus eorum antistes, multum cum eis sudavit, dum eos ad supernæ cultum vineæ sedulis verbo & opere invitavit.

[23] [accedit, primum episcopatum fuisse Posnaniæ] Ex hoc probatissimi scriptoris testimonio sequitur, non satis certo determinari posse tempus, quo, ante annum saltem DCCCCLXVI, & forte nec illo ipso anno, nisi ad finem vergente, Miecislaus a conjuge ad fidem conversus fuerit. Constat indidem, Jordanum, primum istorum populorum fuisse antistitem, eumque multum cum Principibussudasse in conversionem gentilium Polonorum. Fuit autem iste idem Jordanus, qui anno DCCCCLXVIII cum reliquis novis episcopis, aut etiam post illos, Magdeburgensi metropoli subjectus fuit, ut supra docuit Dietmarus; atque idem hic docet, eumdem fuisse primum antistitem Polonorum. Quo igitur pacto fuerint jam anno DCCCCLXVI tot episcopi & episcopatus per universam Poloniam a Miecislao instituti, ut Dlugossus suadet; si Jordanus omnium primus fuit? Defino de his plura commemorare, quæ possem ex Dietmaro; relinquens Polonis certiora episcopatuum suorum principia statuere, quam constituit Dlugossus, & ejus sequaces.

[24] Certe (ut & hoc adjiciam) quæ isti tam operose de metropoli Cracoviensi insinuant, [ante alios per Poloniam episcopatus,] quasi primitus fundata fuerit cum Gnesnensi; magis absona sunt. Nullum enim metropolitici juris vestigium Cracoviensis ecclesiæ uspiam ex idoneo auctore aut conveniente antiquitate affertur. Imo ne ipsa quidem Gnesnensis ecclesia, quæ dudum per Poloniam Primatum obtinet, tunc aut metropolitana, aut archiepiscopalis, aut etiam episcopalis extitit per se, si Dietmaro, de rebus sui temporis in viciniascribenti, credimus. Is enim libro 4, agens de religiosa peregrinatione Ottonis III imperatoris in Poloniam, ad honorandum Dei martyrem Adalbertum, recens propter ecclesiæ Catholicæ fidem atque doctrinam a gentilibus Prussis occisum, isthæc inter alia commemorat; quæ tamen e nostro Ms. quia etiam hic aliquid varietatis occurrit; malo describere, quam ex impressis. Ait igitur: Postea Cæsar, Orto tertius, auditis mirabilibus, quæ per dilectum sibi martyrem Athelbertum Deus faciebat, orationis gratia eo pergere festinavit …. Qualiter autem a Bolizlao, Miecislai filio, tunc Polonorum principe, susciperetur & per sua usque ad Gnesin deduceretur, dictu ineffabile & incredibile est. Videns autem a longe urbem desideratam, nudis pedibus suppliciter advenit, & ab episcopo ejusdem Posnaniensi Ungero venerabiliter susceptus est; ecclesiamque introducitur, & ad impetrandam sibi Christi gratiam, Martyris sancti intercessionem profusis lacrymis invitavit. Nec mora, fecit ibi archiepiscopatum, ut spero legitime, sine consensu tamen præfati Præsulis, Ungeri, Posnaniensis episcopi, cujus diœcesi omnis hæc regio subjecta erat. Commisit itaque eumdem episcopatum prædicti Martyris fratri Raduno (impressis Kadimo, Dlugosso & aliis, Gaudentio) subjicens ei Reynbernum, sanctæ Cholbergensis ecclesiæ episcopum; Popponem, Cracowensem; Joannem Wrotizlavensem; excepto Ungero Posnaniensi. Facto quoque ibi altari, sanctas reliquias in eo honorifice condidit.

[25] Multa hic considerari possunt ad illustrandas res Poloniæ ecclesiasticas, [qui ante exitum seculi X forte nulli,] quæ sensa Dlugossi & sequacium ejus omnino suspecta probent. Mihi satis est ostendisse, Gnesnam ante annum DCCCCIC ne quidem episcopatum, nedum archiepiscopatum extistisse; eamque urbem illo anno etiam fuisse sub episcopatu Posnaniensi, atque adeo sub metropoli Magdeburgensi: Ungerum vero episcopum Posnaniensem, Gnesnæ tamquam in loco suæ juridictionis, Imperatorem excepisse. De hoc eodem Ungero Dietmarus lib. 6, aliquanto post medium agens, cum descripsisset gesta Tagmonis archiepiscopi tertii Magdeburgensis ejusque obitum, qui inciderat in diem IX Junii anno MXII; transit ad mortem Ungeri prædicti his juxta nostrum Ms. verbis, quæ paulo aliter & minus recte leguntur in editione Leibnitii pag. 329: Eodem die quo decessit Tagmo archiepiscopus, Wungerus Posnaniensis cœnobii pastor, coëpiscopus & suffraganeus ejus, tricesimo ordinationis suæ anno obiit. Ex quo concluditur, Ungerum seu Wungerum sub annum DCCCCLXXXIII ordinatum fuisse; & Jordanum, quem diximus primum ecclesiæ Posnaniensis sub metropoli Magdeburgensi, anno DCCCCLXVIII, aut etiam post, institutum episcopum; ante annum citatum DCCCCLXXXIII, aut illo ipso anno, vivere desiisse.

[26] Observo etiam verba Dietmari, ut spero legitime; quibus manifeste significat, dubitare se, [certe pauci fuerint.] an legitima fuerit institutio illa archiepiscopatus Gnesnensis: Ratio dubitandi potest ipsi fuisse, tum quia sine consensu episcopi Posnaniensis, in cujus diœcesi locus erat, institutio facta est: tum quia facta est ab Imperatore, non consulto, uti videtur, Pontifice Romano; sine cujus consensu avus ejus Otto Magnus ausus non fuerat, neque etiam legitime poterat, instituere archiepiscopatum Magdeburgensem; quin & consensum habere debuit episcopi diœcesani, qui erat Halberstadensis, ut Magdeburgum ejus jurisdictione eximeretur. Quamobrem non immerito dubitari potest, an revera ex tunc Gnesna pro archiepiscopatus haberi debeat, an potius, ex quo tam episcopi Posnaniensis, quam summi Pontificis consensus atque approbatio accesserit; quod quando factum sit, Polonis indagandum relinquo; uti & de episcopatibus ibidem nominatis, Cholbergensi, Cracoviensi, & Wratislavensi; qui videntur tum simul primum instituti fuisse ab eodem Imperatore. Id tamen non tam clare patet ex Dietmaro, quam quod Gnesna tunc episcopatus no fuit; & facile adducar, ut credam, fundationem illorum istud tempus aliquot annis præcessisse, siquis antiquum attulerit testimonium.

[27] Dixi paulo ante, Jordanum anno DCCCCLXVIII cum reliquis suffraganeis Magdeburgensis metropoleos, aut etiam post, [Posnania juxta litteras Papa] episcopum Posnaniensem fuisse factum. Cur suspicer Posnaniensem post alios institutum fuisse episcopum, suadet mihi altum silentium, quod tenent litteræ pontificiæ & imperatoriæ illorum temporum de tali episcopatu. Tantum statuunt illæ, in decreto quidem synodi, Indict. X, die XII Kal. Maii, seu XX Aprilishabitæ, ut archiepiscopus, Magdeburgi ordinandus, ultra flumen Albiæ episcopos, qui ordinati sunt, & ordinandi futuris post temporibus erunt, subjectos habeat. Facto autem synodali decreto; ipse Joannes Papa adhuc ibi præsens, bullam edidit atque subscripsit eodem mense Aprili & Indictione, sic inter alia decernens: Omnes unanimiter præordinavimus in synodo, suffraganeos metropoli novæ Magdeburgensi, Brandenburgensem episcopum & Havelbergensem fore; utque iis, & quibuscumque Imperator voluit, in urbe Magdeburgensi archiepiscopus consecretur. Postea vero idem archiepiscopus & successores ejus habeant potestatem per congrua loca, ubi per illorum prædicationem Christianitas creverit, episcopos ordinare, nominatim nunc & præsentaliter Merseburg, Cici & Misni, a præsenti decima Indictione perpetualiter confirmamus permanendum.

[28] Postquam vero primus archiepiscopus Adalbertus, ad eodem Papa Romæ inauguratus, inde profecturus esset Magdeburgum ad sedem suam, [& imperiales illorum temporum] Otto imperator per litteras suas adventum ejus prævenire voluit, ita inscriptas: Omnibus fidelibus nostris, episcopis scilicet, comitibus, ceterisque comprovincialibus nostris æternam in Domino salutem & omne bonum. Tum sic incipit: Quoniam augmentum divini cultus, salutem & statum esse regni vel imperii nostri credimus; idcirco cunctis, quibus posse suppetit, modis [omnibus] hoc amplificare tendimus * & desideramus. Igitur in Magdeburg civitate, fratrum omnium nostrorum noverit caritas, archiepiscopalem sedem fieri desiderantes, opportunum vero & jam temporis ad hoc perficiendum tempus invenientes, consilio venerabilis archiepiscopi Hattonis & Hildewardi episcopi, ceterorumque fidelium nostrorum; virum venerabilem Adalbertum episcopum, olim Rugis prædicatorem destinatum & missum, archiepiscopum & metropolitanum totius ultra Albiam & Salam Sclavorum gentis, modo ad Deum conversæ, vel convertendæ, fieri decrevimus pariter & elegimus; quem & Romam pro pallio a Domino Papa suscipiendo direximus. Et ut hæc nostra electio firmior & subnixior fiat, eum vestræ caritati dirigimus, & ut a vobis omnibus, & vocum acclamatione, & manuum elevatione, Electus suæ sedi inthronizetur, omnibus modis desideramus.

[29] Ne vero hæc ejus electio vel ejus inthronizatio, futuris (quod absit) temporibus aliquorum valeat invidia molestari; [non fuit an. 968 episcopalis,] tres ab illo episcopos, unum Merseburgensem, alterum Cicæ, tertium Misnæ, in præsentia Legatorum Domini Papæ & vestra volumus ordinari; ut hæc eadem præsentia vestra ante Deum & Sanctos ejus, intentionis nostræ sit testis futura. Et quia vir venerabilis Boso multum in eadem Sclavorum gente ad Deum convertenda sudavit, inter Merseburgensem & Citicensem ecclesiam, quam velit, electionem habeat: altera vero secundum convenientiam nostram, in dispositionem Archiepiscopi nostri cedat. Vos autem marchiones nostros, Wigbertum scilicet, Wiggerum & Guntherum, fidelitate nobis debita obtestamur & admonemus, nequid in hac ordinatione Archiepiscopo nostro in vobis obsistat; sed secundum dispositionem nostram & suam, ut vobis dixerit, fiat, & quæcumque ab illo audieritis, nos velle sciatis. Ne vero iidem episcopi, qui ordinandi erunt, pauperes, & villanis similes æstimentur, volumus caveatis; & consilio Archiepiscopi & eorum, qui cum illo in Natali Domini erunt, episcoporum & comitum, qualiter sustententur, inveniatis. Quidquid enim illis impenditur, pro nostra Deo salute offertur, vestraque pro hoc merces apud Deum non minorabitur. Super hoc, Domini episcopi Dudo & Dudolinus, nempe Havelbergensis & Brandenburgensis, in Archiepiscopi nostri electione volumus ut subscribant, & fidem subjectionemque illi promittant.

[30] Libuit hæc verbatim describere, quia argumentum, quo de agimus, [forte talis facta an. 970] mirifice illustrant, ac palam faciunt, tunc temporis de Posnaniensi episcopatu nondum fuisse cogitatum, nedum de aliis per Poloniam, quæ tota, uti & Bohemia, tunc sub nomine gentis Slavonicæ veniebat adhuc; atque omnes illic porro convertendæ nationes, & in iis instituendi episcopatus, subjiciebantur ex tunc metropoli Magdeburgensi, ad hoc institutæ. Id etiam manifestius declaratur per bullam Innocentii P P. II, archiepiscopo Magdeburgensi Norberto, antiqua ecclesiæ suæ jura in episcopatus Polonicos repetenti, datam anno MCXXXIII, quam paulopost exhibebimus. Interea tamen videtur post jam dictos suffraganeos, primus Poloniæ episcopatus fuisse institutus Posnaniæ intra Oderam & Wartam fluvios, & forte biennio post prædictos metropolis Magdeburgensis suffraganeos, eidemque & ipse, juxta tenorem litterarum Apostolicarum, subjectus fuit. Dietmarus enim, qui ordinationem Archiepiscopi & quinque suffraganeorum ejus anno DCCCCLXX per errorem affixit, recitatis aliorum nominibus, ultimo loco per modum appendicis nominat Jordanum episcopum Posnaniensem; qui quia illo forte anno ordinatus & archiepiscopo Magdeburgensi subjectus fuit, putaverit Dietmarus, omnes eodem anno ordinationem accepisse; quod de quinque primis omnino falsum esse, constat abunde ex præmissis demonstrationibus nostris.

[Annotata]

* potius, intendimus

§ IV De Primatu Germaniæ, Magdeburgensi ecclesiæ; & titulo Primatis, S. Norberto, ab quibusdam tributis.

Quæ de hoc argumento Papebrochius post Acta S. Norberti a pag. 929 tractavit, [Titulus Primatus Germaniæ,] talia sunt, ut, qui ea minus probare videntur, improbare tamen omnino non velint, forte nec possint, deficientibus sibi melioribus argumentis. Orditur Papebrochius ab opinamento Alberti Krantzii, qui in Metropoli sua ait, se necdum comperisse, cur Primas dicatur Germaniæ, Archiepiscopus Magdeburgensis; cupitque alicunde sibi ostendi, unde, & in quo, Primatum habeat, cum sciat ipse, nonnullos archiepiscopos illi non cedere honore. Tum a tempore ipsius Krantzii sursum ascendendo, colligit Papebrochius aliquot scriptorum locos, ubi Primatis Germaniæ titulus Magdeburgensibus tribuitur; qui tamen scriptores seculo XIII antiquiores non sint: neque altius putat repetendum esse istiusmodi Primatis titulum.

[32] [Magdeburgensi ecclesiæ ab institutione sui] Ego ut dicta Magistri quoquo modo confirmem, præcipue ex bulla Innocentii P P. II, ipsi non visa, ordiar a seculo X & ipsa institutione Magdeburgensis ecclesiæ metropolitanæ seu archiepiscopalis, descendendo ad tempora ipsius S. Norberti. In omnibus, quas de illa institutione legi apud Sagittarium litteris, sane multis, videlicet Synodi Ravennatensis, Joannis P P. XIII, Ottonis I imperatoris; nihil reperio, unde apparere possit, aliquem illorum vel cogitasse de Primatu Germaniæ, Archiepiscopatui conjungendo. Eo omnia illorum scripta redeunt, ut Magdeburgum eximatur a jurisdictione episcopi Halberstadensis, in cujus erat diœcesi; ut erigatur in archiepiscopatum; ut Havelbergensis & Brandeburgensis episcopatus, prius instituti ab Ottone & metropoli Moguntinæ subjecti, inde, consentiente Metropolita ejus, subducti, imposterum suffragentur Magdeburgensi, uti & ecclesiæ episcopales, Merseburgi, Citii, & Misnæ, tunc primum fundatæ; ut denique regiones omnes totius, ultra Albim & Salam fluvios, Slavonicæ gentis, jam tum conversæ & convertendæ ad Deum, Magdeburgensi subjaceant, atque ipse ibidem episcopatus statuere & episcopos ordinare possit, qui propterea Pallio quoque donatus fuit.

[33] In iisdem litteris lego etiam, quod Papa moneat atque adeo præcipiat, ut Mogunciensis, [non fuit conceßus;] Treverensis, Coloniensis, Salsaburgensis & Hamaburgensis ecclesiarum archipræsules Magdeburgensi, in archiepiscopalem promovendæ, consentanei fautores sint. Vult præterea ibidem Papa, ut quando Deus per Imperatores vicinam Slavorum gentem ad cultum Christianæ fidei ulterius perduxerit, per eosdem in convenientibus locis episcopatus constituantur; & in eisdem per consensum prædictorum quinque archipræsulum, successorumque eorum, ab archiepiscopo Magdeburgensi episcopi consecrentur suffraganei. Concessit idem Papa, tradens primo Magdeburgensi archiepiscopo Adalberto Pallium, ut illo ipse, sicut archiepiscopus Mogunticiensis & Treverensis, uti possit. Neque vero ulteriorem ullam prærogativam Dietmarus metropoli Magdeburgensi tribuit.

[34] Attamen extat apud Sagittarium, qui Primatui ecclesiæ Magdeburgensis, [licet epistola illa de re afferatur:] a prima institutione sua concesso favet, etiam epistola Joannis XIII ad Adalbertum data in mense Octobri Indictione XII; quo eodem mense & indictione is archiepiscopus Magdeburgensis inauguratus, Pallium etiam accepisse, supra ostensus est. Verum de ulteriori dignitate ejus, quæ prætenditur, PrimatusGermaniæ, nihil aliunde scitur, quam ex illa epistola. Illa vero talis apparet, ut in toto contextu videatur ab aliis litteris dissonare. Idem quippe Pontifex, qui sub idem tempus constituerat, archiepiscopum Magdeburgensem novos episcopos, sibi suffraganeos, consecrare debere, sed per consensum quinque archipræsulum Germaniæ, successorumque eorum; quique ipsi majorem facultatem utendi Pallio, quam Moguntinus atque Trevirensis tunc habebant, non concessit; quomodo tam subito super illos reliquosque antiquos archiepiscopos novissimum extulit, ut Primas omnium esset? quod institutor Otto numquam petiit, tantum intendens, ut in conversionem Slavorum archiepiscopum & episcopos haberet; neque potest petiisse, quin sibi mox sensisset adversari tot simul archiepiscopos, per imperium Germanicum potentissimos; is nempe Imperator, virorum ecclesiasticorum observantissimus, qui ne portionem quidem diœcesis Halberstadensis pro instituendo archiepiscopatu subtrahere voluit episcopo suo absque ejus consensu; & is Pontifex, qui id ipsum sine tali consensu noluit permittere. Quomodo, inquam, iidemrem talem, in contemptum tot totius nationis archiepiscoporum antiquorum per epistolam ad solum novellum Archiepiscopum datam, putandi sunt voluisse, & juri illorum ecclesiastico derogare, ipsis non auditis, nedum consentientibus, & numquam verosimiliter consensuris.

[35] Epistolam inspiciamus. Vult illa, ecclesiam Magdeburgensem omnium ecclesiarum archiepiscoporum & episcoporum, [sed quæ uni soli inscripta] qui in Germania sunt ordinati, in sedendo, in judicando, in confirmando, in subscribendo, in sententiis dandis, omnique ecclesiastico ordine Primatum habere. Satis hæc ampla. At scire velim, an umquam alius Pontifex Romanus tam universales novæ ecclesiæ, super antiquissimos suisque privilegiis munitos metropolitas per patentissimam nationem, qualis est Germanica extensos, dederit prærogativas; idque per litteras, uni soli, cum tamen multorum intererat, inscriptas. Non sic egit idem Pontifex, non sic decessor ejus Joannes XII, in suis de erectione archiepiscopatus Magdeburgensis litteris. Per suas ille archiepiscopis, episcopis & cunctis timentibus Deum, omnique cœtui Christianorum notum esse vult, qualiter &c. Iste vero suas inscripsit Reverendissimis confratribus, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, monachis, primatibus, cuncto clero & populo in Saxonia, Gallia, Germania, Bavaria constitutis. Eodem modo successores illorum, Benedicti duo, VI & VII, alter Friderico Salisburgensi vices Apostolicas in Norico & Pannonia concedens; alter Pilgrimo Lauriacensi vices similiter Apostolicas delegans, ejusque jus metropoliticum atque episcopatus suffraganeos contra Salisburgensem definiens, litteras, illis de rebus suas, pluribus episcopis inscribunt; & postremus quidem sex nominatim metropolitis Germaniæ, ceterisque omnibus episcopis ejusdem Germaniæ atque Galliæ, nec non Ottoni imperatori & Henrico duci Bavariæ &c. Quantum hæc differunt ab inscriptione litterarum, quibus Germaniæ Primatus uni Magdeburgensi metropolitæ, omnium novissimo, cum diminutione juris antiquorum archiepiscoporum, adstruitur. Sic illa simpliciter habet: Dilecto nobis in Christo confratri Adalberto sanctæ Magdeburgensis ecclesiæ archiepiscopo. Scire etiam velim, an umquam ullo in loco archiepiscopus Magdeburgensis talibus privilegiis & prærogativis usus sit, aut illa habere prætenderit. An etiam supradicti aliiarchiepiscopi, aut aliqui eorum, talem auctoritatem supra se agnoverint umquam.

[36] [& per se nimis vaga,] Pergit Epistola: Eorum vero episcoporum, qui sunt in Gallia; item Mogunciensis, Trevirensis & Coloniensis ecclesiæ, in omnibus parem honorem & similem vigorem præsenti privilegio confirmamus Magdeburgensi. Nimis vaga locutio, quæ tribuit Magdeburgensi parem in omnibus honorem atque habent episcopi, qui sunt in Gallia. Habent illi varios dignitatum gradus, & singuli proprias sibi prærogativas, quibus hierarchia ecclesiastica in illo regno recte administratur. Quibus illorum, & in quibus, parem honorem & similem vigorem habebit Magdeburgensis? Determinari illa distinctius a sapiente Pontifice debuissent. Quid etiam Magdeburgensi ecclesiæ potius, quam reliquis Germaniæ, cum Gallicanis? An ulla umquam alia per Germaniam ecclesia, a Pontifice Romano par facta sit, in honore & vigore, ecclesiis Galliarum? aut contra, ulla Gallicana similiter par facta sit ecclesiis Germaniæ? Neque dicas, per episcopos, qui sunt in Gallia, intelligi Moguntinum, Trevirensem& Coloniensem. Obstat enim particula item, quæ distinctionem manifestat. Et isti, modo nominati tres archiepiscopi, suas singuli habebant prærogativas & honoris gradus. An singulorum singulos atque omnes honoris titulos in unum solum Magdeburgensem una hæc epistola cumulet? Dic præterea, quis ante Joannem XIII, aut quod aliud hujus Joannis scriptum, paritatem illam honoris & vigoris, Adalberto primum concessit. Hic enim præsenti privilegio tantum confirmatur, non item primum conceditur tale quid.

[37] Sequitur porro in epistola: Ceterum more Romanæ ecclesiæ, [nominans etiam subdiaconos Cardinales, Romæ ignotos,] ecclesiam tuam duodecim presbyteros, & septem diaconos, & viginti quatuor subdiaconos, Cardinales, qui sandaliis & lisinis utantur, habere volumus. Hujus quoque privilegii exemplar aliud, alii cuivis ecclesiæ pro illo tempore concessum, requiro. Quid ibi intelligam per subdiaconos Cardinales, more Ecclesiæ Romanæ habendos? Quandoquidem Romana ecclesia numquam habuit subdiaconos Cardinales. Quod utique Pontifex Romanus non nesciebat. Prætermitto alia, quæ in eamdem epistolam animadverti possunt. Scio quidem, Canonicis quarumdam ecclesiarum, puta Compostellanæ, Salernitanæ, Neapolitanæ &c. titulum Cardinalis tribui suo modo: sed ubi more Romanæ ecclesiæ, Presbyteri, Diaconi & Subdiaconi Cardinales instituti fuerint tam amplo modo a Pontificibus Romanis, [nihil probat:] cupio discere. Litteræ Paschalis PP. II, ad Didacum episcopum Compostellanum datæ anno MCIII, in quibus titulus Cardinalitius presbyterorum istius ecclesiæ fundari videtur, monent tantummodo episcopum illum, ut ad reformandam ecclesiam suam, in illa Cardinales presbyteros seu diaconos tales constituat, qui digne valeant commissa sibi ecclesiastici regiminis onera sustinere. Ubi titulum Cardinalis, alieno a more ecclesiæ Romanæ sensu accipi, nemo non videt. Prætermitto, inquam, alia, quæ in epistolam Joannis XIII, qua de præcipue agimus animadverti possunt.

[38] Transeo ad titulum bullæ Benedicti PP. VII, [uti nec bulla Benedicti 7;] ad episcopos Germaniæ in causa Pelgrimi Laureacensis episcopi. Eruunt inde nonnulli Primatum Germaniæ pro archiepiscopo Magdeburgensi: quia ipse ibi nominatur ante Coloniensem, & vocatur Patriarcha Germaniæ. Memini ejusdem bullæ paulo ante. Nunc partem tituli priorem, prout circumfertur, & legitur ex Aventino apud Sagittarium, huc transfero majoris claritatiscausa. Ita incipit: Dilectissimis in Christo filiis, Ruperto, Moguntino; Theodorico, Trevirensi; Alberto, Magdeburgensi, Patriarchæ Germaniæ; Gerioni, Agrippinensi; Friderico, Juvavensi; Adaldago, Bremensi; Archiepiscopis &c. Differunt hæc ab editis in novissima collectione Conciliorum Labbeana, tum in aliquot nominibus propriis, tum præcipue, quod illic titulus Patriarchæ Germaniæ, non reperiatur. Et vero videtur hic per hominem otiosum titulus iste in medio textu intrusus fuisse, ubi nulli aliorum Archiepiscoporum ullus titulus, præter Archiepiscopi, [ex qua potius contrarium eruitur.] omnibus communem, in fine adjunctum, tribuitur. Otiosus quoque istic loci est talis titulus. Si enim censeatur, adjectus ad ostendendum Magdeburgensis seu Patriarchatum seu Primatum in reliquos; nihil obtineret: debuisset Magdeburgensis primo loco nominatus & sic reliquis prælatus fuisse; Quemadmodum enim in superiore qualicumque bulla, Joanni XIII afficta, Primatus Magdeburgensis dicitur fore, in sedendo, in confirmando, in subscribendo, in sententiis dandis omnique ecclesiastico ordine; Ita viistius bullæ, deberet hic Pontifex Primatum Magdeburgensis agnoscere, ipsum nominando primo loco. Quod cum factum non sit, non tantum non innuitur hic istiusmodi Primatus, verum etiam colligitur inde, bullam Joannis XIII prædictam tunc nullam fuisse. Si enim fuisset, non potuit illam, utpote pauculis ante annis, ut prætenditur, datam ignorare Benedictus, nec voluisset legitime concessum Magdeburgensi a decessore suo Papa honorem, eidem adhuc viventi, Archiepiscopo negare.

[39] Si quæras, cur ante Coloniensem, archiepiscopatus antiquioris antistitem, [Nusquam in conciliis Germaniæ] nominetur a Benedicto Papa Magdeburgensis; fatebor, me causam reddere non posse, & nolle per conjecturas hic divinare. Si quæras, cur nominetur post Moguntinum ac Trevirensem; dicam, quia Primas Germaniæ tunc saltem non erat. Sed neque postea in ullis conciliis aut conventibus publicis, per Germaniam habitis, nominatur aut subscribitur, quod sciam, primo loco. Amplum hujus rei testimonium habet concilium, Francofurti ad Mœnum anno MVI celebratum, præsente Henrico imperatore & petente episcopatum Bambergæ institui. Quod eum ibi concessum, & a Ioanne PP. XVII approbatumesset, hujus illa de re litteris in confirmationem subscribunt episcopi omnium fere per imperium Germanicum ecclesiarum, nulla singulari ratione habita Magdeburgensis. Primus enim subscribit, qui & consilio præsedit, Willigisus sanctæ Moguntiensis ecclesiæ archiepiscopus; qui eidem synodo, inquit ipse, vice Romanæ ecclesiæ præsidebam. Illum mox sequuntur sui suffraganei. Tum archiepiscopi, Trevirensis, Iuvavensis sive Salsburgensis, atque Coloniensis, cum suis similiter singuli suffraganeis: ac demum archiepiscopus Magdeburgensis itidem cum suis.

[40] Aliud hujusmodi exemplum habemus in synodo, quadraginta prope episcoporum, [Magdeburgensis primo loco nominatur,] ut ait Hermannus Contractus, a Leone PP. IX Moguntiam anno MXLIX convocata, de qua sic scribit Adamus Bremensis lib. 3 cap. 31: Tunc habita est synodus generalis apud Maguntiam, præsidente domino Apostolico, & imperatore Henrico, cum Bardone Moguntino, Everardo Treverensi, Hermanno Coloniensi, Adalberto Hammaburgensi, Engelhardo Magdeburgensi, ceterisque provinciarum sacerdotibus. Item anno MLXXI celebrata est sancta synodus apud Moguntiam metropolim orientalis Franciæ, principalem vero pontificii sedem totius Germaniæ & Galliæ Cisalpinæ, cui præsedit idem memorabilis Sigefridus, Moguntinæ ecclesiæ Primas & Apostolicæ sedis Legatus; assidentibus & cooperantibus sibi, venerabilibus archiepiscopis Gebehardo Juvavensi & Udone Trevirensi &c. Hæc e tomo 9 Concil. sub anno prædicto. Denique ibidem tomo 10, in synodo Quindilingurgensi, anno MLXXXV contra Henricum IV imperatorem schismaticum & Wecelonem ecclesiæ Moguntinæ invasorem habita, primo loco scribuntur interfuisse Gebehardus reverendissimus Juvaviensis archiepiscopus; item venerabilis Hartungus Magdeburgensis archiepiscopus, cum suis suffraganeis &c.

[41] [nec aliter quam Archiepiscopus,] Adde diplomata donationum & confirmationum varia, ecclesiæ Magdeburgensi ab Ottone I, etiam post institutionem archiepiscopatus atque prætensi Primatus, concessa; item ab Ottone II ac III; quæ legere est tomo 2 Rerum Germanic. pag. 372, a Meibomio juniore collecta: in quibus Præsules istius ecclesiæ numquam ampliori titulo nominantur, quam Archiepiscopi. Nequealiud faciunt privilegia ab Ottone IV anno MCCVIII, & a Carolo IV anno MCCCLXI, eidem ecclesiæ concessa; quæ ibidem quoque relata sunt. Adde insuper Dietmari per totam historiam, qua institutionem archiepiscopatus & primorum quatuor archiepiscoporum gesta narrat, silentium de Primatu perpetuum: quod similiter servat, post sesquiseculum ab institutione, tam epitaphium, sepulcro S. Norberti inscriptum, quam auctor vitæ ejus, imo ipse etiam Norbertus, & centum facile annos ante ipsum Gero, uterque archiepiscopus Magdeburgensis; nec digniorem sibi titulum adscribunt suis in litteris publicis: cum tamen Prælati ecclesiastici in talibus digniores titulos suos & amplitudinem potestatis non soleant tacere. Gero, anno MXV sic scribit: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Gero, solo nomine Archiepiscopus, licet indignus, omnibus Catholicæ Ecclesiæ fidelibus. Norbertus vero, de inductione Canonicorum suorum Præmonstratensium in ecclesiam S. Mariæ Magdeburgi scribens, ita orditur: Ego Norbertus Dei gratia Magdeburgensis ecclesiæ archiepiscopus. Notum sit omnibus, tam futuris quam præsentibus. Et Honorius Papa, inductionemillam confirmans, sic rescribit. Venerabili fratri Norberto Magdeburgensi archiepiscopo, salutem & Apostolicam benedictionem. Litteras integras descripsit in nova vita Norberti Gallica Carolus Hugo & alii. Quis modo, his omnibus consideratis, imaginetur sibi, archiepiscopum Magdeburgensem a principio fundationis suæ Primatum obtinuisse Germaniæ, & talem, qualis describitur in litteris, sub nomine Joannis XIII allatis num. 35, ut in sedendo, in judicando &c. omnique ecclesiastico ordine primus sit; qui nusquam invenitur primus inter archiepiscopos Germaniæ sedisse, nedum judicasse, aut ullo in ecclesiastico ordine præcelluise? Si quis meliora his monumenta, in quibus talia Magdeburgensi conferantur aut confirmentur, protulerit, cedam libens: interim hæc mihi veriora sunt.

[42] Propero ad tempora S. Norberti. Illorum, qui a fundatione sua archiepiscopatui Magdeburgensi Primatum Germaniæ asserere non audent, [An Primas Germaniæ fuerit S. Norbertus,] alii illum Norberto singulariter pro sua tantum persona, alii etiam pro successoribus concessum fuisse autumant; idque Romæ anno MCXXXIII factum esse, quando Norbertus eo comitatus fuit Lotharium, ibidem ab Innocentio PP. II tunc coronatum imperatorem Romanum. Argumentum hujusce rei nullum profertur idoneum. Qui id adstruunt, probationem sumunt vel ex traditione, vel e scriptoribus non valde antiquis, vel ex Chronographo Saxone & Chronico Magdeburgensi. Verum hæc posteriora duo scripta nihil de Primatu Germaniæ, quo Norbertus fuerit ornatus, meminerunt: id quod habent, referunt ad priora tempora ipsaque instituti archiepiscopatus principia, & desumunt ex eadem bulla Joannis XIII, uti jam monstratum est, apocrypha, qua jam tum cum ipsi scribebant circumferebatur; post tempora tamen Dietmari, qui de illa æque ac de Primatu tacet, uti diximus. Si qua etiam eadem de re traditio super est & posteriores memorant scriptores, ex iisdem Chronographo & Chronico sua hauserunt, atque adeo nituntur eodem principio falso, bulla, inquam, Joannis XIII.

[43] Ex his dictis refelluntur pariter, quæ assumit D. Carolus Hugo in novissima S. Norberti vita Gallica, [aut duarum saltem Saxoniæ provinciarum,] contra Bollandistas, ut vocat, pro asserendo qualicumque Primatu S. Norberti. Posteriora quippe sunt omnia, quæ citat; nec considerari magnoperehic debent; & ipse consideratis omnibus, tandem existimat, dignitatem Primatus Magdeburgensis ecclesiæ salvari posse per Primatum, quem habuerit in duas provincias Saxoniæ. Id vero nimium quantum differt a Primatu Germaniæ, qui passim prætenditur ex litteris Joannis XIII sæpe citatis, concessus fuisse. Sed quæ sint istæ duæ provinciæ Saxoniæ? Præcipuæ & antiquiores per Saxoniam ecclesiæ episcopales a Carolo Magno sciuntur fundatæ, ac partim Moguntino, partim Coloniensi Metropolitis subjectæ fuisse. In hos autem, uti jam ostensum est, jus primatiale non habuit Magdeburgensis. Archiepiscopatus quoque Hamburgo-Bremensis ab eodem Carolo ante Magdeburgensem fuit institutus. Quamobrem qui illum magis, quam reliquos per Germaniam episcopatus metropolitanos Magdeburgensis Primatui subjectum fuisse contendit; potiori id argumento probet necesse est, quam quod desumitur ab auctoritate Chronici Saxoniæ, nescio quali.

[44] Citat frequenter Papebrochius, etiam ad Acta S. Norberti, Chronicon Saxoniæ e codice nostro Ms. qui deinde transmissus ad illustrissimum virum Godefridum Guilielmum Leibnitium, [juxta Chronicon Saxoniæ?] abillo impressus est sub titulo, Chronographus Saxo. Verum istic, saltem ad annum DCCCCLXIX & sequentem, ubi institutio Magdeburgensis archiepiscopatus pluribus tractatur, nil invenio de duobus Saxoniæ provinciis, ejus Primatui subjectis. Aliud igitur sit citatum ab Hugone Chronicon Saxonicum, quod ille ait, Primatum Magdeburgensis ecclesiæ definire intra duas Saxoniæ provincias, ut nempe in utraque jurisdictionem habeat Magdeburgensis, qualem in sua quisque provincia habent Moguntinus, Trevirensis atque Coloniensis. Hæc sic dicta sunto. Vellem ego legere verba, quibus talia in dicto Chronico expressa habentur; quæ fortassis alia non sunt, quam quod Joannes PP. XIII privilegio Apostolicæ auctoritatis sanxit & confirmavit, Magdeburgensem archiepiscopum in omni ordine ecclesiastico Primatum habere omnium ecclesiarum archiepiscoporum, qui in Germania ordinati sunt. In Gallia quoque Coloniensi, Moguntinensi, Trevirensi archiepiscopis per omnia honore similem esse. Ita isthæc leguntur in nostro Saxoniæ Chronico seu Chronographo Saxone, quæ de duabusSaxoniæ provinciis, ubi Primatum habeat Magdeburgensis archiepiscopus, nullam mentionem faciunt: & hæc ipsa amplius valere non possunt, quam litteræ Joannis XIII supra reprobatæ, ex quibus desumpta noscuntur. Responderi etiam potest, Moguntinum, Trevirensem & Coloniensem in sua quemque provincia jus tantum habere metropoliticum, non primatiale, quod aliquam super alios quoque archiepiscopos & metropolitas prærogativam insinuat. Unde talem prærogativam super Hamburgo-Bremensem acceperit Magdeburgensis, & ubi jus primatiale in illum exercuerit, ostendendum est illi, qui id vult credi.

[45] Alia quædam adversus argumenta Papebrochii excogitavit idem Hugo, [Id non probant argumenta allata,] sed quæ ex jam dictis facile refelluntur. Fatetur quidem, Dietmarum de Primatu Magdeburgensi nihil meminisse: verumtamen, quia titulus Primatis cum titulo Archiepiscopi frequentur confunditur, inquit; nihil ex silentio Dietmari illa super re, potest concludi. At aliud certe notat vocabulum Archiepiscopus, aliud Primas; & hic honoratior est, quam ille. Quamobremqui alterum pro altero adhibent, nisi ex circumstantiis notio vocabuli clara fiat, abutuntur terminis istis. Et archiepiscopi Primates non solent in suis litteris publicis Primatis titulum prætermittere: nec voluisset Dietmarus ecclesiæ suæ metropolitanæ Magdeburgensi prærogativam Primatus (si illam habuisset) magis silentio involvere, quam Archiepiscopatus, illo præsertim loco, ubi de institutione archiepiscopatus, de inauguratione primi Archiepiscopi, de prærogativis ei concessis, de suffraganeis episcopatibus, de extensione jurisdictionis metropolitanæ ejus, studiose tractat. Imo quia Primatum silentio involvit Dietmarus, alia minoris momenti describens, argumentari licet, ipsum, [quæ desumpta sunt] annis quinquaginta post institutum Archiepiscopatum scribentem, de Primatu ejus seu Germaniæ, seu duarum Saxoniæ provinciarum, nihil quidquam scivisse. Nec plura sciverint collectores Chronici Magdeburgensis apud Meibomios, quia illud, ab institutione Archiepiscopatus deductum usque ad annum MDXII, & singulos archiepiscopos eatenus prosequens, atque diligenter annotans, a quo Pontifice Romano acceperint pallium, nulli altiorem titulum, quam Archiepiscopi concedit. Quod autem is, qui primam ejus partem collegerit, ubi de institutione Archiepiscopatus, obiter dicat, Archiepiscopum in omni ordine ecclesiastico Primatum habere, cum versibus aliquot sequentibus; illa ipse descripsisse deprehenditur ex Chronographo Saxone, & hic ex litteris sæpe memoratis Joannis XIII.

[46] Ad idem fundamentum, male substructum, ad litteras inquam, [vel ex apocryphis scripturis,] Joannis XIII refert quoque suum hunc discursum Hugo: Dissimulari non potest, quod, si Primatus Magdeburgensis, a Joanne XIII rogatu Imperatoris, cui ille Papatum debebat, concessus, non affert ecclesiæ Magdeburgensi ullam excellentiam jurisdictionis in tres majores ecclesias, nempe Moguntinam, Coloniensem ac Trevirensem; nihilominus attulit illi sæpe jus sedendi ante ipsos. Exempla quippe, sunt, inquit, ubi in conventibus & subscriptionibus Magdeburgensis præcedit Trevirensem. Et Albertus de Querfort, archiepiscopus Magdeburgensis seculo XIII, questus est in conventibus Imperii, quod sua ecclesia Magdeburgensis, quam Benedictus PP. VII & imperator Otto decoraverant titulo Primatus, postponeretur Trevirensi & Coloniensi. Et querelæ ejus tam justæ visæ sunt, inquit, Theodorico de Weda, archiepiscopo Trevirensi; & Siffrido de Eppenstein, archiepiscopo Moguntino, ut agnoverint jus Primatus ejus & prærogativam sedendi supra se.

[47] Hæc exempla posteriora sunt temporibus S. Norberti, [vel e scriptoribus posterioris ætatis,] & prætensio concessi Primatus nititur supposititiis, ut dixi, litteris. Dixi etiam, Ottonem nullam Magdeburgensi dignitatem Primatus super alios archiepiscopos petiisse aut intendisse. Sequitur ergo, talem Primatum aut Primatus institutionem, quæ nulla fuit saltem ante S. Norbertum, nullum attulisse Magdeburgensi jus sedendi ante alios Archiepiscopos. Sicubi reperiatur sedisse ante Trevirensem aut etiam ante alios in conventibus Imperii; id alia de causa potest factum fuisse: ostendimus jam per aliquot exempla, in conventibus ecclesiasticis aliter se rem illam habuisse. Quod vero Albertus de Querfort seculo XIII questus sit, se postponi Trevirensi & Coloniensi, suamque prærogativam tantum probet, quia Benedictus VII & imperator Otto decoraverunt Magdeburgum titulo Primatus; mihi significat, eatenus Magdeburgensem Trevirensi atque Coloniensi in istiusmodi conventibus sedendi ordine solitum fuisse postponi. Quod vero Trevirensis ob allegatam rationem (consuetudinetrium seculorum contrarium obtinente) agnoverit Primatum Magdeburgensis & prærogativam ejus sedendi ante se, idemque agnoverit Moguntinus; vix adducar, ut prius credam, quam auctor talis narrationis & agnitionis factæ, citetur, quo inspici possit. Elegantior oratio, non semper verior est, & quivis quæ vera esse cupit, sibi facile persuadet.

[48] Attamen si hereditaria præsulibus suis non fuit dignitas Primatus Magdeburgensis, [ne quidem pro Primatu personal;] potest personalis fuisse aliquibus, atque inter illos S. Norberto. Ut id velim, non suggeritur ratio cur possim, admittere. Dicitur Norbertus ultimo suo Romam adventu cum Lothario, qui tunc ibi coronatus fuit imperator, id dignitatis obtinuisse. Nulla autem istius rei adducitur scriptura, aut idonea auctoritas. Habeo quidem bullam Innocentii PP. II, sub id temporis Norberto, pro ecclesiæ suæ jurisdictione vindicanda supplicanti, concessam; verum nulla ibi mentio fit jurisdictionis vel dignitatis primatialis in alios archiepiscopos, nulla proëdriæ; tantum vindicatur ibi jus archiepiscopale in partes Slavorum ultra Albim & Salam, atque in episcopos subinde per Poloniam (quæ tunc etiam ipsa audiebat Slavonia,) institutos. Antequam hic bullam istam, quæ multa in commendationem Norberti complectitur, producam; dabo casum, qui eodem temporecoram Papa & Imperatore incidit Romæ; & Primatui Norbertino, saltem in sedendo, multum officit. Narrat illum Browerus, lib. 1 Antiquitatum Fuldensium pag. 671 ex antiquo scriptore, his verbis.

[49] [cessitque illum Norbertus abbati Fuldenß] Reperio in antiquis hujus ecclesiæ Fuldensis monumentis, Berthoo abbati, qui anno MCXXXII præfuit, negotium fuisse cum archiepiscopo Magdeburgensi de excellentia sedis; arbitroque Lothario imperatore, & pontifice Innocentio, honorem ei pristinum, postposita Archiepiscopi dignitate, adjudicatum. Res Romæ gesta est, quo tempore Lotharius ab Innocentio imperii diadema suscepit, anno scilicet MCXXXIII, penultimo vitæ S. Norberti. Vetus scriptor ita habet: “Ipso eodem die consecrationis Imperatoris & Imperatricis, Domino Apostolico & ipsis considentibus, orta est dissensio inter ministros ipsius Abbatis & Archiepiscopi Magdeburgensis de primatu sedendi; cumque pro hac re vicissim prope usque ad effusionem sanguinis altercarentur, superveniente Abbate, & justa defensione pro hujusmodi, rationem reddente, favente sibi Imperatore, ut ab initio Fuldensis ecclesiæ, omnibus antecessoribus suis concessum erat; primatum sedendi, invito Archiepiscopo, obtinuit”

[50] Si Norbertus ab eodem Innocentio Papa aut an aliquo ejus decessore Primas Germaniæ de claratus fuisset, qua fronte ausus fuisset, [ex judicio ipsius Imperatoris.] præsente Papa, contra talem Primatem, sibi proedriam arrogare abbas Fuldensis? qui quibuscumque demum prærogativis fuerit donatus, semper tamen proëdriam cedebat, Archiepiscopo Moguntino, contentus proximo ei loco sedere? Hinc porro intelligimus, potiorem quoque prærogativam fuisse archiepiscopo Moguntino in ordine sedendi, quam archiepiscopo Magdeburgensi; dum videmus Abbati a Pontifice atque Imperatore Romanis confirmari suam proëdriam, idque illo ipso tempore, & loco, quibus aliqui prætendunt Norbertum a Pontifice Primatum obtinuisse; quem ipse tamen, vir modestus & vanitate titulorum, quatenus ad personam suam spectabant, minime delectatus, numquam (uti egoquidam puto) ambierit.

[51] Id quod rogavit Innocentium Norbertus atque obtinuit, [Petiit tantum Norbertus] spectabat ad antiquum jus ecclesiæ suæ Magdeburgensis, in ipsa institutione Archiepiscopatus ab Ottone imperatore & Joanne XIII Papa ei (litteris utriusque genuinis adhuc extantibus) constitutum; uti nempe regiones Slavorum trans Albim & Salam, tum quæ eatenus conversæ ad fidem erant, tum deinceps convertendæ, subjacerent archiepiscopo Magdeburgensi. Quod jus tempore suo Norbertus ab institutis subinde pluribus per Poloniam episcopis violatum comperit, atque ecclesiæ suæ, scrutatus antiqua ejus monumenta, vindicare enixe studuit; eamque ob causam auctoritatem & opem Innocentii Papæ interpellavit per litteras, quarum argumentum ex responsione ejusdem Papæ, mox producenda, clarissime innotescit. Responsionem illam seu bullam Innocentii gloriatur Sagittarius in sua Norberti Historia pag 13, se primum publicasse. Ipsam totam, tum quia multa in commendationem Viri sancti continet, tum quia, quid petierit Norbertus, quid concesserit Innocentius declarat, huc transcribo. Notari tamen prius velim, datam fuisse Romæ in Laterano, pridie Nonas Junii anno MCXXXIII, uno circiter mense antequam Imperator ibidem coronaretur præsente Norberto. Ecce igitur Bullam.

Bulla Innocentii Papæ II super certis Episcopatibus in Polonia & citra, Archiepiscopo Magdeburgensi subjectis.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis (S.)

C. J.

Innocentius a Episcopus, servus servorum Dei, venerabili Fratri Norberto episcopo salutem & apostolicam benedictionem. [Agnoscit Papa merita Norberti,] Sacrosancta Romana & Apostolica Ecclesia, ex quo te in filium specialem assumpsit, tuæ devotionis fervorem atque industriam in suis opportunitatibus, certis indiciis comprobavit. Ceterum novissime diebus istis, cum divinæ dispositionis providentiæ nos, licet indignos & minus idoneos, ad Apostolatus administrationem placuit evocare, id ipsum in persona tua magis ac magis enituit, tuæque fidei ac religionis constantia non tantum vicinis, sed etiam remotis nationibus evidenter innotuit. Siquidem nec labor aliquis temporalis, nec alicujus minæ seu blanditiæ efficere potuerunt, quin adversus Petri Leonis tyrannidem murum inexpugnabilem te opponens & ad ipsius Regis & aliorum principum corda, in B. Petri obedientiam inducenda, efficaciter laborans [præclare rem egeris.] Dignum est igitur, ut sedes Apostolica, quæ de tam devoto filio plenis visceribus gratulatur, tuis obsequiis atque laboribus debita benignitate respondeat; & te, ad suum servitium exequendum, amplius obnoxium faciat.

[2] Proinde, venerabilis frater Norberte archiepiscope, querimoniam illam, quam adversus episcopos Poloniæ, [ejusque archiepiscopatui jus antiquum in ecclesias Poloniæ] in nostra præsentia deposuisti, scripturæ & atramento duximus committendam. Afferebas enim, præfatæ regionis episcopos ex antiqua institutione, Magdeburgensi ecclesiæ jure metropolitico subjacere, & ad confirmationem tuæ partis, auctoritatem prædecessorum nostrorum, Johannis b, Benedicti c & Leonis d, beatæ memoriæ prætendebas. Quos nimirum episcopatus, qui ultra Salam, Albiam & Oderam esse tunc temporis videbantur; seu qui ibidem in antea, divina essent cooperante clementia disponendi, interventu Ottonis piissimi Augusti supposuisse Magdeburgensi ecclesiæ adstruebas e: quorum videlicet episcopatuum nomina hæc sunt. Inter Albiam & Oderam, Stetin f & Lubus g: ultra Oderam vero Pomezania h, Potatuan i, Gnesen k, Cracow l, Wratislavia m, Cruciwitz n, Masania o & Lodilacum p. Unde legitimis datis induciis, earumdem ecclesiarum episcopos, ut tibi de tua querimonia responderent, tam per litteras, quam per nuntios, semel atque secundo ad nostram præsentiam invitavimus; ipsi vero non venerunt, nec ad nos responsales aliquos transmiserunt.

[3] Visum est igitur nobis & fratribus nostris, quod nec ipsi de contumacia sua lucrari deberent, [amplissime confirmat,] nec Magdeburgensis ecclesia diutius propria justitia privaretur. Ideoque, charissime frater Norberte archiepiscope, ex Apostolicæ sedis benignitate atque q justitia, de prædictis episcopatibus & terminis, quos jam dicti prædecessores nostri antecessoribus tuis concessisse, & ecclesiæ tuæ pertinere noscuntur; te in possessionem emisimus & investivimus; & ut de cetero iidem episcopi fraternitati tuæ obediant, per scripta nostra præcepimus; nihilominus tibi tuisque successoribus, & per vos Magdeburgensi ecclesiæ, quemadmodum prænominatos episcopatus, sic etiam qui in posterum mihi *, auxiliante Domino fuerint ordinandi, irretractabiliter possidendos, jure perpetuo confirmamus.

[4] Tua igitur, frater dilectissime, interest in amore & obedienta sanctæ Ecclesiæ Romanæ persistere, & pro his, [vultque ratum esse in perpetuum,] quæ ad honorem & utilitatem ejus spectare cognoveris, attenta diligenta vigilare. Ut autem hoc quod a nobis canonice institutum est, stabile maneat, apostolica censura sub divini judicii attestatione, jubemus, ut nulla persona parva vel magna, aut quilibet successorum nostrorum hæc, quæ statuimus, infringere præsumat. Hujus privilegii violator, cum Juda proditore æternis suppliciis deputandus, damnetur.

[5] [subscribentibus XI card.] Ego Innocentius, Ecclesiæ Catholicæ episcopus.

Ego Wilhelmus, Prænestiensis episcopus.

Ego Joannes, Hostensis episcopus.

Ego Conradus, Sabinensis episcopus.

Ego Joannes, tit. S. Chrysogoni presb. cardinalis.

Ego Gerhardus, presb. cardinalis tit. sanctæ Crucis.

Ego Anselmus, presb. card. tit. S. Laurentii in Lucina.

Ego Lucas, presb. card. tit. sanctorum Johannis & Pauli.

Ego Martinus, presb. card. tit. S. Stephani in Cælio monte.

Ego Romanus, diaconus cardinalis sanctæ Mariæ in Porticu.

Ego Gregorius, diac. card. sanctorum Sergii & Bachi.

Ego Otto, diac. car. sanctorum Cosmæ & Damiani.

Datum Laterani per manum Almerici sanctæ Romanæ Ecclesiæ diaconi cardinalis & cancellarii, II Non. Junii, Indictione XI, [4 Junii an. 1133.] Incarnationis Dominicæ anno MCXXXIII, Pontificatus vero Domini Innocentii Papæ II anno IV.

ANNOTATA.

a Electus fuit Papa anno 1130, sub medium Februarii, egregios suæ personæ atque electionis defensores contra æmulum Anacletum, expertus sanctos Norbertum & Bernardum; priorisque in se & sedem Apostolicam merita hic ample agnoscit.

b Joannis, utique XIII; qui archiepiscopatum ratum confirmatumque habuit, & primum ejus archiepiscopum Adalbertum instituit pallioque donavit, ac varia ei privilegia per suas litteras, de quibus egimus, concessit.

c Est is Benedictus VII, de cujus item litteris, earumque præcipue titulo jam locuti sumus.

d Leo ille alius esse non potest, quam qui octavus istius nominis passim venit, ab aliquibus inter veros Pontifices, a plerisque inter pseudopontifices numeratus. Verum, quid ille privilegii ecclesiæ archiepiscopali Magdeburgensi concesserit, ante mortuus, quam iste archiepiscopatus fuit constitutus, capere non possum; nisi forte aliquod sub ejus nomine scriptum apocryphum, uti sub nomine Joannis XIII, invenerit suo tempore Norbertus.

e Hæc adstructa sunt ex litteris de institutione Archiepiscopatus, datis a Joanne Papa atque ab Ottone imperatore; e quibus similia descripsimus supra, pagina 42 numero 27 & 28.

f Stetinum & Stetina Latinis, urbs præcipua Pomeraniæ ad sinistram Oderæ fluminis ripam, non admodum longe a mari Baltico, & Rugia illic insula. Non reperio, urbem illam nomine proprio episcopalem fuisse. At reperio in vita S. Ottonis episcopi Bambergensis, Pomeranorum Apostoli; quod ipse sub annum 1124 in conversionem gentis istius incumbens, annoque fortassis eodem aut sequenti ad propriam redire sedem festinans, cum de episcopatu Pomeraniæ pro voto suo tunc ordinare non potuit, de prudentia Ducis Poloniæ Boleslai III confisus, ei ex otio commisit ordinandum. At ille de cappellanis suis, Adalbertum nomine … præsulatus honore in gente illa sublimavit. Utrum is stabilem mox sedem sibi elegerit, aut exemplo Ottonis oppidatim regionem peragraverit; utrum etiam ab initio Stetinum sedi episcopali designatum fuerit a Pontifice Romano, cui deinde Julina prælata sit; mihi quidem ignotum est. Habuerit tamen illo ipso tempore Norbertus rationem (quod dubitari non potest) cur Stetinum suæ jurisdictioni vindicaverii, tamquam civitatem episcopalem, aut sub illo nomine episcopatum Pomeraniensem: qualiter vocatur in Notitiis ecclesiarum antiquis.

g Vulgo nunc Lubek, Latine Lubeca, notissimum emporium in Circulo inferioris Saxoniæ, haud procul a mari Baltico, circiter decem milliaribus Germanicis ab Hamburgo in ortum solis. Subfuit olim episcopatui Altemburgensi, in eodem tractu ab Ottone Magno fundato: sed Altemburgo deficiente, & Lubeca emergente, episcopatus paulatim a Lubeca, uti ex his litteris apparet, denominari cœpit, & omnino cum suo episcopo eodem translatus fuit anno 1163.

h Est in Prussia trans Vistulam fl. inter Elbingam & Torunium. Episcopatus vero ejus deinde Culmensi conjunctus fuit.

i Pornam non recte vocat chronicon Magdeburgense; melius Poznani, Chronographus Saxo, nunc Posnania, trans Oderam & cis Wartam flavios, episcopatus primus, qui in Polonia institutus sit; uti dictum supra

k Gnesna, notissima nunc Poloniæ civitas, Primatus titulo insignis. Ipsam tamen ante annum 999 episcopalem non fuisse, visum nobis est supra. Hinc vero, ex bulla, inquam, præmissa Innocentii Papæ, videri potest, tunc, quando illa scripta fuit, nondum habuisse archiepiscopatum legitime institutum, nedum Primatum Poloniæ. Quo enim pacto, si Gnesnensis, tempore Norberti & Innocentii II, a Romanis Pontificibus archiepiscopus & primas Poloniæ agnitus, atque adeo legitima potestate Magdeburgensi Metropoli subtractus antea fuisset; Norbertus tunc Gnesnam suæ Metropoli vindicare aut Innocentius subjicere illi voluissent? Relinquo hæc ego interim in statu, quo tunc fuerunt. Tantum hic conor illustrare pro meo modulo bullam.

l Cracovia, notior & hæc civitas, quam ut plura hic dici de illa debeant. Archiepiscopalem numquam per se fuisse, supra meminimus.

m Primaria ducatus Wratislaviensis, totiusque Silesiæ civitas, ad Oderam fl. episcopatu insignita seculo XI. Smogorzovia eo translatum fuisse episcopatum scribit Dlugossus: sed hæc non satis certa.

n Krusivica (aliis Crusvicia) vetus quondam regia, lacu amplissimo Golpo circumdata, inquit Dlugossus; ubi & sedes episcopalis fundata fuit, quæ postea Wladislaviam translata sit, uti idem scribit sub initium libri 2. At nomen primum adhuc retinuisse episcopatum illum anno 1133, constat ex hac bulla Pontificia.

o Crediderim, Masoviam sive Mazoviam scribi debere, cujus nominis ducatus est in media fere Polonia; & episcopatus Masoviensis sub archiepiscopo Gnesnensi invenitur in Notitiis episcopatum antiquis apud Carolum a S. Paulo & alios.

p Nulla Polonis sub tali nominatione civitas episcopalis. Intelligi debet Vladislavia ad Vistulam fl. ejusque episcopatus; quem eo Krusvicia delatum fuisse, scribit idem qui supra Dlugossus.

q Nota terminum, quo pontifex pronuntiat, Norberto, & per ipsum successoribus ejus ac Magdeburgensi ecclesiæ, ex justitia deberi subjectionem & obedientiam a prædictis omnibus episcopis. Et in hac prærogativa totum primatum Magdeburgensis ecclesiæ, quem sibi petiit Norbertus confirmari, consistere autumo, tum ex hac bulla, tum ex supra deductis.

* melius inibi

Rerum, a Norberto gestarum in archiepiscopatu, compendium
Ex Chronico Magdeburgensi impresso apud Meibomios tomo 2 Rerum Germanicarum.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis (S.)

C. J.

Quale sit hoc Chronicon, quibus temporibus auctum atque interpolatum, operose deducit Papebrochius Corollario primo post Acta & Translationem S Norberti, pag. 916: deinde quæ primi auctoris, quæ primi interpolatoris, quæ secundi esse possint, annotat. Quæ vero de archiepiscopatu, & in eo gestis a S Norberto illic leguntur, possunt sub finem seculi XII, quo & ipse anno XXXIV obierat, aut sequenti collecta fuisse: suntque non exiguæ auctoritatis, utpote scripta antiquitus Magdeburgi in loco ubi gesta fuerunt, & continent nonnulla, quæ alibi aut desunt, aut distinctius hic referuntur. Sic igitur in Chronico jam indicato legitur.

[2] [Norberti conversio,] Norbertus, decimus tertius archiepiscopus Magdeburgensis, sedit annos VII menses X dies XX. Hic ex ignobili * genere editus, primo S. Victoris a apud oppidum Xantum erat canonicus, quem suo in servitio sæpius habebat in palatio Imperator Henricus b, quia non solum nobilitate, sed omni genere probitatis, gloria, & secularium negotiorum industria fuerat specialiter insignitus. Deinde cum conscientiæ suæ metu & divini timoris respectu compunctus, mutato habitu & moribus, cilicio asperrimo tunicaque lanea coopertus, limina quoque Apostolorum Romæ nudis pedibus adiens, gravem satis pœnitentiam pro quibusdam ageret excessibus, in ejusdem conversationis proposito & habitu deliberans perseverare, nec post manum, semel in aratrum missam, retro spectare, quod videbatur inchoasse, velut ex necessitate jam tenuit, ac exercere cœpit ex usu & voluntate; unde accepta ab Apostolico suoque episcopo prædicandi licentia & auctoritate, quia erat miræ eloquentiæ, doctrinæ & ingenii singularis, plurimos sibi attraxit prædicatione verbi salutaris, sicque per septem continuos & amplius annos in præparatione Euangelii pacis, circumquaque discurrebat, diu quidem nudis, post hæc vero jussu Papæ calceatis pedibus; aut in nimia lassitudine, subvectione aselli humilis, quia per omnia habitans, qualitate morumque sanctitate, & gratia linguæ, cunctis apparuit mirabilis.

[3] Factum est autem, ut post multorum circuitus laborum deveniret cum discipulis suis pauperibus Christi, [electio in archiepiscopū,] in quoddam desertum Franciæ, ubi videns locum proposito vitæ suæ opportunum, arbustis circumquaque eradicatis casulisque ædificatis, pulcram admodum coloniam suis procuravit, in quo etiam ab eo instructum cœnobium, Præmonstratum, ab eo nomen accepit. In hoc diu multumque contra multiplices callidi hostis insidias in maxima penuria rerum, mira patientia dimicatum est, donec cum tentatione etiam proventu facto, hostis frustratus, locus personis & facultatibus, sicut hodie cernitur, satis decoratus est. Deinde multarum in aliis quoque locis fundator & rector extitit cellarum, ex Regula Augustini propriaque institutione collecta & in ipsis instructa venerabili & perfectissima fratrum caterva.

[4] Sed ut transeamus reliqua illius interea magnifica & memoriæ digna opera, [habitatio in Præmonstrato,] primo Lotharii anno, desuncto Roccaro c Magdeburgensi archiepiscopo, cum de eligendo pastore diu cleri & populi esset discors sententia, nec facile possent reduci ad unitatis consensum partium studia, tandem majores ecclesiæ Spiram acciti a Legatis Apostolicis, venerunt; abdicatisque utrimque, quas in dissensione elegerant, personis, communicato ejusdem Regis & ipsorum consilio, Norbertum, quamvis plurimum renitentem & contradicentem, elegerunt. Qui mox cum sacramento regi debito, regalibus ab eo per sceptrum investitus, ac missione ipsius, Magdeburgum in comitatu Halverstadensis ac Brandeburgensis episcoporum deductus, ibidem X Kal. (imo, XV Kal. uti in Annotatis monstrabitur) Augusti d, quæ tunc evenit Dominica, magno concursu principum & procerum a clero & populo cum ingenti gloria suscipitur, ab omnibus eligitur, & in sedem suam divina laude attollitur, & octava dehinc die idem in festo Jacobi Apostoli ab Udone Olenæ episcopo e, cooperantibus aliis non paucis, qui aderant episcopis, in Archipræsulem ungitur, cui & pallium a Papa Honorio dirigitur.

[5] Itaque sacerdotio sublimatus, sacerdoti congrua studiose est operatus; [cura pastoralis,] seu prædicare, seu aliquam de se ædificationem verbo aut exemplo dare paratus; in officii sui administratione, & missarum celebratione diligens ac devotissimus; coram seculi hujus principibus dignitate, reverentia sive potentia honorabilis apparens & gloriosus; spiritualibus vero & Christi famulis per omnia conformis & aptissimus, ideo omnium annisu & solicitudine pro exaltatione suæ ecclesiæ & augmento cœpit insistere, nec minori diligentia pro lucro animarum & divinæ servitutis in melius reformatione satagere. Unde & in civitate apud monasterium sanctæ Mariæ pro paucis admodum Canonicis, illic magnam satis congregationem discipulorum suorum adunavit f; similique permutatione Polidem g ecclesiam pene dilapsam restauravit; sed invidia diaboli, bono proposito illius obvia, multis eum adversis tentavit fatigare, in quibus & cives Magdeburgenses quodam tempore in odium ipsius cœpit concitare.

[6] Ipse namque quorumdam suggestione audiens h, majorem ecclesiam a quibusdam nefando crimine violatam, publice proposuit eam expiare, sed non assentiente clero aut populo, eo quod indicem hujus rei aut ipsos reos noluerit certius propalare & causam eorum synodaliter ventilare; [persecutio a subditis,] quia aliter nequivit, nocturno tempore purificationem illius cum suis peregit. Unde mox aliquorum insidiis sonantibus campanis, cives cum ingenti strepitu concurrentes, illum super veteri structura obsessum cum Misnensi & Havelbergensi episcopis & majoris ecclesiæ præposito, a media fere nocte usque in mediam diem impugnantes, coarctabant; & cur altaria fregerit sanctosque furto sustulerit, objurgantes blasphemabant. Quidam autem per occultos aditus irrumpentes, eum strictis ensibus appetentes, viso pontificali habitu, quo erat indutus, nutu Dei territi, mutata mente facti sunt ejus defensores; alii vero furia concitati, hunc colaphizabant, & gladiis, sed versa acie, feriebant, unumque ex militibus ejus coram ipso, ita ut pontificalia ipsius indumenta sanguine ejusdem militis inspergerentur, multis vulneribus affectum pro mortuo semivivum reliquerunt.

[7] Sed Henrico urbis præfecto tunc forte absente, mox per nuntium propere accersito, [justitia in reos,] & tumultum sedante, Archiepiscopus liberatus, missam eadem die ante altare summum complevit, deinde seditiosos legitima vocatione ad satisfactionem invitatos, sed parere recusantes excommunicavit: post sex vero hebdomadas pœnitentes absolvit, & deinde fideles sibique devotos habuit. Ecclesiam quoque S. Mariæ in Nienburg i, quorumdam malignorum incursu, rapina, cædibus, incendiis, fratrumque violenta distractione temeratam, diligenter expiavit, ipsosque raptores satisfacere contemnentes ab Ecclesia separavit; ac domicilium iniquitatis eorum, scilicet Avelenburg k, cum civibus Magdeburgensibus obsedit, destruxit ac terræ coæquavit.

[8] [ædificia,] Ut autem ad superiora revertar, hic sua admonitione & instinctu Ottonem illustrem de Revenigge l suo disciplinatui adjungens, seculum relinquere & hereditatis suæ prædia Deo & S. Mauritio tradere fecit: ex quibus in loco competenti, juxta Salam fluvium, quem Gratiam Dei m appellavit, in honore B. Victoris patroni sui prioris n, cujus & reliquias de Xanto adduxit, monasterium construere instituit. Dedit enim oo Ecclesiæ Magdeburgensi mille & centum mansos cum ministerialibus attinentibus multis; honeste de reliquis, quæ habebat vacantia, locum prædictum fieri ordinavit. De thesauro etiam ecclesiæ Alesleven p, urbem cum omnibus pertinentiis suis ab Irmingarde Marchionissa comparavit, abbatiam quoque in illa sitam ab imperatore Lothario precibus & prædiorum commutationibus sibi donari impetravit, nec non & alia prædia, usquequaque emendo acquisita, adjecit. Denique solus omnium antecessorum suorum veterem structuram, quam Otto Cæsar Magnus magnifice erexerat; ipse, nescio an spe audentiori, seu studio devotiori, ædificare aggressus, perficere magnopere optavit, sed mors immatura interveniens, hæc sicut pleraque ejus cœpta annihilavit.

[9] Nam octavo q ordinationis suæ anno cum rege Lothario, reliquisque principibus in Italiam profectus & officio cancellarii in illa expeditione functus, [iter Romanum cum imperatore,] utpote vir magnæ auctoritatis, consilio providus, apud Romanorum quoque primos clarus, cum plurima illic de ordinatione ipsius imperatoris & ceteris regni negotiis composuisset; de Polonorum quoque episcopis, ex primitivis privilegiorum ecclesiæ hujus, scilicet Magdeburgensis, scriptis, subjectionem illi debentibus, justitiam exposcens, iterato suscepisset r; altero anno s in reversione paulatim infirmari cœpit, [reditus,] & nihilominus circiter sex menses cum eodem imperatore pro utilitate Reipublicæ per diversas curias in Germania commoratus, tandem languore prævalente Magdeburgum devectus, [morbus,] ibidem magnifice ab omnibus in Quadragesima est susceptus. Sic ergo per totam Quadragesimam illic, nec non apud sanctum Johannem, super lectum doloris sui recubans, plerumque tamen per se, [mors,] quamvis modice, deambulans, postquam in Cæna Domini chrismatis consecrationem & in sancto Paschæ die Missæ, pro dolor! ultimæ celebrationem in sede sua super vires peregit; accrescente quotidie dolore vexari non desiit, donec ab omnibus desperatus & hac divina Domini castigatione a delictis, sine quibus nemo, quamlibet justus, in hujus vitæ exilio degit, ad purum, ut speramus, expiatus, post olei unctionem & creberrimam Dominici corporis perceptionem; tandem VIII Idus Junii in confessione nominis Christi animam reddidit.

[10] [præclaræ dotes,] Taliter heu! dolenda mortis sorte & insperata, subtractus est nobis, tamquam flos subito decidens, vir ille memorabilis, ille prædicator egregius; vir, inquam, Ecclesiæ necessarius & desiderabilis, in quo esset miseris perfugium, afflictis solatium, dilectio hominum, odium vitiorum. Nam circa omnes se ipsum bonorum præbens exemplum, consolabatur pusillanimes, patiens fuit ad omnes. Quicumque autem ex clero scandalo erant Ecclesiæ, subvertentes vias Domini rectas, hunc suis moribus censuerunt intolerabilem, disciplinam ejus tamquam onus Æthna gravius ferre non valentes. Argenti vero & auri, quæ prima mortales ducunt, adeo contemptor fuit, ut superabundantem Ecclesiæ suæ thesaurum expendere non dubitaret; si modo ratio alicujus utilitatis, necessitatis sive honestatis exposceret. Cujus corpus, ut moris est, per omnes congregationes honestissime a clero & populo deportatum, [sepultura.] sexto demum obitus sui die adstantibus principibus ipsumque bajulantibus, cum innumera mœrentium multitudine, & trium qui aderant Episcoporum, Godeboldi Misnensis; Ludolfi Brandenburgensis; Anselmi Havelbergensis, flebili commendatione in monasterio S. Mariæ est tumulatum anno Domini MCXXXIV. Hic ordinavit Merseburgensem Meingotum, Havelbergensem Anselmum, Episcopos, Adelberonem etiam Nienburgensem abbatem.

ANNOTATA.

a De hoc S. Victore martyre, item de Xanto seu Sanctis urbe Cliviæ, dictum est in commentario prævio ad Acta S. Norberti § 1 num. 1, & in Annotatis ad caput 1 vitæ, litt. C.

b Nempe quintus sui nominis, mortuus an. 1125.

c Aliis Rotcarus, Rotherdus, Rotgenis, Ruggerus & Rukerus dicitur, vita functus, ut habet Chronicon Magdeburgense, anno millesimocentesimo vicesimo quinto, 20 Decembris.

d Librarius scribens hic, inthronizatum fuisse Norbertum X Kal. Augusti, prætermisit numerum V. Constat enim, diem X Kal. dicti mensis anno 1126 in Dominicam non incidisse, sed diem XV Kal. ejusdem, qui sit dies XVIII Iulii: & hinc numerando, dies octavus, qui fuit ordinationis ejus, incidit in festum S. Jacobi dominica sequenti. Ad hæc, quod statuitur initio Compendii hujus tempus sedis, anni VII, menses X, dies XX, non potest compleri, si inthronizatio facta fuit X Kal. Augusti, id est die XXIII Iulii; completur vero accurate, si facta est XV Kal. ejusdem Augusti: atque adeo sic scriptum fuit ex mente auctoris, Dominicam & festum S. Jacobi combinantis, tempusque episcopatus, ut dixi, circumscribentis.

e Quis hic Udo sit, & Olensis episcopus, non est obvium dicere. Fuit illo tempore Udo episcopus Cizensis; a Magdeburgensi archiepiscopo suprædicto Rotcaro ordinatus saltem ante finem anni 1125, quo Rotcarus obiit. Norbertum igitur ab illo Udone suffraganeo suo ordinatum fuisse episcopum, mihi quidem verosimile est. Ut tamen id pro certo habeam, debet me aliquis docere, cur Cizensisseu Citizensis episcopus, quem aliter Naumburgensem a Naumburgo, quo subinde episcopatus Ciza translatus fuit, appellari scio, etiam Olensis audiat. Habebo autem pro incerto, siquis alium mihi Olensem episcopatum monstraverit, cui & episcopus Udo per idem tempus præsedit. Habemus interea e Chronico Magdeburgensi in Norberti decessore Rotcaro, ipsum Cizensi ecclesiæ Riwinum, aliis Richwinum, & hoc intra biennium mortuo, Udonem ordinasse episcopos. Habemus hic Udonem episcopum, qui ordinavit Norbertum: cur dubitem, an non idëm utrobique Udo sit, qui ab eodem scriptore sub duobus inter se succedentibus archiepiscopis memoratur? Quidquid demum sibi velit terminus Olensis, forsitan ab interpolatore adjectus. Nam siquis opinari velit, Olensem perperam scriptum esse pro Ostiensi, is monstrare debet, Ostiensem tunc episcopum fuisse, Udonem nomine, eumque per illud tempus fuisse in Germania, quæ ego hactenus discere non potui.

f De hac Congregatione & acquisitione monasterii S. Mariæ Magdeburgensis, videnda sunt plura in Actis Norbertinis pag. 850 num. 94& pag. 870 num. 32.

g Frequens istius loci mentio est apud Dietmarum, scribiturque ei Palithi, Polithi, Politin, recentioribus Poleda & Polda; vulgo Polde & Poelden. Venit autem sub eodem nomine tum urbs; tum palatium imperatorum, qui illic plures festa solenniora celebrasse leguntur; tum monasterium, quod ibi S. Mathildis, Ottonis I mater, clericis fundavit ac liberaliter dotavit, uti in vita ejus, die 14 Martii nostri impressa, narratur, Meibomii in suis, ad Gobelini Personæ Cosmodromium, Ætat. 6 cap. 52, Notis, ad vocem Palithi observant, esse monasterium Ordinis S. Benedicti diœceseos Moguntinæ. Si provinciæ Moguntinæ dicerent, intelligi posset; rectius alii locum ponunt in Saxonia; & magis distincte Leibnitius, in hodierno Ducatu Grubenhagio. Apertius Meibomiis errat Henr. Bodo in Syntagmate, scribens, Mathildem in Polde, quasi in palude, monasterium ordinis Præmonstratensis fundasse. Ordo enim ille sesqui seculo post obitum fundatricis monasterii istius primum natus est.

h Quæ sequitur historia, de profanatione ecclesiæ, reconciliatione ejus nocturna, ac tumultu populari; itidem legitur in Actis pag. 853 num. 103 & seqq. Variant tamen hinc & inde circumstantiæ.

i Nienburg, Neuburg, Neuwenburg, ejusdem notionis vocabula sunt Germanis, significantia Novum burgum seu castrum seu castellum: qualia loca cum deinde incrementa ceperunt evaseruntque urbes, iisdem nominibus perrexerunt vocari. Latinis passim dicuntur Neoburgus vel Neoburgum, voce similiter composita ex Græco νέος, novus & Germanico Burgh, nisi malis ultimum membrum a Græco Πύργος, turris, deducere; quod viris quibusdam eruditis placet. Matthæus Merian in sua Topographia Saxoniæ superioris, tabula prima, exhibet in diœcesi Magdeburgensi duas istiusmodi Neoburgos ad Salam fluvium, prope ab ejus confluxu cum Albi, quarum altera ad ripam sinistram, simpliciter dicta Neoburgus seu Neoburgum; altera paulo inferius ad oppositam ripam, cum epitheto appellata, Neoburgus Monachorum, ab eo, ut videtur, quod ibi fuerit monachorum domicilium seu monasterium, fundatum ordini Benedictino a Gerone archiepiscopo Coloniensi ejusque fratre comite Dietmaro, ut est apud Trithemium in Chronico Hirsaug. adannum 972. Uter locus altero antiquior sit, equidem ignoro. In alterutro tamen debet fuisse ecclesia S. Mariæ, quæ hic dicitur temerata, & a Norberto reconciliata.

k Domicilium illud iniquitatis Avelenburg, unde progressi fuerint, qui prædictam ecclesiam S. Mariæ Neoburgi violarunt; non potest Neoburgo admodum procul dissitum fuisse. Situs ejus non indicatur in prædictæ Topographiæ tabula.

l Vocatur ille, Otto comes de Crudorp Chronico Montis Sereni, citato a Sagittario in Historia Norbertina pag. 12.

m Dei Gratia monasterium, anno 1131 fundatum fuisse, scribit idem Sagittarius, & locum propius designat prope Calbam oppidum ad Salam; atque ita porro scribit: Ipse archiepiscopus Norbertus una cum comite Ottone primum lapidem in fundamento reposuit, ac ipse Comes a Norberto ejusdem ecclesiæ factus est canonicus, & in Diaconatus ordinem promotus. Primus illius ecclesiæ præpositus fuit Emelricus, cui successit Evermodus, qui postea Racesburgense pedum indeptus est. Putabam hactenus ego, Evermodum, primum monasteriiS. Mariæ Magdeburgi constitutum a Norberto præpositum, inde ad episcopatum Racesburgensem transiisse, verum certiora habere potuit documenta Sagittarius, illis in locis versatus.

n Prior hic Norberti Patronus videtur appellari S. Victor, quia is Sanctis in patria Norberti, qui ibidem & canonicatum habuerat, martyrium sustinuit & Patronus loci colitur, cujus etiam Sancti reliquias indidem contulerit Norbertus.

o Dedit enim, intelligo, Otto comes. Videntur quippe de Norberto dici non posse, qui e paupere Religioso factus Archiepiscopus, de proprietate sua tam amplas donationes facere non potuit. Nisi intelligatur Norbertus illa dedisse & applicasse ex bonis & voluntate Ottonis comitis, tum ecclesiæ Magdeburgensi, tum novo monasterio Dei Gratia ædificando.

p Alesleben abbatia cum oppido ejusdem nominis, ad Salæ fluvii ripam sinistram, uno circiter milliario supra Berenburgum. Quam abbatiam prius acquisiverit Norbertus ecclesiæ Magdeburgensi ab imperatore, ac tum ab Irmingarde e reditibus abbatiæ emerit oppidum. Nisi tamen aliud Alesleben oppidum hic insinuetur; quia & aliud est prope fines diœcesis Magdeburg, versus occasum.

q Imo, septimo, adhuc currente.

r Nempe, agere. Prius enim illa de re egerat Norbertus cum eodem Innocentio Papa Rhemis, atque adeo nunc Romæ idem negotium iterato susceperit agendum; accepitque tandem bullam pontificiam, quæ prædictos Poliniæ episcopos, ex prima Magdeburgensis archiepiscopatus institutione, Norberto & ecclesiæ ejus subjectos esse confirmat. Bullam ipsam paulo ante protulimus, in qua tamen nulla mentio est Primatus Germaniæ, seu petiti a Norberto, seu negati aut concessi ab Innocentio; uti jam meminimus.

s Altero anno, id est octavo ordinationis Norberti, a XXV Iulii inchoato, quando reversus est cum Imperatore idem Norbertus in Germaniam, eodemque ordinationis suæ anno VIII, nondum completo, Christi 1134 obiit Magdeburgi, post diuturnum languorem, die VI Iunii.

* jmo, nobili

Reliquiæ S. Norberti in abbatia Parcensi prope Lovanium.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis (S.)

C. J.

Habebat Godefridus Barbatus, Lotharingiæ dux idemque Lovaniensis comes, ad muros Lovanii e parte australi vivarium, [Parcum monasterium Ord. Præmonstr.] ubi alebantur feræ; quem locum in usus meliores, a feris ad homines transtulit, qui illic paradisum facerent, ipsique religiosis virtutum exercitiis in angelos transformarentur. Evocavit igitur e monasterio S. Martini prope Laudunum, recens instituti Ordinis Præmonstratensis virorum religiosorum coloniam, duce Gualtero Laudunensis monasterii abbate, de quo supra pag. 26 litt. C, locuti sumus, ipsisque vivarium suum cedens sub annum MCXXIX, ibidem Ordinis Præmonstratensis monasterium excitavit; cui a nomine appellativo Belgico Parck (id Latine vivarium sonat) nomen proprium adhæsit Parcum, eoque hodiedum appellatur. Ejus abbatibus, Gerardo & successoribus ejus, confirmavit Ioannes IV Brabantiæ & Limburgi dux, anno MCCCCXVI, [cujus abbates, Capellani ducis Brabantiæ,] titulum & dignitatem perpetui & hereditarii Cappellani ducis Brabantiæ, uti apud Miræum in Donationibus Belgicis cap. 135. Incolæ olim insigni vitæ religiosæ simul & eruditionis studio inclaruerunt; & qui modo inhabitant, majoribus nihil cedunt; ac nuper specimenreligionis suæ publicum dederunt, cum desiderantes pietatem suam, ex propiore præsentia sancti fundatoris Norberti, magis inflammare, multis precibus exorarunt Abbatem insignis monasterii Montis Sion Pragæ, ubi sacra Norberti ossa, Magdeburgo translata, in media ecclesia supra magnificum altare elevata, honorantur; ut aliquid reliquiarum ejus, suo Parcensi monasterio donaverit, atque cum hisce suis litteris, fidem facientibus, submiserit.

[2] Ego Vitus sacri & canonici Ordinis Præmonstratensis, regiæ ecclesiæ Montis Sion, [obtinet reliquias S. Norberti,] vulgo Strahoff, intra Pragam sitæ, abbas, & per cæsareas provincias ejusdem sacri Ordinis visitator generalis, fide sacerdotali testor, adjacentes Reliquias esse veros pulveres, ex carne beatissimi patris Norberti desumptos; quos ipsemet, tamquam indignus sacrarum Reliquiarum custos, extradidi. In cujus rei majorem fidem propria manu subscripsi & consuetum abbatiale sigillum appressi. Actum Pragæ in monasterio Montis Sion die XI Januarii anno MDCLXXXXVII. Quales autem sint Reliquiæ prædictæ, aliquanto distinctius innotescit ex litteris episcopi diœcesani, illas approbantis ac publicævenerationi permittentis exponi, nec non largientis indulgentias illarum cultoribus, hoc tenore.

[3] Humbertus Guilielmus a Præcipiano, Dei & Apostolicæ Sedis gratia Archiepiscopus Mechliniensis, [ab archiep. Mechlin. probatas,] Primas Belgii, ad Exercitus regios delegatus apostolicus, suæ Majestati a Consilio status &c. Omnibus has visuris salutem in Domino. Notum facimus & attestamur, quod nos a die datæ harum, aperuerimus thecam argenteam oblongam, affabre elaboratam, charta alba involutam, clausam ac sigillatam, & in ea invenerimus tres chartulas albas oblongas, pulveribus plenas, quos, litteris patentibus ibidem junctis, reverendus admodum dominus Vitus, Ordinis Præmonstratensis abbas Montis Sion, asserebat esse veros pulveres, ex carne sanctissimi Norberti, a semet, dictarum Reliquiarum custode desumptos: quare dictos pulveres, servatis iis quæ a Concilio Tridentino servari præscribuntur, ut veros & legales, & ex carne S. Norberti desumptos recognovimus, atque in formam cordis super pannum rotundum flavi coloris, auroque intertextum, compositos, sigilloque nostro minori sursum & deorsum munitos, publicæ venerationi exponi posse concessimus, ac concedimus per præsentes.

[4] Elargimur insuper omnibus & singulis utriusque sexus Christi fidelibus, [concessis etiam indulgentiis.] dictos sacros pulveres in ecclesia Parcensi expositos, visitantibus, & ante eos in spiritu humilitatis & animo contrito quinquies Pater & Ave, aut alias preces juxta fines Ecclesiæ recitantibus, tam in festo dicti Sancti, quam per totam octavam, ac in festo translationis ejusdem, quadraginta; omnibus autem feriis secundis per annum, viginti dies de vera indulgentia in forma Ecclesiæ consueta. Datum Lovanii II Augusti MDCLXXXXVII. Erat autem signatum H. G. A. M. id est, Humbertus Guilielmus Archiepiscopus Mechliniensis; & sigillatum sigillo ejusdem Archiepiscopi, hostiæ rubræ impresso; subscribente secretario Joanne Daniele vanden Kerckhoven.

De Jordano, primo Posnaniæ & Polonorum episcopo, observanda.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis (S.)

C. J.

Antequam huic Appendici ad diem VI Iunii finem imponam, observari nonnulla velim circa Jordanum seu Jordanem, [Chronicon Magdeburg. a Meibomiano diversum,] primum Posnaniæ totiusque Poloniæ episcopum, cujus initium statuimus supra pag. 41 & seqq. factum anno DCCCCLXVIII aut paulo post, id colligentes ex Dietmari Chronico & Chronographo Saxone, nec non ex Chronico Magdeburgensi apud Meibomios, non satis distincte illa de re loquentibus. Nunc opportune mihi innotescit, aliud item Chronicon Magdeburgense superesse, prædictis partim simile, partim dissimile; uti colligi potest ex aliquot textibus, inde allatis a Mabilione (is illud Chronici penes se habuerit) tum Seculo quinto Sanctorum Benedictinorum ad Acta S. Adalberti, primi Magdeburgensis archiepiscopi, a pag. 573; tum alibi sæpe, atque etiam in Annalibus ad annum DCCCCXXXVII pag. 438. In illo Chronico, prout a Mabilione allegatur ad Acta prædicti Adalberti, distinctius sic scribitur de Jordano, num. 14.

[2] [Dietmari textum obscuriorem clare explicans,] His episcopis, quos Magdeburgensi archiepiscopo subjectos voluit Imperator, Jordanem Posnanensem addit Chronographus Magdeburgensis ad annum DCCCCLXIX. Hactenusverba sunt Mabilionis: sequuntur Chronographi ipsius: Adalbertus archiepiscopus, a clero & omni populo magnifice susceptus, in his festivis diebus Natalis Domini consecravit Bosonem, Merseburgensis ecclesiæ pastorem primum; Burchardum, Misnensis ecclesiæ provisorem primum; Hugonem, Cicensis ecclesiæ primum episcopum. His confratribus cooptavit Imperator tres prius consecratos, hoc est Dudonem Havelbergensem, Dudelinum Brandeburgensem & Jordanem Posnanensem, omnes subjectionem episcopo Magdeburgensi, suisque successoribus promittentes. Monachi autem, qui prius ibidem conversabantur, in monasterio S. Mauritii; quando ibi archiepiscopatus institutus est, transpositi sunt in monte, qui dicitur ad S. Joannem in suburbio ejusdem civitatis, V Idus Augusti, hoc est in vigilia S. Laurentii martyris…. Quo autem anno hæc transpositio facta fuerit, certum non tenemus. Annum illum, quem ego quoque ausus non fui in præmissis, certo definire, designat Mabilio tom. 3 Annal. pag. 592, nongentesimum sexagesimum nonum. Malim ego ad annum saltem priorem referre. Illo enim anno Imperator accepta jam plena facultate instituendi diu disideratum archiepiscopatum, missoque Romam Adalberto, ut a Pontifice pallium acciperet, voluerit in reditum ejus sedem episcopalem sive monasterium S. Mauritii, a monachis vacuum esse, & novo archiepiscopo parari: ideoque illi tunc in vigilia S. Laurentii martyris migraverint in montem, non anno sequenti.

[3] [ait, Jordanum anno 968 jam episcopum fuisse,] Quod ordinationem episcoporum, in solennitate nativitatis Domini factam (quando adhuc currebat, secundum aliorum & communiorem computandi rationem, annus DCCCCLXVIII) collector istius Chronici referat ad annum sequentem LXIX, inde evenire putandum est, quod ipse annum non a Kalendis Januarii, sed a Natali Domini auspicatus sit, quod & scriptoribus ecclesiasticis præsertim Martyrologis, olim in usu fuisse scitur. Quod attinet ad textum ejusdem Chronographi, manifestum est, ipsum hoc loco in prima narrationis suæ parte præ oculis habuisse Chronicon Dietmari, a nobis supra descriptum pag. 38 num. 5. Verba enim Dietmari, illic relata, adhibet suisqueinterpolat, explicationis gratia. Sic tribus episcopis, tunc primum ab Adelberto ordinatis, adjicit singulis vocem primus; tres autem reliquos Havelbergensem, Brandeburgensem & Posnanensem dicit omnes prius consecratos fuisse; quod de Posnaniensi minus aperte scripserat Dietmarus, nobisque necessitatem imposuit inquirendi per conjecturas de principio episcopatus ejus. Quibus conjecturis nunc opus non est, scribente hoc Chronographo, Posnaniensem æque ac Havelbergensem atque Brandeburgensem, prius quam tres primo loco nominatos, consecratum fuisse.

[4] Brandenburgensem episcopatum scribit Dietmarus libro 3, [fundato episcopatu Posnaniensi] annos triginta ante Magdeburgensem constitutum fuisse, & Chronicon Magdeburgense apud Meibomios docet pag. 271, Ottonem non longo post tempore, quam monasterium Magdeburgi fundaverat, in terra Slavorum Brandeburg & Havelberg episcopatus duos construxisse, & Moguntiæ metropolis suffraganeos constituisse: quæ ex Chronographo Saxone sumpta sint, eadem ad annum DCCCCXXXIX referente. Quo autem tempore Posnaniensis episcopatus initium habuerit, non æque constat. Ab eodem Ottone institutum fuisse æque ac Brandenburgensem & Havelbergensem, suadetur, quia illumæque ac istos, cum tribus aliis, noviter a se fundatis, novæ metropoli Magdeburgensi anno DCCCCLXVIII subjecit. [post Brandeburgensem quidem,] Vti autem Brandeburgensem & Havelbergensem episcopatus non fundavit, nisi postquam illorum tractuum Slavos Henricus pater ejus ab anno DCCCCXXVI expugnato Brandeburgo, sibi subjecit, & ipse Otto forte dominium suum latius ibidem extendit usque ad Oderam; sic ultra Oderam Posnaniæ episcopum prius non statuerit, quam & regionem illam usque ad Wartam fluvium subegit. Subactam vero fuisse per Geronem Ottonis ducem, indicat quidem Dietmarus, non item quo anno; sic scribens libr. 3 ante medium: Gero orientalium marchio Lusizi & Selpuli, Miseconem quoque (est is Miecislaus Polonorum dux, [sed ante conversionem Miecislai.] de quo supra) cum sibi subjectis, imperiali subdidit ditioni. Id factum notant Annales Gernrodenses apud Meibomios, sub annum DCCCCLIX. Post illud igitur tempus, ex quo tractus ille inter Oderam & Wartam Imperio vectigalis fuit, & ante conversionem Miecislai, instituerit Otto episcopatum Posnaniensem, pari studio Ecclesiæ & Imperii gloriam semper & ubique amplificare conatus; ut inde in ulteriorem Poloniam, adhuc gentilem, viri apostoliciad gentis conversionem a viciniore episcopo commodius emitterentur.

An, Magdeburgensem archiepiscopatum anno DCCCCLXX fundatum esse, scripserit Dietmarus.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis (S.)

C. J.

Dictum est superius, legi in chronico Dietmari, Magdeburgensem archiepiscopatum, [Ostenditur ex ipso Dietmaro,] ejusque primum archiepiscopum Adalbertum, institutos fuisse anno DCCCCLXX: idque legitur passim in codicibus ejus, tum impressis, tum etiam in Ms. nostro; ex quibus eamdem sententiam posteriores plerique scriptores secuti sunt, contra atque nos supra statuimus ex certissimis monumentis, referentes institutionem illam in primo archiepiscopo ad annum DCCCCLXVIII. Hic quæritur, an aliter ipse Dietmarus scripserit. Ego quidem, salvo meliori judicio, persuadere mihi nequeo, Dietmarum, historicum pro illo tempore industrium, qui adolescentiam & potiorem vitæ partem Magdeburgi transegerat, ejusque ecclesiæ, paucis ante annisquam ipse nasceretur, fundatæ, monumenta vidisse dignoscitur, annum, quo instituta ecclesia fuerit, ignorasse. Quod sicui tamen videatur posse factum esse, [ipsum non scripsisse,] ut ignoraret, certe non potuit ignorasse suæ ipsius ecclesiæ Merseburgensis primordia, postquam illi novennio præfuerat Episcopus, quando Chronicon suum scripsit sub finem vitæ. Nec magis ignorare potuit, suam eamdem ecclesiam eodem anno, quo Magdeburgensis, institutam fuisse; & Bosonem primum ejus episcopum a novo Archiepiscopo Magdeburgi in natalitiis Domini festis, præsentibus ex voluntate Imperatoris plerisque Saxoniæ principibus, ordinationem episcopalem cum aliis novis episcopis suscepisse. Scribit quippe illa diserte Dietmarus ipse lib. 2 sub medium.

[2] Scribit item eodem libro, aliquanto post, de obitu & tempore sessionis ejusdem Bosonis in episcopatu, [primum ecclesiæ Magdeburgen. antistitem] his distinctissimis verbis: Boso antecessor meus, a præfato imperatore constitutus, curam sibi commissam annum unum & menses decem ac tres dies regens, in patria obiit Bavaria Kal. Novembr. sepultusque in Merseburg in ecclesia S. Joannis Baptistæ coram summo altari. Ex hac tam minuta, quam accurata, descriptione colligo, Bosonem cum reliquis novisepiscopis, quos supra idem Dietmarus dixerat in festivis Natalis Domini diebus consecratum fuisse, consecrationem accepisse die XXIX Decembris; celebratis nempe prius quatuor tunc concurrentibus festis solennioribus. Colligo item ex computu annorum, quem Dietmarus ante citatum locum facit, quamvis non omni ex parte bono, Bosonem anno tertio post coronationem Ottonis secundi imperatoris, præsente patre anno DCCCCLXVII exunte Romæ celebratam, diem supremum obiisse, utique anno Christi DCCCCLXX, Kalendis, ceu scribit Dietmarus, Novembribus: atque adeo reducto tempore episcopatus ad suum exordium, Dietmarus ex proprio calculo suo nescire non potuit, ordinatum fuisse anno DCCCCLXVIII finiente. Deduxi ego supra pag. 39 num. 13 sub finem, ex chronico Citicensi, obiisse Bosonem anno DCCCCLXIX, sed annus sequens ex Dietmaro præferendus est; & hæc mutatio argumento illic proposito nihil officit, imo robur addit.

[3] Denique idem Dietmarus libro 3 paulo ante medium, describens mortem primi archiepiscopi Adalberti, [institutum fuisse anno 970, sed 968.] illam accidisse ait, quando Otto II (postquam ad illum Lutharius cum filio suo ac muneribus magnificis venerat, & sibi satisfaciens, amicitiam ejus firmiter acquisierat) perrexit in Italiam, & jam Romæ commorabatur, anno videlicet DCCCCLXXXI. Quo item anno necrologium Fuldense apud Leibnitium tom. 3, Schafnaburgensis monachus, Geographus Saxo, & chronicon Magdeburgense obitum Adalberti unanimiter signant. Jam vero pergens, ubi supra Dietmarus, ait, Adalbertum tertio decimo suæ ordinationis anno migrasse ad Christum XII Kalend. Julii. Vbi (ut & hoc notem) editio Reineccii, imo & Leibnitii, habent perperam Junii; recte noster codex Ms. Julii. Si pervixisset igitur Adalbertus usque ad XV Kal. Novembres seu diem XVIII Octobris, quo Dietmarus antea docuit, ipsum Romæ institutum fuisse primum Magdehurgensem archiepiscopum & pallium accepisse, tredecim auni fuissent completi: illis vero ab anno DCCCCLXXXI & die XV Kal. Novembr. detractis, incidit ordinatio ejusdem Adalberti in annum DCCCCLXVIII & diem prædictum; quod certum est, & Dietmarus non potuit ignorare; neque adeo scripsit Adalbertum ordinatum fuisse anno DCCCCLXX.

[4] Chronographus Saxo, uti jam supra diximus, certum annum instituti archiepiscopatus non certo determinavit, [Idem ostenditur ex aliis] sed tantum diem ordinationis primi archiepiscopi, XV Kal. Novembr. in festo S. Lucæ euangelistæ. Quæ tamen illa de re scribit, quamvis inter se non concordent, certo indicant, ante annum DCCCCLXX institutionem factam fuisse. En ejus, sub hoc præfixo titulo, Anno Domini DCCCCLXIX, Ottonis XXXIII, verba: Magdeburgense archiepiscopium ab Ottone Christianissimo imperatore fundatur anno regni sui XXX, imperii vero VI; atque Adalbertus, primus ibidem archiepiscopus ordinatur. Vbi nulli annorum numeri pertingunt usque ad annum Domini DCCCCLXX, imo nec ad annum præcedentem, nisi annus Domini in titulo notatus. Similiter Auctor chronici Magdeburgensis apud Meibomios, scribens de transactione super divisione diœceseos Magdeburgensis ab Halberstadensi, inter Hildewardum episcopum atque Ottonem imperatorem Ravennæ coram archiepiscopo istius loci Petro aliisque antistitibus, ipsismet subscribentibus, conclusa (quando tandem absoluta ibidem fuit Magdeburgensis ecclesiæ plena institutio, sub initium circiter Julii, ut docuimus supra) ait, transactionem illam signatam fuisse anno Dominicæ Incarnationis DCCCCLXVIII, indictione XII, imperii autem ipsius domini Ottonis VII, regni vero XXXIV. Quæ ut commode, adhibita levi in annis regni mutatione, conciliantur; ita longius ab anno DCCCCLXX recedunt. Denique aliud chronicon Ms. Magdeburgense, a Mabilione in Actis Adalberti citatum, quod (uti ex citato ejus ibi textu de re præsenti dignoscitur) Dietmarum pauculis mutatis descripsit, tantum abest, ut ordinationem Adalberti anno DCCCCLXX, quemadmodum nunc in Dietmaro legitur, adscribat; ut clarissime juxta atque accuratissime dicat, illud factum esse, anno Dominicæ Incarnationis DCCCCLXVIII, indictione XII, XV Kal. Novembris, hoc est in festivitate S. Lucæ euangelistæ, anno pontificatus ipsius Domini Joannis universalis Papæ, quarto. Quæ plane omnia eumdem signant annum, mensem ac diem, quibus nos ordinationem Adalberti consignavimus.

[5] Quamobrem uti ex ipso Dietmaro prius ostendimus, ipsum non potuisse ignorare certum annum institutionis archiepiscopatus Magdeburgensis ejusdemque primi archiepiscopi; neque adeo scripsisse,Adalbertum ordinatum fuisse anno DCCCCLXX; ita proxime citati Auctores, qui Dietmarum præ oculis habuerunt atque in multis descripserunt, suo calculo confirmant, ipsum non signasse illo anno ordinationem Adalberti; aut certe judicarunt, annum illum perperam in textu interpositum aut corruptum fuisse: quia omnes illum aliter notant. Apposuerit igitur in textu Dietmariano annum DCCCCLXX interpolator aliquis, aut certe numerum annorum, a Dietmaro expressum, binario auxerit, nisi id librarii socordiæ malis imputare. Atque hæc sufficiant, tum ad vindicandum Dietmarum ab errore, tum ad confirmandam ex ipsiusmet vera scriptione sententiam nostram, supra manifestissime demonstratam.

Utrum Misnensis episcopatus cum Magdeburgensi, an prius, fundatus sit.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis (S.)

C. J.

Fortassis contra sententiam nostram de institutione ecclesiæ Magdeburgensis metropoliticæejusque suffraganeorum episcopatium, quos inter & Misnensis est, [Fabricius episcopatus Misnensis initium] objiciet aliquis, rerum suarum æquo amantior, Annales Misnenses & auctoritatem scriptoris eorum, qui est Georgius Fabricius Chemnicensis, qualisqualis historicus, nomine apud suos, quam re apud alios præstantior. Is in dictis Annalibus, a se compilatis, sub anno DCCCCLVIII, ita incipit: Dicata est ecclesia Misnensis, proximo die Dominico ante divi Martini festum, jubente Ottone I imperatore, qui patris testamento eam perfecit. Id verum esse possit de ecclesia privata, non de episcopali; quod tamen videtur innuere Auctor, dum mox ita pergit: Qui (Otto) populis externis devictis, præter ecclesiam Misnensem fundavit etiam Magdeburgiam ad Albim, Brandeburgiam ad Havelum, Merseburgiam ad Salam, Citicensem ad Elistrum. Inter quas Misnensis dicta Ingenua, quod videlicet libera sit & nulli antistiti aut metropolitano, sed uni Pontifici Romano subjecta. Fundationem Ottonis Joannes XIII Pontifex confirmavit, anno suæ sessionis tertio, & post victos ab Ottone imperatore in Lyci campo Ungaros, itidem tertio. subscripserunt Præsules undequadraginta. Præfuit ei primo loco Burchardus, Ottoni imperatori a sacris, qui auctoritate Hildeberti antistitis Moguntini, e cœnobio Ratisbonensi curator missus, nomine ac titulo pastoris, annos circiter viginti eam rexit. Exemplum confirmationis pontificiæ sic habet ab initio: Joannes episcopus, servus servorum Dei &c.

[2] Hæc Fabricius. Quæ omnia innuunt, fundationem episcopatus Misnensis factam fuisse anno DCCCCLVIII. [perperam constituit an. 958,] Ille enim annus tertius fuit Joannis Pontificis, non quidem XIII, sed tantum XII; idemque item tertius fuit annus a profligatis ad internecionem in Lyci campis ab Ottone Hungaris. Sed quo pacto Burchardus isti episcopatui illo anno præfectus fuerit, quem constat, ante annum DCCCCLXVIII ordinatum non fuisse episcopum? Quo item pacto is auctoritate Hildeberti antistitis Moguntini, annis propemodum viginti ante mortui, eo fuerit missus? Nimiam hæc olent indiligentiam, ut levissime dicam, istius scriptoris: qui insuper videtur ad eumdem annum referre fundationem aliorum episcopatuum, quos nominat; cum tamen Brandeburgensis dudum ante institutus fuerit; reliqui vero omnes cum Misnensi, non nisi decem post annos exordium habuerint. Quid? quod etiameximat Misnensem a subjectione Magdeburgensis archiepiscopi, & uni Romano Pontifici subjiciat? Quæ si vera sunt, collabascunt omnia, quæ de tempore institutionis Magdeburgensis archiepiscopatus & suffraganeorum ejus, operose disputavimus. Quod ut ne fiat, confutandus hic mihi scriptor ille est, quamquam ejus auctoritas hac in re, ex ipsiusmet verbis jam taliter elevata sit, ut æquis arbitris fidem nullis sit factura.

[3] [nec id probat bulla Joannis Papæ,] Videamus modo exemplum confirmationis pontificiæ, quod in confirmationem dictorum suorum adducit Fabricus. Ita, uti jam vidimus incipit: Joannes episcopus servus servorum Dei. Qui (quia bullæ conclusio prætermissa est, nescio cur) discerni inde non potest, fueritne istius nominis XII, an XIII. Dixit Fabricius, annum Domini DCCCCLVIII, fuisse tertium pontificatus Joannis: quod verum est de Joanne XII, falsum est de XIII, quem ipse nominat. Pontifex autem in allegata bulla ait, illam se edidisse postulantibus & assidentibus sibi in ecclesia S. Petri Romæ, augustissimis imperatoribus Ottonibus utrisque, majore & minore, seu patre & filio. At anno DCCCCLVIII, pro quo allegatbullam Fabricius, neuter adhuc imperator erat, & Minor ne quidem rex. Ego ex eadem bulla confirmo sententiam meam; & dico, datum fuisse a Joanne XIII, anno pontificatus IV, Domini DCCCCLXVIII. Ait enim ibidem Pontifex, datam fuisse assidentibus Imperatoribus, anno scilicet imperii majoris sexto, minoris primo. Quæ temporum notæ accurate concurrunt cum annis pontificatus & Domini, proxime dictis, nec possunt alias.

[4] [nec litteræ imperatoris,] In eadem bulla dicuntur Imperatores a Pontifice postulasse, ut Burchardus episcopus, sub jurisdictione sanctæ ecclesiæ Romanæ constitutus, nullius alterius ecclesiæ ditionibus submittatur. Et ideo (uti paulo post inducitur loqui Pontifex) in Christo sanximus firmiterque concessimus, ut nullus metropolitanus, nullus episcopus; præter sedis Apostolicæ antistitem, infra terminos Misnensis ecclesiæ, cui venerabilis episcopus Burchardus præesse dignoscitur, quemquam ordinare, dijudicare, excommunicare, vel aliquid temere exercere ullo modo præsumat. Et hic terminatur bulla ista qualiscumque, prout edita est a Fabricio, qui & continuo sub nota anni DCCCCLXVIII, sic pergit: Publicata hoc anno est templi Misnensis fundatio ab ipso Imperatore, cujus tale exemplum invenimus. Quomodo idtunc factum? quandoquidem ante decennium, jubente eodem Imperatore, ista ecclesia dedicata sit, & primum episcopum Burchardum acceperit; uti ipse Fabricius ibi scripsit? Instrumentum fundationis Ottonianum, quod allegatur, datum fuisse scribitur, Romæ, XIV Kal. Novembr anno Dominicæ Incarnationis DCCCCLXVIII; quando ibidem pridie institutus, pallium acceperat primus archiepiscopus Magdeburgensis Adalbertus a Joanne XIII, & tunc Otto imperator Romæ non aderat.

[5] In eodem fundationis instrumento dicit Imperator: Nostra regali potestate Misnensi episcopatui terminum posuimus, [episcopatum illum subjicientes Magdeburgensi,] nominando fines & determinationes locorum, sicut nominati sunt supra in litteris Joannis XIII Pontificis. Præposterus ordo. Solent fundatores ecclesiarum primo disponere circa ecclesiam fundandam, eique prædia & reditus & limites assignare, ac tum Pontifici Romano probanda & confirmanda proponere. Hic contra factum apparet. Indidem apparet etiam, bullam Joannis P P. non duodecimi, sed decimi tertii esse, non anno DCCCCLVIII, sed posterius datam fuisse, & quidem decennio. Ante enim nec Misnensis, nec Magdeburgensis ecclesiæ re ipsa institutæfuerunt. In hoc ipso fundationis instrumento ne verbum quidem est, de exemptione ecclesiæ Misnensis a jurisdictione Magdeburgensis aut alierius metropolitæ; nedum de subjectione qua soli Apostolicæ sedi parere debeat. Vnde id igitur influxit in bullam supradictam Joannis Papæ? Imo Otto, eodem tempore, quo instrumentum ejus de fundatione Misnensi datum dicitur, voluit & scripsit & præcepit, consentiente Pontifice Romano, ut ecclesiæ, tam Misnensis, quam Citicensis & Merseburgensis, simul tunc primum institutæ, atque etiam aliæ, quæ antea institutæ fuerant a se, novo Archiepiscopo Magdeburgensi subjectionem & obedientiam promitterent: quod & fecerunt sub finem ejusdem anni solenniter Magdeburgi.

[6] Hæc de bulla Pontificia & instrumento Ottoniano, in probationem sententiæ suæ a Fabricio allatis, [Fabricius identidem errat] abunde sunt satis. Ipse sibi & veritati, in præsenti saltem argumento, contradicit tam crebro, ut aliunde indiligentia ejus ostendi non debeat. Prosequens enim Annales suos, ait sub anno DCCCCLXX: Burchardus Provisor ecclesiæ Misnensis, ut Dietmarus eum nominat (hactenus verum est) ab Adalberto antistite Trevirensi (ab Adalberto archiepiscopo Magdeburgensi, scribit Dietmarus) in præsulem consecratur XV Kal. Novembris (consecratum fuisse in festivis Natalis Domini diebus, docet idem Dietmarus) una cum Bosone Merseburgio, Hugone Citicensi &c. Transit hinc Fabricius ad annum DCCCCLXXII, atque infit Præsul, Burchardus, in suo pontificatu nihil egit, quam quod confirmationem pontificiam & cæsaream donationem plebi publicavit: in itinere lapsus de equo, cervices fregit XVIII Kal. Julii. Quid? nihil egit Burchardus; qui Fabricio nostro ad annum DCCCCLVIII, jam factus fuit episcopus Misnensis? Sed corrigit quodammodo se, dum ad an. DCCCCLXX, ejus consecrationem, & biennio post, mortem ejus ponit. Vbiubi tamen ponatur initium episcopatus Burchardi, certum est, ante annum DCCCCLXVIII episcopum non fuisse.

[7] Nec minus certum est, tunc aut Burchardum aut episcopatum ejus Misnensem, [& suis etiam suspectus esse debet.] exemptum a jurisdictione metropolitæ Magdeburgensis non fuisse, nedum uni Romano Pontifici fuisse subjectum, quamvis id in citata Joannis Papæ bulla asseratur; quæ vel ex hoc solo capite convincitur suppositionis. Quid enim? nonne litteræ Pontificiæ, mandata Ottonis, Chronicon Dietmari, quæ supra attulimus, certo convincunt, debuisse Misnensem primum episcopum Burchardum, æque ac ceteros tunc designatos, Bosonem Merseburgensem & Hugonem Citicensem, eodem tempore cum Burchardo Misnensi, primum ordinatos, item Brandeburgensem & Havelbergensem, licet ante institutos, subjectionem atque obedientiam Magdeburgensi metropolitæ ejusque successoribus profiteri, & reipsa professos fuisse? Apage igitur ineptias tam Fabricii, quam instrumentorum, ab ipso in probationem adductorum. Et si is talis est in scriptis ceteris suis, qualis hic esse monstratur, vere magnifaciendus non est; neque videri ingenuis potest tanta laudum encomia meruisse quanta ei a suis tribuuntur.

APPENDIX ADDENDORUM ET MUTANDORUM AD ACTA SANCTORUM MENSIS JUNII TOMO II, DIE VII.

[Errata]

Pag. 1 collocetur initio catalogi Sanctorum: S. Sebastiana Virgo Martyr, Heracleæ in Thracia.

Pag. 4, post catalogum Prætermissorum primo loco ponenda sunt, Commentarius de sancta Sebastiana, ejusque Acta Græco-latina.

DE SANCTA SEBASTIANA,
VIRGINE MARTYRE HERACLEÆ IN THRACIA.
COMMENTARIUS PRÆVIUS
De die cultus, patria, palæstra & tempore martyrii, loco depositionis, deque Actis ipsis.

Sebastiana Virgo Martyr, Heracleae in Thracia (S.)

Seculo 1 sub Domitiano.

C. J.

Reliquerat Henschenius noster, ad vitam meliorem transiens, inter alia Commentariolum perbrevem de S. Sebastiana Thaumaturga, ex Græcorum Menæis & Synaxariis collectum; [S. Sebastiana, alia Thaumaturga,] dubius tamen, quievissetne Sancta ista in pace, an martyrio coronata. Illum, uti relictus fuerat, impressimus ad diem VII Iunii pag. 36, [alia martyr,] & nunc etiam ibidem relinqui jubemus, postquam interea alicujus S. Sebastianæ martyris Acta Græca, uti & alia aliorum Sanctorum, nacti sumus non ita pridem, e celeberrimo sancti Salvatoris cœnobio Ordinis S. Basilii prope Messanam, curante P. Josepho Denti, Domus nostræ Messanensis tunc Præposito, [hoc die colitur:] descripta vero a domno Clemente Mazzulo, ejusdem cœnobii asceta, viro perhumano; jubemus, inquam, relinqui suo loco commentariolum de S. Sebastiana Thaumaturga; tum quia ipsa vere Sancta habetur, atque ut talis colitur hoc die a Græcis: tum ut inde cognoscatur, eodemdie etiam coli aliquam S. Sebastianam martyrem. Quæenim ibidem allegantur e martyrologio Arabo Ægyptiaco, de certamine alicujus S. Sebastianæ, non puto ad Thaumaturgam illam, sed ad nostram hanc Martyrem spectare: quandoquidem & menologium Græcorum Taurinense, quod descriptum habemus, hoc ipso die VII Iunii S. Sebastianam martyrem commemoret; & Acta Martyris, quæ hic damus (De Thaumaturga hactenus nulla innotuerunt) illam referre debent ad eumdem VII diem Junii, quamvis in codice Messanensi, aut fortassis in nostro tantum apographo, indiligentia librarii (in Actis enim ipsis martyrii dies non est expressus) præfigatur dies VII Julii, quo nulla uspiam reperitur S. Sebastiana sive apud Græcos, sive apud Latinos.

[2] Scio quidem, nostram martyrem Sebastianam in menæis Græcorum impressis coli etiam XVI Septembris per commemorationem; [Martyr etiam 16 Sept. & 24 Octob.] atque iterum solennius XXIV Octobris officio integro: item in menologio Græcorum, quod Sirletus latine vertit, tantum coli XVI Septembris, ex quo transiit ad eumdem diem, ejus memoria in martyrologium Romanum: nihilominus eamdem martyrem etiam die VII Iunii cultam fuisse apud Græcos, censet quoque Raderus noster in sua menæorum Græcorum versione latina atque in suis ad illam Animadversionibus, quas habemus in sex voluminibus Mss. Quare & nos sanctæ hujus martyris Acta ad præsentem potius diem imprimenda putamus, quam ad alterutrum posteriorum, tum ut qui illa fortassis inquiret, primo loco inveniat, tum ut conferri facilius possint cum dictis hoc eodem die de S. Sebastiana Thaumaturga, & curiosus talium lector discernere possit per se, eædemne, an diversæ sint Sanctæ istæ. Nostræ præter Martyris titulum, etiam Virginis damus. Præterquam enim quod nihil in contrarium occurrat, appellatur num 12 Virginalis cœtus magistra & Soror Theclæ quæ utique virgo fuit, soror tamen, non carne, sed spiritu & religione.

[3] [Patria ejus] Natale solum Sebastianæ martyris indicaturin Actis nostris num. 10, Sebaste; & in menologio Sirleti Sebaste Phrygiæ, quæ est provincia Asiæ minoris. Verum dubitare cogor, an illa urbs vere ejus patria fuerit, an Heraclea Thraciæ. Nam num. 4 ipsa dicit, a S. Paulo Apostolo, [sitne Sebaste in Phrygia,] veniente in Thraciam, se baptizatam fuisse. Et num 10 testatur Præsidi Sergio Pegasius procurator propinquos Sebastianæ tunc temporis degere sub metropolitana Heraclea in Thracia. Item num. 6 S. Paulus, et apparens Marcianopoli in carcere, animosque addens, prædicit, in patriam suam abducendam esse vinctam. Abducta autem fuit Heracleam Thraciæ; quo & minatus fuerat num. 11 Sergius Præses, Marcianopoli deducendam. ut illic in opprobrium generis sui torqueretur.

[4] Ad hæc menæa impressa ad diem XXIV Octobris, postquam meminerant, [an Heracleæ in Thracia?] Sebastianam a S. Paulo præmonitam fuisse his verbis; Δεῖ σε δέσμιον ἀπελθεῖν ἐν τῇ πόλει σου, διὰ τὴν εἰς Χριστὸν ὁμολογείαν, Oportet te vinctam abire in civitatem tuam, propter confessionem Christi; subjunguntpaulo post: Μαθὼν δὲ Σέργιος ἐκ τῶν παρεστώτων, ὅτι ἐκ τῆς μητροπόλεως Ἡρακλείας ἐστὶ, παρέπεμψεν αὐτὴν δέσμιον τῷ ἐκεῖσε Ἡγεμόνι. Intelligens vero Sergius ex adstantibus, quod ex metropoli Heraclea esset, misit illam vinctam ad residentem illic Præsidem, videlicet Pompianum.

[5] Utra sententiarum præmissarum de solo natali Sebastianæ verior sit, non definio. Putem, conciliari utramque posse, [Hæc certe palæstra martyrii est.] si dicatur Sancta, Sebaste Phrygiæ vere nata fuisse, dum illic forte commorarentur parentes ejus, publici alicujus muneris aut etiam præfecturæ causa. Egisse enim præfecturam illa in civitate patrem Sebastianæ colligitur ex eo, quod num. 10 dicatur ibi ter Candida (qua de re annotabimus pluscula ad citatum locum) dedisse: quod munus videtur a Præfectis locorum, aut in alia sublimi dignitate positis, præcipue dari solitum fuisse. Defunctus autem ibi præfectura sua, redierit pater in Thraciam & Heracleam, quæ patria ejus fuerit, eodem adducens cum reliqua familia filiam Sebastianam, adhuc adolescentulam, quæ postea a S. Paulo Apostolo in Thraciam profecto, doctrina Christiana instructa & baptizata fuit, uti ipsa asserit num. 4. Hinc & Thracia & Heraclea dici patria ejuspossit, tum ob diutinam ejus commorationem & propinquorum ibi præsentiam, tum quia parentes ibidem videntur nati & commorati fuisse, antequam Sebasten migrarent. Utut est, Heraclea certe, urbs Thraciæ celebris, antea Perinthus dicta, Sebastianæ palæstra extremi martyrii fuit; non item locus depositionis seu sepulturæ, quam Acta narrant ipsam obtinuisse in Rhisis, sacro corpore illuc delato opera Angelorum. Sed ubinam terrarum Rhisis illa, aut qualis locus? [Inquiritur in locum sepulturæ.] Quod in Actis constanter scribitur Ῥίσις, Rhisis, in menologio Sirleti Latine legitur urbs Rysistus; in menæis vero Græce impressis, Ῥήσιςος, Rhesistus. Tam nomen, quam locus, paulo accuratius indaganda; eo quod videam, viros etiam doctos & geographiam professos hic allucinari.

[6] Duæ urbes, si tamen diversæ, innotescunt ex antiquis scriptoribus non multum dissimili vocabulo. Altera Resistum seu Resistus ex duobus locis Itinerarii, [Urbs Resistus Antonini] sub Antonini imperatoris nomine vulgati. Altera Ῥαιδεστὸς Rhædestus apud Suidam & Procopium, ac Ῥαιδεστὸν Rhædestum, apud Ptolemæum. Resistum urbem Itineraria ponunt viaordinaria inter civitates, Apros & Heracleam, æquali fere spatio ab utraque dissitam; Rhædestus vero ponitur ad ipsam Propontidem, [an eadem quæ Rhædestus ad Propontidem] laudaturque a commodissimo navigantibus portu. Accipe hujus ex Procopio, lib. 4 cap. 9, descriptionem ampliorem: Ab Heraclea unius itinere diei dissitus erat locus, Rhædestus nomine, commodo ad Hellespontum navigio petendum situ, portu facili, atque ad commercia maritima peropportuno.

[7] Hæc eadem civitas fuit episcopalis in provincia Thraciæ Europa, sub metropoli Heraclea. Ita docent Notitiæ antiquæ Provinciarum atque Episcopatuum Ecclesiæ universæ, [& episcopalis.] post geographiam sacram Caroli a S. Paulo, ab eodem collectæ e variis codicibus Mss. in quibus pag. 10 sub metropoli Heraclea in provincia Europa annumeratur sexto loco Rhodostus. Pag. 42 in eadem provincia Europa & sub eadem metropoli, sexto item loco Rædestus. Pag. 76 sub iisdem provincia & metropoli ponitur primo loco episcopatus Redestenensis. Quanta hic diversitas nominis, & ratio scribendi diversa! quæ tamen ut probare non potest, tot diversa designari loca, quot aliquatenus diversa sunt nomina; ita non facile consentiam, duas potius designari urbes, quam unam; nisi ex situ, a scriptoribusindicato, id concludi possit, quorum tamen nullum inveni hactenus, qui extra provinciam Europæ ac metropoleos Heracleensis, situm ejus ponat; præter Stephanum de urbibus, qui illam in Macedonia collocat, allucinatione passim notata a commentatoribus ejus, Pinedo atque Holstenio.

[8] Christophorus Cellarius, geographiæ peritissimus, in sua orbis antiqui Notitia, in qua tabulam Thraciæ reformatam regionisque descriptionem e veterum libris non indiligenter collegit, [Negat Cellarius,] locat Resiston Antonini ad fluvium Arzum, media fere via recta inter Apros ac Heracleam; Rhædeston vero Suidæ, Ptolemæi & Procopii, statuit prope Chersonesum ad sinum Propontidis, longius a Resisto suo remotum versus meridiem, quam inde recedant Apri versus occidentem. Opinatur itaque duas esse civitates diversas, hac ductus ratione, quam indicat pag. 850, quia Resiston, in Itenerario bis ponitur in via, quæ ad urbe Apris fert Heracleam, sic ut inter utramque sit media.

[9] [an recte?] Verum, quid si Cellarius in sua Thraciæ tabula expresserit Apros situ non suo? Altero quidem loco Itinerarii citati, post Bertii Ptolemæumpag. 14, indicatur iter a Plotinopoli Heracleam sic, Traianopolim, Apros, Resiston, Heracleam. Altero autem, pag. 21, sic proponitur; Traianopolim, Cypselam, Syracellam, Apros, Resiston, Heracleam. Secundum hanc ultimam descriptionem Aprorum, quæ multum differt a situ locorum, in tabula Cellarii expresso, debent Apri magis ad meridiem removeri, ut inde iter fuerit Resiston, non ad Arzum flumen sursum, sed vel ad ostii ejus latus dextrum,ubi in Thraciæ veteris typo Ortelius locat Bisanthen, quæ Ptolemæo eadem est cum Rhædesto; vel in non admodum inde remoto Propontidis tractu, ubi auctor tabularum geographicarum Ptolemæo additarum, figit eamdem Bisanthen, quam & notat, nunc Redestum vocari. Imo etiam secundum prius Antonini iter, concipi potest ibidem Resiston ejus fuisse. Neque enim itinera publica semper recta & breviori via ducebant ad alias atque alias civitates; sed sæpenumero circumducebant, vel ut insigniora loca, qualis erat Rhædestus ad Propontidem, attingerent; vel quod illac commodior quam alia parte via esset. Et sane expeditior fuerit Rhædesto Heracleam juxta oram Propontidis, quam per mediterranea, ibi montosa.

[10] Ad hæc, situs, ubi ponit Cellarius Rhædeston sive Bisanthen, ad Propontidem, [Non videtur.] propinquior est Chersoneso ejusque longo muro, quam sit ostio fluvii Arzi, quod non congruit cum descriptione Procopii, tam ab ipso Cellario, quam hic a nobis producta. Scribit enim Procopius, Rhædeston esse locum maritimum, unius diei itinere ab Heraclea distantem. Situs autem a Cellario notatus forte distabit inde bidui. Et Jacobus Spon, describens suum iter, ab annis non multis illic institutum navigio Callipoli Heracleam, a primo loco numerat P. M. XXX usque ad Perasten pagum; hinc P. M. VI ad Heraclissam, ac totidem porro ad Myriofyton: tum hinc emensus sinum Rhædestensem, tandem appulit ad urbem ejusdem nominis, a qua spatium non admodum longum extendit usque Heracleam. Ex quibus positio nostra Rhædesti seu Resisti maritima, ad dextram Arzi fluminis, aut non tam procul inde, atque ponit Cellarius, plurimum confirmatur.

[11] Procopius præter jam citata de commodo Rhædesti ad navigandum exercendumque mercimonia situ, ait, locum, nullo munimine defensum, [Qualis sit Rhædestus.] barbarorum ac piratarum incursionibus obnoxium fuisse; at Justinianum imperatorem illic urbem condidisse, mœnibus validam magnitudineque insignem. Quæ item conveniunt cum hodierno urbis istius statu, quam memoratus Sponius censet magnitudine parem esse Callipoli, cui V aut VI M. P. circuitu tribuit; at frequentius esse habitatam; positam vero in acclivi loco, unde amœnus in mare prospectus e domibus pateat; ac numerare X aut XII Mahometanorum fana (moscheas vocat) tum majora, tum minora, cum suis turribus; e quibus illi statis horis convocantur ad preces: præterquam quod & Græci multas ibidem ecclesias habeant. Atque hæc de Rhædesto (quod unum idemque cum Resisto nobis videtur) deque ejus situ, plusquam satis hoc loco, tam prolixæ tractationi ea super re minus opportuno. Conferet tamen aliquid hæc elucidatio ad distinctius cognoscendum, quo devenerit sacrum corpus Martyris nostræ, nempe ad locum Rhædeston, ad Propontidem situm, tunc temporis carentem muris, deinde vero probe munitum ab imperatore Justiniano.

[12] De tempore martyrii quid dicam? Consentiunt Acta, [Tempus martyrii.] Menæa & Menologium Sirleti, passam sub Imperatore Domitiano, qui ab anno vulgarisæræ LXXXIII ad XCVI præsedit Romano imperio. Annum quoque indicare volunt Acta nostra, sed tam incertis terminis, ut perdifficile sit, certum inde annum eruere, dum statim initio proponunt annum XXIII persecutionis, quo edicta Domitiani, omnes ad sacrificandum idolis compellentia, prodierint, mortemque Sebastiana martyr oppetierit. Si annus XXIII computatur a persecutione, quæ vulgo prima dicitur, moveri cœpta a Nerone, anno imperii ejus, ut verior sententia habet, undecimo, a Christi nativitate LXIV; reducetur martyrium prædictum ad annum Christi LXXXVII, quo talia edicta Domitiani publicata non fuerunt, tam e sententia Baronii, qui Domitiani persecutionem refert ad annum XCI; quam aliorum Eruditorum, qui verosimilius censent, illam anno XCIII initium habuisse. Ac propterea malim credere, hoc XCIII aut sequenti anno martyrium S. Sebastianæ contigisse. Quæ mea conjectura potius, quam certa sententia, si admittatur, initium persecutionis ex mente auctoris, qui Acta concinnavit, reducendum foret ad annum Christi LXX, quo capta fuit Hierosolymaper Titum; aut ad sequentem, quo idem cum patre Vespasiano de Judæa capta triumphum Romæ egit. Verum haud facile erit aut annis illis, aut toto Vespasiani Titique imperio, persecutionis, in Christianos motæ, seu initium seu continuationem reperire in historia. Relinquam igitur sententiam seu potius ænigma Actorum hac in parte, felicioribus meo ingeniis solvendum, contentus martyrium Sebastianæ Domitiano ultimisque imperii ejus annis adscripsisse.

[13] Acta ipsa quæ damus, olent ætatem, imo & stylum, [Acta, ut videntur, interpolata.] Metaphrastis; nec multo antiquiora crediderim esse, prout nunc quidem sunt. Non tamen negavero, antiquiora quædam præ manibus habuisse scriptorem, ex quibus potuerit cognovisse martyrii tempus sub Domitiano; & palæstram, urbem Heracleam; nec non locum captivitatis, Marcianopolim; ibique præsidentem, Sergium Justum; uti & nomina urbium, per quas Heracleam traducta fuit martyr, ordine suo ac situ relatarum: quamvis non omnes antiquioribus suis nominibus, & seculo Christi primo usitatis, sed postmodum inditis, appellentur: & colligitur, scripta esse Acta posterioribus temporibus. Notandum quoque est, plura in illis dignosci, ex ingenio scriptoris profecta; uti longiores discursus & precationes Sanctæ, invectivæ ejus in Præsides, terminis, mansuetudineSanctorum minus dignis, conceptæ, aliaque, a non nimis imprudenter credulo lectore passim animadvertenda. Damus interim ipsa Acta prout sunt, nunc primum a nobis e Græco in Lactinum conversa.

Duplex Actorum synopsis e Synaxario & Menæis Græcorum.

Sebastiana Virgo Martyr, Heracleae in Thracia (S.)

C. J.

[Compendium vitæ] Priusquam Acta ipsa, quæ dixi, producam, duplex illorum præmitto compendium, alterum e Synaxario Ms. quod olim Sirmundi nostri fuit, nunc vero in Collegio Claromontano Parisiis asservatur, relatum ibi ad diem XVI Septembris; alterum ex Menæis Græcorum vulgatis, prout ibi legitur die XXIV Octobris; illud datur Græco-latine, quia impressum non extat; istud Latine tantum. Primum sic habet: Ἄθλεσις τῆς ἁγίας Σεβαστιανῆς. Αὕτη γέγονεν ἐπὶ Δομετιανοῦ τοῦ βασιλέως, ὑπάρχουσα ἐκ πόλεως Σεβαστῆς τῆς Φρυγίας, ἐδιδάχθη δὲ τὸν εὐσεβῆ λόγον ὑπὸ Παύλου τοῦ ἀποστόλου, καὶ συνεσχέθη ἐν Μαρκιανουπόλει κηρύττουσα τὸν χριστὸν ὑπὸ τοῦ ἡγεμόνος Σεργίου, καὶ τυφθεῖσα παρ᾽ αὐτοῦ, καὶ εἰς κάμινον ἐμβληθεῖσα, τῇ τοῦ Χριστοῦ χάριτι διέμεινεν ἀβλαβής. Μετὰ δὲ ταῦτα ἦλθε εἰς Ὀδυσσὸν, εἶτα εἰς Ἀγχιαλὸν, εἶτα εἰς Ἀρκαδιούπολιν, ἑξῆς κατέλαβεν Ἡρακλείαν τὴν τῆς Θράκης, ἔνθα κρατηθεῖσα παρὰ Πομπηιανοῦ ἡγεμόνος, ἐκρεμάσθη κατὰ κεφαλῆς ἐπὶ ξύλου, καὶ ἐξέσθη ἀκμαῖς σιδηρῶν ὀνύχων, καὶ λέουσι προεθέθη εἰς βορὰν, καὶ τῶν τοσούτων ὑπεράνω γενομένη βασάνων, τὴν διὰ ξίφους ὑπέμεινεν ἐκτομήν. Ἑξῆς καὶ λέγεται ἀντὶ αἵματος ῥυῆναι γάλα. Τὸ δὲ σῶμα αὐτῆς ἐῤῥίφθη ἐν θαλάσσῃ, καὶ ἐνδοθὲν τοῖς πιςοῖς θείᾳ προνοίᾳ ἐθάφη ἐν Ῥεδαςῷ.

[15] [e Synaxario Ms.] Certamen S. Sebastianæ. Hæc fuit tempore Domitiani imperatoris, oriunda e civitate Phrygiæ Sebaste, doctaque sacram Scripturam ab apostolo Paulo, comprehensa fuit Marcianopoli, dum annuntiaret Christum, a Sergio præside; ab eoque verberibus cæsa & in fornacem injecta, per Christi gratiam illæsa mansit. Post hæc venit Odyssum, inde Anchialum, porro Arcadiopolim, tandem Heracleam Thraciæ, ubi tenta a Pompeiano præside, e lignoque suspensa capite deorsum, acutis ungulis ferreis dilacerata fuit: tum leonibus in pabulum objecta; tandem omnibus istiusmodi cruciatibus superior, gladio percussa, diminutione capitis vitam finivit: diciturque e vulnere lac pro sanguine fluxisse. Corpus sanctæ Martyris in mare projectum, indeque divina providentia ereptum, Rhedasti a fidelibus sepultum est Hæc Synaxarium indicatum, quibus similia, sed magis adhuc compendiosa, illo ipso die XVI Septembris, habent Menæa excusa prœmisso isthoc disticho.

Σεβαστιανὴ τῇ τομῇ βλύζει γάλα,
Οὐχ αἷμα καὶ σὰρξ, ὧστπερ οὖσα πρὸς ξίφος.

Sebastiana cæsa gladio cum fuit,
Manavit humor lacteus pro sanguine.

[16] [Aliud prolixius] Prolixius Actorum compendium, quod Menæa ad diem XXIV Octobris, præfixo iterum eodem disticho, exhibent, ita sonat Latinis: Imperante Domitiano commorans Marcianopoli sancta martyr Sebastiana, accusata fuit apud Sergium præsidem, quod Christiana esset; adductaque ad ejus tribunal & confessa, se Pauli apostoli discipulam esse, ab eoque sacrum baptisma suscepisse, ac paratam pro Christo vitam profundere; primum quidem globulis plumbeis toto corpore diverberatur, & mox in carcerem detruditur; in quo ei apparuit sanctus Apostolus, confortans illam his dictis: Bono animo esto, nec tristeris. Oportet enim te ob confessionem Christi ligatam duci in patriam tuam. Septimo autem die, jubente Præfide, educta e carcere, in rogum luculenter accensum injicitur, ubi multo perstans tempore absque læsione, incolumis exivit cum omnium admiratione atque stupore. Orante autem ipsa Deum, perstrepuit e cælo sonitus magnus cum fulminibus, tonitruis ac grandinis tempestate; quibus & rogus extinctus est, & multi in periculum vitæ adducti, & Præses ipse cum reliqua turba fugam præceps capessivit.

[17] Post hæc allocutus Martyrem Præses, interrogavit: Quæ es tu? [Ex Menæis impressis.] Quæ tua conditio? Quæ patria tua? Ipsa autem responsum dante nullum, cum didicisset a circum adstantibus, e metropoli Heraclea ortam esse, vinctam ad id loci præsidem misit. Angelus autem Domini, conspicuum se illi præbens, dixit: Confide, filia Dei; oportet enim te præsidi Pompiano (Πομπιανῷ) sisti, sed ego tecum sum. Ubi vero Heracleam pervenit ac Præsidi oblata est, is denuo suspensam e ligno, crudeliter dilaniari per tres horas mandavit; & carnes ejus, a corpore verberibus avulsæ, suavem unguenti odorem exhalabant; ipsa interim tacite orante; ut omnes adstantes dicerent, corpus exanime cruciari. Depositam igitur ex equuleo, feris ad devorandum objecerunt; immissusque in illam prægrandis leo, ubi prope abfuit, humana voce ex imperio divino ad correctionem impiorum locutus est, Martyrem quidem laudans, illos vero redarguens.

[18] Deinde terribilis leæna, emissa e cavea, nihilo amplius nocuit. Postquam enim ad Martyrem accesserat, ab altero ejus latere constitit: sicque ambæ feræ adstiterunt utrimque, non secus atque innocentes agni. Hinc nesciens, quo se verteret Præses, lata in illam capitali sententia, extra urbem ductæ pretiosum caput præsciderunt, quod lac pro sanguine effudit. Tum Præses sacrum ejus corpus una cum capite, addita triginta librarum plumbi pondere, in culeo probe firmato inclusum, præcipitari in altum mare jussit. Angelus autem Domini, culeo disrupto, corpus Sanctæ transtulit in locum, qui appellatur Rhesistus (Ῥησιστὸς,) & matrona quædam, Syncletica nomine, divinitus monita, sindone illud involvit atque unguento delibutum in proprio loco Rhesisti sepelivit.

ACTA MARTYRII
Græco-latina auctore anonymo.
Ex Cod. Græco sancti Salvatoris Ordinis S. Basilii prope Meßanam.

Sebastiana Virgo Martyr, Heracleae in Thracia (S.)

EX MS. INTERP. C. J.

CAPUT I.
Capta sub Domitiano imperatore Sebastiana, plumbatis cæditur.

Ἔτους τρίτου καὶ εἰκοστοῦ τοῦ κατ᾽ ἡμὰς διωγμοῦ, ἔσχεν ὁ διάβολος χώραν, καὶ προσβαλῶν τὸ βέλος τῆς ἁμαρτίας, πολλοὺς ἐπολέμει, ὡς πλῆθος πολὺ ἀποπλανηθῆναι. Ἐξεπέμφθησαν γὰρ Ἄρχοντες ἄνομοι καὶ Κριταὶ ἀδικίας, ὥστε ἐπὶ θύειν βδελύγμασι [πάντας ἀναγκάσωσιν.] Πολλὴ οὖν θλίψις καὶ ἀνάγκη ἦν ἐπὶ τοὺς Ἁγίους διὰ τὴν τῶν ἀπολλυμένων σύνδεσιν. Ὡς οὖν ἐξεπέμποντο τὰ διατάγματα σὺν τοῖς Ἄρχουσι τοῦ Βασιλέως, κατήντησέ τις Ἄρχων ἐν τῇ Μαρκιανοῦ πόλει, ὀνόματι Σέργιος Ἰοῦστος, λιμὸς τοὺς τρόπους καὶ πάσῃ κακίᾳ ἠμφιεσμένος.

[2] Εἰσελθὼν δὲ ἐν τῇ Μαρκιανοῦ πόλει, ὡς λέων ἄγριος ἐβρύχετο, ἔχων τὸ ἔνδυμα τοῦ διαβόλου. Τῇ πρώτῃ ἡμέρᾳ ἐζήτησεν ἱερεῖς τῆς Ἀρτέμιδος, καὶ εὑρὼν τρεῖς, Σωσίπατρον, καὶ Φιλητὸν, καὶ Δημήτριον, εἶπεν αὐτοῖς. Οἴδατε τὸ πρόσταγμα Δομετιανοῦ τοῦ Βασιλέως, πῶς κελεύει θύειν τοῖς θεοῖς, καὶ διαμένειν εὐμενῶς· τιμὰς δὲ λαμβάνειν οὐ μικρὰς, τοὺς μὴ πειθομένους, καὶ δειναῖς κολάσεσιν καὶ τιμωρίαις ὑποβάλλεσθαι, μάλιστα τοὺς Γαλιλαίους τοὺς καλουμένους Χριστιανούς. Ἐπελθόντες οὖν τὸ πρῶτον ἐπὶ τὸν τόπον τῆς πόλεως, καίτοι ὁμοίως ἤσαντες· τῇ δευτέρᾳ ἡμέρᾳ καθῆλθον ἐπὶ τὸ καθάλυμα τῆς Ἀρτέμιδος τοῦ ναοῦ, ἐπαγαγόντες λίβανον c, καὶ ἐπιθύσαντες τῷ εἰδώλῳ τὴν ἄνομον θυσίαν ἐκόμιζον. Μετὰ οὖν τὸ ἐπιτελέσαι τὴν θυσίαν τῶν δαιμόνων, εἰσῆλθεν Ἄρχων ἐν τῇ πόλει, καὶ τῇ τρίτῃ ἐπιθύει τῇ Ἑκάτῃ. Χορτασθεὶς δὲ τῶν δαιμονικῶν θυσιῶν, μεθὰ ἑπτὰ ἡμέρας, τῶν μαθητῶν τοῦ Χριστοῦ κρυπτομένων, προκαθήσας ὁ Ἄρχων τῆς ἀδικίας ἐν τῇ ἀγορᾷ, καὶ καλέσας πάντας τοὺς συμβουλευθὰς αὐτοῦ, ἐκέλευσεν ἀναγνωσθῆναι τὰ διατάγματα τοῦ Βασιλέως.

[3] Δομετιανὸς, κράτιστος Σεβαστὸς, δήμοις πόλεων καὶ χωρῶν, τοῖς πρὸς ἡμᾶς εὐνοἳκῶς ἔχουσιν, σπουδὴν πᾶσαν δείξασθαι τοῖς εὐμενέσι θεοῖς προθύμως ἐξακολουθῆσαι. Εἂν γὰρ εὐγνωμονῆτε πρὸς τὰ διατάγματα ἡμῶν, τὰς τῶν βασάνων τιμωρίας οὐκ ὑποδέξεσθε. Τούτων δὲ οὕτως διατεταγμένων ἀσεβῶς, ἐζητοῦντο οἱ τοῦ Χριστοῦ κληρονόμοι, καὶ τῶν Ἀποστόλων σύγκληροι. Φήμης οὖν διαδοθείσης οὐ μικρᾶς, καὶ διατρεχόντων τῶν ἀσεβῶν προσταγμάτων, ἐμηνύθη καὶ κατὰ τὴν ἁγίαν Σεβαστιανὴν, καὶ τὴν αὐτῆς πολιτείαν. Ἦν δὲ διακόνισσα καὶ Ἡγουμένη ἔνδοξος, καὶ πιστὴ οἰκονόμος τοῦ Χριστοῦ, ἀσκητικὰς ἀμνάδας τοῦ Χριστοῦ ἀνατρέφουσα. Ὡς οὖν ἡ ζήτησις ἐγένετο, συνελήφθη ἡ ἁγία Σεβαστιανὴ ὑπὸ Ἀντονίου τινὸς εἰρουνάρχου, καὶ προσῆλθεν τῷ Ἡγεμόνι, ὡς ἀμνὰς ἐπίσημος ἐκ ποίμνης νοερᾶς, καὶ ἔλαμπε τὸ πρόσωπον τῆς Ἁγίας ὡς λαμπὰς ἡλίου ὅταν ἀνατέλλει. Τοῦ δὲ κύρηκος ἐπιβοοῦντο καὶ σαλπίγγων ἐπιφωνουσῶν, καὶ λεγόντων· Εἰσαχθήτωσαν οἱ τοῦ Ἐσταυρωμένου κληρονόμοι, εἰσελθέτωσαν οἱ τοῦ Ναζωραίου στρατιῶται. Φόβος οὖν οὐ μικρὸς ἦν, καὶ τάραχος οὐκ ὀλίγος, βοήτε καὶ βομβή f.

[4] Τότε ὁ Ἀντόνιος εἰσήγαγεν τὴν τοῦ Χριστοῦ Δούλην. Ὡς οὖν εἶδεν ὁ ἡγεμὼν τήν Ἁγίαν, ὡραῖαν τῷ κάλλει καὶ τῇ ὄψει στίλβουσαν, ἐξεπλάγη ὁ τύραννος ἐπὶ τῷ κάλλει αὐτῆς, ὡς μετὰ πολλῆς ἀπονοίας τολμᾷν ἐπερωτῶν τὴν Ἁγίαν. Ὁ Σέργιος ὁ ἡγεμὼν, εἶπεν. Τί τὸ ὄνομα τῆς ἑστώσης; Σεβαστιανὴ εἶπεν, Χριστιανὴ, καὶ τῆς τοῦ Χριστοῦ ποίμνης διάκονος. Σέργιος ἡγεμὼν εἶπεν· Οὐ περὶ τοῦ ἀξιώματος, οὐ καὶ δοκεῖς ἔχειν, ἐπερωτῶ σε, ἀλλὰ περὶ τοῦ ἀνόματός σου. Τίς καλῇ; Λέγε οὖν τὸ ἀληθὲς πρὸ τοῦ βασανισθῆναι. Σεβαστιανὴ εἶπεν. Πτοεῖς με, ὡς δειλὴν καὶ ἀνίσχυρον. Γίνωσκε ἐν τοῖς πρώτοις τὴν ἀπόκρισίν μου ἀληθεύουσαν, ὅτι Χριστιανή εἰμι. Ὅμως ἵνα μὴ περὶ τοῦ ὀνόματός μου ἄπρακτος μένῃ, Σεβαστιανὴ καλοῦμαι παρὰ τῶν ἁγίων γονέων μου. Ἔπειτα παρὰ τῶν Ἀποστόλων ἁγίων, Χριστιανὴ ἐκλήθην. Ὁ γὰρ ἔνδοξος πάντων τῶν Ἀποστόλων, ἅγιος Παῦλος, ἐλθὼν ἐν κλίμασι τῆς Θράκης, ἐβάπτισέ με, καθηχήσας με τὸν λόγον τοῦ Χριστοῦ. Λοιπὸν ὃ βούλει ποιεῖν, ποίησον, ὠμότατε πάντων ἀνθρώπων, καὶ ἀσεβέστατε. Ὁ ἐμὸς Θεὸς ἄτονόν σε ποιήσει, ὅτι τὴν τοῦ Χριστοῦ ποίμνην τολμᾷς λυμαίνεσθαι, τύραννε μιαρώτατε. Ταύτην τὴν ἀσεβεστάτην ἱερουργίαν ὁ ἱερόσυλος έξἐπεμψέ σοι Βασιλεύς· ἀλλὰ πιστεύω τῷ Χριστῷ μου, ὅτι κᾳκεῖνον νευρολύσει, καὶ σε ἄτονον ποιήσει.

[5] Σέργιος ἡγεμὼν εἶπεν. Ὑβρίζεις· μεγάλως τιμωρηθήσῃ. Σεβαστιανὴ εἶπεν: Πρόθες τὰ παράνομά σου βασανιστήρια ἤδη τάχιον. Ἐγὼ γὰρ σπέυδω θυσίαν ἑμαυτὴν τῷ Χριστῷ προσαγαγεῖν καὶ ζῇν εἰς τοὺς αἰῶνας. Σέργιος εἶπεν, Ἐλθέτωσαν δήμιοι καὶ τυπτέτωσαν αὐτὴν ἐν σφαίραις μολυβδίναις, ἵνα οὕτως οἱ πόνοι αὐτὴν [ἀναγκάζωσι πείθεσθαι] τοῖς θεοῖς. Ὡς δὲ ἐτύπτετο ἡ ὁσία Σεβαστιανὴ, οὐδεμίαν ἀνεφῆκε φωνήν· εὐωδίαν δὲ μεγίστην ἐνέπνευσεν, ὡς καὶ τὸν Ἡγεμόνα κελεῦσαι τοῦ παύσασθαι τοὺς βασανιστάς. Καὶ ἦν ἡ Ὁσία ὡς μήδε ὅλως βασανισθεῖσα, ἀλλ᾽ ἦν θεωροῦσα εἰς τὸν οὐρανόν. Σέργιος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἠίσθου τῶν βασάνων, Βαστιανὴ, ἢ οὐδέπω; Σεβαστιανὴ εἶπεν, Ποίων βασάνων; Ὁ Ἀνθύπατος εἶπεν. Θαυμάζω, πῶς λέγεις, ποίων βασάνων; Μειζοτέραις ὑποβληθήσῃ τιμωρίαις. Σεβαστιανὴ ἐ͂ιπεν. Ἐὰν πῦρ ἔχεις, δεῖξον· εἰ καὶ ξίφος, προβαλοῦ· Θῆρας σφοδροὺς; προσάγαγε. Οὐδὲν γάρ μου τῶν σῶν ἁπειλῶν πείσει τὸν νοῦν ἀποστῆναι ἀπὸ Θεοῦ ζῶντος καὶ κραταιοῦ, καὶ προέχειν βδελύγμασιν ἀκαθάρτοις, ὧν τὸ τέλος ἀφανισμὸς καὶ θάνατος τοῖς σεβομένοις αὐτά.

[6] Σέργιος ἡγεμὼν εἶπεν, ἄκουσόν μου καὶ θύσον, καὶ σώζου. Ζεβαστιανή εἶπεν, Φλυαρεῖν μεμάθηκας, Ἡγεμών. Συμβουλεύω δέ σοι ἀποστῆναι ἀπὸ τῶν δαιμόνων τῶν μιαρῶν καὶ ἀκατάρτων, ἵνα μὴ εἰς πῦρ καὶ σκώληκα καταπονηθῇς. Σέργιος ἡγεμὼν εἶπεν, τέως πειρασθήσῃ τοῦ ὧδε πυρὸς, καὶ ἐκέλευσεν αὐτὴν ἀναληφθῆναι ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ, λέγων· Νουθέτησον ἑαυτὴν, καὶ θύσον τοῖς θεοῖς· εἰ δὲ μήγε, πυρί σε ποιήσω δαπανηθῆναι. Ἡ ἁγία Σεβαστιανὴ εἶπεν, Υἱὲ τοῦ διαβόλου, ποίει τὰς ἐπινοίας τοῦ πατρός σου τοῦ σατανᾶ. Ἦλθεν γὰρ ὁ καιρὸς, ἵνα ἐκεῖνος μὲν γένηται κατάλυμα, οἱ δὲ πειθόμενοι αὐτῷ, εἰς ἀπώλειαν ἔσονται εἰς τὸν αἰῶνα. Ὡς δὲ εἰσῆλθεν ἡ Μακαρία εἰς τὸ δεσμωθήριον, ἔδοξεν τὸν θεὸν, λέγουσα· Εὐχαριστῶ σοι, Κύριέ μου Ἰησοῦ Χριστὲ, ὅτι ἐπεῖδες ἐπὶ τὴν ταπείνωσιν τῆς δούλης σου, καὶ συνῆψάς με μετὰ τῶν Ἁγίων σου. Εὐχαριστῶ σοι, Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ, ὅτι νῦν πλουτῶ, εἴτε κόσμον οὐκ ἔχω. Εὐχαριστῶ σοι, Χύριέ μου, ὅτι νῦν ἀπαλλάττεις με μεριμνῶν. Νῦν οὗν παρακαλῶ σε, Δέσποτα, φύλαξον τὸν ἐμοὶ δεδομένον μυστήριον διὰ τοῦ μεγάλου σου Ἀποστόλου, ἵνα καταξιωθῶ δι᾽ αὐτοῦ τὸν τόπον τῆς ἀναπαύσεως. Ὡς δὲ ηὔξατο ἡ Ἁγία, ἐν φυλακῇ οὖσα, ἐφάνη αὐτῇ ὁ ἅγιος Παῦλος, λέγων αὐτῇ, Φάγε καὶ πίε· καὶ μὴ πτωηθῇς· δεῖ γάρ σε ἐν τῇ σῇ πόλει δέσμιον ἀπελθεῖν· καὶ ἐξῆλθεν, εἰπὼν αὐτῇ, Εἰρήνη σοι.

Anno vicesimo tertio a persecutionis nostræ grassatus est diabolus; & emittens tela peccati, plurimos expugnavit, atque in errorem induxit. [Missus Martianopolim] Emissi quippe sunt Præsides iniqui & judices injusti, ut compellerent omnes ad immolandum idolis: ex quo multa afflictio & angustia obvenit Sanctis, propter pereuntium comprehensionem. Cum igitur dimittebantur Præsides cum edictis Imperatoris, pervenit illorum unus Marcianopolim b, Sergius Justus nomine, sordidus moribus totusque malitiosus.

[2] Ingressus ille Marcianopolim, ut ferus leo rugiebat, totum indutus diabolum: & primo mox die quæsivit sacrificulos Dianæ, [Præses Sergius Justus] inventisque tribus, Sosipatro, Phileto & Demetrio, dixit eis: Nostis edictum Domitiani imperatoris, quo jubet sacrificari diis, illudque facientes manere in pace, cruciari vero pœnis multis illos, qui non parent, gravibusque suppliciis ac tormentis subjici, præsertim Galilæos, qui appellantur Christiani. Ingressi igitur primo die civitatem, unanimiter se oblectabant. Altero autem die descenderunt ad diversorium templi Dianæ comportantes thus, & sacrificarunt idolo diabolicum sacrificium. Quod posteaquam dæmonibus oblatum fuit, intravit in urbem Præses, ac tertio die sacrificat Hecatæ. Saturatus vero istiusmodi diabolicis sacris, post septem dies, latentibus Christi discipulis, sedit iniquus Præses pro tribunali in foro, convocatisque consiliariis suis, mandavit edictum Imperatoris legi; quod sic habebat.

[3] Domitianus, Imperator Augustus, omnibus urbium provinciarumque nostrarum populis, erga nos bene affectis, mandat omne studium adhibere, [publicate dicta Domitiani Imp.] quo benignis diis prompte obediatur. Si enim benevoli sitis erga edicta nostra, tormentorum supplicia non sustinebitis. His ita impie constitutis, inquirebatur in heredes Christi & coheredes Apostolorum. Eiusque rei late didita fama, divulgatisque quaquaversum impiis decretis, delata quoque fuit accusatio adversus S. Sebastianam eiusque vivendi modum. Erat autem illa Diaconissa atque Hegumena d eximia, & fidelis ministra Christi, asceticas ejus agnas pascens. Ubi igitur inquisitio facta est, comprehensa quoque fuit S. Sebastiana, ab Antonio quodam, publicæ quieti conservandæ præposito e, adductaque est velut agna signata, sacro ovili ad Præsidem, fulgens tota facie, tamquam splendor solis orientis. Tunc tubis sonantibus, præconis vox intonuit: Adducuntor Crucifixi heredes, ingrediuntor milites Nazaræi. Hinc timor & turbatio non levis suborta est, & clamor & strepitus.

[4] Tunc introduxit Antonius Christi famulam, quam ut vidit Præses, [eique sistitur S. Sebastiana,] multo decore insignem & facie rutilantem, perculsus est pulcritudine ejus, ut præ multa animi commotione vix tandem ausus sit ipsam interrogare, dixitque: Quod nomen est hic adstantis? Sebastiana dixit Christiana sum & gregis Christi ministra. Sergius Præses dixit; Non de dignitate tua, neque quid videaris habere, interrogavi te; sed de nomine tuo, quid voceris. Dic igitur veritatem, priusquam cruciatibus compellaris. [S. Pauli Apostoli discipula,] Sebastiana dixit; terrificas me, quasi timida essem & ignava. Scito, me prima responsione mea veritatem dixisse, quia Christiana sum. Verumtamen ut ne diutius te lateat nomen meum, Sebastiana vocor, indito mihi a sanctis parentibus meis tali nomine; deinde vero a sanctis Apostolis appellata sum Christiana. Sanctus quippe & gloriosus inter ceteros Apostolos Paulus, veniens in Thraciam baptizavit me, Christi Euangelium edoctam. De cetero tu quod vis facere, fac; omnium hominum crudelissime atque impiissime tyranne [Scito tamen] quod Deus meus destruet te. quoniam audes vastare Christi gregem. Emisit te quidem sacrilegus Imperator, ut impiissimum sacrificium facias; verumtamen confido in Christo meo, quod & illum & te dissoluturus sit.

[5] Sergius Præses dixit; Ludificas: graviter cruciaberis. Sebastiana dixit; [quæ verberata non læditur,] Profer modo quantocius iniquitatis tuæ tormenta: ego enim festino me ipsam Christo meo sacrificium offerre & vivere in æternum. Sergius dixit; Accedant tortores ipsamque verberent globulis plumbeis g, ut sic cruciatus illam cogant obedire diis. Dum vero verberabatur Sancta, nullam emisit vocem; sed suavem spiravit & copiosum odorem, ut ipse Præses juberet tortores verberibus supersedere: & Sancta nulla omnino parte læsa apparuit; sed oculis animoque intento contemplabatur cælum. Sergius Præses dixit; Sensisti tormenta, Bastiana h, an nondum? Sebastiana dixit; Quæ tormenta? Proconsul dixit; Miror qui dicas, Quæ tormenta? gravioribus subjicieris. Sebastiana dixit; Si ignem habes, adhibe; si gladium, profer; si feras terribiles, adduc. Nihil enim minarum tuarum efficiet, ut animum meum abstraham a Deo vivo & potente, eique præferam impura idola, quorum finis interitus, & mors illis qui ipsa colunt.

[6] Sergius præses dixit; Audi me, sacrifica & salvare. [& in carcerem ducitur,] Sebastiana dixit; Nugari didicisti. Tibi ego consilium do, ut recedas a scelestis impurisque dæmonibus, ne ad flammas & vermes demergaris. Sergius præses dixit; Jam igni examinaberis: simul jussit illam compingi in carcerem, dicens: Consule tibi ipsa & sacrifica diis; alioquin te igni consumam. Sancta Sebastiana dixit, Progenies diaboli, exsequere quod tibi inspirat ille pater tuus. Venit enim tempus, ut ille quidem dissolvatur; hi vero qui ei parent, in perditione erunt sempiterna. Ubi autem ingressa fuit Sancta in carcerem, glorificavit Deum, dicens; Gratias tibi ago, Domine Jesu Christe, quia respexisti super humilitatem famulæ tuæ, & coniunxisti me cum Sanctis tuis. Gratias tibi ago, Domine Jesu Christe, [ubi visitatur a S. Paulo,] quia nunc dives sum, etsi nondum habeam ornatum. Gratias tibi ago, Domine Jesu Christe, quia nunc liberas me curis meis. Nunc igitur, quæso te Domine, conserva in me, quam dedisti mihi per magnum Apostolum tuum, fidem; ut merear per eumdem consequi locum refrigerii. Ita Deum in custodia precatæ apparuit S. Paulus, & dixit; Comede ac bibe, nihil metueris. Oportet enim te tuam in civitatem abire vinctam; dicensque, Pax tibi, recessit.

ANNOTATA.

a Unde persecutionis hujus initium ducat auctor, non est facile divinare. Cum tamen dicat, imperante Domitiano emissisque ab eo edictis, passam esse Sebastianam; debet hujus martyrium referri ad ultimum imperii ejus triennium, cœptum in anno vulgaris æræ XCIII. Ante enim non satis ostenditur Domitianus in Christianos sæviisse: ut pluribus dictum est in commentario prævio num. 12.

b Urbs celebris olim fuit Martianopolis (atque hodiedum quoque est, auctore Holstenio, sub nomine Preslaw) sic dicta a Traiano ejus conditore, in gratiam sororis Marcianæ clarissimæ feminæ, si Ammiano cap. 4 libri 27 fides. Situm ejus designant Acta num. 13, non ut plerique recentiores cum Itinerario Antonini, in ora Ponti Euxini, inter Odessum & Anchialum; sed supra Odessum; sic ut Marcianopoli Odessum, & inde Anchialumiter sit: debetque statui, juxta tabulam Peutingerianam, in mediterraneis Mœsiæ, aliquot passuum millibus a Ponto remota.

c Legebatur Λευκόνον, quod non capio. Reposui λίβανον; thus, incensum, quale quid oratio videtur requirere.

d Coniungit hic Auctor titulos duos, quos primo Christi seculo conjunctim in una persona obtinuisse, vix putem; dum vocat Sanctam nostram Diaconissam atque Hegumenam. Si tum Diaconissa fuit, vix credi potest, fuisse virginem. Isto quippe nomine primis seculis veniebant unius mariti uxores aut viduæ, & quidem ætatis admodum provectæ. At posteriori tempore, eædem, tum Diaconissæ, tum Hegumenæ vocabantur, quæ congregationibus sacratarum Deo virginum præsidebant; quali etiam præfuisse Sebastianam, innuitur. Verum talibus ipsam virginibus præfuisse Hegumenam, prout illæ sequentibus seculis congregatæ in unum fuerunt sub certa vivendi norma; vix equidem opinor. Habuerit fortasse quasdam, vel seorsim omnes, vel paucas simul habitantes, quibus legem Christianam & perfectioremvitæ modum instillavit. Credidero igitur, Auctorem ex usu sui seculi illic locutum esse. De Diaconissis si quis legere plura cupit, adire potest Gasparem Albaspinam, in collectione Conciliorum Labbei, tomo 2. col 83, aliosque passim obvios.

e Græce vocatur Antonius iste, Εἰρηνάρχης, Irenarcha, quod est Princeps pacis & quietis publicæ, quam ex officio tales conservare debebant in provincia aut territorio sibi commisso: & si quem illam turbantem deprehenderent, ducebant ad provinciæ Præsidem pro meritis puniendum. Originem videtur istiusmodi magistratus habuisse ab Octaviano Augusto, qui cum Italiam aliasque imperii regiones a grassatoribus passim infestari cognovisset; illos, inquit Suetonius, dispositis per opportuna loca stationibus, inhibuit: quarum stationum Præfectis ex re indiderint Græci nomen renarcha. Sed lapsu temporis Stationarii isti cum suisPræfectis degenerarunt ab instituto, & qui tut as a grassatoribus præstare debebant provincias, cœperunt ipsi prædari & grassari. Qua de re extant querelæ & reformatio Theodosii junioris, Lege unica de Irenarchiis, quam vide sis, in eamque Jacobi Gothofredi commentarium, tom. 4 pag. 609.

f Βομβή. An, pro Βόμβος? Quæ vox apum propria est, & strepitum quoque significat.

g Qui nempe globuli, extremis funiculis innexi, nervoso brachio intorquebantur in nuda Martyrum corpora, & non raro inferebant necem. Vulgo latine dicuntur Plumbatæ; de quarum crudeli usu plura habet Antonius Gallonius libro de Martyrum cruciatibus a pag. 161. Græcis medii ævi dicuntur numero singulari Πλουμάτον & Πλουμβάτον Plumbata: Libanio autem, orat. 7 pro Aristophane, sunt αἱ ἐκ μολίβδου σφαῖραι, Sphæræ seu globi plumbei, quod convenit cum textu nostro.

h Bastiana. Græce enim est, Βαστιανὴ, imminuta per aphæresin voce. An a Præside per contemptum sic appellata? An sit mendum librarii?

CAPUT II.
Disputat cum Præside; igni imposita non læditur, hunc precibus suis extinguit.

Ἐγένετο δὲ μετὰ ἡμέρας ἑξ, συμβούλιον ἑποίησεν ὁ κακόσχολος Σέργιος εἰς μέσον τῆς ἀγορᾶς καῦσαι τὴν Ἁγίαν δημοσίᾳ, διὰ τὸν τῶν λοιπῶν φόβον. Τῇ δὲ ἑβδόμῃ ἡμέρᾳ ἐξῆλθεν ἡ Ἁγία ἀπὸ δεσμοτηρίου, ὡς ἀπὸ λουτροῦ, λαμπρὰ τῇ ὄψει, ὡραίᾳ σφόδρα τὸ σῶμα ὅλον δεδοξασμένη. Ὡς οὖν πάλιν· προσηνέχθη εἰς τὴν ἀγορὰν, προκαθήσας ὁ τύραννος ἤρξατο ἐπερωτᾷν αὐτήν πολλοῖς λόγοις, λέγων· Μετανόησον ἀπὸ τῆς ἀπονοίας σου, καὶ θύσον τοῖς θεοῖς. Σεβαστιανὴ εἶπεν· Ποῖος οὖν τῶν θεῶν σου μείζων ἐστίν; ὁ Ἡγεμὼν εἶπεν· Ἐν μὲν τῇ ἰσχύι ὁ Ἡρακλῆς· ἐν δὲ φροντίδι, Ἥρα, ἡ δέσποινα ἐκάλῃ· καὶ ἐν τῇ σεμνότητι, ἡ ἁγνὴ Ἄρτεμις. Σεβαστιανὴ εἶπεν· Οἱ δὲ μικροὶ, πσῖοί εἰσιν; Σέργιος Ἡγεμὼν εἶπεν· Θεοὶ πολλοὶ, θεαὶ πολλαὶ Ἀπόλλων, Τάνταλος, Φοίνιξ, καὶ λοιπὸι πάντες. Ἡ ὁσία Σεβαστιανὴ εἶπεν· Θαυμάζω, Ἡγεμὼν, πῶς ἐπαίζεσθε. Ὁ μέγας Ἡρακλῆς, ὃν λέγετε θεὸν, ἡμίκαυστος γενόμενος, ἐν Θήβαις ἀπέθανεν. Ἀπόλλων δὲ ἐκεραυνώθη ἐν τῇ Θράκῃ· Ἀσκληπιὸς δὲ πρηνὴς γενόμενος, ἐλάκησεν μέσος· καὶ ἀλλοὶ πολλοὶ θεοὶ εἰς ἀτιμίαν κεῖνται παρὰ ὑμῖν· Ὅθεν μηδὲν ὄντες, εἰς οὐδὲν φέρουσι τοῦς προσεύχοντας αὐτοῖς· ἔχοντος ἐν ὀργῇ τοῦ ἐμοῦ Θεοῦ καὶ ἀτούς. Οὐδὲν γάρ εἰσιν τὰ βδελύγματα ὑμῶν, οὔτε ὑμεῖς οἱ σεβόμενοι αὐτά. Ἀνόητοι γάρ ἐστε, καὶ τεθνήξεσθε εἰς τὸν αἰῶνα.

[8] Σέργιος Ἡγεμὼν εἶπεν· Οὐ πείθῃ τοῦ θῦσαι τοῖς ἀξιολόγοις θεοῖς; Σεβαστιανὴ εἶπεν· Τύραννε καὶ ἀνόητε, τὶ λαλεῖς, οὐκ οἶδας. Ἀξιόλογοι πῶς δύνανται εἶναι οἱ ἐν τοῖς δημοσίοις κείμενοι νεκροὶ ἐν σκότει ἀφανισμοῦ; μεθ᾽ ὧν ἔχεις τὴν μερίδα, καὶ οἱ μετά σου. Λοιπὸν οὖν βλέψον καὶ αἰσχύνου, τύραννε, δαίμονας θεοὺς λέγων. Τότε Σέργιος Ἡγεμὼν, ὡς ἐμμανὴς ἐγένετο, καὶ συμβούλιον ἐποίησεν μετὰ τῶν συγκακοσχόλων, ὥστε Ὁσίαν ἐν μέσῃ τῇ ἀγορᾷ καῆναι. Ὠς δὲ τὸ προσταχθὲν ὑπὸ τοῦ τυράννου ταχέως ἐξετελεῖτο καὶ c συναχθέντων ξύλων ἐκεῖ ἐκ τῶν ἐργαστηρίων καὶ τῶν βαλανείων, καὶ πλῆθος πολὺ περισωρευθέντων κύκλωθεν περὶ τὴν Ὁσίαν, κελεύσαντος τοῦ τυράννου ἀναφθῆναι τὴν πυρὰν, ἁπτωμένων τῶν ξύλων καὶ τῆς φλογὸς εἰς ὕψος ἠρμένης, ἡ Ὁσία ἵστατο εἰς μέσον τῆς πυρᾶς καὶ οὐχ ἥπτετο αὐτῆς φλόξ.

[9] Τότε ἡ ἁγία Σεβαστιανὴ ἤρξατο λέγειν καὶ εὔχεσθαι οὕτως· Ὦ Θεὸς τῆς δόξης, ὁ ἐπὶ τὸν οὐρανὸν κατοικῶν! ὦ Θεὸς, ὁ ἐπὶ τῶν Χερουβὶμ καὶ Σεραφὶμ ἀναπαυόμενος, ὁ στύλος τοῦ φωτὸς, τὸ ἑδραίωμα τῆς δικαιοσύνης, τὸ περιβόλαιον τῶν Ἀγγέλων, τὸ εἴδυμα τῶν Ἁγίων, ἐπίβλεψον ἐπ᾽ ἐμὲ καὶ σβέσον τὸ πὺρ τὸ παρὰ τῶν ἀσεβῶν ἐξαφθὲν, ἵνα γνῶσι ὁτι σὺ εἶ Θεὸς μόνος, καὶ ἡός σου Ἰησοῦς Χριστὸς, καὶ τὸ ἅγιόν σου Πνεῦμα εἰς τοῦς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν. Ὡς δὲ πολλοὶ ἀνέπεμψαν τὸ Ἀμὴν, ἦχος ἐγένετο μέγας ἐκ τοῦ οὐρανοῦ, καὶ ἀστροπὴ καὶ χάλαζα, ὥστε τὸ πῦρ σβεσθῆναι, πολλοὺς καὶ κινδυνεῦσαι, καὶ τὸν Ἡγεμόνα φυγεῖν μετὰ τῶν λοιπῶν πάντων, κράζοντας καὶ λέγοντας· Εἷς Θεὸς Σεβαστιανῆς, καὶ Παύλου, καὶ Ἰωάννου, ὁ ἐν τῇ πόλει ταύτῃ κηρυχθεὶς, ὁ καὶ νῦν διὰ τῆς ἁγίας Σεβαστιανῆς σώζων τὴν πόλιν ἡμῶν.

[10] Ὡς δὲ ἐπαύσατο ὁ ὀρυγμὸς τῆς χαλάζης καὶ τῆς ἀπειλῆς, καὶ πολλῶν τῶν ἀνόμων ἀποθανόντων, μετεκαλέσατο ὁ Ἡγεμὼν τὴν Ὁσίαν, καὶ λέγει πρὸς αὐτήν. Τί εἶ; καὶ τί τὰ περί σε; καὶ ἐκ ποίας εἰ χώρας; ἀπάγγειλόν μοι, ὅτι οὐδέν σου ἅπτεται. Ἀπεκρίθη ἡ Ὁσία καὶ λέγει αὐτῷ. Ἐκπεσὼν τῆς ἀληθείας, τὸ γένος καὶ τὴν χῶραν ἐπιζητεῖς, ἄφρον καὶ τυφλὲ υἱὲ τοῦ διαβόλου, σκεῦος τοῦ σατανᾶ, ἐνθήκη e τοῦ ὄφεως; Σεργιος ὁ Ἡγεμὼν εἶπεν· Οὐ παύῃ φλυαρίας σου, γύναιον, καὶ ἐπιστρέφεις ἐπὶ τοὺς θεοὺς καὶ ποιεῖς αὐτοῖς θυσίας, ἵνα μὴ κολασθῇς; Σεβαστιανὴ εἶπεν· Κύων τύραννε ὑλακτῶν, οὐ πονῶν εἰς τὸν φόβον τοῦ θεοῦ, ὃς τιμωρήσεταί σου τὴν ψυχὴν, μιαροφάγε, γέννημα τοῦ διαβόλου, ὅτι οὐ θαυμάζεις τὰ τοῦ Θεοῦ μυστήρια. Σέργιος Ἡγεμὼν εἶπεν τῷ λογιστῇ Πηγασίῳ· Πόθεν ὦδέ ἐστιν τὸ γύναιον τοῦτο; καὶ ποίας πόλεώς ἐστιν; Πεγάσιος ὁ λογιστὴς εἶπεν· Πόλεως Σεβαστῆς ἐστιν, λογικὴ πρώτη τῶν λαμπροτάτων· ποίᾳ δὲ μανίᾳ περιέπεσε, οὐκ οἶδα· καὶ γὰρ ὁ πατὴρ αὐτῆς τρίτον κάνδιδα ἔδωκεν, καὶ φίλος ἐγένετο τῶν θαυμασίων θεῶν, καὶ νῦν τὸ γένος αὐτῆς ἐν τῇ Εὐρώπῃ τῆς μητροπόλεως Ἡρακλείας ἐν πολλῇ εὐδαιμονίᾳ διάγει.

[11] Σέργιος Ἡγεμὼν εἶπεν· Βούλει τοῖς θεοῖς θῦσαι; ἤ δέσμιόν σε ποιήσω ἐν Ἡρακλείᾳ ἀπελθεῖν, ἵνα ἐκεῖ τιμωρηθῇς εἰς ὄνειδος τοῦ γένους σου. Ἡἁγία Σεβαστιανὴ εἶπεν· Οὐκ αἰσχύνῃ, τύραννε, πάλιν καλῶν θεούς; Θῦσον τῷ ἐν τοῖς οὐρανοῖς. Σέργιος εἶπεν· Οὐ ποιῶ σου τὸ θέλημα, καὶ ἃν ἐρῶ σε· ἐκπέμπω γάρ σε ἐν Ἡρακλείᾳ, ἵνα ἐν ἀτιμίᾳ θεωρηθῇς ὑπὸ τοῦ γένους σου. Ὧδε γὰρ δραπετεύουσα ἦλθες, μὴ πειθομένη τοῖς δικαίοις θεοῖς Σβεαστιανὴ εἶπεν· Ἐὰν ἀποστείλῃς με ἐν Ἡρακλείᾳ δέσμιον, γνωριζομένην με ποιεῖς εἰς τὸ γένος μου, μάλιστα τοῖς φοβουμένοις τὸν Θεόν. Σέργιος Ἠγεμὼν εἶπεν τῷ κήρυκι· Σεβαστιανὴν, τὴν ἀπὸ Σεβαστίας τῆς Φρυγίας ὁρμωμένην, εὑρεθεῖσαν φυγάδα ἐν τῇ Μαρκιανοῦ πόλει (ἡ καὶ ἐν πολλαῖς μαγειαῖς περιδραμοῦσα) ἐκέλευσεν τὸ ἐμὸν ὑπέρλαμπρον δικαστήριον, ταύτην δέσμιον καταπεμφθῆναι ἐν τῇ μητροπόλει Ἡρακλείᾳ. Γράψον οὖν τῷ ἐκεῖσε Ἡγεμόνι, τοιάδε· Σέργιος Ἰοῦστος, κράτιστος Ἡγεμὼν τῆς Μαρκιανοῦ πόλεως, τῷ κρατίστῳ Ἡγεμόνι Πομπιανῷ τῆς μητροπόλεως Ἡρακλείας χαίρειν. Σεβαστιανὴν δραπετεύουσαν καὶ ἀποστᾶσαν τῶν θεῶν, καὶ μὴ βουληθεῖσαν ἦξαι τῇ κέλευσι τοῦ Σεβαστοῦ, πολλαῖς βασάνοις ὑποκληθεῖσαν ἐξέπεμψα αὐτὴν τῇ σῇ Ἐξουσίᾳ.

Post sex dies convocato concilio, abutens otio suo Sergius, statuit, [Educta e carcere disputat cum Præside,] publice in medio foro Sanctam igni consumere, ad incutiendum ceteris timorem. Septimo autem die exiit Sebastiana e carcere, tamquam si prodiret e balneo, splendida vultu, totoque corpore decora. Ubi igitur denuo adducta est in forum, præsidens ibi tyrannus cœpit ipsam alloqui multis, dicens: Detestare amentiam tuam, & sacrifica diis. Sebastiana dixit; Ecquis igitur deorum tuorum major est? Præses dixit; Fortitudine quidem præcellit Hercules; in curis opitulatur uno, quæ Domina vocatur; verecundia præstat casta Diana. Sebastiana dixit; Jam vero parvi dii, qui sunt? Sergius Præses dixit. Multi dii, multæ deæ, Apollo, Tantalus, Phœnix a & reliqui omnes. Sebastiana dixit; Miror, Præses, quomodo sic illudimini, dicentes magnum Deum esse Herculem, quem constat semiustulatum Thebis periisse. Apollo autem fulmine percussus in Thracia, extinctus est; & Æsculapius præcipitatus crepuit b, aliique multi dii indecore sepulti jacent apud vos. Quapropter cum ipsi nihil sint, ad nihil prosunt cultoribus suis, quos & Deus meus odio habet. Nihil quippe sunt idola vestra, nihil vos qui illa colitis. Amentes enim estis & jam jam moriemini in æternum.

[8] Sergius Præses dixit; non consentis sacrificare laudabilibus diis? Sebastiana dixit; [stansque in ardente rogo, non læditur;] Demens tyranne, nescis plane quod loqueris, Quomodo laudabiles sint, qui vulgo sciuntur mortui jacere in tenebrosa obscuritate? quibuscum & tu & asseclæ tui partem habetis. Ceterum prospice & confundere, tyranne, qui dæmones deos vocas. Tunc Sergius Præses, velut in furias actus, cum male feriatis sociis suis consilium iniit, mandavitque, Sanctam in medio foro comburi. Quod tyranni mandatum cum protinus exsecutioni mandaretur, lignaque comportarentur ex officinis & balneis in locum supplicii, jamque accumulata essent circum Sanctam ingenti copia; jussit tyrannus succendi struem: qua ardente & flammis in altum elatis, stabat in medio Sancta, nec flamma tetigit eam.

[9] Tum vero cœpit hoc modo loqui & orare: o Deus gloriæ, qui in cælis habitas! o Deus, qui resides super Cherubim atque Seraphim, [& ignis ad eius preces extinguitur.] columna lucis, firmamentum justitiæ, velamen Angelorum, amictus Sanctorum; respice super me, & extingue hunc ignem, quem impii accenderunt; ut cognoscant, quia tu solus es Deus, & filius tuus Jesus Christus, & sanctus Spiritus tuus in secula seculorum. Amen. Cum vero & multi circum stantium repeterent, Amen; sonus vehemens de cælo venit, & fulgur & grando, ita ut ignis extingueretur, multique circum adstantium periclitarentur, & Præses ipse populusque universus fugam caperent, clamantes ac dicentes; unus est Deus Sebastianæ, & Pauli & Joannis d, qui hac in civitate prædicatus, nunc etiam per S. Sebastianam servat urbem nostram.

[10] Postquam cessavit impetus grandinis & minarum, quo multi occiderunt infidelium; Præses denuo accersivit Sanctam, dixitque ad illam; Quid es tu? & quid habes penes te? quæ patria tua? Indica mihi; quia nihil te lædit Respondit Sancta, & dixit illi; Tu qui excidisti a veritate, genus & patriam meam quæris? [Inquiritur in patriam ejus & familiam,] Stolide ac cæce fili diaboli, vas satanæ, pellis serpentis. Sergius Præses dixit; Non cessas nugari, mulier, atque reverteris ad deos, iisque sacrificas, ut ne tormentis subjiciaris? Sebastiana dixit; Canis es, tyranne, latrans, nil curans de timore Dei, qui tuam cruciabit animam; pollutorum esor, progenies diaboli; quia Dei arcana non miraris Sergius Præses dixit Procuratori Pegasio; Unde adest hic muliercula ista? & cujus civitatis est? Pegasius Procurator dixit; Est civitatis Sebastes, docta in paucis. Quæ autem insania ipsam invaserit, ignoro. Etenim pater ejus tertium Candida f debit, & amicus fuit admirabilium deorum. Et nunc propinqui ejus degunt in Europa g metropolitanæ Heracleæ perquam splendide.

[11] Sergius Præses dixit; Vis sacrificare diis? Alioquin te curabo vinctam traduci Heracleam h, ut ibi in opprobrium generis tui torquearis. Sebastiana dixit; Non te pudet, tyranne, iterum appellare deos? [mittiur Heracleam,] Sacrifica Deo, qui in cælis est. Sergius dixit; Non facio quod tu suades, tametsi te amem. Imo te dimitto Heracleam, ut sub oculis tuorum ignominiose tracteris. Huc enim fugitiva venisti, quo minus pareres justis diis. Sebastiana dixit; si me vinctam dimiseris Heracleam, notam quidem me facies meo generi, maxime vero timentibus Deum. Tum Sergius Præses i conversus ad præconem, dixit: Sebastianam e Sebaste Phrygiæ oriundam, quam Marcianopoli fugitivam deprehendimus, & ubique magiam exercere comperimus, iussit illustre concilium nostrum vinctam perduci in metropolim Heracleam. Scribe igitur istius loci Præsidi in hæc verba: Sergius Justus, optimus Præses Marcianopoleos, optimo Præsidi Pompiano metropoleos Heracleæ, salutem dicit. Sebastianam fugitivam, quæ deos dereliquit & mandatis parere Imperatoris non vult, multis castigatam cruciatibus, misi ad potestatem tuam.

ANNOTATA.

a Passim pro diis habiti non fuerunt a gentilibus Tantalus & Phœnix: quorum primus, etsi Jove genitus, deorum contemptor, ipsis a se convivio exceptis filium suum Pelopem cæsum & coctum apposuit manducandum. Quod scelus suum ut lueret, ab iisdem diis ad inferos detrusus, aquis mento tenus immersus stat, pendulaque imminent ori pulcherrima poma; inter quæ tamen perpetua siti ac fame torquetur, fugientibus nempe aquis ab ore ejus cum bibere vult; pomis vero, cum manducare. Fabula, pueris nota, ingenerare potest Christianorum animis seriam cogitationem pœnarum ab uno, vero, æterno Deo, eodemque justissimo, infligendarum peccatoribus apud inferos pro rata delictorum. Phœnix Agenoris filius, a quo Phœnicia, ubi post patrem regnavit, appellata creditur. Item alter Phœnix, filius Amyntoris, qui justam patris iram libidine sua procuravit, fugiensque in Thessaliam a Peleo rege datus fuit filio Achilli moderator & magister. An alteruter meruerit heroicis facinoribus, ut alicubi diis annumeratus sit?

b Quod dicitur hic de Apolline, ictum fulmine interiisse, non tam constat; quam constet, ictum sic fuisse Æsculapium; de cujus præcipitionescio an quis alius meminerit. Si dici posset Apollo præcipitatus periisse (quod mihi æque incompertum est, ac fulmine percussum fuisse) suspicio nasceretur, auctorem nostrum, suum utriusque modum interitus, alteris per errorem tribuisse.

c Videntur sequentia descripta esse ex Actis martyrii S. Polycarpi, qui pariter igni damnatus ob fidei confessionem fuit, seculo Christi secundo: leguntur enim hæc in Epistola Ecclesiæ Smyrnensis, ad Ecclesias Ponti data, ex eaque apud Eusebium lib. 4 Historiæ Ecclesiasticæ cap. 15, ubi pag. 133 editionis Valesianæ, τῶν ὄχλων παραχρῆμα συναγαγόντων ἐκ τῶν ἐργαστηρίων καὶ ἐκ τῶν βαλανείων ξύλα.

d Utique Joannis Apostoli & Euangelistæ; qui an cum Paulo etiam Marcianopoli Euangelium prædicaverit, quemadmodum hic innui videtur, suo tempore indagabunt, qui Acta ejus ad diem 27 Decembris illustraturi sunt.

e Ἐνθήκη non capio, quid hoc sibi loco velit. Fortasse rectius scriberetur Ἔνδυμα, vestis, tegumentum: & sic explico pro pelle, ut conveniens sensus habeatur.

f Græce Κάνδιδα numero multitudinis, ut Ὀλύμπια, Ἴσθμια, Πύθια. Latine alibi scriptum legitur Candida numero singulari. Sic in Actis S. Eleutherii tomo 2 Aprilis pag. 130 num. 1; Eugenius vir illustris, tertio Candidam Romæ edidit. Et pag. 133 Annot. a; Primus Senatorum Romæ ter Candidam edidit. Item in Actis S. Bonifacii mart. tomo 3 Maii pag. 281, num. 2: Hæc (sed legendum potius Hic, uti loco citato observarunt decessores nostri: quia sermo est de viro) ter Candidam egit (in textu Græco legitur ἔπραξεν fecit) apud urbem Romam, ex Præfectura. Ita legendum puto pro, Expræfecturam. Libuit hæc simul adducere, ut lector facilius animadvertat. 1. Edita fuisse Candida a viris principibus atque dignitatis non vulgaris. 2. Edita præcipue fuisse, & fortassis primum inducta in usum, Romæ: unde postea propagata sint ad Græcos; qui etiam nomen latinum simul traxerunt ad se. 3. Ubique dici, ter fuisse exhibita. Quod & Noster, de patre S. Sebastianæ loquens, expressit: Τρίτον Κάνδιδα ἔδωκεν, Tertium Candida dedit. Ex his conjicere vix aliud possum, quam quod Candida sint ludi aut spectacula, ad populi oblectamentum edita a viris illustribus, inpublica administratione constitutis: quod & innuunt termini in talibus usitati, edidit, dedit, fecit. Qualia autem fuerint spectacula illa, nondum licuit deprehendere: neque, cur ubique dicantur fuisse a singulis ter exhibita. Videri etiam possunt quæ Decessores nostri annotarunt locis citatis Item S. Ambrosius Serm. 81 editionis Parisiensis anni 1586, ubi ex comparatione, quod Magistratus in theatris ingentem pecuniæ vim effundant in mimos, athletas & gladiatores, hortatur Christianos, ut divitias suas, utilius distribuant pauperibus, edendo editiones candidas, primam & secundam & tertiam; non obscure innuens, Candida, quæ & munera vocat, ad spectacula pertinere, eaque theatralia: & forte solenniora erant, quando ter seu tribus diebus, ad majorem spectantium commoditatem, edebantur.

g Europam ne suspiceris hic sumi pro una ex quatuor orbis partibus: suadebit aliud quod sequitur. Est enim Europa metropolitanæ Heracleæ provincia, in antiqua Thracia; quæ postea in quatuor provincias divisa fuit, quarum orientalior, Ponto Euxino, Bosphoro, ac Propontideterminata, Europa vocatur; complectiturque civitates Heracleam, olim Perinthum; quæ & metropolis ante conditam Constantinopolim fuit. Complectitur quoque Constantinopolim ipsam, Rodestum, Apros, Callipolim & alias, de quibus in Geographia sacra Caroli a S. Paulo. Eamdem Europam omnium provinciarum Thraciæ ultimam vocat Ammianus, videlicet versus Orientem ac mare; eamque ait, præter municipia, urbibus nitere duabus, Apris & Perintho; quam Heracleam posteritas dixit.

h Heraclea. Viginti tria aut quatuor hujus nominis loca enumerat Stephanus Byzantinus, interque illa primo loco, Heracleam urbem Thraciæ, de qua hic: quæ metropolis olim Thraciæ fuit: atque ideo in his Actis paulo ante etiam vocatur Heraclea metropolitana; ut in superiori annotatione dictum est.

i Græce quidem, hic scribitur Απὸ Σεβαστίας τῆς Φρυγίας. Utique tamen designatur idem locus, qui num. præcedenti vocatur πόλις Σεβαστή. Attamen diversæ alioquin civitates sunt Σεβαστὴ & Σεβαστία. Hæc siquidem Ptolemæo atque aliis estCappadociæ; illa vero non una recensetur. Primaria fuit in Samaritide regione, ex Samaria urbe antiquiore, ab Herode restaurata, muroque stadiorum 20 circumdata, & ab eodem in gratiam Augusti Sebaste nominata; uti auctor est Josephus lib. 1 de Bello Jud. c. 16. Alia est Sebaste in Cilicia, Ptolemæo ac Plinio. Alia debet esse in Phrygia, de qua hic, veteribus tamen geographis ignota; attamen reperitur, & quidem episcopalis, apud Carolum a S. Paulo in Notitiis antiquis, sub metropoli Laodicea in Phrygia Capatiana, pag. 16, 26 & 48. Subscripsisse etiam legitur concilio Chalcedonensi anno 451 episcopus Sebastæ Modestus, quam nostram Phrygiæ putamus, cum Sebastæ Ciliciæ, & Sebastiæ alii ibidem subscribant episcopi. Igitur & in versione nostra Latina hic posui Sebaste, non Sebastia. Quamvis tamen eadem in nova diœceseon expositione Andronici Palæologi imperatoris, non ita pridem impressa Lipsiæ & Francofurti, post Philippi Cyprii Ecclesiæ Græcæ chronicon, scribatur Sebastea, sub memorata Laodicea Phrygiæ Capatianæ metropoli.

CAPUT III.
Iter Marcianopoli Heracleam. Tormenta hic inflicta.

Ὡς δὲ ἤκουσαν οἱ Χριστιανοὶ τὴν ἐξενεχθεῖσαν κατὰ τῆς Ἁγίας ἀπόφασιν, συνῆλθον πενθοῦντες, οὐ διὰ τὴν τῆς Ἁγίας ἄφεσιν, ἀλλ᾽ ὅτι τῆς παρθενικῆς χορείας καθηγήτρια ὑπῆρχεν, καὶ πολλοὺς ὑπεστήριζεν τῇ πίστει. Ἀσπαζομένη οὖν τοὺς ἀδελφοὺς, παρεκάλει ἐμμένειν τῇ πίστει τοῦ Χριστοῦ, καὶ προσμένειν τῇ Ἐκκλησίᾳ τοῦ Χριστοῦ Ὡς δὲ ἔλαβον αὐτὴν οἱ στρατιῶται Ἐξουσίας, ἔθηκεν τὰ γόνατα καὶ ηὔξετο ἐπὶ τοσοῦτον, ὥστε σαλευθῆναι τὸν τόπον ὅλον, καὶ τρομάξαι τοὺς στρατιώτας σὺν τοῖς παρεστῶσιν, καὶ πεσόντας προσκυνῆσαι αὐτήν. Ἀναστᾶσα ἡ Ὁσία εἶπεν οὕτως· Ὁ συνοδεύσας τοῖς ἁγίοις Ἀποστόλοις, συνοδός μου γενοῦ ἐν τῇ ὁδῷ, ἣν ἐγὼ πορεύομαι εἰς τὸν μαρτύριόν σου, καὶ φύλαξόν μου τὴν ψυχὴν διὰ τοῦ μονογενοῦς σου Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Αμήν.

[13] Καὶ οὕτως ἐξώρμησεν, ὁ στύλος τῶν Μαρτύρων, ἡ ἀδελφὴ Θέκλης, ἡ τὴν διδασκαλίαν Παύλου ποτίζουσα, ἡ γραφὴ χορεύτρια τῶν ὁδῶν τοῦ Χριστοῦ. Ὡς δὲ ἤνυσεν τὴν ὁδὸν πρὸς Πόντον μετὰ τῶν στρατιωτῶν, ἦλθεν ἕως Ὀδυσσοῦ, καὶ ἀσπασαμένη Φιλέαν τὸν ἐπίσκοπον καὶ τὴν Ἐκληκτὴν b εἰς τοὺς καταβόλους, καὶ ἀνῆλθεν καὶ ἠσπάσατο τοὺς Ἀδελφοῦς. Ἐξελθοῦσα δὲ εἰς Ἀγχίαλον καὶ εὑροῦσα μαθητὴν τοῦ ἁγίου Παύλου, ὀνόματι Θεοφάνιον, ἡσπάσατο αὐτὸν σὺν τοῖς Ἀδελφοῖς. Ἐξώρμησεν διερχομένη Ἀδριανοῦ πόλιν καὶ Κώμας e κατήντησεν εἰς Ἀρκαδίου πόλιν, καὶ ὀλίγους Ἀδελφοὺς εὑροῦσα, παρεκάλεσεν αὐτοὺς, καὶ ηὔξαντο. Ἄγγελος δὲ Κυρίου παρέστη αὐτῇ, λέγων· Ἴσχυε καὶ ἀνδρίζου, Σεβαστιανὴ, ἔχεις γὰρ Ἡγεμόνι παρεστῆναι· ἀλλὰ μὴ φοβηθῇς, ἐγὼ γάρ εἰμι μετὰ σου. Ἡμέρα ἐγένετο ἐπὶ τὴν Ἡράκλειαν ἀφήκατο.

[14] Εὐθέως οὖν ἀκούσαντες οἱ Χριστιανοὶ παραγινομένην τὴν ἁγίαν Σεβαστιανὴν ἐν πόλει· Ἡρακλείας, τὴν καὶ ἐκ πολλῆς φήμης ζητουμένην, ὁμοθυμαδὸν συνέδραμον πάντες οἱ Χριστιανοὶ Ἀδελφοὶ ἀσπάσασθαι αὐτὴν, ἡ ἐπελθοῦσα εἰς τὴν ἐκκλησίαν προσηύξατο. Μετὰ δὲ τὴν εὐχὴν παρεκάλεσε τους στρατιώτας ἡ ἁγία Σέβαστιανὴ ἐνδοῦναι αὐτὴν, ὅπως ἀναπαύσηται μίαν ἡμέραν, καὶ τὴν δευτέραν· τῇ δὲ τρίτῃ ἡμέρᾳ ἐπιδωθῆσαι τὰ γράμματα Πομπιανῷ ἡγεμόνι. Καὶ ἀναγνοὺς τῇ ἑξῆς προκαθίσας ὁ τύραννος ἐν τῷ ἱερῷ τῆς ἀγορᾶς δημοσίᾳ, ἐκέλευσεν κληθῆναι τὴν Ὁσίαν. Ἡ δὲ παρεστᾶσα ἐπὶ τοῦ βήματος λέγει οὕτως· Ὁδὸν ἐντολῶν σου ἔδραμον, ὅταν ἐπλάτυνας τὴν καρδίαν μου. Ἐξεπλάγη δὲ ὁ Ἡγεμὼν ἐπὶ τῇ τοσαύτῃ τόλμῃ τῆς Μάρτυρος, καὶ φησι πρὸς αὐτὴν ὁ Ἡγεμών· Πόθεν ἐλήλυθας, θεοπρεπὲς, καὶ τῶν θεῶν συνόμιλε; Λέξον ἡμῖν, παῤῥησίαν ἔχουσα. Σεβαστιανὴ εἶπεν· Ἐν δυτικῇ χώρᾳ διελθοῦσα, ἐκεῖθεν κατέλυσα τὸν πατέρα σου τὸν σατανὰν, καὶ ὧδε ἦλθον φονεῦσαι τὸν διάβολον, τὸν ὑπό σου θεραπευόμενον. Πομπιανὸς ἡγεμὼν εἶπεν· Ἐν πρώτοις ἤρξω ὑβρίζειν, κακὴ κεφαλὴ, ἐμὲ καὶ τοὺς ἐμούς. Ἐγώ σου τὸ εὔτονον καταλύσω.

[15] Ἡ ὁσία Σεβαστιανὴ εἶπεν. Δύναμίς ἐστιν ἐν ἐμοῖ καὶ χριστοῦ παῤῥησία, ὅθεν οὐ φροντίζω τῶν ἀπειλῶν σου. Ποίει οὖν ὃ θέλεις. Πομπιανὸς ἡγεμὼν εἶπεν. Θῦσον τοῖς θεοῖς καὶ σώζου. Σεβαστιανὴ εἶπεν· Σὺ ἕξεις μετὰ αὐτῶν τὴν μερίδα· ἐγὼ γὰρ ἔχω τὸν Θεὸν ἐν τοῖς οὐρανοῖς, ὅστις καί σε τιμωρήσεται, κᾳκείνους διασκορπίσει. Πομπιανὸς ἡγεμὼν εἶπεν· Ἐλεῶ σε, ὁρῶν τὸ κάλλος σου καὶ τὴν σοφίαν, καὶ οὐ δύναμαί σε πρὸ καιροῦ βασανίσαι. Σεβαστιανὴ εἶπεν. Ἑαυτὸν ἐδύνου ἐλεῆσαι. Νῦν δέ σε γεέννα πυρὸς περιμένει, ἐὰν μὴ νήψῃς καὶ καταλείψῃς τὴν μανιώδη θρεσκείαν τῶν βδελυγμάτων. Τότε ὀργισθεὶς ὁ Πομπιανὸς, ἐκέλευσεν αὐτὴν κρεμασθεῖσαν ξέεσθαι. Ξεομένης δὲ αὐτῆς ἕως τριῶν ὡρῶν, οὐδεμία φωνὴ ἐξήρχετο ἐξ αὐτῆς· ἦν γὰρ ἡ ψυχὴ αὐτῆς ὡς ἀποδημήσασᾳ ἀπὸ τοῦ σώματος. Βασανίζομένου δὲ τοῦ σώματος, αἱ σάρκες αὐτῆς ἀπέπεμπον εὐωδίαν ὡς μύρα. Επὶ πολὺ δὲ βασανίζομένη, ἐσιώπα.

[16] Καθιζόμενος δὲ τύραννος εἶπεν· Οὐδέπω ᾔσθου τῶν βασάνων, Σεβαστιανή; Ἀποκριθεῖσα δὲ ἡ Ὁσία εἶπεν· Φημώθητι· οὐ γὰρ ἔξεστίν σοι περιεγράζεσθαι· ὃν γὰρ ὁ Θεὸς θέλει σώζεσθαι, φυλάτττει. Πομπιανὸς εἶπεν· Πολλά σου ἀνεσχόμην, τρέφων σου τὴν μωρίαν. Τοῦτόγε γίνωσκε, νὴ τοὺς θεούς μου ἅπαντας, ὄτι ἐὰν μὴ θύσῃς τοῖς θεοῖς, κατὰ τὸ πρόσταγμα τοῦ Βασιλέως, πολλαῖς καὶ μεγάλαις βασάνοις ὑποκληθήσῃ, καὶ ξίφει παραδοθήσῃ, καὶ βύθοις θαλάσσης παραπεμφθήσῃ, ἵνα μὴ οἱ Γαλιλαῖοι ὀστέων σου εἰς μαρτύριά σου πέριποιήσωνται. Σεβαστιανὴ εἶπεν· Μωρὲ κύον, ἀνήμερε, λύκε, δύστηνε, ἔδε, ἔχεις σάρκας. Πάντων βελῶν ὀξύτερα πρὸς ἄσβεστον πῦρ ἑτοιμάζου.

[17] Ταῦτα ἀκούσας ὁ Ἡγεμὼν, ἐκέλευσεν αὐτὴν ἐξενεχθῆναι καὶ κλεισθῆναι εἰς τὴν φυλακὴν, ἕως σκέψηται ποίῳ θανάτῳ, ἀναλώσει τὴν Ὁσίαν. Σκεψάμενος δὲ μετὰ τῶν κακοσχόλων, ὅ, τι πράξωσιν περὶ τῆς Ὁσίας, καὶ ποιήσαντες συμβούλιον, κατέκρινον αὐτὴν πρὸς θηρία. Κυνηγῶν δὲ ἀγομένων ὑπὸ τοῦ Ἡγεμόνος, προετράπη ὁ Σταδιάρχης ἐπαφῆναι αὐτὴν λέοντα. Ὡς δὲ ὄρθρος ἐγένετο, καὶ φωνὴ σάλπιγγος ἐβόα, διαδρομή τε πολλὴ τῶν ἐργατῶν τοῦ διαβόλου ἐγένετο, καὶ ἐπόμπευον τὰ θηρία, καὶ πάντες ἐνέβαινον εἰς τὸ στάδιον πρὸς τὴν ἀνομοθεωρίαν. Προκαθίσας ὁ Ἡγεμὼν, ἐκέλευσεν ἀχθῆναι τὴν Δικαίαν. Ὡς δὲ ἦλθεν ἡ Ὁσία εἰς τὸ στάδιον, φωνὴ ἦλθεν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ, λέγουσα αὐτῇ. Ἴσχυε καὶ ἀνδρίζου, Σεβαστιανὴ· δεῖ γὰρ διὰ πολλῶν βασάνων στεφανωθῆναι στέμμασιν αἰωνίοις.

Ubi intellexerunt Christiani, latam esse sententiam contra S. Sebastianam, [Exhortatæ Christianos ad fidem servandam,] convenerunt dolentes, non quia dimitteretur, sed quia virginalis cœtus magistra erat, multosque in fide confirmabat. Vale igitur Fratribus dicto hortabatur illos, ut constanter tenerent fidem Christi, & perseverarent in Ecclesia ejus. Cum autem apparitores Præsidis ipsam prehenderent, posuit genua tamdiuque oravit, donec totus concuteretur locus, tremerentque apparitores cum turba circumstante, ac procidentes venerarentur Sanctam; quæ consurgens, sic locuta fuit: Deus, qui conduxisti Apostolos tuos, fac mihi quoque dux sis in via, qua procedo ad martyrium amore tui, & custodi animam meam per unigenitum tuum filium Jesum Christū & sanctum Spiritum, in secula seculorum. Amen

[13] Atque ita inde profecta est Sebastiana, columna martyrum, soror Theclæ, doctrinam Pauli Scriptura propinans, præmonstrans vias Christi. Dum itaque iter facit Pontum versus a cum apparitoribus suis, venit Odyssum, ibique salutato Philea episcopo atque Electa, [venit Odysfum,] qui erant in catabulis c, salutavit deinde & Fratres; discessitque Anchialum d; [Anchialum,] ubi invenit discipulum S. Pauli, Theophanium nomine, ipsumque cum Fratribus pariter salutavit. Profecta porro inde, [Adrianopolim,] transivit Adrianopolim & Comas, ac pervenit Arcadiopolim f, paucosque ibi inventos Fratres salutavit; [Arcadiopolim,] & preces simul fuderunt: quo tempore adstitit Sanctæ Angelus Domini; & dixit. Fortis esto & viriliter age, Sebastiana. Sisti namque debes Præsidi. [tandem Heracleam,] Verumtamen noli timere; ego enim tecum sum. Ut vero dies postera illuxit, Heracleam dimissa est.

[14] Hic postquam audiverunt Christiani, advenisse eo Sanctam, [ubi Pompiano præsidi offertur,] quam ex multa fama jam cupierant videre, unanimiter statim concurrerunt omnes ipsam salutatum; quæ in ecclesiam ingressa orabat. Facta autem oratione, rogavit apparitores, sibi ut uno alteroque die indulgerent quietem, ac tertio traderent litteras suas Pompiano præsidi. Hic vero iis lectis, sequenti die sedens pro tribunali publice in delubro prope forum, accersiri jussit Sanctam. Illa vero adducta, & prope tribunal adstans, dixit hoc modo: Viam mandatorum tuorum cucurri, cum dilatasti cor meum. Obstupuit Præses visa Martyris tanta fiducia, & dixit: Unde venisti tu, majestate plena & sodalis deorum? Dicito nobis fidenter. Sebastiana dixit, In occidentalem g regionem transgressa, illic destruxi partem tuum satanam, & huc veni, ut interficiam diabolum, quem tu colis. Pompianus præses dixit; Belle a principio cœpisti, malum caput, injuriis & me & meos onerare. Ego illam tibi tuam audaciam brevi compescam.

[15] S. Sebastiana dixit, virtus & fiducia Christi in me est: [& variis ultro citroque victis,] quapropter nihili facio comminationes tuas. Fac igitur quod collibitum tibi est. Pompianus præses dixit, Sacrifica diis, & salva te. Sebastiana dixit; Tu partem habebis cum diis tuis: ego vero possideo Deum qui in cælis est; quique & te puniet, & deos tuos disperdet. Pompianus præses dixit; miseret me tui, considerantem, te pulcram & sapientem esse; nec possum te ante tempus subjicere tormentis. Sebastiana dixit; Poterat te tui ipsius misereri. Nunc vero te manet gehennæ ignis, [suspensa, testis raditur;] nisi resipueris & vesano deorum cultu abstinueris. Tunc iratus Pompianus, jussit ipsam suspensam testis radi. Cumque tormentum illud tres horas sustineret, vocem nullam emisit: anima quippe ejus veluti peregrinabatur a corpore. Dum vero torquebatur corpus, carnes ejus suavem exhalabant odorem adinstar unguentorum; & cum diu multumque torqueretur, altum silebat.

[16] Interea sedens spectansque tyrannus, dixit; [ex quo animosior facta, illudit tyrannum,] Nondum sentis cruciatum, Sebastiana? Cui illa respondens, dixit; Obmutesce. Non enim poteris me circumvenire: quippe quem Deus vult salvum fieri, custodit. Pompianus dixit; Nimium te diu sustinui, augens insaniam tuam. Id porro per deos meos omnes scito; si diis non sacrificaveris, prout edicta Imperatoris præscribunt, multis magnisque tormentis subjicieris, & gladiis in te sævietur, & in profundum maris demergeris, ut ne Galilæi h ossa tua in martyria tua inferant. Sebastiana dixit; Stolide canis, lupe immitis, ede infelix, en carnes præsto sunt. Telorum omnium acutissima ignemque inextinguibilem para.

[17] His auditis mandavit Præses, Sanctam inde abripi & custodiæ mancipari, dum deliberaret, quo mortis genere ipsam perderet. [qui objiciendam leonibus decernit.] Vocato igitur suorum male feriatorum hominum concilio, deliberat, quid facto sit opus super Sebastiana; & damnarunt illam ad bestias. Quare adductis jussu Præsidis venatoribus, suasit Præfectus stadii, ut leo in ipsam immitteretur. Quapropter cum illucesceret sequens dies, sonantibus tubis, concursantes huc & illuc ministri diaboli, emiserunt feras; atque omnes in stadium concesserunt, spectaturi immanem tragœdiam. Considente autem jubenteque Præside adducta est Sebastiana; cumque in stadium intrasset, vox de cælo allapsa est, dicens; Fortis esto & viriliter age, Sebastiana; per multa namque tormenta debes redimiri coronis sempiternis.

ANNOTATA.

a Hosce hodœporicon plane demonstrat, Marcianopolim (de qua ad caput 1 annot. b aliquid diximus) non ad oram Ponti, ut Ortelius in veteri Daciæ Mœsiæque tabula habet, sed in mediterraneis collocandam esse: cum inde versus Pontum iter institutum sit. Similiter demonstrat, Martianopolim sitam non esse inter Odyssum & Anchialum, ut idem Ortelius ponit; sic enim eunti Marcianopoli Anchialum (quæ urbs respectu illius Meridionalis est) non potuisset transiri Odyssus, quæ septemtrionalior foret quam Marcianopolis ipsa, juxta positionem Ortelii. Tabula Peutingeriana convenit examussim cum hocce hodœporico nostro, ponens Marcianopolim in mediterraneis, inde viam ducens Odyssum, & porro Anchialum. Juvabit etiam notare, Marcianopolim tum, quando Sebastiana martyrium passa scribitur, sic nondum appellatam fuisse; utpote cui a Trajano imperatore in gratiam sororisejus Marcianæ id nominis inditum sit, teste Ammiano Marcellino lib. 27 cap. 4 Pristinum loci nomen nusquam proditum invenio, quo & auctor Actorum, ex usu sui temporis loquens, abstinuit.

b Legebatur hic in Ms. nostro καὶ τὴν ἐκλητὸν, quod utique feminam denotare vult, ut monstrat articulus; & ἐκλητὸν, si nomen proprium designat, mutare deberet ultimam syllabam τὸν in τὴν Sed malo suspicari, scribendum esse Ἐκληκτὴν, cujus nominis matrona memoratur in epist. 2 S. Joannis Apostoli, & latine legitur Electa: non tamen quod eadem hic intelligatur, sed alia ejusdem nominis.

c Græce, εἰς τοὺς καταβόλους, a verbo καταβάλλειν, quod est variæ significationis: κατάβολος Suidæ emporium, navale, locus maritimus. Latinis mediæ ætatis passim usurpatur, uti & hic, pro loco, ubi jumenta in publicos Reipublicæ usus stabulantur & aluntur. Clarus illa de re textus Anastasii, & libri Pontificalis in S. Marcello Papa, sic scribentium; Maxentius iterum tenuit B. Marcellum, & jussit, in eadem ecclesia iterum plancas exsterni, ut ibidem animalia catabuli congregata starent, & ipsis B. Marcellus deserviret. De hoc sive supplicii seu martyrii genere videri etiam potest Eusebius in Hist. Ecclesiast. post libr .8, ubi de martyribus Palæstinæ cap. 12 editionis Valesianæ.

d Est Anchialus ad oram Ponti & ostium Ergini fluminis, cum portu. Respicit versus septemtrionem, Mesembriam, & porro Odyssum, de qua diximus; versus meridiem vero Apolloniam; estque nota inter civitates episcopales.

e Κῶμαι hic æque videntur nomen proprium urbis esse, ac sunt Adrianopolis, Odyssus, Arcadiopolis & cetera urbium, per quas Sebastiana deducta fuit Heracleam. Non enim existimo appellative sumi pro pago aut vico Verumtamen situm loci, ac ne nomen quidem invenio uspiam apud geographos, tam veteres quam recentiores.

f Arcadiopolis ab Arcadio, ut nomen indicat, imperatore, Theodosii filio, sic appellata, quæ prius Bergula dicebatur, nota ex hodœporico Antonini, media fere via inter Adrianopolim & Heracleam. Unde iterum patet, posteriori, quam Arcadius imperavit, tempore, Acta nostra concinnata esse, prout nunc quidem sunt.

g Hoc intelligi potest respectu Sebastes Phrygiæ, quæ supra patria ejus dicta fuit. Inde enim trans Bosphorum venerit versus occidentem, sive jam tum Christiana, sive in ipsa Thracia a Paulo conversa, uti supra indicatum est.

h Galilæi, ut num. 2 explicatur, sunt Christiani. Christus enim non semel in sacris litteris Galilæus fuit vocatus, præsertim passionis suæ tempore. Unde & discipuli ejus idem agnomen hereditarunt, & ab Angelis statim ab ascensione Christi in cælum, Actor. cap. 1, appellantur Viri Galilæi, & cap. 2, Nonne isti, qui loquuntur, Galilæi sunt? Unde postea & gentiles Christi sequacibus idem nomen, quasi per contemptum, impingebant.

CAPUT IV.
Objicitur leonibus, ab iisque defensa, capitis damnatur. Corpus defertur Rhædestum.

Ἡνίκα δὲ εἰσῆλθεν ἐν τῷ σταδίῳ ἡ Ἁγία, ἐπάρασα τὰς χεῖρας εἰς· τὸν οὐρανὸν, καὶ ἐμβλέψασα εἰς τὸ ὑψιλότατον πέλαγος, ηὔξατο λέγουσα. Ὁ Θεὸς, ὁ τρέφων με ἐκ νεότητός μου, ὁ τὸ οὐράνιον κάλλος στιλβώσας, ὁ τὸν ἥλιον φαιδρύνας καὶ τὴν σελήνην καιροῖς ὁρίσας, ὁ τῶν ἀστέρων τὸν ἀριθμὸν κατέχων, ὁ τῶν καιρῶν τὰς ἐπωνυμίας προκαταρτίσας. ὁ Θεὸς, ὁ τῶν κρυπτῶν γνώστης, ὁ τὸν πλοῦτόν σου τοῖς ἀξίοις σου διαμερίσας. Αὐτὸν, Δέσποτα, παρακαλῶ μὴ ἀποδοκήσῃς μου, μὴ δὲ ἀφῇς με νικηθῆναι ὑπὸ τοῦ κακόφρονος Πομπιανοῦ, καὶ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ διαβόλου· ὁ μὴ ἐάσας συμποδιασθῆναι τὸν ἔνδοξόν σου Δανιὴλ ὑπὸ τῶν Βαβυλωνίων ἐν τῷ λάκκῳ τῶν λεόντων· ὁ μὴ παριδὼν τοὺς τρεῖς παῖδας ἐν χειρὶ τῆς ἀνόμου εἰκόνος· ὁ τὸν Βὴλ καταστρέψας, καὶ τὸν δράκοντα ἀποκτείνας· ἔπιδε, Κύριε, ἐκ τοῦ οὐρανοῦ τοῦ ἁγίου σου, καὶ φράξον τὰ στόματα τῶν θηρίων τῶν μελλόντων με προσιέναι. Καὶ ταῦτα λέγων, κύριε, οὐ λυπουμένη τοῦ μεταναστεῦσαι τὸν ἐπόδυνον βίον· ἀλλ᾽ ἵνα ἐν πολλοῖς σημείοις ἤδη ἡ δόξα σου ἔτι τιμηθῇ, ἵνα οἱ σκληροτράχηλοι ἐπιστράφωσι ἐπί σε, καὶ πᾶν εἴδωλον ἐκκοπῇ, καὶ πᾶν σέβασμα ἀνατράπῃ, ἵνα σοι ἡ δόξα τῷ Πατρὶ διὰ πάντων τῶν ταπεινῶν προσφέρηται εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

[19] Πάντων δὲ τῶν Χριστιανῶν ἀναπεμψάντων, τὸ Ἀμήν, διεβλέψατο ὧδε καὶ ὧδε ὁ τύραννος, ὅπως τίνα ἰσχύσῃ ἐπίσημον ἰδεῖν. Τοῦ δὲ Κυρίου ἀλλοιώσαντος τὴν διάνοιαν αὐτοῦ οὐκ ἴσχυσεν οὐδένα γνωρίσαι. Ὡς δὲ ἐπληρώθη ἡ εὐχὴ τῆς ὁσίας Μάρτυρος, ἐκέλευσεν ὁ Ἡγεμὼν ἀπολυθῆναι αὐτῇ λέοντα ἀνήμερον· καὶ πρὸ τοῦ ἐξελθεῖν αὐτὸν πάντες ἐπτοήθησαν ἀπὸ τοῦ βρυγμοῦ αὐτοῦ, ὥστε φόβῳ δεδοκέναι καὶ αὐτὸν τὸν Ἡγεμόνα. Ὡς ἠνεῴχθη ἡ γαλλέοτρα b μετὰ πολλῆς βίας ἐξῆλθεν ὁ λέων καὶ ἔρχεται πρὸς τὴν Δικαίαν. Ἐπιστραφεῖσα δὲ ἡ Ὁσία, ἴδεν τὸν λέοντα τρέχοντα, καὶ εἶπεν τῷ λέοντι· Τί ἐσκύλλου καὶ ἐτάχυνας πρός με; Τότε ὁ λέων ἀποκριθεὶς ἀνθρωπίνῃ φωνῇ εἶπεν πρὸς τὴν Δικαίαν. Ὦ νεόλεκτε τοῦ Χριστοῦ, ὦ ἠμφιεσμένη δόξαν Θεοῦ, ὦ φύσις ἱερὰ ἐν πόθῳ τοῦ Χριστοῦ κατακεκοσμημένη, ὦ βλαστὸς ἀμάραντος ἐκ τῆς ἀμιάντου ἀμπέλου Χριστοῦ Ἰησοῦ προκόψασα! πῶς συνελήφθης μαθήτρια τοῦ Ἀποστόλου Παύλου; ὦ Διάκονε τοῦ Χριστοῦ, συμμέτοχε τῶν Ἀγγέλων.

[20] Ἡ δὲ Ὁσία εἶπεν τῷ λέοντι· Πόθεν με γινώσκεις; Ὁ δὲ λέων ἀποκριθεὶς εἶπεν· Πλείσταις ἀρεταῖς κατακεκοσμημένη· Σέ ὁ ἅγιος Παῦλος οὐκ ἐβάπτισεν καὶ ἐμαθήτευσεν; Ἡ δὲ Ὁσία εἶπεν πρὸς αὐτόν· Μὴ ἆρα σὺ εἶ ὁ Παύλου συμμαχήσας; Ὁ δὲ λέων εἶπεν· Ἐγώ εἰμι ὁ Παύλου Ἀποστόλου συμμαχήσας, ὡς ἀνήρχετο ἀπὸ Φοινίκης. Νῦν οὖν εἰ βούλῃ, Δούλη τοῦ Χριστοῦ, ἵνα ἀνελθὼν ἀναλύσω Ἰουδαίων καὶ Ἡλλήνων πλῆθος; Ἡ δὲ Ἁγία εἶπεν τῷ λέοντι· Ἄφες αὐτοὺς, τυφλοὶ γάρ εἰσιν. Καὶ ἐπιστραφεὶς ὁ λέων εἶπεν τοῖς ὄχλοις, ἐπάρας τὸν δεξιὸν πόδα, καὶ λέγων· Ἄνδρες καὶ γυναῖκες, οἱ δῆμοι τῆς πόλεως Ἡρακλείας, ἀκούσατε ζώου ἀλόγου, ὑμῶν λογικωτέρου, ἀκούσατε τύραννοι καὶ Ἡγεμόνες, οἱ τὴν Δικαίαν παραιτούμενοι, οἱ τῶν εἰδώλων ἔκδικοι, καὶ τῆς Δούλης τοῦ Χριστοῦ πολέμιοι, καὶ τὸν ἄδικον Ἡγεμόνα φοβούμενοι, νήψατε λοιπὸν πρὸς τὴν πίστιν τοῦ Ἐσταυρωμένου, ἔλθετε εἰς φῶς ἔνδοξον, ἀνανήψατε ἐκ τῆς μέθης τοῦ διαβόλου.

[21] Ταῦτα ἀκούσαντες οἱ δῆμοι τῆς πόλεως, οἱ μὲν ἔλεγον· Ἀπόλυε τὴν Δικαίαν· οἱ δὲ ἔλεγον, φαρμακὴν αὐτἢν εἶναι. Ὁ δὲ λέων πολλὰ εἰπὼν καὶ ὑποστρέψας, πρὸς τὴν Ἁγίαν ἦλθεν καὶ εἶπεν αὐτῇ. Εἰρήνη σοι, καὶ εὐθέως ἀνεκλίθη πρὸς τοὺς πόδας αὐτῆς, καὶ ἀνέμενεν τὰ ἄλλα θηρία τὰ μέλλοντα ὰπολύεσθαι τῇ Δικαίᾳ. Ὡς δὲ ἐφώνει ὁ κήρυξ, καὶ ἐβόα ἡ σάλπιγξ, ἐκέλευσεν [ὁ Ἡγεμὼν] ἀπολυθῆναι αὐτῇ λέαιναν παμμεγέθη. Ὡς δὲ ἐπῆρεν ὁ θηριοτρόφος τὸ πτερὸν, ἐξῆλθε λέαινα, καὶ ὁ λέων ἀνέστη· ἦν γὰρ ἐκεῖνος πρὸς τοὺς πόδας τῆς Ἁγίας. Ὡς ἤγγισεν ἡ λέαινα τῇ Δικαίᾳ, ὁ λέων ὑπανεχώρησεν. Ἐλθοῦσα δὲ ἡ λέαινα προσεκύνησεν τὴν Ὁσίαν εἰς πόδας αὐτῆς· καὶ ἦν ὁ λέων ἐκ δεξιῶν τῆς Μάρτυρος, καὶ ἡ λέαινα ἐξ εὐωνύμων. Τότε ἡ Ἁγία εἶπεν. Εὐχαριστῶ σοι, Κύριέ μου Ἰησοῦ Χριστὲ, ὅτι οὐκ ὑπερεῖδες τὴν ἐκ νεότητός σοι δουλεύσασαν. Εὑχαριστῶ σοι τὸ καλὸν ὄνομα τὸ αἰώνιον, τὸ διαμένον εἰς τοὺς αἰῶνας Σὺ γὰρ Κύριέ μου Ἰησοῦ Χριστὲ, ὁ ἐπὶ τοῦ δούλου σου Δανιὴλ τοὺς ἀγρίους λέοντας πρᾳΰνας· σὺ εἶ, κύριέ μου Ἰησοῦ Χριστὲ, ὁ ἐπὶ τῶν τριῶν παίδων τὸ πῦρ μαράνας· σὺ εἶ Κύριέ μου Ἰησοῦ Χριστὲ, ὁ πρᾳΰνων τὰ θηρία ταῦτα, ἵνα καὶ οὕτως ᾖ πεπωρωμένη αὐτῶν καρδία.

[22] Ὡς δὲ ταῦτα ηὔξατο ἡ Ὁσία, εἶπεν τοῖς θηρίοις· Ἀπέλθετε μετ᾽ εἰρήνης, καὶ μηδένα βλάψατε. Ὡς δὲ εἶδον οἱ ὄχλοι τὴν ὁρμὴν τῶν θηρίων, ἔφυγεν πάντες, ὡς καὶ τὸν Ἡγεμόνα δειλιάσαι, καὶ φυγεῖν μετὰ τῆς τάξεως αὐτοῦ, καὶ λέγειν τοῖς συμβούλοις αὐτοῦ· Τί θέλει εἶναι ἡ γυνὴ αὕτη; Οἱ δὲ λέγουσιν αὐτῷ· Ἴδε πῶς καὶ τὰ θηρία αἱ μαγίαι αὐτῆς ἐφήμωσαν, καὶ οὐδὲν τῶν βασάνων ἥψατο αὐτῆς, καὶ πάντας ἐπέταξεν. Εἰ θέλεις ποιῆσαι τὸν κάνονα τῶν Σεβαστῶν, καὶ αὐτὸν ἀμέρίμνον ποιῆσαι, τραχιλοκόπησον αὐτήν. Ὡς δὲ τὰ θηρία ἀνεχώρησαν, καὶ οἱ δῆμοι ἔφυγον, εἶπεν ἡ Ὁσία τοῖς Ἀδελφοῖς τῆς ἁγίας Ἐκκλησίας· Ἦλθε τὸ πλήρωμα τῆς ἀθλήσεώς μου, εἰρήνη ὑμῖν. Τότε ὁ Ἡγεμὼν ἐξαπέστειλεν στρατιώτας ἀγαγεῖν τὴν Ὁσίαν. Εὐχομένης δὲ αὐτῆς, ἐπέστεισαν οἱ στρατιῶται ἐν τῷ σταδίῳ καὶ εἶπον αὐτῇ Ἔνδοξε στρατιώτη τοῦ Χριστοῦ, κελεύει ὁ Ἡγεμὼν [ἀχθῆναί σε]. Εἶπεν δὲ ἡ Ἁγία τοῖς Ἀδελφοῖς· Ὁ Θεὸς μεθ᾽ ὑμῶν. Εἶπεν δὲ πάλιν ἡ Ὁσία· Ἐλάλουν ἐναντίων βασιλέων, καὶ οὐκ ᾐσχυνόμην. Πομπιανὸς ἡγεμὼν εἶπεν· Διατί ἀπονενόησαι Σεβαστιανὴ καὶ σπεύδεις ἐπὶ τὸν θάνατον; Ἡ ἁγία Σεβαστιανὴ εἶπεν· Ἐγὼ θάνατον οὐ ζητῶ, ἀλλὰ ζωὴν αἰώνιον.

[23] Ταῦτα ἀκούσας ὁ Ἡγεμὼν, ἐκέλευσεν ἀναγνωσθῆναι τὰ ὑπομνήματα αὐτῆς, καὶ ἀπεφύσατο ὁ Ἡγεμὼν κατ᾽ αὐτῆς θεσμοφέρων οὕτως Σεβαστιανὴν εὑρεθεῖσαν ἀκαθοσίωτον, ὥστε μήτε Σεβαστῷ θέλουσαν πεισθῆναι, μήτε τοῖς δικαίοις θεοῖς, ἀλλὰ πανταχόθεν αὐτὴν ἀξίαν θανάτου καταστᾶσαν, ἐκέλευσεν τὸ ἡμέτερον δικαστήριον, ταύτην ξιφει ἀποτμηθῆναι. Λαβοῦσα δὲ ἔνδοξος Μάρτυς τὴν ἀπόφασιν, μετὰ χαρᾶς ἐξίει ἐπὶ τὸν προκείμενον ἀγῶνα τοῦ μαρτυρίου, καὶ πλήθη πολλὰ συνηκολούθησαν αὐτῇ πενθοῦντες, ὅτι τοιαύτη διάκονος Χριστοῦ μέλλει ἀποθνήσκειν Ἐπιστραφεῖσα ἡ Μακαρία λέγει πρὸς αὐτούς· Μὴ κλαίετέ με, ἀλλὰ μάλλον ἀγαλλιᾶσθε, καὶ στήσετε ἐν τῇ πίστει τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ὡς οὖν ἐξῆλθεν τῆς πόλεως ἀπὸ σταδίων δύο, ἔστη κατὰ ἀνατολὰς καὶ ηὔξετο λέγουσα· Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ, φώτισόν μου τὴν ψυχὴν, ἐν τῷ φρονήματί σου νοῦν ἔσχηκα, κατάστησον ἐρχομένην πρός σε, κατάρτισαί μου τὴν ὁδον, ἣν πρός σε ἔχω, Χριστὲ Κύριε ὁδηγός μου γενοῦ ἐν τῇ ὁδῷ τῶν μαρτυρίων σου. Ὡς δὲ ηὔξετο ἡ Ὁσία, καὶ πάντες εἶπον, τὸ Ἀμὴν, παρέδωκεν τῷ δημίῳ τὴν κεφαλήν. Ὁ δὲ μιᾷ πληγῇ διῇρεν τὴν κεφαλὴν ἀπὸ τοῦ σώματος, καὶ ἐτελείωσεν τὴν Ἁγίαν, καὶ ἀντὶ αἵματος γάλα ἔῤῥευσεν· ὥστε γνῶντα τὸν ἄδικον κριτὴν κελεῦσαι βυθῷ θαλάσσης παραδοθῆναι αὐτὴν, καὶ κλεισθῆναι ἐν σάκκῳ σὺν τῇ κεφαλῇ, καὶ μόλιβδον δεθῆναι ἀπὸ τοῦ σάκκου λιτρῶν τριακοσίων, καὶ οὕτως ἐμβληθῆναι αὐτὴν εἰς τὴν θάλασσαν.

[24] Ὡς δὲ ἐδέξαντο οἱ ναῦται τὴν Ὁσίαν ἐν τῷ πλοίῳ, οἱ Χριστιανοὶ οὐ μικρὸν κοπετὸν ποιήσαντο, ὥστε γενέσθαι φωνὴν ἐκ τοῦ σώματος τῆς Ὁσίας, λέγουσαν· Μὴ κλαίετε· ἔστι γὰρ ἡ κατάπαυσίς μου ἐν Ῥίσις, τῷ ἐν τῷ τόπῳ ἐπισήμῳ, καὶ προεγνωσμένῳ ὑπὸ τοῦ Θεοῦ, ἐν τῷ τόπῳ ἡγιασμένῳ. Σιωπῆς δὲ γενομένης, ἀπέπλευσαν οἱ ναῦται, ἐν τῷ πλοίῳ καὶ τοσαύτη εὐῳδία ἐγένετο, ὡς μυροθηκῶν ἀρομάτων ἄγγος, ὥστε τοὺς ναύτας φοβηθῆναι τὴν στρατίαν τοῦ οὐρανίου Θεοῦ. Μὴ βουλόμενοι οὖν ἆραι τὴν Ὁσίαν καὶ ῥίψαι εἰς τὴν θάλασσαν, ἦλθεν φωνὴ λέγουσα αὐτοῖς τὸ κελευθὲν αὐτοῖς ποιῆσαι. Καταπλαγέντες δὲ τὴν φωνὴν οἱ ναυτικοὶ, ᾖραν τὴν Ἁγίαν καὶ ἔῤῥιψαν εἰς τὴν θάλασσαν, καὶ μόλιβδος ἐλύθη ἀπὸ τοῦ σάκκου· τὴν δὲ Ἁγίαν ῥιφθεῖσαν ἐν τῇ θαλάσσῃ εὐθέως ἐδέξαντο αὐτὴν τρεῖς Ἄγγελοι λευκοφοροῦντες, καὶ ἤγαγον αὐτὴν ἐν τόπῳ λεγομένῳ Ῥίσις τῷ ἐγγὺς τῆς συναγωγῆς τῶν Ἑβραίων.

[25] Μιὰ δὲ Συγκλητικὴ ὡς ἤκουσεν, τῆς Δικαίας ἐν Ῥίσις γενέσθαι τὴν κατάπαυσιν, βαλοῦσα ἑαυτὴν εἰς πλοῖον μετὰ πίστεως πολλῆς, συντετύχηκεν τῷ ἁγίῳ, λειψάνῳ, ὅπερ λαβοῦσα μύροις πολυτίμοις καταχρίσασα, καὶ ἱματισμῷ πολυτελεῖ κατακοσμήσασα, καὶ ὀθονίῳ τιμίῳ ἐγκυλίσασα ἔθηκεν ἰδίῳ τόπῳ καλλίστῳ ἐν Ρίσις, τῷ ἐν τόπῳ ἐπισήμῳ, πρὸς βοήθειαν τῶν καταπονουμένων, καὶ πλεόντων εὔδιον λιμένα, καὶ ἀσθενῶν τὸ ἰατρεῖον. Τοιοῦτον δρόμον δραμοῦσα ἡ ὁσία Μάρτυς ἀμέμπτως, κατέλιπεν ἡμῖν σκέπην ἑαυτὴν, τοῦτο τὸ συνάλλαγμα πραγματευσαμένη, ἵνα μνημονεύοντες τύχωμεν τοῦ ὁμοίου στεφάνου παρὰ χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν, ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

Quando autem ingressa fuit stadium Sebastiana, sustulit in cælum manus, oculosque ad Deum intendens, [Ingressa in stadium, orat;] sic oravit: Deus qui enutris me a juventute mea, qui pulcritudinem cælorum perpolisti, solem miro splendore decorasti, lunæ cursu tempora definivisti, & numerum stellarum comprehendis, temporibusque sua nomina præparasti; tu qui abscondita cognoscis & merentibus tua dona dispertiris; te Domine, oro atque obsecro, ut ne, quæso, reprobes me, nec permittas me superari a malesano hoc Pompiano, ejusque, qui diabolus est, patre: tu qui passus non es gloriosum Danielem famulum tuum subigi a Babyloniis in lacu leonum, neque despexisti tres pueros coram impia statua constitutos; tu qui Bel subvertisti & draconem occidisti a, respice, Domine, e cælo sancto tuo & occlude ora belluarum, quæ in me immittendæ sunt. Atque hæc loquor, Domine, non quod doleam emigrandum mihi esse ex misera hac vita, sed ut per multa signa nunc gloria tua amplius celebretur, duræque cervicis homines ad te convertantur, omne idolum excidatur, & religiosus tui cultus inducatur, quo tibi Deo Patri honor deferatur ab omnibus, in secula seculorum. Amen.

[19] Ad hanc Sebastianæ orationem respondentibus Christianis omnibus, [atque cum immisso leone,] Amen; circumspexit tyrannus huc atque illuc, ut aliquem inter illos deprehenderet ex magis conspicuis: sed Deo mentem ejus obtenebrante nullum dignoscere valuit. Finita igitur sanctæ Martyris precatione, mandavit, in illam emitti leonem immanem, qui priusquam emitteretur, contremuerunt omnes a rugitu ejus, atque ipse etiam Præses perterrefactus est. Ubi vero aperta fuit cavea, magno impetu erumpens leo properabat ad Sebastianam; quæ conversa, ut currentem vidit, dixit ei: Quid furens properasti huc ad me? Tunc respondit interroganti leo humana voce, dicens: O recens electa Christi sponsa! o gloriam Dei induta! o natura sacra, desiderio Christi incensa! [humano modo loquente,] o germen corruptionis nescium, ex impolluta Jesu Christi vite præcisa! quomodo huc venisti, famula Dei? quomodo comprehensa es, discipula Apostoli Pauli? O ministra Christi, & consors Angelorum.

[20] Dixit ad leonem Sancta; Unde me nosti? Respondit leo, Plurimis ornata virtutibus, nonne baptizavit te atque instituit Paulus Apostolus? [multa sermocinatur;] Et Sancta; Numquid tu es, qui Paulum in certamine protexisti? Reponit leo; Ego sum, qui Paulo Apostolo commilito adfui, quando revertebatur ex Phœnicia c. Nunc igitur visne famula Christi, hinc ut abiens disperdam Judæorum & gentilium multitudinem? Ait Sancta: Dimitte illos; cæci namque sunt. Et conversus leo ad turbas sublato in altum pede dextro, dixit; Viri atque mulieres, incolæ urbis Heracleæ, audite animal ratione non præditum, quod vobis rationabilius est; audite tyranni & præsides, qui Justam hanc contemnitis, quique idola suscipitis vindicanda, & hanc Christi famulam oppugnatis, atque iniquum hunc Præsidem timetis, convertimini tandem ad Crucifixi fidem, venite ad veram lucem, recedite a stultitia diaboli.

[21] His auditis alii quidem incolarum dicebant; Solve justam mulierem. Alii vero clamabant, veneficam esse. Leo autem multa locutus, [ab eoque & accedente leæna custoditur;] revertit ad Sanctam, dixitque illi; Pax tibi: & continuo se ad pedes ejus prostravit, ibique mansit, alias feras in ipsam immittendas præstolaturus. Tunc clamitante præcone, & clangentibus tubis jussit Præses permagnam immitti in ipsam leænam, cumque caveæ custos repagula sustulerat, processit inde leæna. Qua visa erexit sese leo, qui jacebat ad pedes Sebastianæ; & appropinquante leæna paululum loco cessit Illa vero propius accedens, adoravit Sanctam, ad pedes ejus inclinata; procubuitque leo ad dextram sanctæ Martyris & leæna ad sinistram. Tunc S. Sebastiana in has voces erupit: Gratias tibi ago, Domine Jesu Christe, quia non despexisti me, ex juventute mea tibi conatam famulari; laudo gloriosum æternumque nomen tuum, quod manet in secula. Tu quippe es, Domine mi Jesu Christe, qui super servum tuum Danielem mansuefecisti leones: tu, qui super tres pueros ignis ardorem extinxisti: tu, qui hasce nunc belluas reddis mansuetas; ut vel sic conteratur cor istorum hominum.

[22] Hunc in modum precata, dixit belluis; Abite in pace; nemini nocentes. [quibus in pace dimissis,] Illarum vero abeuntium videntes impetum turbæ, fugerunt omnes, ita ut & Præsidem incesseret formido, ipsumque cum sua cohorte in fugam daret, dicentem consiliariis suis: Quid hocce mulieris est? Et illi; Ecce quomodo magia ejus ipsas quoque feras mitigavit, & illata tormenta nihil ei noxæ attulerunt, sed omnibus superior est. Quare si præscripta Augustorum servata vis, teque ipsum curis liberare; jube mulierem gladio feriri. Regressis igitur belluis, turbisque fuga dilapsis, dixit Sancta Fratribus Christiani; Adest finis mei certaminis; pax vobis. Tunc Præses misit milites, qui ipsam adducerent; orantemque invenientes in stadio, dixerunt; Gloriosa Christi miles; jubet Præseste adduci. Dixit Sancta Fratribus; Deus vobiscum sit. Et addebat; Loquebar in conspectu regum & non confundebar. Pompianus Præses dixit; Cur desperabunda festinas mori, Sebastiana? Dixit illa; Ego mortem non quæro, sed vitam æternam.

[23] His auditis, mandavit Præses legi Acta Sebastianæ, [capitis damnatur,] & contra illam hujusmodi sententiam publicat; Sebastianam compertam tam immorigeram, ut neque Imperatori, neque justis diis velit parere; & ea propter undique ream mortis, mandavit concilium nostrum, capite plecti. Accepta hac sententia exivit gloriosa Martyr ad palæstram certaminis; & secuti sunt illam multi qui plangebant, quod talis ministra Christi occidenda esset. Quamobrem conversa ad ipsos Martyr, dixit: Nolite sortem meam dolere; exultate potius; & perstate in fide Domini nostri Jesu Christi. Egressa igitur urbem ad duo stadia, constitit orientem versus, & oravit, dicens; Domine Jesu Christe, illumina animam meam; in voluntate tua meditata sum: [quo præciso, fluxit lac pro sanguine.] fac me, venientem ad te, dirigere viam meam, quam institui ad te; Domine Jesu, esto mihi dux in via testimoniorum tuorum. Ita precata, omnibus dicentibus, Amen; præbuit carnifici caput, qui illud uno ictu amputavit a corpore, & vitam abstulit; fluxitque e plaga lac pro sanguine. Re cognita mandavit impius Judex, truncum corporis cum capite includi sacco, alligata plumbi massa librarum triginta, atque demergi in profundum maris.

[24] Quando nautæ exceperunt sacrum corpus in navigio, [Corpus dum e navi jacitur in mare,] turbæ Christianorum non exiguum edidere planctum, donec audita est hujusmodi vox, quæ prodibat ab ipso corpore. Nolite flere; requies enim mea est in Rhisis d in loco præclaro, præordinato a Deo, & sanctificato. Hinc cessavit lamentatio, & solverunt nautæ; tantaque subito fragrantia odoris in navi percepta fuit, acsi vas unguenti aromatici illatum esset; timueruntque nautæ militiam Dei cæli. Noluerunt igitur Sanctam tollere & projicere in mare. [suscipitur ab Angelis & defertur in Rhisim,] Verum allapsa denuo vox est ad illorum aures, jubens perficere quod mandatum fuerat. Perculsi voce hac nautæ, sustulerunt corpus & conjecerunt in mare, statimque massa plumbea a sacco soluta est, & Angeli tres, albis induti, exceperunt corpus, ac detulerunt ad locum, qui dicitur Rhisis, & prope abest a synagoga Hebræorum.

[25] Quædam vero, Syncletica nomine, ut audivit, S. Sebastianam quiescere in Rhisis, [ac decore ornatur.] conjiciens se in navim, multa cum fide, appulit in locum, ubi erat sacrum corpus; illudque accipiens, unguentis exquisitis unxit, divite vestium cultu ornavit, pretioso linteo involvit, ac reposuit in eodem pulcherrimo loco in Rhisis, in auxilium afflictorum, in portum tranquillum navigantium, in pharmacopolium ægrotorum. Talem cursum irreprehensibiliter cucurrit sancta Christi martyr Sebastiana, facta nobis ipsa, tutela ac patrocinium; ut ejus memores consequamur similem coronam a Christo Domino, cui gloria & imperium in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Notæ sunt tres historiæ hic allegatæ ex libro Prophetiæ Danielis. Et de Daniele quidem lacuque leonum, in quem semel atque iterum ipse immissus & servatus fuit, ex cap. 6, & 14. De tribus vero Pueris, in fornace Babylonica illæsis, ex cap. 3. Denique de idolo Bel everso, & dracone occiso ex cap. 14, jam citato.

b Γαλλέοτρα, vox hactenus mihi non inventa alibi. Hic aliud significare vix potest, quam caveam, ubi feræ aluntur.

c Hæc de leone narratio olet fabulosa Acta seu Periodos Pauli & Theclæ: in quibus facta mentio fuit leonis baptizati. Quod, licet impium sit vel cogitare, finxisse tamen amore Pauli plasten illarum Periodorum, ut reliqua ibidem contenta, auctor est ex Tertulliano Hieronymus de Script. Eccl. in Luca. Fictionis ansam sumpsisse potest ex 1 ad Cor. 15 ℣ 32, ubi Paulus dicitur ad bestias pugnasse. Cum vero sciretur, ipsum inde evasisse incolumem; finxerit, a leone defensum & servatum, ideoque laonem, in compensationem beneficii, ab illo baptizatum fuisse. Interciderunt pridem Periodi illæ: superfuisse tamen, cum scripta fuerunt Acta S. Sebastianæ, & auctori illorum visas esse, videtur ex hac ejus narratione cogitari posse. In nonnullis etiam similia sunt Actis S. Sebastianæ, quæ Nicephorus Callistus, recentior Græcus scriptor, narrat lib. 2 cap. 25 de Apostolo Paulo, deque leone, Ephesi inillum emisso & ad pedes ejus procumbente. Item quæ ibidem habet, de vehementi grandine, quæ derepente decidens, multorum simul & virorum & ferarum comminuit capita, ipsiusque etiam præsidis aurem amputavit. Quibus non valde dissimilia sunt, quæ in præmissis Sebastianæ Actis num. 9 & 10 referuntur. Confer assignatos utrobique locos, si libuerit. Plura quoque ejusmodi prodigia invenies in aliis Sanctorum Actis, diu post illorum ætatem collectis, aut interpolatis, quibus non continno aut temere fides adhibenda.

d Rhisis, græce Ῥίσις, in Menæis impressis scribitur Ῥησιστὸς, Rhesistus; in Menologio Latino Sirleti, Rysistus. De urbis hujus situ pluribus disputavimus in Commentario prævio a num. 5, locandumque putavimus ad Propontidem & ostium Arzi fluminis, unius ferme diei itinere ab Heraclea versus meridiem.

[Errata]

AUCTORE. C. J.

Pag. 24 num. 50 ℣ 4 — die II — l — die I Ibid. ℣ 8. dele, post Februarii, numerum hunc MDCXVII.

Pag. 24 ejusdem tomi secundi, ubi sub titulo, Appendix II, promittitur Dissertatio de tempore & anno, quo vita functus sit S. Alexander, episcopus CPolitanus, successor S. Metrophanis, decessor vero S. Pauli, ejusdem civitatis episcoporum, quorum Acta ad diem IV & VII hujus mensis Juniiillustravimus. Quæ Dissertatio cur nec illo, nec quo ibi promittitur loco, data fuerit; huc vero sit rejecta; explicatum vide ad calcem tomi secundi, [Dissertatio, tomo 2 promissa, hic proponitur.] statim post Indices, col. 1, ℣ 4. Solvo igitur hic fidem, tum meam, tum collegarum meorum, qui tomum illum totum, saltem quæ diem VII consequuntur, uti & maximam tomorum III & IV partem, me ob negotia absente, impresserunt. Nunc autem priusquam ordiar, monere Lectorem debeo, citationes operum Athanasii, quæ in hac Appendice seu Dissertatione allegantur, respicere, saltem plerasque, editionem Parisiensem anni MDC, quia editio anni MDCXXVII ad manum mihi non fuit, & novissima Benedictionorum tardius, his majori parte jam tum compositis, allata nobis est. Sit igitur.

Ad acta S. Pauli episcopi CPolitani
APPENDIX II.
Dissertatio.

Paulus, Patriarcha Constantinopolitanus, Martyr (S.)

AUCTORE C. J.

§ I. De anno, quo Arius hæresiarcha, quo S. Alexander Ep. Constantinop. S. Pauli decessor, obierint.

Ad diem IV hujus Junii, in S. Metrophane, sub initium fere seculi IV episcopo Byzantino, [Alexandrū Ep. CP. obiisse an. 340,] disserui inter alia ad stabiliendam tum ipsius, tum aliorum inde secutorum episcoporum, chronologiam, de anno quo ad meliorem transiit vitam successor ejus S. Alexander, sub quo Constantinopolis a conditoris sui nomine appellata & dedicata solenniter fuit anno Christi CCCXXX. Posui autem in prædicto Metrophane num. 19, & fere supposui ex communiori sententia, diem suum obiisse Alexandrum anno CCCXL: quia illo anno successor ejus creatus fuit Paulus, uti post Socratem & Sozomenum aliosque antiquos, scribunt ad eumdem annum Baronius in Annal. Labbeus in Compendio chronologico historiæ sacræ & profanæ, Ricciolius tom. 2 Chronologiæ reformatæ, Pagius in Critica historico-chronologica.

[2] Nihilominus observo, positionem seu suppositionem illam meam, [negat Valesius] de anno CCCXL, quo Alexander mortuus, & Paulus ei suffectus sit episcopus, non æque omnibus probari. Improbatam vero etiam esse viris eruditis Henrico imprimis Valesio, GodefridoHermantio, & nuper Hermantii opinamenta stabilire conatis, monachis Benedictinis e Congregatione S. Mauri; nec non modesto critico Lenain de Tillemont. Hi tamen dum annum a Socrate atque Sozomeno definitum deserunt, nullum ipsi, quod sciam, certum determinantes, tantummodo dicunt, quod tali anno, puta, CCCXXXVIII jam successerat Alexandro Paulus. Si quæras, quanto ante tempore aut quoto ante anno successerit, non definiunt. Sunt etiam qui se Hermantium in Athanasio simpliciter sequi fatentur, nec novæ quidquam probationis aut confirmationis afferunt; quos propterea nihil attinet seorsim nominare aut refellere.

[3] Rem ipsam aggredior, & quod in Metrophane supposui, quia res multæ sequelæ est in Historia illorum temporum, [statuens, illi Paulum ante an. 335 jam successisse:] hac Dissertatione probare ac stabilire conabor, ac primum quidem adversus Valesij opinationem plane novam, existimantis, Alexandro episcopo Paulum successisse ante synodum Tyriam, quæ anno CCCXXXV coacta & mox Hierosolymam translata fuit; imo, si Superis placet, anno Christi CCCXXXI. Id vero duobus certissimis argumentis evicturum se promittit, altero ex epistolaAthanasij ad Solitarios, ubi dicitur Paulus a Constantino primum relegatus fuisse in Pontum; altero ex epistola pseudosynodi Sardicensis, in qua legitur idem Paulus in synodo Tyria, anno CCCXXXV, una cum reliquis episcopis subscripsisse depositioni Athanasii.

[4] Ad utrumque invictissimum Valesio argumentum priusquam respondeam, [sed hoc refellitur,] suppono (quod nec Valesius negat) Paulum ordinatum esse episcopum CPolitanum post obitum Alexandri decessoris sui; & Alexandrum super vixisse aliquamdiu, postquam infelicem cum visceribus animam effudit CPoli hæresiarcha Arius. Hoc vero quando acciderit, disquirendum est. Accidisse ante synodum Tyriohierosolymitanam, ait Valesius: negamus nos, nixi auctoritate Socratis, Sozomeni, Theophanis, imo & ipsius S. Athanasii, quem hac in parte plurimi facit Valesius. Scribit Theophanes pag. 26, prædictam synodum celebratam esse anno XXXI magni Constantini, [quia Alexander ad huc superfuit,] divino Alexandro sedem episcopalem CPoli obtinente. Verba ejus clarissima sunt: Ταῦτα, nempe infamis obitus Arii, ad preces Alexandri episcopi secutus, τῷ τριακοστῷ πρώτῳ ἔτει γέγονε τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου, τοῦ θείου Ἀλεξάνδρου ἐπισκοποῦντος τὴν Κωνσταντινούπολιν. Et paulo post: Ἥτε Ἀθανασίου ἐξωρία, καὶ ἡ Ἀρείου κατάλυσις μετὰ τριακοστὸν ἔτος Κωνσταντίνου γέγονε καὶ μετὰ τὰ Ἐγκαίνια Ἱεροσολύμων· ὁ δὲ μέγας Ἀλέξανδρος ἔτι περιῆν. Tam exsilium Athanasij, quam interitus Arij contigerunt post tricesimum annum Constantini, & post dedicationem Hierosolymorum, superstite adhuc magno Alexandro Episcopo CPolitano. Complectitur autem (ut & hoc claritatis causa notetur) annus XXXI Constantini, fere totum semestre ultimum anni CCCXXXVI æræ vulgaris, & semestre primum anni sequentis CCCXXXVII, quo & obiit Constantinus die XXII Maii.

[5] Eamdem sententiam docet Baronius, ad annum Christi CCCXXXVI, Constantini XXXI, [quando Arius interiit, anno 336 exeunte] num. 54 sic scribens de infami interitu Arii, eoque spectantibus: Quæ quidem non ante hunc annum gesta esse, sed post elapsum tricesimum imperij Constantini annum; cum ex is iquæ dicta sunt, facile potest colligi, tum etiam auctoritate Socratis comprobatur. Quamobrem errore lapsos esse constat, tam qui statim post Nicænum concilium ea accidisse putarunt, quam eos qui ante hunc annum, vel postea sub Constantio, vel alio quovis tempore posuerunt. Cum enim liqueat, tempore concilij Hierosolymitani, quod celebratum est ipsis tricennalibus Imperatoris, ejusdem synodi decreto Arium in Ecclesiam receptum & Alexandriam restitutum; nihil est dubii, quin ejus probrosus exitus hoc ipso CCCXXXVI, sed in ejus tamen fine, acciderit anno. Siquidem misso prius Athanasio in exsilium, & restituto Ario Alexandriam, & inde demum CPolim revocato, atque ibi iterum causa ejus discussa; hæc oportuit contigisse; ejusdem scilicet anni exitu: nisi forte sequentis exordio, quo pariter obijt Constantinus, eum esse extinctum, [aut sequente inchoato;] magis verosimili conjectura quis affirmandum putet. Tum interjectis nonnullis quæ probent, Constantinum Ario non multum supervixisse, ita concludit: Ex his sane modicum temporis spatium intercessisse videri potest inter mortem Arii atque obitum Constantini. Hic quippe morte præoccupatus, quod, funesto Arii casu motus, animo statuerat de restitutione Athanasii, perficere minime valuit. Unde, quod nuper diximus, sequenti potius anno CCCXXXVII, quam præsenti CCCXXXVI, accidisse obitum Arij possumus opinari.

[5] Eadem ante Theophanem manifeste docuerunt citatus a Baronio Socrates uti & Sozomenus: [certe post synodum Tyriohierosolymitanam:] prior quidem, lib. 2 cap. 37 & 38; Arium, a synodo Hierosolymitana absolutum, Alexandriam reversum esse; ac totam denuo civitatem perturbasse; ideoque rursus CPolim evocatum ab Imperatore, præsidente tunc illius urbis Ecclesiæ Alexandro, qui jam pridem Metrophani successerat. Posterior item lib. 2, cap. vero 29, his utitur verbis: Post synodum Hierosolymitanam Arius in Ægyptum se contulit. Sed cum Alexandrina Ecclesia communicare ei renuisset, denuo venit CPolim: ubi causam suam, coram Imperatore iterum discussam, multa mentitus, obtinuisse hominibus quidem visus est, orante vero Alexandro episcopo, scelerum suorum pœnas divinitus dedit.

[7] Sed mallet Valesius ex Athanasio, quem hic sibi ducem præcipue sequendum elegit; quam e Socrate aut Sozomeno, [idque ostenditur etiam ex Athanasio,] quos in rebus Pauli CPolitani narrandis multa peccasse causatur; eadem doceri. Quamobrem audiamus & Athanasium. Attamen prius quærere lubet, quid peccaverint Socrates ac Sozomenus in Paulo, quod ex Athanasio emendatius dabit Valesius. Viderunt illi, æque ac ipse Valesius, scripta Athanasii & quidem magis pura, quam nunc sint, utpote qui seculo post Athanasium dumtaxat uno floruerunt. Socrates certe illa habuit & examinavit & sua inde emendavit. Ita declarat ipse lib. 2 cap. 1; fateturque se, Rufini historiam, in temporum notatione longe a vero aberrantem, in libro suo primo & secundo conscribendo secutum prius fuisse. At vero inquit; postea cum Athanasii libros nacti essemus, in quibus ille suas calamitates deplorat, & qua ratione per calumniam ac fraudem Eusebianorum in exsilium missus fuerit, exponit: satius esse duximus, ei, qui mala ipsa perpessus esset, fidem habere quam aliis. ideoque necesse nobis fuit, primum ac secundum hujus operis librum (pertingunt illi ultra mortem Pauli CPolitani) ex integro dictare; ac denuo correctum emittere. Hinc credibile fit, non tam multa peccasse in Paulo Socratem, atque arguit Valesius, quæ corrigi ex Athanasio nunc melius possint, quam potuerint olim, uno dumtaxat seculo post Athanasij mortem, ab homine erudito, qui data opera & diligentia incubuit in talem correctionem; aliaque monumenta illam ad rem habuerit, quæ temporis longinquitate ac voracitate absumpta, nunc amplius non extant.

[8] Audiamus modo, ad votum Valesii, Athanasium. Inserit ille Epistolæ suæ de Synodis, [ejusque loquendi formulis,] admodum prolixæ, tomo 1 pag. 686, epistolam synodicam concilii Hierosolymitani sæpe dicti, continentem tales loquendi formulas, quæ cuilibet græce scienti significabunt, Arium tempore istius concilii adhuc vixisse; quamdiu aliunde non constabit, ante mortuum fuisse. Talis formula est, οἱ περὶ Ἄρειον, id est, si verbotenus explices, qui circa Arium sunt; si vero apta latinitate dones, erunt socij aut asseclæ Arii: qui dum ipsi in vivis sunt, plerumque supponitur & illum vivere, cujus socii dicuntur esse. Athanasius certe, qui τοὺς περὶ Εὐσέβιον passim intelligit socios Eusebii adhuc viventis; ubi de iisdem post mortem Eusebii loquitur, fere mutat phrasin, vocatque τοὺς Εὐσεβίου ἑταίρους vel τοὺς κληρονόμους τῆς ἀσεβείας τοῦ Εὐσεβίου, ut in Narratione de concilio Nicæno; & in Epistola ad Solitarios. Addi his potest, quod similes formulæ, per periphrasim, frequenter sonent Græcis illam solam personam, quæ quarto casu exprimitur. Atque ita, οἱ περὶ Ἄρειον, οἱ ἀμφὶ Ἄρειον· (hæc enim eodem redeunt) est solus Arius, uti οἱ περὶ, vel ἀμφὶ Σωκράτην, simpliciter explicatur, Socrates.

[9] Audi Joannem Scapulam linguæ Græcæ peritum atque accuratum interpretem, si quis est alius. [contra Valesium interpretandis,] In Lexico suo, verbo περὶ, ita loquitur: Περὶ, cum accusativo personæ, præcedente articulo, interdum sumitur pro eo aut ijs, qui sunt circa aliquem, id est, ipsum circumstant, ut solent amici aut etiam ministri; ut, οἱ περὶ Σεβαστὸν, ministri Augusti. Interdum periphrasin facit, ut οἱ περὶ Σωκράτην, Socrates. Neque ignoravit hos loquendi modos Valesius. Interpretatur enim ipsemet in Socrate ac Sozomeno suo istiusmodi phrases tum pro sola persona, quæ casu quarto exprimitur; tum pro illa & sociis simul. Socrates libro 2, capitis 2 initio, sic scribit: Οἱ περὶ Εὐσέβιον τὸν Νικομηδέα, καὶ Θέογνιν Νικαίας ἐπίσκοπον. Etsimpliciter ea sic transfert Valesius; Eusebius Nicomediensis & Theognis Nicænus episcopus. In titulo autem istius capitis eamdem formulam ita interpretatur; Eusebius Nicomediensis cum suis. Item hæc Sozomeni lib. 2 cap. 29: οἱ ἀμφὶ τὸν Εὐσέβιον, τὸν Νικομηδείας ἐπίσκοπον. Eusebius Nicomediensis episcopus & qui cum illo erant.

[10] Dum in his Valesius illud, τοὺς περὶ Εὐσέβιον, explicat sive pro Eusebio solo, [& ab ipso alibi sic interpretatis] sive pro ipso & sociis ejus, intelligit Eusebium adhuc vivere: cur non idem intelligat, dum legit τοὺς περὶ Ἄρειον; certe nihil est in contextu Græco, quod aliud ibi suadeat, aliud hic. Quod si etiam demus Valesio, verba illa posse, imo & debere, accipi pro solis Arii sociis; quo pacto inde concludet, Arium jam tum fuisse mortuum? Poterat Arius vivere, & soli socii ejus recipi in communionem Ecclesiæ. Aliunde igitur prius constare mihi aut monstrari debet, Arium tunc vita functum fuisse, quando Hierosolymis Ariani in Ecclesiam recepti sunt; quam id significare mihi formula illa possit.

[11] Verum cur hæc tam operose agimus, ubi Athanasius ipse possit videri formulam τοὺς περὶ Ἄρειον explicandam suscepisse, [sicut ab Athanasio.] dum epistolæ synodicæ quam Hierosolymis congregati Ariani scripserunt, mox subjungit hæc sua clarissima verba: Γράφοντες, δεῖν δεχθῆναι Ἄρειον καὶ τοὺς σὺν αὐτῷ. Scribunt Eusebiani, debere recipi Arium & qui cum illo sunt. Ubi sine ambagibus dicitur Arius debere recipi æque ac socii ejus, atque adeo concludere oportet, Arium tunc æque in vivis fuisse ac ejus socios. Non minus clare idem significant, paulo post in eadem Athanasii Epistola Eusebiani, in sua Professione fidei, quam publicarunt in concilio Antiocheno, relatam ab Athanasio: in qua episcopi, qui in illo concilio sedebant, affirmant (fatente ipso Valesio) se Arium ideo suscepisse in communionem, quod fidem ejus rectam esse, comperissent, Quem susceperunt in communionem? Arium: vivumne, an mortuum? Verba Græca sunt; αὐτὸν (Ἄρειον) προσηκάμεθα. Arium suscepimus: non utique umbram ejus. Addo ex Theophane pag. 25, quod Ariani in concilio Tyriohierosolymitano, postquam condemnarant absentem Athanasium, Ario & Euzoio communicarunt, Ἀρείῳ δὲ καὶ Εὐζωίῳ συγκοινωνήσαντες. An & Euzoius jam tum mortuus erat?

§ II Objecta Valesii contra explicationem datam.

Quid quæso, ad præmissa Valesius? Multa quidem, quæ videre est libro ejus secundo Observat. in Socratem ac Sozom. cap. 2, [Objectio prima, jam refutata,] quæque huc fere reducuntur, quod in illa Synodica Tyriohierosolymitana, aliisque textibus adductis supra, non Arius ipse in communionem receptus esse dicatur; sed, οἱ περὶ τὸν Ἄρειον, id est Arii asseclæ, presbyteri scilicet & diaconi civitatis Alexandrinæ, qui Arium secuti fuerant. Confer hæc, lector, cum productis probationibus nostris, & considera, quam nulla responsio hæc sit. Pergit ibidem Valesius: Certe idem Athanasius, alibi de hac synodo loquens, perpetuo dicit, τοὺς περὶ Ἄρειον, & τοὺς Ἀρειανοὺς, in ea susceptos fuisse. Quid igitur? An non Athanasii verba sunt, quæ paulo ante citavi, δεῖν δεχθῆναι Ἄρειον καὶ τοὺς σὺν αὐτῷ; Dicit porro: [idem secunda,] Ex epistola synodica concilii Jerosolymitani satis aperte colligitur, episcopos, non de Ario ipso, sed tantum de Arii gregalibus locutos esse. Scribunt enim in illa epistola, se litteras imperatoris Constantini accepisse, quibus ipsos hortabatur, ut pacem & concordiam in Ecclesia resarcirent, utque Arii sodales & sectatores placido & pacato animo susciperent; quorum rectam & sinceram esse fidem, tum viva ipsorum voce, tum libello sibi ab ipsis porrecto, cognoverat. Quem quidem libellum Constantinus suis ad synodum litteris subjecit.

[13] Sit ita; excepto tamen, quod episcopi isti, non de Ario ipso, sed tantum de gregalibus Arii locuti sint. Textus Epistolæ synodicæ græcus per se confutat talia; simpliciter dicens, δέξασθαι τοὺς περὶ Ἄρειον. Quod neque excludit Arium; neque significat, gregales ejus tantum admittendos esse: multo minus significat, Arium jam tunc fuisse mortuum. Sed sequamur Valesium. Ex præmissa positione sua infert, [tertia,] primo: Quod si illic de Ario Constantinus & episcopi illi loquerentur, cur Constantinus Arium postea CPolim evocasset, ut de ejus fide inquireret, idque post Synodale judicium, & post ipsius suffragium?

[14] Dicam. Quia Athanasius, cum suis fugiens e concilio Tyrio, pessimas Eusebianorum machinationes Constantino detexerat; qui ea de re jussit, totum concilium Hierosolymis CPolim venire, quamquam pauci tantum, iique selecti Eusebiani venerint; novisque calumniis obruentes Athanasium, instigarint Principem, ut eum exsulare Trevirim jusserit. Quid miri, si cum illis citaverit etiam Arium ipsum? Ad hæc, inaudierat Imperator, Arium a synodo Alexandriam & in Ægyptum cum suis profectum, & ab orthodoxis ibi in communionem non admissum, turbasse omnia. Quo potiori modo sedasset Imperator provinciam, quam evocando auctorem tumultuum? Tertio, ut prius viva Arianorum voce, atque etiam scripto, cognoverit Constantinus illorum, ut putabat, orthodoxiam; audiens deinde quæ facta fuerant in synodo Tyria, merito potuit Arium denuo citare, recognoscere illius mentem, eamque ut jure jurando confirmaret, exigere.

[15] Infert ex eadem positione sua Valesius, secundo: [quarta,] Cur Alexander episcopus CP. Arium post hæc in ecclesiam admittere recusasset, qui celeberrimæ synodi judicio in communionem admissus fuerat, & Imperatoris judicio comprobatus? Quia ex Athanasio, qui e manibus conjuratorum in illa synodo vix salva vita elapsus, Constantinopolim venerat, non poterat Alexander non didicisse, quam violenter fraudulenterque ibi omnia, ad opprimendum Athanasium & orthodoxam fidem, acta essent; prout illa idem Athanasius loco non uno explicat tum in aliis scriptis suis, tum in Apologia, quæ vulgo inscribitur secunda, vel contra Arianos. Ex quibus etiam patet, quam non fuerit celeberrima synodus illa Tyria, uti eam Valesio lubet prædicare; sed potius famosa aut famosissima, propter conspirationem multorum; qui in illa orthodoxos circumvenire conati, sus deque verterunt omnia.

[16] [quinta,] Nondum absolvit Valesius. Dicit enim: Athanasius testatur, se consultum fuisse a Serapione, de quadam quæstione, quæ in Ægypto orta fuerat; utrum Arius in communione & pace Ecclesiæ diem extremum obiisset. Negat id Athanasius. Quod si Arius ab Hierosolymitano concilio ad pacem & communionem Ecclesiæ admissus fuisset, numquam profecto id negasset Athanasius, nec Serapion id ignorare potuisset. Neque enim obscura fuit fama synodi Hierosolymitanæ; sed longe omnium celeberrima, & cum Nicæna synodo comparanda, si Eusebio credimus. Credamus Eusebio, celeberrimam fuisse synodum illam, sed ratione circumstantiarum: quia evocata fuit Hierosolymam ab Imperatore ad encænia novi templi, ab ipso ædificati, illic celebranda: quia convenere ea de causa, præter evocatos e synodo Tyria, plures aliunde episcopi: quia simul celebrabantur tricennalia Constantini; & innumerabilis eodem confluxerat populorum multitudo. At vero celeberrimam, aut etiam celebrem, fuisse synodum, ratione rerum, in illa tractatarum, ad fidem orthodoxam pertinentium, neque Eusebius dicit, nec sustinere Valesius, si foret in vivis, auderet. Sed propius ad rem propositam. Si Arius ab Hierosolymitano concilio ad pacem & communionem Ecclesiæ admissus fuisset; numquam id negasset Athanasius. Neque vero id negavit. Negavit tantum, in communione & pace Ecclesiæ diem extremum obiisse. Quod sane aliud est, quam negare, ipsum ab Hierosolymitano concilio ad pacem & communionem Ecclesiæ admissum fuisse.

[17] [sexta,] Sed nondum finis Valesio afferendi tam parum apta in causa tam gravi. Postremo, inquit, Athanasius in Epist. ad Serapionem, mortem Arii commemorans, ait; se quidem tunc temporis non adfuisse Constantinopoli, cum Arius e vita sublatus est; sed Macarium presbyterum, qui illic aderat, cuncta ad ipsum scripsisse. Quid tum? Atqui Macarius, presbyter Athanasii, fuit in urbe CPoli eo tempore, quo Eusebiani, conjuratione facta cum Meletianis adversus Athanasium, de lineæ vestis canone eum apud Constantinum imperatorem accusarunt. Quid deinde? Nec post id temporis Macarium illum Constantinopolim venisse legimus. Quæro ego ex Valesio, legeritne, Macarium illum inde recessisse. Quæro, an legerit, illum post id temporis non rediisse CPolim. Quæro denique, an non potuerit Macarius CPoli diu post mansisse, aut postliminio illuc revertisse, sic ut nullus scriptorum id de Macariomemoriæ prodiderit; cujus una alterave actio nisi per Athanasium posteritati innotuisset, ignotissimus nunc foret totus Macarius iste. Atque hæc ad stabiliendum sententiam nostram de morte Arii, post concilium Tyriohierosolymitanum obita, contra opinionem Valesii, sufficiant; quamquam non desint alia, quæ in uberiorem probationem afferri possint. Videamus nunc duo certissima argumenta, quibus Valesius præsumit, se evicturum, interiisse Arium ante prædictum concilium, ac Paulum ante illud successisse Alexandro in episcopatum CPolitanum; aut saltem vivente adhuc Constantino magno.

§ III. Duo Valesii argumenta, quibus Paulus adstruitur ante Tyriam synodum episcopus fuisse, refelluntur.

Primum istorum argumentorum certissimorum, est; quia Paulus subscripsit depositioni S. Athanasii in concilio Tyrio anno CCCXXXV. Sit ita tantisper. [Qui subscribunt in conciliis] Ergone episcopus tunc fuit Paulus? Non magis id sequitur, quam quod episcopus fuerit Alexander CPolitanus tempore concilii Nicæni, vivente adhuc (uti hic ex dictis ad diem IV junii suppono) Metrophane episcopo; pro quo interfuit concilio isti, & subscribere potuit, nondum episcopus. Uti enim Metrophanes, CPolitanus, seu potius Byzantinus tunc episcopus, præ gravi senio accedere Nicæam non potuit, ideoque pro se Alexandrum presbyterum suum eo misit: [non sunt ipsi necessario episcopi,] ita pariter factus deinde episcopus ejusdem urbis Alexander, præ grandæva ætate accedere Tyrum, multo longius dissitam (erat enim tunc Alexander plusquam nonagenarius) non potuerit; ideoque, pro se Paulum presbyterum suum eo miserit; atque is, si ita vis, subscripserit depositioni Athanasii.

[19] At, inquit Valesius, si ita est; non ipse Paulus Athanasium damnasse dicendus est, sed potius Alexander, [uti nec Alexander fuit in synodo Nicæna.] cujus vices gerebat Paulus. Quis vero id credat de Alexandro CPolitano episcopo, eum condemnationi Athanasii subscripsisse? Sed eadem argumentatio æqualiter commonstrat, neque Paulum (ut detur ipsum jam tum fuisse episcopum) subscripsisse. Quis enim id credat de Paulo CPolitano episcopo; eum condemnationi Athanasii subscripsisse? Quippe qui non minus acriter contra Arianos pro fide Nicæna pugnans, ab Athanasio stetit, quam Alexander: plus vero quam Alexander ea de causa passus fuit, nempe exilia, carceres, inediam, vincula, mortem ipsam. Si igitur suspicio talis subscriptionis cadere non potest in Alexandrum; neque potest in Paulum cadere.

[20] Jam vero unde habet Valesius, Paulum concilio Tyrio interfuisse? [Paulum synodo Tyri interfuisse,] Quia subscripsit in illo depositioni Athanasii; uti legitur in epistola synodica Orientalium apud Sardicam episcoporum, id est Eusebianorum, qui e Catholico Sardicensi concilio se subduxerant metu condemnationis, fugientesque Philippopolim, ibi inter se synodicam illam conceperunt; quæ ex meris mendaciis & falsis criminationibus consuta est contra orthodoxos illos episcopos, qui Eusebianis præcipue resistebant, Athanasium, Alexandrinum; Marcellum, Ancyranum; Asclepam, Gazensem; Lucium, Adrianopolitanum; Paulum, CPolitanum aliosque. In illa quippe synodica calumniantur Athanasium, quod juxta Deum sacrilegus, propriis manibus comminuerit poculum, Deo & Christo dicatum, ipsumque altare venerandum confregerit &c. Accusatus præterea fuerit, de injuriis, violentia, cæde, atque ipsa episcopi internecione: Marcellum, [non probat synodica pseudo-sardicensis,] quod nudi ab ipso ad forum tracti fuerint presbyteri; consecratum Domini corpus, ad eorum colla suspensum, palam publiceque profanaverit; virginesque sanctissimas, Deo dicatas, publice in foro mediaque in civitate, concurrentibus populis, abstractis vestibus, horrenda fœditate nudaverit: Asclepam, quod altare comminuerit, multasque seditiones effecerit: Lucium, quod sacrosanctum sacrificium canibus projiciendum jusserit.

[21] [ex mendaciis Eusebianorum confuta,] Talia qui sanctis illis episcopis, Nicænæ fidei defensoribus, in catholica Sardicensi synodo laudatis, audent impingere; cur vereantur de Paulo episcopo CPolitano mentiri; quod Athanasii depositioni interfuit, manuque propria sententiam scribens, cum ceteris eum etiam ipse damnavit? Pejora certe de illo in eadem synodica fingunt, imputantes ei, nefario homini ac perdito…. mille homicidia, quæ altaria ipsa humano sanguine coinquinaverunt; nec non interfectiones fratrum extinctionesque gentilium. Notandum præterea est, usitatum fuisse Eusebianis illorum temporum, suis mendaciis nomina orthodoxorum virorum subscribere, ad imponendum Catholicis minus cautis. Id me docet Epistola synodica concilii Alexandrini, [suis litteris Orthodoxorum nomina subscribere consuetorum.] omnibus ubique Ecclesiæ Catholicæ episcopis inscripta; quæ refellens crimina, Athanasio perperam objecta, sic monet sub finem rogatque Episcopos: Ne igitur posthac illis (Eusebianis) aurem præbueritis, si denuo ad vos scribant contra Athanasium episcopum. Quidquid enim ab illis proficiscitur, falsum est, etiamsi nostra Ægyptiorum episcoporum nomina epistolis suis adscribant. Certum enim est, non nos eos esse, quorum nomina in scriptis subjiciunt.

[22] [Alterum Valesii argumentum probat,] Alterum Valesii argumentum, quamvis & hoc certissimum putet; non probat, quod ipse per primum probare intendebat; Paulum tempore synodi Tyriæ fuisse episcopum; aut fuisse saltem vivente adhuc Constantino magno, qui paulo minus biennio post synodium illam superfuit. Desumitur illud Valesio ex Athanasii epistola ad solitarios, non procul ab initio, ubi Pauli exsilia recenset, scribentis, Paulum a Constantino primum relegatum fuisse in Pontum. Fateor: verum inde concludi non potest, episcopum tunc fuisse Paulum. Præter episcopos enim etiam presbyteros aliosque Ecclesiasticos temporibus illis, imperante adhuc Constantino, in exsilium deportatos fuisse, curantibus Eusebianis, certum est. Hos inter, fuerit tunc etiam Paulus, nondum episcopus. At vero locus iste Athanasii, inquit Valesius, de Paulo adhuc presbytero, [vivente Constantino] intelligi nullo modo potest. Etenim in dicta ad Solitarios epistola Athanasius omnes ab initio recenset episcopos orthodoxos (malim credere, recensere aliquot tantum ex præcipuis Nicænæ fidei defensoribus) quos Ariani ex suis sedibus expulerant. Ac primo quidem loco nominat Eustathium Antiochenum; deinde Eutropium, Euphrationem, Cymathium, Asclepam, Cyrum, Diodorum, Domnionem, Hellanicum, Marcellum. Postremo de Paulo ita scribit, uti infra legemus; [Paulum fuisse Episcopum.] postquam notavero; quod illi quidem omnes erant episcopi, quando citatam Epistolam suam scripsit Athanasius; sed hic non dicit, tales fuisse omnes, quando primum exsulare jussi sunt. Certe Paulum tunc non fuisse episcopum, vel ex eo colligi videtur posse, quod postremo annumeretur loco; quem alioquin pro gradu dignitatis suæ post Antiochenum Patriarcham, ante reliquos episcopos nominari convenisset.

[23] Legamus nunc quæ scripsit Athanasius de Paulo, [Textus Athanasii;] primum græca, postea ex versione ipsius Valesii latina. Περὶ δὲ Παύλου, τοῦ τῆς Κωνσταντίνου πόλεως ἐπισκόπου, νομίζω μηδένα ἀγνοεῖν. Ὅσῳ γὰρ ἐπιφανὴς ἡ πόλις, τοσούτῳ καὶ τὸ γενόμενον οὐ κέκρυπται. Καὶ κατὰ τούτου τοίνυν πρόφασις ἐπλάσθη· καὶ γὰρ ὁ κατηγορήσας αὐτοῦ Μακεδόνιος, ὁ νῦν Ἐπίσκοπος ἀντ᾽ αὐτοῦ γενόμενος, παρόντων ἡμῶν κατὰ τὴν κατηγορίαν, κεκοινώνηκεν αὐτῷ, καὶ πρεσβύτερος ἦν ὑπ᾽ αὐτὸν τὸν Παῦλον. Καὶ ὅμως, ἐπειδὴ Εὐσέβιος ἐπ᾽ ὀφθαλμίᾳ θέλων ἁρπάσαι τὴν ἐπισκοπὴν τῆς πόλεως (οὕτω γὰρ καὶ ἀπὸ Βηρυτοῦ εἰς τὴν Νικομήδειαν μετῆλθεν) ἔμεινεν πρόφασις κατὰ Παύλου. καὶ οὐκ ἠμέλησαν τῆς ἐπιβουλῆς, αλλ᾽ ἔμειναν διαβάλλοντες. Καὶ τὸ μὲν πρῶτον εἰς τὸν Πόντον ἐξωρίσθη ὑπὸ Κωνσταντίνου. (Hactenus dicta, citantur a Valesio; quæ subjicio, sequuntur apud Athanasium) τὸ δὲ δεύτερον παρὰ Κωνσταντίου, δεθεὶς ἁλύσεσι σιδηραῖς, εἰς Σίγγαρα τῆς Μεσοποταμίας ἐξωρίσθη· καὶ ἐκεῖθεν εἰς τὴν Ἔμισαν μετηνέχθη· καὶ τὸ τέταρτον εἰς Κούκουσον τῆς Καππαδοκίας περὶ τὰ ἔρημα τοῦ Ταύρου.

[24] “De Paulo CPolitano episcopo, nemini arbitror ignotum esse. [interpretatio Valesii,] Quanto enim clarior civitas, tanto minus factum celari potuit. Etiam huic quoque crimen objectum est: idque falsum fuisse, vel inde colligas, quod qui illum reum fecit Macedonius (qui nunc illius loco episcopus est ordinatus) nobis in ea accusatione præsentibus, cum reo suo, cujus presbyter erat, communicavit. Sed quoniam Eusebius illuc oculos suæ cupiditatis adjecerat, episcopatum illius urbis rapere festinans (eodem enim modo a Beryto transiliit Nicomediam) mansit nihilominus criminatio adversus Paulum: [cui nullum inde subsidium,] nec ab insidiis destiterunt Eusebiani; sed perseverarunt in calumniando. Et primum quidem a Constantino in Pontum relegatus est Paulus”. (Hic desinit interpretatio Valesii: sequitur autem apud Athanasium) “Secundum, a Constantio, ferreis catenis vinctus, in Singara urbem Mesopotamiæ deportatus fuit; indeque translatus est Emesam; ac tandem quartum, Cucusum, Cappadociæ urbem, circa Tauri montis deserta.”

[25] Hic velim notari, præmissum Athanasii contextum in duo membra partiendum, [si duo distinguat membra:] quæ omnino disparata sunt. Primum continet accusationem Paulo intentatam a Macedonio, aliorum deinde suggestione continuatam. Alterum enumerat ordine exsilia Pauli, nullo respectu ad prædictas accusationes: neque verbulum habet, quod innuat, cui potissimum exsilio illæ causam dederint, primone, sub Constantino; an alteri, sub Constantio. Quod primum primo loco ponatur, id ordo temporis requirit; non, accusatio Macedonii; quasi ea præcesserit exsilium primum; quod falsum esse deprehendetur, ubi annus, quo sedem Paulus episcopalem conscendit, fixus fuerit. His observatis, nescio quid Valesius in rem suam e citatis Athanasii verbis eruere possit. Audiamus ipsum, ita concludentem: Ex hoc loco, manifeste, inquit, colligitur, Paulum jam tum episcopum fuisse, cum a Macedonio accusatus est impulsu Nicomediensis Eusebii. Id autem factum esse regnante adhuc Constantino magno, docet ipse Athanasius; cum ait, se tum præsentem fuisse CPoli. Atqui Athanasius non nisi post synodum Tyri venit CPolim, cum se factione inimicorum in concilio illo opprimi videret: nec post id temporis CPolim venit, Eusebio Nicomediensi superstite.

[26] [nec probat quod præsumit.] Ita Valesius: cui pleraque conclusionis suæ concedo vera esse; atque etiam illud, quod Paulus jam tum episcopus fuerit, cum a Macedonio accusatus est impulsu Eusebii Nicomediensis episcopi, præsente Athanasio. At vero quod ipse Athanasius (aut alius quivis) doceat, id factum esse regnante adhuc Constantino magno, nec mihi verum est, nec probare Valesius potest. Nam quod Athanasius, tum præsens fuit CPoli, quando Macedonius Paulum accusavit; non significat; nec inferri inde potest; Constantinum magnum tum etiam imperasse. Imo vero inquit Valesius; quia imperante adhuc Constantino Athanasius venit CPolim post synodum Tyriam, nec post id temporis eo venit, Eusebio Nicomediensi superstite. Atqui hoc ipsum est quod credere nequeo, & probari velim. Inquies: Nusquam legitur illum eo revertisse. Inquam ego, nusquam etiam legitur, illum eo non revertisse. Quanta ab illo tempore, quo post concilium Tyrium CPolim venit, usque ad Eusebii obitum, gessit Athanasius, quæ a nullo scriptore, litteris consignata sunt! Potest interim ab exsilio Trevirensi, post mortem Constantini Magni, revertens Alexandriam, transisse CPoli: idque reipsa factum esse anno CCCXXXVIII, opinantur viri graves. Nos putamus, ex sententia nostra necessario consequi, Athanasium anno CCCXL CPoli præsentem fuisse. Atque hæc sufficiant ad argumenta Valesii, quantumvis ei certissima sint, infirmanda. Quid adferant pro determinando stabiliendoque anno creationis Paulinæ illi, qui Athanasium anno CCCXXXVIII CPolim reducunt, præsentemque tunc in accusatione Macedoniana fuisse autumant, inspiciamus.

§ IV. De Hermantii & ejus sequacium sententia.

[Inter plures quæstiones primaria est de anno,] Ad clariorem indicatæ sententiæ cognitionem, juvabit notare, plures hic agitari quæstiones chronologicas, quæ aliquam habent connexionem inter se. Primaria est de anno, quo Alexander episcopus CPolitanus mortuus sit, eique successerit Paulus. Altera inquirit in tempus, quo S. Athanasius CPoli coram audivit accusari Paulum episcopum a suo presbytero Macedonio. Tertia spectat annum, quo synodus Alexandrina episcoporum ferme centum congregata fuit in causa Athanasii, pro illoque præclaram conscripsit apologiam. Quartam adde super anno, quo Julius Papa synodum Romæ tenuit in causa ejusdem Athanasii. Quæstiones hæ ita dependent aliæ ab aliis, ut ex unius præsertim primariæ certa decisione, atque epochæ ejus definitione, reliquarum epochæ firmari quoquo modo posse videantur. Sed talis definitio, [quo Paulus Alexandro successit in episcopatu CPolitano.] hic opus & labor est. Interim pro nulla omnium quæstione auctoritas directa majorque militat, quam pro primaria, de obitu Alexandri, quem dixi aSocrate, Sozomeno & aliis diserte affigi anno CCCXL. Verum istorum auctoritatem nihili hac parte faciunt deseruntque, non tantum Valesius, sed omnes illi quoque, qui Hermantium sequuntur, affigentes præsentiam Athanasii in accusatione Macedonii contra Paulum, jam tum ut putant episcopum, anno CCCXXXVIII.

[28] Magni equidem facio eruditionem & auctoritatem ita opinantium; [Putamus nos, anno 340:] non tamen tanti ut assentiar. Annum, quo obiit Alexander & successit Paulus, definiunt CCCXL, Socrates, ut jam dixi, postquam scripta Athanasii nactus, inde Historiam suam correxit; item Sozomenus & alii recentiores multi cum Baronio. Illo posito, consequitur, Athanasium ante illud tempus accusationem Macedonii contra Paulum episcopum Constantinopoli audire non potuisse: & reliquæ quæstiones, isti chronologiæ nostræ non difficulter accommodabuntur. Qui statuunt, Athanasium anno CCCXXXVIII Constantinopoli interfuisse accusationi sæpe dictæ, aliud argumenti non habent, quam quod is illo anno rediens ab exsilio Trevirensi Alexandriam, potuerit CPoli transiisse, & accusationi illic tunc adfuisse: nec sibi apparere dicunt, quo alio tempore id factum esse possit. Ex hac sententia, in solis conjecturis (nemo enim unus scriptor idoneus id asserit) fundata, inferunt Paulum tunc episcopum CPolitanum extitisse.

[29] Nos ut conjecturis aliquid demus, quamvis probari aliunde non possint, [opinantur alii ex meris conjecturis, ante annum 338.] supponamus transiisse tunc CPoli Athanasium: sed simul quærere liceat, num illic tunc etiam præsens fuit Paulus. Scimus, Paulum æque ac Athanasium Constantini Magni jussu CPoli in exsilium abiisse, alterum in Gallias, alterum in Pontum. Scimus item, sub annum CCCXXXVIII rediisse Athanasium ab exsilio suo, nescimus id de Paulo nominatim; & si rediit etiam, nescimus tamen priorne an posterior Athanasio CPolim venerit. Ubi evicerint istius sententiæ assertores, prius Athanasio CPolim venisse Paulum, aut illum ibi invenisse; quæram porro; unde ipsis constet, Paulum tunc fuisse episcopum; quem plures cum Socrate & Sozomeno statuunt, ad illam dignitatem promotum non fuisse ante consulatum Acindyni atque Proculi, seu annum Christi CCCXL. Nullum, opinor, asserti sui testem antiquum proferent: atque adeo, ut concederentur ipsis prædicta omnia; quæstio quæ vertitur, eodem adhuc loco esset; quo nempe anno Paulus suum orsus sit episcopatum. Possent secundum præmissas conjecturas suas, dicere, anno CCCXXXVIII præsente Athanasio CPoli, omnino fuisse episcopum, quia Macedonius accusabat episcopum non presbyterum tantum; & eodem tempore cum eodem suo episcopo communicabat.

[30] Verum dic amabo, quando primum Paulus in exsilium missus fuit, & quando cœpit episcopus esse? [Quando Paulus primum cœperit exsulare,] Post concilium Tyrium scitur, Athanasium CPolim venisse & a conciliabulo Eusebianorum illic mox coacto, suggestum esse Constantino, ut quem illi medio tolli cupiebant, saltem deportari in exsilium juberet. Quid si eodem tempore Paulus quoque debuerit exsulare in Pontum? Jam tum enim Eusebianis suspectus fuerit, tamquam defensor Nicænæ fidei, & fidelis magni Alexandri, CPolitani tunc episcopi eamdem fidem propugnantis, discipulus, populoque orthodoxo carus; quem propterea timere poterant, ne Alexandro, jam seni, in episcopatu, quem animo suo sibi designabat Eusebius, brevi succederet. Certe nisi occasione hujus conciliabuli Paulus, a Constantino magno missus in Pontum sit; discere cupio, quo alio tempore prudenter credi possit, missum fuisse. Non enim solebat Constantinus ignominia aut pœna afficere presbyteros, saltem in quæstione fidei, [quando episcopus esse.] nisi de consilio episcoporum: hi autem deinceps usque ad mortem Constantini non sciuntur coram ipso aut alibi, saltem hac super causa congregati fuisse. Si tamen tardius proscriptum velis Paulum, non obsto. Dic modo quando? Taces? Si ante obitum Alexandri episcopi proscriptus fuit, non potest tunc episcopus fuisse. Si post obitum ejus; designa tempus, quo obierit ipse Alexander: quod æque difficile est in illorum sententia; atque est designare principium episcopatus Pauli. Nos utrumque remittimus ad annum CCCXL.

[31] [Num anno 336.] Sed insistamus opinionibus Hermantii, quem nonnulli sequuntur, dicentis in vita S. Athanasii, libro 4, initio cap. 21. Cogimur mortem Alexandri componere cum hoc anno CCCXXXVI, & exitu Augusti, quoniam Græci ejus festum agunt die XXX & latini XXVIII istius mensis. Sed hi dies ad determinandum obitus annum certum, nihil faciunt. Valeat tamen Hermantio tantisper sua ista opinatio, tametsi testem non habeat; Paulum eodem anno mox creatum Alexandri loco fuisse episcopum (utique tamen non absque scitu & consensu Constantini) & ab eodem Constantino paulo post jussum esse exsulare in Pontum. At vero quis credat, sagacissimum juxta ac religiosissimum imperatorem, fraudes hæreticorum in probroso Arii interitu paulo ante obitum Alexandri probe doctum, indeque animo suo constituentem revocare ab exsilio Athanasium; octo mensium spatio, quibus Alexandro episcopo in illa opinione supervixit; Paulum, tota urbe gratiosum orthodoxumque presbyterum, [Id improbabile,] & creasse episcopum, & amandasse mox in exsilium, nullo hujus rei mentionem faciente, nullo ordinationem episcopalem Pauli, pro hoc tempore, aut causam subitanei exsilii exsiliumve ipsum prodente? Quamobrem fuerit exsul sub Constantino Paulus, quocumque vis tempore, sed presbyter tantum ordinatus, non episcopus. Certe exsulem sub Constantino fuisse, prodit Athanasius.

[32] [& non asseritur ab Athanasio,] Concedamus assertoribus illis adhuc plusculum, & audiamus Hermantium denuo dictæ sententiæ (ita puto) principem. In elucidationibus ad vitam S. Athanasii lib. 4. cap. 21, scribit sua lingua hoc sensu: Id quod nos cogit affigere mortem S. Alexandri, episcopi CPolitani, anno CCCXXXVI, non tam est auctoritas Theodoreti, qui illam vivente Constantino accidisse ponit; quam S. Athanasii, docentis, S. Paulum, Alexandri successorem, in exsilium Ponticum ab Constantino magno missum fuisse, rogatu Eusebii, ambientis thronum Ecclesiæ CPolitanæ. Pace Hermantii; non ait Athanasius, Paulum tunc, quando primum adiit exsilium Constantini mandato, successorem Alexandri fuisse. Absolute tamquam novam periodum ordiens ad enumerandas Pauli calamitates, ait; exsulasse illum sub Constantino, neque asserens, episcopum fuisse tunc, neque negans. Nominavit ipsum quidem in præcedenti contextu suo episcopum, non tamen quia talis erat quando exsulabat sub Constantino; sed quia talis erat, quando reliqua subivit exsilia, & præviam ad illa Macedonii accusationem; fueratque talis, quando isthæc scribebat Athanasius, diu post mortem Pauli.

[33] [nec erui e contextu] Ceterum cum præcipua ratio affigendi obitum Alexandri anno CCCXXXVI, Hermantio, uti &sequacibus sit textus Athanasii de exsilio Pauli sub Constantino, [ejus potest;] in quod deportatum fuisse putant, contra ac nos opinamur, jam tum episcopum creatum; inspiciamus penitius textum illum, supra græce & latine productum. Scribit ibi Athanasius in primo membro, se CPoli præsentem fuisse, quando Macedonius accusavit Paulum, & Paulum tunc fuisse episcopum. Tum sic orditur membrum secundum, sine ordine aut respectu, ut ego quidem existimo, ad prædictam accusationem. Καὶ τὶ μὲν πρῶτον εἰς τὸν Πόντον ἐξωρίστη ὑπὸ Κωνσταντίνου. Et primum quidem relegatus fuit in Pontum a Constantino Paulus. Quæro, priusne relegatus fuerit quam contra illum suam instituit accusationem Macedonius; an postea? Utique postea, inquiet Valesius; & recte secundum principia sua. Ponit enim, ut vidimus, paulo post synodum Tyriam, præsente Athanasio CPoli, factam esse accusationem, & hanc Constantino causam dedisse relegandi Paulum. Quibus positis, recte concluderetur, Paulum tunc fuisse episcopum. Sed refellitur, quia tunc vivebat adhuc hæresiarcha Arius, atque adeo & episcopus Alexander, Pauli decessor. Et hac præcipue de causa sub hoc ipsum tempus, quo accusatio ejus, tamquam episcopi, contigisse prætenditur: ipsaque adeo accusatio pro hoc tempore, etiam ex hoc capite convincitur nulla fuisse.

[34] Tillemontius post Hermantium, sustinet quidem cum Valesio, [quem aliqui videntes sibi non favere,] e textu Athanasii male intellecto, Paulum sub Constantino fuisse episcopum: dissentit vero ab eodem, quatenus ille episcopatum Pauli adducit ad annum CCCXXXV, rato non posse Athanasium alio tempore accusationi Macedonianæ contra Paulum episcopum interfuisse; quia, inquit, post id temporis CPolim non venit Eusebio Nicomediensi superstite. Negat id Tillemontius, & tempus invenisse putat, quo redierit Athanasius e Galliis CPolim superstite Eusebio, sæpe dicto anno CCCXXXVIII; & quo communicantem cum Paulo episcopo suo Macedonium viderit. Verum amplius aliquid affirmat Athanasius: non tantum, se vidisse illos inter sese communicantes, sed accusationi quoque eodem tempore Macedonii contra episcopum suum Paulum interfuisse. Παρόντων ἡμῶν κατὰ τὴν κατηγορίαν, κεκοινώνηκεν αὐτῷ. Præsentibus nobis in ipsa accusatione communicavit Macedonius Paulo.

[35] Hæret hic Tillemontius, utque citatum textum accommodet opinioni suæ, [mutandum frustra putant:] censet cum Hermantio mutandum esse: & pro κατὰ τὴν κατηγορίαν in ipsa accusatione, reponendum esse, μετὰ, post ipsam accusationem. Sed cum id faciat nulla auctoritate, contra fidem codicum omnium, tam impressorum, quam manuscriptorum, nec rationem idoneam ad id suadendum afferat; quivis facile intelliget; id excogitatum pro libitu esse, ad fulciendam male sartam opinionem de episcopatu CPolitano Pauli, tempore Constantini magni ante suscepto, quam ab eodem mitteretur in exsilium. Dixi, idoneam textum mutandi rationem non afferre Tillemontium. Talis enim non est; quod modus procedendi extraordinarius fuisset Paulo & Macedonio, si simul communicassent sacris Mysteriis, dum alter alterum publice denuntiabat. Neque id facile, inquit, persuadebitur illis, qui norunt, quo modo temporibus istis procederetur. Fuerit modus ille procedendi extraordinarius; idipsum innuit quoque Athanasius: scivit tamen coram ex visu & auditu, sic factum esse; & affirmanti ei taliter cognita, nemo prudens, quantamvis illorum temporum notitiam habeat, fidem negabit. Perrexerit communicare cum Paulo suo Macedonius, dicam id fecisse, quod accusationem afferret magis e suggestione ac voluntate Eusebianorum, quam sua; sciretque fictam esse uti indicat Athanasius, πρόφασις ἐκπλάσθη.

[36] [nec Philostorgius aut Theodoretus] Citant etiam ad ostendendum, imperante Constantino Alexandrum obiisse, tam Tillemontius quam Valesius, auctoritatem Philostorgii ac Theodoreti: dubito an serio. Tillemontius certe, ubi notasset Alexandri mortem a Theodoreto anteverti Dedicationi CPoleos & anno Christi nati CCCXXX, judicat illum necessario hac parte (dico ego, & ex toto) deserendum esse. Quid enim illi hic fidas, qui libri sui primi cap. 19, unde argumentum desumptum est, tantam rerum gestarum temporumque ignorantiam prodit, ut Eusebium Nicomediensem, nulla Pauli facta mentione, successorem Alexandro faciat imperante adhuc Constantino? Eadem ignorantia laboravit Philostorgius, [hic audiendi sunt.] eumdem Eusebium Alexandro, prætermisso Paulo, substituens; homo pessime Arianus atque impius mendaciorum artifex, uti illum Photius Patriarcha CPolitanus, scripta ejus recensens, non veretur nominare; teste ipso Valesio, Photium citante.

§ V. De tempore quo celebratum sit concilium Alexandrinum in causa Athanasii. Quo item Antiochenum.

[Difficultates objectæ.] Quæ contra stabilitam in præmissis sententiam de obitu Alexandri, & successione Pauli in episcopatum sub consulatu Acyndini & Proculi, anno æræ vulgaris CCCXL, objiciuntur ex rebus ante istum annum gestis; crediderim sufficienter diluta esse. Videndum nunc, an eadem sententia cum gestis sub hoc ipsum tempus aut deinceps conciliari possit. Varia occurrunt quæ difficultatem moveant. Dicent enim aliter sentientes; Ubi nunc invenias tempus, quo Athanasius interfuit accusationi Macedonianæ CPoli contra Paulum episcopum? Quo tempore colloces synodum, in causa Athanasii Alexandriæ celebratam; quam Baronius & plerique scriptores alii collocant anno CCCXXXIX; in cujus epistola encyclica mentio fit Eusebii Nicomediensis, jam tum ad sedem CPolitanam promoti? Quo item tempore colloces concilium, in eadem causa Athanasii Romanum, sub Julio Papa?

[38] [Accusatur Paulus a Macedonio an. 340:] Ad primam difficultatem respondeo, non esse quod tempus accusationis prædictæ diu & operose quæram, aut per conjecturas, ut ipsi, indagem. Stabilito enim prius anno electionis Pauli in episcopum, per legitimam conclusionem infero, id hoc ipso anno CCCXL, non diu post creationem Pauli, certe priusquam Eusebius Nicomediensis in sedem CPolitanam intrusus est, accidisse. Et hoc inficiari nemo potest in supposito, nisi qui Athanasium ausit mendacii errorisve arguere in affirmando id, quod ipse vigilans vidit, audivit, scripsit. Quid moverit Athanasium sub hoc tempus CPolim venire quid rei egerit, quo & quando abierit, frustra quis inquiret aut declaratum volet. Plura hac de re non prodit Athanasius, quam quod præsens vidit audivitque accusationem Macedonii contra Paulum, & utriusque inter se in officiis divinis communicationem. Atque illa ejus præsentia intercessisse debet (& potuit) inter electionem Pauli & celebrationem synodi Alexandrinæ; imo ante intrusionem Eusebii in locum Pauli anno CCCXL. Porro qui cum Hermantio ac Tillemontio docent, Athanasium per hæc tempora bis profectionem instituisse Alexandria Romam, & primam quidem exeunte anno CCCXXXIX (quamvis opinentur, anno CCCXXXVIII Athanasium sæpius dictæ accusationi Macedonianæ interfuisse) fateri certe debent, non defuisse ei tempus, quo minus anno CCCXL potuerit interesse.

[39] Tillemontius in S. Pauli vitam sic commentatur pag. 697, Nota I: Socrates & Sozomenus collocant depositionem S. Pauli, [eodem celebratur synodus Alexandrina,] scilicet jam episcopi, post cædem Constantini junioris, id est anno CCCXL. Verumtamen pro certo tenendum est, quod Eusebius sedem CPolitanam jam occupasset ante celebrationem concilii Alexandrini: quam nemo posteriorem facit anno CCCXXXIX. Legit fortasse Tillemontius vitam S. Athanasii, præmissam a Benedictinis S. Mauri postremæ editioni operum ejus, cognovitque, illos concilium prædictum non tantum affigere anno CCCXL, verum etiam causari longinquitatem itinerum aliaque Athanasii, a reditu e Galliis usque ad concilium illud gesta; quo minus putent, celebrari citius potuisse. Fortius id concluditur secundum nos, qui probavimus, Paulum anno CCCXL, non prius, obtinuisse episcopatum; & scimus ex Athanasio, episcopum fuisse, quando accusatus a Macedonio fuit. Ex quo consequitur, ante annum istum nec episcopatum CPolitanum habuisse Eusebium, nec celebratam esse synodum Alexandrinam, in qua de episcopatu Eusebii CPolitano mentio sit. Conjecturæ, quas habet Tillemontius ad firmandam opinionem suam, leviusculæ sunt, & pleræque nihil officiunt sententiæ nostræ. Nam quod prius celebrata videatur synodus Alexandrina, quam Athanasius a Julio Papa Romam vocatus sit, quodque Pontifex ante synodi Romanæ indictionem multorum testimonia de innocentia Athanasii acceperit; paxque ecclesiæ Alexandriæ nondum ab Eusebianis post reditum Athanasii turbata fuerit: Hæc, inquam, omnia æque conciliantur cum nostra sententia quam cum Tillemontiana, & quidem accommodatius.

[40] Concilio Alexandrino successit Antiochenum. Hoc in Encœniis seu dedicatione templi, [anno sequenti Antiochena.] Dominicum aureum appellati, jussu Constantii imperatoris, Eusebio, tunc episcopo CPolitano suadente, convocatum, nulla dubitatio est, quin Marcellino & Probino Coss. anno CCCXLI celebratum sit, & quidem prope ab initio ejus cœptum. In illo quippe a factione Eusebianorum constitutus est episcopus Alexandrinus, loco Athanasii, Gregorius quidam (non Georgius. Hic enim ad posteriora tempora & secundam Athanasii fugam referendus est.) qui Antiochia cum armato milite Alexandriam pervenit paulo ante Pascha ejusdem anni, quando, vel sub Gregorii adventum, vel paulo post sub festa Paschalia Athanasius Romam navigavit pervenitque; ac, teste Julio Pontifice, permansit annum & menses sex, expectans adventum vestrum (alloquitur Eusebianos) aut volentium venire, Παρέμεινεν ἐνιαυτὸν καὶ ἓξ μῆνας, ἐκδεχόμενος τὴν παρουσίαν ὑμῶν, ἣ τῶν βουλομένων ἐλθεῖν.

[41] Hæc profectio Athanasii Alexandria Romam, pro hoc tempore, [Athanasius Romam certo profectus est an. 341,] certa est, ipsomet assertore. Atque hinc commoratio ejus Romana, quam Julius XVIII mensium periodo circumscribit, auspicanda venit, non a profectione, quam anno CCCXXXIX ipsum suscepisse Romam, totoque propemodum anno sequenti commoratum ibidem fuisse, adstruunt post Hermantium alii cum Tillemontio, nulla (ut mihi quidem apparet) alia de causa, quam ut sic inveniant XVIII mensium commorationem Athanasii Romæ. Neque tamen vel sic inveniunt commorationem ejus ibi continuatam, sed interruptam per plures menses, quibus Roma redire Alexandriam, ibi aliquamdiu manere, ac denuo sub Pascha anni CCCXLI reverti Romam potuerit Athanasius. Sed textus Julii talia commenta non debet admittere. Simpliciter sonat, XVIII menses commoratum Romæ Athanasium fuisse, expectantem adventum Eusebianorum: & simpliciter id intelligendum est de commoratione continuata. Quid enim? si quo tempore Athanasius redierat Alexandriam, Eusebiani, qui tunc præcipue expectabantur Romam adventuri, etiam venissent; nonne dictitassent, illusum sibi esse a Julio Papa? certe jactassent Athanasium, rebus suis diffisum, Patrum, a quibus fuerat damnatus, adventum fuga prævertisse. Quæ uti præviderit acumine suo Athanasius, secutura fuisse ex absentia sua; ita ipsum monere prudentia sua debuit, ut ne discederet tunc Roma.

[42] [non item an. 339;] Inepte igitur dispertiunt illi commorationem Athanasii, qua de agimus, in duas diversas; atque ineptius alteram inchoant anno CCCXXXIX, & continuant sequenti. Quomodo enim anno illo expectaverit Romæ Athanasius adventum Eusebianorum, quando non modo nondum erat indictum concilium; sed neque Romam tum vocati erant per litteras Julii, sive Athanasius ipse, sive Eusebiani? Quomodo item adventum Athanasii pro illo tempore Romam, concilies cum hocce Julii in epistola ad Orientales effato? καὶ γὰρ οὐκ ἀφ᾽ ἑαυτοῦ ἐλήλυθεν, ἀλλὰ κληθεὶς καὶ λαβὼν γράμματα παρ᾽ ἡμῶν. Etenim non ipse sua sponte venit Athanasius Romam, sed accersitus, & acceptis litteris a nobis. Quibus, quæso te, litteris? Non aliis quam quas scripsit Julius post adventum Presbyterorum Athanasii Romam, verosimiliter eo missorum Alexandria post celebratam ibi Patrum Ægyptiorum synodum, ut epistolam illi, pro innocentia Athanasii conceptam, ad Julium ferrent, sicut alii eamdem ad alios episcopos tulerunt: prout testatur Athanasius fieri debuisse. Pervenerint igitur Presbyteri Athanasii Romam posteriore anni CCCXL parte; certe pervenerunt eo post Macarium, Martyrium & Hesychium missos ab Eusebianis, & omnino nequeunt eo ante annum istum venisse. Quomodo igitur qui non nisi post illorum adventum per litteras Julii vocatus, Romam venit Athanasius, venire eo potuit anno CCCXXXIX? Quid, quod eodem tempore, quo Romæ jam, ab illis dicitur commoratus fuisse, degebat adhuc Alexandriæ? tum quia tunc celebratum fuit concilium Alexandrinum, cui interfuit: tum quia Julius in epistola sua ad Orientales notat, quod Athanasius episcopus, Alexandriæ morabatur, quo tempore missi ab Eusebianis Romam, ante adventum Presbyterorum Athanasii petierunt a Julio, ut litteras mitteret ad Pistum, Alexandrinæ civitatis pseudopatriarcham. Illum nempe hominem intrusum, quem, ut in citata epistola ait Julius Papa, Athanasii presbyteri supervenientes, Arianum esse declararunt, expulsum &c. Quæ omnia annum indicant CCCXL, nequidquam conantibus Hermantianis omnia ad annum præcedentem trahere.

§ VI. De tempore concilii Romani & XVIII mensium commoratione Athanasii Romæ.

Nunc de tempore quo celebratum fuit concilium Romanum, sub Julio Papa in causa Athanasii, inquirendum foret accuratius; nisi salvare aliter possemus XVIII menses commorationis Athanasii Romæ. [Menses 18, quibus Romæ moratus fuit Athanasius,] Vidimus jam, ipsum anno CCCXXXIX Romam non posse profectum esse, nedum advenisse. Vidimus item, eo profectum fuisse anno CCCXLI sub tempus Paschale, ita ut circiter Pentecosten, credi possit eo pervenisse. Atque hinc computes licet menses XVIII, quibus Romæ Athanasius expectavit adventum adversariorum suorum; non tantum usque ad celebrationem concilii, verum etiam diu post, usque dum ad Epistolam Eusebianorum, [unde numerandi sint.] per presbyteros Romanos Antiochia allatam, tandem respondit Julius sub finem anni CCCXLII: elapsis nempe ab adventu Ahanasii mensibus XVIII; quot elapsos fuisse Julius in illa sua epistola responsoria affirmat. Atque hæc ad salvandam chronotaxin nostram, epochamque ordinationis Pauli in episcopum CPolitanum, quam anno CCCXL affiximus, constanter tenendam, sufficere possunt: quidquid demum de tempore, quo concilium Romæ habitum fuit, seu anno CCCXLI seu XLII, sentiant alii atque alii scriptores.

[44] Repetamus tamen, claritatis causa, paucis chronotaxin nostram. [Brevis nostra chronotaxis anni 340,] Epocham ordinationis Pauli statuimus ineunte anno CCCXL. Non diu post accusatus ille fuit a Macedonio, & accusationi Athanasius potest ac debet tunc interfuisse. Successit invasio Eusebii in sedem episcopalem Pauli, eaque Athanasio Alexandriæ nuntiata fuerit, quando ibi aut jam sedebat, aut continuo congregatum fuit concilium Ægyptiorum vicinorumque Præsulum: qui præclaram in Athanasii defensionem epistolam conscripserunt, eamque inscribentes omnibus ubique Ecclesiæ Catholicæ episcopis, per presbyteros suos Julio quoque Romano episcopo portandam curarunt; & hi, currente adhuc anno illo, Romam delati, invenerunt ibi legatos Eusebianorum, Macarium presbyterum, Martyriumque & Hesychium diaconos, qui jam egerant cum Pontifice de litteris ad Pistum quemdam pseudo scilicet patriarcham Alexandrinum, dandis; nec non de accusationibus ac judiciis, contra legitimum alioquin patriarcham Athanasium, a quibusdam in Oriente factis, aliisque criminationibus.

[45] At vero, ubi presbyteri Athanasii (ita fere appellantur apud scriptores illorum temporum) sive a concilio Alexandrino missi, [quo & Legali Eusebianorum Romæ petunt a Papa] coram Julio, præsentibus quoque legatis Eusebianorum, constiterunt; & horum ad criminationes, quibus in Athanasium absentem usi fuerant, dilucide responderunt; cognovit Julius (vide Apologiam 2 Athanasii pag. 577 litt. A.) Eusebianos non esse resistendo Athanasianis, sed ab hic refutatos & convictos in omnibus fuisse, ἁλλὰ ἐν πᾶσι διετρέποντο καὶ διηλέγχοντο. [synodum cogi:] Tum vero, τὸ τηνικαῦτα, inquit ibidem Julius, ἠξίωσαν ἡμᾶς, ὥστε σύνοδον συνκροτῆσαι, καὶ γράψαι καὶ Ἀθανασίῳ τῷ ἐπισκόπῳ εἰς Ἀλεξανδρείαν, γράψαι δὲ καὶ τοῖς περὶ Εὐσέβιον. Tum vero; inquit Julius, rogaverunt nos Eusebiana legatio, ut Synodum convocaremus, litterasque tum ad Athanasium episcopum Alexandriæ, tum ad Eusebianos daremus. Et Athanasius eadem de re sic scribit Apolog. 2 pag. 575 litt. B: Ἠξίωσαν σύνοδον καλέσαι καὶ αὐτὸν Ἰούλιον, εἰ βούλοιτο, κριτήν γενέσθαι. Petierunt synodum convocari, ipsumque Julium, si vellet, judicem fieri.

[46] [qui ea dere scribit ad Athanasium & Eusebianos.] Consenserunt prompti in illorum petitionem presbyteri Athanasiani: & Julius, uti certo scitur scripsisse illa super re ad Athanasium, eumque tunc evocasse Romam; ita ad Eusebianos similiter scripsisse omnino credendus est: idque probatur non tantum ex æqualitate rationis, verum etiam ex eo, quod Legati, tam ad Eusebianos, quam ad Athanasium scribi de concilio cogendo petierant. Imo ipse Julius testatur, se Eusebianis tunc etiam scripsisse, ita ipsos alloquens in epistola sua: Οὐκ ἀφ᾽ ἑαυτοῦ ἐλήλυθεν [Ἀθανάσιος,] ἄλλὰ κληθεὶς καὶ λαβὼν γράμματα παρ᾽ ἡμῶν, καθάπερ καὶ ὑμῖν ἐγράψαμεν. Non venit huc motu proprio Athanasius, sed a nobis vocatus, acceptisque nostris litteris, quales & ad vos dedimus. Ad hæc Athanasius initio Apologiæ 2 scribit, se Romæ absolutum esse, postquam eo litteras Eusebius miserat per Martyrium & Hesychium; ipsique (Eusebiani) æque ac nos vocati fuissemus per litteras Julii, rogati a Legatis ad utrosque scribere. Δεύτερον, inquit, absolutus fui ἐν τῇ Ρώμῃ, γράψαντος Εὐσεβίου, καὶ κληθέντων αὐτῶν τε καὶ ἡμῶν. Scripsit igitur Julius ad utrosque, & quidem eodem anno CCCXL adhuc labente, de concilio indicendo. Constat enim Athanasium litteras illa de re ad se datas, ante suum, sub festum Paschale, Alexandria discessum habuisse. Notandum tamen diligenter est, Julium per illas litteras non indixisse concilium, certo loco & tempore inchoandum (loci namque electionem per easdem litteras Athanasio permisit, uti hic ad Solitarios scribens, [ut Romam veniant.] testatur pag. 631 litt. C) sed evocasse ipsos Romam, ut coram propius cognosceret causam ac de loco indicendæ synodi ex utriusque partis, aut certe Athanasii, qui reus agebatur, arbitrio statueret. Idque eo magis fecerit, quia Eusebiani ipsummet rogaverant, ut, si vellet, ipse judex fieret inter se & Athanasium.

[47] [nondum indicens synodi cogendæ locum & diem,] Elucidabunt hæc, scripta Athanasii, ad Solitarios pag. 631 litt. C. Ὁδὲ Ἐπίσκοπος Ῥώμης Ἰούλιος ἔγραψε, χρῆναι γενέσθαι σύνοδον, ἔνθα ἂν ἐθελήσωμεν. Episcopus Romanus Julius scripsit, prioribus suis litteris, debere synodum fieri, quocumque nos vellemus loco. Ergo locus tunc non fuit designatus a Julio; & pag. seq. lit. A, relatis injuriis cladibusque, quas Gregorius pseudopatriarcha, Antiochia Alexandriam missus, ecclesiæ ejus intulit, circiter Pascha anni CCCXLI; sic pergit loquens de se in tertia persona: Ἀθανὰσιος μὲν οὖν, καὶ πρὶν γενέσθαι ταῦτα, καὶ μόνον ἀκούσας, [quos an. 341, appulso jam Athanasio, determinat,] ἔπλευσεν εἰς τὴν Ῥώμην, εἰδώς τε τὸν θυμὸν τῶν αἱρετικῶν, καὶ ἵνα, ὡς ἤρεσεν, ἡ σύνοδος γένεται. Athanasius igitur priusquam hæ fierent, re tantummodo cognita, navigavit Romam, tum quod nosset furorem hæreticorum, tum ut (sicut placitum fuit) synodus fieret. Addit novissimus interpres Benedictinus voculam ibi, quod denotat Romæ: sed non est in græco; neque potest addi ex mente Athanasii, quippe qui sciebat, locum celebrandæ synodi nondum esse designatum, ejusque electionem arbitrio suo permissam esse a Julio. Prosequamur textum. Postquam appulit Romam Athanasius nec comparerent Eusebiani, ὁ Ἰούλιος γράφει καὶ πέμπει πρεσβυτέρους Ἐλπίδιον καὶ φιλόξενον, ὁρίσας καὶ προθεσμίαν, ἵνα ἢ ἔλθωσιν, ἢ γινώσκοιεν ἑαυτοὺς ὑπόπτους εῖναι κατὰ πάντα. Julius scribit ad Eusebianos, mittitque presbyteros Elpidium & Philoxenum, definiens quoque certum tempus, quo aut adessent, aut scirent, se suspectos esse habendos in omnibus. Notandum hic bene est, Julium per presbyteros suos nunc etiam tempus definivisse concilii celebrandi, quodammodo innuentem, illud antea definitum non fuisse; atque etiam addere comminationes, si porro renuant venire.

[48] Accedat in confirmationem dictorum alius ejusdem Athanasii textus, in Apologia 2 pag. 575 litt. C, ita scribentis; ἡμῶν τοίνυν ἀνελθόντων εἰς τὴν Ῥώμην, ἔγραψεν εἰκότως Ἰούλιος καὶ ἐπὶ τοὺς περὶ Ἐυσέβιον, ἀποστείλας καὶ δύο πρεσβυτέρους ἑαυτοῦ, Ἐλπίδιον καὶ Φιλόξενον. Ἐκεῖνοι δὲ ἀκούσαντες περὶ ἡμῶν, ἐταράχθησαν, οὐ προσδοκήσαντες ἡμᾶς ἀνέρχεσθαι, καὶ παρῃτήσαντο προφάσεις ἀπιθάνους πορισάμενοι, μᾶλλον δὲ φοβηθέντες, μὴ ἅπερ οἱ περὶ Οὐάλεντα καὶ Οὐρσάκιον ὡμολόγησαν, ταῦτα κατ᾽ αὐτῶν ἐλεγχθῇ. Λοιπὸν οὖν συνελθόντες Ἐπίσκοποι, πλέον πεντήκοντα, ἔνθα Βίτων ὁ πρεσβύτερος συνῆγεν, ἡμᾶς μὲν ἀπολογουμένους ἀπεδέξαντο, καὶ ἐκύρωσαν εἰς ἡμᾶς τήντε κοινωνίαν καὶ τὴν ἀγάπην· ἠγανάκτησαν δὲ κατ᾽ ἐκείνων, καὶ ἡξίωσαν Ἰούλιον γράψαι τοῖς περὶ Εὐσέβιον ταῦτα, τοῖς καὶ γράψασιν αὐτῷ· καὶ ἔγραψεν αὐτὸς καὶ ἀπέστειλε διὰ Γαβιανοῦ τοῦ κόμητος. Hæc ita interpretor.

[49] Cum igitur nos Romam advenissemus, scripsit ad Eusebianos Julius, [atque Eusebianis non comparentibus denuntiat per suos presbyteros,] uti par erat, litteras, misitque una duos Presbyteros suos, Elpidium & Philoxenum. Eusebiani vero ubi intellexerunt, versari nos Romæ, consternati sunt (non enim crediderant fore, ut nos eo accederemus) & detrectarunt venire; causati prætextus quosdam incredibiles: revera autem quia timebant, ne de iisdem rebus, quas deinde Valens atque Ursacius confessi fuerunt, ipsi tunc convincerentur. Cum igitur episcopi demum amplius quinquaginta convenerunt, in loco ubi Vito presbyter conventus agebat; nos quidem, admissa defensione nostra, confirmarunt auctoritate sua in communione & agape; illis vero (Eusebianis) vehementer indignati, rogarunt Julium, ut illis ipsis, qui ad se litteras miserant, rescriberet: quod & fecit, suasque litteras misit per Gabianum comitem.

[50] Binarum hic mentio fit litterarum, quas Julius Pontifex misit ad Eusebianos, alteras anno CCCXLI per Elpidium & Philoxenum, [mense Junio Romä profectos,] quibus citati rogatique fuerunt Eusebiani, ut venirent Romam præscripto tempore ad concilium; alteras anno CCCXLII, finito concilio, per Gabianum comitem. Ex quibus manifeste concluditur, concilium Romæ celebratum fuisse, intra illud temporis spatium, quo ambæ litteræ fuerunt missæ. Et priores quidem missæ fuerunt post adventum Athanasii Romam, qui contigit anno CCCXLI sub Pentecosten, tunc incidentem in VII Junii. Et non multo post missas fuisse, suadent circumstantiæ, ne diutius quam par erat, Athanasius detineretur Romæ in tantis ecclesiæ suæ Alexandrinæ tumultibus. Imo statim post missæ fuerunt, si stare velimus interpretatione Nannii, qui vocem Athanasii Græcam, εἰκότως, hic exponit continuo, ab adventu scilicet Athanasii Romam. Abiverint igitur Elpidius & Philoxenus currente tum mense Junio (citius saltem abivisse non possunt) aut etiam postea, quantovis tempore: illud semper consequetur, non potuisse concilium Romæ celebratum fuisse, mense Junio anni CCCXLI; uti sustinent Hermantiani.

[51] [qui Antiochiæ detenti usque Januarium,] Profecti igitur Roma Presbyteri Julii post adventum Athanasii, quando Antiochiam venerunt, ab Eusebianis, Romam ire formidantibus, detenti sunt, etiam post præstitutum concilio tempus, καὶ μετὰ τὴν προθεσμίαν. Ac detentos fuisse usque ad mensem Januarium anni sequentis CCCXLII, queritur Julius in epistola sua apud Athanasium pag. 579 litt. D: Κατεσχήκασι (οἱ περὶ Εὐσέβιον) καὶ τοὺς πρεσβυτέρους ἕως αὐτοῦ Ἰανουαρίου (ita plane scribendum, non Ἰουνίου) μηνός. Jam vero sive tunc abierint, sive postea, reversi sunt Romam synodo ibi nondum soluta; reddideruntque Pontifici quas attulerant ab Eusebianis litteras. Quas ille perlectas clam Patribus concilii tantisper habuit, [redeunt Romam, synodo nondum soluta,] existimans fore ut saltem aliqui illorum adhuc venirent, ac necessarium non foret epistolam proferri: ut ne si in apertum proferretur, multos Romæ afficeret dolore. Νομίζων, ὅμως ἥξειν τινὰς, καὶ μὴ χρείαν εἶναι τῆς ἐπιστολῆς. ἵνα μὴ καὶ ἐς φανερὸν ἐλθοῦσα πολλοὺς τῶν ἐνταῦθα λυπήσῃ. Quoniam vero, nemine tandem Eusebianorum comparente, necesse fuit epistolam proferri; ex qua (fateri vobis debeo) magna omnes admiratione capti sunt & vix aut ne vix quidem persuadere sibi potuerunt, talia a vobis scripta esse. Ἐπειδὴ δὲ μηδενὸς ἐλθόντος, ἀνάγκη γέγονεν αὐτὴν προκομισθῆναι, ὁμολογῶ ὑμῖν, πάντες ἐθαύμασαν καὶ ἐγγὺς ἀπιστίας γεγόνασιν, εἰ ὅλως παρ᾽ ὑμῶν τοιᾶυτα ἐγράφη. Ita Julius Eusebianis rescribens ad epistolam eorum, per Elpidium & Philoxenum allatam; apud Athanasium pag. 576 litt: A B

[52] [quæ producta fuit,] Quinam, quæso, illi, quos tantisper celavit Julius epistolam Eusebianorum, per Elpidium & Philoxenum allatam; quique deinde argumento ejus intellecto, mirari satis non potuerunt irreligiosum scribendi modum? Ego quidem nullus dubito, quin iidem sint, quos Romæ in ecclesia Vitonis presbyteri convenisse ad synodum plusquam quinquaginta episcopos, supra diximus num. 49; quique audita Athanasii defensione, ipsum susceperunt in communionem atque agapen, indignatique adversariis ejus Eusebianis, rogaverunt Julium, ut ad ipsorum litteras responderet. [quia sperabant aliquot Eusebianos adhuc venturos.] Quod ille fecit post octodecim ab adventu Athanasii Romam menses, id est sub exitum anni CCCXLII. Quorsum porro Julius acceptis per legatos suos Eusebianorum litteris, distulit illas Patribus communicare? Rationem ipse affert initio epistolæ suæ. Quia sperabat, illorum aliquos saltem adhuc adventuros ad synodum, cui etiam propterea finem tardius imposuerit; ut ipsi per se coram Patribus agerent causam suam: atque ita necessarium non foret proferre litteras, amaritudinem animi legentibus audientibusque allaturas.

§ VII. Respondetur objectionibus aliter sentientium.

[Scripsit Papa an. 340 ad Eusebianos,] Ex hactenus disputatis, nisi ego plurimum fallar, manifestum est, concilium Romanum, in quo causa Athanasii tractata fuit, non anno CCCXLI, sed sequenti celebratum fuisse. Obstant tamen totis ingenii sui viribus Hermantiani, eorumque non postremus eruditione Tillemontius, quiNota 4 in Julium Papam. pag. 705, pro sua sententia celebrationem synodi collocans mense Junio anni CCCXLI, ita argumentatur: Una ex rationibus, quas Eusebiani allegarunt, quo minus ad concilium venerint, hæc fuit, quod intervallum temporis, celebrando concilio præscriptum, justo brevius fuisset. Interea tamen scripserat illis Papa prius de concilio hoc, quam ipsi suum celebrarent Antiochiæ: Ὀυκ ἔδει, γραψάντων ἡμῶν, σύνοδον γενέσθαι, προλαβεῖν τινας τῆν ἐκ τῆς συνόδου κρίσιν. Scripsit autem per suos presbyteros Elpidium & Philoxenum, qui procul dubio pervenerunt in orientem ante exitum anni CCCXL. Ita Tillemontio quidem visum est; & ego omnia et concedo vera esse, quæ hic citavi, præter ultimam periodum, quod Papa ante exitum anni CCCXL scripserit per Elpidium & Philoxenum, [sed non per Elpidium & Philoxenum.] quodque illi pervenerint in orientem ante exitum ejusdem anni. Quomodo enim per illos tunc scripserit Papa, qui tantum semel eo missi fuerunt? Et quomodo eo pervenerint ante exitum anni CCCXL, qui non nisi anno CCCXLI post adventum Athanasii Romam, eo fuerunt a Papa dimissi:

[54] Ut res tota magis elucescat, distinguamus tempora, quibus Julius ad Eusebianos in causa Athanasiana litteras dedit. [Tres Julii litteræ ad Eusebianos missæ;] Ter scripsisse reperitur. Primum anno CCCXL, postquam legati Eusebiani, Macarius presbyter, Martyrius & Hesychius diaconi, Romam venerant. Probatur e verbis Julii pontificis, quæ paulo ante in sua citatione Tillemontius produxit græce; Οὐκ ἔδει, &c. atque ita latine sonant: Non oportebat, postquam nos scripsimus, synodum cogendam esse; aliquos prævertere synodi judicium; prout fecerant Eusebiani in sua synodo Antiochena, damnantes Athanasium ac deponentes, inscio Pontifice. Istæ autem litteræ Julii non fuerunt, uti Tillemontius opinatur, per Elpidium & Philoxenum deportatæ. Per quos igitur? [primæ, anno 340,] Id non constat ex historiis: uti non constat, qui fuerint nominatim presbyteri Athanasii, & synodi Alexandrinæ, qui pro causa Athanasii Romam fuerunt ablegati anno CCCXL, ibique legatos Eusebianorum invenerunt, & confutarunt in omnibus, contra Athanasium allegatis. Missæ recta fuerint per Julium ipsum, vel ejus jussu per legatos Eusebianorum, vel per quosvis alios, id ad rem præsentem nihil attinet sciri, dum constat, missas fuisse. Per illas (quod iterum iterumque inculcandum est) tantum significavit Julius, ad causam Athanasii juste judicandam concilio opus esse, quo autem loco ac tempore cogeretur, tunc non significavit: sed Athanasio, quem tamquam reum Eusebiani accusaverant, permisit arbitrium loci, ubi se contra illos in concilio mallet defendere.

[55] Litteræ Julii secundæ fuerunt missæ CCCXLI, postquam Athanasius Romam venerat sub Pentecosten, [alteræ, 341,] quæ anno illo incidit in diem VII Iunii; & missæ fuerunt in orientem per Elpidium & Philoxenum Pontificis legatos; quibus & determinabatur locus, ubi concilium celebraretur, nempe Roma; quam, quoniam legati Eusebiani Julium ibi Papam causæ arbitrum fecerant, etiam elegerit Athanasius, ex facultate, sibi a Julio locum concilio, quem vellet, eligendi concessa. Et hæc denuntiatio anno CCCXLI currente certo delata fuit in orientem per prædictos Pontificis legatos; qui & detenti ab Eusebianis ibidem fuerunt, ut queritur Julius in sua epistola tertia, usque ad Januarium anni sequentis, id est CCCXLII.

[56] Interea sive indictum Romæ fuerit concilium in illum mensem Januarium, sive in alium (quod huc non magnopere refert) legati tandem, non tamen ante Januarium, remissi sunt cum litteris Eusebianorum Romam, [tertiæ, 342.] eoque reversi episcopos occidentales ibidem adhuc congregatos invenerunt: redditisque Julio litteris, is non continuo Patribus in concilio communicandas putavit, sed maluit aliquo tempore synodum protrahere, dum videret, an non aliqui saltem Eusebianorum adhuc comparerent. Illos vero dum frustra expectaret, tandem litteras per legatos allatas prælegi præsentibus curavit: qui indigno audacique scribendi modo stomachati, Papam hortati sunt, ut pro sua auctoritate & causæ gravitate responderet; quod & fecit. Atque hæ tertiæ fuerunt litteræ, quas Julius ad Eusebianos in causa Athanasiana & concilii Romani dedit eodem anno CCCXLII; & solæ ex tribus supersunt, conservatæ in Apologia Athanasii, quæ vulgo Secunda, aut Contra Arianos inscribitur.

[57] Hæc temporum, quibus singulæ a Julio datæ fuerunt ad Eusebianos in causa Athanasiana litteræ, [Primæ per Elpidium perlatæ non fuerunt.] distinctio plane monstrat, primas anno CCCXL ad ipsos allatas fuisse; quod concedit Tillemontius: monstrat item, non allatas esse per Elpidium & Philoxenum. Hic aliter opinatur Tillemontius, sed aberrat a vero, cumque illo in errore pleraque sua fundet, quæ pro anno CCCXLI celebrati Romæ concilii adducit; hæc æque erronea esse oportet; nec ulterius refutari debent. Similiter aberrat, dum putat, primis illis litteris suis Julium definivisse locum ac tempus, ubi & quando concilium celebraretur. Id enim per secundas, ab Elpidio & Philoxeno delatas, determinavit anno sequenti, & quidem post Pentecosten.

[58] [Antiochena synodus 341 convenit ob dedicationem magnæ ecclesiæ,] Cur igitur, inquies, ineunte anno CCCXLI synodus Antiochiæ convenit? Quia tunc dedicata fuit magna Antiochiæ ecclesia, a Constantino magno ædificari cœpta, a Constantio orientis imperatore perfecta: cujus dedicationis causa Constantius in suis ipsius tunc vicennalibus fratrisque Constantis decennalibus imperii Cæsarei, eo evocavit frequentes e toto oriente episcopos: quemadmodum fecerat pater ejus Constantinus anno CCCXXXV in dedicatione ecclesiæ Hierosolymitanæ; etiam episcopis, tunc in synodo Tyri congregatis, eo convenire jussis, qui & cœptam Tyri synodum Hierosolymis porro tenuerunt. Similiter evocati Antiochiam a Constantio ad dedicationem episcopi, ibidem celebrarunt concilium, in quo multa, quæ totius synodi fuerunt, recte constituta apparent: quæ vero ibidem, contra Athanasium de depositione ejus & substitutione Gregorii acta, ab Arianis atque Eusebianis seorsim conflata fuere, annitente Imperatore, ac militarem manum commodante, quæ Gregorium Alexandriam hebdomade ultima Quadragesimæ induxit atque in Orthodoxos crudeliter sæviit; quando Athanasius inde sub Pascha profectus est Romam.

[59] Acceperant jam tum, ante celebrationem concilii Antiocheni, certe ante conventiculum suum Eusebiani litteras Julii Papæ primas, [post acceptas litteras Julii primas.] de quibus ipse Julius, in tertiis suis meminit, inverecundiam illis suam quodammodo exprobrans, quod postquam ipse scripsisset, γραψάντων ἡμῶν, concilium in causa Athanasii indictum iri; ipsi sententiam futuri concilii præverterint, Athanasium in suo Eusebianorum conventiculo damnantes ac deponentes. Causa ipsis prævertendi judicium concilii, certo tempore& loco adhuc indicendi, præcipua fuerit conscientia sua iniquarum suarum contra Athanasium molitionum testis, unde processerit gravis metus, ne ipsi in futuro concilio, ubi nec Comes affuturus esset, nec satellites præ foribus excubarent, neque ex Cæsaris præscriptis omnia fierent (uti loquitur Athanasius) inciderent in laqueum, quem Athanasio pararant. Auctus etiam jam tum anno CCCXL metus illorum fuerit, quando e suis Romæ legatis intellexerunt, quæ ibi post adventum presbyterorum, ab Athanasio synodoque Alexandrina missorum, coram Papa fuerant gesta: quæ Julius in tertia sua ad Eusebianos epistola sic commemorat.

[60] Postquam qui a vobis Eusebianis cum litteris missi, [explicantes quæ eatenus Romæ gesta erant.] Macarius presbyter, Martyrius & Hesychius diaconi, huc advenerant; cum presbyteris Athanasii, qui huc etiam venerunt, obsistere non valerent; sed in omnibus refutarentur & convincerentur; tunc nos orarunt, ut synodus indiceretur, litteræque ad Athanasium episcopum Alexandriam, itemque ad Eusebianos, ea de re mitterentur, ut publice coram omnibus justum posset judicium proferri: tunc se omnia, quæ contra Athanasium allegarant, probaturos. Hæc Julius & quæ continuo sequuntur: Nam publice a nobis Martyrius & Hesychius convicti fuere, presbyteris Athanasii episcopi cum fiducia obsistentibus. Martyrius vero cum suis (si oportet, quod verum est, dicere) in omnibus refutabatur. Atque hinc factum est, ut synodum postulaverint.

[61] Macarius presbyter hic non dicitur convictus fuisse cum Martyrio atque Hesychio: quia is, qui nondum appulsis Romam presbyteris Athanasii, multa suadere Julio Papæ conatus fuerat contra Athanasium, suaseratque etiam, ut cum Pisto, ante Gregorium, veluti Patriarcha ab Eusebianis Alexandriam misso, per litteras communicaret; ubi intellexit, presbyteros Athanasii eodem adventasse, clam se inde subduxerat. Quod verba Julii ita indicant: Macarius ipse presbyter, qui cum Martyrio & aliis ab Eusebio missus est, ut audivit instare presbyteros Athanasii; cum nos expectaremus, ut una cum Martyrio & Hesychio coram nobis se sisteret; corpore licet æger, noctu abscessit; fortassis recta in orientem, ut potuerit per se ipse, vel saltem per litteras præmissas, certiores facere suos de gestis Romæ anno CCCXL.

[62] Hinc alia quoque argumenta, quæ Tillemontius colligit pro sua sententia, quod concilium in causa Athanasii Romæ coactum fuerit anno CCCXLI, [Alia Tillemontii argumenta,] omnino deficiunt; uti & illud, quod litteræ Julii primæ per Elpidium & Philoxenum anno CCCXL ad Eusebianos perlatæ fuerint. Quod enim dicit, scripsisse Eusebianis Julium Papam de concilio celebrando prius, quam ipsi suum celebraverint Antiochiæ, lubens concedo; sed nego tunc scripsisse per Elpidium & Philoxenum. Quod item questi fuerint Eusebiani, nimis angustum tempus intercessisse, quo minus ipsi ad concilium Romanum venerint; non respicit litteras Julii primas, sed secundas, quas tulerunt Elpidius & Philoxenus. Et hasce querelas putavit Julius nugatorias esse & potius nolentium venire excusationem qualemcumque, quam quod non potuerint venire per temporis intervallum, quod ipse prudenter præscripserat.

[63] Apud Tillemontium porro dicit Athanasius in epistola sua ad orthodoxos, [ex principiis erroneis] anno CCCXLI versus mensem Aprilem scripta, quod fratres Romæ existentes, presbyteri nempe Alexandrini significaverant anno præcedenti, debere concilium celebrari, ad punienda crimina, quæ commissa erant. Addit idem Athanasius, quod Eusebiani metu istius concilii constituerunt turbare ecclesiam per intrusionem Gregorii in episcopatum Alexandrinum. Quid porro? Concludit Tillemontius: Apparet igitur, Eusebianos non cogitasse de celebranda ineunte anno CCCXLI Antiochena Synodo, nisi ad conspectum litterarum, per Elpidium & Philoxenum allatarum, ad denuntiandum ipsis tempus concilii Romani, ipsosque stimulandos, ut illuc venirent. Tota Tillemontii conclusio evanescit, dum consideratur, Elpidium atque Philoxenum ante concilium Antiochenum in orientem Roma missos non fuisse. Ex citato autem Athanasii textu confirmantur quæ nos anno CCCXL accidisse jam diximus.

[64] [deducta.] Pergit Tillemontius: Quod si Eusebiani, questi, tempus cogendæ synodo præfixum, æquo brevius fuisse, ejus sciverint indictionem ante finem anni CCCXL; credibile non est, celebrationem ejus inde ultra VII aut VIII menses fixam fuisse. Hæc ille pro sua sententia, opinantis celebratum esse concilium Romanum anno CCCXLI mense Junio: sed vacillat conditio. Seiverunt Eusebiani ante finem anni CCCXL, futurum ut celebraretur concilium: non sciverunt tunc, quo loco aut tempore celebraretur. Pergit autem per aliam conditionem, quæ æque supponit errorem ac prior. Quod si, inquit, invenimus tempus, in quod indictum fuit concilium; invenimus pariter tempus, quo fuit celebratum. Asserit quippe Julius in Apologia secunda expressis verbis, episcopos ad præstitutum tempus convenisse. Distinguendum est inter indictionem seu potius indicationem concilii futuri, & indictionem concilii, certo loco ac tempore celebrandi. Primum sciverunt anno CCCXL; non item secundum, quod demum intellexerunt per Elpidium & Philoxenum.

[65] Post hæc multum laborat Tillemontius, ut suam conciliet sententiam de celebratione concilii Romani pro anno CCCXLI & mense Junio; [An synodus Rom. indicta sit in Januarium.] cum sequentibus Athanasii & Julii testimoniis, quibus declaratur, legatos seu presbyteros Romanos, Elpidium atque Philoxenum, detentos ab Eusebianis fuisse Antiochiæ, καὶ μετὰ τὴν προθεσμίαν, etiam post præfinitum concilio tempus, uti scribit Athanasius; ut vero Julius ait, ἕως αὐτοῦ τοῦ Ἰανουαρίου usque ad ipsum Januarium. Mirum, inquam, in modum hic se torquet Tillemontius, ut ostendat, concilium Romanum non posse præfinitum fuisse in mensem Januarium. Inspiciamus membratim argumenta ejus. Non, inquit, in Januarium anni CCCXLI. Id pronus concedo. Non etiam in Januarium anni CCCXLII; quia tunc sustinendum esset, contra omnem verisimilitudinem, quod synodus Antiochena eatenus tenuisset, scilicet anno integro. Id non consequitur. Probat ille: Presbyteri quippe Julii secum attulere litteras, quas episcopi Antiochenæ synodi scribebant ad Papam. Tenuisset igitur illa synodus anno integro ex consequentia Tillemontii.

[66] [Quinam Antiochiæ scripserint ad Papam,] Verum ex supposito falso, falsum concluditur. Non scripsit synodus Antiochena ad Papam per Presbyteros Romanos: scripserunt aliquot episcopi Eusebiani, qui in synodo illa, aut potius post illam, auctores fuerant, ut deponeretur Athanasiuseique violenter substitueretur Gregorius. Innotescunt nomina illorum, qui scripserunt, ex responsione Julii; quam is non inscripsit synodo Antiochenæ, sed Danio, Flacillo, Narcisso, Eusebio, Mari, Macedonio, Theodoro & sociis eorum, qui Antiochiæ nobis scripsere. Nota bene, qui Antiochiæ nobis scripsere. Non scripsit synodus, sed qui hic nominatim indicantur, omnes Eusebianæ factionis præcipui sectatores. Ut autem illi scriberent ad Papam ineunte anno CCCXLII, nihil attinebat synodum Antiochenam eo usque continuari.

[67] Diffidere aliquatenus videtur Tillemontius suis hactenus propositis seu argumentis, [Iterum de Januario mense.] seu conjecturis, ita prosequens: Quod si etiam dici possit, synodum Antiochenam plures ante menses finem habuisse; Januarius nequaquam tempus idoneum erat ad remittendos legatos ab oriente Romam. Minus quoque probabile est, quod concilium Romanum, quo convenire debebant episcopi ab extremo oriente, ac sine dubio etiam ab occidente, indictum sit in Januarium aut Decembrem. Illa hiemalis tempestas non impedivit, quo minus anno CCCXLI ineunte, episcopi ex toto orientali imperio convenerint Antiochiam ad encænia novæ ecclesiæ & synodum ibidem tunc actam a centum fere episcopis, qui interfuere. Cur tali tempestate anni non potuerint similiter episcopi venire ad concilium Remanum etiam orientales? Certe consentaneum est rationi, Papam pro sua prudentia non indixisse concilium episcopis, seu orientalibus seu occidentalibus, in tale tempus, quo non liceret ipsis per anni tempestatem venire Romam. Nec vero Eusebiani in sua ad Papam epistola causati sunt anni tempestatem, itineri incommodam; sed bellum Persicum, quod imminere dicebant; & brevitatem præscripti temporis, quo minus potuerint venire.

[68] Quod ad episcopos orientales spectat, qui ad Romanum concilium convenire debebant ab extremo oriente, [An præter Eusebianos episcopi alii Romam vocati sint] ut loquitur Tillemontius; dubito an verum sit; uti dubito, an ulli orientales eo expresse vocati fuerint præter Eusebianos, qui Athanasio præcipue & aliis aliquot episcopis orthodoxis facessebant negotium iniquum, jamque per suos legatos Romæ accusaverant Athanasium in multis; sed supervenientibus Athanasii presbyteris probare criminationes suas non valuerunt. Unde confusi, provocaverunt ad concilium, dictitantes se ibi crimina quæ objecerant, probaturos, atque ipsum Papam constituerunt judicem. Hinc vocati fuerunt ex oriente Eusebiani Romanam ad synodum, [ex Oriente.] non tamquam judices, quales in propria causa esse non poterant, sed tamquam actores atque accusatores Athanasii, ut quæ polliciti fuerant sui legati, Martyrius atque Hesichius, ipsi in synodo præstarent. An alii quoque orientales episcopi eodem vocati fuerint, non satis constat: certe ad alios, quam ad Eusebianos, non extant litteræ Pontificiæ.

[69] Si qua porro difficultas se offerat, quo minus indictum sit concilium Romanum in mensem Januarium; [Non fuere vocati in Januarium] innuit Tillemontius ipse supra, posse indictum fuisse in Decembrem: quidni & in Novembrem? in Januarium certe indictum non fuisse, sed in aliquem præcedentium mensium, declarant testimonia, ex epistola Julii tertia & Athanasio, num. 65 citata. Ex illis enim uti constat, legatos Pontificis detentos fuisse usque ad Januarium, ita pariter constat, detentos fuisse usque post præstitutum concilio celebrando tempus: quod proinde vel December vel November fuit. Quo posito deficiunt probationes Tillemontii, & commode explicantur a nobis omnia, quæ ipsi in sua sententia sunt difficillima. Presbyteri quoque Julii, qui possunt discessisse Roma mense Junio, possunt tempore pervenisse in orientem, & reliquisse spatium sufficiens invitatis citatisque veniendi ad concilium Romam, si voluissent.

[70] [sed neque in Junium.] Quod vero idem Tillemontius malit opinari, concilium Romanum non fuisse indictum in mensem Januarium aut proxime præcedentes; sed in mensem Junium; argumento non confirmat eruditione sua digno. Ait enim non debere in epistola Julii Pontificis legi, ἕως αὐτοῦ τοῦ Ἰανουαρίου (quæ communis lectio est, tam in impressis quam Mss. condicibus) sed ἕως τοῦ Ἰουνίου. Usque ad mensem Junium detentos fuisse presbyteros Julii Antiochiæ. Id nostra quidem non magnopere hic refert, sive in Januarium, sive etiam in Junium detenti fuerint Antiochiæ Presbyteri Romani, dummodo fixum maneat, detentos fuisse usque ad annum CCCXLII. Junius mensis hic excogitatus fuit relatusque ad annum CCCXLI a Tillemontio, tantummodo ut ad eumdem annum pro sua sententia Romanum concilium referre posset; quod mensis Januarius non permittebat.

[71] [An Julius epistolam suam inscripserit Eusebio Nicomediensi.] Aliud quoque aliunde hic nobis objici argumentum possit. Ex dictis enim nostris sequitur, epistolam, qua Eusebiani Antiochia per Elpidium & Philoxenum Julio responderunt, scriptam fuisse anno CCCXLII. Ita sane: quia ante initium anni istius, prædicti presbyteri Julii Antiochia dimissi non fuerunt. Attamen Julius epistolam suam, qua prædictæ Eusebianorum, per presbyteros suos Romam allatæ, respondet; inscribit, post Danium, Flacillum & Narcissum, etiam Eusebio, & aliis; qui nempe epistolæ ad Julium delatæ, subscripserant. Eusebius autem ex Nicomediensi, intrusus ecclesiæ CPolitanæ episcopus, ultra annum CCCXLI non vixit, ex communiori eruditorum sententia. Non potest igitur epistola Eusebianorum per Julii presbyteros missa fuisse anno CCCXLII. Convincit argumentum, si Eusebii nomen, in epistolæ Julianæ inscriptione expressum, sumas pro Eusebio Nicomediensi atque ad breve tempus intruso CPolitano episcopo: nullum vero est, si intelligas alium Eusebium, ejusdem Eusebianæ farinæ hominem, magni nominis inter suos, Flacillo, episcopo Antiocheno in eadem Julii inscriptione nominato, familiarem, quem & constat inter fuisse concilio Antiocheno, atque adeo in subsecuto Eusebianorum conciliabulo tam depositioni Athanasii, quam epistolæ ad Julium missæ, cum aliis subscripsisse. Hunc igitur Eusebium in sua inscriptione nominavit Julius, non Nicomediensem.

[72] [an vero alii Eusebio.] Idem Eusebius, quem dixi Flacillo Antiocheno familiarem fuisse (ut scias Eusebianæ factionis etiam fuisse propugnatorem) electus fuerat Antiochiæ in conciliabulo ab Eusebianis in episcopum Alexandrinum pro Athanasio, antequam eo mitteretur Gregorius. Verum vel Pisti, paulo ante eo missi, exitum infelicem, vel orthodoxorum Alexandriæ pro Athanasio, illic tum post exsilium Trevirense commoranti, zelum formidans, oblatam dignitatem non acceptavit. Nec tamen non uti ejus opera in rem suam factio voluit. Misit ergo ipsum ex eodem conciliabulo suo Emesam ad istius ecclesiæ regimen: sed illic a seditione populi appetitus, fuga elapsus est; & Laodiceam ad Georgium, illius urbis episcopum, familiarem suum, æque Arianismilabe infectum se contulit. Ita fere Sozomenus. Et hic omnino est Eusebius, cui inter alios inscribitur epistola Julii; ipseque proinde subscripserat etiam epistolæ ad Julium datæ. Si Eusebio Nicomediensi sive CPolitano inscripsisset litteras suas Julius, nominasset ipsum, non quarto, sed primo potius loco, utpote primarium inter ceteros, regiæ civitatis tunc episcopum atque Imperatori familiarem.

[73] De hactenus hic disputatis nonnulla etiam tractat erudite in suo Concilio Antiocheno, [Schelstratii sententia in multis nostræ consona.] anno MDCLXXXI Antverpiæ typis Joannis Bapt. Verdussen edito, illustrissimus Emmanuel Schelstratius, Canonicus Antverpiensis, & mox Bibliothecæ Vaticanæ custos primarius, mihi tum Antverpiæ, tum Romæ perquam familiaris; cui & rogatu fratris ejus, laici Cappucini, & amicitiæ ergo, epitaphium sive elogium sepulcrale condidi mortuo anno MDCLXXXXII. Is in dicto Concilio suo ex occasione statuit varia, quæ e nostra hac Dissertatione confirmari forte & illustrari amplius possint. Tenet quippe, celebratum Antiochiæ in encæniis fuisse concilium ineunte anno CCCXLI; Athanasium eodem anno venisse Romam, eodemque presbyteros Elpidium atque Philoxenum inde a Julio in orientem missos, & anno demum CCCXLII synodum Romæ celebratam fuisse. Aliter tamen in aliis adjunctis censet quam nos: dum Athanasium Romam adducit circa anni CCCXLI initium; dum presbyteros Julii circa finem Aprilis aut initium Maii eodem anno Antiochiam perducit; dum autumat, eosdem Julii presbyteros ibi totam causam de Athanasii depositione & Gregorii in sedem Alexandrinam iniqua intrusione coram adspexisse; quæ pag. 675, & alia alibi memorat; sed quæ nec conciliari inter se facile possunt, nec tali tempore fieri potuisse, ex nostra chronotaxi puto constiturum attento lectori.

[74] Finio, longius jam, quam proposueram progressus, cum hoc Tillemontii epiphonemate: [Epiphonemati Tillemontii] Valesius adducit in medium plures rationes, quo stabiliat, non posse concilium Romanum prius celebratum fuisse, quam anno CCCXLII. Benedictini in Athanasio suo, quem de novo ediderunt, ejus sententiam amplexi sunt, novisque argumentis roborant. Verum enim vero speramus nos fore, si quis utrorumque rationes comparaverit cum allegatis a nobis, ut continuo cognoscat illarum imbecillitatem, tacentibus nobis, quibus alioquin difficile non foret illas refutare. Bollandus secutus est omnia, quæ nos hic conati sumus stabilia reddere; uti jam pridem fecerat ante ipsum Hermantius. Ita Tillemontius Notatione sua 4 in Julium Papam. [respondetur.] Non quidem comparavi solicite stabilimenta Tillemontii cum probationibus Valesii & Benedictinorum, neque puto necessarium id esse, quamdiu ipse non probet, quod assumpsit, Presbyteros Julii Elpidium & Philoxenum anno CCCXL in orientem ablegatos fuisse; quos ego, ut mihi quidem videtur, valide ostendi, non posse eo ante mensem Junium anni CCCXLI profectos fuisse. Bollandus, seu potius Papebrochius (neque enim ille pro posterorum scriptis spopondit) in suo Athanasio ad diem secundum Maii, secutus est quæ pridem de Sancto illo studiose concinnaverat Hermantius gallice tomis 2; idque ipse fatetur num. 3, maluitque uti paratis a magnæ prudentiæ & diligentiæ viro, quam cum longioris dispendio temporis se ingerere in novum examen plurium, quæ in historia vitæ Athanasianæ occurrunt, intricatarum & vix solubilium quæstionum. Aliqua hic ego extricare aut etiam solvere conatus sum, quæ rogo benevolum lectorem, æqui bonique ut consulat; & si quid melius habet, discere cupienti impertiat.

[75] [Corrigenda in vita S. Athanasii Papebrochiana.] Papebrochius porro, currente anno, quo hæc imprimimus MDCCXIV, die XXVIII Junii nobis ereptus, his meis aliisque aliorum lucubrationibus, quæ post editam a se anno MDCLXXX Athanasii vitam, in lucem prodierunt, visis consideratisque, dolere solebat, quod nimis fidenter Hermantium in nonnullis secutus fuisset; quæ & jussit a posteris, Majum aliquando recognituris, ut multa alia, emendari; nusquam tam sui suorumque scriptorum amans, ut non amaret magis, veriora. Unum mihi & voce & scripto injunxit, ut quæ in Actis Athanasii cap. 1, de tempore martyrii S. Petri & successione S. Alexandri, Alexandrinorum Patriarcharum (anticipando illud aliquot annis, ut justam Athanasio, quando Patriarcha factus est, ætatem inveniret) commentatus fuit; ego hoc loco, ubi de Athanasio disputatur, suo nomine indicarem, corrigenda esse secundum illa, quæ de iisdem elucidavit collega noster Joannes Bapt. Sollerius in Historia Patriarcharum Alexandrinorum, martyrium S. Petri anno CCCXI, creationem vero Alexandri in patriarcham, anno CCCXIII adscribens. Illam igitur consulat Historiam, ante tomum V Junii impressam, qui plura vult.

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 32 num. 13 ℣ 3, postea — intersere — ad monasterium S. Salvii, a fundatore suo, in corpore ibidem quiescente, sic appellatum; vulgo —

Pag. 37. col. 1 ℣ ult. Elephensi — adde — (aut rectius, Eleplensi) —

Pag. 43, ubi de S. Godoaldo, deleatur numerus 2, & substituatur sequens

DISQUISITIO DE S. GUDWALO, ET S. GODOALDO,
Idemne, an diversi sint.

Godoaldus, Senonibus honoratus (S.)

AUCTORE C. J.

Egit Henschenius noster ad diem VI Junii tomo præcedenti pag. 728, de S. Gudwalo episcopo in Britannia Majore, eodemque ibi eremita & archimandrita, qui nescitur in Gallias umquam, dum vixit, trajecisse: post mortem vero, sanctum ipsius corpus eo transvectum & sæpe loco motum, tandem in Blandinio apud Gandavum quievisse, docent Acta, indicato loco edita, num. 50. [Martyrologia antiquiora] Ibidem in Comment. prævio, num. 3 citantur Martyrologia Mss. quæ ejusdem Gudwali meminerunt ad diem VI Junii. Inter illa Ultrajectinum seculi XII & Trevirense S. Martini non multominoris ætatis, quæsic habent: In Blandinio, Guthwali episcopi & confessoris. Tornacense item S. Martini, nullo indicato loco: Depositio S. Guduali ep. & conf. Lætiense: In Gandavo, S. Guduali archiepiscopi. [Gudwalum habent ad diem 6 Junii,] Bruxellense S. Gudulæ: In Blandinio monasterio, depositio S. Gudwali episc. & conf. Adde Martyrologium Centulense S Richarii vetustum, ubi hæc: Cœnobio Blandinio, S. Guthwali episcopi, virtutibus & miraculis adornati: & Brugense, quod Gudwalum episcopum & confessorem scribit. Habemus item compendiosum martyrologium, extractum ex matricula Cartusiæ Ultrajectinæ, initio seculi XV in pergameno conscripta cum annotationibus cujusdam postea additis in margine. Legitur ibi in textu: Gunduali episcopi & confessoris. In margine vero notatur: Gudwali archiepiscopi Bland. Quæ Notatio, [nullum uspiam Godoaldum:] recte corrigens nomen Sancti, adjecta fuerit, postquam demum Usuardum, a Cartusianis Coloniensibus, sub exitum seculi XV auctum, auctius edidit Hermannus Grevenus in eadem Cartusia, anno MDXV & MDXXI; in quo Gudwalus similiter vocatur Archiepiscopus Blandunensis, palpabili errore, uti mox videbimus. Et hi quidem mediæ ætatis Martyrologi nomen Sancti scribentes, ut supra; ipsumque ad VIII Idus, seu diem VI Junii referentes, nihil memorant die sequenti aut alibi de S. Godoaldo seu alio similis nomenclaturæ.

[2] Recentiores quoque nonnulli in suis Martyrologiis impressis, [recentiora nonnulla habent utrumque,] ad eumdem VI Junii memorant S. Gudwalum: atque in primis Cartusiani Colonienses jam dicti in auctiore Usuardo, annis MDXV & XXI Coloniæ edito; ubi ipsum recte quidem Confessorem, perperam vero Archiepiscopum Blandunensem nominant utrobique; locum depositionis ejus hodiernæ in Blandinio celebri monasterio, pro loco episcopatus, qui scitur in majori Britannia fuisse, substituentes. Molanus quoque in suo ad Usuardum auctario triplicis editionis annorum scilicet MDLXVIII, LXXIII & LXXXIII, ejusdem meminit sub hac formula: In Blandinio, S. Gudwali archiepiscopi & confessoris: adnotatque, illa se habere e Martyrologio propriæ ecclesiæ, quæ utique est Blandiniensis Gandavi. Martyrologium Canisii Germanicum anni MDLXXIII, eadem habet quæ Molanus, sed in editione anni MDIC auctius proponit elogium; uti & faciunt Benedictini, Wion, Menardus, & alii; rati, Gudwalum sui Ordinis fuisse. Sed horum opinio nos morari non debet, postquam ipsum Mabilio, tomo 1 Sanctorum Benedictinorum, ad Prætermissos rejecit, & tantummodo episcopum Angliæ nominat. Habemus etiam Diurnale precum cum Kalendario Sanctorum Ordinis Benedictini, collectore Benedicto Dorganio, impressum Macloviopoli in Britannia minore anno MDCXXII, ubi sic legitur: S. Gudwali episc. & conf. sanctitate & miraculis clarissimi.

[3] Transeo ad Martyrologos illos, qui die VII Junii referunt S. Godoaldum. [videlicet a Cortusianis Colonien.] Plerique adnumerantur in Commentariolo præmisso, & omnes sunt recentioris ævi. Notandum igitur est, quod jam cœpi monere, scriptores, hic num. 1 allegatos, qui vetustiores sunt, solius Gudwali meminisse ad VI Junii, nullius vero Godoaldi ad diem sequentem aut alibi. Attamen ex allegatis num. 2 recentioribus nonnulli, nec plures quam tres, præter Gudwalum diei VI, referunt etiam ad VII Junii S. Godoaldum: & qui inter illos ceteris antiquiores videri possunt, Cartusiani Colonienses in utraque editione citata, aliud non habent, quam Godoaldi Confessoris. Canisius, Episcopum & Confessorem vocat, uti & Molanus, [item a Canisio, & Molano aucta:] designans in prima editione sua anni MDLXVIII, per litteram f adjunctam, se illa hausisse e Martyrologio Ordinis S. Benedicti, aut aliis in Francia impressis: quæ verba hic certo respiciunt Martyrologium Belini, non quod is secundum morem Romanæ curiæ impressit Venetiis anno MCCCCIIC, [solum Godoaldum habent Belinus Parisiensis] in quo nihil de S. Gudwalo aut Godoaldo, sed quod postea Parisiis anno MDXXI recusum atque Sanctis Galliarum propriis auctum fuit; ubi de solo Godoaldo ad VII Junii, nusquam de Gudwalo, habetur mentio sub hac formula: Eodem die, VII junii, [& Breviarium Senonense.] S. Godoaldi episcopi & confessoris. Atque hisce scriptoribus, quod ad S. Godoaldum spectat, præiverit Breviarium Senonensis ecclesiæ, quod habet S. Godoaldi memoriam ad diem VII Junii.

[4] [Diversos eße Sanctos,] Hæc plusculis proposita sunto, ut cognoscat per se prudens lector, qui & quid de Gudwalo; qui & quid de Godoaldo scribant Martyrologi. Cur illos pauci, & quidem recentiores, diversos faciant Sanctos, refundendum puto, in diversitatem nominis, quod paulo aliter atque aliter pro varia ætate scribitur, quemadmodum in adductis supra citationibus ex parte videre est. Item ob diversitatem diei, quo aliis atque aliis in regionibus coluntur. Ad nomen quod attinet, [non evincit diversa nominis scripti forma,] rescriptum habemus e Galliis ab eruditissimo canonico Parisiensi, tam veterum quam recentium monumentorum scrutatore diligenti, ac nominum propriorum observatore accurato, Claudio Castellano; quo censet, posteriorum temporum scriptores nomen, de quo hic agimus, formare, Godoaldus; majores eorum scribere solitos, Godoalus; antiquiores vero scripsisse, Gudualus aut Gudwalus. Ex quo consequitur, ex diversitate, qua formatur nomen, [nec diversus cultui præscriptus dies,] diversitatem personæ induci non debere. Quod præter diem proprium cultus VI Junii, quo Sanctum exuto corpore ad cælos transivisse constat ex Actis, nonnulli assignent diem VII; originem videtur habere ex Galliis & breviario Senonensis ecclesiæ, in cujus diœcesi cum reliquiæ S. Gudwali seu Godoaldi conserventur, ut diximus; ibidemque ipsum corpus olim quievisse, perquam verisimile sit; æquum erat, ejus cultum in ecclesia illa perseverare. Verum cur non eodem die, quo obiit Sanctus & passim alibi colitur, VI Junii? Quia dies ille impeditus ibi est solenniori festo S. Aldrici, Senonensis archiepiscopi, cui assignantur in breviario illo tres Lectiones; cum S. Godoaldi illic tantum habeatur Memoria, ideoque hujus cultus ibi translatus sit in diem sequentem.

[5] [Cultus Sancti in diœcesi Senonensi] Redeo ad Castellanum, qui plus aliquid lucis in rem præsentem affert in Vocabulario hagiologico impresso; ubi S. Gudualum, antiquioris scripturæ forma usus; ait gallice appellari, S. Goau, & fuisse Episcopum in Anglia, honoratum in loco dicto Yevre-le-Chatel, prope Pithiverim (gallice Pluviers): item, in Loco Guduali (vulgo Locoal) Prioratu, dependente a Rotone in diœcesi Venetiarum Britanniæ minoris, ibique coli ut Patronum, sub nomine vernaculo, S. Goal. Idem alibi in suis ad nos datis XIV Martii MDCIC, notat, ejusdem Sancti reliquias aliquas, potiores quidem conservari & coli in Yevre-le-Chatel; partem vero exiguam Pithiveri; quæloca non longe inter se distant in diœcesi Senonensi: atque ideo verisimile est memoriam istius Sancti in breviario Senonensi recolendam præscribi. Neque aberrabit fortasse qui inde conjiciat, ejusdem Sancti corpus illic aliquando depositum fuisse, & cum alio, quacumque demum causa, transferendum esset, illas sibi ex eo reliquias retinuisse.

[6] Cur etiam in Britannia minore tam celebris sit memoria S. Gudwali, ut Prioratum sui nominis ibi habeat in Loco Guduali, [& Britannia minori perseverans] ibidemque ut Patronus colatur; nec non insula quoque S. Gudwali (cujus, tomo 4 Annalium pag. 322, Mabilio meminit) ab ipso denominetur; nisi credere velimus, fugientes cum sacris ejus exuviis ex Britannia majore monachos ob invasionem barbarorum trajecto mari, primum appulisse in Britanniam minorem (in quam indidem olim frequentem sanctorum virorum trajectionem fuisse scimus) ibique thesaurum suum tantisper deposuisse, eo fortasse animo, ut desævientibus in patria barbarorum tumultibus, illuc referrent. Interea quieverit ibi aliquamdiu sacrum corpus, atque etiam miracula fecerit; ob quæ nomen ejus ibidem manserit in benedictione, & profanis æque ac sacris locis impositum sit. Potest deinde, invadentibus crebro Aremoricam Normannis, idem corpus, ut multorum aliorum Sanctorum, in loca tutiora & a mari remotiora deportatum, Pithiveri aut in Yevre-le-Chatel depositum fuisse.

[7] Atque hac non mera videri debet conjectura nostra; [& alia, suadent corpus ejus aliquamdiu illic fuisse.] quandoquidem in illis partibus hodiedum ita censeat popularis traditio. Castellanus certe alias nobis significavit, in Vastinensi Pago (sunt in illo Pithiveris & Yevre-le-Chatel) per traditionem haberi, corpus S. Gudwali illuc allatum ex Britannia. Acta quoque Sancti istius faciunt hæc similiora vero; dum num. 50 innuunt, sacrum corpus, ubi primum appulit in Galliam, non statim venisse in Monasteriale castrum (est illud Monasteriolum, a fundatore suo, S. Salvii denominatum, in Pontivo Picardiæ regione) sed diversa climata per maria circuivisse & terras, atque Galliam hinc perlustrans & inde, ubiubi, mira patrasse; ac tandem ad Castrum prædictum devenisse; atque inde Gandavum, volente Marchisio Flandriæ (ita tum Principes appellabantur, postea Comites dicti) Arnulfo.

[8] Superest dicendum, quod breviarium Senonense Godoaldum suum simpliciter appellet Confessorem: [eumdemque esse Gudwalum & Godoaldum,] Martyrologi vero, Episcopum & Confessorem. De loco autem episcopatus nihil apud illos invenio. Appellatur quoque Gudwalus ab omnibus Episcopus, aut Archiepiscopus. Quæ similitudo loquendi iterum confirmare potest, eumdem utrobique intelligi Sanctum. Quod vero Belgæ, apud quos Acta Gudwali, quæ superant, conscripta sunt; & passim manibus teruntur, Episcopum aut Archiepiscopum Britanniæ majoris nominent, id hauserint ex iisdem Actis, quæ apud Senonenses olim aut minus nota fuerint, cum nomen Godoaldi sui breviario apposuerunt, aut maluerint traditioni suæ inhærere, quæ nihil certi de loco episcopatus circumferebat.

[9] Denique prælaudatus Castellanus in suo Martyrologio universali, [conveniente etiam in eamdem sententiam D. Castellano.] gallice impresso, quod dono ejus pridem ad nos allatum est, in Galliis, quarum Sanctos studiose & ubertim collegit, alium non agnoscit S. Godoaldum præter S. Gudwalum nostrum, dum de hoc solo ibi meminit, sic scribens ad diem VI Junii: In Anglia, S. Guduali episcopi, cujus corpus conservatur, partim in S. Petri ecclesia Gandavi, partim in Yevrele-Chatel prope Pithiverim in regione Vastinensi, quo statim seu directe (d'abord) apportatum fuit ex Anglia. Libens admitto sententiam hanc, quam & meam esse jam monstravi: præterquam quod opinari non possim, statim & directe sacrum corpus ex Anglia deportatum fuisse in regionem Vastinensem, nulla ejus mora prægressa in Britannia minore, nisi docuerit me Castellanus, qua alia de causa tam celebris memoria S. Gudwali perseveret hodiedum in Britannia illa, ut ecclesiam, prioratum & insulam sui nominis illic habeat atque ut patronus colatur---

[Ad Diem VIII]

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 52 col. 2 ante SS. Nicandrum & Marcianum ponatur S. Maximianus episcopus. Syracusanus & confessor, cujus meminit Gregorius in tertio Dialogorum. Ita hoc die Grevenus; nescio quam ob causam. Martyrologium Romanum sequenti IX Junii, ipsum colit, quo & nos Acta protulimus.

Pag. 117 Annot. f. Adde ad calcem — Nota etiam, quod locus Vallis Jornensis in Actis, & Mons Journalis in hac Annotatione, ex Gallico Vaujour & Monjour, barbare translatæ voces, rectius latine scribentur (uti quidem placet Castellano) Vallis-diurna; Mons-diurnus. Facilius tamen ex priore scribendi modo in notitiam vulgaris appellationis locorum istorum venietur; quam ex posteriore.

[Ad Diem IX]

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 148 col. 1. Post SS. Valerium & Dionysium martyres; appone Prætermissis:

Sigo, abbas cœnobii S. Florentii Salmurensis, successor Beati Frederici, ibidem abbatis: de quo chronicon S. Maxentii, vulgo Malleacense dictum, apud Labbeum tomo 2 Bibliothecæ librorum Mss. pag. 209, ita loquitur ad annum MLV: Beato Frederico in regimine pastorali successit Sigo, tertio Kalendas Novembris, non minor virtute & merito, sicut adhuc fratrum fideli narratione noscitur. Floruit namque multa sapientia & scientia apud Deum & homines, vivens in abbatia XIV annis. Hic iterum, uti decessor beatus Fredericus, plenus sanctitate in pace quievit quinto Idus Junii. Publice cultum fuisse, nondum comperi: imo ne Saussayo quidem notus est in Martyrologio Gallicano, uti nec decessor ejus Fredericus, cujus neque dies obitus indicatur in Chronico.

Pag. 190 num. 3 ℣ 31. Post — 1168 — adscribendum est — & —

[Ad diem X]

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag 262 col. 1 post dicta de S. Pelagia V. M. sequatur —

S. Platonis in Perside meminit Cod. Victorinus & alius Reginæ Sueciæ sub num. 130. Novimus S. Platonem hegumenum IV Aprilis. Norunt Græci ac Moschi Platonem martyrem XVIII Novembris, qui Latinis XXII Julii colitur: sed neuter horum in Perside. Si in citatis codicibus forte scriptum fuit Platonis, pro Ivonis, aliquod ulterioris inquisitionis argumentum afferre possit Grevenus, qui hoc die memorat Translationem sancti Ivonis episcopi de Perside; & Martyrologium Altempsiense, quod notat, Translationem Ivonis factam esse in Anglia apud Ramasciam, super cujus sacras reliquias candidissima pervolabat columba per septem milliaria, quo ad usque in terra sancta veherentur. An in Terram sanctam seu Palæstinam ex Perside? atque inde in Angliam? Adjungit illi idem Martyrologium tres socios anonymos. Plura novisse cupimus. Pag. 263 col. 1. Post relata de SS. Basilide, Tripode &c. subjunge —

SS. Basilides, Aurisus, Rogatus, Januarius cum sociis eorum XII, [SS. Basilides & socii.] Romæ via Aurelia milliario quinto decimo, leguntur in Martyrologio Pulsanensi, aliis plane sociis & paucioribus, Basilidi adjunctis, quam in classe proxime præcedenti. Unde major etiam confusio oritur; quæ an satis explicata sit, vide sis in Basilide hujus diei X Junii, & confer cum duobus Basilidibus aliis, quorum singulis alii atque alii adduntur socii.

Pag. 264 in Prætermissis ante S. Anianum XII Junii addatur---

S. Basilissa virgo, Treveris in monasterio, quod vulgariter Horrentum (nunc passim Horreum) dicitur, [S. Basilissa Trevirensis.] uti habet Martyrologium Lubeco-Coloniense impressum, eademque fere habet Grevenus. Si amplior notitia alicunde nobis advenerit (apud Browerum enim de Antiquitatibus Trevirensibus, nihil de illa invenio in indicibus) dari poterit ad diem, cui ipsam adscribit Castellanus in suo Martyrologio universali, V Decembris.

Pag. 277 col. 1 ℣ 5 dele — de quo initio hujus diei egi---

Pag. 279 post num. 2, sic prosequere---

[3] Non tamen ita plane latebit annus martyrii S. Maurini, [De S. Maurino, Coloniæ invento.] si in re antiquissima Trithemio fides, qui præmissa narratione inventionis, vixisse illum scribit tempore Dagoberti regis magni Francorum. Verba ejus in Chronico Hirsaugiensi anno 1690 plenius impresso typis abbatiæ S Galli, hæc sunt, ad annum DCCCCLXI. His quoque temporibus Bruno, archiepiscopus Coloniensis, monasterium S. Pantaleonis martyris in Colonia fundavit, quod multis divitiis ad sustentationem servientium Deo monachorum copiose procuravit. In cujus fundationis loco capella fuit antiquissima sub honore sanctorum Cosmæ & Damiani martyrum, quam necesse jam fuit evertere, ut spatium nova structura posset conveniens habere. Cum ergo foderetur terra pro fundamento locando, corpus sancti Maurini abbatis & martyris, quod cum inscriptione sua latebat sub terra, inventum est; quod infinitis mox cœpit clarere miraculis, & in prædicto monasterio honorifice servatur usque in præsentem diem. Fuit autem iste sanctus Maurinus natione Scotus, qui pro Christi amore patriam deserens, verbum Dei prædicavit gentibus tempore Dagoberti regis magni Francorum, cum aliis duobus monachis discipulis suis, qui simul pro fide Catholica martyrizati fuerunt in terra Saxoniæ.

[4] Intelligo hic per Dagobertum, istius nominis primum, qui anno DCXXI Austrasiæ rex creatus, septennio post Neustriam quoque & Burgundiam acquisivit; atque anno DCXXXVI factus monarcha, obiit DCXLIIII. Istius autem tempore venisse Maurinum natione Scotum (seu Scotum pro Britanniæ septemtrionalis incola, ut passim nunc sumitur; sive pro incola Hiberniæ accipias, perinde mihi est) venisse, inquam, Maurinum cum duobus monachis inde in Saxoniam Germaniæ ad convertendam gentem illam, tam est mihi incredibile, quam est verisimile, neminem ea propter e Britannia solvisse in Frisiam aut Saxoniam Germaniæ ante S. Egbertum, salutis animarum zelantem monacho-presbyterum, qui sub finem seculi VII, annis circiter quinquaginta post mortem Dagoberti prædicti, tentavit semel atque iterum, uti testatur Beda, eo trajicere; sed divinitus in itinere detentus atque reverti jussus, alios pro se viros apostolicos cum S. Willibrordo, eodem transmisit, per quos & Frisos & Saxones magna parte convertit, quos inter nullus Maurinus innotuit. Præterea cum auctor contemporaneus idemque monachus in novo S. Pantaleonis monasterio, qui inventionem corporis S. Maurini & miracula mox ibidem facta describit, nullam de patria Maurini, de tempore quo vixit, de loco ubi martyrium subiit, mentionem faciat, vereor ut quis prudens Trithemio, post tot secula scribenti, tam distinctam dictorum narrationem, absque alio teste, credat.

Pag. 283 col. 1 ℣ ultimo post, — habeatur — appone hanc parenthesin (teste Gelenio de magnitudine Coloniæ Agrippinæ, pag. 554.)

Pag. 299 num. 3 ℣ penult. — ætatis an. XXI — 1 — ætatis an. LXXI.

Pag. 300 num 9 ℣ 8 — regalibus ibi nuptiis — l — regalibus sibi nuptiis.

Pag. 301 num. 10 ℣ 7 a fine — an. MCCCXXI — 1 — an. MCCCLXXI. — Tunc addatur Commentario

DE B. BARDONE ARCHIEP. MOG.

Bardo ex Abbate Herveld. Archiepiscopus Moguntinus in Germania (B.)

AUCTORE C. J.

§ II. Elucidatio paragraphi præcedentis & gestorum Bardonis ante episcopatum.

[B. Bardonis vita quomodo & ubi inventa;] Post interceptam anno MDCLXXXVI victricibus Augustissimi Leopoldi imperatoris nostri armis, regiam civitatem Budam, e cujus instructissima Matthæi Corvini regis bibliotheca dicebantur plerique codices in bibliothecam Cæsaream Viennensem transportati esse; cupido nobis subiit illos inspiciendi, & quæ ad Acta Sanctorum facere possent inde extrahendi. Consilio igitur inter nos inito, judicavit magister noster P. Papebrochius, ut ego & collega noster P. Franciscus Baertius, eo proficisceremur, & tum novam Budensem, tum antiquam Viennensem examinaremus. Profecti igitur anno MDCLXXXVIII, sub tempus paschale Antverpia, Viennam pervenimus (lustratis per viam variis Bibliothecis) die X Julii. Mox ad opus accincti, favente Cæsarea Majestate, collegimus permulta, quæ descripsimus ipsi Viennæ per tres circiter menses ex variis codicibus Mss. cumque superessent aliquot codices Græci Mss. qui propemodum toti describendi erant, illos ex indulgentia benevolentissima ejusdem Cæsareæ Majestatis, sub initium autumni, ne tota hieme subsistere cogeremur Viennæ, transtulimus Antverpiam nobiscum; descriptosque remisimus primo vere ad bibliothecam suam Cæsaream, quo & relatos recte fuisse, intelleximus.

[2] [cur hic denuo illustretur.] Inter multa autem, a nobis Viennæ descripta, fuit etiam vita B. Bardonis archiepiscopi Moguntini, quam nobis deesse, & scriptoribus Moguntinis pridem desideratam fuisse, sciebam. Illam ut domum redivimus, continuo illustrandam suscepit magister noster, illustravitque multis more suo satis accurate ad diem X Junii. Verum cum ab illo tempore plurima antiquorum per Germaniam scriptorum monumenta e tenebris in lucem publicam edita sint a Meibomiis, Leibnitiis aliisque; cum etiam ejusdem Bardonis vitam ex editione nostra transtulerit in sua Sanctorum Benedictinorum Acta Mabilio, usus Commentario atque Annotationibus Papebrochii, adjunctis item ex sua eruditione aliis, videor mihi, ex recentius editis istiusmodi scriptis nonnulla ad majorem historiæ B. Bardonis illustrationem adjungere adhuc posse, salva cuique opera sua.

[3] Primum igitur sit, quod Joannes Trithemius in ampliore Chronico Hirsaugiensi anno 1690 typis monasterii S. Galli edito, [Laudat virum Trithemius ad an 1031,] ac tardius, post impressum Junium ad nos allato; ita de B. Bardone ad annum MXXXI, loquatur: Aribo Moguntinæ sedis archiepiscopus obiit anno MXXXI, vir doctus nec minus vitæ merito venerandus, cui sanctus Bardo monachus nostri Ordinis Benedictini & abbas, in archiepiscopatu succedens, præfuit annis XX; vir doctus in scripturis sanctis, & morum religione multum illustris ac venerabilis. De cujus abbatia, unde fuerat in pontificem assumptus, certam hac vice non possumus dare sententiam, propter multiplicem scriptorum diversitatem; quorum alii asserunt, fuisse Fuldensem post Richardum; alii Hirsveldensem post Arnolphum; & alii Augiensem post Bernonem. Major tamen pars Fuldensem abbatem illum fuisse post Richardum confirmant. Ita ibi Trithemius, ceteroquin in rebus Ordinis sui versatissimus. At vero ad annum MLI, certiora doctus, certiora quoque de abbatia, unde translatus Bardo ad archiepiscopatum fuit, commemorat; temporis item spatium, quo præfuit, & annum diemque mortis ejus definiens, his verbis;

[4] Anno MLI Henricus imperator festum Pentecostes cum Papa Leone & multis principibus in Padelbronna celebravit, [atque iterum ad. 1051,] ubi S. Bardo, ex monacho archiepiscopus, habito ad Missam sermone, obitum suum instare, clara voce prædixit, veniam & pacem ab omnibus petiit, ac se orationibus fidelium auditorum commendavit. Post hæc, eodem mense quo sermonem fecerat seque prædixerat moriturum, obiit, X videlicet die mensis Junii, anno pontificatus sui XX. [ex Eckardo abbate Urangiæ,] Hic, ut scribit abbas Eckardus in Chronica sua, in cœnobio Fuldensi, sub monastica professione a puero nutritus, inde pro vitæ merito ad pontificalem dignitatem provectus, spiritu prophetiæ multisque virtutibus & miraculis clarus effulsit. Quod vero supra diximus anno desolati monasterii XXX (est is Christi MXXXI) cujus monasterii fuerit abbas, nos ignorare; diligentiore inquisitione certificati, retractamus. Constat enim nunc manifeste, monachum Fuldensis extitisse cœnobii, non abbatem. Nam Richardo in abbatia successit Sigebertus; post quem Rosingus; postea Bardo, sed non iste de quo loquimur; deinde Ecgebertus; postea alius Bardo, ac deinde Siffridus; qui post Lutpoldum Moguntinæ sedis magnus fuit archiepiscopus.

[5] Eckardus hic, a Trithemio allegatus, fuit primum canonicus & scholasticus ecclesiæ Wormatiensis, deinde postquam Terram Sanctam visitasset, [qui scripsit anno 1124.] monachus Hirsaugiensis; ac demum abbas primus in Uraugia monasterio, a S. Ottone episcopo Bambergensi ad sex circiter milliaria ab Herbipoli versus septemtrionem fundato, anno MCXX; uti scribit idem Trithemius ad istum annum; atque addit, scripsisse Eckehardum non contemnendæ auctoritatis opuscula, quibus & tunc præsentibus se utilem reddidit, & memorabilem posteris commendavit. Tum recensens scripta ejus, primo loco indicat Chronicon ab origine mundi usque ad annum Dominicæ incarnationis MCXXIV inclusive, volumen insigne; in quo gesta regum & imperatorum in Germania & extra, ordine satis commodo digesta. Et hoc chronicon sit, quod Trithemius citat; in quo tam præclare loquitur Eckardus seu Eckehardus de Bardone. Adjicio alia, § 1 prætermissa aut non integre citata; secuturus fere ordinem temporum.

[6] [Patria Bardonis,] Patriam habuit Bardo, ut vita loquitur, oppidum Germaniæ. Quodnam autem? Designare illud videtur Bruschius, dum in archiepiscopis Moguntinis, natum dicit ex nobili Wederoviæ, seu Veteraviæ, familia de Oppershofen. Et hinc fortasse Mabilio sic scribit: In oppido Veteraviæ, cui nomen est Oppershofen, natum fuisse testantur vulgati Germanicæ Historiæ scriptores; quibus antiqua ejusdem oppidi traditio favet. Ibi enim (ita prosequitur) ut ex litteris reverendissimi abbatis sancti Jacobi de Monte specioso didicimus, paternæ domus beati Bardonis, in qua natus dicitur, rudera hodieque commonstrantur. Vellem propius designasset abbas situm oppidi.

[7] [qui natus sub annum 981,] Constat item ex vita, natum esse Ottone II Romanam monarchiam administrante: igitur ante finem anni DCCCCLXXXIII, quo vivere Otto desiit die VII Decembris. Natus itaque fuerit Bardo anno antepenultimo Ottonis, Christi DCCCC LXXXI, aut sequenti, ut recte supputavit Papebrochius. Tradit enim vita, consecratum fuisse pontificem Moguntinum anno pene quinquagesimo ætatis suæ, in festivitate sanctorum Apostolorum Petri & Pauli. Consecratio autem illa, æque ac mors Aribonis, quæ acciderat VIII Idus Aprilis, incidit in annum MXXXI; ex quo detractis pene quinquaginta annis, deveniet nativitas ejus pene ad annum DCCCCLXXXI. Puer Bardo, a parentibus Fuldam deportatus, interque scholares ibi enutritus eruditusque, eximie profecit tempore Archanbaldi abbatis, [monachum Fuldæ induit sub 1000.] anno DCCCCLXXXIII creati: sub quo etiam, juvenis jam factus, puta sub annum millesimum, monachalem habitum ibidem induit, ac laudabiliter gestavit; donec Archanbaldo, anno MXI ad cathedram Moguntinam evecto; & Brantholio (aliis Branthous dicitur) ex præposito Fuldensi in abbatem subrogato, nescio quæ simultates inter hos duos insurrexerunt, eo progressæ, ut annuente Henrico imperatore Brantholius abbas Fuldensis depositus….. atque illud monasterium, confratribus late discedentibus, [Secutus abbatem, monasterio pulsum anno 1013;] pro dolor! a priori statu mutatum sit, uti loquitur Dietmarus noster Ms. libro 6 versus finem; cui tamen Brantholius iste, sive Branthous; Bronhago vocatur. Et Chronographus Saxo ad annum MXIII eadem de re ait, tunc diffugisse, hac & illac vagantes, qui erant cœnobitæ, jugum Christi ferentes.

[8] [eo redit sub Poppone an. 1018 defuncto;] Abbatem istum tunc suum Bardo cum meliori parte monachorum secutus, tanto tempore permansit cum eo, usque dum calumnia illa interventu solaminis sedaretur, ut in vita legitur; atque tum demum ad monasterium suum rediit, Bobbone sive Poppone abbate; qui Brantholio substitutus fuerat, obiitque abbas anno MXVIII, VII Idus Aprilis, uti habet Necrologium Fuldense apud Leibnitium. Ex quo autem rediit Bardo ad monasterium suum Fuldense, emicuit majoribus quam ante virtutibus, quæ in vita describuntur; [& subinde fit Decanus sub Richardo abb.] electusque subinde fuit, concedente abbate Richardo, ut in eadem vita, unanimi Fratrum consensuin Decanum. Quod quo tempore factum sit ut propius dignoscatur; inquirendus est annus in quem electio abbatis Richardi incidit. Annales quidem Benedictinorum ad annum MX, num. LI, dicunt, Erkembaldo abbati ad pontificatum Maguntinæ ecclesiæ provecto (quod accidisse putamus anno MXI) abbatem substitutum fuisse Richardum. Verum substitutionem illam a vero tempore aberrare, manifestum est ex jam dictis. Tunc enim substitutus fuit Erkembaldo seu Arkenbaldo Brantholius, eique post biennium deposito subrogatus Bobbo seu Poppo ex monasterio Laurisheimensi, quod simul cum Fuldensi administravit abbas usque ad annum MXVIII, quo obiit XI Aprilis.

[9] An Popponi proxime substitutus sit Richardus, non ita planum est; [qui verosimiliter proximus successit Popponi,] opinante Browero in Fuldensibus pag. 287, inter utrumque intercessisse Wolkmarum & Bardonem aliquem: quod tamen nec ipse probat, nec ego alibi scriptum reperio ab idoneo auctore. Interstitium quoque temporis vix admittet saltem duos alios abbates: & in Bardone quidem, quem ille putat ex abbate Fuldensi factum archiepiscopum Moguntinum, qui hic noster esse deberet, certo alium pro alio Bardonem sumpsit; quia noster numquam Fuldæ abbas extitit; sed decanus tantum. Porro de tempore, quo Richardus abbatiam suscepit regendam abbas (quantumvis id dicat Schafnaburgensis contigisse anno MXXIII) certo constat, ipsum ante mensem Majum anno MXIX aut saltem sequenti abbatem fuisse. Determinatio alterutrius anni certa, pendet ab anno, quo Benedictus PP. VIII ab Henrico Imperatore Fuldam deductus ipsa sanctorum Apostolorum Philippi & Jacobi festivitate….. adstante & audiente abbate Richarto, [abbas existens, quando Fuldam venit Benedictus pp.] imitandæ virtutis viro, exaltavit & confirmavit monasterii privilegia; uti legitur in citato Necrologio, quod Leibnitius, qui excerpta sua inde edidit, antiquissimum vocat (& sane desinit in anno MLXV) aitque; inde tempora mortium personarum complurium illustrium, extra controversiam collocari. Eruditi juxta ac sinceri viri testimonium probo. Interea ut Benedicti PP. accessus in Germaniam & Fuldam pro anno MXX potius quam præcedenti stabiliatur, considerandæ sunt Chronologorum illa de re sententiæ.

[10] Plures scribunt, accessisse Benedictum ab Imperatore invitatum Bambergam anno MXIX, [quem alii scribunt, eo venisse anno 1019;] nempe Hermannus Contractus, Lambertus Schafnaburgensis, Marianus Scotus, Abbas Urspergensis, & Chronicon Hildenshemense, quod ait, eo anno MXIX, Henricum imperatorem in Pascha Papam de Roma Bavenberg hospitio suscepisse. At Sigebertus Gemblacensis adventum Papæ differt in annum sequentem MXX, [alii, anno 1020;] & Hermannus Contractus in ampliori editione apud Canisium, tamquam corrigens priorem suam sententiam Chronologicam, ad eumdem annum MXX scribit: Benedictus PP. ab Imperatore invitatus, Babenberg venit, ibique ecclesiam S. Stephani dedicavit. Omitto quod Pagius, priorem sententiam secutus, Hermannum secundo loco erroris arguat. Is enim, inquit, qui asserit, se fuisse eo anno puerum octennem, per hæc tempora non raro in chronologiam peccat. Verum quid hic ætas unius anni faciat, ut censeatur in posteriori sententia errasse potius, quam in priori? Prior certe priori tempore ab Hermanno scripta fuit, posterior posteriori; quando potuit habere, & habuerit, argumenta certiora, cur sententiam priorem mutaret. Quis enim vir prudens mutat sententiam, nisi meliora doctus? Præferenda igitur scriptio Hermanni de anno MXX, quo advenerit Benedictus, priori, quam correxit. Adde his Necrologium Fuldense, quod hic, si uspiam, fidem meretur, consignans adventum Benedicti Fuldam anno MXX ante festivitatem sanctorum Apostolorum Philippi & Jacobi sub finem Aprilis: quod recte convenit cum adventu Papæ Bambergam, ubi ipsum in Pascha Imperator hospitio suscepit, ut diximus ex Chronico Hildensbemensi: non item si anno præcedenti id factum putetur. Neque enim credibile est, anno integro & amplius Papam illis in partibus substitisse. Incidit autem anno MXX Pascha in XVII Aprilis, ut rebus Bambergæ cum Imperatore peractis, commode potuerit uterque Fuldam, vix amplius bidui distantem, ante finem mensis venire.

[11] [quo Richardus certo abbas Fuldensis fuit.] His expensis, siquis adhuc velit, congressum Benedicti cum imperatore Henrico Bambergæ, anno MXIX adscribere, mihi quidem susdeque est in præsenti argumento de initio regiminis abbatis Richardi. Dicam enim in illa sententia, eodem anno Papam venisse Bamberga Fuldam, & Richardum jam tunc ante festum sanctorum Philippi & Jacobi illic abbatem invenisse; ac firmius concludam, minus potuisse inter Popponem & hunc Richardum alios abbates intercessisse: Verum ita sentientibus incumbet ostendere, vel Necrologium Fuldense in rebus monasterii sui propriis errasse in signando anno; vel Papam amplius anno integro tunc in Germania commoratum fuisse cum imperatore, quocum scitur Bambergæ ac Fuldæ fuisse, nec scitur fuisse alibi. Incumbet item ostendere, quod Hermannus Contractus in ampliori & posteriori editione chronici sui, ubi priorem sententiam corrigit, in ipsa correctione erraverit potius, quam in prima editione. De reliquis Chronographis annum MXIX tenentibus ita existimari possit. Nempe, Hermannus omnium primus, qui hac de re scripserunt, notavit, Benedictum anno MXIX Bambergam venisse, quam sententiam secundis curis correxit, scripsitque MXX. Sequaces ejus, Schafnaburgensis, Marianus, Urspergensis & Auctor chronici Hildenshemensis, nacti fuerint editionem Hermanni primam, tunc magis vulgatam, eamque secuti, ut fit, eumdem annum descripserint: at Sigebertus, tempore posterior, habuerit editionem posteriorem, ex eaque notaverit annum MXX, qui, ut dixi, cum Fuldensis Necrologii chronologia recte convenit. His ita deductis, nolim tamen existimari, auctius Hermanni chronicon ab ipsomet auctum fuisse, nullo sufficienti argumento id mihi persuadente. Potest enim ab alio deinde auctum & interpolatum esse. Qui tamen dum annum prædictum MXIX mutavit in MXX, etiam censendus est certiores habuisse rationes.

[12] [Bardo ex decano fit rector Novi monasterii,] Fuit igitur electus decanus Fuldensis Bardo post obitum Popponis sub Richardo abbate, qui Novum vocabulo monasterium, in honorem S. Andreæ Apostoli, haud procul Fulda occidentem versus construens, illud eidem Bardoni commendavit regendum; ubi hic innotuit Conrado imperatori, anno MXXIV electo, a quo etiam abbas Werthinensis, sub annum MXXX, tum & Herveldensis, atque post paucos inde menses, mortuo Aribone, archiepiscopus Moguntinus constitutus fuit. Hæc ex vita satis distincte. Mirum interea est, quantum discrepent auctores, etiam antiqui, de abbatiis, [inde abbas Werthinensis.] quibus Bardo abbas præfuit ante episcopatum. Alii Virdunensem fuisse abbatem, scribunt:sed facile convincuntur scribere debuisse Werthinensem, cujus nominis est abbatia antiqua a S. Ludgero olim instituta ad Ruram Westphaliæ fluvium, qui inde post tria milliaria Germanica prope Duisburgum in Rhenum influit. Et hic quidem fuisse abbatem, ac inde traductum ad archiepiscopatum, asserit Syllabus abbatum Werthinensium & Helmstadiensium apud Leibnitium de scriptoribus rerum Brunswicensium tomo 3 his verbis: Abbas XVIII, Bardo, nobilis Saxo, ob famam discretionis ex cœnobio Fuldensi ad prælaturam postulatus, præfuit anno tantum uno: quia hinc in archiepiscopum Moguntinensem postulatus fuit. [& Herveldensis;] At vero in vita S. Godehardi die IV Maii nostri num. 32 habetur, quod Ariboni Bardo, vir simplex & rectus, Herveldiæ abbas, successit. Et hi quidem scriptores, singuli singulas Bardonem abbatias administrasse innuunt.

[13] Verumtamen ambas, jam nominatas, tenuisse, aperte declarat vita B. Meinwerci, [tum archiepiscopus Moguntinus] dicens quod Bardo Werthenensis abbas ante paucos menses, quam archiepiscopus fieret, Arnoldo, ab Herveldensi regimine deposito, successerat. Qua de re pluscula dicentur infra numero 15. Interim omnium apertissime hæc prosequuntur Annales Hildeshemenses ad annum MXXXI: Arnolfus seu Arnoldus, pater monasterii Herveldensis, quorumdam fratrum ejus loci, cujusdam criminis objectione accusatus, miserabiliter proprio honore est privatus: in cujus loci vicissitudinem subrogatur Bardo, procurator cœnobii Wirdunensis (Werthinensis) suggestione Gislæ imperatricis. Eidem vero Bardoni successit in cœnobio Werthenensi, Geroldus Fuldensis monachus….. Eodem anno piæ & venerabilis memoriæ Aribo Mogunciacensis archiepiscopus causa orationis Romam adiit, indeque digrediens, Cumis VIII Id. Aprilis ex hac vita migravit; cujus honoris principatum obtinuit Bardo, tunc nuper prælatus Herfeldensi monasterio. Sed huic quoque mox successit ad abbatiæ Herveldensis dignitatem Rudolfus, cœnobii Stabulon seu Stabulensis in diœcesi Leodiensi, præpositus.

[14] Similia scribit Schafnaburgensis (ut scias non diu Herveldensi monasterio præfuisse Bardonem) ad eumdem annum MXXXI: [post Aribonem anno 1031, 29 Junii:] Arnoldus abbatiam Herveldensem perdidit, cui Bardo successit: sed is post dimidium annum Ariboni Maguntino archiepiscopo defuncto successit. Rudolfus vero abbatiam Herveldensem suscepit. Ex dictis (ut alia eodem spectantia prætermutam) colligitur, Bardonem anno MXXX mense Junio aut Julio, abbatiam Werthinensem; in fine autem ejusdem anni aut initio sequentis, Herveldensem suscepisse regendam. Dictum quippe est, Werthinensem tenuisse anno tantum uno; Herveldensem vero anno dimidio, ut Schafnaburgensis; vel paucis mensibus, ut alii computant, antequam Archiepiscopus eligeretur ordinareturque: quod factum esse festo sanctorum Apostolorum Petri & Pauli XXIX Junii, prodit vita; & factum esse anno MXXXI, testantur scriptores propemodum omnes antiqui, Hermannus Contractus in ampliore chronico in collectione Canisii, Lambertus Schafnaburgensis; Marianus Scotus, de quo dicemus num. sequenti, Chronographus Saxo, &c. confirmaturque ex vita B. Meinwerci Paderbornensis episcopi, apud nos tomo 1 Junii pag. 549, ubi num. III in fine ita scribitur:

[15] Moguntinus archiepiscopus Aribo, eodem anno (MXXXI ineunte) Romam profectus orationis causa, in reditu, [eodem anno invitatur ad dedicationem ecclesiæ Paderbornæ;] VIII Idus Aprilis obierat; & Bardo Werthenensis abbas, qui Imperatricis machinamentis subintraverat, quique ante paucos menses Arnoldo, ab Herveldensi regimine deposito, successerat, variis negotiis occupatus, secundum desiderium episcopi interesse non poterat dedicationi ecclesiæ, quam Meinwercus Paderbornæ anno Dominicæ Incarnationis MXXXI, Indictione XIV (imo XV, a præcedente Septembri jam inchoata; nisi Scriptor Indictiones suas forte auspicetur a Kal. Januarii, quod etiam Marianus fecisse videtur) IV Nonas Novembris solenniter celebravit, invitato, præter alios episcopos multos qui adfuerunt, etiam Bardone Moguntino; sed qui variis negotiis occupatus, initio nempe regiminis sui, interesse non potuit. Hinc colligas, Marianum Scotum, aut potius editorem ejus, perperam dividendo historiam in numeros annorum, aberrasse, dum annum MXXXII præfigit ordinationi Bardonis. Dicit quippe dein Marianus, Bardonem annos XX præfuisse; mortemque ejus recte signat anno MLI. Quæ non conveniunt nisi ordinatio ponatur anno MXXXI, ut a reliquis chronologis positam diximus.

§ III Gesta Bardonis in episcopatu.

[Interest ibi anno 1036 alteri dedicationi.] Præter illa, quæ in vita narrantur, lego apud varios scriptores nonnulla alia, quæ ordine temporis breviter huc transfero. Qui anno MXXXI archiepiscopus Bardo, invitatus a B. Meinwerco, episcopo Paderbornensi, interesse non potuit IV Idus Novembris, uti modo diximus, dedicationi ecclesiæ, quam Meinwercus in occidentali parte Patherbrunnensis suburbii cum adjuncto monasterio, quod Abdinckhoffense hodiedum vocatur, Ordinis Benedictini, inchoaverat ac tandem consummaverat: idem, inquam, Bardo, rebus suæ diœceseos jam recte ordinatis, iterum ab eodem Meinwerco invitatus ad dedicationem alterius ecclesiæ, quam extra Patherbrunnensem civitatem in orientali parte construxerat: ibidem comparuit ac solennitatem præsentia sua auxit anno dominicæ Incarnationis MXXXVI, Indict. IV, VIII Kal. Junii.

[17] Eodem anno MXXXVI ut habet Chronicon Halberstadense, [Eodem anno & seqq. consecrat varios episcopos.] in natali protomartyris Stephani a Domino Bardone, Moguntinæ sedis archiepiscopo, in Heiligenstadt consecratus est Burchardus episcopus Halberstadensis, primus nempe istius nominis, vir perquam insignis. Chronographus Saxo annum notat MXXXVII; sed facile conciliatur cum prædicta sententia, quia auspicatur annos suos a Natali Domini. Idem Bardo anno MXXXVIII die XX Augusti consecravit Laurishemii antistitem Hildesheimensem Thietmarum, S. Godehardi successorem; ut refert Chronicum Saxonicum Ms. quod est in monasterio S. Germani Parisiis & a Mabilione frequenter citatur. Initiavit denique & Suitgerum præsulem Bambergensem, qui deinde fuit Pontifex Romanus sub nomine Clementis II; initiavit autem illum Monasterii Westphaliæ ubi tunc natale Domini cum aula sua celebrabat imperator Henricus Niger, anno MXL, V Kal. Januarii, seu XXVIII Decembris in festo sanctorum Innocentium: quod colligitur e Chronographo Saxone; qui tamen initiationem illam adscribit anno suo MXLI; quia, ut jam monui, annos a natali Domini auspicatur.

[18] Inter hæc, auctore Mariano Scoto, consecravit anno MXXXVII sanctus Bardo archiepiscopus, [etiam coram Imperatore:] præsente Conrado imperatore, Indictione V (malim legere VI, quia quinta jam a mense Septembri expiraverat) IV Idus Novembris monasterium sancti Martini, sedis Moguntinensis archiepiscopatus, imo omnium Francorum, in honorem S. Martini, cum multis episcopis & (quod in codicibus impressis deest; additur autem, ut monet Browerus, in Ms. Francofurtensi) venerabilibus viris. Quæ confirmantur a Trithemio, ad eumdem annum scribente, quod S. Bardo archiepiscopus Moguntinus decima die mensis Novembris in præsentia Conradi imperatoris secundi, Henrici regis tertii, multorumque episcoporum, principum & abbatum, majorem ecclesiam S. Martini in Moguntia consecravit. [dotat ecclesiam S. Joannis Moguntiæ.] Consentit hisce codex Ms. quem citatus Browerus minorem vocat, superaddens, numerum episcoporum, in dedicatione præsentium, fuisse septemdecim. Idem codex isthæc porro subdit: S. Joannis basilica collegiata, juxta metropolitanam prædictam S. Martini Moguntiæ posita, non modicæ devotionis extat: quam idem Bardo sanctus episcopus pro remedio animæ suæ dotavit; veteribus ejus rebus cum dote & congregatione in novam S. Martini translatis; & in hac veteri S. Joannis, de qua priorem congregationem transtulerat, prædiis sua industria acquisitis, novam congregationem restituit.

[19] Neque tantum pontificalia administravit Bardo tamquam episcopus; [Gesta Bardonis bellica;] sed etiam bellica egit tamquam princeps multarum ditionum, Imperatori obnoxius. Anno igitur MXL, uti scribit Chronographus Saxo (alii rectius notant MXLI) Imperatore in Bohemos, imperio rebelles, expeditionem parante, Saxones cum metropolitano Moguntiaco Bardone (verba sunt Chronographi) & Ekkehardo marchione convenerunt, & Bohemicam regionem, divina eos, ut claruit, protectione comitante, cum parva admodum manu die Dominica IX Kal. Septembris violenter introierunt & per novem dies potestative peragrantes, cæde, præda, incendioque vastaverunt; donec venerabili viro Guntario monacho cum legatione Regis adveniente, pace data & accepta, victores redierunt. Anno item sequenti MXLII, Imperatore in Assumptione sanctissimæ Mariæ Bohemiam cum maximo exercitu iterum ex una parte intrante, Ekkehardus marchio cum Maguntino archiepiscopo Bardone, aliisque episcopis & primatibus altera ex parte expeditionem Saxonum invexit Bohemiam, ipsamque regionem multis modis vastantes, Domino largiente victores, data & accepta pace, reversi sunt.

[20] Anno MXLIV novam nuptam Henrici III, tunc adhuc tantum regis Germaniæ, [inaugurat Agnetem reginam.] Agnetem Pictavensem, inauguravit Bardo reginam. Qua de re Marianus: Agnetem, Guilielmi Pictavensis principis filiam, Henricus reginam apud Moguntiam ungi faciens per Bardonem, regalibus sibi nuptiis in Ingelnheim copulavit. Quod iterum confirmatur a Trithemio aliquanto explicatius; Henricus rex, post repudium, quod sibi dederat Gunhildis uxor prima, Agnetem, comitis Wilhelmi Pictaviensis filiam, apud Moguntiam ungi faciens in reginam per ministerium S. Bardonis archiepiscopi, regalibus sibi nuptiis apud Ingelenheim villam regiam, uxorem copulavit. Et prosequitur: Convenisse ad has nuptias infinitam histrionum & joculatorum multitudinem legimus, quos omnes non solum muneribus, sed etiam cibo & potu vacuos, Rex, fortassis consilio ejusdem Bardonis, abire præcepit: cibaria vero, quæ manducantibus invitatis superessent, non histrionibus & mimis, sed Christi pauperibus, quorum aderat multitudo maxima, deberi confirmans. Consentit his etiam Hermannus Contractus, sed ad annum suum MXLIII.

[21] [An fundaverit monasterium in Monte-specioso.] An idem sanctus pontifex Bardo monasterium quoque S. Jacobi, prope a muris Moguntinæ civitatis in monte, qui nunc Speciosus appellatur, ædificare cœperit, in dubio est. Ait Mabilio: & fundationem ejus adscribit anno ML; hæc addens: Vix cœpta erant monasterii ædificia, cum instante sibi morte pius antistes Bardo Bardoni, suo ex fratre nepoti, qui tunc S. Albani monasterio præerat, mandavit, suum ut moneret in archiepiscopatu successorem, ne opus a se inceptum prætermitteret Antiquiorem istius rei auctorem nec ipse citat, nec ego invenio; & fortassis alium non habuit ducem præter Gabrielem Bucelinum, qui cum tomo 1 Germaniæ sacro-profanæ dixisset, conditum fuisse a Luitoldo archiepiscopo; eadem denuo tractans tomo 2, ait, fundatum a S. Bardone atque ab ejus successore Luitoldo absolutum, dedicatumque anno MLV in honorem S. Jacobi Apostoli, ac splendide dotatum Trithemius ubi de fundatione monasterii ejusdem, in Chronico Hirsaugiensi auctiore agit ad annum MLI, solius Luitpoldi meminit.

[22] [Obiit an. 1051 ex chronographis] Accedamus ad annum, quo vita functus sit Bardo. Chronologi omnes illorum temporum præcipui notant mortem ejus anno MLI; nempe Hermannus Contractus, qui tertio post anno chronicon suum absolvit ac obiit, Lambertus Schafnaburgensis & Marianus Scotus, qui sua item chronica finiunt in anno MLXXVII & MLXXXIII. Uterque anno MLVIII monachum induerunt, ille in monasterio Herveldensi diœcesis Moguntinæ; hic Coloniæ, qui & anno sequenti ordinatus fuit sacerdos; fueruntque adeo supremæ saltem ætati Bardonis contemporanei ambo, & forte diutius, quam fuit scriptor vitæ ejus: ut non dicam, quod illi ex instituto suo chronographiam professi fuerint; hic, scriptor vitæ, gesta & virtutes ejus præcipue intenderit: & saltem pleraque, ex relatione aliorum conscripsit; qualis relatio solet potius narrare facta, quam tempora quibus facta fuerunt. Concordant cum antiquis de anno obitus Bardonis recentiores, [& necrologio antiquo Fuldensi,] Chronographus Saxo, Trithemius, & alii; quos non vacat citare nominatim. Accedat, imo præcedat jam citatis scriptoribus, auctoritate in re præsenti, Necrologium Fuldense antiquum apud Leibnitium, finem habens in anno MLXV; quod similiter obitum Bardonis archiepiscopi notat anno MLI.

[23] [ex congressu ejus cum Imperat. Paderbornæ,] Notat quoque Schafnaburgensis (postquam ad annum MLI indicaverat, Ecclesiam in Goslaria consecratam esse ab Herimanno Coloniensi archiepiscopo, illam nempe beatæ Mariæ Virginis, cujus dedicationi, præsente Henrico rege, etiam interfuit Bardo Moguntinus, ut loquuntur Annales Corbeienses apud Leibnitium ad eumdem annum) notat, inquam, Schafnaburgensis, Imperatorem, qui Gostaria transiverat Paderbornam, ibi celebrasse Pentecosten, ibidemque Bardonem archiepiscopum habito ad missam sermono, obitum suum instare prædixisse. Quæ utique illa eadem Pentecoste est, de qua loquitur vitæ scriptor num. 71, quod vir sanctus, jam conscius secretorum divinorum de suo instante transitu, multis orationibus & aliquanto attentioribus S. Martino, cathedralis suæ ecclesiæ patrono, se commendavit: aggressoque itinere ad Paderbrunum properavit; ubi die sanctissima Pentecostes agens missarum in publico solennia, post sancti Euangelii lectionem pro concione dixit, suumque, ut supra, instare obitum prædixit. Henricum porro imperatorem tunc ibidem fuisse præsentem, declarat eadem vita num. 73, his verbis: Transactis igitur diebus solennibus, accepta Regis licentia, Moguntiam redire aggressus est. Annus igitur Bardonis ultimus, quo in Pentecoste simul cum Imperatore fuit Paderbornæ, is est, quem signavit Schafnaburgensis, MLI.

[24] Marianus Scotus definit tempus, quo archiepiscopatui Bardo præfuit, [ex spatio 20 annorum, quibus pontisex fuit,] annos XX. Ex quo & deduximus supra, ipsum ordinationem ejus adscripsisse anno MXXXI; quamvis editores Chronici ipsius impresserint annum MXXXII. Ordinatio enim Bardonis facta est, uti testatur vita num. 73, in festivitate sanctorum Apostolorum Petri & Pauli, die XXIX Junii: obitus vero accidit die X aut XI ejusdem mensis anno MLI., atque adeo tenuit sedem archiepiscopalem annos XX integros, minus XIX aut XVIII diebus. Et vero præfuisse Bardonem annos XX, consequitur ex omnibus scriptoribus, quos ordinationem ejus anno MXXXI & obitum anno MLI consignasse, diximus; ipsorumque etiam sententiæ, aliorum ex aliis, confirmantur, quod ad initium, annos, & finem episcopatus attinet.

[25] Recte autem notasse vitæ scriptorem (quamvis deprehendatur non tam solicitus fuisse, [consecratus 1031, 29 Junii;] ut tempora rerum, a sancto episcopo gestarum, accurate signaret; quam ut argumenta virtutum ejus commemoraret) ordinationem Bardonis in festivitate sanctorum Apostolorum Petri & Pauli, ex alio ipsius textu confirmatur num. 23, ubi descripta pluribus electione Bardonis in episcopum, quam solenniter factam, ait, ab Imperatore in consessu antistitum principumque, in festivitate jam dicta Apostolorum; continuo subdit, inde ductum fuisse cum laude Dei ad ecclesiam, ubi promoverunt eum consecrantes in episcopatus gradum. Atque iterum num. sequenti: Consecratus igitur pontifex, verus custos vasorum, pene quinquagesimo ætatis suæ anno: post festivitatem sanctorum Apostolorum ad commissum ovile cum honore dimissus est. Locus iste induxit Papebrochium, ut diem consecrationis determinaret Dominicam proximam post festivitatem, deceptum ex mala potius interpunctione librariorum, quam ex indiligentia scriptoris. Si enim distinguatur oratio, ut hic ego interpunxi, manifeste patet, τὸ post festivitatem, referendum non esse ad prius membrum de consecratione, quæ jam peracta erat in ipsa festivitate; sed ad posterius, de dimissione pastoris ad suum ovile.

[26] Redeamus ad annum, quo decessisse Sanctum nostrum ostendere cœpimus, [item ex anno quo successor substitutus est, 1051;] confirmandum ex tempore successoris ejus in archiepiscopatu, qui fuit Luitpoldus seu Leopoldus (nomen ab aliis aliter atque aliter scribitur) præpositus ecclesiæ Bambergensis. Illum Schafnaburgensis & abbas Urspergensis dicunt, anno MLI successisse Bardoni: & Marianus, qui æque ac Schafnaburgensis illo tempore florebat, eadem habet ad eumdem annum; definitque, episcopatum tenuisse annis VIII, mensibus IV; obiisse autem MLIX, VI Idus Decembris. Hinc igitur detractis annis VIII, mensibus IV prædictis, reducitur initium episcopatus ejus ad VI Idus Augusti anni ejusdem, quo obiit Bardo, MLI. Quidquid in editione Mariani præfigatur electioni ejus annus MLII; quod per incuriam aut ignorantiam aut certe per errorem editoris factum sit, contra mentem auctoris; quemadmodum supra num. 17 observavi similem errorem ab editore commissum esse in eodem Mariano, dum electioni Bardonis præfixit annum MXXXII, pro MXXXI. De obitu Luitpoldi anno MLIX, consentit etiam Schafnaburgensis, sed diem unum anticipat, scribens obiisse VII die Decembris. Verum hæc minutiora de die, ad quæstionem præsentem nil attinent.

[27] [qui certo episcopus fuit an. 1052:] Hermannus Contractus ad annum Chronici, æque ac vitæ suæ, penultimum, Christi MLIII (octiduo annorum initia anticipat) ait, Imperatorem cum domino Papa multisque episcopis & principibus Natalem Domini Wormatiæ egisse, nempe anno MLII communi exeunte. Similia de congressu Imperatoris & Papæ Wormatiæ in eodem Natali Domini habet Schafnaburgensis, prænotato tamen perperam anno alio; additque, Leonem ibi Imperatori valefacientem, Romam reversum esse. Nec deinde in Germaniam rediit. Alia de eodem congressu, quæ hic ad rem nostram præcipue faciunt, habet Abbas Urspergensis, videlicet, quod cum primo Natalitiorum die solenniter missam celebrasset Papa, secundo die illam similiter celebravit, tamquam dignior persona, Luitpoldus archiepiscopus Moguntinus. Hinc confirmatur nostra & chronologorum citatorum sententia, de Luitpoldi successione in archiepiscopatum anno MLI; quandoquidem hinc constat, illum anno MLII archiepiscopum fuisse; & fuisse ab anno præcedenti, non est qui neget, ne quidem illi, qui adstruunt, Bardonem anno MLIII defunctum esse.

[28] [nec non ex præsentia Leonis pp. in Germania,] Idem ex diversis temporibus, quibus Leo Papa in Germania fuit, valide concluditur. Vita Bardonis bis mentionem facit istius Pontificis, numero scilicet 67, atque iterum 69. Priori loco ait: Senuerat jam vir Dei Bardo. Ergo & ex ætatis accessione, & infirmitatis, senium consequentis, successione, corporis molestia gravi præventus est: qui visitatus a sancto viro Leone Papa, ut recuperandæ sanitatis gratia, esu carnium reficeret, rogatus est. Obedivit & comedit. Loco posteriori innuitur, quod Leo post obitum Bardonis denuo in Germaniam venerit; cumque populi multitudinem ad ejus sepulcrum cum votis & oblationibus concurrentem vidisset, dixit; Nunc Bardo ædificat, si ante neglexerat. Insimulatus enim Bardo fuerat dum vivebat, nimiæ indulgentiæ; ita ut etiam aliqui dicerent, quia ejus negligentia in episcopio multa fierent inconvenientia. Quod etiam in exemplum sumens sanctus Papa Leo; Quis, inquit, umquam hujus sancti viri patientiam adscriberet misericordiæ & non potius socordiæ? Quæ omnia a Leone in Germania & visa & dicta fuisse, perquam apertum est; atque adeo ante finem anni MLII; quo ille in Natalitiis Domini Wormatiæ Imperatori valefaciens, Augustæ Vindelicorum Purificationem B. Mariæ; Mantuæ vero Dominicam in Quinquagesima egit, ac porroinfra dies Quadragesimæ Romam pervenit anno MLIII; nec Germaniam deinceps revisit, mortuus Romæ sequenti anno, XIII Kal. Maii.

[29] Quæ priori loco dicuntur de congressu Leonis cum Bardone, [quo tertium Roma venit.] spectant ad annum MXLIX, vel potius ad sequentem: utroque enim anno venit Papa in Germaniam: & anno quidem MXLIX synodum celebravit Moguntiæ, assidente cum aliis plusquam quadraginta præsulibus, Bardone: anno autem ML, post habitam initio Septembris synodum Vercellis, transcendens Alpes, venit Tullum, ubi ejus loci quondam episcopi S. Gerardi corpus solenniter elevavit; indeque Germaniam peragrans, variis in locis ecclesias dedicavit. Quando & Bardonem denuo convenisse, putandum est; ipsique jam senio & infirmitate laboranti, suasisse esum carnium. At quæ in vita posteriori loco dicta sunt, omnino contigerunt in tertio Leonis in Germaniam adventu versus finem anni MLII, quando etiam Wormatiæ conventum habuit cum Imperatore post obitum Bardonis, jam substituto ei Luitpoldo archiepiscopo, qui & præsente Papa, uti & Imperatore, per illud tempus ibidem solenniter missam celebravit; ut diximus num 27 ex abbate Urspergensi. Igitur & ex hac chronologia & ex episcopatu Luitpoldi successoris, iterum constat, Bardonem ultra annum saltem MLII non vixisse.

[30] Concidit itaque chronologia, quæ Bardonem seu IV, [Examinantur argumenta aliter sentientium.] seu III Idus Junii, anno MLIII occubuisse adstruxit. Ante enim obiisse ex præmissis multiplicibus argumentis firmum manebit, quamdiu quis illa non monstraverit peccare omnia. Totum atque unicum, quo contraria sententia nititur, fundamentum est, quod vita num. 77 memorat, sextam fuisse feriam, cum sancta Bardonis anima sancto egrederetur de corpore; illamque feriam incidisse, ex num. præcedenti, in tertiam Idus, seu diem XI Junii. Ita quidem legi in vita ut consentiam, putabo nihilominus, auctoritatem vitæ isto loco, præferendam non esse aliis ejusdem vitæ locis ceterisque scriptoribus aque coævis, quos adduxi. [Dies mortis XI Junii non est certus;] Dico etiam, dubium esse, an vita illic loci designet, obiisse Bardonem III Idus; an vero, ipsum corpus tunc feretro impositum fuisse, ut ad Moguntiam deportaretur, humandum honorifice. Ultimum mihi magis placet. Quia in præmissis dicitur, quod postquam ab obitu episcopi, dolori cordis multo planctu satisfecere, tandem omnia, quæ de sancto corpore facerent, deliberavere, & tunc depositis in ejusdem loci (ubi obierat) ecclesia pietatis (seu viri pii) visceribus; tunc, inquit vita, quoniam quidem mediæ fuit æstatis temporibus, utpote III Idus Iunii, ipsum corpus feretro imposuerunt. Quo sensu saltem uno die prius obierat Bardo (neque enim solent corpora defunctorum, alio transferenda, ipso die obitus exenterari) nempe IV Idus Junii, quo & plerique & melioris notæ chronologi mortuum fuisse tradunt.

[31] Tradunt autem illud Marianus Scotus, Necrologium antiquum Ms. monasterii Weissemburgensis, [est potius transportationis:] seculo XI ut videtur concinnatum, Martyrologi Benedictini, Ferrarius & alii. Hermannus Contractus in suo Chronico apud Pistorium, diem obitus nullum signat, signat tamen apud Urstitium & Canisium, III Idus Junii, & in hoc sequaces habet. Quinam vero ex illis scriptoribus sint ceteris præponendi, atque uter dies altero rectius consignatus sit, definire non audet Mabilio. Quid si cœptæ explicationi meæ insistendo, dicatur, vere Bardonem obiisse IV Idus, quod potior scriptorum pars tenet; alios vero ex obscuro vitæ textu, num. superiore citato, deceptos, diem III Idus, ut ibi legitur, retulisse ad obitum Bardonis, non ad impositionem corporis in feretro, quod a morte ejus, post communem luctum, post deliberationem amicorum quid illo facerent, post exemptionem intestinorum, eorumque ibi in ecclesia depositionem, factum tandem fuit; & factum fuisse minori unius diei spatio a morte, credibile non est.

[32] [nec potest obiisse feria 6,] At sexta fuit feria, cum sancta illa anima sancto egrederetur de corpore. Si vere ita scripsit auctor vitæ (quod dubitari potest, quia in codice Ms. oratio illic integra non erat, atque in impressis per conjecturam duobus locis suppleta est) dicam concurrisse quidem anno MLIII feriam VI cum die XI Junii: verum si die X Bardo obiit, quod probabilius est, is dies non concurrit dicto anno cum seria VI, sed cum V. Ex quo consequitur, certius non esse, obiisse Bardonem feria VI, quam obiisse die XI Junii, quod minime certum est, etiam ex ipsa vita, juxta explicationem nostram paulo ante datam. Suspicio quoque mihi subit, totum numerum 77, ubi in feriam VI incidisse mortem adstruitur, non esse auctoris, sed interpolatoris; tum quia feria illa conciliari non potest cum certiore coævorum scriptorum sententia de obitu Bardonis; tum quia totus ille numerus indicia præfert assutæ laciniæ, dum incipit. Sed interrupto hic ordine, antequam de hoc loco egrediamur, beneficia quæ ibi Dominus operatur per sancti confessoris sui merita, prosequamur. Finit vero: Sed ad ordinem revertamur.

[33] [obiit feria 2 vel 3.] Utut est, admitti certe non potest, obiisse Bardonem feria sexta; cum admitti non possit, obiisse anno MLIII, quod demonstratum abunde putem. Verus mortis ejus annus est MLI, & verus dies X Junii; certe verior quam XI. Anno autem prædicto MLI, habente litteram dominicalem F, dies X Junii concurrit cum feria secunda; qua & mortuum fuisse Bardonem oportet; aut cum feria tertia, si usque ad diem XI Junii supervixit. At, inquies, secundum sententiam illam, Bardo non fuit mense Junio Paderbornæ in Pentecoste, nec eodem mense, ut loquitur Schafnaburgensis, decessit. Solennitas quippe Pentecostes incidit anno MLI in diem XIX Maii, uti supra dictum est. Ego vero nusquam adhuc legi, Pentecosten occurrisse aut debuisse occurrere mense Junio, quando Paderbornæ Bardo vicinam mortem suam prædixit. Neque vero Schafnaburgensis dicit, eodem mense Junio Bardonem decessisse (Junii enim mentionem antea nullam fecerat) sed eodem mense, id est intra spatium mensis, seu dies triginta, a prædictione mortis, ipsum decessisse.

[34] [Eruditiores videant,] Hactenus amore veritatis disputata, præcipue de anno ac die, quo obierit B. Bardo archiepiscopus, recedunt quidem a sententia, in Commentario pristino eadem de re asserta, & in Annotatis ad vitam subinde confirmata; nihilominus putavi omnia, pro ut illic sunt, suis locis relinquenda esse, tum ut ne videar supra magistrum velle sapere; tum ut eruditus lector, utriusque sententia considerata, [utrum annus mortis 1051] utram voluerit amplecti cautius possit, aut etiam superaddere tertiam, si neutra præmissarum ejus judicio satisfaciat. Mabilio, amicus dum vivebat noster, in suis ad Acta Bardonis Observationibus præviis tomo VI, parte 2 num. 9, appensis utriusque sententiæ momentis, quinam ex scriptoribus, de anno æque acdie obitus Viri sancti contraria sentientibus, sint ceteris præponendi; definire non ausus, rem maluit in medio relinquere; quam, inquit, forte aliquando viri eruditiores solvent.

[35] Inter eruditiores ipso viros, quos ille pro sua nota submissione vocat, [an vero 1053 præferendus sit.] ego numerari non debeo; nec velim præsumere, me nodum omnem quæstionis solvisse; judicabunt eruditiores: & si qui priorem sententiam de anno mortis MLIII præhabuerint; sciant illi, in antiquo commentario nihil magnopere corrigendum videri, præter dicta num. 3 de ordinatione Bardonis episcopali, post festivitatem Apostolorum; quæ in ipsa festivitate facta fuit: Et num. 4. de Leone Papa IX, qui Wormatiæ Natalem Domini cum Imperatore anno MLIII non celebravit, sed anno priori, quando adhuc vixisset Bardo secundum illam sententiam. At vero, [Quæ in Commentario antiquo mutanda sint.] si posteriorem nostram de anno MLI mortis, sequi malint; ipsi per se facile cognoscent, quæ tam in Commentario prævio antiquo, quam in Annotatis ad Acta, delenda vel commutanda sint. Inter quæ repono jam indicata, quia neutri sententiæ conveniunt: tum quæ annotata sunt ad caput VII vitæ, in sententia mea plane superflua, uti & Annot. a ad caput VIII, & nonnulla alia. Præ ceteris tamen deleantur, quæ in Corrigendis ad calcem tomi 2 Junii post Indices, sub numero, Pag. 317 præscribuntur in explicationem terminorum vidisse & intellexisse: quæ ad sententiam meam nihil faciunt, imo & antiquiorem non possunt confirmare.

[36] Adjungamus etiam nonnulla per modum appendicis, [Imago Bardonis] ad § I Commentarii prævii, de cultu B. Bardonis, quæ subinde nactus Mabilio, inseruit Observationibus suis præviis, sic ajens: Bardonem in oppido Oppershoven antiquitus cultu publico honoratum fuisse, didicimus ex epistola reverendissimi abbatis sancti Jacobi de Monte-specioso (nomen ejus & tempus datæ epistolæ non expressit) ubi sic habet: Illud quod subjungo (verba sunt abbatis) ex relatione habeo illustrissimi domini Adolphi Godefridi Volustæ:, ex sacræ Theologiæ doctore & ecclesiaste metropolitano gloriosissimo, episcopo Domitianopolitano & suffraganeo Moguntino, qui ante annos VIII fatis cessit. Is ait, sua memoria ecclesiam in Oppershoven Weteraviæ (ubi de facto adhuc monstrantur rudera paternæ domus, in qua sanctus Bardo natus) igne exustam, salva solum imagine sancti Bardonis, quæ super ligneam tabulam ad vivum effigiata [erat,] cujus imaginis possessionem benefatus episcopus nactus, se eamdem monasterio nostro legare resolvit: sed a nescio quo, summo amborum dolore, clanculum sublata, spem tanti thesauri irritam reddidit. Hactenus epistola abbatis.

[37] Prosequitur Mabilio. Etsi verum esset, Ferrarii tempore, [& cultus per officium ecclesiasticum] quod quidem non credimus; Bardonis officium nullum in ecclesia Moguntina fuisse celebratum, fatendum est, paulo post fuisse in ea institutam beati Antistitis festivitatem. Nam ex Adolphi Overhami, qui & ipse monachus fuit Werthinensis cœnobii, discimus, in proprio Sanctorum Moguntinensium, die XI Junii festum S. Bardonis sub ritu duplici præceptum inveniri: quamvis in officii lectione quinta dicatur, IV Idus ejusdem mensis obiisse. De eodem agunt fasti Werthinenses, ut ipse ait Overhamus, tum vetusti, tum recentes; in quibus Bardonis nomen III Idus Junii consignatur.

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 396 num. 7 Commentarii de B. Joanne Dominici, addatur in fine —

[38] [De B. Joanne Dominico.] Ex Poggio hauserit Platina, quod scribit in vita Gregorii PP. XII de eodem B. Joanne; fuisse scilicet personam ignobilem ex plebe Florentina, Ordinis Prædicatorum de Observantia: & fuisse insignem hypocritam. Quæ verba ut sanctimoniæ viri, archiepiscopi & cardinalis S. R. E. Deique servo fidelissimo, injuriosa quam maxime sunt, ita sine labe poterant prætermitti aut saltem per annotationem reprobari ab editoribus operis istius. Quod tamen in editione Veneta anni 1685 nondum factum fuit, faciendum fortassis in alia editione.

Pag. 397 Annotatione I ℣ 2 post Foroliviensis, [De B. Marcolino ord. P.] dele quæ Italico charactere scribuntur, & hæc repone intra parenthesim — (vitam hanc modo habemus in epistolari Relatione ad Bernardum Delphinum episcopum Castellanum, dandam cum spissa collectione miraculorum, ad diem XXIV recudendi suo tempore Januarii) —

Pag. 410 (ubi perperam impressum est 406) Annot. a ℣. 6 — Christi 137 — l — Christi 1407 —

[Ad Diem XI]

[Errata]

Pag. 420 col. I post dicta de S. Onuphrio anachoreta adde —

SS. Timotheus, Joannes, Andreas, Thadæus, Philippus, anachoretæ, qui in gestis S. Onuphrii leguntur. Ita Grevenus, qui illos, antiquioribus Martyrologis ignotos, e gestis istis seu potius ex Peregrinatione Paphnutii collegerit ipse primus. Indidem alios etiam collegit Maurolycus, quos ad eumdem diem XI, post S. Onuphrium sic commemorat: Huc pertinet memoria sanctorum Joannis, Andreæ, Alconis & Theophili Anachoretarum, ab eodem Paphnutio in peregrinatione sua per eremos repertorum. Plures illic convenit Paphnutius sanctos eremitas, paucorum nomina signavit, quæ inde Grevenus & Maurolycus in sua quisque Martyrologia transtulerunt; an satis provide (cum adhuc viventes in transitu suo illos tantum viderit Paphnutius, nec de perseverantia eorum, de exitu vitæ, de die mortis, de cultu publico, quidquam aliunde sciatur) judicent alii. Baronius quidem non raro e Dialogis S. Gregorii aliisque Patrum scriptis, istiusmodi Sanctos Martyrologio apposuit; sed illis accessit approbatio Ecclesiæ. Qualia porro gesta S. Onuphrii habuerit, non indicat Grevenus. In nostris certe, cum Peregrinatione Paphnutii tomo 2 Junii editis, nomina omnia a Greveno citata, non invenio. Invenio tantum Timotheum, Joannem & Andream: Thadæus & Philippus Greveni, illic desunt. Subjungitur tamen Andreæ apud nos, Heraclambon & Theophilus. An horum loco exemplar, quod Grevenus descripsit, habuerit Thadæum & Philippum, quis dicat? Similiter deest Maurolyco Timotheus; qui & Alcon invenerit pro Heraclambon. Utcumque hæc sumas, de Sanctis illis, ex Peregrinatione Paphnutii, ad Acta S. Onuphrii apud nos die XII Junii impressa, ubi eorum gesta leguntur pauca, nescitur quam sancte, aut quo die annove, obierint, aut ubi publicum aliquando cultum habuerint. Vide in confirmationem dictorum nostrorum, quæ ad Acta S. Onuphrii commentati sumus. Pag. 421 num 4 ver. 10 a fine — E P I. — l — ΕΠΙ. — Et ver. sequenti — ή — l — [koppa] —

DE S. BARNABA APOSTOLO.

Barnabas, Apostolus, Salamine in Cypro (S.)

Pag. 456, ubi de Reliquiis S. Barnabæ Apostoli, num. 17 ver. 12, nescio quo pacto irrepserint quæ post hæc verba, pars posterior, sequuntur usque ad finem numeri. Certe qui illa ibi scripsit, notaverat pridem in Appendice Maii post tomum ejus septimum pag. 524 col. 2 sub medium, a me C. J. allata esse Neapoli instrumenta de apportatis illuc e Cypro Reliquiis SS. Philippi & Barnabæ Apostolorum; quodque de ultimis, Domui nostræ Professorum ibi donatis, agendum esset hoc loco ad Acta S. Barnabæ. Quod quo minus factum sit, in causa fuerit absentia mea, dum Acta illa & totus fere tomus secundus æque ac tertius Junii, ut alibi jam notavi, impressa fuerunt. Deleatur ergo locus jam signatus, & subrogentur sequentia.

[18] Hactenus dicta de præsentia corporis aut capitis S. Barnabæ certis in locis, minus fortasse credibilia videbuntur consideranti mox referenda testimonia, [Corpus dicitur adhuc esse in Cypro:] quibus firmatur, corpus Apostoli ab uno seculo adhuc servatum fuisse in Cypro, caput vero tunc inde translatum Neapolim in Italia. Hæc plusculis tractanda sunt, ut æquum ferri judicium possit. Veni ego prædictus anno MDCLXXXVI die II Maii Roma Neapolim, ubi multis, quæ ad gloriam Sanctorum facere possint, per varias urbis ecclesias inquisitis, inspexi die XVI ejusdem mensis in templo Domus nostræ Professorum hierothecas sacrarum reliquiarum sane plurimas, concinno ordine & summo cum decore dispositas expositasque publicæ venerationi in sacello B. Mariæ Virginis; simul consului codicem, in quo præter nomina singularum, refertur e scripturis authenticis, unde, per quos, qua auctoritate, ad ecclesiam illam pervenerint.

[19] Inter Reliquias istas eminet sacrum caput S. Barnabæ Apostoli, [caput inde an 1616 portatum alio,] per crystallum in pectore semistatuæ nunc conspicuum, quod nonnulli monachi e Cypro attulerunt Neapolim una cum litteris Archiepiscopi sui, fidem facientibus, illud vere caput S. Barnabæ esse. Quas litteras illi, Neapolim advecti, obtulerunt examinandas & probandas domino Alexandro Boschio, archiepiscopi Neapolitani, Decii Carafæ Cardinalis, in spiritualibus ac temporalibus Vicario generali: qui illas ad preces D. Nicolai Catomeriti sacerdotis Græci e regno Cypri (erat is unus prædictorum monachorum) examinari jussit, atque ex idiomate Græco, quo scriptæ erant per fidelem interpretem Rev. D. Paulum Capoisium, hebdomadarium majoris ecclesiæ Neapolitanæ nationis Græcæ, præstito prius de fideliter interpretandis juramento, in Italicum transferri: ex quo illas hic Latinas facimus.

[20] Christodulus, per misericordiam Dei Archiepiscopus universæ Cypri & Novæ Justinianæ; [testantur litteræ Archiepiscopi,] omnibus sanæ fidei Christianis, qui civitates, a Deo misericordiæ pleno custoditas, incolunt; omnibus sanctissimis & venerabilibus Archiepiscopis atque amantibus Deum Episcopis, fratribus & consacerdotibus nostris; religiosissimis Archipresbyteris, Presbyteris & Diaconis; omnibus honorabilibus Dominis, nobisque opem collaturis, ac toti populo Christiano; Gratiam Dei omnipotentis & benedictionem nostram. Notum sit omnibus, sacrum monasterium gloriosi Apostoli Barnabæ in Paphia situm, & cognominatum Basa (in quo ejusdem Sancti miraculosa Reliquia asservatur, quotidiana miraculorum gloria resplendens) celeberrimum esse toto Cypro, & venerabile non modo Christianis, verum etiam infidelibus; nunc autem ob æs alienum, quo tenebatur, emptum esse a Turcis quinquaginta sex millibus asperorum. Cum autem nihil subsidii aliunde suppetat, nisi a vobis, qui erga Christianos misericordiæ viscera habetis; vos rogamus atque obtestamur, ut recipiatis R. D. Nicolaum sacerdotem, monachum, commissarium prædicti monasterii, cum sacro capite, gloriosi Apostoli Barnabæ: fidemque facimus, esse vere caput dicti sancti Apostoli.

[21] [examinatæ Neapoli 1617,] Hactenus ille Archiepiscopus, qui porro pergit commendare D. Nicolaum & indigentiam monasterii S. Barnabæ; atque ita concludit: In Christo Jesu Domino nostro, cujus gratia cum infinita misericordia, & venia; & nostra benedictio, sit cum omnibus vobis, Amen. Mense Martii, Indictione XIV: quæ notat annum a nativitate Domini MDCXVI; uti colligitur ex litteris testimonialibus Vicarii generalis prædicti, quibus declarat, litteras Archiepiscopi Cypri probas esse, & Reliquias pro veris habendas, datis Neapoli anno MDCXVII die VII Decembris, Indictione prima, a mense videlicet Septembri inchoata: & ex Donatione Reliquiarum, facta Domui Professorum Societatis Jesu Neapoli anno MDCXVIII die secunda Junii eadem Indictione prima adhuc currente. Noto etiam Asperos vel Aspera, Græcis mediæ ætatis Ἄσπρα, vulgo nunc Aspri, monetam esse, albam quidem, sed perminutam: cujus generis habeo nummulos nonnullos, in castris Turcarum, quando ab obsidione Viennæ non ita pridem a Christianorum exercitu, Duce præcipuo Carolo Lotharingio, magna cum clade depulsi fuerunt, inventos; quorum centum fortasse scutum unum monetæ Romanæ conficiant: atque ita tota summa debiti allegati ad DLX istiusmodi scuta ascenderet, quæ sane permagna non foret, nisi ubi magna æris penuria est.

[22] [ubi & an. seq. examinatæ Reliquiæ ipsæ,] Approbatis anno MDCXVII die VII Decembris, ut dictum est, per Vicarium Neapolitanum litteris Christoduli archiepiscopi Cypri, institutum est examen super ipsis Reliquiis die XXIII Januarii MDCXVIII Neapoli in sacristia majoris ecclesiæ coram adm. Rev. D. Alexandro Russo canonico Neapolitano, ad id deputato; assistente R. D. Paulo Capoisio, eodem nempe qui supra litteras Græcas Vicario Generali interpretatus fuit, pro interprete ad id deputato; delato prius eidem interpreti juramento de fideliter interrogando & interpretando ac respondendo in lingua Latina & Italica.

[23] In hoc examine depositum fuit, quod in Cypro insula inter alia multa monasteria, nunc præcipua sunt, quæ passim appellantur S. Mariæ, S. Sabæ, S. Philippi in Arzo & S. Barnabæ in Basa. Et in monasterio quidem S. Philippi conservari ejus caput, os sacrum & duo crura; in monasterio autem S. Barnabæ, hujus corpus integrum; uti tres testes, juridice examinati, ex certa scientia, & de visu deponunt: additque in examine suo unus illorum, D. Demetrius Zamperlarius, archipresbyter civitatis Arzi in regno Cypri, sacerdos Græcus, annorum XLVIII vel circa; pro ut sequitur: Ego in Basa vidi in capsa ex nuce totum corpus S. Barnabæ, illaque in hujus festa luce, die XI Junii, solet publice exponi, ita ut prædictum corpus ab universo populo, ex tota Cypro concurrente, spectetur. In ecclesia vero monasterii in Arzo est caput S Philippi, & duo crura & os sacrum: hasque ego Reliquias vidi festo ejusdem Sancti die, qui incidit in XIV Novembris, exponi tunc solitas in patina argentea supra altare. Cumque specialiter interrogaretur de capite S. Barnabæ & crure S. Philippi, quæ Neapolim delata, examini subjiciebantur; jubereturque signum aliquod afferre, quo dignosceretur, prædictas Reliquias esse illas quas viderat in Cypro; attulit pro capite S. Barnabæ, quod in superiori maxilla tres dentes haberet molares; pro crure vero S. Philippi, quod in medio sui aliquantum esset ambustum; pro ut compertum re ipsa fuit.

[24] Quo devenerint istæ S. Philippi sacræ Reliquiæ, de quibus tom. [quæ ibi 2 Junii donatæ fuerunt Societati Jesu] VII Maii in Appendice, pag. 524 egimus (nota tamen, nomen Vicarii Generalis illic perperam impressum esse Rossius pro Roschius) nihil compertum mihi est. At vero Caput S. Barnabæ donatum fuisse Domui nostræ Professorum Neapoli, docet sequens instrumentum: Die secundo mensis Junii, primæ Indictionis, MDCXVIII Neapoli in sacristia Domus professæ Societatis Jesu, prope ecclesiam S. Claræ, constitutus in nostri præsentia Rev. D. Nicolaus Catomeriti, heiromonachus Ordinis S. Basilii insulæ Cypri, ad præsens Neapoli commorans, ob maximam devotionem, quam habere dixit erga ecclesiam dictæ Domus professæ, sponte coram nobis donavit donationis titulo irrevocabiliter inter vivos; ac coram nobis consignavit sacristiæ dictæ domus professæ, & pro ea adm. Rev. P. Stephano Madio, Præfecto Sacristiæ prædictæ, ibidem præsenti & reverenter recipienti & acceptanti cranium sive caput, denudatum pelle & pilis: scilicet superior pars capitis gloriosissimi S. Barnabæ Apostoli, ut perpetuo in dicta ecclesia & sacristia illius, ad majorem Dei & dicti Sancti gloriam ac devotionem fidelium, conservetur. Quam quidem Donationem prædictus D. Nicolaus promisit, omni tempore habere ratam, eamdemque modis variis ibidem confirmat. Tum sic concluditur Scriptura: Extracta est præsens copia ex Actis mei Notarii Joannis Leonardi di Aulisio, in Curia Notarii Francisci Antonii Stinca, salva meliori collatione, & in fidem signavi &c.

[25] [In Domo Prof. Antverpiæ] Transeo a Domo Professorum Neapolitana ad nostram Antverpiensem, cui sub idem tempus obvenit, donatus ab Archiepiscopo & Electore Coloniensi articulus ejusdem S. Apostoli. Quod consistere possit cum sententia præmissa de Corpore adhuc existente in Cypro. Tantilla enim pars & aliæ similes, non officiunt, quo minus vere censeri possit, corpus illic etiamnum servari integrum. De hoc igitur articulo has habemus litteras testimoniales, relatas in inventarium Reliquiarum nostrarum: Carolus Scribanius Societatis Jesu per Provinciam Flandrobelgicam Præpositus Provincialis, [habetur ejusdem sancti articulus.] omnibus has visuris salutem in Domino sempiternam. Cum nuper a Patre Carolo Gosinao Societatis Jesu, Gandavi Rectore, articulum S. Barnabæ Apostoli, a Serenissimo Ferdinando Bavaro, Coloniensi Archiepiscopo Electore dono transmissum, acceperim; fidem præsentibus facio, me hunc eumdem articulum P. Jacobo Tirino, Domus Professorum Societatis Jesu Antverpiæ Præposito, ut in templo ejus Domus perpetua veneratione asservetur, dono assignasse. In cujus rei fidem, his mea manu subscripsi & consueto officii sigillo communivi. Antverpiæ XVIII Decembris MDCXVII. Subsignatum fuit, Carolus Scribani. Et erat sigillatum cum sigillo ordinario Provincialis Societatis Jesu. Servatur huc usque prædicta Reliquia cum duabus partibus menti S. Bartholomæi Apostoli, in hierotheca alba, decore ornata, cui titulus inscriptus est, Sancti Apostoli.

[26] Joannes Villanius &c. ut in textu; sed mutandi sunt numeri sequentes in 27, 28 &c.

Pag. 460, num. 2 ℣ II a fine — est XVIII — l — est XVIIII —

Pag. 466 n. 4 ℣ 6 a fine, dele — quam omnes Parisini sciunt recoli die VII — & restitue — quam constat factam esse die XVII; memoria vero ejus annua recolitur perpetuo, feria III post Dominicam infra octavam Ascensionis Domini, ad instar festi mobilis.

Pag. 476 de B. Aleyde, num. 1 ℣ 4 a fine — seculo XII — 1 — seculo XIII —

Pag. 486 auferenda sunt omnia, quæ de B. Flora virgine ibi leguntur: quia quæ tunc desiderabantur, & alia nonnulla deinde nacti sumus, hic illustranda. Sit igitur

DE B. FLORA SEU FLORE VIRG. ORDINIS S. JOANNIS HIEROSOLYM.
IN MONASTERIO HOSPITALIS BELLI-LOCI, IN GALLIA DIOECESIS CADURCENSIS.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Flora Virgo, Ord. S. Joannis Hierosolym. apud Cadurcos in Gallia (S.)

ANNO MCCCXLVII.

AUCTORE C. J.

§ I Vita antiquitus scripta, atque alia inde impressa, & in hanc nonnuliorum animadversiones.

Intellecto, vitam præmissæ beatæ virginis, de qua nihil nobis suo tempore suppetebat præter illa, quæ libellus de Sanctis Beatisque ordinis equestris S. Joannis Hierosolymitani, unum velut in fasciculum ex Historia ejusdem Ordinis Jacobi Bosii collectus, [Vita antiqua B. Floræ quæsita,] & Romæ primum editus, deinde anno MDCIII Panormi recusus, continet: intellecto, inquam, beatæ istius virginis vitam in Galliis olim conscriptamfuisse, tentavimus ipsam quoquo modo nancisci, rogavimusque pridem per litteras Patres nostros Collegii Cadurcensis, ut in monasterio seu Prioratu Hospitalis Belli-loci (Hospitale ibi nomen esse proprium oppidi prope Bellum-locum, scribit nobis Castellanus) ubi B. Flora vitam suam sancte peregit, inquirendum curarent; numquid ibi superesset Actorum miraculorumve, aut aliud quidpiam, quod ejus sanctitatem probare luculentius posset. At nihil inde tum quidem retulimis quam promissionem diligentiæ in inquirendo adhibendæ.

[2] Interea impressus fuit dies XI Junii, atque illa, quæ ad manum erant ex præmisso libello, relata suo loco sunt. [tandem inventa est.] Non multo autem post monstrarunt Patres Cadurcenses, non vanas fuisse promissiones suas, quando submiserunt quidquid de Beata illa deque monasterii ejus statu, tum antiquo tum hodierno, scitu opportunum sit; compensataque est longior in inquirendo mora, constante diligentia inquirentium & ubere fructu. Negotium curandum susceperat anno MDCXCIII, rogatuR. P. Fornellii, collegium nostrum Academicum Cadurci tunc regentis, Hugo Amadieu, sacræ Theologiæ in Academia Tolosana doctor, & pastor ecclesiæ parochialis S. Ursicini in urbe Cadurco; uti ipse se nominat in capite epistolæ, quam ad nos tandem misit latine scriptam una cum desideratis Actis, ex antiquo gallico a se latine redditis. Quantam autem vir ille hic mereatur fidem, colligere est ex eadem ejus epistola; in qua causatus primum iter suum Parisiense aliaque impedimenta, quo minus potuerit ante id temporis satisfacere desiderio nostro, sic scribit: Jam vero, ut quæ dicendis hic habenda sit fides, statim pateat, monitum velim Lectorem, demandatam mihi a duobus hujus nostræ ecclesiæ illustrissimis episcopis monasterii Hospitalis Belli-loci curam, spiritualium Exercitiorum causa, a septennio jam susceptam, non sinere, ut præcipua quæ ad Domum illam spectant, me lateant.

[3] Post hæc allatum quoque est ad nos ex dono Auctoris, Claudit Castellani, Martyrologium Universale, gallice impressum Parisiis anno MDCCIX, in quo reperi, tum ad diem XI Junii, tum interSanctos aëmeros pag. 930, [Ascessit vitæ recentius impressa,] etiam hanc Floram nostram, de qua pridem ille, antequam imprimeretur tomus noster secundus Junii, interrogatus, nihil magnopere tunc resciebat. Nec mirum: quia quæ in martyrologio citato de eadem notat, hausit ex Vita Gallica, anno MDCCVI ei a principe Maria Aurelianensi donata, nec prius ei visa; quamvis anno MDCXXV Parisiis impressafuerit. Sed libelli istiusmodi, ut minuti sunt, facile excidunt, aut in angulos se abdunt. Auctorem habet P. Ludovicum de Mesplede, professorem theologiæ & priorem Fratrum Prædicatorum Figeaci, qui ad calcem libelli testatur, se quidquid in illo retulit, fideliter extraxisse, aut e vetusto codice Ms. lingua Cadurcensi pervetere, aut ex aliis monumentis, quorum ei copiam fecerat Domina Antonina de Vassal, Hospitalis Belli-loci Antistita: & fidem suam hominis Christiani atque sacerdotis interponens, asseverat, se nihil in Historia præmissa mutasse, quod quidem ad ejus argumentum spectet; sed solum egisse antiqui auctoris paraphrasten.

[4] [ex eaque compendium Castellani,] Ex illa Historia hujusmodi compendium inseruit Castellanus Martyrologio suo universali, loco jam indicato. Beata Flora, virgo, monialis Hospitalis Belli-loci in Cadurcino, quod alias appellatum fuit monasterium Domnæ Aquilinæ, Ordinis S. Joannis Hierosolymitani, qui nunc Melitensis dicitur. Vita ejus conscripta fuit non multo post felicem ejus obitum tempore. In illa quippe citantur, quæ de ipsa referebat confessarius ejus. Ex hac vita, quæ conservabatur in dicto monasterio, & ex nonnullis chartis ejusdem loci, compilavit Pater de Mesplede Dominicanus Figeaci, vitam novam, quam dedicavit magnæ Antistitæ ac Dominabus Hospitalis Belli loci, & conventus de Fieux, inde dependentis. Ex novella ista vita discimus, Floram natalo solum habuisse Mauros (vulgo Maurs) in Arvernis; patre natam Pontio de Corbie, matre vero N. de Merles; Monachum quemdam Figeaci, nomine Aymericum de Fayselles, ei propinquum fuisse; Parentes, comperto abhorrere animum filiæ a nuptiis, annos XIV natam commisisse religiosæ matronæ Aquilinæ de Theminis, fundatrici primæque Antistitæ Hospitalis S. Joannis Belli-loci inter Figeacum & Rupem S. Amatoris; cujus maritus Gilbertus eidem Ordini se mancipaverat.

[5] Expiabat Virgo illa singulis propemodum diebus conscientiam suam per exomologesim noxarum, quantumvis minutarum. [multa paucis complexum.] Sacrosanctam Eucharistiam frequentabat quot Dominicis præcipuisque festis diebus; eaque sumpta, animus Deo intentus, alienabatur a sensibus, A Præcipuo cultu venerabatur patientem Christum Dominum, sanctissimam Virginem ejus matrem, sanctos Angelos, S. Joannem Baptistam, S. Petrum, S. Cæciliam & S. Franciscum. Humilitatem acquisierat profundam, atque diem clausit extremum anno MCCCXLVII. Diem ipsum & morbi genus, & quæ morienti acciderint, non notavit vitæ antiquæ scriptor: notavit tamen distincte ad calcem Historiæ, miracula circiter CXIX. Quæ, cum sacrum virginis corpus annos XIII quievisset in humili sepulcro ecclesiæ antiquæ, suaserunt episcopo Cadurcensi, ut ejus translationem permitteret; ejusque perficiendæ. curam commisit Abbati Figeacensi, qui & exsecutus est, quod commissum sibi erat, solennibus cum ceremoniis die XI Junii MCCCLX. Hactenus Castellanus ex vita, per Mesplede impressa; in quibus tamen nonnulla aberrant a vero, ut postea monstrabimus. Tum notat quædam in elogium, quod Bosius, HistoriæOrdinis Hierosolymitani scriptor (aut potius is, qui Sanctos istius Ordinis unum in libellum collegit) de eadem Flora contexuit. Ipsum illud elogium ex parte, primum apponamus, deinde Castellani animadversiones. Elogium tale est.

[6] Beata & devotissima virgo S. Flora, ordinis equestris S. Joannis Hierosolymitani monialis, [Elogium ex Bosio.] ab hac mortali vita transiit ad immortalem anno ætatis suæ XXXVII aut VIII, salutis humanæ MCCXCVIIII, in monasterio, Hospitale dicto, Belli-loci, in tractu ac diœcesi Cadurcensi, quod dependet a Prioratu S. Ægidii, ejusdem Ordinis equestris in Provincia monasterio: quam Deus multis miraculis tam in vita & morte, quam post excessum, ad ejus invocationem patratis, fecit illustrem. Sacrum ejus corpus multa cum veneratione conservatur ac visitatur in ecclesia S. Joannis, dicti Hospitalis: ibidemque festum ejus solennissimum celebratur frequenti concursu populi quot annis die XI Junii. Nomen Flora, adhæsisse ei dicitur ex miraculo: quia cum panes in publica annonæ caritate forte portaret pauperibus, occurrenti atque interroganti Antistitæ, quid gestaret; aperto sinu pro panibus flores & rosas ostendit.

[7] Depingi solet hæc sancta virgo, genibus nixa, rosarium manu præferens, veste rubea, ad lumbos cincta, [Qualiter vestiatur] cruce alba in pectore rectangula, qualem Equites ejusdem Ordinis armati, in exteriore sua veste militari gestare solent. Porro supra vestem illam rubeam amicitur chlamyde nigra, quæ insignitur ad sinistram cruce alba octogona, ejusdem omnino figuræ, qualem hodiedum ipsi Equites solent gestare. Atque iste habitus fuit, quem dedit sanctimonialibus dicti Hospitalis Guilielmus Villaretus Magister Ordinis, dum adhuc agebat Priorem S. Ægidii. Ad hæc, depingi solet ante ipsam sacram virginem Angelus, altera manu coronam ei floream porrigens, altera pretiosam sublime ostendens sellam, quasi innuens talem ipsi præparatam esse in cælo. Atque inde non procul apparet e nubibus Deus Pater, expansis brachiis, in modum volentis eam suscipere. Imaginem ipsam, ut a Scriptore illo repræsentatur incisa in æs, hic similiter accipe, ut oculis dignoscas clarius modum, quo vestiuntur istius Ordinis sanctimoniales;quod non ubique est obvium. [& pingatur Flora] Sed animadverte, sinistra chlamydis parte, sed in dextra. Quod pictoris sculptorisve aberrationi imputandum putarem (reliquæ enim in eodem libello imagines chlamydatæ, tam feminarum quam virorum ejusdem sacri Ordinis, omnes in parte sinistra istiusmodi crucem præferunt) nisi & Amadeus noster, infra num. 29 notaret, Hospitalarias Belli-loci atro in solennibus pallio, alba in dextro humero crucis figura signato, vestiri. Quæ si ita sunt, nec pictor nec sculptor aberravit in imaginis B. Floræ repræsentatione, collocando crucem in dextro pallii latere; & cogitare cogar ego, modum illum crucem in pallio pingendi, singularem esse monasterio Hospitalis istius, sive ex ignorantia, sive ex abusu, sive alia quavis meliori ex causa inductum.

[8] [Animadversiones in Bosium;] Redeo ad Castellanum ejusque animadversiones in præmissum Elogium: quod, ut a Bosio concinnatum sit, nullum tamen habet vestigium sui, in Historia ipsius Ordinis, saltem quæ anno MDXCIII prodiit duabus partibus, & tempora B. Floræ complectitur. Animadversiones sunt hujusmodi, desumptæ e Vita Gallica Mespledi. Dignoscitur, inquit Castellanus, aberrasse Bosium, quando mortem Floræ illigat anno MCCXCVIIII. Item, quando nomen, Flora, adhæsisse Virgini dicit; quia panes, quos famelicis portabat, in flores conversi fuerunt: cum id nominis habuerit ab infantia sua; neque vero ulla mentio fiat talis miraculi in Vita, ubi tot alia narrantur. Et hæc quidem recte notat Castellanus. Quod autem Bosius porro dicat, festum B. Floræ celebrari XI Junii, mihi quidem non videtur reprehendendum; tunc enim vere celebratur, quamvis ille dies fortasse non sit obitus, sed tantum translationis. Alia quoque habet Elogium Bosii, quæ a Castellano notata non sunt, veritati minus conformia; videlicet de observatione inviolabili Regulæ, a Guilielmo de Villareto, monasterio Hospitalis præscriptæ. Qua de re aliter scribet Amadeus § 3.

[9] [item in Castellanum,] Post hæc idem Castellanus, a me rogatus anno MDCCIX, ut vitam Mespledi tantisper commodare nobis vellet, ipsam gratiose submisit, una cum aliis aliquot suis annotatis, tum in hancipsam vitam, tum in suum ipsius, quod protulimus ex Martyrologio universali, compendium. Ait in illis, Dominam de Cardaillac, cujus frater, marchio de Termes, sororem ipsius Castellani uxorem habuit, tunc forte, anno MDCCIX, Parisiis ad tempus commoratam (quæ alioquin in Cadurcino plerumque habitat, in loco Capella-Marival dicto, itinere tantum unius horæ dissito a monasterio, ubi B. Flora cursum religiosæ vitæ peregit) varia sibi suggessisse, in scriptis Mespledi corrigenda. Dixisse autem primum, duo esse loca in Cadurcino, quæ appellantur Hospitale, non quod propterea sint hospitia, sed quod illud nomen iis proprium sit; & distingui diversis cognominibus. Alterum namque vocari, Hospitale S. Joannis, atque oppidum esse non magnum, [de Hospitali] leuca und distans a Turenna seu Torinna Lemovicorum, meridiem versus, in quo nulla sanctimonialium congregatio. Alterum vero passim vocari, Hospitale Saint-Dolu, atque esse Prioratum sanctimonialium Ordinis S. Joannis Hierosolymitani, inter Theminas & Gramatum. Interrogata autem eadem Domina, quid Sancti esset Saint-Dolu, & quo die festum ejus ageretur: fassa est, utrumque sibi incompertum esse.

[10] Dixit præterea, numquam se in patria sua audivisse nominari l'Hopital Beaulieu, [Bello-loco,] seu Hospitale Belli-loci; sed usque usque audivisse, l'Hopital Saint-Dolu. Esse quidem in finibus provinciæ Lemovicensis, qua Cadurcino vicina est, oppidum, cui nomen Beaulieu, Bellus-locus, quatuor grandibus leucis remotum ab Hospitali Saint-Dolu versus septemtrionem: verum illic nullum esse Hospitale, nullas sanctimoniales. Adjunxit, in ecclesia Hospitalis Saint-Dolu, cujus patronus est S. Joannes Baptista, existere sacellum beatæ Floræ & frequentari a vener abundo populo, situm ad latus aræ principis e cornu Epistolæ, & vocari vernacula lingua de sainte Fleur, non Flore. Quamobrem & Beatam illam latine appellandam potius, [& nomine Virginis nostræ:] cum Castellano, existimat, Florem, quam Floram Legitur porro in eadem vita Gallica nomen antistitæ (magna Priorissa vulgo nuncupatur) Antoinette de Vassal, cui & ceteris sanctimonialibus libellus dedicatus fuit: quod, ait, corrigendum esse & scribendum, Antoinette de Vaillac. Certe aliter cognominatam non fuisse neptem ejus, quæ olim in eodem Hospitali successerat amitæ suæ Antoinettæ, seu potius Antoninæ; in officio antistitæ; anno demum MDCCI ibidem mortua, annis nata centum, minus duobus.

[11] His ex ore Dominæ de Cardaillac annotatis, convertit se Castellanus ad suum ipsius Martyrologium eique subnexum pag. 930 elogium B. Floræ; [ex quibus alia quædam corrigenda.] cupisque hujus principium, quod scribitur, La B. Flore, Vierge religieuse de l'Hopital de Beaulieu; id est, B. Flora, Virgo sanctimonialis Hospitalis Belli-loci; mutari in, Sainte Fleur, Vierge religieuse du Prieure de l'Hopital Saint-Dolu pres de Themines: Sancta Flos, Virgo sanctimonialis Prioratus Hospitalis Saint Dolu prope Theminas. Quod Sanctam appellari malit Castellanus quam Beatam, præcipue ei causa fuerunt dicta ejusdem Dominæ de Cardaillac, testatæ, se numquam in patria sua audivisse aliter nominari, quam Sainte Fleur, Sancta Flos. Vocaverat illam quidem Castellanus in textu Martyrologii sui ad diem XI Junii, Sanctam. Verumtamen, re melius cognita, maluit in elogio citato ipsam tantummodo denominare Beatam, ut denominatur quoque in vita Gallica Mespledi. Cur vero nunc denuo Sanctam faciat, suaserit auctoritas Dominæ de Cardaillac, quæ mihi quidem videtur non sufficere, ut mutatio talis inducatur. Scitur namque, vulgi loquelam, hic magni faciendam non esse, utpote quæ vix dijudicat inter talia, & passim Sanctos vocat, qui aliquem cultum habent, seu vere Sancti sint dicendi, seu tantum Beati. Idque usitatius etiam esse in Galliis, facile credam, quia vocabulum Bien-heureux, quod illis Beatum significat, triplo longius est quam quod Sanctum, Saint; atque ideo populari usui, brevitatem in loquendo amanti, minus accommodatum. Aliunde igitur & ex rebus ipsis, videlicet solenniore aut minus solenni cultu, ex majori minorive cultus antiquitate, ex consensu legitimo ecclesiarum aut Pontificia definitione, inter titulum Beati & Sancti distinguendum est. Illa autem talia in Flora nostra nondum comperimus, quæ suadeant legitime Sanctam esse appellandam: neque tamen reprehenderim, qui sic vocaverint.

§ II. De situ monasterii; conditoribus & amplificatoribus ejus; anno ac die obitus B. Floræ.

Redeo ad Hugonem ejusque epistolam: in qua post pauca jam allegata num. 2 progreditur ad describendum monasterii Hospitalis Belli-loci situm, fundatores, [Situs monasterii Hospitalis] disciplinam collapsam & restauratam, aliaque istiusmodi; ut sequitur: In parochia S. Juliani, Issondolus dicta, septem ab urbe Cadurco leucis, quatuor ab urbe Figeaco, & ab urbe Gramato una leuca, situm est celeberrimum monasterium virginum, Ordinis S. Joannis Hierosolymitani. Solum ferax & amœnum est, parochiarum pagorumque frequentium, agrorum silvarumque varietate non injucundum: indeque factum puto, ut Bellum seu Pulcrum locum voteres appellarint Præaltis conventus muris plures secularium adjacent domus, locusque vulgo Hospitale nominatur. Ædificandi illud occasio fuisse creditur Rupes S. Amatoris, [leucis 2 a Rupe S. Amatoris;] duabus inde leucis sita, in qua servatur antiquissima Deiparæ virginis effigies. S. Amatorem ex antiquorum fide, populares Zachæum esse putant, qui ut Dominum transeuntem liberius videret, Sycomorum ascendisse in Euangelio dicitur; eumque deinde in illa eremo sanctissimam mortem obiisse.

[13] Recte ait vir prudens, ita de S. Amatore populares putare, non se. Opinio autem illa popularis, [qui Sanctus, non recte putatur] quantumvis dicatur antiquorum fide niti, antiquius fundamentum scriptum non habet, quam hanc Roberti de Monte in Supplemento Sigeberti ad annum MCLXXI narrationem: Dicunt quidam, quod B. Amator, famulus B. Mariæ; & aliquando bajulus & nutritius Domini fuit: & assumpta piissima Matre Domini ad æthereas mansiones, ipse Amator, [Christi bajulus,] præmonitus ab ea, ad Gallias transfretavit & in prædicto loco (Rupe Amatoris) vitam eremiticam transegit. Quo transeunte, & in introitu oratorii B. Mariæ sepulto, locus ille diu ignobilis fuit, excepto quod vulgo dicebatur, ibi B. Amatoris corpus requiescere, licet ignoraretur ubi esset. [aut Zachæus Euangelicus fuisse.] Hæc e vulgi narratione scripta, apud paulo acutius videntes fidem non invenient. Tum docet verioraRobertus, corpus alicujus S. Amatoris ibidem loci anno ab Incarnatione Domini MCLXVI repertum esse integrum, & in ecclesia juxta altare positum, integrum ostendi peregrinis: & ibi fieri miracula multa, & antea inaudita, per B. Mariam. Quis porro iste S. Amator sit; qui illic loci eremitam egit ac sepultus fuit, disquiri poterit ad diem XX Augusti, quo coli dicitur. Certe nec famulus B. Mariæ, in carne viventis, nec bajulus aut nutritius Christi, nec Zachæus Euangelicus fuit. Atque hæc ex occasione dicta sunto.

[14] Pergat modo Amadeus. Eo seculo, decimo tertio, [Qui sint conditores] quo Hospitale ædificatum fuit, ad Rupem S. Amatoris frequentissimus e tota Gallia vicinisque regnis peregrinorum concursus confluebat, eaque de causa Hospitium, quo peregrini susciperentur, vel transeuntes cibo potuque refocillarentur, infirmique curarentur, pietate Domini Guiberti de Theminis & Dominæ (Aquilinæ) uxoris ejus, paulo post initium seculi XIII extructum & amplis reditibus donatum fuit. Ista autem nobilissima Themineorum dynastarum familia hoc nostro seculo XVII ad nobilissimam Estreorum familiam transiit. Hospitii curam sibi rogaverunt demandari nobilissimæ piissimæque virgines: inter quas principes fuerunt duæ Anglinæ de Theminis, sorores, prædicti Guiberti, ni fallor, filiæ; quæ Gilberti fratris sui pietate Hospitium amplioribus postea possessionibus auxerunt, uti e membranis adhuc extantibus & a me perlectis, patet. Purpurei coloris sacram vestem assumpserant; albumque sanctæ crucis stemma, ad instar militum sancti sepulcri, in pectore gerebant.

[15] Sanctissima lectarum virginum vita, & in peregrinos pauperesque misericordia, [& amplificatores Hospitalis:] nobilium divitumque pietatem movit. Gerardus de Baras, episcopus & comes Cadurcensis ecclesiam S. Juliani, dictam Issondolus, cum omnibus juribus ac reditibus temporalibus, his virginibus donatione concessit anno XLV supra millesimum ducentesimum, mense Martio. Domum firmius stabiliverunt Dominus & Domina de Theminis mense Martio anni MCCLIII. Eamdem Ordini S. Joannis Hierosolymitani, imprimisque Magno Priori S. Ægidii in Provincia, subjecerunt V Kal. Augusti anno LIX supra millesimum ducentesimum. Quæcumque vero ad nostrum hoc monasterium, regulari disciplina instituendum conveniebant, edicta fuerunt auctoritate Magni illius Religionis Magistri, IX Kal. Aprilis anni MCCLIX; eaque omnia in comitiis generalibus, habitis in insula Cypro, Nonis Novembr. anno MCCC confirmata fuerunt.

[16] Animadverto quidem hic mendum subesse (sed unde corrigam, [quando hoc Ordini S. Joannis subjectum sit;] non habeo, deficientibus mihi idoneis instrumentis) in anno MCCLIX, quo dicuntur, die IX Kal. Aprilis id est XXIV Martii, auctoritate Magni Magistri in monasterium inductæ fuisse leges disciplinæ regularis. Qui enim id fieri potuit IX Kal. Apr. si monasterium tantum die V Kal. Augusti ejusdem anni, uti paulo ante dictum fuit, subjectum sit Ordini? Disciplina igitur regularis Hospitalariorum S. Joannis posteriori tempore eo debet inducta esse: & fortasse non prius quam ultimis istius seculi annis, quando videlicet, ut notat elogium Italicum, Guilielmus de Villareto, dum adhuc erat magnus Prior S. Ægidii in Provincia, dedit sanctimonialibus istis habitum ad normam ordinis sui, cum cruce alba recta, in pectore; atque alia, item alba, sed octogona, in pallii parte sinistra. Quid ni eodem tempore dederit & Regulam Ordinis? Idem certe anno MCCXCVI ex Priore S. Ægidii factus magnus Magister Ordinis, celebravit anno MCCC comitia generalia in Cypro, ubi admissionem monasterii Hospitalis, datumque illi a se paulo ante habitum atque adeo & regulam, curaverit confirmanda. Talis autem confirmatio dilata fuisset quadraginta amplius annis, si Regula anno MCCLIX data fuisset, quod minus verisimile videri potest. Imo fortassis nec Ordini subjectum, stricte loquendo, tunc fuerit monasterium. Qualis enim subjectio sit monasterii sub certo Ordine; quamdiu Ordinis istius habitum & regulam non suscepit? Imo sustineri posset, Ordinis istius proprie non fuisse, priusquam ab Ordine sub suo habitu & regula confirmatum fuit. Atque ita ab anno tantum MCCC proprie fuerit Ordinis S. Joannis Hierosolymitani Hospitale Belli-loci.

[17] [recte cognominatum Belli-loci:] Nonnulla, ex relatione Dominæ de Cardaillac, Mespledi, & Castellani, § I notata, dilucidius explicari poterunt. Distinxit prædicta Domina num. 9, duo in Cadurcino oppida, proprio nomine appellari solita, Hospitale; eorumque alterum, quod monasterium seu Prioratum habet annexum, in quo Flora nostra floruit, cognominari Saint-Dolu; ejus autem cognominis nullam se fatetur posse rationem reddere. Quin tamen ita nunc vulgo appelletur locus, dubitare non possum. Id enim evincit auctoritas præsens loquentis de rebus, quæ sub auditum conspectumque cadunt. At olim apellatum non fuisse, Hospitale Belli-loci, assentiri non possum, antiquiore scripturarum scriptorumque auctoritate persuasus. Ita namque Hospitale illud denominant, vita antiquissima Gallica Ms. ex eaque jam dicti Mespledus & Amadeus; vita item Italica: & in codice Beneficiorum Galliæ, anno MDCXLVIII impresso, sic legitur in diœcesi Cadurcensi: Prieure de l'Hospital de Beaulieu & ses fiefs. Prioratus Hospitalis Belli-loci & prædiorum ejus clientelarium. Sed perperam ibi scriptum est gallice, ses fiefs. Scribi namque oportuit, & des Fieux; quæ est ecclesia, a Prioratu Hospitalis dependens, tribus inde leucis dissita.

[18] [Saint-Dolus corruptum ex Issondolus.] Neque obstat, quod aliud, ab isto Hospitali ad Leucas quatuor remotum, sit oppidum, Bellus-locus. Si enim in eadem diœcesi sunt duo oppida, Hospitale appellata; cur non & duo possint ibidem, aut in vicinia, esse, quibus nomen sit Bellus-locus. Hoc certe aliis quoque per Galliam oppidis atque abbatiis inditum est, & pluribus, ex ipso situ locorum amœno, indi facile potuit. Imo quia duplici nomine ut plurimum scribitur Hospitale Belli-loci, cogitari potest id fieri, ut per alterum distinguatur ab alio Hospitali; per alterum vero, ab alio Bello-loco. Cognomen Saint-Dolu (ut sic pronuntietur Gallice, scribi tamen debet per litterams finalem, ut in tabulis geographicis invenitur) antiquum non est, & frustra quæras Sanctum, cui proprium sit. Corruptum est, consueta in talibus vulgi ignorantia, ex antiquiore loci vocabulo, Issondolus: ex quo ablata per aphæresin prima syllaba, mutataque son, in Saint, fecit vulgi abusus Saint-Dolus, Sanctumque novum, cælo ignotum.

[19] Nomen Beatæ nostræ, quod gallice Fleur scribitur, quomodo latine dici potissimum debeat, non satis convenit. [Fleur, qui vertendum latine;] Antiquiores Floram nominarunt, possuntque secuti esse priscorum Romanorum exemplum, qui deam hortorum, utique a floribus, Floram finxerunt, estque nomen illud pro feminis etiam sanctis receptum. Sic legimus S. Floram Virg. Mart. Romæ, XXIX Julii: atque alteram Cordubæ, XXIV Novembris, in Martyrol. Romano. Castellanus, talium, si quis, curiosus indagator, amat, vocem gallicam Fleur, potius verti simpliciter in latinam Flos; qua tamen nescio an hactenus femina alia latine appellata fuerit. Ego quidem utrumque dici posse existimo; & ideo utrumque in titulo præfixi. Utroque etiam utitur promiscue Amadeus. Quivis alius, quod sibi videatur præhabendum, eligito. Fortassis erunt, qui mecum malint loqui cum multis, quam sapere cum paucis, adhibendo vocem Flora, quæ ab obliquo casu, Flos, Floris, derivata est ad significandam feminam, ut passim usurpatur. Quod Galli proprium feminis vocabulum sua lingua scribant Flore, non Fleur, id Latinis debent, desumptum a Flora; sicque distinguunt proprium nomen a suo appellativo Fleur. Et quando suum Fleur, latine vertunt in proprium feminæ; opinor, plerosque adhibituros vocem usitatam, Flora; non, Flos, quæ maribus videtur potius convenire: sic & legitur S. Flos martyr Catanæ XXXI Decembris. Et S. Flos episcopus Emoniensis XXVII Octobris.

[20] Quod spectat ad Dominam Antoninam de Vassal, [De Vassal, recte scriptum est.] Antistitam Hospitalis, cui Mespledus suam B. Floræ vitam gallicam inscripsit; si illa vere cognominata fuit, uti eadem Domina de Cardaillac notari fecit, De Vaillac; excusari ab incredibili indiligentia & oscitantia Dedicator non potest. Interim tamen Amadeus etiam testatur, duas ejusdem nominis & familiæ De Vaillac, Prioratui præfuisse Antistitas, alteram sub finem seculi XVI, alteram anno MDCXXXV creatas: & utramque iisdem omnino nominibus appellat Gallam seu Galhiotam a S. Anna de Ginolhiaco Vaillhiaco, ut § sequenti legetur: sed neutram vocat Antoninam. Unde mihi videor suspicari posse, seniorem de Vaillac ante annum MDCXXV diem suum obiisse atque inter ipsam & juniorem, ejus neptem, intercessisse Antistitam, Antoninam de Vassal, cui Mespledus libellum suum dedicavit. Quo enim pacto fieri potuit, ut vir prudens, qui testatur in fine opusculi, se monumenta componendæ historiæ suæ accepisse a Domna Antonina a S. Ignatio de Vassal, dignissima Priorissa Hospitalis Belli-loci ac des Fieux; eidemque dedicatoriam inscribit epistolam; ipsius, tunc monasterio præsidentis, nomen ignoraverit, aut aliud a proprio diversissimum scripserit. Facilius conceptu est, Dominam de Cardaillac nescivisse inter duas De Vaillac, aliam Antistitam fuisse mediam.

[21] Propius ad rem, quam agimus, spectat scire, [Quo anno obierit Flora] quo tempore B. Flora mortalem vitam cum immortali commutarit. Elogium Italicum, uti jam tactum est supra, obiisse ait anno MCCC, uno minus. Recedit longe ab illo, ex Mespledo Castellanus, mortuam dicens anno MCCXLVII; cui numero Amadeus noster omnino centum superaddit, notans anno MCCCXLVII defunctam esse: atque adeo, aut hic, aut Mespledus, quamvis uterque primævam vitam Ms. ante oculos habuerit, aberrat a Virginis obitu annos centum. Amadeus sic scribit extensis vocibus; Anno Domini millesimo trecentesimo quadragesimo septimo diem ultimum sanctissime clausit. Mespledus autem adhibitis cyfris, quæ facilius errori sunt obnoxiæ, impressit, obiisse anno gratiæ 1247. Ego quidem, si anno XLVII cujuscumque seculi obiit B. Flora, in quo conveniunt ambo scriptores, qui vitam antiquiorem inspexerunt, stabo ab Amadeo & anno MCCCXLVII. Primum, quia centum annis prius vix cœpit Hospitale institui; quod si retro numeres alios XX annos, quibus Flora, ex num. 35 Actorum, illic ut minimum vixit; debuisset ingressa fuisse monasterium tali tempore, quo ostendi non potest monasterium extitisse. Certe non poterat jam tum ingentibus reditibus auctum (ut legitur num. 5) temporalibus bonis affluxisse; cum iis auctum præcipue sit anno MCCXLV & LIII, uti dictum est num. 15 hujus Commentarii. Ad hæc, ex eodem num. 15 habetur, ante annum MCCLIX Hospitale Ordini S. Joannis subjectum non fuisse ullo modo: & tamen erat jam monasterium Virginum nobilium Ordinis S. Joannis Hierosolymitani, cum eo accessit Flora, quemadmodum num. 4 Actorum legitur. Denique anno MCCCXLVII mortuam esse, manifestissimum fit ex num. 58, ubi corpus ejus translatum fuisse scribitur, anno salutis MCCCLX, id est XIII a Virginis morte. Et quod non minus validum est argumentum, num 49 legitur, quod Flora scriptum a Domno Bonaventura, Crucis Ordinem cum magno pietatis sensu recitabat. At Bonaventura anno MCCXXI mundo natus, MCCXLIII Ordinem Minorum ingressus, septem deinde annos discipulus audivit Alexandrum de Ales; ut verosimile sit ante extremam Floræ nostræ ætatem, aut nihil aut pauca scripsisse vulgavisseque, quæ ipsa potuerit legere, si anno MCCXLVII obiit.

[22] [Inquiritur distinctus] Fundatores Monasterii, quod pro hospitio recipiendorum peregrinorum institutum primitus fuit, eademque de causa Ordini Hospitalariorum S. Joannis Hierosolymitani videtur deinde subjectum esse, quin fuerint e familia de Theminis, dubitare non possum. Attamen quinam primi ex eadem familia instituere cœperint, quinam deinde ex eadem præter alios, dotem auxerint, non satis distincte ex informationibus, quas habeo, definire possum. Amadeus primam fundationem adscribit Domino Guiberto de Theminis ejusque uxori Æglinæ seu Aquilinæ, quorum duæ, ni fallor inquit, filiæ ejusdem nominis Anglinæ (ita scribit) de Theminis, monasterii regendi curam susceperunt & cum fratre suo Gilberto, fundationem possessionibus suis auxerunt. At vero Mespledus refert, Gilbertum, nulla mentione facta Guiberti, atque Aquilinam, seu ut ipse habet gallice, Aigline, ex illustrissima familia de Theminis, fundasse & amplissime dotasse monasterium illud. Addit, Gilbertum Ordinem eumdem S. Joannis ingressum esse, & Aquilinam in monasterio Hospitalis primam fuisse Antistitam; atque inde monasterium Domnæ Aquilinæ diu post appellatum fuisse. Uterque porro scriptor testatur, se sua hausisse ex monumentis quæ legerunt.

[23] [infundatores monasterii;] Quis hæc absens, & illorum monumentorum copiam non habens, conciliet? Prior Guibertum atque Aquilinam conjuges facit ac fundatores ipsisque filium dat Gilbertum. Posterior Gilbertum atque Aquilinam supponit conjuges esse, & fundasse ac dotasse idem monasterium. Ille filias, quas putat Guiberti esse, primas rexisse monasterium asserit; hic Aquilinam primam ejus Antistitamfacit. Vellem hæc mihi aliquis ex ipsis monasterii monumentis aut aliunde, aliquanto clarius explicaret. Interim tantisper credam, Guibertum & Aquilinam monasterium fundasse, eorumque filiam Anglinam (nisi & hæc, Æglina seu Aquilina uti mater, appellanda sit) ei primam præfuisse: cui altera ejusdem nominis & familiæ (neque enim verisimile est duas in eadem domo sorores fuisse omnino synonymas) postea successerit; quemadmodum mox videbimus, ibidem seculo XVII præfuisse duas ejusdem omnino nominis ex familia de Vaillac, amitam ac neptem. Posteriorem vero Aquilinam, aut sororem, aut etiam uxorem fuisse Gilberti, quorum liberalitate multa prædia accesserint monasterio. Certe Gilbertum Ordini S. Joannis nomen dedisse & monasterio sua bona contribuisse, priusquam hoc illi Ordini subjectum esset, minus credibile videri potest. Initio autem fundationis suæ illi subjectum non fuit. Hinc porro conjici possit, Anglinam seu Aquilinam de Theminis monasterium rexisse, quando in illo floruit Flora nostra: quæ etiam juxta sententiam nostram de anno mortis, orta fuerit, non anno MCCIX, ut Mespledus scribit, sed centum circiter post annos; siquidem, uti elogium Italicum notat, annos XXXVII vel VIII vivendo explevit.

[24] De die obitus, postquam annum, ut supra num. 21, [atque in diem mortis B. Floræ.] indicasset Amadeus, subnectit, illum incidisse in tertium Idus, seu diem XI Junii, Constat quidem, illo die corpus Beatæ anno XIII post transitum ejus, translatum atque elevatum fuisse. Neque novum foret, si talis solennitas ipso mortis anniversario die celebrata fuisset. Plura talium exempla in promptu sunt. Attamen cum Mespledus diserte scribat, se quod ad diem obitus spectat, nihil comperisse in auctore antiquo vitæ, unde sua extraxit; venit mihi in mentem cogitare, Amadeum (uti nonnulla alia suo marte dignoscitur aspersisse) diem quoque illum, quem in honorem Beatæ sciebat celebrari, pro die obitus adscripsisse, nihil cogitantem de distinguendis diebus obitus ac translationis. His lectis D. Castellanus fortassis non omnia corrigeret in suo Martyrologio, quæ supra insinuavit ex informatione Dominæ de Cardaillac, corrigenda esse; & alia forte hinc desumeret corrigenda, ut erat veri amantissimus, si modo superesset in vivis.

§. III De disciplina monasterii; distinctione sanctimonialium: statu corporis, cultu B. Floræ; & eius Actis.

Prosequor modo epistolam supra laudati Amadei rerum omnium, quæ ad Prioratum Hospitalis attinent, gnari, si quis alius. De pristina ille sanctimonialium observantia, [Florens diu monasterii disciplina,] sic scribit: Regularis disciplina in monasterio Hospitalis, non scripto, sed in ore Priorissarum & in cordibus monialium insculpta, diu viguit. Quod intelligo usque ad finem seculi XIII, quando cum habitu S. Joannis Hierosolymitani, ut jam diximus, utique & Regulam susceperunt. Cujus observatio deinde, temporum bellorumque sub finem seculi XVI collapsa omnino videbatur. Non muri, non fores cohibebant sorores; non extraneos arcebant. Stabat, hodieque stat castrum, altis firmisque munitum ornatumque turribus, excipiendis hospitio extraneis accommodatum. Interna vero ædificia neglectu corruerant vel ruinæ proxima erant. Moniales vero haud multum a secularium moribus dissidebant.

[26] [sub confinia seculi 16 & 17] Dominæ Priorissæ coadjutrix data fuerat sub finem ejusdem seculi, Galla seu Galhiota a S. Anna de Ginolhiaco Vaillhiaco, Priorissa monasterii des Fieux, Hospitali hodie annexi. Hæc ope fratris sui, celeberrimi videlicet Patris de Vaillhac, ex ordine Carmelitarum Discalceatorum, ejusdem sacræ familiæ propagatoris in Gallia, austeriorem vitam duxit, multisque ante senectam annis ad superos migrans, suæ sanctitatis, castitatis, orationis & vitæ austerioris memoriam reliquit. Plures vero moniales, severiorem disciplinam causantes, exemplo tantæ Matris inde migrantes Tholosæ monasterium sui Ordinis ædificarunt.

[27] [strenue restaurata est,] Antiqui vero istius monasterii gubernacula suscepit grandiuscula effecta, & Religionem professa, anno salutis MDCXXXV reverendissima & admodum venerabilis Mater, Domina Galla seu Galhiota a S. Anna, de Ginolhiaco Vaillhiaco, alterius neptis, quæ etiamnum nobilissimæ huic virginum ecclesiæ præest, vera tum ædificiorum, tum collapsæ disciplinæ restauratrix, feuda, dominia, redditus, & alia quævis suæ domus bona fortiter revocavit. [una cum ædificiis,] Fanum sanctissimi Præcursoris a fundamentis exstruxit, & magnifice ornavit. Monasterium internum a fundamentis amplum ædificavit & necessaria quavis supellectile magnis sumptibus communivit; fortissimis præaltisque muris, cratibusque, domum, aulas, hortosque circumsepsit, nuperque aquæ ductu abundantibus aquis auxit.

[28] [per D. Galhiotam a S. Anna, abbatissam.] Eadem consilio & ope præfati Carmelitæ patrui sui, initio excitata, celeberrima vicinarum provinciarum monasteria adiit. Omnibusque, ut par erat, observatis, auctoritate primo Superiorum Militum innixa, veteres moniales ad communem vitam adduxit. Mox juniores puellas spiritualibus ipsamet exercitiis instituit ad strictam vitæ regularis normam. Regulam S. Augustini & antiquas domus suæ consuetudines, in constitutiones redactas, prælo mandavit, & Superiorum Ecclesiasticorum auctoritate munitas, familiæ suæ nuper dedit Idibus scilicet Augusti, anno LXXXI supra millesimum sexcentesimum; postquam Regis Christianissimi, supremique ejus consilii placito, Ordini Militum S. Joannis relicta est in hoc monasterium civilis auctoritas, & episcopo Cadurcensi spiritualis jurisdictio decreta seu potius restituta fuit, III Non. Septembris anno MDCLXXVIII.

[29] [Norma vivendi Monialium primæ classis,] Tres in classes Moniales istæ distribuuntur. Primas Justitiæ sorores vocant. Hæ antequam religionis vota emittant, eo modo nobilitatem suæ gentis probare debent, atque illi, qui inter Melitenses milites religionis causa adscribuntur. Nigri coloris veste induuntur. Lineam Crucis effigiem juxta typum Ordinis Melitensis, gerunt in pectore; atque e collo pendentem, auro squamaque micantem, crucis formam, juxta eumdem typum, præferunt. In choro canonicas horas juxta ritum breviarii Romani statis horis decantant: atroque in solennibus pallio, alba in dextro humero crucis figura signato, operiuntur. Capitulum istæ constituunt, singulisque singulæ monasterii officiis præsunt. Uni parent Priorissæ perpetuæ, a se electæ, Regis postea & summi Pontificis auctoritate confirmatæ, nec non a Magno sancti Ægidii Priore Milite, vel, eo deficiente, ab Episcopo approbatæ.

[30] Secundæ classis sorores, Officii nuncupant. Hæ generis nobilitate non indigent, [item secundæ] sed speciali aliqua familiarum vel meriti distinctione. Eodem vestiuntur ac cruce signantur modo. Pendulam crucem non gerunt; nec pallio utuntur: atro tamen velo uti priores operiuntur. A choro & capitulo abstinent. Breve officium beatæ Virginis recitant. In ceteris officiis cum Sororibus primi ordinis ministrant. [ac tertiæ:] Tertia classis Conversas, ut vocant, sorores habet. Istæ in omnibus inferioribus officiis ministrant. Sola indigent probatione virtutis & vocationis. Velo albo, & nigra veste utuntur, non pallio, non cruce pendente, nec quidem linea cruce integra in pectore; deest enim crucis pars illa quæ transversæ supereminet.

[31] Spiritualibus omnibus interioris vitæ exercitiis omnes excellunt; [alia, omnibus communia.] vota monialium ad litteræ scrupulum implent; labori manuum reliquum omne tempus impendunt. Annuis, menstruis, hebdomadariis diumisque exercitiis diligenter invigilant. Feriæ quartæ abstinentiam Sextæ, Sabbato, Adventui & Quadragesimæ adjungunt: & ad vesperam Feriæ sextæ flagellis qualibet hebdomada utuntur. Singulis Præpositas officiis Priorissa, adhibito Capitulo, singulis annis vel immutat vel confirmat. Hæc de monasterii situ & monialium conversatione.

[32] Jam vero quod ad devotissimam virginem Floram attinet; [De statu corporis B. Floræ] in ea parte majoris altaris, quæ cornu epistolæ vulgo dicitur, decem aut duodecim a pavimento pedibus ad parietem eminet capsula lignea, decenter forinsecus ornata, in qua reverenter condita sunt hujus virginis ossa, non naturalem humani corporis ordinem servantia, sed acervatim collecta, deficientibus multis, quæ devotionis causa translata sunt. Capilli adhuc capiti adhærent, candidaque fascia, seu cingulum lineum, recens omnino, circa tempora apparet, quod tamen a die sepulturæ, circa Idus Junias anni MCCCXLVII perseveravit.

[33] Vix dubitari potest, quin variis temporibus cultu quodam fuerit donata. [& cultu,] Hoc satis patet ex frequentissimis votis & miraculorum circumstantiis. Imo & ipsa Virginis orantis effigies in tabella depicta, prædictæ capsulæ subest, eo ordine quo Sanctorum imagines, eodem in templo expositæ, eminent. Venerabilis Matris Priorissæ sapientia factum est, ut quantacumque sit votorum, imo & miraculorum copia, si sacrificium offerri (ut sæpe fit) devotorum pietas exigat, celebretur dumtaxat Missa, vel de beata Maria, vel quæ pro Sanctorum omnium memoria instituta est. [variis miraculis comprobato.] In mari periclitantes virginem Floram vulgo invocant Religiosi ejusdem Ordinis Milites, aliique eorum exemplo, optatumque cælum impetrant; eamdemque in adversis, miraculose propitiam expertæ plusquam millies sunt Sorores superstites & ab antiquioribus didicerunt, veluti traditione perpetua, frequentissimis miraculis omni tempore a Deo, Maria intercedente editis, tumulum locumque fuisse illustrata.

[34] Acta hæc Virginis, quæ latinitate a me donata, nunc mitto, idiomate vernaculo scripta reperi in prædicto monasterio; [Acta unde eruta,] magisque Catalaunorum Hispanorum, quam vulgatam hodie nostratem linguam sapiunt: nec dubium tamen est, quin hæc eo tempore fuerit in hac regione lingua communis. Contemporaneis enim ex membranis perspicuum id fit. Codex ille est satis magnus & manu circa medium seculi XV scriptus; videlicet spatio illo, quod intercessit inter annum MCCCCLVI & LXXXII; uti colligere est ex Actis, in quibus num 79 mentio fit anni MCCCCLVI, tamquam temporis transacti: num. autem 49 Seraphicus Bonaventura, qui anno MCCCCLXXXII Sanctorum in album relatus fuit solenni ritu, adhuc vocatur Domnus absque titulo Sancti.

[35] [a quibus scripta,] Noli tamen inde putare, vitam totam, prout habetur in illo codice Ms. omnesque ejus partes tunc primum fuisse compositas. Constat enim longe maximam partem, quatenus scilicet narrantur tentationes, illustrationes, visiones, quæ virgini acciderunt, aliaque interna, quæ sub conspectumhominum non cadebant, ab ejus Confessario fuisse scriptis mandata, quibus is, qui vitam deinde concinnavit, usus est; uti ipsemet fatetur, testibus Amadeo & Mespledo. Ille enim ad num. 20 nostrum in suo Ms. monet Lectorem, in Codice quo utebatur indicari, Sacerdotem, qui Virgini erat a confessionibus, hæc quæ sequuntur, ab illo numero, scripta reliquisse. Et alibi similia notat. Hic vero pag. sua 29 sic scribit: Quæ huc usque retulimus, extracta sunt e monumentis, quæ proprius Virginis Confessarius reliquit; uti asserit compilator antiquus scriptorum, quibus ego utor in hac historia mea.

[36] [& quando,] Quando compilator ille antiquus sua compilaverit, nusquam proditum invenio. Fortassis id fecerit, quando anno salutis MCCCLX, a Virginis morte XIII, Abbas Figeacensis ejus corpus e tumulo eminentiorem in locum transtulit die XI Junii, suavissimusque e tumulo odor in omnes turmatim accurrentes adspersus est, ac infirmi plurimi corpoream sanitatem adepti sunt, omnes vero auxilia spiritualia non pauca: nec fuit, quin fateretur, odorem illum omnipotenti Deo acceptum referri debere; ut num. 58 legitur. Certe defunctam fuisse quando compilator scribebat, manifestum est, tum ex citato loco, tum ex num. 17, ubi ait, adductam energumenam fuisse ad Floram, dum adhuc in vivis ageret; qualia etiam alibi non semel notat. Miracula porro, quæ Actis vitæ subnectuntur, uti non uno tempore facta sunt, ita a non uno primitus annotata fuerint, sed ab aliis post alios simul collecta. De quibus & monere debeo, interpretem nostrum, qui Acta vitæ usque ad num. 54, juxta normam antiqui codicis transtulit, in miraculis sequentibus ordinem mutasse. Non ita accuratus fuit Mespledus hac in re, qui usque ad pag. suam 29 secutus quidem est eumdem codicem; sed inde ordinem turbat, ratus suam dispositionem utiliorem fore lectoribus. Miracula vero vix attingit.

[37] [& ex quo codice producta.] Describens porro Amadeus codicem antiquum, unde vitam e gallico in latinum transtulit idioma, ait, tomum esse in quarto, ut loquuntur, seriem aliquam continentem Euangeliorum & orationum aliaque ad Canonicum officium pertinentia; & circa medium, Acta vitæ & miraculorum hujus Virginis. Deinde egregiasejus dotes enumerans, sic prosequitur: Ipsam eximiæ indolis, optimi ingenii, formæ corporis elegantissimæ, [Eximiæ dotes Floræ,] consummatæ sapientiæ, internæ sanctitatis, angelicæ castitatis, exstaticæ orationis, zeli animarum, patientiæ, spirituum discretionis, prophetiæ, miraculorum, solatii, ac denique perfectissimæ in omnibus vitæ famam, adhuc in vivis obtinuisse, tota regione vulgatam, nec non & in toto regno post ejus funera, ex iisdem Actis constat.

[38] Adde his, quod idem Amadeus subnexuit ad calcem Actorum, antiqui B. Floræ cultus monumentum piam orationem seu collectam, [& ad eam oratio.] quæ extat in monasterio, & fortasse ipso tempore elevationis corporis ejus composita, uti sequitur: Deus, qui B. Floram, virginem tuam, ad cælos perducere dignatus es; ita nos, quæsumus, ejus meritis & precibus a cunctis iniquitatibus & periculis, & ab omnibus inimicis nostris, visibilibus & invisibilibus, liberes & defendas, ac cælestia cogitare nos facias. Per Dominum nostrum &c. Denique subjungitur etiam Actorum, latine redditorum, probatio illustrissimi episcopi Cadurcensis, his verbis concepta, & sigillo ejus munita: Sanctæ Floræ vitam, latina descriptione figuratam, studiose evolvimus, suisque ponderibus examinavimus, in qua nihil pietati adversum, [Approbatio Actorum.] sanisque moribus dissonum deprehendimus, sed cuncta laudum præconiis extollenda, dignaque quæ ab omnibus imitatione exprimantur, judicavimus. Tot enim pietatis virtutumque exempla, clarissimis argumentis expressa coruscant, ut talem vitam, laudabili religionis studio traductam, fidelibus legendam libenter concedamus; ut attenta illius lectione ipsorum animi ad pietatem amplectendam ardentius concitentur. Datum Cadurci, die prima Septembris anno Domini MDCXCV.

Henricus ep. Cadurcen.
Et infra Alluincourt.

VITA.
Ex codice MS. antiquo gallico Hospitalis Belli-loci, e scriptis confessarii magna parte collecta, latinitate donata ab Hugone Amadeo, theologiæ doctore, & ecclesiæ S. Ursicini in civitate Cadurcorum pastore.

Flora Virgo, Ord. S. Joannis Hierosolym. apud Cadurcos in Gallia (S.)

AUCTORE COÆVO EX MS.

CAPUT I.
Ortus, adolescentia, in monasterium ingressio, tentationes & consolationes Floræ.

In finibus Arvernorum, tribus ab urbe Figeaco Cadurcorum leucis, situm est oppidum quoddam, Maurium (Maurs) dictum, quasi castrum olim fuerit Maurorum Saracenis permixtorum. Locum hunc commendant & monasterium abbatiales S. Benedicti & S. Floræ virginis ortus. [Præfatiuncula interpretis.] Cujus vitæ ac miraculorum historiam sic habet codex antiquus & quidem idiomate, quod in diœcesi Cadurcensi seculo XIV vulgare erat a.

[1] [Floræ parentes] Maurii b vir genere & vitæ honestate ac sanctitate nobilis, Pontius c nomine, ex Melhorsia d conjuge sua, genere pariter ac vitæ sanctitate nobili, tres filios suscepit, ac filias septem; quarum quatuor in monasterio Hospitalis Belli-loci e Ordinis sancti Joannis Jerosolymitani, moniales collocavit. Religiosæ perfectionis viam quatuor istæ alacriter agebant; nec tamen eam, quæ Floris seu Floræ nomine donata erat, æquis passibus tres aliæ sequebantur. Hæc enim, a primis annis, pueriles quoscumque ludos ac diverticula fugere; matrem, orationi maxime deditam, [indoles,] quocumque orandi causa pergeret, sequi; cum ea in orationis studio ac exercitatione in dies proficere; coætaneorum consortia devitare; mores eorum, & vulgaria colloquia contemnere assueta, maturam in primis jam annis senectutem habitu & moribus præferebat & in omni virtutum & perfectionis genere, re nomineque Flos erat.

[2] [studium litterarum,] Quadam in schola pueri ac puellæ ejusdem stirpis, decem & novem, primis litterarum elementis navabant operam: socias omnes mentis acie, facili ingenio, ac discendi aviditate Flora superabat. Statim atque horas canonicas legere valuit, [cura castitatis,] eas singulis diebus pie recitavit. Virginitatis usque adeo tenax fuit, ut ne videre quidem, vel audire virum quempiam vellet, aut ulli circa matrimonium sermoni attendere. Sic erat Deo, Deiparæque Virgini addicta, ut nisi de iis aut de Sanctis aliis fieret sermo, numquam præberet aures; tum vero lubens & maxime attentas. Hunc in modum nutrita & educata Flos, annum vitæ suæ decimum quartum paterna in domo complevit.

[3] [Deprecatæ matrimonium,] Tum nobilis pater, re cum amicis communicata, de virgine illa sua, miræ pulcritudinis, in matrimonium collocanda, serio cogitare cœpit; donec illa; Si me, inquit, ut filiam diligis, de nuptiis mea causa ne sis amplius solicitus. Christo Jesu despondi me; sponsum alium nolo: atque ita me, quæso, quam primum in monasterio colloca, ut Deo liberius serviam. Cum vero, omnibus tentatis, de virgine ad matrimonium inducenda parentes desperarent; Quoniam, inquiunt, eam ad se Dominus vocat, sinamus eam parere Domino suo: nefas est ei repugnare, eamque ab obsequio Domini velle retrahere.

[4] [adscribitur cœnobio Belli-loci] Figeacum inter & Fanum beatæ Virginis Deiparæ, in rupe sancti Amatoris f, erat jam monasterium virginum nobilium Ordinis S. Joannis Jerosolymitani, pietate Dominorum de Theminis, ut piis faverent sororibus, magnis opibus locupletatum, quod Belli-loci Hospitale nuncupabatur, & a Domina quadam Anglinia de Theminis virgines ibi plurimæ, Deo servientes, regebantur g. Illuc virgo Flos, Deo devotissima, religionis causa properavit. A monialibus solenniter recepta, religionis veste donata, canonici officii ritum, ceterasque omnes monasterii observantias edocta, summa humilitate debitam Deo & Ordini obedientiam alacriter amplectens, monasticæ vitæ paulatim assuefiebat: cum ecce Virginis animum tempestas vehemens cœpit exagitare.

[5] Monasterium Hospitalis Belli-loci, jam tum ingentibus reditibus auctum, temporalibus bonis affluebat; [illic sibi ab ejus abundantia metuens,] quod aliquo dumtaxat post tempore virgini Floræ venit in mentem: cum nempe omnia sibi abunde suppetere, nihil umquam deesse advertit. Illa vero nimiam temporalium bonorum affluentiam virginitati obesse rata, expavit; altoque premens corde dolorem: O! vilissima, inquit, puella, veste seculari abjecta, religionem pœnitentiæ causa optabas; & deliciarum tibi locus sorte contigit. Ecquid ages? Quomodo Christo Domino placere poteris? Talia aut his similia mente volvebat, sibi tamen semper mente constabat; cum sorte religiosus vir eximiæ perfectionis in monasterium Hospitalis Belli-loci venit: quem Flora virgo statim adiit, tum confessionis causa; tum ut amarum animum viro Dei patefaceret. O quantum, inquit, in tanta rerum affluentia æternam animæ damnationem metuo!

[6] Illi vir sanctus: Ne timeas, filia, si enim Deum timens, [firmatur in bene cœptis] bonis hujusmodi sobrie usa fueris, urgente dumtaxat necessitate; magnum tibi in meritum hæc rerum temporalium affluentia succedet. Quin potius Deo omnipotenti gratias age: huic cura de vobis est: ideoque bona temporalia abundanter monasterio largitur, ut infirmorum tædia efficacius subleventur; iisque necessaria subministrentur, qui congruenti auxilio destituti, facile in amore Dei tepescerent, atque difficultatibus præpediti ægre in ejus obsequio permanerent: quin econtra, hac ope adjuti paulatim in amore Dei incalescunt, vix sane in eo perseveraturi, si mox necessaria iis subtraherentur. Quid? quod in abundantia rerum hujusmodi facile superflua spernunt, qui divino amori serviunt: suavia quæque respuunt, uni obtemperant necessitati; atque ita mirum in modum merita accrescunt, [& inflammatur amore Dei.] & tantæ virtutis exemplo ceteri instituuntur. Hæc audiens & corde avido excipiens virgo Flora, fluctus omnes formidinis hujus abjecit; suavissimaque consolatione potita, cœpit in Dei timore proficere; & quasi nec virum nec feminam nosset, uni Deo attendere, ad eumque cogitationem suam omnem affectumque continuo dirigere. Ita solitariæ vitæ addicta erat & in meditationibus cælestium rerum assidua ac perseverans; quasi e cælis demissa, nusquam ac nullo tempore, hoc in mundo foret.

[7] Vix autem novæ hujus vitæ spiritum, Deo intenta Virgo exceperat; [Tentatur a dæmone] cum ecce infensissimus omnis sanctitatis hostis, zelo ac furore correptus, Ancillam Dei a suscepto deterrere pertentat, variasque machinas contra eam movet. Ac primo quidem castitatis propositum aggreditur; delicias omnes, angelicæ huic virtuti oppositas, menti objicit. In his convenientiam, honestatem, utilitatem, imo & necessitatem, divinitus intimatam, fingit, adducto Geneseos oraculo, ubi Adamum, Noëmum, ac filios, Deus allocutus, præcepit: Crescite & multiplicamini &c. Replete terram &c. Maleviridis h, exclamat Virgo, secularibus ista liceant: Religiosis, qui Deo castitatem voverunt, ne quidem cogitare obscœna hujusmodi fas est. Tu vero, cui nihil umquam nisi permittente Deo, potestatis inest, vade retro meque amplius tentare noli.

[8] Urget incassum inimicus, perspectaque puellæ virtute, blanditiis minas terroresque adjiciens, ait: Certam te esse velim, nisi carnis delicto & castitatis tuæ detrimento consensum tandem præbeas, [ad deserendam castitatem,] ita te meis machinationibus turbatum iri, totque tibi tantaque cum ceteris monialibus facessenda esse; ut luctu tandem ac mœrore confecta, ad desperationem adigenda sis, & damnationis æternæ cruciatibus addicenda. Quoniam vero peccatum carnis quodcumque, levius est desperatione, quæ contra Spiritum sanctum committitur, nec in hoc, nec in futuro seculo remittenda est; satius tibi esset, ut mihi peccatum carnis suadenti, assentirere, salutaribus deinde pœnitentiæ laboribus purganda; quam si te desperatam in infernum detrusero.

[9] [sed frustra;] Signo crucis iterum atque iterum munita Virgo, sublatisque in cælum oculis ac manibus, huc illucque fugiens, & per monasterium irrequieta discurrens, Deum omnipotentem, opem & consilium rogabat, Virginem Deiparam, eosque, quos speciali inter superos devotione prosequebatur, invocabat; nec non & Sanctos omnes deprecabatur, misericordiam implorans. Diuturnum hoc & durum certamen amaras demum in lacrymas desiit, quas coram Domino suo purissima Virgo effundebat: donec iis placatus benignissimus Redemptor, ab ea infensum procul hostem removit; qui ne levissimum quidem umquam ab ea consensum extorquere valuit, nec ullo ei nocere modo.

[10] [aliis quoque ab eodem furiis agitata,] Cum vero, urgente diu Asmodæo, Virginis, Deo intentæ, labor accresceret, & erectos in cælum oculos, tensasque ad sidera palmas diutissime sustinens, tota interim in suspiria & amaros fletus diffluens, per monasterium fessa discurreret; altum in pectore vulnus celabat internorum hujusmodi cruciatuum nemine conscio. Ceteræ moniales diuturno mœrore confectam, assiduis perfusam lacrymis, sicque discurrentem ægre videbant; eosque oculorum ac manuum in cælum motus & totum corporis habitum, duri certaminis ignaræ, tribuebant stultitiæ; & miseram sororem mente captam & in furorem versam reputabant. Nec deerant, quæ de illius phrenesi ac furore privatim colloquerentur; & siqui forte adventarent monachi, itineris vel consessionum causa, quædam e sororibus hospites rogabant, ut sororis male habentis amentiam ac furorem acriter arguerent.

[11] Accusantibus & increpantibus nihil umquam Virgo reponebat; [videtur sororibus insanire:] secreti tenax quotidianas fundebat interni doloris indices lacrymas: nec raro, Magdalenæ instar, ad pedes Domini provoluta pernoctabat. In mediis tentationum fluctibus, intenta cogitatione in Deum mentem erectam sustinebat. Numquam in homine confidens; nec ponens carnem brachium suum, opem ac consolationem ab ulla creaturarum requirebat. Frustra enim in monasterio quæsiisset, cum male apud omnes sorores audiret; quæ illam miris modis, ob præfatam amentiæ ac furoris speciem, quotidie exercebant, ac religiosis viris transeuntibus irridendam divexandamque frequenter exhibebant. Hæc omnia, suadente, & instigante sathana, Virgini contingebant. Ut, quemadmodum comminatus fuerat inimicus, fessa tandem puella in desperationem ageretur.

[12] At benignissimus Dominus (cujus gratia Virgo silebat, & hæc omnia lubens patiebatur) creaturis omnibus, [quam tandem solatur Christus,] ac iis præsertim, quæ corde puro in eum feruntur, gravissimis malis oppressæ, ut meliores fiant, attendere assuetus; devotissimam virginem Floram, tot laboribus ac solicitudinibus agitatam, consolari tandem cœpit, ac ineffabilium dolorum suorum participem effectam corroborare. Et quidem, in angulo illo claustri superioris, cui tectum domus incumbit, e regione loci, ubi negotiorum & colloquii causa excipiuntur hospites; Christus Jesus sensibili specie Virgini afflictæ videndum se præbuit; [visibili specie se suamque passionem ei exhibens:] tamque valida ejus mentem impressione feriit; ut tribus circiter mensibus ab illius præsentia numquam recesserit. Undecumque veniret; quocumque pergeret; ubicumque se sisteret; Dominum suum vulneribus confixum, sputis & sanguine madidum, præsentem intuebatur, & infandos, pro peccatoribus & peccatricibus omnibus, a Christo Domino exantlatos labores ac dolores, corde avido excipiebat. E mensa, e dormitorio, e templo exeunti, vulneratus & sanguine madidus, aderat Christus Jesus, Virginem madentibus genis & flebili ore intuens.

[13] Perpetuæ commiserationis æstu exardescens Flora, [quam & ipsa inse sentit] pares in fletus similesque in dolores tota diffluebat. Gestare sibi in visceribus suis videbatur Dominum cruci affixum. Incedentem sacrum illud onus prægravabat, quasi dominicæ crucis antennæ Floræ latera intus effringerent, essetque ipsamet affixa cruci. Nec raro dolor nimius, dextrum illius latus occupabat, acsi lancea perforatum pateret, illucque sanguis confluens sæpe orantem opprimebat; ac tandem cruento ore copiosissimus effluebat, donec in aliam penitus mutata, omnibus omnino mori didicit, ut uni Christo viveret. Quamdiu autem hac erga Dominum cruci affixum commiseratione laborabat, Apostoli Pauli exemplo, non existimabat se scire aliquid, nisi Dominum suum, & hunc crucifixum.

[14] Ab hoste maligno diligentius cavebat sibi; [divino amore æstuans] thesaurum suum celare studebat: quo autem arctius devotionis flammam occultabat, eo vehementior animi delubra dolor occupabat, & quidem non sine suavitate animi penitus ineffabili. Mox in genua procumbens, ad hunc versiculum; Veni sancte Spiritus &c. Paracleti igne succensa miro flagrabat ardore: non loqui, non audire valens, sed serventibus tantum ardere desideriis. Eo divini amoris æstu, ac cælestium desideriorum fervore accensa, tot exercitata laboribus, & tentationibus vexata Flora, tandem in novam mutata ac quasi transformata creaturam, dilecti sui in se oculos convertit; cujus ope, ingrata dolorum, laborum, mœstitiæ & tentationum hiems transiit, imberque recessit; spontaque fidelis miro rerum spiritualium sensu recreata, in refrigerium educta est.

[15] Identidem enim fervore spiritus; alias interna quadam mentis suavitate; [& consolatione.] sæpe sensu corporeo, omne ut de manna scriptum est) delectamentum habente, reficiebatur. Aliquando etiam divinitus illustratæ mentis acie futuros rerum eventus, abditarumque mysterium perspiciebat. Eratque initio ita cælestis secreti tenax, ut cæleste donum apprehendens, æternique Regis gratiam pacifice exceptura, corporis ægritudinem fingeret, lectulique ambitu circumsepta, divini amoris æstum internamque suavitatem occultaret. [Iterum tentata,] Nec tamen pax illa latere diu potuit sathanam, qui statim Virginem interturbare, innumerisque tentationum fluctibus cœpit exagitare. Tum vero misericors Dominus, perspecta Ancillæ suæ fide atque animi robore, opportunum ei præbuit auxilium, ne tentationibus aut tribulationibus vinceretur: sic nempe debili cum hoste pugnamus, qui non nisi volentes nos vincere queat.

[16] [iterum recreatur per Angelum,] Novo hoc certamine fatigatam, misericors Dominus benigno intuitu Ancillam suam prosecutus est; palmamque victoriæ hunc illi in modum contulit. Quadam die, cum orationi flexis genibus navaret operam, ad latus orantis astitit Angelus Domini, gladium ancipitem gestans, cujus fulgor & gemina acies symbolum erat aptissimum verbi, quod omni gladio ancipiti penetrabilius esse pronunciavit Apostolus. Mystici hujus gladii capulum, miro opere elaboratum, manu apprehendens Virgo, certissime munitam se contra omnia nequissimi hostis molimina sic experimento didicit; ut ne quidem ultra metus ac terroris locus exstiterit; unaque divini verbi ope terricula omnia, & quæcumque malignorum spirituum machinamenta facile dejecerit, ac divini Paracleti rore conspersa interne fuerit. Quid plura? Eo in certamine victrix, [& multis prodest.] in columnam ferream, & in civitatem munitam puella, Deo sacra, effecta est: eamque doctrinæ cælestis & gratiæ armamentarium esse, sic noverant omnes, ut si quis mœrore confectus, sathanæ tentationibus vexatus, aut quomodocumque afflictus sibi metueret, Floram statim adiret: nec nisi voti compos, optataque consolatione atque ope, Virginis precibus obtenta, abiret i.

[17] Initio perfectioris ejus vitæ, cum tot tantisque turbationibus angeretur; vindictam sane non optabat; pluribus tamen, qui eam ejusque vitam despectui habebant, gravia mala evenerunt: imprimis vero cuidam mulieri, quæ miseram mortem obiit ex morbo, qui S. Antonii ignis k dicitur. Ad eam, dum in vivis adhuc ageret l, adducunt puellam a dæmonio diu vexatam, quæ novem tandem diebus, sine voce & sine ullo cibo, perseveraverat. Oravit Virgo pro ea, & coram pluribus monialibus caput primum sancti Euangelii secundum Joannem legit; abiitque dæmonium puella sana relicta.

[18] [In aquam a dæmone dejecta,] Frater hujus Virginis gravi morbo detinebatur Figeaci. Illuc pia soror properabat (nondum enim claustri legibus moniales hujusmodi, uti nunc, astringebantur m) & medio fere itinere peracto ad rivum, qui burgum alluit, pervenerat; cum obvius fit illi dæmon; &, Hic te optabam, inquit; statimque equum & equitem dejecit in rivum. Mox Virgo impavida, illiusque aggressionibus assueta, signo se crucis muniens, sicca exiit, [non madefit,] ne loto quidem vestimento; subitaque coram pluribus luce refulsit: equus vero madidus & stillans e rore [Monachus occulta vi ad ejus colloquium ducitur:] exiit. Duo fratres e Minorum Ordine peregrini, illac e longinqua regione transibant: sed occulta quadam vi, quocumque conatu adhibito, ultra progredi alter nequibat, sed fortiter ad monasterium trahebatur, remque socio indicabat. Cum ecce mulier quædam illum rogat nomine hujus Virginis, ad ipsam ut accedat. Frater vero occultam illam vim causatus, rogat econtra Floram, ad se ipsa ut veniat: quæ virum Dei adiens, sic de divinis mutuo egerunt, ut Deus solus internam utriusque norit consolationem.

[19] Mulier quædam pia, devotionis causa iter agens, [Mulier, Virginis prece, furto ablata recipit,] monasterium adierat & cum Flora in oratione pernoctarat. Mane profectura, sarcinulam sibi furto ablatam advertit. Ejulans igitur & clamans, Floram jubet orare, sibi denarios, viatici causa servatos, & sarcinulam reddi. Pergit mulier, medioque Hospitale inter & Gramatum itinere, media fere leuca furem deprehendit, agnitamque sarcinulam arripit. Cui trifur, Tua tibi accipe; nec enim ultra progredi fas erat; quasi me præstigiis ac veneficiis constrinxisses. Exultans mulier viam remensa, monasterium repetiit; reque narrata, Deo gratias egit.

ANNOTATA C. J.

a Huc usque verba Interpretis, tamquam inductio aut præfatiuncula ad vitam, ab ipso latine versam, prout ibidem sequitur.

b Ita latine vertit, tum hic, tum paulo ante, interpres noster Amadeus, quod vulgo Maurs. Castellanus Mauri, Maurorum inflecti mavult. Locus est in finibus Arvernorum, qua illi terminos Cadurcorum orientales contingunt, sex circiter milliaribus Gallicis ab Hospitali Belli-loci.

c Mespledus ipsum nominat, Pons de Corbie, Pontius de Corbea.

d Idem Mespledus, omisso nomine proprio, dicit, fuisse ex familia De Merles, illamque hodiedum superesse cum titulo nobilitatis.

e Hospitale, nomen proprium loci esse, & ad distinctionem synonymorum, cognominari Belli-loci, in Comment. prævio diximus. Nihil tamen obest, quo minus putetur olim appellativum fuisse ab Hospitio illic fundato, quod paulatim creveritin oppidum.

f Figeacum, nobilis abbatia, a Pipino Aquitaniæ Rege condita, ipsoque & Stephano Papa IV (atque adeo anno DCCCXVI) præsentibus, mirabiliter a Deo consecrata fuit, uti ipse Pipinus loquitur in diplomate suo. Crevit illa paulatim in urbem non contemnendam, quæ seculo demum XVI intestinis per Galliam tumultibus varie exagitata fuit. Distat ab Hospitali Belli-loci circiter leucas 4 versus ortum solis: quemadmodum indidem versus occasum distat Ecclesia B. Mariæ in Rupe Amatoris leucas circiter binas ac semis. De hac Rupe & S. Amatore plura dixi in Comment. prævio num. 13.

g Mire confirmat hic textus dicta a nobis in Comment. Erat jam, inquit, monasterium; fuerat jam magnis opibus locupletatum, pietate Dominorum de Theminis, ut piis faverent sororibus (quod de sororibus eorum germanis, quæ illic loci religionem professæ erant, singulariter sumi potest, æque ac de aliis ibidem sanctimonialibus, quæ universim Sorores appellari solent) & a Domina quadam Anglina de Theminis. Virgines jam tum plurimæ ibi regebantur; & Hospitale Belli-loci vocabatur; quando Flora nostra eo accessit. Quæ sane declarant, monasterium tunc initium non habuisse; & habuisse pridem cognomen, Belli-loci.

h

Maleviridis. Notat Interpres, in Ms. legi, Malverd, eoque vocabulo usam esse Virginem, [Damon viridis Titivillus.] quod horrendum dæmonis nomen proferre ausa non fuerit. Fortassis illa in regione tunc temporis apud verecundiores obtinebat usus diabolum sic appellandi, sive alia de causa, sive quod dæmon viridi colore illic depingi forte soleret: quemadmodum meminit Papebrochius noster, se annis abhinc quinquaginta & amplius in Cathedrali Moguntina supra ingressum chori observasse dæmonem, sub nomine Titivilli, viridi colore expressum, in dossuaria corbe veluti colligentem verba, quæ a psallentibus forte prætermittebantur, cum adscripto versu, psallentes debitæ attentionis atque integræ pronuntiationis admonente, quia

Fragmina verborum Titivillus colligit horum.

i Huc usque secutus ordinem codicis antiqui Ms. Mespledus (quod in sequentibus non item facit)sic notat pag. sua 29. Quidquid hactenus hic scripsimus, extractum est ex commentariis proprii Confessoris B. Floræ, uti testatur Compilator antiquus, cujus scripta sequor in hac historia; qui etiam ista adjungit: Verum quoque est, quod qui se commendabant precibus hujus virginis, seu coram verbis, seu absentes per litteras, referebant plurima per ejus intercessionem a Deo beneficia. Videtur idem Mespledus innuere, quæ hinc sequuntur de miraculis usque ad finem capitis, esse Compilatoris: at Caput II ac III iterum esse Confessarii, quod etiam Interpres noster animadvertit, uti mox dicemus Annotat. a ad Caput sequens. Quæ tamen sic intelligenda existimo, ut Compilator commentaria quidem Confessarii præ oculis habuerit secutusque sit; licere tamen sibi putaverit hinc inde aliquid addere, demere aut mutare; & pleraque suo modo disponere. Qua de re, si ipsam Compilatoris historiam daretur inspicere, certiora fortassis enuntiare possemus.

k [Ignis sacer S. Antonii.] Ignis S. Antonii populariter dictus, quia Sancti istius opem frequenter invocarunt atque expertisunt, tali lue laborantes. Latinis Ignis sacer appellatur, etiam Virgilio poëtæ notus. Sæviit seculo XI exeunte crudeliter per Gallias & Belgium, describiturque a Sigeberto in Chronico ad annum 1089, tamquam pestis, qua consumebantur interiora, computrescentesque homines, exesis membris, instar carbonum nigrescentibus, aut miserabiliter moriebantur, aut manibus pedibusque putrefactis truncati, miserabiliori vitæ reservabantur: multi vero nervorum contractione distorti tormentabantur. Et Urspergensis abbas Conradus, ad annum 1099, eamdem sic describit. Tactus quispiam igne invisibili quacumque corporis parte, tamdiu sensibili imo incomparabili tormento, etiam irremediabiliter ardebat, quousque vel spiritum cum cruciatu, vel cruciatum cum ipso tacto membro amitteret. Alia de igne illo sacro vide tomo 2 Januarii nostri pag. 156.

l Hæc Compilatoris esse cognoscuntur.

m Parenthesis hæc Interpretis sit. Neque enim opinor, ante reformationem, monasterio inductam sub exitum seculi XVI, perpetuo inclusas fuisse moniales.

CAPUT II.
Variæ Virginis exercitationes piæ, & ecstases, ab ipsomet Confessario ejus conscriptæ.

a

Multi, quibus monasterium adire fas non erat, [Per litteras rogata, absentes juvat;] Floræ quod sibi opus erat, litteris manifestabant, nec mora, exoratus Ancillæ suæ precibus Dominus, indigentibus aderat. Prophetiæ dono futura certo prænuntiabat, nec non divinitus illustrata, corpore absens, plurima, quæ procul gerebantur, detegebat, atque abditissima manifestabat & suavissimos eosque diutissimos mentis excessus patiebatur.

[21] Festo die, qui omnium Sanctorum veneratione solennis est, Kalendis Novembr. verba hæc dilecti Discipuli in choro decantabat; [versatur in ecstasi dies 22,] Vidi turbam magnam &c. cupiebatque, de Sanctis omnibus hæc dici; cum mente ad cælum elevata, ad secundas usque Vesperas diei, qui S. Cæciliæ virgini & martyri sacer est, b cum Beatis comprehensoribus, priscorum fidelium exemplo, totis XXII diebus fere semper conversata est. Attento volvebat animo, Beatos omnes comprehensores statu perfrui, bonorum omninm aggregatione perfecto, & torrente deliciarum dominicæque voluptatis oceano potari, absque ulla peccandi aut deficiendi formidine. [contemplans gloriam sanctorum;] Suavem hujusmodi cogitationem excipiebat vehemens desiderium videndæ gloriæ, quæ comprehensores beat, adeoque desiderii hujus æstus incaluit, ut quasi eodem frueretur cum Sanctis intuitu, ardens ipsa internisque ignibus æstuans, in hæc continuo suspiria cum regio Vate erumperet: Domine, ante te omne desiderium meum &c. nec ab ejus mente hæc umquam verba aberant, sive staret, sive decumberet, aut in genua & in faciem procumberet; sive loqueretur, sive sileret; sive manducaret, sive biberet; sive oraret, cogitaret, meditaretur: eoque desiderio ante conspectum Domini jugibus deliciis electa sponsa effluebat.

[22] Completo beatæ Cæciliæ Officio juxta ecclesiæ ritum, [iterum aliam patitur,] cum ceteræ sorores quieti indulgerent, Flora in oratione Dei pernoctatura, vigilabat; mente beatam martyrem invisebat; solennes ejus cum cælesti sponso nuptias suaviter perpendebat; illam, cælestis Regis palatium introeuntem & in gaudium Domini sui intrantem, affectu comitabatur. Cum ecce iterum subito rapta est, ac mente cælum ingressa virginem omnino mirabilem, & mirum in modum ornatam, quæ media inter innumeras alias virgines, in magna gloria & canticis exultantes, eminebat, videre sibi visa est; [in qua videt gloriam S. Cæciliæ plane singularem,] earumque eleganti forma, cantus suavitate, ornamentorum splendore, locique fulgore atque amœnitate, stupefacta (nihil enim umquam tale perspexerat) ducem Angelum allocuta, de matrona hac nobili interrogavit. Et Angelus; Hæc est Cæcilia virgo, inquit, hæc fidem ac sanctum virginitatis propositum servavit, acerbissimos in terra martyrii labores passa, perennem gloriam in cælo assecuta est, hodieque regnat.

[23] Ad se circa horam Completorii Ancilla Christi reversa est, adeoque torrente cælestium deliciarum, [ac tertiam,] quas in diurna illa a matutini Officii tempore ad Completorium, contemplatione degustaverat, satiata erat, ut quamvis monita, atque iterum iterumque rogata a Domina Aycilina c ejusdem monasterii moniali, ac Virginis consanguinea, induci numquam potuerit, ut vel levissimum tentaret obsonium: sed spiritu fervens, Breviarium arripuit, ut canonicum recitaret Officium, noctemque orando transigeret. [omni alimento corporali abstinens,] Necdum crastinam lucem sol reduxerat, cum ecce iterum rapta, diem ad vespertinum usque tempus cælestia contemplando consumpsit. De capiendo cibo iterum monita, similiter contempsit: stupefacta enim, nec sibi, nec aliis videbatur attendere; sed ardens spiritu, sacri amoris æstibus fervere atque ebullire videbatur; suavissimasque in lacrymas omnino diffluebat.

[24] [sed poculo cælesti,] Alio die iisdem accensam ignibus Floram adiit Angelus Domini elegantissimi adolescentis speciem gerens, aureumque poculum divino quodam nectare coronatum, Virgini porrexit. Bibe, inquit, & manu oblatum calicem salutis assume; nec ultra refocillando corpori necessarium cibum detrahe. Vix cælestem liquorem delibaverat, cum ineffabili suavitate percepta, hujus poculi ministrum attenta contemplatione statim intuita est. [oblato ei ab Angelo,] Is quidquid divini liquoris in cratere supererat, in vultum Virginis, quasi ludens effudit; subitoque abiit Flora vero, ore madida, ad se reversa, toto triduo in oratione, nullo refecta cibo temporali, [satiata,] sed in fortitudine cælestis illius cibi perseveravit: urgentibusque sororibus respondebat, fore ut totis quindecim diebus ab omni cibo atque alimento abstineret, adeo illam cælestis illius poculi suavitas sustentabat, ut nec famem pateretur ullam, aut sitim.

[25] [Aliæ ecstases tempore Missæ] Sublimioribus his assueta donis, quotidie inter Missarum solennia excessum mentis patiebatur cum sacerdos sacrosanctam Eucharistiam suo ore excipiebat; nec nisi vespertini Officii tempore ad se redibat. Accedebat ipsa Communionis causa ad mensam Domini singulis diebus dominicis ac solennioribus; & ubi cælesti hoc pabulo refecta erat, ad altiorem Domini mensam, cælestibus suavitatibus ac cælestium charismatum deliciis communicatura, [& communionis,] subito rapiebatur: stansque in atriis domus Domini, abditissima quæque mysteria, remotissimarum rerum eventus, atque arcana, innumeraque alia, humani animi vires ac fidem superantia, ediscebat.

[26] His d internæ vitæ miraculis recitatis, addit pius Sacerdos, mira hæc cuilibet videri posse, [quas meruit innocentia vitæ suæ.] suam tamen non superare fidem, ex quo tantæ Virginis generalem confessionem exceperat. Sublimia enim hæc omnia, purissimæ vitæ innixa, advertit; certoque asserit, nihil se in tota illius vita deprehendisse, quod letalis culpæ malitiam saperet; nec sibi notam ullam animam fuisse, quæ ad sublimem istius sanctitatem accederet.

[27] [Cum ostensa sibi in raptu] Tot tantisque cælestis gratiæ donis aucta, mirabili vitæ, virtutum, donorum, ac miraculorum splendorem adjunxit. Nihil umquam inordinate agere, sed omnia in pondere, numero, & mensura disponere, semper visa est; eamque gratiæ plenitudinem, atque divini amoris fervorem experiebatur, ut ne ipsa quidem caperet, quo tandem modo thesaurum atque incendium hujusmodi, angustissima corculi sui claustra cohibere possent. Sæpe inter orandum Ancillæ suæ intuitum in æterna cælestis aulæ gaudia Dominus defigebat: quæ siquando in mentem revocare ipsa, vel voce exprimere deinde cogeretur, novo statim mentis excessu ad Superos rapiebatur; nec raro diu manebat immota, acsi e vivis excessisset. Hæc illi vulgo in quadam rerum corporearum specie contingebant: tum vero, præter hujusmodi speciem, longe plura mente pertingebat, quam fando postea posset assequi.

[28] Sic semel oranti ostendit Dominus arborem miræ pulcritudinis, infinitis propemodum, iisque exquisitissimis floribus coopertam; [revelare rogabatur,] cujus radix e terra oriebatur, summus vertex cælos attingebat: culmen operiebat aquila, expansis in modum crucis alis: uncisque pedibus gemmam pretiosissimam gestabat, cujus splendor terrenum omne lumen superabat. In eam, velut in speculum, Flora mentis oculos defixit: in eaque Angelorum atque Electorum ordinem æternamque gloriam perspexit; [ad eadem rapiebatur denuo.] & quidem tanto cum animi excessu; ut internæ suavitatis flumen ferre vix posset. Nec umquam postea, quæ illi mira tunc contigerunt, voce exprimere sine novo mentis excessu tentare potuit; adeo ut arcana verba, sæpe tentata, silentio celare cogeretur. Tum vero, eo intuitu refecta, secreto audivit: Vide visionem istam grandem ac miram, & omnipotenti Deo gratias age.

[29] Quandoque cælestia contemplando certo ediscebat, quæ ea inscia secreto gerebantur in terra Sic illi semel contigit, [Cognoscit gaudium esse in cælo] ut a Missarum solenniis ad vespertinam usque horam in cælis mente conversata, Angelos ac reliquos comprehensores videret, cum magna animorum exultatione, ornamentorum splendore, & canticorum melodia, diem festum, eumque maxime solennem agere, qui in terris ferialis erat. Rei novitatem mirata, ducem Angelum rogavit, ecquæ tandem esset hujusmodi solennitas, quæ militantem ecclesiam lateret. Num audisti, reponit Angelus, gaudium esse in cælo, & quidem magnum, quoties peccatorem anteactæ vitæ pœnitet? Cum hæc, se audisse divini Euangelii verba, [ob conversionem cujusdam peccatoris in terra,] respondisset Flora; Habes igitur, inquit Angelus, hodiernæ apud nos solennitatis mysterium. Hodie scilicet vir, hactenus nequam, Guilhenus nomine, tibi & omnibus fœdissimæ vitæ fama notissimus, Domnum Aymericum monachum adiit pœnitentiæ causa: apud eum sua omnia peccata deposuit, ab eo præscriptos pœnitentiæ labores humiliter suscepit, & veniam a Domino impetravit. Hanc hominis, ad meliorem frugem redeuntis in terra pœnitentiam, nos solenni cultu & generali exultatione hodie celebramus in cælis.

[30] Ecstatica hujusmodi contemplatione sub vesperam finita, quæ in cælis viderat Virgo, mente revolvebat, [quem postea cognoscit,] verane essent, an non. Cum ecce Domnus Aymericus Fayzela e Virginem adiit: cui statim illa; Quid egisti hodie, & cui tandem operi hodiernam operam navasti? Erat Aymericus iste monachus monasterii Figeacensis, vitæ sanctitate & mira austeritate eximius; adeoque in hac regione notissimus. Ut erat autem Virginis nostræ germanus, ea die monasterium Belli-loci, germanæ suæ invisendæ causa, adierat; sed sponsam illam, contemplationi addictam, excitare ausus non fuerat, quoad ipsa vellet evigilare. Interim cubiculum quoddam externorum hospitii mane ingressus fuerat; statimque Guilhenus f ille, [a fratre suo] quem carnalis incontinentiæ & immundissimæ vitæ rumor in tota illa regione vulgaverat, clam Domnum Aymericum adierat, tactus dolore cordis intrinsecus, & spiritus sancti illustratione ac vehementi impulsione motus, suspiriis, singultibus, lacrymis adhibitis, sanctum Monachum rogaverat, & iterum atque iterum obsecraverat, ut aperientem conscientiæ suæ statum, & scelera omnia sua confitentem, audire dignaretur. Morem excusabat Aymericus: non enim consuetudinis est nostræ, ajebat, alios nisi collegii nostri monachos in tribunali audire: nec mihi circa casus, episcopo reservatos, potestas amplius ulla superest g.

[31] [vere conversum eße.] Guilhenus e contra urgebat, & quidem per Deum summe dilectum obtestabatur, opponens, remittenda sibi peccata sua videri, si modo confitentem audire vir Dei dignaretur. Humili hujusmodi supplicatione victus Aymericus, hominis confessionem exceperat, congruentem illi satisfactionem injunxerat; & pœnitentem in viam salutis, quam & deinceps constanter secutus est, reduxerat. Singula hæc, a se ea die gesta, roganti germanæ Aymericus narravit; addens, gaudium sibi non mediocre e Guilheni lacrymis, pluribusque aliis sinceræ ejusdem pœnitentiæ indicibus, obvenisse. Certam hæc visionis hujus fidem. Virgini fecerunt: nihil tamen ea vice hac de re vulgari passa est.

[32] [Vidit in spiritu divinitatis arcana:] Nec multo post, Spiritus advenientis accessum præsentiens, quo liberius attenderet Deo, ægritudinem, uti solebat, fingens, lectulum petiit: somnumque simulans, puram mentis aciem in sublime tolli experta est. Et statim mundi Creatorem contemplata, magnum quiddam, & excelsum omne longe superans, vidit. Contemplantis animum infinita rei visæ abyssus absorbebat. Non hic quantitas, non qualitas, non dolor, non finis, non initium, non species ulla, non ulla dimensio. Tum mirari Virgo, formidare, tremefieri. Ducem Angelum mirata interpellat, quid tandem rei sit, quod nulla sibi repræsentatione effingere valet; & tantam sibi tamen exultationem animi facessit. Sanctus & terribilis locus iste est, reponit Angelus. Divinitas ipsa, nulli umquam mortalium in terris nota, menti tuæ objicitur. Tibi datum est eam in similitudine & specie intueri, quemadmodum & olim Moysi in rubo & ignis specie. Ad hæc, cælestis fluminis impetus Ancillam Dei lætificavit, & in eo exultationis ac jubilationis excessu alta voce decantavit hanc ecclesiastici Officii, pro solennitate plurimorum Martyrum antiphonam h, Gaudent in cœlis animæ Sanctorum, qui Christi vestigia sunt secuti, & quia pro ejus amore sanguinem suum fuderunt, ideo cum Christo exultant sine fine.

[33] Alia vice orantem duo Angeli vestibus maximi pretii, iisque ignei coloris, induerunt; [deducitur per cælum] admirantique dixerunt, hac eam veste in cælis induendam, si ad finem usque perseveraret: rogaruntque, ut vestes sibi servandas redderet; quod & præstitit. Immortalitatis vestem, sibi admodum congruentem, Flora admirabatur; seque hinc tanta gloria indignam reputabat: [videtque sedem sibi paratam] inde tamen certissimam ejus gloriæ spem in Christi Domini sanguine reponebat. Talia volventem animo duxit Angelus in æternas sedes; eique arcana ostendit, quæ homini nec cogitare licet, nec loqui. Hic gemmas, sedilia, infandique splendoris ornamenta intuebatur, omnisque generis bona, quæ cogitatione assequi nemo possit. Regionis illius incolas mirum in modum splendentes, fulgentibus insidentes cathedris, non sine ecstasi suspiciebat. Mediam Virgini cathedram i Angelus monstravit, eamque, supra quam cogitari potest, mirabilem, suavissimisque odoribus redolentem. Hæc te sedes æternum manet, ait Angelus; illi parumper inside, quam annuente Domino post hanc vitam occupatura es. Heus, inquit Flora! Egone, vilis muliercula, atque peccatrix, tantæ gloriæ sedem obtinebo! Indigna plane sum, quæ tali felicitate umquam fruar. Vix hunc sermonem Virgo compleverat, cum Angelus in sublime sedem abstulit; quantum jactus est lapidis, ibique sedem eamdem altius collocavit.

[34] Cum hæc omnia non parum Flora miraretur, atque inter dubitationem ac fidem fluctuaret, [semel atque iterum] finita hujusmodi contemplatione; Magister quidam in Theologia, eximiæ perfectionis vir, qui devotionis causa, quemadmodum & plures alii, monasterium illud frequentabant, illuc forte advenit: visionem, alterius nomine, Flora exposuit viro Dei, interrogans, qua esset fide digna. Diu latere Magistrum non potuit, cui visio illa contigisset; & desuper illustratus respondit, visionem hujusmodi fidem mereri; præcipue si alia simili deinde confirmaretur. Triduo postquam inde bonus ille Magister abiit, pari excessu Virginis mens, eodemque Angelo duce, fulgentem cathedram, eodemque in loco sitam revisit, & præ admiratione obstupuit. Interea vero splendidiorem effectam altiori in loco Angelus sedem collocavit. Mutationis hujus causam sciscitanti Virgini respondit Angelus: Hæc te sedes manet, ea tu te iterata humilitate indignam reputasti, quod tibi misericors Dominus novum in meritum vertit. Probavit insuper Dominus, novoque adscripsit merito, quod Magistrum theologum ea de re humiliter consulueris; ac propterea sedem tuam altiori in loco collocavit, quo ad eum propius accedas; nec ullum hac de re dubium admittas. Hic in æternum stabis, & cum Sanctis his omnibus gloriam & exultationem sine fine obtinebis.

[35] In hunc modum, viginti ante annis k quam e vivis devota hæc virgo excederet, [aliaque multa.] locum, sedem, ac societatem vidit, quæ ipsi in gloria parata erant. Cetera autem gratiarum ac donorum charismata, quibus in hac vita devotam sponsam ornavit Dominus, enarrare quis sufficeret? Sæpe Christum Dominum, Redemptorem nostrum, & Deiparam virginem Mariam vidit; nec repulsam orans pati, sed quæcumque rogabat, impetrare solebat. Longe plura de æterna gloria, [Oranti affert Angelus crucem,] de Purgatorii cruciatibus, de reproborum ærumnis, imo & de ipsa divinitate longe plura huic Virgini inter orandum demonstrata sunt, quam peritissimi quique disputando assequi umquam potuerunt. [& futura revelantur.] Crucem aliquando Angelus attulit oranti, miro splendore coruscantem, tum e ligno scientiæ boni & mali, tum e ligno vitæ confectam, quasi a paradiso terrestri, & nomine Enoch & Eliæ deferretur. Spiritu Sancto doctore sæpe præcipuarum rerum eventus didicit, bella, funera, luem, terræ sterilitatem. Nec tamen quidquam scire se, nisi Dominum nostrum & hunc crucifixum dictitabat.

ANNOTATA. C. J.

a Notat hic Interpres noster; Sacerdotem qui Virgini a confessionibus erat; hæc quæ sequuntur scripta, posteritati reliquisse. Mespledus, quamvis hinc ordinem mutaverit, asseverat tamen similiter, a Confessario scripta fuisse, uti & præcedentia, usque ad num. nostrum 17.

b Interposuerat hoc loco Interpres, Pridie Idus ejusdem mensis Novembris; quasi dies ille S. Cæciliæ sacer esset. Quod explicationis causa de suo apposuerit. Nulla enim talis diei mentio est apudMespledum, sed tantum festi S. Cæciliæ. Fortassis per errorem, pridie Idus, id est XII Novembris ille scripserit, pro die XXII, quo colitur Sancta illa. Ex eodem errore mox addebat, totis duodecim diebus alienam fuisse a sensibus Floram. Pro quo reposui, totis viginti duobus diebus. Tot enim effluxerunt a Kal. Novemb. usque ad festam S. Cæciliæ lucem.

c Mespledus hanc vocat Domnam Aquilinam Priorissam Monasterii. Sed cum Interpres ipsam simpliciter Sanctimonialem hic vocet, & Floræ consanguineam faciat; crediderim aliam esse a dicta Priorissa, tam nomine, quam re.

d Hærebam dubius, an hoc numero loqui censendus esset Interpres noster, an vero Compilator antiquæ vitæ. Quamobrem consului Mespledum, qui omnino sic scribi asserit a Compilatore antiquo, citante auctoritatem Confessarii, qui generalem Virginis confessionem excepit: estque ille ipse, cui initio hujus capitis, ut litt. a annotavimus, interpres asserebat, hæc scripta deberi.

e Vita gallica Mespledi, Agmeric de Fayselle. Ubi in margine notat Castellanus, Aymericus de Fasciola. Eumdem noster Interpres mox vocat germanum Floræ; Mespledus vero, abstinens a voce germanus & frater, consanguineum videtur facere minus propinquum.

f Scire cupio, unde noster illud nomen acceperit, si verum est quod habet Mespledus, auctorem vitæ antiquæ ejus nomini pepercisse. Quamvis non videam, cur parceret; cum hominis infamia, tota regione vulgata esset, ac pœnitentia secutaque vitæ emendatio illi gloriosa fuerit.

g Notat in margine Interpres, quod Sacerdos ille Aymericus plenam a domno Episcopo (fuerit ille Bartrandus de Cardaillac, qui circiter viginti ultimis Floræ annis ecclesiam Cadurcensem rexit) circa casus etiam reservatos olim auctoritatem obtinuerat: deinde solitudinis studio raros pœnitentes audiebat, aut fere nullos. Et hanc quidem olim habuisse facultatem, erui potest ex ipso contextu. Verum dispici debet, quomodo absolverit, cum dicat, talem potestatem amplius sibi nullam superesse. Paucis videtur responderi posse, non habuisse pœnitentem peccatum episcopo reservatum. Reservationem quippe episcopalem non semper annexam habet carnalis incontinentia, cujus infamia dicitur ille potissimum laborasse. Aut si habuerit reservata: sciverit utique Sacerdos, quid sui esset officii, nec absolverit vir sanctus, uti nominatur, nisi licite.

h In secundis Vesperis ad Magnificat.

i Hinc occasio sumpta est pingendi Floram cum vicino Angelo, digitum intendente in sedem, sublime appositam: ut in imagine, quam supra impressimus, videre est.

k Hinc discimus, facta esse, quæ modo narrata sunt, sub annum 1327; quandoquidem obierit anno 1347, ut monstravimus.

CAPUT III.
Alia virtutum exercitia, & gratuita Dei dona.

[Humilitas Floræ] Superbiam ac vanæ gloriæ procellam devitabat, seque nihil nisi vocem clamantis in deserto, humiliter cum Joanne reputans, dicere solebat; si me Dominus audivit, nihil nisi debilem vocem, nec quidem meam audivit. Atque ita humilitatem præcipue colebat, tamquam virginitatis bonorumque omnium operum custodem, ejusque orationis magistram & fundamentum, quam tot donis gratiarum mirabilem Dominus efficiebat. Si quando neptes suas, familiares, aliasque, vel sibi præpositas, vel suæ curæ commissas puellas, alloquebatur, id sane omne eas celabat, quod occultare penes illam erat. Quidquid tamen prodesse iis posse norat, id omne eas diligenter docebat; & sigillatim interrogabat, quo se inter orandum modo gererent; modumque orandi legitimum præscribebat.

[37] Oblatas ultro laudes mero sæpe silentio refellebat. [laudes humanas] Jocglardus quidam de Boca, ad lectum Virginis infirmæ, devotionis causa accesserat; in genuaque procumbens, ut erat sanctitatis ejus fama supra modum permotus, hyperbolicas in laudes eruperat; Ave, inquiens, Domna; sitque tibi in Domino salus. Hæc mihi mens est; si Christus Jesus duas haberet matres, ipsum te in matrem alteram electurum fuisse. Ad hæc Virgo obmutuit. Reversus Jocglardus, flexisque iterum genibus ægrotantem allocutus, aiebat Cur loquentem sine responso dimittis? Si duæ Christi Domini forent matres, alteram te ejus matrem fore existimo. Ad hæc humilior facta, ne verbum quidem reddidit. Jocglardumque permisit abire insalutatum. Silentium illud arguenti (inquit scripti hujus Auctor a) respondit mihi Flora: [silentio contemnentis.] Non me latebat, eum ad me devotionis causa accessisse. Solamen quærebat; si dura verba dedissem, desolatus abiisset: si vero mollia & bona; iis me forsan humanis laudibus delectari existimasset; adeoque & mihi & illi in damnum laus illa contigisset, ideo silentium anteposui.

[38] Eam Virginis humilitatem Deo esse acceptam, probavit pœna, [Obtrectantis famæ ejus punitio.] quam subito dedit regularis quidem presbyter: mirantibus enim Floræ sanctitatem plurimis, dedignatus ille, respondit: Si quæ ejus opera umquam patrari miracula viderimus; toto, inquit, fiam ego corpore impotens. Et vero sequenti nocte in eam idem incidit corporis ægritudinem, acsi crebris ictibus contusus confractusque fuisset; nec ullo vesci potuit æger obsonio, nisi forte Virginis opera parato; cui obtrectare ultra ausus non fuit, brevique miseram mortem obiit.

[39] [Cultrix sedula Sanctorum,] Ante vero quam singularibus hisce cælestium donorum charismatis devota Virgo frueretur; sæpe sæpius assidua rerum spiritualium meditatione superis intenta, Deiparam virginem, Gabrielem archangelum, sanctos Apostolos, sanctas virgines, sanctissimumque Nicolaum Myræ episcopum, virginitatis atque humilitatis cultorem eximium, alloquebatur, singularique cultu prosequebatur. Diebus vero, quos Christi Domini mysteriis solennes Ecclesia colit, & ipsa peculiari fervore mysteria illa intuebatur, & speciales circa illa illustrationes, ac manifestationes cælitus excipiebat. Quasi pannis involutum infantem Deum, [& mysteriorum vitæ Christi,] in præsepio reclinatum, ea nocte, quæ huic mysterio sacra est; oblatumque Simeoni seni puerum Deum, in ipsa Purificationis festivitate contemplabatur b.

[40] [illa quasi coram intuens.] Divinæ humilitatis, æternæ sapientiæ & sacri amoris dogmata Christi, pridie quam pateretur, ita hauriebat, acsi cum Discipulis Magistrum ipsa præsens observasset. In horto virum dolorum contemplantis, afflictam animam doloris gladius pertransibat: & mox ejulans lacrymabiles in voces erumpebat; Heu! heu! vinctum abducunt Dominum Deum meum! Nonne Dominum meum, quocumque ductus fuerit, sequar? Feria autem sexta majoris hebdomadæ, quæ morienti Domino sacra & solennis est; vix dolorem summum ullo levare modo poterat. Huc illucque amens, ni mœstam sorores cohibuissent, discurrisset: atque inter orandum totam dolor ille occupabat, acsi pedes manusque clavi transfixissent, latusque lancea transverberasset. Ejulans & clamans vehementissimi doloris, e recordatione dominicæ Passionis orti, sensum singultibus ac lacrymis promebat, quem verbis exprimere nullatenus potuisset.

[41] [In Pentecoste coram sororibus elevata pendet in aëre:] In triumpho c Resurrectionis, Dominum pias mulieres alloquentem, in Paschate ipsissimis oculis intuebatur, & verba diligentissime discebat. In solennitate Ascensionis Domini, ascendentem ad superos sibique una cum discipulis benedicentem contemplabatur, specialibusque inde gratiarum donis cumulata, veluti e monte Oliveti redux recedebat: eamdemque gaudio spiritali & consolatione mirum in modum Spiritus sanctus in Pentecoste ditabat. Contigit illi aliquando, dum hymnum; Veni Creator Spiritus &c. decantaret, ut subito coram omnibus sororibus congregatis mente ad superos rapta, corpore quoque plusquam duobus a terra cubitis elevata, & diu pensilis permaneret. Tum in columbæ volitantis specie sibi videre visa est Spiritum sanctum, & in unius e congregatis sororibus vertice tandem quiescentem.

[42] [cubiculum ejus lucet acsi arderet;] In mentem cuidam Figeacensi Domnæ venit, ut per foramen introspiceret, quid tandem Virgo illa singularis in sacrario cubiculi sui ageret, quove esset in statu. Sed Virginem, obstante lectulo, detegere non valuit: ea vero luminis abundantia splendere totum cubiculum vidit, quasi incendio vehementi intus conflagrasset. Sic vulgo mentem Ecclesiæ catholicæ secuta, pro solennitatum diversitate, varia & quidem non sine maximo animæ emolumento, contemplabatur & amplioribus in dies gratiarum, gaudiorum, aliorumque donorum spiritualium incrementis ditabatur.

[43] Ipsa aliquando (subjungit Auctor non jam vulgari, [alia divinæ bonitatis dona.] sed latino idiomate d) dulci somno mentis, aliquando in mentis excessu, aliquando mirabili Scripturarum intelligentia, aliquando liquefactione animæ, aliquando jubilo, aliquando visionibus aliis mirabilibus, aliquando Sanctorum colloquio mirabiliter detinebatur, aliquando lacrymosis suspiriis, nunc pro compassione vulnerum Christi, nunc pro compassione peccatorum. Hactenus ipsa Auctoris verba, latine scripta. Pergit autem vulgari idiomate, in hunc qui sequitur modum.

[44] Si quos noverat, rerum angustia, & tribulationum fluctibus oppressos; [Orat sæpe pro miseris, numquam frustra.] humiles ac devotas ad Christum Dominum, eorum causa preces fundebat; nec frustra umquam orabat: per eam enim, & dum in vivis ageret, & postquam excessit e vita, tot tantaque mirabiliter Deus operatus est, ut totam regionem brevi Virginis hujus fama pervaserit. Mirabilis & prodigii similis hujus vitæ, sive opera spectes, sive contemplationes, ceteraque admiratione dignissima; hujus, inquam, Virginis vitæ cardo ac fundamentum erat Christus Jesus Dominus ac Redemptor noster. Huic prælucebat Christiana fides, virtutis ac veritatis lux, nec non & singularis erga sacrosancta ecclesiæ Sacramenta Floræ pietas: quæ omnia sequentibus septem capitibus manifesta fiunt; de quibus, quæ sequuntur, accipe.

[45] Primum quidem, sacram Exomologesim seu sacramentum Pœnitentiæ, [Confessio ejus quotidiana] ac Confessionem, conscientiæ purgatricem, speciali veneratione prosequebatur. Ad hoc Christi Domini tribunal singulis diebus accedebat nova semper humilitate, nova cordis contritione; tantaque mentis subtilitate conscientiæ nævos discutiebat; ut peritissimi quique sacerdotes (magnos scriptor e clericos vocat) apud quos peccata sua Virgo deponebat, vulgo pro eximiis virtutibus haberent, quæ illa gemens ac dolens, [& ecstases ad absolutionem:] ut gravia facinora clavibus subjiciebat: utque humilitatem singularem, vehementem cordis contritionem, mundissimæ conscientiæ & ab omni vitiorum festuca alienæ vitæ, conjungebat; hinc sæpe, volente Deo, & sacra canonica absolutionis verba proferente Ministro, in ecstasim humilis Ancilla Christi incidebat.

[46] Sic sacerdotes, quorum opera ad hoc Sacramentum utebatur, [veneratio confessariorum,] ut Ministros Christi & dispensatores mysteriorum Dei existimabat; & ut Patres; quos filiali amore prosequebatur, & quotidianas pro eis fundebat preces ad Dominum. Ingressa aliquando lumen inaccessibile, quod Dominus inhabitat, pura mentis acie æternam Majestatem contemplabatur, maximamque divini luminis ac donorum affluentiam, sibi desuper, & Deo jubente immissam, excipiebat non sine magna animi exultatione. Tum quasi demisso in terram vultu videre sibi infra visa est sacerdotes omnes, quibus conscientiæ suæ statum aperuerat, eosque variis indutos vestibus prospiciens; Dominum, exclamans in excessu mentis, rogavit, [quibus gratias singulares impetrat a Deo:] dicens: Placeat infinitæ benignitati tuæ, Domine, hos Patres meos in partem hujus gratiæ, mihi cælitus immissæ, adsciscere. Nec mora, perfusos eadem gratia omnes, & in hujus rei signum, novis vestibus statim omnes uno excepto indutos, cum magna gratiarum actione vidit. Ad se reversa, sacerdotem vocat, humiliter exprobrans, bonum sibi animæ ejus statum non videri. Perspecta Virginis sanctitate presbyter, metuens ac tremens, negare non est ausus letalem conscientiæ suæ statum; statimque admonitus rediit ad meliorem frugem, vitamque de cetero, quamdiu vixit, ut sacerdotem decebat, optime composuit.

[47] [sumptio Eucharistiæ,] Secundo autem erga divinam Eucharistiam mirum in modum affecta erat. Quoties sacrosancto Missæ sacrificio intererat, ad hæc sacerdotis verba; Orare pro me &c. f aut saltem ab exordio Præfationis cælestem Regem accedentem persentiebat, animumque attollens, ad finem usque, quasi extra se exiisset rapta, perseverabat. Præcipue vero quando ad sacram Synaxim accessura erat; tunc enim intra se ardere, ac veluti effervescere præ amoris excessu, & ad superos elevata esse videbatur: stare tunc illi fas erat: [in eaque ecstases,] sed duæ illam sorores hinc & inde sustentabant; deinde vero ad suum locum retrahebant: nec vinum postea nec aquam sumere valebat; nec ab eo excessu etiam ad cubiculum suum reducta, nisi longo post tempore, redibat. Imo vero ceteras omnes, imprimis vero sacerdotum animas, erga divinum hoc Sacramentum eodem modo affectas rata, dictitare solebat, sacerdoti apud quem sua peccata confitebatur, mirari se iterum atque iterum, qui sacerdos ullus divina in hoc sacrificio sine ecstasi pertractare posset. Inde etiam gratias plurimas easque maximas excipiebat.

[48] [accipit illam, opera Angelorum,] Contigit semel in ecclesia, tribus ab hoc monasterio leucis sita in silva, cui nomen Fieux g, quæ etiamnum ad idem monasterium pertinet, ut frater quidam Menor h devotus ille quidem, cum inter celebrandum hostiam sacram trifariam, ut mos est, partitus fuisset, duasque partes in patena reposuisset, tertiam partem reperire nusquam potuerit, nec quo tandem excessisset, scire ullatenus valuerit. Tum metuere, ac tremore non mediocri concuti sacerdos. Completo sacrificio & oratione peracta, supra modum turbatus, nec cibo nec potu usus est; sed statim iter arripuit. Si forte apud devotissimam virginem Floram, in tota eo tempore hac regione celebrem, solatii aliquid reperire posset; ut turbatam eo prodigio mentem quoquo modo pacaret. Dubitans enim an id forte sua culpa contigisset, quo se verteret, ignorabat. [tribus inde leucis e sacrificantis manu allatam.] Nondum monasterii limen attigerat, mœrenti obvia fit virgo Flora, subridensque; Ne turberis, inquit, Pater; non periit tertia sacræ hostiæ pars, quæ tibi excidit, eam excepit Angelus Domini, eaque me refecit. Rei novitatem & grande miraculum presbyter obstupuit, qui neminem rei conscium habebat: & necdum itineris sui causam aperuerat: metuque deposito tristitiam vertit in gaudium, & in gratiarum actionem.

[49] Tertio, Passio dominica devotionis hujus [Dolores & ecstases] scopus erat. Inde divini amoris æstum concipiebat, ex eoque fonte divinæ suavitatis ac supernarum consolationum fluvius scaturiebat. Nec raro dolorum ac vulnerum Christi in partem venit, adeo ut naturalis omnis doloris sensum superaret dolor, qui virginem urgebat: & plerumque latus ejus dolor gravissimus occupabat. Ut autem singularem hunc dolorem celaret, nihil non agebat. Sorores vero ceteræ perforatum Floræ latus reputabant, quod & familiares ejus expertæ indicabant. [e consideratione passionis Christi:] Si quis vero coram illa de dominica passione sermonem haberet, sive de hujusmodi cruciatibus illa loqueretur, sive crucis, clavorum, aliorumque dominicæ passionis instrumentorum signa quædam videret, ecstaticos hujusmodi dolores patiebatur, non secus acsi ea aliquando omnia vidisset: scriptumque a Domno i Bonaventura Crucis ordinem k cum magno pietatis sensu recitabat.

[50] Quarto, vitæ suæ perfectionem in oratione & ecclesiastico Officio multum ponebat. [studium orationis] Tempus omne orando, meditando & contemplando impendebat. Quidquid ageret, iter, opus, domi, foris, sine intermissione, juxta Apostoli monitum, orabat; sæpe ad multam noctem, nec raro pernoctabat in oratione Dei. Quodque mirere magis; toto fere biennio aut triennio a somno penitus abstinuit, ut juxta verbum Domini vigilans oraret, ne reprobo tentatori umquam obediret. Canonicas Officii ecclesiastici Horas, intento animo & corde attento, eaque devotione semper persolvebat, ut nonnumquam inter recitandum hujusmodi officium in ecstasim incideret: cum scilicet occurrebant versiculi, [& officii divini.] ad amorem excitandum aptissimi, ignita videlicet istiusmodi eloquia, Vidi Dominum facie ad faciem. Vidi turbam magnam &c. Estque admiratione dignissimum, quod quantacumque quamque diuturna foret ecstasis, diem scilicet noctemque coæquaret, nullo. tamen tempore de ecclesiastico Officio quidquam intermittebat. Si quando vel minimum quid de Officio statis temporibus non persolvebat, id totum diligentissime supplebat. Ceterasque sorores docebat, nullam ab hoc Officio abstinere debere, etiamsi in odorem unguentorum cælestis Sponsi currerent, sanctuariumque illius sublimi quadam contemplatione ingrederentur.

[51] Quinto, divinum redemptionis opus attenta eaque assidua contemplatione prosequebatur, [Contemplatio assidua Incarnationis Christi.] Gabrielis annuntiationem sæpius in mentem revocabat; & in hypostaticam divini Verbi cum humana natura unionem defixa, cælestium donorum affluentiam excipiebat; nec non attente cogitabat, quid ipsa circa divinum hoc opus cooperando posset.

[52] Sexto, Ecclesiæ triumphantis cives, tamquam Patronos & Adjutores, [Cultus Sanctorum.] jugi invocatione colebat; imprimis vero gloriosissimam virginem Mariam Deiparam, sanctissimum Præcursorem Domini Joannem Baptistam, suæ religionis Patronum, Apostolorum Principem S. Petrum, Christi Domini Proto-vicarium. Angelos vero cultu familiari venerabatur, eorumque præsentiam mirum in modum passim experiebatur. Compellebat etiam aliquando sacerdotem confessarium suum, num forte circumstantes Angelos intueretur, monens quam in partem dirigere hac de causa deberet intuitum. Sanctum Franciscum, divinis Jesu Christi stigmatibus nobilitatum, speciali commemoratione quotidie, ut erat erga Dominum Jesum singulariter affecta, invocabat, sanctosque omnes, juxta Ecclesiæ Catholicæ mentem, congruo honore afficiebat.

[53] [Desiderium fruendi Deo in gloria.] Septimo denique, sanctissima Virginis hujus vita vehementissimis æternæ gloriæ desideriis innitebatur, & angelicam potius, quam humanam vitam sapiebat. Assidua rebus spiritualibus contemplatione fruebatur. Dissolvi, & ex hac vita quam primum migrare cupiebat; ut esset cum Christo. Vix ipsum cæli, aut divinarum rerum nomen audire aut proferre sine ecstasi poterat; quod illi sæpe coram sacerdote, qui illi erat a confessionibus contingebat. Frequens hujusmodi desiderium omnes cordis illius exhaurire vires videbatur. Mors, omnibus terribilis, jucunda & amabilis Floræ virgini erat. Tota erat, ut placeret Deo: nihilque non agebat, ut rationabile illi obsequium exhiberet. Deus vero Ancillam suam miris modis consolabatur, recreabat, roborabat, omnibusque gratiarum ac donorum cælestium charismatis ditabat. Nec raro sive mentis excessum actu pateretur, sive passa fuisset, sic Domino Deo adhærebat; ut circumfusa cælitus luce in modum solis tota splenderet. Quanta Virginis hujus gloria sit in cælo empyreo, quæ ita dum viveret, in iis fuit quæ Patris æterni erant! faxit misericors Deus, ut illius gloriæ participes effecti, per æterna secula seculorum, coheredes Christi simus. Amen. l

ANNOTATA C. J.

a Nempe Confessarius ipse Virginis, cujus scriptum seu Commentaria hic citat Compilator.

b Quæ hinc sequebantur de mysteriis Christi Domini, aliquantum contorta, eorumque ordo transpositus erat in Ms. Interpretis. Adivi Mespledum, apud quem rectus ordo servatur. Quamobrem & hunc reponendum hic putavi; pauculis connexionis gratia immutatis.

c Hæc de Resurrectione Domini, inserta erantpost mysterium Purificationis, loco non suo; & alio quam apud Mespledum.

d Inclusa parenthesi hac, si putentur Compilatoris esse; patet, reliqua hujus numeri 43 referenda esse ad Commentarium Confessarii. Verum mihi longe verosimilius est, parenthesim esse Interpretis; atque adeo referenda sunt reliqua ad codicem Compilatoris. Similiter quæ ad finem ejusdem numeri legitur monitio; Hactenus ipsa Auctoris verba, latine scripta &c. censeri debet ejusdem esse, cujus est Parenthesis.

e Idem judicium mihi est de hac parenthesi, quod de priore. Videlicet Interpres ibi interloquitur de scriptore seu compilatore, qui scripserit Gallice Grands Clercs, magni Clerici; quod ille interpretatus est Sacerdotes; quales debuerunt esse qui Virginis confessiones exceperunt.

f Orare pro me. Quod est in confessione seu Confiteor Sacerdotis ante Introitum Missæ. Mespledus pag. 36 habet; Orate pro me Fratres: & forte melius. Tunc enim incipit præcipua Missæ pars; & mox sequitur Præfatio: ut pronius fuerit illic loci Virginem in ecstasim rapi solitam fuisse ex consideratione mysteriorum, tum propius instantium, quam a principio Missæ.

g Hinc patet quod notavi in Comment. prævio, alibi perperam gallice scriptum esse, sed fiefs, pro des Fieux, uti hic etiam locum exprimit Mespledus pag. 41, neque tantum ecclesiam facit, sed monasterium quoque, dependens ab Hospitali. Illi monasterio sub finem seculi XVI Priorissa præfuit Domna de Vaillac; inde ad Hospitale translata; uti in Comm. num. 26 dixi. Verba hic sequentia, Quæ etiamnum ad idem monasterium pertinet, sumenda sunt tamquam Interpretis nostri. Mespledus nihil ejusmodi habet.

h In margine sic annotat Interpres: Textus vernaculus non sinit decidere, an Menor sit nomen proprium Presbyteri cujusdam regularis; an vero Frater ille fuerit e Minorum Ordine, quod vis idiomatis exigit. Videtur pro secundo membro vox illa omnino accipienda esse: neque aliter explicatur a Mespledo, quam pro Religioso Ordinis S. Francisci.

i Dum Bonaventura hic tantum vocatur Domnus, absque titulo Sanctus, manifeste datur intelligi; hæc scripta fuisse, antequam ille in album Sanctorum relatus esset: quod solenniter factum est a Sixto PP. IV, anno 1482.

k Opinor per hunc Crucis ordinem, intelligi debere Officium de Passione Domini; quod inter opera S. Bonaventuræ legitur tomo 6 editionis Vaticanæ.

l Sequebatur hic in Ms. nostro, utique juxta tenorem antiqui codicis, usitata passim illis temporibus hæc clausula: Explicit vita S. Floræ Virginis, Monialis in monasterio Hospitalis Belli-loci, Ordinis S. Joannis Hierosolymitani in finibus Cadurcorum. Sequuntur miracula.

CAPUT IV.
Miracula, ex eodem codice Ms. Gallico, ab eodem Amadeo latine versa.

PRÆFATIUNCULA INTERPRETIS

a

Innumera prope miracula, quæ orante Flora, dum viveret, [Miracula,] vel ad ejus invocationem, postquam æternam repromissionem assecuta est, misericors Deus operatus est, eam in tota regione fidem excitarunt, quam fama prope in immensum brevi dilatavit. Unde & vivens in omnium ore versabatur; deinde vero vicariam sui memoriam in omnium honore reliquit. In infinitum volumen excresceret, si omnia modo patrata, [vitæ subjuncta,] vel quæ in dies fiunt, in unum colligerentur. Centum atque undecim supradictæ vitæ adjunxit vetus ille scriptor, cujus volumen latinitate donamus: [hic dantur.] asseritque plurimos Virginis hujus ope ab horrendo malo sanatos fuisse. Malum hoc puto esse Epilepsiam, in ea regione frequentem, quam alibi malum sancti Namphasii nuncupant.

[55] Tribus autem ab eo monasterio leucis in oppidulo, [A malo S. Namphasii plures curati sunt:] quod Canhacum vocant, visitur sepulcrum S. Namphasii confessoris, cujus memoriam celebrat Officio semiduplici ecclesia Cadurcensis prid. Id. b Novembris; quem veteres membranæ perhibent fuisse principem virum e familia S. Caroli Magni Imperatoris, qui abjecto militiæ cingulo, seu potius exercituum imperio abdicato, vastam in eremum secessit, solitariam vitam ad senectam usque perduxit; ecclesiam sancto Martino Turonensi a fundamentis exstruxit ac dedicavit, [quis Sanctus ille sit.] a tauro cornupeta interemptus, ibidem fuit tumulatus: deinde vero crescente populi devotione, ac peregrinorum frequentia, Deoque sequentibus signis cooperante, altare eidem in subterraneo ejusdem sepulcro dedicatum fuit, nec non & plura in Aquitania & Occitania templa. Epileptici, ac mente capti illuc voti causa confluebant, hodieque locum frequentant. Miraculorum autem series a scriptore in hunc modum, alio tamen ordine, texitur.

MIRACULA IPSA.

[56] [Mortua anno 1347, statim miraculis coruscat.] Anno Domini millesimo trecentesimo quadragesimo septimo diem ultimum sanctissima hæc Virgo clausit III Idus c Junii, miraculisque locus ille supra modum abundavit. Facies defunctæ multis spectantibus mirabiliter in modum solis resplenduit, totumque corpus suavissimum emisit odorem, acsi liliis rosisque fuisset consitum. Lapicidæ operarii, e Valhacensi oppidulo, non procul a monasterio parietem exstruentes, viderunt eo die Sacerdotem, solenniter vestitum, eam aëris plagam occupantem, quæ Hospitali imminebat. [Varii generis morbi] Quo vero die humo sacrum corpus redditum fuit, accessit ad tumulum vir quidam, qui amisso argenteo poculo, ceream ejus figuram vovit. Et vero immobilis fur in loco stetit, crateremque alter recuperavit, & votum reddidit. Vir quidam, religionem professus, vitam Virginis illius despexerat, contemptumque suum vulgarat; mox voce quadam admonitus, tota vita variis malis vexatus fuit.

[57] [curati.] Infra Octavam sepulturæ, incola Hospitalis loci, variis morbis ad extremum perductus, amissoque loquelæ usu, magna fide sepulcrum Virginis adire vovit: moxque sanitati restitutus, votum persolvit. Infra eamdem Octavam duæ mulieres, gravissimis morbis laborantes, similibus votis convaluerunt; ceramque & sindonem in anathema appenderunt. Alia bis periculum mortis evasit, gravi in infirmitate constituta, sindonemque ex voto obtulit. Alia ex voto sepulcrum adiit, statuitque jejunium [servare] singulis annis in anniversario hujus Virginis; & a variis malis sanctique Namphasii morbo seu epilepsia liberata fuit. Eadem ex oppido Maursio oriunda, inter redeundum horrendo spectro perturbata, Virginem inclamavit: statimque mira luce, spectantibus multis, circumfusa est Eadem, grassante lue, se fœtumque conceptum in gravi periculo constitutos videns, ad Virginem recurrit, resque ex voto successit. Eques quidam, promissa ex voto sindone, deinde que persoluta, e mortis confiniis rediit. Duæ aliæ mulieres pari voto ultimum vitæ discrimen effugerunt.

[58] [In elevatione corporis anno 1360] Anno salutis trecentesimo sexagesimo supra millesimum, die vero XI mensis Junii, d quæ S. Barnabæ Apostoli natalis est: id est decimo tertio a Virginis morte anno, Dominus abbas Figeacensis, accepta haud dubie a Superioribus licentia, corpus S. Floræ e tumulo eminentiorem in locum transtulit. Suavissimus e tumulo odor in omnes turmatim accurrentes aspersus est. [multa beneficia accipiuntur.] Infirmi plurimi corpoream sanitatem adepti sunt; omnes auxilia spiritualia non pauca; nec fuit quin fateretur, odorem illum omnipotenti Deo acceptum referri debere.

[59] Sequente Sabbato in parochia Ainacensi, duabus fere a monasterio leucis, [Curantur cæcitas, amentia, cordis dolor.] mulier emisso voto, visum & mentis usum ope hujus Virginis adepta est. Cæcitatem, vehementissimos capitis dolores, mentisque deliquium duobus mensibus passa, ex voto ceream coronam persolvit. In eadem parochia morti proximus arator quidam, quasi invisibili manu pressis faucibus suffocaretur, simili voto liber exstitit, remque sacramento adhibito asseruit. In parochia, Bio dicta, cæcus post unum cæcitatis mensem visum emisso voto recepit. In parochia, Issondolus dicta, mulier acerrimum corculi dolorem passa, voto convaluit.

[60] In parochia Lobressacensi, tribus circiter a monasterio leucis, [Reviviscunt moribundi.] puerum morti proximum, & in agonia diu constitutum, magna fide arripuit mater, ad ecclesiam detulit, & spectante populo peregrinationem ad tumulum Floræ vovit, si puer convalesceret; subitoque sanus factus est. Scutarius e Lemovicensis, toto anno infirmus & toto corpore impos, voto ceream sui imaginem spopondit. si intra octavam S. Bartholomæi convalesceret. Res, ut petierat, evenit. In parochia Sonacensi mulier filiam suam, in agonia constitutam, voto huic Virgini obtulit, statimque sanam recepit. Altera voto manus sanitatem recepit. [Liberantur, in partu periclitantes,] Alia, septem diebus in partu laboraverat, invocata Virgine sanum puerum emisit in parochia Rosieïrensi. Aliam nobilem mulierem, in partu periclitantem apud Ruthenos, hæc Virgo fecit incolumem.

[61] In urbe Figeaco mulieris oculos, particula ossiculi, [aliter laborantes,] e corpore Virginis extracti, sanitate donavit. Alterius oculos ibidem sanavit particula illius vestis. Pari vestium Floræ contactu, monialis in monasterio Laimensi, hujus vicino, e gravissima infirmitate convaluit; quod & quam plurimis aliis feliciter evenit. In parochia Cornensi & Sanlauranensi, Scutarius continua febre correptus, amisso sensuum usu, mortique proximus, sanitati contra omnium spem restitutus est; postquam ejus uxor, soror & puellæ peregrinationem ad Virginis tumulum nudis pedibus fecerunt, cereamqe viri imaginem voverunt. Novem diebus acerbissimos partus dolores mulier e parochia Albiacensi passa fuerat; post votum edidit infantem vivum.

[62] Scutarius quidam illius regionis, ab Anglis captus, [item capti ab hostibus.] capite plectendus erat; quia paulo ante quatuor Anglos laqueo Galli suspenderant: is voto promisit huic Virgini iter & ceream suorum vinculorum imaginem, obtenta vita & libertate, votum persolvit. Alius quidam, ab iisdem captus, vidensque concarceratos sævissime cruciatos; iter & ceream sui imaginem vovit; moxque impune omnino evadit. Quod idem feliciter evenit duobus Scutariis Gordoniensibus, & pluribus aliis, quos in vincula Angli conjecerant.

[63] Mulier e loco Hospitali letalem febrem eo voto expulit, & contra omnium spem statim convaluit. Mulier Figeacensis, capite graviter laborans, tacta vestis hujus Virginis particula, omnino sanata fuit. Nobilis quædam Domina Lemovicensis, [Curantur a febri, cephalia, epilepsia.] brevi auditum recuperavit, cum sex annis surda fuisset, cereamque aurium imaginem ex voto obtulit. Altera mulier duoque viri, epilepsia laborantes, sanitatem voto obtinuerunt. Altera puerum suum, omnium opinione jam mortuum, mox simili voto sanum recepit. [Juvantur in partu.] Puerpera, morti proxima, emisit votum, statimque, tecta veste Virginis, emisit vivum puerem; ipsaque convaluit. Idem alteri contigit. Et tertia quædam, inter eundum accepto vulnere, ipsa cum fœtu in magno discrimine posita, emisso voto, cum fœtu sana evasit. Altera voto, morientis filii vitam impetravit.

[64] [Convalescunt alii:] Philippus quidam Joannes, nobilis vir, e gravissimo morbo convaluit, votoque ceream imaginem pondo sex librarum persolvit. Tres mulieres voto simili omnino convaluerunt, alia membrorum impos, alia gravi morbo laborans, alia febre correpta. Abbatissa Laimensis, gravi morbo laborans, acceptam subito sanitatem simili voto retulit. Domna quædam sterilis, emisso voto, intra annum edidit puerum, Monialis quædam hujus monasterii, nobilem fratrem Lemovicensem, ab Anglis jam pridem captum, Virgini obtulit; brevique ille libertatem sibi conciliavit.

[65] [alii alia impetrant.] Mulier quædam voto periculosum malum, quo toto anno laboraverat e tibia, statim contra medicorum spem expulit. Altera deperditum triduo puerum, quem a lupis jam putabat laceratum, voto illæsum recepit. Altera Domna ceream scalam voto promiserat, si a castro suo Angli arcerentur. Et vero aberraverunt, illucque pervenire nequiverunt. Ob res deperditas, bovem, crateras, annulos argenteos &c. ad Virginem ex voto recurrentes, exauditi fuerunt. Plures mulieres diu steriles, talibus votis mox fœcunditatem obtinuerunt. Aliæque innumeræ, Virginis intercessione perfectam sanitatem impetravere. Aliæ capite dolebant; alia oculos male affectos habebat: alteram vermiculus, aurem ingressus, ad rabiem fere devexerat. Addit f scriptor omnia scribi miracula non posse; ita numero excedunt.

[66] [Cadurcensium fides erga Regem Galliæ.] Provinciam hanc eo tempore Angli occupabant, multisque incommodis Cadurcenses g afficiebant, qui eos tandem omnium primi eliminarunt, & a Christianissimo Rege specialia privilegia meruerunt: eo quod, etiam a Rege jussi, Anglos suscipere noluerint, nisi iterato juramento fidelitatis testati, invitos se hac in re Regi parere. Et quamprimum data facultas fuit, hostes ejecerunt.

[67] [Capti vinctique soluti,] Captus quidam, & stricto gladio in vitæ discrimen adductus, voto libertatem & vitam obtinuit. Macippus quidam Jovæus captus, turri inclusus, in vincula conjectus, donec duodecim florenos aureos Anglo victori persolvisset, protegente Deo, carcerem, vincula & mulctam evasit, postquam in monasterio Hospitalis pia ejus consanguinea pro eo votum emisit. Nobilissimus quidam vir, & in ea regione potens, [amens sanatus.] ita forte dolebat capite, ut nec domi, nec foris sui compos, per silvam amens noctu vagaretur. Ut Floram virginem cogitavit, emisso voto, sui compos effectus, omnino convaluit. Ejus vero filius pari voto obtinuit ne cocles fieret, oculique sanitatem ilico habuit.

[68] Eques nobilis, post Virginis hujus obitum testatus est, [Quid Floræ adhuc viventi, acciderit.] duos Angelos ad latera piæ hujus Monialis adstitisse, dum ipse cum ea, adhuc vivente, de rebus divinis aliquando ageret. Vir quidam Religiosus, alia vice ignitos carbones, in caput Ancillæ Domini cœlitus demissos, vidit; statimque mirum in corde suo ardorem expertus est.

[69] Quidam gravissimum in scelus incidit, eratque etiam amicorum judicio, [Ejus ope multi evasere carceres,] morte dignus, emisso voto Virginem inclamavit, & periculum impune evasit. Alius simili voto Anglorum manus illæsus effugit. Mulierem quoque Angli deprehensam ligaverant: illa necem opprobriumque verita, Floram inclamavit: statimque miraculose erepta, flexis genibus, ut voverat, ceream sui imaginem gerens, a monasterii limine ad tumulum usque Virginis perrexit. Æger alius, diuturnum cordis dolorem passus, cereum, ut voverat, anathema flexo poplite a limine ad sepulcrum detulit; statim enim emisso voto convaluerat.

[70] Alius, incola Issondoli, in confiniis mortis cereum anathema vovit, [& pericula alia.] moxque sanus sanctus, votum Deo reddidit. Eumdem postea captum Angli in oppidulo, Fontes dicto, incluserunt in dolio, is eodem voto dolium noctu & hostium manus evasit. In eadem parochia maritus pro uxore & filiis, binos pro singulis denarios obtulit, ut Virginis intercessione Anglorum furorem devitarent. Res pro voto successit. Alia avenæ mensuram obtulit; ne ignis collectam segetem, uti cœperat, consumeret: statimque sine ullo damno extinctus est.

[71] Alium, Islondoli incolam, lupus in rabiem versus momorderat; [Rabidus e morsu lupi,] brevi is amens & rabidus, sese aliosque morsibus lacerabat, omniaque clamoribus & tremore implebat. In paschate ecclesiam parochialem furens ingressus est: eum concives deprehensum funiculis constrinxerunt. Monitus, ut ad Virginem Floram fidens confugeret, exclamans rogavit, ut ad tumulum ejus duceretur. [se aliosque lacerans,] Illuc adductus, ejulans, vociferans, & mugiens, tumulo diu incumbens, tandem dormivit. Expergefactus melius sibi esse, cum gratiarum actione respondit; mentique ac pristinæ sanitati restitutus, cereum anathema ex voto obtulit: [curatur ad tumulum:] totisque novem diebus in gratiarum actione ad Virginis tumulum perseveravit

[72] In vivis agentem Eques Arvernus rogavit, ut filium suum morbo S. Namphasii, [alii aliter juvantur.] id est epilepsia, laborantem sanaret; fudit illa preces ad Deum ægerque omnino convaluit. Eodem plane modo plurimos sic laborantes adhuc vivens oratione sanavit. Vicinum quoddam castrum Angli emerant, armisque & vi expugnare decreverant sub vesperam festivitatis S. Joannis Baptistæ. Domna quædam hostium furorem metuens, Virginem hanc invocavit, cereamque vovit Castelli imaginem pondo unius. Repulsam passi sunt hostes, ne minimo quidem damno illato: votumque persolutum fuit. Reum, in carcere episcopi Cadurcensis detentum, Judex perpetua pœna damnarat. Post diuturnum carcerem audivit a fratre mira, quæ ad invocationem Virginis hujus fiebant. Emisso voto ergastulum evasit. Virum Religiosum in urbe Montis pessulani, gravi morbo laborantem, simile votum sanitate donavit. Eo miraculo permoti ejusdem urbis cives plurimi, similibus votis sanitatem corporis a Deo impetrarunt. A brachio alterius Religiosi viri gravissimum dolorem amovit par fides, qua solennem missam in honorem gloriosissimæ Matris Dei & hujus Virginis celebravit.

[73] Non procul a monasterio, domum quamdam ignis consumpsit; grassante incendio, [Amota pericula, incendii,] adjunctæ domus ceream imaginem vovit Domna quædam, imminenti periculo perterrita; domusque illæsa servata est. Sagittarius quidam, monachus Maursensis, emissa forte sagitta, [mortis,] robusti cujusdam viri humerum transverberavit; seminecemque stravit. Miraculorum, hujus Virginis ope patratorum, gnarus monachus, voto emisso vulneratum e proximæ mortis periculo eripuit. Maursensem quoque homicidam, a Domina illius oppidi accusatum, quamquam cum moderamine inculpatæ tutelæ aggressorem interemisset, libertate & vita donavit votum, ea de causa emissum: innumerosque alios ab hujusmodi discrimine Virgo hæc sua intercessione fecit incolumes. Paupercula mulier cereum anathema libramque olei vovit, [carceris.] ut filius jamdiu ab Anglis captus libertatem obtineret. Exiit liber ne obolo quidem persoluto. Civem Sarlatensem, expilata domo, captum ducebant satellites Cadurcenses Intercessione hujus Virginis incolumis rediit ad suos, nec de facultatibus suis quidquam amisit.

[74] [Abacti dolores, lateris,] Viri cujusdam Cornacensis latus gravissimus dolor vexabat: jejunium quoquo anno in die anniversario obitus B. Floræ vovit. Convaluit ilico, & anathema persolvit. Plurimas mulieres puerperas in periculo partus miraculose adjuvit; [parturientium,] præcipue vero unam e parochia Cornacensi, quam cum fœtu jam fere mortuam deflebant. Mox emisso voto convaluit salvo fœtu. Matrona nobilis Virginem invocavit pro fratre suo cujus duo castella expugnare Angli meditabantur. Res pro voto successit Item & homo quidam cujus tibiam nimius dolor cruciabat, voto emisso facile gradiebatur. [tibiæ;]

[75] Anno trecentesimo sexagesimo supra millesimum, non longe a monasterii mœnibus, [item lateris,] mulier totos quindecim dies insomnes exegerat gravissimum in latere dolorem passa; ad tumulum Virginis deferri voluit; statimque sanata somnum cepit; Deoque gratias egit. Matrona quædam Figeacensis, [trimestris morbi.] tribus mensibus in lectulo infirma decubuerat; delata ad tumulum, oblatoque anathemate, statim consolidatis basibus sana stetit. Puellam Domini, cujus ditioni suberat civitas Gordoniensis, ab imminenti morte revocavit fides, qua pro ea sindonem B. Floræ voverunt.

[76] [Ereptus periculo mortis.] Ditissimus Dominus, e Vasconia oriundus, Xantonum episcopus, gravissimorum scelerum reus; ita ut & fisco ejus bona addicenda essent, & ipse morte damnandus; audita tantæ sanctitatis ac miraculorum fama, virginem Floram inclamavit, obtentaque post votum salute ac securitate, tumulum adiit, remque, urgente conscientia, ad Virginis laudem aperuit: addiditque longiori charta opus fore, si singula hæc describerentur.

[77] Scutarius Domini Gramatensis, emisso voto, [Levati dolores.] e gravissimis doloribus caput suum totumque corpus eripuit. Alium ejusdem castri scutarium a febre continua, medicorum judicio letali, intercessio Virginis post votum liberavit. Puerum ejusdem civitatis Gramatensis infirmum, sanitati restituit mater, emisso ad hanc Virginem voto; quod & multis aliis ibidem contigit. [Liberati captivi.] In Vasconia simili voto mulier quædam statim convaluit. In eadem provincia mater quædam, hanc Virginem multis lacrymis inclamans, vovit peregrinationem & abstinentiam a carnibus, donec reducem filium reviseret, quem hostes variis vulneribus percussum seminecem reliquerant. Voti compos facta est. Plures alios e mortis [periculo] vinculis carceribusque apud Anglos & Gallos Flora, volente Deo, eripuit.

[78] Anno salutis quinquagesimo sexto supra millesimum quadringentesimum h, [Curata epileptica,] nobilis quædam mulier gravi morbo laborabat; acsi malum S. Namphasii, id est epilepsiam mentisque delirium pateretur, vir Religiosus, qui Floræ sanctitatem apprime norat, auctor fuit, ut Domina illa ceream sui imaginem, & ad Virginis tumulum peregrinationem voveret; ac brevi sanitatem obtinuit. [& cæca.] Alia, ut visum mereretur recipere, ceream oculorum suorum imaginem, similemque spopondit peregrinationem; & meliuscule se statim habuit, ac brevi oculos omnino sanos. Aliam adversus gravissimi criminis rumor asperserat, amissaque fama in mortis periculum inciderat: imaginem & viam vovit; periculum evasit, famamque recuperavit. Dolorem capitis pari voto nobilis quidam Baro excussit.

ANNOTATA C. J.

a Quemadmodum ante vitam paucula præfatus est Interpres, ita hic nonnulla præmittit ante miracula; quæ ait centum & undecim a veteri scriptore suo adjungi vitæ præmissæ: quæ etiam ipse hic adscribit, sed ordine, ut monet, alio, quam in veteri codice. Cur autem mutaverit ordinem, non indicat: præstitisset majus beneficium, si antiquum servasset, uti servavit in vita. Mespledus pag. 92 dicit, in codice veteri Ms. vitæsubjungi miracula centum & undeviginti, octo amplius numerans, quam Amadeus. Sed vel hic potest minutiora quædam non annumeranda putasse; vel ille alia quoque annumerasse, quæ vitæ intermiscentur, præsertim sub finem capitis 1.

b Saussaius refert S. Namphasium die 21 Novembris. An per errorem transpositis cyfris id factum sit ex 12? Amadeus certe ignorare non potuit, quod annis singulis die 12 Novembris legebat in officio ecclesiastico. Ad eumdem diem refertur quoque memoria S. Namphasii in Martyrologio universali a Castellano, notante, Corpus ejus adhuc quiescere Caniaci in crypta ecclesiæ S. Martini.

c Scribit Mespledus pag. 91 ex antiquo codice Ms. Floram decessisse anno Domini 1247; quod centum post annos accidisse, docuimus in Comment. prævio. Cum tamen idem diserte notet, in præd. codice nullum indicium esse diei, quo obierit; cogor opinari, ab Interprete nostro diem tertium Idus Junii, hic adjectum esse, rato, illum mortis fuisse, quem certo constat, translationis esse; non item, esse mortis.

d Hinc clarum fit, diem XI Junii; quo anniversaria B. Floræ memoria recolitur, esse Translationis ejus. An idem felicis quoque ejus obitus sit, non constat.

e Scutarius hic & deinceps videtur simpliciter significare militem, aut armigerum. Vide num. 62.

f Loquitur hic Interpres de Compilatore.

g Referenda hæc ad tempora, mortem Floræ subsecuta. Ex quo nempe Angli, duce Eduardo principe Valliæ, regis Eduardi III filio, ex Aquitania sua egressi, exercitum regis Galliæ Joannis apud Pictavos anno 1356 memorabili clade ceciderant, captis Rege ejusque filio Philippo & multis principibus; late circumtulerunt terrorem sui, vicinasque provincias subegerunt, quas inter & Cadurcensis fuerit.

h

Conclusi supra, ex num. 49 annot. i, codicem Gallicum, quo usus est Interpres noster, conscriptum fuisse ante annum 1482. Hinc autem constat, fuisse scriptum post annum 1456. Non tamen inde sequitur, medio illo tempore vixisse compilatorem vitæ: quem malim antiquiorem credere, & integro forte seculo prius, occasione sumpta extranslatione & elevatione corporis B. Floræ, sua compilasse ex commentariis præcipue, a Confessario Virginis relictis: ejusque scripta deinde alium retulisse in codicem prædictum, additis miraculis, quæ usque ad sua tempora compererat facta.

[Corrigenda initio hujus vitæ.] Notandum hic etiam antequam pergamus, initio præmissæ vitæ pag. 104, impressas non esse in margine litteras a, b, c, d, e, f, indices Annotationum, quæ singulis capitibus subjiciuntur. Itaque littera a adscribi illic debet ad calcem primæ columnæ; b, c, d, e ad sex primos versus initio columnæ sequentis; ubi in textu sunt. f in num. 4 versu 2 post Amatoris, tam in textu, quam in margine.

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 491 ad calcem commentarii de S. Rosselina virgine, apponi potest

[11] [Quomodo nomina Gallica] In præmissis num. 3 semel iterumque citatum est nomen proprium sua lingua Gallica Chauvet, ut se auctor appellat, terminatione Latina Chauvetus. Est qui inde stomachatus, mallet (quia Gallicum chauve, Latinis sonat calvus) nomen auctoris prædicti Latine scribi Calvetus, non Chauvetus. Ego vero existimo, historicum magis attenderedebere, quomodo nomen proprium in suo cujusque idiomate vernaculo scribatur, quam quid forte significet Latinis. Nomina quippe instituta sunt, cuilibet nationi sua, ad significandum rem in suo idiomate, non ad significandum, quod forte repræsentat in idiomate alieno. Hinc & illa, quæ sunt propria hominum (quod quidem ad priores syllabas attinet) dum transferuntur in linguam Latinam, aliter mutari non debere, quam per ultimam syllabam ac terminationem, Latinis propriam. Si priores syllabas mutes, redderetur nomen ex proprio non proprium.

[12] [Latinis formanda sint.] Obtinet eadem ratio in aliis quoque a Francica linguis. Habent Itali E. G. suos Rossi, Bianchi &c. Germani ac Belgæ suos Backer: quæ nomina propria si facere Latina velim; rectius mihi ad captum legentium videor scripturus, Rossus seu Rossius, Biancus, seu Bianchius; Backerus seu Backerius, mutando solam terminationem, quam si scribam Rubeus, Albus, Pistor; quia nomina illa Latine ita sonant; sed quæ lectorem per se inducere in cognitionem nominis proprii vernaculi vix possunt. Si porro nomina jam dicta, Chauvet, Rossi, Bianchi, Backer, nihil significarent Latinis; nullus (puto) qui latine scribit, illa aliter latine formaret, quam per ultimæ syllabæ terminationem Latinis propriam. Cur id in aliis, quæ præter personam cujus propria sunt, forte aliud etiam Latinis significant, non item fiat? Certe qui Chauvetus format a Chauvet, retinet formam nominis personæ proprii: qui vero scribit Calvetus derivat illud ab adjectivo Calvus, quod non est ejusdem hominis proprium nomen.

[Ad Diem XII]

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 505 col. 1, ubi de S. Olympio & S. Amphione, [De SS. Olympio & Amphione.] ℣ 9, post — ideoque — sic prosequere — in posterioribus editionibus Antverpiæ cusis anno MDCXVIII, Olympius non Athenis, sed in Thracia collocatur; in recusis autem jussu Urbani P P. VIII anno MDCXXXV, Amphion non tempore Maximini, sed Galerii Maximiani legitur confessor fuisse. In Notis autem —

Ibidem post dicta de SS. Olympio & Amphione subjunge sequentia —

S. Torannanus, abbas Benchorensis, monasterii S. Comgalli in Ultonia, [De sanctis, Torannano,] & Collis Vertigerni in Lagenia, & Drumeliensis in Carbaria, inferioris Connaciæ dynastia.

[Agathano,] S. Agathanus de Diserto Agathani ad ripam Ethnei fluminis, Midiam Connaciamque interluentis.���������Feæ.

S. Mochulleus Indrisnathæ apud Forhardos

[Mochulleo, & Troscano,] S. Troscanus Ard-Brecanensis. Quatour germani fratres, XII Junii coluntur. Ita compilatio quatuor antiquissimorum Festilogiorum seu Martyrologiorum Hibernensium, ex codice Ms. monasterii Fratrum Minorum Dungallensium in Tirconellia provinciæ Hiberniæ & regularis observantiæ S. Francisci. [fratribus Hibernis,] De quibus Martyrologiis & eorum auctoribus agendum fusius in Prolegomeno generali de auctoribus singularum vitarum, & ad dies natales sanctorum, qui ea primum scripserunt. Hæc in charta Ms. reperio, quæ videtur a P. Hugone Vardeo Ordinis Minorum in conventu Hibernorum Lovanii, ut multa de sanctis Hibernis alia, ad P. Rosweydum aut Bollandum transmissa fuisse. Vardei istius diligentiam in conquirendis Sanctorum suæ gentis ac patriæ actis, pluribus laudat Colganus in præfatione sua ad trimestre primum Sanctorum. Interea nullius præmissorum quatuor nomen adnotatum invenio in Catalogo sanctorum Hiberniæ, [Vitas non habemus] anno MDCXV primum edito, & MDCXIX recognito atque aucto per P. Henricum Fitz-Simon, itidem Hibernum Societatis Jesu, Mirum etiam videri possit, fratres germanos fuisse, qui in tam diversis regionibus vixerunt, atque omnes coli eodem die XII Junii; idque eo magis, quod citatus Vardeus in suo quodam Sanctorum Hiberniæ amplo catalogo, anno MDCXXVII ad Rosweydum misso, nec Torannani, nec Agathani, nec Troscani mentionem fecerit. Fecit quidem Mochullei, sed tantum inter Sanctos, quibus ait certum cultus diem assignari non posse. Posteriore igitur tempore scripserit quæ hic initio produximus, quæque extracta dicit ex compilatione quatuor Martyrologiorum. De his autem eorumque vitæ auctoribus utinam (quod promittebat) fusius egisset! Sed nec ipse, nec successor ejus Colganus, nec alius quod sciam, id præstitit hactenus. Unde integrum nobis non est de auctoritate istius compilationis judicare. [nisi Mochullei,] Nos solius Mochullei vitam aliquam Ms. ab eodem Vardeo; & aliam, initio mutilam, e codice item Ms. seminarii Salmanticensis Societatisnostræ, submissam habemus. In neutra vero dies aut annus mortis indicatur, [quæ indigna hoc opere.] & certum chronologiæ principium apparet nullum; totusque textus narrationibus tam hyperbolicis impletur, ut prodigia potius, ad. stuporem lectoribus ingenerandum, quam miracula ad fidem sanctorum virorum ac Dei potentiam manifestandam, omnia videantur excogitata esse. Quapropter talibus actis abstinendum nobis, & quæ hic dicta sunt, sufficere putamus. Notare tamen debeo, quod in alio Catalogo ejusdem Vardei nobis notetur S. Mochulleus seu Macculleus, sed illum ipse remittit ad XXV Aprilis An idem cum præmisso sit, an alius; accuratior rerum Hibernicarum scriptor aliquando fortassis explicabit.

Eadem pag. 505. col. 2 post S. Oswaldum (ubi versu penultimo delenda est particula de) subjunge de S. Onuphrio Bellofortensi, ut sequitur —

[De S Onuphrio Bellofortensi] S. Onuphrius Bellofortensis monachus Ordinis S. Basilii memoratur hoc die in catalogo Ms. Sanctorum ejusdem Ordinis, quem habemus, post S. Onuphrium anachoretam antiquum. Habemus item compendium vitæ ejusdem Onuphrii Bellofortensis, a Reverendissimo Patre Petro Menniti Generali istius Ordinis, viro placidissimo atque zeloso, nobis submissum. In quo dicitur Vir sanctus in Calabria ulteriore patriam habuisse, locum vulgo dictum Belsorte & Belloforte; quem Leander Alberti locat IV mille pass. a Panaja, ac X a Suriano. Ingressus Ordinem S. Basilii, tunc ibi florentem; post aliquot annos transivit cum facultate sui superioris ad territorium Montis Leonis, ubi nunc est pagus, qui S. Onuphrius de Chaos appellatur, quia tunc ibi erant tres profundissimæ voragines, [Ordinis S. Basilii.] stabula serpentum, vicinis mulia inferentium damna, quos vir Dei fusa oratione omnes fugavit, ibidemque monasterium construxit, quod hodiedum eodem nomine dicitur S. Onuphrii de Chaos; habuitque plurimos in loco isto virtutum suarum imitatores. Obitus, diesve ejus aut annus non adscribitur. In catalogo tamen prædicto notatur dies XII Junii, ex occasione ut videtur nominis, quia S. Onuphrius anachoreta tum colitur. Significatum quoque mihi fuerat, ampliorem vitam servari in bibliotheca Vaticana Cod. 858 pag. 176. Scripsi igitur illa de re ad custodem ejus primariumD. Laurentium Sacagni, dum vivebat, amicum meum; sed is inquisitione facta respondit, nullam illic esse. Quapropter his contentus erit lector, eo magis quod fateatur Reverendiss. P. Generalis, publicum cultum non habere Onuphrium suum.

Pag. 506 col. 2 media — S. Pelagiæ pœnitentis translatio apud Jotrum monasterium, [De S. Pelagia pœnitente.] refertur a Saussajo. — adde — Castellanus in Ms. quodam suo ait, Conversionem ejus hoc die recoli, translationem vero die 2 hujus mensis; submisitque una de sancta Pœnitente illa Officium ecclesiasticum, ab ipsomet (uti reor) concinnatum pro ecclesia S. Pelagiæ, quæ est Parisiis in loco, Puilermite (quasi dicas, Puteus Eremitæ) appellato, infra Parochiam S. Medardi. Hinc pronum est cogitare, ejusdem Sanctæ reliquias ibi etiam servari, aut festum singulari titulo celebrari. De quibus plura ad diem ejus natalem VIII Octob.

Pag. 533 annot. f — Aliis levitonarium — l — Aliis lebitonarium —

Pag.534 num. 6 ℣ 13 — anno MDLXXI — l — anno MCDLXXI. Tum ℣ sequenti dele hæc: Non Coloniensium — usque ad — Præsumere. Pag. 535. Agitur hic de S. Petro anachoreta in monte Atho, post S. Ternanum, Pictorum in Britannia episcopum, cui ille præmitti debuit, non quidem ratione temporis quo vixit, sed ob alias causas, quæ in commentario de Petro num. 2. allatæ sunt.

Pag. 591 n.2. ℣ 3, sic lege, a Greveno pridem collecto, a Cartusianis ejus Coloniensibus anno MDXXI auctius recuso; Molani indiculo &c.

Pag. 601, in titulo de B. Guidone delendum est τὸ Tertiario, & reponendum τὸ Minorum. Quod item in Commentario prævio & alibi faciendum est, si forte occurrat.

Ibidem , ordire Commentarium, deletis aliquibus, hoc modo —

Cortona, urbs Hetruriæ antiqua, tempore B. Guidonis erat diœceseos Aretinæ, ejusque civitatis episcopo in spiritualibus parebat; a cujus jurisdictione ipsam cum territorio suo exemit ac proprio episcopo donavit Joannes P P. XXII per Bullam, quæ extat apud Ugellum tomo 1 Italiæ sacræ col. 664, datum Avenione XIII Kal. Julii, pontificatus ejus anno nono, id est Christi MCCCXXV. Subest temporali dominio Magni Ducis, prope a ditione Ecclesiæ Romanæ & agro Perusino sita; in spiritualibus soli Papæ immediate subjecta. Ibi quadringentis abhinc annis obiit sanctissima pœnitens Margarita &c.

Ibid. n. 2. ℣ 16; anno MCCLIX — adde — aut præcedenti.

Item n. 3. ℣ 6 Frater Franciscus de Equis — lege — Frater Franciscus ab Equo, quæ est villa in tractu Lunisiano, anno &c. Idem de cognomine istius Francisci, quod more Ordinis a patria, non a familia sumptum fuit, etiam observandum venit pag. 605 Annot. e & forte alibi.

Pag. 605 ad titulum Annotata, scribe — Domini Francisci, quondam Pauli de Baldellis, aucta per D. P. — Idem fac pag. 607.

Ibid. Annot. a, Adjice ad calcem — Potest tamen factum esse, quemadmodum de alio S. Francisco, videlicet Paulano, legitur ex Philippo Comineo apud nos tom. 1 Aprilis pag. 105 n. 9, quod Sanctus ille, dum in Franciam proficiscens, Roma transiret, ibi triplici vice audientiam habuit apud Pontificem Sixtum IV, solus cum solo agens, & prope ipsum assidere jussus in sella speciosa, trium quatuorve horarum spatio, quoties ad Papam accessit.

Item Annot. e, subnecti potest — His publicatis & a Cortonensibus lectis, fuit inter illos, cui displicet hæc Annotatio, quia Eremitæ, illic memorati, non fuerunt Tertiarii. Neque vero hoc dicit Auctor Annotationis, sed ait, Tertiariis in loco Cellarum successisse nonnullos Eremitas (si hæc Cortonenses, aliter quam ex traditione sua, monstrare possint, minus vera esse, cupimus doceri) nihil definiens, quales illi fuerint. Tum vero subjungit, quod Eremitæ isti censeri possint ex illorum numero fuisse, qui se Pauperes Eremitas dicebant, quique quia a Cælestino Papa confirmati erant, dici etiam cœperunt Eremitæ Domini Cælestini, ac deinde Clareni, qui membrum fuerunt Ordinis Minorum non contemnendum, atque ad usque ingressum Fratrum Cappucinorum in locum Cellarum & ultra, superfuerunt. Si assignaverint Cortonenses, certiores dicti loci, in vicinia suæ civitatis positi, incolas per duo & amplius secula, faciles nos invenient, ad mutandam conjecturam de habitu, in præmissa B. Guidonis imagine expresso, in potiorem veritatem.

Ibid. Annot. f ℣ 10, delenda sunt hæc — an. 155 fol. 54 verso — Item ℣ penultimo, hæc — a S. Francisco creatus — Tum ad calcem Annotationis, pro clariore intelligentia quorumdam ibi dictorum, adjice sequentia.

Ex quo Annotatio hæc facta fuit, nacti sumus genuinum exemplar Leandri Alberti Italicum Descriptionis Italiæ, & quidem duplex, utrumque Venetiis editum, alterum anno 1553, alterum 1588; ubi in priori, pag. 59; in posteriori, pag. 65, describitur Ossaja, non procul a lacu Trasimeno sita. Neque vero Waddingus ad annum 1211 n. 9, corrigit Marianum in eo, quod dixerit, prope Cortonam natum esse Eliam; sed in eo, quod locum nativitatis ejus vocet Ursariam, quod castellum est in regno Neapolitano: & continuo ait, se judicare, similitudine vocis deceptum esse Marianum, & Ossariam villam voluisse dicere, quæ prope Cortonam est; manifeste indicans, se quoque illam habere pro patria Eliæ. Quod etiam apertius indicavit ad annum 1253 n. 30, ubi mortem Eliæ describens, ait, Cortonam oppidum ei fuisse nativum, sumens oppidum præcipuum territorii pro ipso territorio, in quo est Ossaja seu Ossaria. Id ipsum denique docet inscriptio crucis, auctoritate publica apud Minores facta, de qua in Annotatione satis dictum est. Tantum moneo, quod ibi impressum legitur, Santianensis, scribendum esse Sartianensis.

[Ad Diem XIII]

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 664. in catalogo Sanctorum post S. Agricium appone — S. Priscus, episcopus Lugdunensis in Gallia. Quæ vero mox inter Prætermissos leguntur de S. Prisco, dele: ac pag. 687 post S. Agricii Acta subjunge Acta S. Prisci episcopi.

Item pag. 664 col. 1 in Prætermissis de S. Ardano abbate, sic reforma totum articulum istum —

S. Ardani abbatis translatio, notatur in vetere sui monasterii Trenorchiensis Kalendario apud Chiffletium, in Probationibus ad historiam illius abbatiæ. Atque hæc translatio ejus prima sit. Secunda facta est die V Octobris & celebratur cum Octava. Obitus incidit in diem XI Februarii, quando inter Prætermissos ipsum retulerunt Majores nostri sub nomine Ardanii abbatis Treacensis sibi ignoti. Nunc nobis, certiora doctis, referendus erit sub nomine Ardagni abbatis Trenorchiensis, vel ad dictum diem secundæ translationis V Octobris; vel ad supplementum suo tempore dandum, die XI Februarii.

Pag. 666 col. 2, ubi de S. Andreæ apostoli translatione dicitur agendum XXX Decembris, scribe, XXX Novembris.

Pag 687 post S. Agricii Acta insere commentarium historicum de S. Prisco episcopo Lugdunensi, prout hic versa pagina legitur.

DE S. PRISCO
EPISCOPO LUGDUNENSI IN GALLIA.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Sanctitas, gesta pauca, tempus episcopatus, epitaphium.

Priscus, Episcopus Lugdunensis in Gallia (S.)

SUB ANNUM DLXXXVI.

AUCTORE C. J.

Plane ignotus est hic Sanctus Priscus vetustioribus ecclesiæ Gallicanæ martyrologis, æque ac recentioribus Saussayo & Castellano. Quod in his mirum sane est, cum ab annis quadringentis & amplius de sanctitate ejus ac die cultus constiterit in ecclesia Lugdunensi: [Sepulcrum S. Prisci an. 1308 recognitum,] ex quo nempe sepulcra, tum ipsius Prisci, tum aliorum ejusdem civitatis episcoporum sanctorum, in antiqua sancti Nicetii ecclesia, olim titulo Sanctorum Apostolorum appellata, anno MCCCVIII simul inventa fuerunt: & simul inventa sunt singulorum epitaphia, tumulis cujusque antiquitus incisa, quorum illud, quod S. Prisci tumulum ornabat, docet, ipsum Idibus Junii mortuum & cultum fuisse. Sic enim distichon epitaphii ultimum habet:

Idibus ad cælum terris migravit ab imis
      Junii mensis, cultus honore pio.

[2] Hæc si innotuissent Theophilo Raynaudo, non utique, [docet sanctitatem ejus:] in suo Hagiologio Lugdunensi pag. 7, titulum Sancti, Prisco abrogasset nullo fere argumento. Habemus nos instrumentum publicum de inquisitione facienda & inventione facta aliquot Sanctorum, qui in prædicta ecclesia S. Nicetii credebantur tumulati fuisse, ex quo præmissum distichon excerptum est. Instrumentum ipsum, manu P. Petri Francisci Chiffletii nostri descriptum, post obitum ejus ad nos Parisiis (ibi namqe obiit) missum fuit, quod quia ad alios quoque Sanctos, ibidem tunc inventos, & nobis suo loco memoratos aut adhuc memorandos similiter spectat, atque per se ad posterorum memoriam transmitti meretur; hic simul & semel imprimi totum, erit operæ pretium; quamvis aliqua jam inde impressa sint ad diem XVI Junii in Actis S. Aureliani episcopi Arelatensis, qui Lugduni defunctus, ibidem tumulatuscultum obtinuit.

[3] Ado Viennensis episcopus in Martyrologio quidem suo memoriam Prisci, [Ado etiam sanctum vocat;] uti & aliorum aliquot Lugdunensium episcoporum sanctorum, non recolit: at vero in Chronico sub annum Christi DLXXV inter alios istorum temporum sanctos antistites Priscum quoque nominatim sanctum appellat, sic scribens: Euantius episcopus Viennensis cum sancto Prisco & Artemio Senonico, & Remigio Biturigensi, & cum aliis sanctis episcopis, viginti capitula ecclesiastica perfecte roboravit. Respiciunt hæc verba concilium Matisconense primum, anno DLXXXI celebratum, apud Labbeum tom. 5, col. 966, cui primo loco Priscus, in Dei nomine episcopus ecclesiæ Lugdunensis, subscripsit. Tum Euantius, Artemius & Remigius (aliis Remedius) ab Adone nominati, ordine subscribunt. Inquies: Ado viginti capitula ecclesiastica ponit; in concilio autem citato tantum canones undeviginti numerantur. In concilio autem Matisconensi secundo anni DLXXXV inveniuntur Canones viginti; ut hoc secundum Matisconense concilium Ado dici possit respexisse potius quam primum. Non obtinet ratio allegata, quia in secundonon subscribit Remigius aut Remedius Bituricensis, qui jam tum obierat, sed ejus successor Sulpitius episcopus ecclesiæ Bituricæ, nempe Sulpitius cognomento Severus, scriptis suis notissimus, quidquid alii aliter de illo sentiant. Quod autem Ado viginti capitula exprimat, & nunc tantum undeviginti notentur in concilio primo Matisconensi, conciliari potest, quia alia & alia divisio Canonum ejus facta sit succedentibus temporibus, duobus in unum conflatis. Certum interea est, ex ratione allata, aliud concilium non potuisse respici ab Adone, quam primum Matisconense.

[4] [uti & martyrologium Bruxell.] Illud quoque ad probandum publicum Prisci Lugdunensis cultum facere potest, quod in Martyrologio nostro Bruxellensi Ms. ejus memoria recolatur Idibus Junii his verbis; Sancti Prisci, episcopi & confessoris. Quod utique hausit auctor istius martyrologii, qui Canonicus fuit ecclesiæ Bruxellensis primariæ, & sub finem seculi XIV scripsisse videtur, ex instrumento inventionis ipsius, quod tale est.

[5] [Hugo, episcopus Thabariensis,] In nomine Domini Amen. Anno ejusdem MCCCVIII, die Veneris ante festum beati Bartholomæi apostoli, indictione VI, Pontificatus Domini Clementis PP. V, anno ipsius III, per præsens publicum instrumentum cunctis appareat evidenter, quod nos Hugo , Dei gratia Thabariensis episcopus, quamdam commissionem, nobis factam a venerabili viro domino Andrea Bauduini, utriusque juris professore, vicario in spiritualibus pro capitulo Lugdunensi, sede Lugdunensi vacante; nobis oblatam una cum alia commissione, facta super eodem facto, annexa eidem; oblatam, inquam, per venerabilem virum dominum Petrum de Laude, sacristam & canonicum ecclesiæ S. Nicetii, quarum commissionum annexarum insimul, & certis sigillis sigillatarum, tenor primæ sequitur in hæc verba.

[6] [prolatis scripturis duplicibus,] Andreas Bauduini, utriusque juris professor, vicarius in spiritualibus pro capitulo Lugdunensi, ipsius ecclesiæ sede vacante, religiosis viris, Prioribus de Plateria Prædicatorum; Gardiano Minorum, & Priori Carmelitarum, ac fratri Raymondo Ordinis Prædicatorum Lugdunensium magistro in Theologia, salutem in Domino sempiternam. Accedentes ad nos personaliter, venerabilis vir dominus Petrus de Laude sacrista, & Jacobus de Faylo, canonicus & procurator capituli ecclesiæ S. Nicetii, Lugdunensis, nobis supplicaverunt attente; quod cum plura Sanctorum corpora in prædicta S. Nicetii ecclesia requiescant, quorum meritis, prout apostolicarum litterarum & fide dignorum plurium habet assertio, quam plura miracula claruerunt, ex nostra permissione liceret dicta Sanctorum corpora, servatis honore & solennitate solitis, facere relevari; ut apud eamdem ecclesiam locis congruis posita, devotione fidelium, veneratione & laudibus debitis attollantur.

[7] Nos itaque Sanctorum Dei honorem & gloriam augmentari quantum cum Deo possumus, affectantes; [commissionem sibi factam] eorum supplicationi, quæ per semet exauditionem meretur, duximus annuendum. Quia vero, omni dubitatione semota & conscientiæ scrupulo circa factum hujusmodi, prout expedit & dictant sacri canones, volumus, veritatem & solennitatem debitas observari; discretioni vestræ committimus per præsentes, quatenus ad prædictam ecclesiam personaliter accedentes, scripturas & informationes, quas circa hoc facere & ostendere voluerint, videatis: & si omnes in hoc simul & semel interesse nequiveritis, quatuor, tres aut duo vestrum dictum negotium, vocatis tabellionibus & fide dignis, quos evocandos videritis, compleatis. Et nos committimus venerabili patri, domino Hugoni Thabariensi episcopo, quod ad relationem quatuor, trium vel duorum vestrum circa relevationem prædictam faciat, quod fuerit faciendum. In quorum testimonium præsentibus litteris sigillum officiatus una cum sigillo vicariatus nostri fecimus his apponi. Datum die Jovis ante festum beati Laurentii anno Domini MCCCVIII.

[8] Item tenor alterius commissionis sequitur & est talis. [continentibus,] Venerabili patri, domino Hugoni, Dei gratia Thabariensi episcopo, Andreas Bauduini, juris utriusque professor, vicarius in spiritualibus pro capitulo Lugdunensi, sede ipsius vacante, salutem & sinceram in Domino caritatem. Ex parte sacristæ & canonicorum S. Nicetii accepimus, quod commissarii, in commissione hic annexa contenti, ad præsens absentes sunt a civitate Lugdunensi: quare virtute ejusdem commissionis, propter commissariorum absentiam procedere non possunt in facto, in dicta commissione contento, nobis supplicantes dicti sacrista & capitulum, quod vobis vices nostras vellemus committere circa hoc, itaque vocatis quos evocandos videretis, procederetis in negotio supradicto. Nos vero vobis tenore præsentium committimus, quatinus vocatis religiosis, discretis & bonis personis ac tabellionibus, prout expedire videritis, & requirit facti qualitas, visis & habitis informationibus debitis, procedatis circa hoc, ad consilium discreti & venerabilis viri, domini Petri de Eschalone Officialis Lugdunensis. Datum cum appositione sigilli vicariatus nostri una cum sigillo officiatus Lugdunensis, quod præcepimus his apponi, die Jovis in Octavis Assumptionis beatæ Mariæ, anno Domini MCCCVIII.

[9] Virtute siquidem dictæ commissionis nobis factæ, [inquirit in sepulcra Sanctorum,] ut supra, vocatis & assistentibus nobis religiosis viris, fratre Jacobo sacrista, & fratre Guillermo de Luex, Ordinis Prædicatorum conventus Lugdunensis; fratre Dionysio tenente locum Gardiani, & fratre Bernardo de Lugniaco, Ordinis Minorum conventus Lugdunensis; priore Carmelitarum, & fratre Joanne de Nauziaco ejusdem Ordinis, conventus Lugdunensis; ac tabellionibus infra scriptis; ad ecclesiam S. Nicetii accessimus supra dictam; & in præsentia prædictorum & plurium aliorum clericorum & laicorum fide dignorum testium, ad hoc vocatorum & rogatorum; invenimus retro altare majus dictæ ecclesiæ quædam parva altaria, juxta quæ erant in lapidus marmoreis, supra terram apparentibus, quædam litteræ seu scripturæ antiquæ, quas scripturas vidimus, & eas pro majori parte transcribi fecimus per notarios infra scriptos, & exemplificari diligenter, præsentibus supra dictis.

[10] Tum incipit instrumentum singulorum sepulcrorum situm & epitaphia describere, [& primum in S. Nicetii] & primo quidem loco S. Nicetii, tum aliorum, hoc ordine, S. Sacerdotis, S. Aureliani, S. Rustici, S. Vivencioli, S. Prisci, S. Genesii, S. Sicarii, S. Annemundi. Et quidem de S. Nicetio ita indicat instrumentum, antequam epitaphium adducat, situm sepulcri, superiora sua prosequens; Et primo, in primo altari a parte meridionali, quod vocatur altare beati Nicetii, & est in ejus honore dedicatum & consecratum, prout a servitoribus ipsius ecclesiæ est hactenus observatum, invenimus lapidem quemdam marmoreum, qui pro tumba S. Nicetii habebatur: in quo lapide erat scriptura comprehensa, ut sequitur.

Ecce sacerdotis tenuit qui jura Sacerdos,
      Quo recubat tumulo nomine Nicetius.

Reliqua hujus epitaphii videri possunt ad diem secundumAprilis nostri in Actis ipsius, desumpti ex Historia episcoporum Lugdunensium Jacobi Severtii; non tamen sine aliqua diversitate a nostro Ms. quod post editum Aprilem accepimus. Deficit quoque ibi, distichon ultimum, quod in Ms. nostro sic habet:

Huic jam prima patet calcatis porta dumetis:
      Jam paradisiacas possidet aptus opes.

[11] [tum allorum & S. Prisci,] Sic ad alios atque alios procedit instrumentum ordine prædicto, de quibus die cuique proprio agendum nobis erit. Hic Priscum celebramus. Acta ejus nulla habentur, & memoria apud scriptores antiquos infrequens: si excipias codices conciliorum, qui docent, quinque diversis conciliis episcopum, aut præsedisse aut inter proximos a Præside subscripsisse. Illorum primum Parisiis congregatum fuit anno DLXXIII; cui loco tertio subscribit Priscus Lugdunensis; videlicet post Philippum Viennensem & Sapaudum Arelatensem. [qui quinque synodis subscripsit,] Interfuit deinde Matisconensi primo, anno DLXXXI, in quo Priscus ipse præsedit; & multa, quæ ad disciplinam clericorum & sanctimonialium, nec non ad exemptionem Christianorum a jurisdictione& servitio Judæorum spectantia, salubriter statuta fuerunt, subscriptione sua primo loco firmavit. Primo item loco subscripsit in concilio Lugdunensi anno eodem, vel, ut aliis placet DLXXXIII, canonibus sex, æque salubribus ad disciplinam clericorum ac monialium, quam sunt priores. Anno DLXXXIV, Valentiæ Galliarum congregati episcopi, rogatu Guntramni regis, donationes ipsius, uxoris ejus & filiarum, ecclesiis, sacerdotibus aut aliter ad cultum divinum promovendum factas, confirmarunt; eaque bona ab omni potestate seculari irrevocabiliter exempta manere decreverunt; subscribente post Sapaudum, ecclesiæ Arelatensis episcopum, Prisco Lugdunensi.

[12] Quintum, cui certo scitur præsens fuisse ac præsedisse Priscus, [in plerisque primo loco.] concilium Matisconense secundum, anno DLXXXV celebratum est. In illius præfatione hæc, ad laudabilem præsidis Prisci memoriam leguntur initio: Residentibus, Prisco, Euantio, Prætextato, Bertechranno, Artemio, Sulpitio, metropolitanis episcopis (ecclesiarum scilicet, Lugdunensis, Viennensis, Rotomagensis, Burdegalensis, Senonensis, & Bituricensis) cum omnibus consacerdotibus eorum. Priscus episcopus patriarcha (hoc ultimo titulo Nicetius decessor ejus etiam ornatur a Gregorio Turonensi) dixit: Gratias agimus Domino Deo nostro, fratres & consacerdotes mei, quod nos in hoc die congregans, alterna (id est, mutua) nos fecit sospitate gaudere. Ceteri episcopi metropolitani responderunt ad prædicta præsidis Prisci vota; Gaudemus, frater sanctissime, quod omnes episcopi, qui in regno gloriosi domini Guntramni regis, episcopali honore funguntur, in uno se conspiciunt coadunati concilio; & quæ sequuntur. Ecce agnoscunt omnes in isto concilio primatum Prisci Lugdunensis, uti & elucet caritas episcoporum, tum inter se, tum erga Deum, ut ea, quæ Spiritu sancto dictante, per ora omnium episcoporum determinata fuerint, per omnes ecclesias innotescant; ut unusquisque, quid observare debeat, sine aliqua excusatione condiscat. In fine subscribunt primo loco, Priscus, tum reliqui metropolitani ordine præmisso, dein reliqui episcopi magno numero.

[13] Gesta reliqua sancti viri pleraque in obscuro sunt. [Alia pauca ejus gesta.] Dicitur scriptoribus recentioribus sacellanus fuisse decessoris sui S. Nicetii. Certe notum illi fuisse, indicant verba Gregorii Turonensis in gestis Nicetii cap. 8. de vitis patrum; apud nos tom. 1 Aprilis pag. 97 num. 11; ubi inquit, Novimus, Priscum episcopum, huic Sancto, Niceti, semper fuisse adversum. Quod intelligendum existimo; non de aversione animi a persona, sed de diversitate opinionum in consiliis rerum agendarum capiendis; aliter uno, aliter altero, agendum judicantibus. Quod inter probe amicos & sanctos viros laudabiliter fieri potest. Idem Gregorius libro 8 Hist. cap. 20, tractans de concilio Matiscensi seu Matisconensi, scribit de Prisco: Cædes magna tunc inter famulos Prisci episcopi & Leudegisili ducis fuit. Priscus tamen episcopus ad coëmendam pacem multum pecuniæ obtulit. Quod ego referendum puto ad concilium Matisconense secundum: quia Gregorius ibidem notat, Prætextatum Rotomagensem episcopum interfuisse concilio. Interfuit autem secundo, cui & subscripsit; in primo nusquam notus.

[14] Igitur cædes illa debet facta fuisse anno DLXXXV, quo concilium illud consedit. [Placat Leudegisilum ducem.] Causa discordiarum ac cædis nulla profertur, ut credi possit, nullam inter Priscum atque Leudegisilum intercessisse: sed famulos utriusque, ut fit, inter se rixas suscitasse, & ad cædem mutuam consurrexisse. Qua in re Priscus, forte quod sui famuli ansam dedissent; forte quod Ducem sibi habere inimicum nollet, ipsum placare pecunia humilis episcopus maluerit, quam pejora timere.

[15] Ex citatis conciliis, quibus subscripsit Priscus episcopus Lugdunensis, [Tempus episcopatus.] habemus, ipsum anno vulgaris æræ DLXXIII, tertio Idus Septembris quo concilium Parisiense notatur celebratum, jam tum fuisse episcopum, eodem scilicet, quo decessor ipsius S. Nicetius obierat IV Nonas Aprilis, ut habent fasti ecclesiastici. Reliqua episcopatus chronologia per citata concilia aliquatenus etiam dignoscitur. At quanto tempore concilio Matisconensi secundo, in quo ultima ejus memoria extat, supervixerit; non est tam facile determinatu. Ætherium Prisci in ecclesia Lugdunensi successorem, anno DLXXXIX jam extitisse, constat ex rescripto episcoporum, qui erant sub regno Guntramni, ad episcoposaliquot alios, in causa excommunicationis Chrodieldis regiæ puellæ, e monasterio, cui adstricta erat, profugæ. Illic enim Ætherius primo loco subscriptus invenitur. Quanto prius tempore is antistes creatus sit, cum non magis liqueat, quam quanto Priscus post annum DLXXXV vixerit; obitum Prisci intra hoc quadriennium accidisse, possumus certo affirmare: quo præcise anno, non possumus.

[16] [Dies obitus 13 Junii,] De mense ac die obitus ejusdem, certior notitia habetur ex instrumento nostro Ms. sæpius citato; videlicet obiisse atque etiam cultum habuisse Idibus Junii. Verba sunt: Item in altari quodam subsequenti, post altare S. Vivencioli, invenimus ut super, tumbam beati Prisci, prout, per sequentes superpositas litteras in marmoreo lapide apparebat; qui sunt tales:

Qui nescit, cujus hoc sit sublime sepulcrum,
      …………..
Hoc tumulata loco Prisci pia membra recumbunt,
      Qui retinet merito sidera celsa suo.
Progenie clarus, felix, generosus, opimus,
      Mentis & arbitrio, justitiaque potens.
Indulsit prudens mixto moderamine causis,
      Jurgia componens more sereniferi.
Concomis & dignus, regisque domesticus; & sic
      Promeruit summo mente placere Deo.
Hinc sibi Lugdunum cessit sacerdotis ad usum
      …………..
      …………..
Eidibus ad cælum terris migravit ab imis
      Junii mensis, cultus honore pio.

[17] [in epitaphio nostro recte expressus;] Ubi in hoc epitaphio notantur puncta, scriptum est primo loco: Sequitur alius versus qui legi non potest. Secundo autem loco habetur sic: Sequuntur plures versus alii, qui bene legi non poterant. Ultimum distichon legitur apud Severtium, & ex illo apud Carolum le Cointe in Annalibus Francorum tom. 2 pag. 347,

Ædibus ad cælum terris migravit ab imis;
      Junius & mensis cultus honoris habet.

Consideranti hosce versus continuo patebit; illos sic non recte scriptos aut correctos esse. Ædibus pro Eidibus aut Idibus, priscis ignotum fuit. Cum Idibus conjungi debet mensis, cujus sunt Idus. Cultus casu accusativo numeri pluralis syllabam ultimam non corripit, sed producit. Divisio post primum versum facit, ut Junii dies, quo Sanctus cultum honoris habet, nullus innotescat. Sed hæc grammaticis relinquamus. E nostro Ms. omnia apparent clara; nisi forte offendat, quod in τὸ Junii penultima syllaba præter usum communem producatur. Sed hoc licentia sit, Poëtæ illorum temporum condonanda, ut alia non pauca contra leges metrorum peccata. Interim constat sibi in nostra editione sensus, tam mortem Viri sancti, quam cultum ejus pium anniversarium referens ad Idus, seu diem XIII Junii.

[18] [ex quo encomium viri sancti.] Epitaphio deesse ante ultimum distichon plures versus, dolendum imprimis est. Illis descripta fuisse viri gesta in episcopatu, colligitur ex versu præcedenti: & quia versus deficiunt plures; pluribus descripta fuerint: quæ si extarent, retundi validius possent objecta ei a nescio quo, crimina, episcopo indignissima, tamquam in episcopatu commissa; de quibus mox. Ex reliquis innotescit, progenie clara ortum fuisse Priscum; fuisse felicem, animo generosum, opibus pollentem, judicio acrem, justitia potentem; egisse causidicum fortasse in solo foro ecclesiastico, fortasse in utroque, ac prudenter componere dissidentium animos consuevisse; omnibus comem, regi quoque Guntramno in amoribus atque domesticum fuisse. Et sic, promeruit summo mente placere Deo; nunc retinens merito sidera celsa suo.

[19] Nunc, ut præstem quod initio promisi; addo clausulam instrumenti universalem, [Clausula instrumenti,] absoluta nempe inspectione tumbarum relatisque earum epitaphiis, ita pergitur: Quibus factis, Nos volentes de & super præmissis, prout requirit facti qualitas, certiorari plenius, de dictis scripturis eorum datis fieri fecimus examen, & collationem ad dictorum Sanctorum legendas, & ad librum Bedæ, seu librum ad Primam legi solitum; habito ex alia parte ad probationem Kalendario. Præterea, quia inter cetera, concordantibus præmissis examinibus omnibus, unum nobis dubium videbatur super, quod in libro prædicto Bedæ, seu qui ad Primam legitur, videbamus contineri, prædictorum Sanctorum sepulturas esse Lugduni in ecclesia Apostolorum; de consilio prædictorum nobis assistentium, ipsos tabelliones infrascriptos ad ecclesiam cathedralem, cum dictis scripturis, per dictos sacristam & canonicos nobis ostensis, misimus visuros; utrum liber, qui ad Primam in majori ecclesia legitur, esset idem & similis ei, quem nobis ostenderunt sacrista & canonici supra dicti, & ad inquirendum, utrum ecclesia S. Nicetii, ecclesia Apostolorum habeatur. Qui tabelliones seu notarii certiorati super hoc, tam per visionem scripturarum & librorum, quam per assertionem & testimonium decani & quorumdam seniorum fide dignorum dictæ majoris ecclesiæ, nobis retulerunt, sic esse prout dicti sacrista & canonici demonstrarant.

[20] Sequuntur nonnulla, quæ spectant ad solum S. Annemundum & apertionem sepulcri ejus, [ejusque prosecutio.] quia de illius præsentia in ecclesia S. Nicetii magis dubitabatur, quam de ceterorum Sanctorum; ac demum sic concluditur: De prædictis autem omnibus & singulis, sic prout dictum est, inquisitis, factis & visis; præcepimus per ipsos infrascriptos notarios, ad hoc vocatos, dari & fieri publicum instrumentum. Actum Lugduni secundum dictum modum, præsentibus videlicet una nobiscum prædictis Religiosis, & notariis subscriptis. (Prætermitto plurium aliorum presbyterorum testimonia, qui in apertione tumbæ S. Annemundi tantum adfuerunt.) In cujus rei testimonium, Nos dictus episcopus huic præsenti publico instrumento, super prædictis confecto, sigillum nostrum duximus apponendum ad firmitatem omnium prædictorum, una cum signis solitis ipsorum notariorum publicorum infra scriptorum. Datum anno, die, indictione & pontificatu prædictis. Sequuntur subscriptiones quatuor publicorum notariorum, Andreæ de Badrellis, Petri Fillous, Simonis de Bella villa & Stephani Poysis. Et hic Instrumenti nostri Ms. finis.

[21] His ita deductis, accipimus editionem novam operum S. Gregorii Turonensis per virum eruditum Ordinis Benedictini Theodericum Ruinart, [Crimina Prisco objecta] diligenti studio recognitorum, atque illustratorum: quam non laudare non possum. Inde in novam venio cognitionem rerum notabilium, de quibus inanterioribus omnibus editionibus nihil inveneram. Lego enim ibi libro 4. Hist. Franc. cap. 36, quod Priscus noster, episcopus Lugdunensis, uxorem habuerit, nomine Susannam, ex eaque filios progenuerit; quod ipse totaque familia ejus iniquiore animo in Nicetium fuerint; quod declamarint multas blasphemias de Sancto Dei; quod fautores cultoresque ipsius indignis modis persecuti sint, imo & interfecerint, atque alia ejusmodi commiserint; propter quæ commota tandem divina Majestas ulta est in familia Prisci episcopi. Tum ultiones divinæ in singulos enarrantur: & de Prisco quidem ipso; quod ille a typo quartanæ correptus, tremorem incurrit. Nam cum typus ille recessisset, hic semper tremens habebatur ac stupidus.

[22] Novi, & jam insinuavinum. 13, Turonensem Gregorium generalibus terminis scripsisse, [a quo,] Priscum S. Nicetio semper fuisse adversum. Sed novi etiam, eumdem Gregorium singularia & gravia episcoporum delicta passim conatum fuisse tenebris involvere aut silentio præterire. Unde de Pappolo episcopo Lingonico sic scribit lib. 5.cap 5; quod ille, multa, ut asserunt multi, egit iniqua: quæ a nobis prætermittuntur, ne detractores fratrum esse videamur. Adde quod caput XXXVI libri 4, pro Gregoriana scriptura citatum, possit Gregorii non esse. Abest namque ab omnibus codicibus, tum ante hanc ultimam editionem impressis, tum manu descriptis, magno numero a Ruinartio visis & examinatis. Solus codex Casinensis habet illud caput XXXVI. Mirum profecto; librum ab auctore Gallo in Gallia compositum, ibidemque identidem ab aliis atque aliis descriptum, cujus exemplaria plurima & antiquissima ibi hodiedum extant, non habere caput illud XXXVI ullo in codice; & velle credi, idem caput a Gregorio auctore scriptum fuisse, quia reperitur in uno codice peregrino monasterii Casinensis, longe a Gallia dissiti, & cujus nec scriptor, nec vetustas, nec auctoritas indicatur. Tantum ait Mabilio, qui ipsum in Casino vidit, in nonnullis ab editis differre. Ruinartius ait, super addita ibi esse quatuor capita (inter illa unum est caput XXXVI libri IV) quæ alibi non reperiuntur, ut illa rectius videri possintinterpolatoris esse, quam primi auctoris.

[23] [quam vera;] In citato capite legitur etiam de uxore Prisci, quod cum diu multoque tempore observatum fuisset ab anterioribus Pontificibus, ut mulier domum non ingrederetur ecclesiæ, id est episcopalem; hæc cum puellis etiam in cellula, in qua beati viri quieverant, introibat. Fecerit illud peccati mulier contra leges ecclesiasticas, non fecerit consentiente marito episcopo, qui easdem leges ratas habuit, ac denuo in concilio Matisconensi primo, cui præsedit, confirmavit canone tertio: Ut nulla mulier in cubiculum episcopi absque duobus presbyteris, aut certe diaconis, ingredi permittatur. Abstinuisse etiam ab usu uxoris episcopum, suadet canon primus concilii Lugdunensis, ab ipso illic præsidente sancitus; ut si quicumque uxoribus juncti, ad diaconatus aut presbyteratus ordinem (quid si ad pontificatus?) quoquo modo pervenerint, non solum lecto, sed etiam frequentatione quotidiana debeant de uxoribus suis sequestrari.

[24] [aliter suadentibus conciliis,] Denique si tam enormia crimina, eaque publica, qualia de Prisco episcopo narrantur in sæpe dicto capite XXXVI, ac inter alia, quod persecutus fuerit ac interfecerit multos, non culpa aliqua victos, non in crimine comprobatos, non furto deprehensos, tantum inflammante invidia, quod fideles fuissent Nicetio episcopo: si inquam, talia commisisset episcopus Priscus; an credi possit illa impune fecisse; illo præsertim tempore, quo in mores episcoporum invigilabatur præcipue, eorumque crimina examinabantur in conciliis episcoporum & juxta rigorem canonum puniebantur, etiam depositione ab episcopatu? Illa de re sæpe meminit Gregorius ipse Turonensis ac speciatim de concilio Lugdunensi tertio, cui Priscus præfuit, ita loquitur libro 6 cap. 1: Apud Lugdunum Synodus episcoporum conjungitur, diversarum causarum altercationes incidens, negligentioresque episcopos judicio damnans. Et Aimoinus lib. 3 cap. 44: Synodus apud Lugdunum congregata, multos episcoporum, negligenter agentium, coërcuit. Si negligentiores sui muneris episcopos & in gravia non lapsos, judicio suo damnavit atque coërcuit Synodus; an episcopum publice homicidam, in synodo præsentem, sibi præsidere tolerasset?

[25] Idem Priscus interfuerit aut etiam præsederit (subscriptiones enim desunt) concilio Cabilonensi anno DLXXIX, [quibus interfuit Priscus,] in quo Salonius episcopus Ebredunensis & Sagittarius Vapincensis, iterato ob scelera sua damnati, ab episcopatu dejecti & in custodiam detrusi fuerunt. Attamen neque in hoc, neque in aliis conciliis, Prisco vivente, aut etiam post obitum ejus, congregatis, quidquam reperitur, quod famam moresque ejus in suspicionem mali adducere quoquo modo possit: Atque hæc sufficiant ad retundenda dicta de Prisco in capite XXXVI editionis Ruinartianæ, sive illud Gregorii ipsius sit, sive alterius. Et si cui putabitur Gregorii vere esse; putabo ego, Gregorio impositum fuisse (constat enim, in multis ipsum nimis credulum audire) per relationes hyperbolicas, factas ab hominibus, qui forte Nicetio Lugduni familiares aut addicti aut etiam ministri fuerant, a successore autem ejus Prisco ad officia non adhibebantur.

[26] Interea Priscum alieniore a Nicetio fuisse animo facile credidero; [vere sanctus.] sed propterea in cædes & homicidia prorupisse, eaque impune commisisse; horret animus admittere. Si quid istiusmodi fortassetentaverit, invidia stimulante, uxor ejus, jam thoro separata, id marito episcopo imputari temere non debet. Denique tametsi vera essent omnia, quæ de Prisco narrantur dicto capite; nihilominus credam, quamdiu suprema Ecclesiæ auctoritas aliter non decernet, ipsum vitam sancto saltem fine conclusisse, atque inter Sanctos vivere in cælis: ita suadente epitaphio, quod anno MCCCVIII uti & alia aliorum Sanctorum, super tumbam inventum, potest ibi a seculo VIII aut IX jacuisse; quando omnium Sanctorum, de quibus in instrumento, corpora simul elevata fuerint, atque epitaphiis decorata: hæc enim ab uno eodemque poëta fuisse composita, videtur stylus ubique similis indicare: & antiquiora esse seculo X, colligi potest ex eo, quod versus illic nulli Leonini sint; tum etiam, quod multi vetustate attriti amplius legi non potuerint anno MCCCVIII.

[27] Superest in sæpe citato instrumento, quod ad probandam corporis S. Annemundi præsentiam in ecclesia S. Nicetii, [Indulgentiarum seculo 13 formula.] allegetur Breve apostolicum Innocentii PP. IV, quo visitantibus ejusdem Sancti sepulcrum in dicta ecclesia, conceditur Indulgentia XL dierum: quod eo libentius hic appendo, quia ejusdem Pontificis aliud Indulgentiarum dierumcentum Breve produximus tomo secundo Junii in S. Ætherio episcopo Viennensi pag. 959; ut ex collatione utriusque distinctius cognoscatur, qualis per illa tempora concedendarum ejusmodi indulgentiarum formula obtinuerit. Ita igitur habet. Innocentius episcopus, servus servorum Dei; dilectis filiis, Rectori & clericis ecclesiæ S. Nicetii Lugdunensis salutem & apostolicam benedictionem. Licet is, de cujus munere venit, ut sibi a suis digne ac laudabiliter serviatur; de abundantia pietatis suæ, quæ merita supplicum excedit & vota, bene facientibus multo majora retribuat, quam valeant promereri: nihilominus tamen desiderantes Domino reddere populum acceptabilem, fideles Christi ad complacendum ei, quasi quibusdam illectivis muneribus, Indulgentiis scilicet & remissionibus, invitamus, ut tandem reddantur divinæ gratiæ aptiores. Cum igitur in ecclesia vestra, quæ cathedralis & prima sedes extitit Lugdunensis, corpus beati Annemundi martyris, Lugdunensis archiepiscopi requiescat; Nos cupientes, ut dicta ecclesia, ad quam, ejusdem reverentia martyris, morbum caducum patientium confluit multitudo; ubi nonnulli, sicut asseritur, ipsius meritis martyris, munera recipiunt sanitatis, congruis honoribus frequentetur; omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui ecclesiam ipsam in vigilia & festivitate dicti martyris annuatim venerabiliter visitaverint, XL dies de injuncta sibi pœnitentia misericorditer relaxamus. Datum Lugduni VIII Idus Aprilis, pontificatus nostri anno VIII; qui est Christi MCCXLIX.

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 703 de S. Antonio Patavino, num. 3 ℣ 1. Obierat Sanctus anno MCCXXI, lege anno MCCXXXI —

Ibid. col 2 ℣ 10 — Prosdaimo — l — Prosdocimo —

Pag. 705 de eodem S Antonio Patavino, adjunge ad calcem Commentarii prævii, perclarum sane auctoris, Antonio coævi ejusque magistri, de doctrina ei cælitus infusa testimonium, a Nicolao Antonio, viro catholice critico, in Bibliotheca veteris Hispaniæ productum pag 33, quod ipsiusmet verbis malim adscribere quam meis. Sic igiturauge Commentarium nostrum.

10 Adjungemus non vulgare de S. Antonio atque ejus doctrina a Deo infusa testimonium Fr. Thomæ Galli, [S Antonii Patav. doctrina infusa.] vulgo dicti Abbatis Vercellensis anonymi, in Commentaria ad S. Dionysium Areopagitam, qui asservatur manu auctoris exaratus in bibliotheca serenissimi Sabaudiæ Ducis. Hic ait: “Multi penetrarunt arcana sanctissimæ Trinitatis, sicut expertus sum in Antonio ex Minorum Ordine in familiari consuetudine, quam habui secum; qui parum instructus disciplinis secularibus, tam brevi mysticam theologiam est adeptus; ut cælesti ardore intus perustus, foris divina scientia illuminaret.” Hæc ejus, Antonio æqualis, verba ex Ms. produxit & in syllabum scriptorum Pedemontanorum, sub nomine Abbatis Vercellensis conjecit, Andreas Rossottus Cisterciensis. Hactenus Nicolaus Antonius.

Pag. 707 ad Annotationem m, [An Messanam appulerit ac habitaverit] adjice annotationem novam hanc. — Habeo litteras amici scriptas Messanæ anno 1699 quibus indicatur, displicere illic cuidam curioso, quod non agnoscamus nos in præmissa Annotatione, S. Antonium Messanæin conventu Ordinis sui aliquamdiu vixisse, antequam anno 1221 trajiceret e Sicilia, pergeretque Assisium ad capitulum generale, illic a S. Francisco convocatum, celebratumque in Pentecoste. Argumenta cur id agnoscere debeamus, ipsi sunt, auctoritas P. Placidi Semperi Societatis nostræ in Iconologia; & traditio popularis de appulsu Sancti Messanam, ab eodem Sempero confirmata: quodque hodiedum in conventu Franciscanorum Messanensi monstrentur monumenta, a Viro sancto ibi relicta, videlicet puteus, quem ipse fodiendum curavit, & arbor malus citrea, quam plantavit. Consentiunt quidem scriptores idonei, [ibique Minores conventum habuerint an. 1220.] Antonium, ab expeditione sua Saracenica, cogente adversa valetudine redeuntem, impellentibus tempestate ac ventis, in Siciliam appulisse; sed de portu quem invectus sit, non consentiunt. Quod opinantur Messanenses ex traditione, appulisse in portum suum; sit ita: atque etiam verosimilius reddi possit e vita Sancti per Michaëlem Pachecum hispanice scripta, ubi legitur pag. 19 num. 32, ipsum tunc menses aliquot commoratum fuisse Tauromenii, quod oppidum cum ultra leucas decem non distet Messana, potest Antonius hic appulsus, concessisse Tauromenium, ibique commoratus fuisse usque dum, fortasse Messanam reversus, trajecit in Italiam, aditurus Assisium. Verum quod Pachecus addit, tunc habitasse Tauromenii Antonium in conventu Fratrum Franciscanorum; aut, quod ajunt Messanenses, habitasse tunc in conventu eorumdem Fratrum Messanæ; sustineri non potest, si Annalibus Minorum Waddingi credimus. Quia is initia utriusque conventus adscribit, Tauromeniensis quidem, anno 1224; Messanensis vero, 1222; & hic extructus tunc fuit extra muros civitatis ad tria passuum millia, nec translatus in urbem fuit ante Gregorii IX pontificatum. Si quid igitur fidei tribuendum putetur traditioni de puteo & arbore S. Antonii prædictis; illum effodi curaverit, istam plantaverit, non in conventu urbano, sed suburbano; non anno 1220, sed 1225; quando Sanctus e Provincia in Italiam navigaturus, vi tempestatis denuo in Siciliam delatus fuit, ibidemque aliquot conventus instituit atque inter alios Cephaleditanum, ubi ultra trecentos annos perpetuo viruitcypressus Antonii manibus plantata, ut scribit Waddingus ad annum 1225 num. 20.

Inter miracula S. Antonii multiplicia, numerari quoque merentur hic duo præcipue, [Miracula ejus,] quæ adm. R. P. Benignus Fremaut, in perampla Sanctorum Ordinis Franciscani Legenda, tomos duodecim pro totidem anni mensibus complexura, profert in Junio, annos abhinc tredecim feliciter impresso, ad Acta ejusdem S. Antonii pag. 268 & 277. Alterum miraculorum istorum referri potest ad nostrum § III, qui est de patrocinio Sancti Antonii in rebus amissis: alterum ad § sequentem.

Anno MDCLXXIV Centurio cohortis Helvetæ, tunc Dunkercæ in comitatu Flandriæ stativa tenens, [in restituta, quæ perierat, pecunia;] vespere quodam decubiturus, crumenam, duplonibus aureis septuaginta gravem, cervicali supposuit. Mane expergefactus, quærit thesaurum suum, sed nusquam invenit: mox curriculo currit ad conventum FF. Minorum, curatque Missam faciendam de S. Antonio. Vix pervenerat sacerdos ad Offertorium, cum fortiter pulsatur ostium conventus: accurrit janitor; conspicit militem tremebundum, qui porrigebat crumenam, ac pone ipsum, virum alium. Cum autem hæsitaret janitor nolletque pecuniam accipere; ait miles, Furatus non sum; simul projicit crumenam cum inclusa pecunia ad pedes ejus & fugit. Centurio, absoluto sacrificio, recipit crumenam cum pecunia, quæ sua erant, vix sui compos præ gaudio, datque conventui in gratiarum actionem eleemosynam liberalem; cujus pretio mox tabula pingi curata est, repræsentans S. Antonium, & circum, inter alia ejus miracula, etiam hoc ipsum de quo agimus.

Alterum quod dicebam miraculum, [& in punitione iconoclastarum,] etiam luculentius est, imo plura in uno, non tam in beneficium fidelium, quam in punitionem iconoclastarum, quamquam & fidelibus punitorum exempla beneficio esse possint ac saluti. Factum ex Actis publicis, ea de re fabricatis, descripsit P. Antonius Daza Ordinis Minorum, impressitque in Parte 4. Chronicorum ejusdem Ordinis sui lib. 4 cap. 22, anno MDCV; & ex illo P. Benignus, paulo ante nominatus, hunc in modum. Anno MDXCV Calvinistæ Rupellenses in Gallia, instructa classe XII navigiorum piraticam exercebant per Oceanum Australem, archithalasso Pandemillo, tendebantque versus Fanum S. Salvatoris, civitatem, la Bahya vulgo dictam, in Brasilia; illam expugnaturi. Interea aggressi prius urbem Arguinum, ipsam, quia modico defendebatur præsidio, brevi tempore interceperunt, pactis conditionibus, ut Lusitani absque noxa dimitterentur. Verum, uti hæreticis istiusmodi proprium est, pactis non stare, incolas omnes crudeliter trucidarunt, urbem expilarunt, templa & sacras imagines igni dederunt, excepta S. Antonii statua lignea, [qui statuam ejus ludibrio habuerant,] habitum Franciscano more induta; quam archithalassus jussit in navim suam importari, ut illic Sancto magis per otium illuderet. Illatam objecerunt molosso, qui ut doctus erat, morsu suo vestitum omnem ilico discerpsit, dum impii nebulones arma expediunt, veluti in egregium facinus. Strictis gladiis cultrisque aggrediuntur statuam, amputant ludibundi partem faciei, nasum, manus, digitos pedum; infligunt crebra capiti totique corpori vulnera; adigunt clavos per humeros; raptant alligatis funibus statuam, sic mutilatam, per navim; ac subinde e loco altiore præcipitantes, ludibrio clamabant; Antoni, duc nos ad Fanum S. Salvatoris.

Audiit Sanctus ludiones, [omnesque aut naufragio] & multis modis ludibria ultus est divina virtute; qua primum omnium, quæ in classe erant, vasorum ligamina, tam ferrea quam lignea, fuerunt disrupta; effluxitque quidquid inerat vini & aquæ dulcis: omnis quoque bis coctus panis vitium traxit, ita ut brevi tempore tota classis inedia laboraret. Ille, qui plura statuæ dederat vulnera; utrimque factus est turpiter herniosus; multi subitanea morte perierunt; mare in ultionem ebulliit; quassatasque gravi tempestate naves decem cum vectoribus demersit in fundum; unam tantum, in qua S. Antonii statua erat, supportans, & aliam leviorem, qua præfectus ejus nuntium cladis tulit Rupellam, qui ipse ibi paulo post occisus periit. Navis archithalassi cum statua Sancti, quam dixi reliquam fuisse, delata est vi ventorum ad Seregippam oppidum, leucas quinquaginta distans a civitate S. Salvatoris. Hic illi, fame enecti, commiserunt se fidei D. Francisci de Sosa, locum pro Rege Catholico tenentis; projecta prius statua S. Antonii turpiter truncata in mare; ut ne, si comperta fuisset in navi, omen sibi malum fieret.

Ecce autem eadem statua, adversus æstum ventumque fluctuans, [aut laqueo male perierunt.] perlata est ad S. Salvatoris littus, ibique erecta constitit in arena instar hominis, veluti expectans archithalassum Pandemillo cum suis commilitonibus, qui Seregippæ capti, inde eodem transmittebantur. Ut autem eo appulerunt, conspexeruntque in littore stantem statuam, a se male habitam & in mare præcipitatam, præ stupore veluti amentes, ultro confessi sunt coram multis adstantibus delictum suum. Inter alia dixit Pandemillo ipse: O Antoni! profecto injuriam tuam probe ultus es in nos, dum, quod per ludibrium te blasphemantes, poposcimus, huc nos deduxisti ad pœnitentiam & punitionem. Ipse cum suis omnibus ibidem suspendio necatus est, atque ita ex universa classe illa hæreticorum nullus superfuit, nisi forte ex illa navi, quæ nuntium abominationis Rupellam tulit. Incolæ civitatis statuam solenni pompa intulerunt ad se & collocarunt in ecclesia Minorum, totamque rerum narratarum seriem rite probatam miserunt ad Philippum II, tunc Lusitaniæ æque ac Hispaniarum Indiarumque regem; qui exinde mandavit, ut civitas S. Salvatoris S. Antonium sibi patronum & protectorem adscisceret; quæ etiam in ejus honorem singulare festum instituit, hodieque celebrat quot annis Dominica IV Adventus Domini, qua post tot casus sacra statua duce Deo in portum appulit.

Pag. 712 in titulo cap. 3 — Patavinus — l — Patavium —

Pag. 742 num. 75. ℣ 8, post ubique obvia, lege — Quapropter satis hic erit eam partem —

[Ad Diem XIV]

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 781, in indice Sanctorum col. 2 ante B. Castoram viduam insere — S. Hartwicus archiepiscopus Salisburgensis in Norico.

Pag. 783 col. 1 in medio, dele quæ de Hartwico ibi leguntur.

Pag. 784 col. 1 in Prætermissis de S. Leophario episcopo, ℣ 4 post — refertur in SupplementoSaussayi — dele reliqua & scribe — S. Leopharius, gallice saint Liphary, & in monasterio Moissiacensi S. Nauphary appellatur; non S. Leger, qui latine S. Leodegarius. Ita fere Castellanus ea de re rogatus; qui etiam in Martyrologio suo universali ad hunc diem XIV Junii ipsum sic refert: S. Leopharius, qui honoratur ut episcopus, Moissiaci in Cadurcino. Idem a Joanne PP. XXII in bulla erectionis episcopatus Montalbanensis, apud Sammarthanos, nominatur S. Leusarius, ejusque nominis ibidem indicatur esse monasterium aut prioratus. Plura ignoramus.

Pag. 933 ad calcem capitis 37, quod est de sacris reliquiis S. Basilii magni, subjungatur —

Quod initio hujus capitis indicatum est ex Indiculo Panciroli de Reliquiis almæ urbis Romæ, [Aliæ reliquiæ S. Basilii Romæ,] illic haberi, caput, brachium & costam S. Basilii, distinctius explicat idem Pancirolus in Thesauro abscondito & confirmat Carolus Bartholomæus Piazza, religiosissimus sacerdos, in suo Hemerologio Sacro Romæ Christianæ & gentilis, quod anno 1690 dedicavit Alexandro PP. VIII. Illic scribunt, Caput quidem S. Basilii religiose conservari in ecclesia B. Mariæ Transpontina PP. Carmelitarum institutionis antiquæ, & publicæ venerationiquot annis exponi. Brachium in ecclesia S. Mariæ Annuntiatæ & S. Basilii nunc appellata, quæ est Sanctimonialium: denique Costam in ecclesia S. Marci euangelistæ. Item in ecclesia S. Petri Vaticana reposuit Gregorius PP. XIII, partem brachii S. Basilii, quando ibi condidit corpus S. Gregorii Nazianzeni die XII Junii anni MDLXXVIII, sub eodem altari in amplo sacello B. Mariæ Virginis; uti testatur citatus Piazza in sua Ephemeride Vaticana.

Habuit quoque Cæsar Cardinalis Baronius ejusdem S. Basilii reliquiam insignem, [item Neapoli dono Card. Baronii.] missam Constantinopoli ad Pontificem Romanum (nomen Pontificis in his suis litteris, quas subjicio, non exprimit: credidero tamen in aliis prioribus, illa de re scriptis, expressisse) & a se dono datam Oratorio Neapolitano: estque donata a Baronio P. Antonio Talpa rectori Oratorii Neapolitani, ubi nunc dimidiæ statuæ argenteæ inclusa servatur. Illa de re extat hodiedum epistola ejusdem Baronii in archivo dicti Oratorii, in codice litterarum anni MDC & MDCI, pag. 25, inscripta Antonio prædicto, qua invitatur, ut ipse Romam veniat ad accipiendamsacram reliquiam, per alium non auferendam. Tenor ejus ex Italico ita Latine habet: Quod ad pretiosam Reliquiam attinet, debeo tibi singularia de illa perscribere, ut quod ego persuadere non valeo, persuadeat ipse Sanctus, faciatque te Romam venire. Est Reliquia hæc insignis pars cranii S. Basilii, missa Constantinopoli ad Pontificem Romanum, estque mihi carissima æstimatissimaque, quam solitus sum portare mecum, quoties in consistoriis Papalibus tractanda sunt negotia magni momenti; & fructum inde cepi singularem. Veni igitur ut tecum hinc auferas Sanctum, qui dedignabitur venire per alium latorem. Signata est epistola Romæ XXIX Januarii MDC.

Pag. 957 de S. Dogmaële. Ad calcem Actorum ejus pag. sequenti adjice — Habet idem sanctus Dogmaël confessor ecclesiam in loco, Pomerit-Jaudii dicto diœcesis Trecoriensis in Britannia minore, ubi honoratur sub nomine Sancti Toël, uti scribit Castellanus.

Pag. 958 de S. Martiano episcopo Beneventano, num. 1 ℣ antepenultimo — ad annum CXLI l — ad annum DXLI —

Pag. 959 de S Ætherio episcopo Viennensi, num. 2 ℣ 8 — Decimo Kalendas — l — Decimo octavo Kalendas —

Ibid. num. 5 emendanda sunt varia. Quapropter omnibus cancellatis, ita lege —

[5] [Redit Papa in Italiam an. 1251.] Is erat Christi annus MCCLI, quando Pontifex Innocentius IV, qui in Galliis Lugduni ac alibi, Friderici imperatoris tyrannidem declinans, sexennio & sex circiter mensibus commoratus fuerat; imperatore mortuo die XIII Decembris anni præcedentis, rediit in Italiam; fuitque Mediolani, uti ex præmisso Brevi discitur, mense Augusto. Cardinales, quorum mentio fit in eodem Brevi, quod corpora dictorum ibidem Sanctorum elevarunt, integro nomine sunt Hugo Presbyter titulo S. Sabinæ, primus ex ordine Prædicatorum ad talem dignitatem elevatus; & Willielmus, item Presbyter, titulo XII Apostolorum, qui anno MCCL Lugduni obierat; & mortuum fuisse, antequam suum illud Breve daret Pontifex, significat per formulam bonæ mem.

[6] Beati Confessores, quorum corpora dicuntur per Cardinales istos elevata fuisse, Aaron, Naamatus, Pantagathus, [Sancti elevati, fuere omnes episcopi Viennen.] Aquilinus, Georgius & Eutherius, quin episcopi Viennenses fuerint omnes, non sinit dubitare ipsum Breve Pontificium. Certe pro talibus fuerunt tunc temporis habiti; quando plura & antiquiora rerum suarum habuerunt monumenta Viennenses, quam nunc supersint: nec prudenter credi a quovis potest, collectores catalogorum istiusmodi episcopalium, quantumvis eruditi fuerint, post quatuor aut amplius seculorum decursum, ac plurium scripturarum interitum, tam plene catalogos suos produxisse, ut nulla antiquissimorum episcoporum nomina atque tempora ipsos non latuerint: & nullus dubito, quin, si ipsimet in præmemoratum Breve incidissent, continuo omnes, qui illic episcopi Vienneses nominantur, in catalogos suos intulissent.

[7] Noti passim sunt ex prænominatis, tamquam episcopi Viennenses, [præter duos,] & coluntur tamquam sancti, Naamatus XVIII Novembris; Pantagathus XVII Aprilis; Georgius III Novembris; Eutherius sive Ætherius hoc die XIV Junii. De Aarone & Aquilino notitia tam certa non suppetit. S. Aaronem episcopum nominat Grevenus in suo martyrologiodie XXVIII Septembris; & S. Aquilinum episcopum Molanus atque Maurolycus die XVIII Julii; nec non Grevenus die XXIX Septemb. sed tantum vocant episcopos, nihil addentes de loco, ubi episcopi fuerint. Quamobrem æque ad episcopatum Viennensem, quam ad alium quemcumque, referri possunt. De sanctis Leoniano & Marculpho ita loquitur Breve, ut ipsos e numero episcoporum manifeste excludat. Sanctos tamen & simul elevatos fuisse in corporibus suis, non minus manifeste loquitur. De primo sic pronuntiat Molanus die XVI Novembris: Apud Viennam, depositio sancti Leoniani abbatis, qui fuit germanus Aniani episcopi; nempe Aurelianensis, qui putatur sub annum CCCCLIII obiisse, sanctimonia clarus. Quo posito, vixit quoque ante dimidium istius seculi S. Leonianus, qui & monasterium S. Petri prope muros tunc Viennenses condidisse, & primus abbas rexisse scribitur.

[8] Marculphum, aut potius Marculfum, alium Sanctum non invenio, quam abbatem illum, quiin Constantiensi Normanniæ diœcesi multitudine miraculorum, præsertim in curandis strumis & liberandis energumenis clarissimus vixit ac mortuus est, [qui videntur abbates fuisse.] & ineunte seculo X ob irruptionem Normannorum inde translatus fuit Corbiniacum in diœcesi Laudunensi, ubi hodiedum pergit opem miseris præstare, coliturque præcipue Kalendis Maii, quo die & Acta ejus illustravimus. Quamobrem censeri non potest sanctus iste Marculfus seculo XIII Lugduni inventus ac elevatus fuisse. Fuerit igitur qui tunc ibi inventus fuit, abbas aliquis monasterii S. Petri Viennensis, uti fuisse traditur S. Leonianus, eodem tempore & loco inventus; quod & vero simile redditur, quia in ecclesia istius monasterii hodiedum extat sacellum sub nomine SS. Aaronis & Marculfi, teste Chorier in Antiquitat. Viennen. pag. 295

Pag. 974 de S. Gerasimo Ordinis S. Basilii, subnecte.

Habemus Kalendarium Ms. Sanctorum ejusdem Ordinis, [Alia de S. Gerasimo Ord. Basiliano.] ab ejus abbate generali Petro Menniti non ita pridem ad nos Roma missum, in quo S. Gerasimus appellatur Abbas; & notatur, ex permissione Congregationis sacrorum rituum, coli in Ordine V Martii; qui tamen dies, ut alibi sæpein isto Kalendario, videtur hic quoque ad arbitrium electus fuisse: quæ permissio facta dicitur anno MDCIII, quando Ferrarius Catalogum suum generalem, ubi XIV Maii, atque iterum XIV Junii ejus mentio fit, nondum ediderat. At vero prodierat anno MDLXXVII Neapoli David Romæus de Sanctis Surrentinis, ubi in adjuncto indice de Sanctis regni Neapolitani, Gerasimum adscribit diei XIV Maii. Cur alium diem elegerint Basiliani, compertum non habeo. Neque magis compertum habeo, cur ibidem ejus obitum referant ad annum CCCCLXXV. An hunc Gerasimum suum Calabrum, cujus perobscura nunc memoria est, confuderint cum Gerasimo abbate, qui prope Jordanem fluvium monasticam vixit ac docuit apud Joannem Moschum in Prato spirituali cap. 107, ipsi viderint: potest Abbas ille seculo V floruisse.

Pag. 1006, ante B. Castoram viduam pone titulum & reliqua de S. Hartwico, prout hic sequuntur.

DE SANCTO HARTWICO
ARCHIEPISCOPO SALISBURGEN. IN NORICO,
COMMENTARIUS PRÆVIUS

Hartwicus Archiepiscopus Salisburgensis in Norico (S.)

AN. MXXIII

AUCTORE C. J.

§ I Sanctitas probata. Vita a quo & quando scripta.

Notior est civitas & nobilior archiepiscopatu suo, Salisburgum, quam ut indicatione aut illustratione egeat; antiquitus, uti passim putatur, Juvavia dicta, in Norico, nunc Bavaria, aut certe in Circulo ejus. [Sanctitas Hartwici,] Habuit illa post S. Rupertum, episcopatus institutorem, aliquot ejus successores sanctitate illustres, colitque hodiedum: habuit & alios fortassis non inferioris sanctimoniæ, qui jam olim pro Sanctis habiti fuerunt, quamvis nunc speciali cultu in Officiis divinis non honorentur. Hos inter merito recenseatur, de quo hic agimus, Hartwicus archiepiscopus, anno DCCCCXC creatus, MXXIII demortuus: cujus sanctitatem sufficienter commonstrantmonumenta antiqua, Sanctum appellantia, sepulcrum in honore habitum, veneratio illuc accurrentium suosque infirmos deferentium, luminaria ibidem accensa, curationes impetratæ plurimæ.

[2] Pleraque talis cultus indicia extant in ipsius vita, altero post obitum ejus seculo conscripta. [ex antiquis monumentis præbata,] Sancti appellationem confirmat, præter chronica antiqua ecclesiæ Salisburgensis, Catalogus episcoporum ejusdem loci, quem inveni ipse anno MDCLXXXVIII in celeberrimo Austriæ monasterio Mellicensi, atque descripsi e codice membraneo Ms. magnæ formæ, continente vitas Sanctorum mensis Novembris, fol. 249. Qui Catalogus desinit in Adalberto, anno MCLXVIII creato archiepiscopo, atque sub illud tempus debet collectus fuisse. Ibi autem Hartwicus honoratur titulo Sancti, uti ibidem ante ipsum honorantur S. Rupertus, S. Vitalis, S. Virgilius; & post ipsum S. Gebehardus, de quo paulo post hic agemus; S. Tiemo & S. Eberhardus, de quo jam actum est XXII Junii.

[3] Andreas Brunnerus noster in Annalibus Bojorum parte 2 pag 560, [confirmatur a recentioribus,] ubi S. Wolfgangum episcopum Ratisponensem ab Hartwico archiepiscopo Salisburgensi honorifice sepultum dixerat; ita pergit: Hartwicum sua virtus, magnis prodigiis confirmata, pene Wolfgango exæquavit. Fama hodieque viget, horrente bruma ramum ex arbore carptum in ipsius manibus floruisse, ostentatum etiam posteris, locoque, media hieme vernanti, a flore nomen inditum. Friderico archiepiscopo in pontificatu, [Andrea Brunnero,] quatuor annis ante Wolfgangi obitum, successerat, non sine divinitatis consilio, Boicæ ita prospicientis, ut semper sanctorum virorum humeris fulciretur. Atque iterum pag. 763: Annus XXIII seculi XI, illustre Bojariæ sidus Hartwicum Salisburgensem antistitem extinxit, quem fama publica ob ingentia prodigia, a vivo mortuoque edita, Ruperto, Virgilio, ceterisque, quorum nominibus assurgimus, coæquavit. Constat, usuram lucis oculorumque pluribus de tumulo largitum; ligatos in nodum artus explicasse; depositos & morti devotos jussisse vivere, aliaque similis exempli & gloriæ patrasse, non nisi divinis viris usitata, certa immortalitatis testimonia.

[4] Ante Brunnerum de eodem hunc in modum scripsit Wigulejus Hundius in Metropoli Salisburgensi pag. 7: [Wigulejo Hundio,] Hartwicus, comes a Spanheim & Artenburg, alias Lavental, electus est archiepiscopus, VI Idus Novembris, anno DCCCCXC. Claruit multis miraculis & habetur pro Sancto. De eo ferunt, quod cum in Pluënbach pergens, ramum aridum casu de arbore carpsisset, statim in ejus manu ille floruerit; unde adhuc loco nomen Pluënbach superest. Sepeliit idem divum Wolfgangum apud S. Emeranum Ratisponæ. Idem S. Martinum, titulo edoctus, invenit; eumque S. Ruperto in urna argentea, auro vestita, conjunxit. Rexit annis XXXII; mortuus anno MXXIII; sepultus in sacello S. Gregorii. Idem de eodem scribit in archiepiscopo Adalberto II, quod anno MCLXXI Vitalis, Virgilius, Hartwicus, pontifices Juvavienses, & Pilegrinus Pataviensis multis miraculis claruerunt. [Mezgeris fratribus,] Ejusdem sanctitatem celebrant fratres Mezgeri, in Historia Salisburgensi, anno 1692 impressa, pag. 302 his verbis: Sancto Wolfgango Sanctum subjungimus Hartwicum, qui etsi Romanorum calculum in Albo Divorum nondum tulit, e cælo tamen prodigiorum suffragiis honoratus, in catalogo Præsulum inter Divos antiqua existimatione & fama a Salisburgensibus censetur. Et sub finem addunt. Ceterum Hartwicus, terra Salisburgensi sanctissime culta, ad paradisum Cælitum beata morte transiit anno MXXIII. Sepultus est in sacello S. Gregorii, quod deinde ab ejus sanctimonia, ad sanctum Hartwicum appellari cœpit.

[5] Ejusdem sanctitatem adstruit quoque Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum, [Philippo Ferrario.] ad diem VIII Novembris, qui fuit ordinationis ejus episcopalis, inquit, non natalis, qui latet. At vero hunc invenerint alicubi Cartusiani Colonienses, ZachariasLippelous aut Cornelius Grasius, qui Vitas Sanctorum ex selectissimis & probatissimis orthodoxis Patribus anno MDCXVI Coloniæ ediderunt, ubi Acta Hartwici die XIV Junii proponuntur legenda: quem illi diem unde acceperint, non indicant; opinor, ex aliquo Germanicarum ecclesiarum Necrologio; quemadmodum in Fuldensi apud Leibnitium notatur ejusdem Hartwici annus, quo obiit, MXXIII; aut ex alio Kalendario. Unum tantummodo inveni hactenus scriptorem, eumque recentem D. Franciscum Duckher, qui in suo chronico Salisburgensi, anno MDCLXVI lingua Germanica impresso, supremum diem Hartwici signat XIX Decembris: & verosimilius est, ipsum tunc obiisse, quam XIV Junii. Nolim tamen propterea ipsius Acta eo reservare, quia jam ab aliis hagiographis ad diem XIV Junii relata pridem fuere; uti infra num. 14 amplius declarabitur.

[6] [Vita, a quo scripta sit,] Auctor vitæ apud Canisium est anonymus, sed sancti Eberhardi, item archiepiscopi Salisburgensis anno MCLXIV mortui, discipulus, qui ibidem multa alia de episcopis Salisburgensibus scripsisse indicatur; puta, vitas SS. Ruperti, Virgilii, Gebehardi,& ipsius Eberhardi prædicti. Alium vitæ ejus auctorem indicat Baronius sanctum Eberhardum, sic scribens tomo XI Annalium ad calcem anni MXXIII: Hoc eodem anno moritur sanctus (Sanctum & ipse appellat) Hartvicus Salisburgensis episcopus, cujus res præclare gestas scripsit ejus discipulus, æque sanctus, Eberardus, quas diligentia Henrici Canisii editas habes tomo 2 Lectionum antiquarum. Hinc Vossius quoque in Scriptoribus Latinis, tum novum Sanctum, tum ignotum scriptorem, Eberhardum, discipulum S. Hartvici producit; præterquam quod in anno etiam, quo Hartwicus obierit, aberret anno uno, adscribens obitum ejus anno MXXIV. Sed pace tantorum virorum dixerim, ipsos non satis considerasse, quæ apud Canisium, quem citant, de auctore vitæ S. Hartwici leguntur. Ibi enim non legitur, auctorem fuisse S. Eberhardum; aut discipulum Hartwici; sed sancti Eberhardi discipulum; qui etiam S. Eberhardi aliorumque ipsius in cathedra Salisburgensi decessorum aliquot episcoporum vitas descripsit, uti jam diximus. Ab obitu autem S. Hartwici usque ad obitum S. Eberhardi,qui incidit in annum MCLXIV, uti demonstratum est ad ejus acta, die XXII Junii illustrata, fluxerunt anni CXLI: potestque discipulus ille Eberhardi supervixisse magistro suo usque ad finem seculi XII; ac interea sua, quæ apud Canisium extant, scripserit.

[7] [& quo tempore,] Quæ hactenus de auctore vitæ asseruimus, satis certa sunt. Quo autem anno is vitam S. Ruperti, & consequenter aliorum vitas, scripserit; indagat citatus Vossius pag. 437, adducens hæc scriptoris verba, uti apud Canisium tomo 2 pag. 255 leguntur: Computemus annos de transitu S. Rudberti ab anno DCXXIII Dominicæ Incarnationis Sunt autem a transitu ejus usque ad præsentem annum, qui est Dominicæ Incarnationis annus millesimus centesimus octogesimus sextus; anni quingenti LXXIII. Et subdit: Ipse est annus XXXVI. 9 regni Frederici Imperatoris. Ita ibi. In quæ mirabiles conjecturas format Vossius, quatenus sermo est de annis imperii Friderici, de præcedentibus calculis parum solicitus. Ego ex omnibus ibi temporum notis, illam certissimam duco, qua auctor dicit se scribere anno dominicæ Incarnationis millesimo centesimo octogesimo sexto. Ibi enim nequivit errare. Recte etiam signavit e sententia nostra transitum S. Ruperti anno DCXXIII, quo ejusdem vita docet, eum obiisse VI Kal. Aprilis. Spatium quoque, quod signatur intercessisse a transitu S. Ruperti ad usque annum MCLXXXVI, recte computatum est, si ab annis, uti scribitur, DLXXIII, demas X. Nam anni DLXIII vere intercesserunt.

[8] Quod ait Vossius, ex temporum ratione annum Christi MCLXXXVI esse Friderici XXXIV, [vana hic conjectante Vossio.] non recte computatum est. Fridericus enim anno MCLII, die IV Martii creatus imperator, jam compleverat anno MCLXXXVI, eodem IV Martii die, annum imperii sui XXXIV, ante diem transitus S. Ruperti anniversarium, qui incidit in XXVII ejusdem mensis, currente jam tum anno Friderici XXXV. Sed neque hoc posito, inquis, recte computavit auctor vitæ, combinans cum anno Christi indicato annum Friderici XXXVI. Fateor, sed facilius fuit, illum in eo aberrare, quam in anno Christi signando, quo scribebat. Quod porro conjectat Vossius de illa nota 9. apud Canisium annis Friderici XXXVI adjecta, opinaturque ex numerali 4, ob figuræ similitudinem ab imperito aliquo conversam esse in 9, vana est conjectura. Ego mihi persuadeo, notam illam. 9. aliud non esse, quam signum, quo uti solent typothetæ pro syllaba finali, us; & hic indicabit, quod annus XXXVI. 9. legi debeat tricesimus sextus.

[9] Lubet hoc loco (quandoquidem mentio facta sit de anno transitus S. Ruperti, [Error, ad vitam S. Ruperti commissus,] quem in commentario ad ejus gesta, die XXVII Martii, fixerunt decessores nostri in anno Christi DCXXIII, aut DC XXXVIII) lubet, inquam, hic unum alterumve corrigere errorem, qui irrepsit in Annotata ad vitam ibidem primam, cap. 2 Annotatione m, quam sic emendes velim — m Fuerit is ex calculo nostro Benedictus I aut Pelagius II, qui ab anno 575 ad 590 ecclesiam universalem gubernarunt. — Auctor Annotationis, requirens, quis Pontifex Romanus ecclesiæ præfuerit seculo Christi sexto post annum ejus LXXVII; post quem Bavaris prædicare Rupertum cœpisse, in commentario suo prævio statuerat; respexit per incuriam seculum quintum pro sexto, & inventum ibi nomen S. Simplicii, qui ab anno 467 ad 483 Pontifex fuit, illud in suam Annotationem transtulit, pro Pelagio Papa, qui e seculo VI sumi debebat. Errorem recte observaruntfratres Mezgeri in sua Historia Salisburgensi, § I Dissertationis præliminariæ; quibus eatenus ego gratias ago.

[10] Non tamen probo, quod in capite istius paragraphi sui, [cognosci potest ex Commentario prævio.] hunc ponentes titulum, Quid Bollandus in Actis Sanctorum de ætate S. Ruperti senserit, colligant Bollandi, aut potius Papebrochii (hic enim istius lucubrationis auctor est) sensum ex errore, in Annotatiuncula per festinationem commisso, quem & ipsi, si diligentiores æquioresque fuissent, poterant per se deprehendere errorem esse, conjulendo commentarium prævium, ubi data opera disputat Auctor de Ruperti ætate & num. 2 illam definit, quod nempe Rupertus anno Hildeberti regis secundo in civitate Wormatiensi habebatur episcopus; & post gloriosi apostolatus labores, vitam finivit in die Resurrectionis Dominicæ VI Kalendas Aprilis. Quæ verba, ex ipsis Actis desumpta, continuo explicans commentator, docet, Hildeberti, seu Childeberti, Austrasiæ regis, annum secundum concurrere cum anno Christi DLXXVII, quo adhuc Wormatiæ erat episcopus Rupertus; & diem VI Kal. Apr. a prænotato anno usque ad finem seculi VII non incidisse in diem Resurrectionis Dominicæ, nisi annis DCXXIII & DCXXVIII: atque adeo alterutro horum annorum, & verosimiliter primo, Rupertum obiisse; cœpisse vero apostolatum suum per Bavariam post annum DLXXVII, quoto autem post anno non determinat, nec est facile determinatu, quantumvis illa in re laborent Fratres prædicti.

[11] [Alius ibidem error an vere sit talis.] Alium errorem videntur sibi iidem fratres Mezgeri deprehendisse in Annotatione n, ubi ad vitam S. Ruperti, a Surio editam, ejusque hæc verba: sanctissimum ejus corpus in ecclesia S. Petri, in sepulcro, quod nunc hodie cernitur, quievit annis 150, usque ad tempora S. Virgilii; hæc adjicitur notula: Ex nostro calculo intercessissent anni plusquam 200. Displicet hæc notula, quantumvis innocens, prædictis scriptoribus, annos ibi positos referentibus ad prædictum errorem suum ipsorum non minus, quam Papebrochii, commissum in nomine S. Simplicii Papæ, loco Pelagii Papæ; volentibusque notam illam annorum 200, scribi debuisse annorum 300. At vero si ipsi inconsideratam suam sententiam ex annotatione erronea non concepissent, sed sententiamveram auctoris, in commentario expressam considerassent, collegissent utique, auctorem hic secundum commentarium suum loqui, ubi transitum Ruperti figit in anno Christi DCXXIII, & adventum ejus in Noricum reducit ad annum circiter DLXXX: atque inde videtur computasse intercapedinem annorum ducentorum usque ad inventionem aut translationem corporis sub Virgilio episcopo. Nihilominus parum accurata est annotatio in illum Surii textum; atque adeo deleatur: quia Surius ibi tantum agit de spatio temporis quo corpus S. Ruperti in ecclesia S. Petri sepultum quievit: ab anno autem, quo obiisse statuitur, DCXXIII, adusque annum DCCLXXIII, quo a Virgilio translatum fuit, intercedunt anni CL, uti scripsit Surius.

§ II. Item de scriptore vitæ, de die obitus aliisque Hartwici gestis.

[Vita Hartwici bis edita a Canisio,] Redeo ad Hartwicum. Vita ejus in antiquis Lectionibus Canisii extat tom. 2 cum aliis ecclesiæ Salisburgensis monumentis, pag. 310; atqueiterum tom. 6, cum aliis item ejusdem ecclesiæ antiquis scripturis, pag. 125. Quæ tomo 2 referuntur a pag 247 sub titulo, De episcopis Salisburgensis, usque ad pag. 324; sunt Vitæ S. Ruperti, S Virgilii, S. Eberhardi, S. Hartwici, S. Gebehardi, episcoporum Salisburgensium: omniaque & singula adscriptum habent auctorem suum, S. Eberhardi archiepiscopi Salisburgensis discipulum; qui nusquam nominatim indicatur, aut qualis fuerit exprimitur. Attamen initio vitæ S. Eberhardi, aut (si mavis) prologo, vocat ipse sese extremum illorum omnium, quibus Eberhardus aut proprie episcopus, aut notus tantum convictu, aut meritorum magister olim exstitit. Igitur & ipse illum aliquo saltem prædictorum modo, si non omnibus, noverat, nempe vel ut episcopum subditus, vel ut socium in convictu, vel ut magistrum discipulus. Sub finem quoque vitæ ante recitationem miraculorum, se indicat unum esse ex discipulis ejus antiquis: & sub medium ejusdem vitæ, ait: Deus scit, quod non mentior quæcumque scribo. Dicam quod vidi, quod multorum attestatione, quod proprio experimento cognovi.

[13] Jam vero tomo 6 Canisii pag. 1021 sub hoc titulo, [sed secunda, in parte aucta est,] Monumenta Salisburgensia; proponuntur, præter alia multa, eædem vitæ, quas jam dixi tomo secundo contineri; iisdem passim verbis, auctæ tamen subinde interjectis aut adjectis quibusdam laciniis novis. Sic inter vitam & miracula S. Hartwici interponuntur aliqua, quæ nos hic istis [] signis includemus Similiter adjicitur Actis S. Eberhardi veluti alia vita: & plura adduntur Actis S. Gebehardi: ex quibus additamentis cognoscitur, illorum Auctorem esse monachum Admontensem, dum monasterium illud Admontense passim nostrum vocat; quod in editione tomi 2 nusquam observavi. Interim notat editor Canisius, in tomo 6 pag. 1138, Auctorem ibi sequentium vitarum esse eumdem S. Eberhardi archiepiscopi discipulum, & apographum, quod ibi profert, esse altero, quod tomo 2 ediderat, multo correctius & in quibusdam locis auctius, præsertim in fine vitæ S. Gebehardi, ubi continetur fundatio integra monasterii Admontensis. Verum bona venta Editoris,non animadvertit, alium se prodere Auctorem in additamentis, quam in vitis: qui tamen possit credi, non multo post discipulum S. Eberardi illa compilasse: quia additamenta ad vitam S. Gebehardi desinunt in anno MCLXXVII. At vero si idem credatur quoque compilasse chronica Salisburgensia, quæ mox sequuntur, ætas ejus referenda erit saltem ad annum Christi MCCCCLXXVI, quo usque Chronica illa pertingunt.

[14] Vitam igitur Sancti nostri hic damus ex duabus prædictis editionibus Canisii, [cetera similis primæ.] adeo inter se conformibus, præter insertam posteriori laciniam supra memoratam, ut altera vix verbulo ab altera discrepet, nisi forte ex incuria librariorum aut typothetarum: quibus etiam imputandum puto, quod in prima editione designetur annus ordinationis Hartwici in episcopum, DCCCCXV, manifestissimo errore; qui in posteriore signatur recte, DCCCCXC. Inde igitur fuisse Archiepiscopum, & fuisse ad annum usque Domini MXXIII, communis scriptorum consensus affirmat. Non æque conveniunt in determinando annorum numero, quibus ecclesiamsuam rexit. Hundius annos tantum XXXII numerat, plerique alii XXXIII: qui tamen conciliari inter se facile possunt, si dies XIV Junii, quo hic, exemplo Lippeloi & Grasii, [Annus & dies, quo obiit Hartwicus,] Acta S. Hartwici illustramus, sit etiam ejus dies obitualis. Tunc enim intelligendus est Hundius numerare annos XXXII completos; alii vero, XXXIII incompletos, deficientibus propemodum mensibus quinque, videlicet a die XIV Junii usque ad VIII Novembris, quo fuit ordinatus episcopus. At vita nostra Hartwici, quæ pariter docet, ipsum anno DCCCCXC, VI Idus, seu die VIII Novembris ordinatum, & anno MXXIII mortuum fuisse, designat annum episcopatus ejus XXXIV: adeo ut non tantum anni episcopatus XXXII, sed etiam XXXIII completi fuerint, atque annus XXXIV, a die VIII Novembris inchoatus. His consonat Auctor Chronici Salisburgensis, num. 5 nobis citatus, dum ait, Hartwicum ecclesiam suam rexisse annos XXXIII & ultra, atque obiisse anno Domini MXXIII, additque diem obitus XIX Decembris. Et sane debet ante finem istius anni Dominici obiisse ex omnium sententia. Sit igitur annus ordinationis Hartwici DCCCCXC, dies VIII Novembris; annusmortis MXXIII; annus episcopatus, quo obiit, XXXIV; dies obitus XIX Decembris. Si quæras, cur Acta viri sancti in illum diem non differamus, jam dixi, quia illo die nemo in Legendis Sanctorum de Hartwico hactenus egit: egerunt pridem aliqui ad diem XIV Junii, cœpitque hic ei quodammodo proprius esse, sive vere natalis sit, sive alia de causa.

[15] [Sepelit S. Wolfgangum,] Præter gesta Sancti nostri, ab Auctore vitæ relata, lego de eodem in vita S. Wolfgangi Ratisponensis episcopi, apud Surium ad diem ultimum Octobris, quod divino nutu ex prædictione Wolfgangi moribundi, ad locum, cui nomen Puppinga, inter Passavium ac Viennam, ubi is animam agebat, directus sit, ac postridie mortis ejus, ex naufragio, per Danubium facto, salvus eo pervenerit, relatumque viri sancti corpus Ratisponam, in ecclesia S. Emmerammi solennibus exequiis terræ mandaverit. Narratio ibi sic habet: Mane alterius diei ab obitu Wolfgangi, exequias funeri apparantes, angi animis cœpere, undenam possent obtinere episcopum aliquem, qui funus celebraret. Et ecce commodum supervenit Hartwicus Salisburgensis episcopus, & Aribo Comes, vir Dei, inter laicos clarissimus. Eos adventuros, nocte superiori beatus Wolfgangus significarat; post longa silentia & quamdam animi remissionem, ad adstantes subito dicens: Repurgate domum, præparate hospitium. Venient enim hodie ad nos hospites boni. Vera autem me dicere, hoc signo cognoscetis; navis, qua vehebantur bona Hartwici archiepiscopi & Aribonis præfecti, in Danubio naufragium perpessa est: sed Dei benignitate homines servati sunt, iidemque domini mox post obitum meum huc accedent. Quod ita factum est: & ab illis ipsis, & multa populi fidelis turba sacrum corpus septimo ab obitu ejus die Ratisponam honorifice est translatum: ubi cum ad S. Petrum esset exceptum, & vigiliarum missarumque celebrationibus anima Deo commendata; admodum reverenter corpus per cuncta urbis monasteria circumtulere, ad extremum illud inferentes in cœnobium B Emmerammi, quem dum in humanis esset, præcipuo honore habuerat. Ibi missarum solenniis & exequiarum officiis rite peractis, præclare atque honorifice tumulatum est. Et isthæc quidem Hartwici pia officia in Wolfgangum episcopum suffraganeum suum.

[16] [& novam S. Erendrudis virginis ecclesiam:] Alia præstitit S. Erendrudi virgini & primæ abbatissæ monasterii Nunbergensis prope Salisburgum, ab ejus propinquo S. Ruperto fundati, cujus novam suo tempore excitatam a sancto imperatore Henrico ecclesiam dedicavit, in eamque sacrum Virginis corpus e priori loco transtulit; si Cæsario, tribus ferme post seculis ejusdem monasterii capellano & miraculorum S. Erendrudis scriptori, fides habenda sit. Scripta ejus extant apud nos, ex Canisio sumpta, in Actis sanctæ Virginis prædictæ tomo V Junii p. 582: ubi postquam num. 3 ille narravit, S. Henricum Imperatorem ad tumbam S. Erendrudis iterato liberatum fuisse, nescio qua infirmitate; [ab Henrico Imp sancto constructam.] & simul vovisse Deo omnipotenti, beatæ & gloriosæ virgini Mariæ, sanctæque Erendrudi, ut si relevaretur ab ægritudine sua, monasterium, quod paulo ante incendio consumptum fuerat, a fundamento vellet reædificare. His, inquam, narratis, ita pergit num. 4: Peracta quoque & ædificata structura, [dedicat.] tam monasterii, quam aliarum officinarum, & dedicata ecclesia in honorem sæpe dictarum patronarum, ipso Imperatore præsente, per B. Hartwicum archiepiscopum corpus S. Erendrudis de antiquo tumulo in cryptam, ubi nunc requiescit, summo cum honore translatum fuit. Quod factum sit vel ante vel currente anno MXXIII; quo Hartwicum obiisse diximus; nec amplius anno uno Imperator Henricus ipsi supervixit.

VITA ET MIRACULA
Auctore anonymo, S. Eberhardi Archiepiscopi Salisburgensis discipulo.
Ex duabus editionibus Henrici Canisii tomo. 2 & 6 Antiquarum lectionum, inter se collatis.

Hartwicus Archiepiscopus Salisburgensis in Norico (S.)
BHL Number: 3759
a

AUCTORE ANONYMO.

Consideranti mihi lilia agri, quo honore quove decore candidata vestiantur & pullulent, multa virtutum varietate purpurati rosarum flores apparent. [Matth. 6.] Hinc in lilio miror, quod est niveum; [Comparatione florum,] hinc in rosa colorem intueor purpureum. Tria tamen amplius in ipsis intendo, colorem scilicet & odorem & utriusque allectionem. Flos est anima justi; color, religio Catholicæ fidei; odor, amor Dei & proximi; allectio, promissio est cælestis regni. Unde est illud in Canticis Canticorum: Descendi in hortum nucum, ut viderem poma convallium, [horti,] & inspicerem, si floruissent mala punica. [Cant. 6.] Et de eodem in subsequenti: Vineæ florentes odorem dederunt. [Cant. 2.] Et illud: Odor inæstimabilis erat nimis. Hortus est Sancta Ecclesia, [convallis,] de quo Sapientia clamat: Rigabo hortum meum. Nuces sunt animæ justorum; testa nucis, vas humani corporis; corium, mundani livoris amaritudo, & in b nucleo, justitiæ designatur habitudo. [Eccli. 24.] Tunc ergo in hortum suum c nucum Sapientia Dei descendit, quando quid in nucibus, id est in justis; quid in convallibus, id est humilibus, speciosius sit, consideravit d. Quæ sunt vineæ, nisi oves Dominicæ? [& vineæ] Quid sunt earum flores, nisi passionum meritis purpuratæ virtutum varietates? Unde est illud Sapientiæ: Flores mei fructus honoris & honestatis. [Eccli. 24.] Floret enim vinea dominica per opus bonum, sed odorem dat aliis, bene vivendi proponens exempla, Floret vitis, decoratur in se, sed odore fructificat in aliis. Huic simile est quod legitur: Ego quasi vitis fructificavi suavitatem odoris.

[2] In agro igitur rosa vel lilium, in horto nux, & in convalle lignum pomiferum, & in vinea palmes, [laudatus S. Hartwicus] B. Hartwicus. [Eccli. 24.] Hinc enim est castitate candidus; hinc diverso virtutum colore purpureus; hinc, licet in carne, divinitatis satiatus nucleo; hinc ut lignum fructiferum imbre roratur temporaneo. Palmes est in vite, non aridus, non ad ignem ut comburatur excidendus, sed flore cum fructu germinans, ut doctrinæ vina ministret, in Christo, qui est vera vitis, [Joan. 15.] exuberans. Unde est illud in Euangelio: Omnem palmitem in me ferentem fructum, purgabit eum, ut fructum plus afferat. Palmes vero iste non sterilis, sed fœcundus, satis in Christo tulit sibi, sed purgatus, id est carne solutus, plus attulit & plus recepit. Hic quidem collegit, sed ibi cum exultatione manipulos reportavit. Super pauca fidelis humanitus, super multa cælitus constitutus est. Hic ut pater familias pervigil, fieri comminatur: hic ut pastor bonus, lupum confundit & fugat: hic etiam oves pascit & potat; jejunantes non spernit, & manducantes non judicat. [Psalm. 125., Matth. 25., Matth. 24., Joan 10., Rom. 14.] O! quantum luxit e in carne positus, qui nihil remisse prætermittens, fuit in omni bona actione strenuus, ad docendum egregius & in omni morum claritate fuit conspicuus; orphanorum adjutor, viduarum defensor, mœstorum consolator & in regenerandis animabus magnus propagator.

[3] Hic itaque post obitum bonæ memoriæ Friderici antistitis ecclesiæ Juvavensis suscepit cathedram anno incarnationis Domini DCCCCXC, f VI Idus Novembris: sed ecce cum prædecessore suo gaudet regnum sortis & gloriam. [fit archiep. an. 990:] Ex regali legitur oriundus prosapia g, unde ampliori virtute, vitam in se nobilitavit & opera.

Ut radius de sole prodit, de flumine rivus;
Hic stetit & fluxit regum de sanguine rivus.
Iste ergo participat in eo, quod scriptum est:
Fecit nos Deus sibi regnum & Sacerdotes. [Apoc. 1.]

Recte quidem agenti, se ipsum & actus suos regenti, [ortus e stirpe regali,] bene convenit hoc nomen Rex, quia de regali secundum carnem egressus linea, cum rege Christo decorabitur in gloria h; ut recte dicatur ei i per Prophetam: Regem in decore suo videbit. [Isa. 33., Psalm. 20.] Et illud in Psalmo: Domine, in virtute tua lætabitur Rex & super salutare tuum exultabit vehementer. Fuit enim ad opera misericordiæ vehemens, in tribulatione patiens, pronus ad indulgentiam, & tardus ad iram, fide firmus, ut impetret; spe certus, ut capiat; caritate perfectus, ut sine fine permaneat. Ut etiam ordo docendi postulat, multa erubuit docere, quæ tamen studuit facere, viam monstravit digito, quam ipse præcessit opere suo.

[4] Cogitavit enim, non esse sicut æs sonans, aut cymbalum tinniens; ne cum aliis prædicaret, [vitiorum osor & emendator.] ipse reprobus fieret k. [1 Cor. 13., 1 Cor. 9.] Detractoribus aures non adhibuit: aliud in corde & aliud in ore non habuit: munera super innocentes non accepit. [Psalm. 14.] Pœnitentes hortabatur ad melius, justos fovebat ut justus, minores tuebatur ut fortis; & omnibus exhibuit opera pietatis. In meridie quippe caritatis, cum sole justitiæ statum fixit, ut luceat; ut l sicut mundus solari radio, sic credentium populus suo respondeat beneficio. Interim enim ejus virtutum fama percrebuit, quod ad ipsum, causa doctrinæ sugendæ, vice apum, circumquaque omnis turba confluxit. Eja quantos, nube infidelitatis obductos, mente cæcos, fidei luce perfudit! quantis etiam, malitia surdis, verbi Dei auditum inseruit & ex insolentia mitius per confessionem Christum laudare fecit! Omnes corporis & animæ curavit ægritudines, verbi gratia, errore contractos, veritatis cognitione fecit erectos. Hinc peccati mundavit lepram & de facie gregis sui omnem abstersit maculam. Hinc gaudio prævaricationis occisos vipereoque tentationum veneno præmortuos, ad virtutum opera restituit vivos. Bene igitur convenit illi, quod de Helisæo Sapientia clamat: In vita sua fecit monstra. [Eccl. 48.] Quod enim melius monstrum, quam de peccatore justum, de ægro sanum, de obstinato credulum, vel de mortuo reddere vivum.

[5] Sed nec hoc silere dignum video, quod plurimorum fidelium didici testimonio. [Ramus exsuccus in manu ejus floret;] Contigit enim, quod ad ecclesiam, quæ Tale m dicitur, in festo S. Andreæ ipsam dedicaturus exiret n; silvamque pertransiens, ramusculum ex arbore frangens arripuit, quem cum non diu manu tulisset, flores peperit, & in signum sanctitatis ejus a quibusdam fidelibus, diu custoditus fuit. O signum mirabile & plusquam dici possit commendabile! O novitas ab antiquo non discrepans! O Hartwici virga, virgæ Aaron sub figura concordans! [Exod 7.] Sed illa in arca & hæc in manu floruit, nec tamen inter se dissentiunt, quia utriusque possessor arcam Domini rexit & arca Domini fuit. Quod tamen in ipso materialiter fuisse, si quis obstinate contradixerit; spiritualiter o tamen completum ut credat, ratum sit. Quid enim signat ejus via, qua vadit, ut ecclesiam dedicet, nisi Christum, in quo moraliter graditur, ut in mente sua Deo Sacrificium paret p? Quid est arbor, de qua ramum fregit, nisi quilibet legis doctor, de quo disciplinæ formam sumpsit? De hac virga scriptum est: Virga tua & baculus tuus ipsa me consolata sunt. [Psalm. 22., Psalm. 17.] Vel aliter; Disciplina tua ipsa me docebit. Vel, & hæc virga pastoralis est, quæ in medio, sub typo disciplinæ, est rigida; subtus causa servitutis, ferrea; superius quasi floret, quia pœnitentes attrahit cum misericordia. De parte ferrea scriptum est: In virga ferrea confringes eos. [Psalm. 2., Psalm. 17.] De medio virgæ dicit Psalmista: Disciplina tua correxit me in finem. Superior pars virgæ, typum tenet misericordiæ. Tria quidem doctori conveniunt, ut scilicet impios districtius feriat; in bono stabiles, non facti q moneat; compungentibus misericorditer consulat.

[6] Hanc virgam B. Hartwicus habuit & ipsa r virga æquitatis fuit: ut de ipso dici possit Ecclesiæ per Prophetam; [& ipse virga virtutis fuit,] Virgam virtutis tuæ emittet Dominus ex Sion. Quid enim non extitit virtutis s in quo omnium virtutum schola fuit? [Psalm. 109.] Quomodo etiam non sit plenus omni virtute, quem ecce prævenit Dominus in dulcedinis benedictione? [Psalm. 20.] Ipse autem ecclesiasticæ virtutis est virga, cujus doctrina vel fide, legalium mandatorum in populo connectuntur laquearia Ex Sion vero emittitur, dum speculatio t fidei ecclesiæ administratur. Omnia autem opera sua quæ fecit, fuerunt signifera, quia virtutum, quas Deus in ipso fecit, fuerunt signativa. Consummato igitur felici vitæ suæ cursu, [mortuus an. 1023.] exuta humanitatis tunica, indutus est immortalitatis stola. Migravit autem S. Hartwicus ad Dominum anno ab Incarnatione Domini MXXIII; episcopatus autem sui XXXIIII u, Henrico imperatore II hujus nominis regnante, Domino nostro Jesu Christo Rege; qui vivit & regnat cum. Deo Patre & Spiritu sancto unus Deus, per omnia secula seculorum. Amen.

[7] [x Magnificavit igitur Dominus Sanctum suum Hartwicum & beatificavit illum in gloria. [Præfatio ad miracula.] Vere mirificavit, quem adhuc in carne spiritualem fecit, & qui corporaliter fuit in terris, jam mente conversaretur in cælis. Huic ergo cum suis consimilibus dicitur per Apostolum: Vos estis genus electum, regale sacerdotium. [1 Petri 29] Vos, inquam, electum, præelectum a Deo, electum a populo, quod certo comprobatur in sua electione miraculo. Post prædecessoris sui transitum, cum jam clerus ingemuit, & de pastore certantibus beatus Hartwicus supervenit. Intrat igitur pontificatum nescius, a clero suscipitur a Deo præelectus: mirum in modum a Spiritu Sancto ducitur, ut agnus ad pascua, sed in ipso transmutatur arietis forma. Fit agnus, ut obediat; aries ut præmineat: agnus, ad sacrificium; aries, ut custodiat gregem suum. Fit signorum virtute mirabilis, caritate conspicuus & in consortio stabilis: fecit mirabilia in vita sua: tunc fecit illis, sed modo plus facit istis: velut enim in nocte seculi luna fuit in vivis, sed ecce in cælestis gloriæ firmamento velut sol lucet mortuus: ut bene conveniat illi quod scriptum est: Justi fulgebunt sicut sol. Quid ergo mirabilius? caro in lunam & anima mutatur in solem. [Eccli. 48. 15.] Recte igitur convenit illi illud Sapientiæ: In morte mirabilia opera ipsius. O quam gloriosus Deus in sanctis suis, qui quos dilexit in mundo, post mortem plus dilectos esse, signorum declarat beneficio. Opus tamen erat, vel potius decus, ut quod ex incuria scribere neglexerunt antiqui, posteris declaretur beneficio Dei. Nos igitur non meliores primis, sed cautius agentes, sic scribamus posteris, ut ad laudem Dei excitentur operibus nostris. Siquidem tantum virum tantaque in Christo facta magnalia nullus situs oblitteret, nulla oblivio decoloret, hic memoriæ tradatur in scripto, quod fidelium comprobatur testimonio: laudem Dei lingua loquatur ut calamus, ut voci concordet ipsa manus; jam ad miracula convertatur stylus] y.

[8] [Miracula, ipsa,] Ad laudem & gloriam nominis Domini, z cum quadam die populus in capella sanctæ Dei Genitricis devotus adstaret, cereus in altari extinguitur, sed ut accendatur a quodam juvene quantocius accurritur; cereum festinus arripuit & ad tumbam B. Hartwici aa accensurus accedit, sed cum jam tumbæ appropiat, jam cereum Sancti virtus inflammat; mirum in modum per se luminare succenditur, ut lucerna Ecclesiæ fuisse B. Hartwicus approbetur. Flamma etenim rubedine apparebat bb ut sanguis; sed in illo reor, aliquid mystice fuisse significatum cc: verumtamen populus in admirationem vertitur & flammam huic similem numquam vidisse profitetur. O mirabile! ex ejus virtute accenditur cereus, cujus beneficiorum claritate illustratur fidelium populus. Fama igitur tantæ rei universam patriam transvolat, sanctumque Dei in populo virtus patrata dd magnificat. Accurrunt subito debiles, sed sanitatis citius fiunt efficaces: sani currunt & languidi, & in Sancto glorificant nomen Domini: signis ad fidem provocantur increduli, spem concipiunt desperati, caritate solidantur qui fuerant odiosi.

[9] [etiam ad sepulchrum ejus facta,] Accedit interea puella quædam paralytica, quæ dum sepulcro advolvitur, optatæ sanitati restituitur lætabunda. Quidam etiam juvenis trans Enum ee genitus, annos circiter XXX agens, cæcus adducitur, sed Sancti provolutus sepulcro, visu perfunditur desiderato. Item quædam puella decennis ad præfatum Sanctum defertur contracta ff, sed illico ad plenum erigitur, ut eo miraculo Sancti virtus commendetur. Simili quoque modo mulier quædam, jam diu omnium membrorum virtute privata, per alios adducitur, statimque sanitati restituta, cum gaudio sola revertitur. Puer itaque de Pinzgau eatenus infirmans, ut mulier [prædicta,] pari modo fertur ad Sanctum, parique vice gratiam Dei salutarem experitur & fructum. Nec non & puer quidam de Olhusen affertur contractus, sed Deo operante, Sanctique meritis refertur erectus. Similiter puer in tantum manibus contractus fuit, quod jam amplius posse sanari populus desperavit, B. Hartwici allatus tombæ plenissima restauratur sanitate. Quidam homo de Eringen puerum suum cæcum reliquiis Sancti superposuit genuque flexo largissime lacrymans, visum puero felix obtinuit. Vir quidam de Sulbach miserabiliter flexis reptans poplitibus, sed Sancti nomine sæpius invocato, plantis & basibus solidatis, donum recepit optatæ sanitatis.

ANNOTATA C. J.

a Vita inscribitur hic libellus apud Canisium in prima editione. Potius Encomium vocetur, quia gesta singularia perpauca habet, ac fere in laudibus viri sancti versatur. Hinc in editione Canisii secunda rectius scribitur titulus, De S. Hartwico archiepiscopo Salisburgensi, nulla vitæ facta mentione.

b Præpositio in abest a prima editione.

c Abest item ab editione 1, suum.

d Editio 1 legit, considerandum.

e Pro luxit; edit. 1 habet lux.

f Editio 1 notat annum DCCCCXV; quod erratum est, ut jam monuimus.

g Hundius ipsum vocat comitem a Spanheim & Artenburg. Bucelinus item, in sua Germania tomo 1 sub finem, nominat inter illustres familias qui primis XII Ludis equestribus interfuerunt, Spanheimensem; atque iterum inter S. R. I. Comites recenset Spanheimios. Unde patet, familiam & antiquam & perillustrem esse: quæ & potest ex regali oriunda fuisse. Quod non vacat mihi ulterius examinare.

h Habet editio 1, in gratia.

i Desideratur ei in edit. 1.

k Ita editio 2, recte. Et aliud in ore, deest in 1.

l In eadem deest secunda particula, ut.

m Fuerit ecclesia illa in pago Pluënbach; quandoquidem scribat Hundius illa de re his verbis: Ferunt quod, cum Hartwicus in Pluënbach pergens, ramum aridum casu de arbore carpsisset, statim in ejus manu floruerit. Unde adhuc loco nomen Pluënbach superest. Quod nempe a Germanico Pluen, aliis Bluen, Florere; & Bach, fluvius compositum sit; eo quod illuc pergenti Hartwico ramus aridus in manu floruit. Atque hodiedum signatur in tabulis geographicis Pluenbach fluvius & Pluenbach vallis, ad quinque circiter milliaria Germanica communia Salisburgo meridiem versus.

n Edit. 1, exierit.

o Edit. 2 hic legit, specialiter.

p Edit. 1, paretur.

q Non facti, abest ab edit. 2.

r Utraque editio Canisiana habet ipsa. Forte melius legeretur ipse, ut referatur ad Hartwicum; quia continuo sequitur de ipso: & paulo superius dicitur idem ipse arca Domini fuisse.

s Editio 2 legit, Quid enim nisi virtutis extitit.

t Speculatio. Editio 1, speculo.

u Utraque iterum editio Vitæ Canisiana scribit, Hartwicum obiisse anno episcopatus sui XXXIV; alii, XXXIII; Hundius XXXII. Qua de re in Comment. num. 14 diximus. Præferendus est prior numerus, qui cum aliis temporum characteribus, ibidem in vita & alibi expressis, recte convenit, indicatque, Hartwicum diem supremum obiisse versus finem anni MXXIII, certe post VIII Novembris: ipsumque diem signat chronicon Salisburgense XIX Decembris.

x Hic inter [] adjicimus, quæ tantum in editione 2 Canisii leguntur post vitam hactenus datam, sub novo hoc titulo: De S. Hartwico Archiepiscopo: videnturque veluti præfatio ad miracula,& posterioris Auctoris esse. Si enim idem foret cum priore, cur quæ hic narrantur de miraculosa Hartwici electione, non potius suo loco, ubi de electione ejus agitur num. 3, retulisset?

y Hic in editione secunda iterum repetitur titulus talis, De miraculis ejus post mortem; qui in prima nullus est.

z Domini prætermissum est in edit. 1.

aa Hinc concludi potest, lumen ad sepulcrum Hartwici olim foveri consuevisse, in signum sanctitatis ejus & populi cultus.

bb Edit. 2, parebat.

cc Edit. eadem, aliquid mysticæ fuisse significationis.

dd Edit. 1, parata.

ee Edit. 2 OEnum scribit; Germanis vulgo, Inn; notus fluvius, qui ubi proxime Salisburgum respicit, facile 20 leucis ab eo distat.

ff Ab editione 1 abest, contracta.

APPENDIX
De corpore S. Martini, per S. Hartwicum Salisburgi invento ac translato.

Hartwicus Archiepiscopus Salisburgensis in Norico (S.)
BHL Number: 5659

AUCTORE C. J.

De hac inventione ac translatione, nulla in præmissis S. Hartwici Actis fit mentio: [Auctor Narrationis hujus quis sit:] apud Canisium tamen, post utramque vitam adjicitur illa de re Narratio, quæ in prima editione hunc titulum præfert: De Ottone imperatore. In altera vero hunc: De corpore S. Martini, episcopi Turonensis, quomodo huc, Salisburgum, sit allatum. Descripsi ego anno MDCLXXXVIII in Mellicensi celeberrimo Austriæ monasterio, e codice membraneo Ms. vitas Sanctorum mensis Novembris complexo, eamdem Narrationem, hoc præfixo titulo: Qualiter S. Martinus Juvavum venerit. Auctor Narrationis, illic seorsim a vita S. Hartwici positæ, nullus memoratur; ut dubitari possit, an vere illam scripserit Discipulus S. Eberhardi archiepiscopi Salisburgensis, qui vitam S. Hartwici & aliorum ejusdem ecclesiæ præsulum scripsisse, apud Canisium perhibetur. Si memoratus S. Eberhardi Discipulus Narrationis auctor est, scripta fuit versus exitum seculi XII.

[2] Sed mihi quidem verosimilius est, alium ab illo auctorem fuisse, & fortassis integro seculo posteriorem, qui talis translationis atque inventionis nullam in vita S. Hartwici mentionem inveniens, putansque, [an alius a scriptore vitæ S. Hartwici.] factum ad laudem Viri sancti & ad decus ecclesiæ Salisburgensis pertinere, illud ex traditione majorum, ut ait, descripserit atque ad posteros transmiserit, qui deinde monumenta ecclesiæ Salisburgensis colligentes, & Canisio, ut excuderentur, suppeditantes; vitæ Hartwici, ad quem pertinere videbatur, appenderint. Imo, quia in vita ipsa dictarum translationis atque inventionis nulla mentio fit, arguitur, auctorem vitæ nullam illarum notitiam habuisse, aut certe non credidisse rem sibi constare; alioquin enim suo loco in contextu vitæ retulisset, uti alia quæ minus notabilia videri possunt, aut saltem indicasset, se seorsim daturum illarum descriptionem. Hinc considerans, fratres Mezgeros in sua Historia Salisburgensi pag. 292 fateri, autographum. Discipuli S. Eberhardi non adesse, sed tantum apographum, anno circiter MCCLXXXIV scriptum; hæc, inquam, considerans, quæro, undeipsis innotuerit, autographum a Discipulo S. Eberhardi scriptum fuisse. Mihi sane magis probatur ex jam dictis, non illum, sed posterioris ætatis auctorem esse; atque adeo apographum quod vocant, ipsum autographum censeri posse. Quod enim in pluribus mendosum sit; id æque a manu auctoris, atque a librarii, potest profectum esse. Si igitur aliud argumentum non habetur, cur Narratio illa tribuatur Discipulo S. Eberhardi, tamquam auctori, quam quod apud Canisium subjungatur vitæ S. Hartwici, cujus ille auctor esse creditur; nihil certo evincitur: cum eadem Narratio in codice Mellicensi seorsim referatur absque auctoris indicatione.

[3] Verum hæc de auctore, & tempore quo scripserit, utcumque se habeant; [Narratio Salisburgensium.] id certum est, ex illa Narratione scriptoribus rerum Boicarum, Aventino, Hundio, Brunnero, Mezgeris, aliisque innotuisse quæ de præsentia corporis S. Martini Salisburgi narrant. Solus inter illos Brunnerus Narrationem improbat; cui tamen exteri, & imprimis Galli, ut mihi quidem videtur, suffragabuntur. Res tanti est, ut mereatur indagari propius, quo sua gloria & possessio sacri corporis, seuSalisburgensibus, seu Turonensibus probabilior reddatur. Illud autem ut Salisburgensibus adjudicari possit (nam apud Turonenses certa possessio fuit usque ad medium seculi X, nullis contradicentibus) oportet discutere argumenta, quæ novam possessionem ejusdem corporis illis addicunt: inter quæ primum omnium & præcipuum censeri debet Narratio, de qua diximus. Illa ex codice Mellicensi cum duabus Canisii editionibus collata, perexiguo discrimine, talis est.

[4] Accepimus a patribus nostris, quod Otto imperator Hispaniam cum multo apparatu profectus, [Otto Imp. clam accipit corpus S. Martini Turonibus,] in civitate Turoniorum hospitandi gratia ingressus est; ubi per aliquot dies cum magnatibus suis moram faciens, mansionarios simul & custodem pretio corrupit a, & sic corpus B. Martini auro & argento latenter comparavit. Datis ergo quæ pepigit, recepit quem voluit, regreditur festinus ad patriam, furtim deferens tanti corporis glebam. Quia vero tam pretiosum thesaurum suo vectigali contineri, duxit indignum; archiepiscopo Juvavensi Herolfo, sibi ut credidit fidelissimo, tradidit conservandum, sibique, ubi & quando præciperet proferendum b. At ille gaudenter suscepit & in suam ecclesiam pie transvexit; criptam in qua eum abscondit, suo nomini consecravit; socios sibi adjurat, ut lateat, titulo litterali consignat, ut pateat; ut quod lingua nesciret, hoc intitulatio c posteris propalaret.

[5] [quod defertur Salisburgum,] Decedente itaque aliquo tempore, citatus ad curiam venit, ubi a Rege de supradictis requisitus, respondit; Sanctum quem quæritis, in sanctuario permanendum reposui, unde amodo nullatenus debet removeri. Tunc Imperator, se defraudatum considerans, irascitur: at ille fugam iniit, ne si expectet, in aliquo periclitetur d. Tunc Henricus Dux, frater Imperatoris & quidam milites, Plangenses scilicet, Regi placere volentes, quia & ipsi Salisburgensi ecclesiæ inimici fuerunt, ipsum persequuntur, ut feriant, quem sævientes arripiunt & excœcant: sic nec ille reddidit, nec Imperator rehabuit; sed vir bonæ memoriæ Herolfus reposuit e, & usque ad tempus B. Hartwici reconditum latuit.

[6] [ibique a S. Hartwico invenitur,] Igitur B. Hartwicus, nescio quo casu, hoc inveniens, sed, ut reor, cœlitus inspiratus, vel titulo edoctus, invenit & solenniter & eminentius transtulit, & hospitatum hospiti, Martinum scilicet B. Rutberto consepelivit & digne, apostolis parem, Bavaricæ gentis sociavit apostolo, quorum uterque sicut in una continentur tumba, sic invicem consociantur in f gloria, sepulturam quoque eorum argento simul vestivit & auro, ut dum in thesauro decus appenditur, quam splendida, vel potius quam pretiosa sit eorum virtus, significetur. Quod vero corpus B. Martini B. Rutperto consepultum sit, miraculis, quæ per ipsos fiunt creditur; & ut nulli dubium sit, antiquorum patrum legimus testimonio approbatum fuisse.

[7] [& verum ejus esse corpus probatur.] Cum etenim aliquando Ratisbonæ imperator Heinricus quartus rexit concilium, inter duos archiepiscopos Gebehardum Juvavensem scilicet, & Adelbertum Bremensem, coram omni curia altercatio facta est: qui, ut verum fatear, omni virtute commendabiles [erant] & honore invicem prævenientes, in die S. Martini coram Rege officium celebrare Juvavensis Bremensem monuit At ille indigniorem se judicans, restitit & in hæc verba prorupit: Constat, O Gebeharde, quod mihi instanter præmineas, cum vel g Apostolicæ sedis legatione recenseas, vel quia in solennitate Sancti, cujus corpus Juvavum continetur, pallio indui debeas: hoc enim tam a progenitoribus meis, quam ab ipso Imperatore percepi, Martinum in vestra ecclesia contineri. Celebravit ergo Gebehardus Juvavensis, indutus pallio, cessit alter, ut utriusque commendatio nostræ sit veritatis attestatio. Hujus itaque rei non incertus bonæ memoriæ Hartwicus episcopus, absconsum in obscuro, sustulit, & supplicantium fidelium aspectibus honorifice reposuit. Hæc ideo hujus patris nostri Hartwici gestis inscripsimus, ut dum bona quæ fecit attendimus, cum utrisque, Martino scilicet & Hartwico, de terrenis ad cælestia meritorum vice transferri curemus.

VARIA LECTIO

a Latenter deest in Canisii editione 1.

b Editio 1, perferendum. Edit. 2, præferendum.

c Convenit editio 2. Prima habet intitulato.

d editio 2, periclitaretur.

e Quæ hinc sequuntur, recte habent in Ms. nostro: at in utraque editione sic vitiata sunt, ut sensum idoneum non faciant.

f In gloria. Deest in edit. 1 particula in.

g In edit. 1 hic repetitur particula cum, tamquam præpositio.

DISQUISITIO
In Acta præmissa de translatione corporis S. Martini.

Hartwicus Archiepiscopus Salisburgensis in Norico (S.)

AUCTORE C. J.

[Narratio, ex traditione accepta,] Ut de diversitate titulorum, & separatione Narrationis a vita S. Hartwici in codice Mellicensi, nihil amplius dicam; incipit Narratio, Accepimus a patribus nostris, quod manifeste declarat, per solam traditionem cognitafuisse auctori, quæ scripsit. Quamobrem & parum distincte historiam refert, & multa confundit, & a notis temporum singularibus abstinet. Quis enim Otto imperator Hispaniam cum multo apparatu profectus est? primusne, an secundus, an tertius istius nominis, qui annos circiter LXIV continuos imperium tenuerunt? Primus utique Otto, cujus tempore Herolfus, aliis Heroldus, vixit, intelligi debet; sed quo is imperii sui anno, qua de causa, quid in Hispania acturus; o profectus est, & quidem cum multo apparatu, relicto imperio proprio, per regnum alienum, longissimo itinere? Nemo ullus scriptor idoneus omnium, qui propius ad tempora Ottonis accesserunt, seu Germanus, seu Gallus, sive Hispanus, sive alius, talis profectionis scitur meminisse; quamvis eorum multi gesta Ottonis luculenter prosecuti sint, etiam minuta memorantes. Quæ iterum causa fuit, cur in Hispaniam, longe positam, proficiscens, per aliquot dies cum magnatibus suis moram faceret in civitate Turoniorum? Quid? Religiosissimum Imperatorem publice apud posteritatem criminari simoniæ & sacrilegii? dum asseritur auro & argento latenter comparasse corpus S. Martini, corruptis pretio custodibus. Cur denique iter in Hispaniam, quod multo cum apparatu susceperat, prosecutus non est; sed accepto corpore S. Martini, festinus regreditur ad patriam; acsi propterea tantum venisset?

[9] Est etiam incredibile, Herolfum archiepiscopum fidem, [parum sibi constat.] imperatori ac domino suo datam, ausum fuisse coram ipso violare, negando, se illi redditurum sacrum pignus, quod ubi & quando præciperet imperator, proferendum reddendumque promiserat. Atque sic nec Herolfus reddidit, nec Imperator rehabuit corpus. Quasi vero, quod in alterius regno fraudulenter, uti habet Narratio, acquisierat Imperator, non potuisset a suo subdito violenter, salva justitia, repetere ac rehabere. Excæcatum fuisse Herolfum, novi, idque testantur scriptores coævi: attamen id factum non est tali de causa, qualis hic adstruitur; sed multo sceleratiore, eaque non una, uti, Herolfo adhuc superstite atque contumace, scribit Joannes PP. XIII anno DCCCCLXVII in concilio Ravennate, apud Labbeum tomo 9 col. 674, quodnempe Heroldus pro sua culpa & perfidiæ temeritate excæcatus sit, eo quod ecclesias Dei exspoliaverit, thesaurum paganis erogaverit, seseque eis junxerit in Christianorum necem & deprædationem, contraque dominum & piissimum imperatorem; suum seniorem, rebellis & infidelis extiterit, confugiendo scilicet ad Hungaros tunc paganos, eosque in perniciem patriæ adducens; quando & captus fuit in bello & excæcatus ab Henrico duce Bavariæ, fratre Imperatoris, ut nonnulli scripserunt: quod tamen a se factum esse, ipse Henricus negavit, dum illa super re, morti proximus, interrogaretur.

[10] [Deberet iter Ottonis in Hispaniam] Habet item Narratio, quod post surreptum e Gallia S. Martini corpus & in Germaniam transportatum, Herolfus ab Imperatore ad curiam citatus fuerit: verum de tempore & loco, quando & ubi curia illa habita sit, nihil memoratur: tantum indicatur, ibi simul fuisse Imperatorem, fratrem ejus Henricum, & ipsum Herolfum: ex quo concludi potest ac debet, id ante annum DCCCCLV, quo Henricum obiisse, certo constat ex Dietmaro nostro Ms. ex Reginone, [ante annum 955 susceptum fuisse:] Hermanno contracto, Schafnaburgensi, aliisque. Eatenus autemtantum occupationis Otto imperator habuit bellando cum domesticis suis intra imperium, filio Ludolfo, fratre Henrico, propinquis aliis aliisque principibus; item extra, cum Slavis ad septemtrionem, cum Bohemis & Hungaris ad Orientem, cum Italis ad meridiem, cum Gallis, ad Occidentem; ut vix respirare potuerit, nedum cogitaverit de longinqua expeditione suscipienda per regnum alienum gentemque sibi æmulam, usque in Hispaniam, [quod fieri vix potuit] Longissima, quam umquam adornavit in Galliam, profectio incidit in annum DCCCCXLVI, quando Parisios atque Rotomagum usque penetravit cum exercitu, evocatus a rege Ludovico in auxilium. Qua de re ita scribit ad annum illum Regino: Ludovicus rex, a suis regno expulsus, auxilium petens, regem Ottonem adiit; &, ut desideraverat, obtinuit. Nam valida manu Rex Galliam intravit & Remensem urbem & Laudunum aliaque castella quamplurima, firma & munita, Ludovico reddi fecit; ipseque hostiliter usque Rothomagum pervenit. Inde omnibus pene, excepto Hugone, Ruodberti filio, regni majoribus Regi suo subactis, in patriam se greditur; longe relictis Turonibus.

[11] [Alia minus recte narrata.] Sequitur; Quod vero corpus B Martini B. Rutperto consepultum sit; miraculis, quæ per ipsos fiunt, creditur. Ut prudenter credatur, oportebat saltem aliquot recensuisse miracula; quod & gloriæ illorum, cui studet Auctor, amplificandæ profuisset: debuisset quoque ostendere, non unius tantum Rutperti, sed utriusque patrocinio obtenta fuisse. Adhæc, quia miracula non prodit, quæ facta sunt, videri etiam hinc potest Auctor Narrationis, alterius genii fuisse, quam fuit Discipulus S. Eberhardi, qui in vita S. Hartwici miracula diligenter annotavit, neque hic voluisset illa negligere, si idem etiam Narrationis auctor fuisset. Ut vero nulli dubium sit, Martinum Rutperto consepultum esse, id antiquorum patrum legimus testimonio approbatum fuisse. Quinam isti patres sunt? Gebehardus Juvavensis & Adelbertus Bremensis, archiepiscopi; quorum cum alteruter Ratisbonæ coram Henrico IV imperatore, festo S. Martini, Sacris operari deberet, Bremensis honorem illum Juvavensi detulit; quia, inquiebat, tam a progenitoribus meis, quam ab ipso Imperatore percepi, Martinum in vestra ecclesia contineri. Ecce iterum nuda traditio, nulla scriptoris assertio, post centum facile annos, ex quo res gesta dicitur. Creatus fuit archiepiscopus Juvavensis Gebehardus anno MLXI, defunctus est Bremensis Adelbertus MLXXII, quando imperator Henricus IV annum ætatis suæ agebat XXIII aut IV. Quamobrem congressus ille triumvirum prædictorum Ratisbonæ concludi debet intra annum MLXI & MLXXII: quo spatio temporis, vellem mihi ex idoneo scriptore ostendi, Imperatorem Ratisbonæ fuisse; atque cum illo ibidem fuisse duos episcopos prænominatos: quod mihi sola Narratio, de qua agimus, non persuadet.

[12] Hujus itaque Narrationis ejusque Scriptoris auctoritate usque adeo elevata, [Ostenditur, corpus S. Martini perpetuo mansisse Turonibus,] ut ipsis prudenter credi non possit, corpus S. Martini Turonibus Salisburgum tempore Ottonis I imperatoris aut alterius fuisse translatum; inquiramus, an post illud tempus adhuc apud Turones fuerit; quod omnino tenendum est, quamdiu non probatur meliori modo, inde ablatum fuisse. Rem clarius docebunthistoriæ probatiores, quam sit præmissa Narratio. Annales Benedictinorum tomo 4 ad annum Christi DCCCCLXXXV scribunt, [ac fuisse anno 984,] Rotbertum, virum nobilem, famosum & castum, Salmurensis monasterii abbatem ex monacho electum fuisse, qui ad tumulum S. Martini quot annis, S. Florentii exemplo, adire consueverat. Igitur tunc æque ibi erat sacrum corpus, ac fuit tempore S. Florentii, quod uterque venerabundi quot annis invisere consueverunt. Neque dicas, ignorasse Rotbertum cum Gallis suis, corpus ablatum fuisse, quia id clam factum fuit. Non enim diu id potuit Gallia ignorari, postquam in Germania id publice scitum fuit, dum in publica curia sacrum pignus repetente imperatore Ottone, Herolfus archiepiscopus negavit, se illud, jam Salisburgi quiescens, redditurum, atque ipse propterea a militibus quibusdam, comitante illos Henrico ipsius Imperatoris fratre, captus atque oculis privatus fuisse legitur in Narratione.

[13] Adalbertus episcopus Pragensis, a Gregorio PP. V, anno DCCCCLXXXXV creato, Roma ad diœcesim suam remissus, [anno 995] cum Ottone III, abeodem Papa tunc imperiali corona donato, venit Moguntiam; inde vero, uti ambæ ejus vitæ, a coævis monachis scriptæ, & ad diem XXIII Aprilis a majoribus nostris illustratæ, testantur, perrexit Turones, S. Martino iter suum in Bohemiam & futurum, quod divinitus didicerat, martyrium suum commendaturus. Qua de re vitæ secundæ verba, quæ præsentiam corporis S. Martini pro illo tempore Turonibus confirmant, hæc sunt num. 29: Adalbertus causa orationis Turoniam pedester petiit, ubi corpore jacens, beneficia præstat, qui nullo loco clamantibus se negat, baculus pauperum, dulcissima mater peccatorum, benignus Martinus, & larga manu dare paratus. Hæc scripta fuerunt quadraginta ut minimum annos, postquam furtiva translatio sacri corporis perhibetur facta fuisse Salisburgum; & scripta fuerunt a monachis Germanis; & Germanus fuit Adalbertus, idemque Ottoni III imperatori perquam familiaris, qui peregrinationem in Galliam ad corpus S. Martini instituit, non Salisburgum; ut plane tum nullus somniaverit, Salisburgi corpus illud esse, quod in Galliis apud Turonos orationis causa frequentabatur.

[14] [sub annum 1012,] Anno MXXII obiit. Herveus, S. Martini Turonensis thesaurarius, vir multis titulis commendabilis, cui Donodeus abbas S. Martini Lemovicensis extitit familiaris, atque ipso favente, S. Martini brachium surripuisse & in suum monasterium asportasse fertur apud Mabilionem in Annalibus ad annum 1012, pag. 225. Sciverit sane Herveus, ecclesiæ Martinianæ & reliquiarum ejus custos, corpus Patroni sui sanctissimi illic tum adhuc servari, cum ejus brachium permisit auferri: Porro an id factum ante fuerit, quam idem Herveus novam S. Martini ecclesiam, a se constructam, curavit dedicandam; an vero post, equidem ignoro. Id scio, quod in vita ejusdem Sancti, Turonibus anno 1699 Gallice edita pag. 322 ex Chronico Turonensi legatur, Herveum, dum novum ordiebatur ædificium, ne quid irreverentiæ accideret sancto corpori, illud curasse tantisper alio deferri; atque absoluto opere in dedicatione ejus solenni, IV Nonas Julias, eodem denuo transtulisse. Quod etiam testatur Glaber Radulfus scriptor contemperaneus lib. 3 cap. 4, his verbis: Expleto itaque opere, accersitisque plurimarum urbium episcopis, opus prædictum Deo consecrari studuit: ipsoque die sanctum Dei confessorem Martinum intro, sicut decebat, reposuit. Venerabatur enim eo die præteritæ dedicatio basilicæ, quarto videlicet Nonarum mensis Julii.

[15] [anno 1322] Trecentis & amplius post hæc annis, quibus sacrum corpus ibidem immotum mansit, venit Turones Carolus Pulcher, Francorum rex ab initio anni MCCCXXII (uti scribit Auctor vitæjam citatæ, ex monumentis antiquis) cum bulla Papæ Joannis XXII, permittentis, ut caput S. Martini a reliquo corpore separaretur; quod & factum est die I Decembris, præsentibus Rege, Regina, Archiepiscopo Viennensi, episcopis Carcassonensi, Atrebatensi, Cenomanensi, Carnutensi, pluribusque aliis. Ubi conditorium fabri perforarant, ut pateret aditus; ingressi presbyteri, extraxerunt sacram arcam, obtuleruntque episcopo Carnutensi, qui ipsam aperuit. Intra, inquit Auctor, inventum fuit corpus in vase alabastrino, circumdatum panno serico, quo ante annos circiter DCCCL involutum fuerat a S. Perpetuo. Apposita ejusdem sigilla fuerunt recognita, uti & scedula ejus manu scripta, hac epigraphe: Hoc est corpus beati Martyni episcopi Turonensis. Separatum deinde reverenter sacrum caput a busto suo idem Episcopus Regi Reginæque venerabundis osculandum obtulit. Tum ad canonicos conversus ita fertur locutus: Mementote Fratres mei carissimi, me in manibus tenere caput beatissimi confessoris Martini, patroni vestri; & reliquum corpus reliquisse involutum, eodem in loco, unde extraximus. Mox cantatus fuit hymnus, Te Deum; atque interea Episcopus adjuvante Rege, sacrum caput composuit in hierotheca aurea, pretiosis gemmis interstincta; quam Rex sua liberalitate præparandam curaverat. Plura huc spectantia legi possunt apud citatum auctorem.

[16] [anno 1453] Reconditum quoque corpus suo loco fuit, ut dictum est; indeque rursus productum anno MCCCCLIII, collocatumque in arca aurea, multo magnificentiore quam illa, ubi eatenus conditum fuerat, sumptus arcæ impensos præstantibus, partim rege Carolo VII, partim Capitulo ecclesiæ Turonensis. Nec minor hujus actionis solennitas fuit, quam præcedentis. Transtulit tunc Sacrum corpus Ludovicus de Harcourt, archiepiscopus Narbonensis, assistentibus ei episcopis, Engolismensi & Malleacensi, die X Martii anni jam dicti; præsentibus aliis pluribus episcopis, item Cancellario Franciæ, Regis personam repræsentante; Duce Aurelianensi & frequenti aliorum regni principum numero. Elapsis inde quatuor mensibus, eadem arca, denuo de sub altari extracta, propatulo loco sub tholo in magnifico pegmate collocata fuit una cum aurea hierotheca, in qua caput S. Martini custoditur, ceterisque Sanctorum ecclesiæ Turonensis episcoporum pretiosissimis urnis. Quod pegma undequaque muniebatur cancellis, primum ferreis, quibus deinde, anno MCCCCLXXIX argenteos substituit Ludovicus XI rex, eximius S. Martini cultor, exemplo majorum suorum plurium: a quorum exemplis recedens Fanciscus I, jussit anno MDXXII septum illud argenteum, invitis canonicis probisque omnibus, violenter tolli & in monetam converti: ex quo suspicatur Auctor vitæ Martinianæ, atque ante ipsum alii, multa adversa, & præcipue cladem Ticinensem, quæ tertio post anno accidit, Regi evenisse, vindicante S.Martino injuriam sibi illatam. Quod non mera suspicio sit, si verum est, quod idem Auctor notat, Regem fugientem, in prædio, quod Carolus Magnus olim ecclesiæ S. Martini pro sua religione ac munificentia obtulit, captum fuisse.

[17] Supervenit etiam non multo post per Gallias hæresis Calviniana, [denique an. 1562.] impia gens, quæ anno MDLXII ecclesiæ Turonensi extremam cladem intulerunt, prosanantes sacra, evertentes altaria, præcipitantes Sanctorum statuas, eorumque venerabilia ossa, ab annis amplius mille catholico ritu ibidem in veneratione habita, igne consumpserunt, interque illa etiam patroni urbis sanctissimi Martini, inspectantibus aliquot canonicis, luctuosæ indignissimæque rei testibus. Fuit tamen qui paucas corporis reliquias clam subduxit grassantium furori; quas etiam paulo post ecclesiæ suæ restituit, & posteritas huc usque debito honore prosequitur. Atque hæc de continuata præsentia corporis S. Martini, Turonensis episcopi, in sua ecclesia plusquam satis. Videant igitur Salisburgenses, quam fidem mereatur Narratio sua, cujus præcipue auctoritate corpus illud sibi vendicant. Si magis verum est, quod ibidem legitur, S. Hartwicum Salisburgiinvenisse Sancti alicujus corpus, cui etiam Martini nomen adscriptum fuerit; non habeo quod contradicam. Ipsi viderint. Dico tantum, S. Martini Turonensis episcopi non fuisse, nec esse. Dico etiam, ut ne fidant Narrationi suæ supradictæ, ex qua reliqui scriptores sui sua sumpserunt, nec majorem faciunt auctoritatem, etiamsi mille id affirmarent.

[Ad Diem XV]

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 1011 col. 2 prope a fine, ubi de S. Bartholomæo ℣ 2 — Cartusiæ Tornacensis — l — Bruxellensis —

Pag. 1012 in fine Prætermissorum de S. Mercurio, deleantur versu penultimo atque ultimo verba sequentia — eo die quo etiam est in Martyrologio Romano —

Ibidem adjice ad calcem commentarii de S. Cerdone episcopo Alexandrino.

[4] Hactenus Magister noster secundum ideam chronologiæ, [Tempus episcopatus reformatum.] quam de episcopis Alexandrinis sibi tunc formare cœperat: quam tamen post annos aliquot oculis sibi caligantibus commisit socio nostro Sollerio perficiendam. Hic vero in primis episcopisordinandis ducem, qua potuit, Eusebium secutus, multa aliter digessit, & successiones episcoporum inter se propius connexuit. Quam ejus operam ita probavit Papebrochius, ut suæ præhaberi voluerit, jusseritque, quæ subinde de sanctis Alexandriæ episcopis in Actis Sanctorum lucubravit, juxta novam hanc chronologiam reformari: idque faciendum hic in S. Cerdone, etiam scripto annotavit. Circumscribens igitur Chronologia nova episcopatum S. Cerdonis, ingressum ejus collocat et Eusebii Historia, anno primo Trajani imperatoris, cœpto a XXVII Januarii anni XCVIII æræ vulgaris, quo & obierat decessor ejus S. Abilius sub finem Augusti mensis; exitum vero constituit anno CVII die V Junii in Sabbato. Hæc pluribus tractata videri possunt in dicta Chronologia ante tomum V. Junii nostri, & hic sufficiunt ad judicandum, quomodo chronologia Papebrochii, num. 2 præposita, ex voluntate ipsius reformanda sit.

[5] [Dies obitus quis potior.] Interim mihi dubium superest, utrum dies obitus S. Cerdonis adscribi debeat V, an XV Junii. Posteriorem elegit Papebrochius ex Hagiologio ecclesiæ Habessinæ, ubi invocatur & colitur XXI Bunæ, quod est XV Junii: prior vero dies desumitur exchronico Orientali, per Ecchellensem latine translato, ubi notatur defunctus die Sabbati XI Bunæ, seu V Junii. Quid dicam? Chronicon illud orientale convincitur in Chronologia nova, identidem aberrare in multis, & sæpius in diebus hebdomadæ, quibus obitum episcoporum solet affigere. At vero dies, quibus coluntur Sancti, in fastis ecclesiasticis notati, censeri potius debent dies obitus, quam quivis alii, qui dubia fide alibi signantur. Atque hinc puto, Acta S. Cerdonis rectius ad hunc diem XV Junii relata esse, quam ad V.

Pag. 1017 ante num. 18, [S. Viti miraculum Corbejæ.] ad calcem præcedentis adjungatur — Huc etiam spectant, quæ ex oppido S. Angeli in Piceno, mihi anno MDCCI submissa fuerunt, publico instrumento testata, de costis S. Viti, illic in ecclesia PP. Augustinianorum, & Recineti in ecclesia Societatis Jesu cum veneratione singulari servatis, in hæc verba. Habemus & costam S. Viti martyris, cujus & patrocinio curantur homines & jumenta, infecta tactu rabidi canis vel alterius bestiæ. Hujus altera costula tamquam Patroni urbis Recinetensis, asservatur in templo Societatis Jesu, dicato dicto sancto Martyri.

Pag. 1018 col. 1 in fine, deleantur inclusa parenthesi ac reponantur — (qui coronatus imperator a Leone PP. IV anno DCCCXLVIIII vivente adhuc patre Lothario; cum eoque partim, partim solus imperavit annos XXVI.) —

Pag. 1020 post Commentarium addatur

APPENDIX I
De patria sancti Viti & Sociorum martyrum.

Vitus, Martyr Siculus: a quo forte diversus unus Synonymus alius, Romæ passus (S.)
Modestus, Martyr Siculus: a quo forte diversus unus Synonymus alius, Romæ passus (S.)
Crescentia, Martyr Sicula (S.)

AUCTORE C. J.

His omnibus de SS. Vito, Modesto & Crescentia, editis lectisque in Sicilia, [Ex quo portu fugerit S. Vitus.] allatæ mihi fuerunt inde anno MDCCIII ex Mazara, civitate antiqua, in ora ejus meridionali, Africæ objecta, non unæ litteræ a P. Nicolao Burgio, Societatis nostræ, patriæ istius suæ studioso & locorum vicinorum perito. Is, respiciens ad num. 5 Commentarii nostri prævii, ubi legitur ex Observationibus Cajetani, portum ex quo S. Vitus ab angelo monitus, solvit, atque in Lucaniam delatusfuit, monstrari ad promontorium, quod a Sancti ibidem ecclesia, S. Viti Caput hodiedum dicitur; notat, promontorium illud, Caput S. Viti appellatum, situm esse in latere occidentali Insulæ, qua & Italiam spectat. Ibi templum quidem percelebre sub S. Viti nomine, frequentari a peregrinis, curationem a morsu canum rabidorum atque ab invasione dæmoniorum exorantibus: verum ex illo portu Sanctum fugientem non solvisse; eo tamen credi ex navigatione invectum, miracula perpetrasse: in cujus rei memoriam ecclesia ei ibidem extructa fuerit. Portum autem, e quo primum solvit, fuisse ad Selinuntem fluvium, qui ex parte orientali ad mille passus a Mazara urbe in mare influit ibidemque hodiedum extare alteram insignem ecclesiam sub ejusdem sancti Martyris invocatione & ab incolis Mazaræis eo titulo, quod inde solverit, venerabundis visitari.

[34] Addit Burgius, sitam Mazaram esse inter fluvios Selinuntem, [Situs urbis Mazaræ,] in plaga, ut diximus, orientali ad mille passus distantem, & Mazaram, seu fluvium, seu torrentem, qui occidentalem urbis, cui nomen dedit, partem alluit. Uterque fluviusscriptoribus antiquis notus est, Plinio, Ptolemæo, Diodoro Siculo, qui ultimus apud Cellarium citatur his verbis ex lib. 13. cap. 54. Ἀννίβας ἀνέζευξεν ἀπὸ τοῦ Λιλυβαίου, τὴν πορείαν ποιούμενος επὶ Σελινοῦντος ὡς δ᾽ ἀπὸ τὸν Μαζάραν ποταμὸν παρεγενήθη, τὸ μὲν παρ᾽ αὐτὸν ἐμπόριον κείμενον εἷλεν ἐξ ἐφόδου. Annibal castra ex Lilybæo movens, adversus Selinuntem proficiscitur: cum vero ad Mazaram fluvium venit, situm ibi emporium in transitu cepit. Unde & colligas antiquitatem Mazaræ & situm & opulentiam, qualis solet in emporiis esse. Opulentiorem quoque, & incolis frequentiorem fuisse, quam modo sit, colligitur ex institutione episcopatus in illa urbe sub annum MC, cujus hodiedum proventus annui ascendere dicuntur ad XVI millia Scutorum; & numerus incolarum, ex computatione anni MDCLX, ad millia XVIII.

[35] Jam vero cum e portu, Mazaræ proximo, fugerit, [quam Viti patriam fuisse,] adhuc puer Vitus, post cruciatus a præside urbis & ipso patre suo illatos, utique eadem illa civitas ei natalis fuit, eo magis, quod nullaalia per viciniam totamve insulam id sibi decoris vendicet. Sunt quidem, qui Lucanis extra insulam in hodierno regno Neapolitano, intra flumina Silarum atque Laum, ex parte maris Tyrrheni positis, patriam S. Viti attribuant; sed illi scriptores recentis ævi sunt: nec scio unde id veritatis securi hauserint. Et vero, si Vitus admodum puer e Sicilia se fuga subduxit, quomodo in Lucania natus fuerit, quam ante suum eo appulsum numquam viderat. Certe in Sicilia natum fuisse & prima pro fidei confessione tormenta sustinuisse, Martyrologorum omnium antiquorum conformis sententia est, Usuardi, Adonis, Flori, Romani parvi & omnium apographorum Hieronymiani, qui unanimiter Vitum & socios Modestum atque Crescentiam Siciliæ attribuunt.

[36] Alia pro eadem sententia in favorem Mazaræorum afferre possim monumenta, [multis ostenditur,] etiam antiqua, templa, inscriptiones, libros, famam publicam, traditiones patrias, frequentiam ibi & antiquitatem nominis Viti. Pauca sufficiet adducere. Ecclesia S. Viti ad portum, ubi ipsum conscendisse navim dictum est, præfert in frontispicio marmori insculptos antiquitus hos qualescumque versus, quiseculum XI aut sequens sapiunt, quia Leonini sunt.

Vite, baro Christi, qui cælestia regna petisti,
Urbs tua Mazara clementer sit tibi cara;
Ne subita morte pereamus cum labe forte,
      Nec canum rabie, Præsul adesto pie.

Est etiam in eadem ecclesia inscriptio altera, sub antiquissima pictura characteribus Longobardicis expressa hoc modo: Templum sanctissimis, Vito, Modesto atque Crescentiæ, concivibus suis, hinc navim conscendentibus, Mazarenses erexerunt. Octavius Cajetanus ex Arsenio, monacho Basiliano, qui græce scripsit de S. Vito, & seculo IX floruerit in Sicilia, citat inde hunc textum in Idea pag. 87: Certamen sanctorum Christi martyrum, Viti, Modesti, atque Crescentiæ Mazarensium, videlicet patria.

[37] [etiam ex actis publicis;] Multorum ad idem probandum argumentorum instar sit, libellus quem civitas anno MDCXIV obtulit illustrissimo episcopo suo D. Marco la Cava, supplicans ut S. Vitum, tamquam civem suum, juberet civitatis patronum seu protectorem esse. Ecce ipsum. Spectabiles Jurati inclitæ urbis Mazariæ, Nicolaus Antonius de Federicis, D. Franciscus Ferro, Mutius Blanco, & Gabriel Spara exponunt illustrissimæ & reverendissimæ Dominationi vestræ, confecisse eos publicum instrumentum, cujus tenor hic est: In nomine Dei & Salvatoris nostri Jesu Christi. Amen. Anno ab ejus incarnatione MDCXIV die XXIII mensis Augusti, indictione XII; inclita urbs nostra Mazaria jam inde ab instituto in ea episcopatu ante annos ferme DXX, fuit eritque in perpetuum sub patrocinio sanctissimi Salvatoris Domini nostri Jesu Christi, ad cujus invocationem ille comes Rogerius, inito cum Saracenis prælio, ex equi lapsu ereptus, quo tunc loco stagnum erat, beneficii memor, victis fugatisque hostibus, ecclesiam sanctissimo Salvatori, ac salutis suæ victoriæque auctori extruxit dotavitque, & sedem episcopalem constituit. Exinde sanctissimum Salvatorem nostrum & peculiarem urbis nostræ patronum ac dominum coluimus & venerati sumus, cujus ope plurimis civitatem Mazariensem periculis belli, pestisque & famis liberatam sæpe ingenti cum fructu experti sumus.

[38] [quibus S. Vitus] Quoniam vero ad rectam urbis nostræ gubernationem & felicitatem plurimum interest alios habere patronos, qui Domino nostro Salvatori assistant, & pro illa in præsentibus necessitatibus intercedant; gloriosissimum martyrem sanctum Vitum civem nostrum (utque antiqua est penes nos traditio, & expressa doctissimorum virorum probatio) Mazariæ ortum, civitatis nostræ patronum adoptamus ac nominamus publicaque auctoritate decernimus ac declaramus; certo futurum sperantes, sanctissimum martyrem Vitum, qui pro caritate & naturali in patriam affectu, eam hactenus juvit, conservavit, auxit, diversisque beneficiis cives affecit suos, dæmonibus sæpenumero ejectis ex eorum corporibus peculiari cum benevolentia ac demonstratione, liberatisque variis ex morbis; ut his experimento probatum est, qui sancti martyris Viti auxilium imploraverunt, antiquam ejus ecclesiam adeuntes, [tamquam Mazaræ natus,] quæ haud procul Mazaria in littore a majoribus nostris ædificata est; unde S. Vitus cum nutritoribus suis Modesto & Crescentia, duce angelo, navigium ingressus, in Lucaniam pro Dei voluntate delatus est: certo, ut diximus, futurum sperantes, S. Vitum pluribus ac majoribus patriam civesque suos beneficiis affecturum, qui pluribus ac majoribus honoribus ipsum prosequentur, & ardentiori devotione, qua poterunt complectentur.

[39] Unde Mazariæ urbis studium & devotio erga S. Vitum martyrem & alumnum suum in futurum appareat, [eligitur urbis Patronus a populo,] a spectabilibus Juratis, videlicet a Nicolao Antonio de Federicis &c. ut supra, factus est præsens actus per me notarium, Jacobum de Avello, ad hoc specialiter vocatum & rogatum, coram Marco Blanco capitaneo, U. J. doctore (& aliis quinque, qui ibidem nominantur) pro testibus. Anno mense, die & Indictione præmissis. Ideo supplicant Illustriss. & Reverendiss. Dominationi vestræ, ut dignetur una cum ipsis spectabilibus Juratis ad præsentem actum devenire, & gloriosum martyrem S. Vitum, eorum civem, pastorali auctoritate in patronum ac defensorem urbis deputare & solenniter nominare ac declarare, qui Dei ac Salvatoris nostri throno assistat, patriam protegat & perpetuo tueatur. Et ita supplicat, ut Altissimus &c.

[40] Sequitur responsum & declaratio Episcopi. Jesus. [& ut talis confirmatur ab episcopo,] Attenta relatione facta per Sacerdotem theologum & U. J. doctorem, D. Bartholomæum Ficatri, nostrum vicarium generalem; & ex devotione quam gerimus erga beatum martyrem Vitum, fore & esse eligendum & deputandum & constituendum, pro pastorali auctoritate nos, Dei nomine repetito, his scriptis solenniter eligimus, deputamus & constituimus in singularem & particularem patronum, advocatum & defensorem nostrum & hujus nostræ inclitæ urbis Mazariæ, confirmando & approbando supradictum actum, factum per supplicantes: mandates propterea omnibus & singulis de clero nostro, quatenus ejusdem festum venerari & celebrare debeant solenniter sub ritu duplicis primæ classis cum octava; & insuper ab eisdem aliisque omnibus coli debere in hac urbe nostra ejusque territoriis, quemadmodum fieri consuevit in aliis majoribus solennitatibus sanctorum patronorum aliarum urbium: quatenus prædictus S. Vitus martyr, patronus & civis noster apud Deum & Salvatorem nostrum Jesum Christum dignetur pro nobis, pro clero nostro & pro tota hac nostra inclita urbe instanter orare. Subscriptum erat, Marcus episcopus Mazariensis: & infra, Registretur in Rollo privilegiorum inclitæ urbis Mazariæ sub die VIII Septembris, XIII Indict. MDCXIV.

[41] Minus etiam dubitabit, quin Mazara S. Viti patria fuerit, [In Sicilia & passus est & obiit,] quisquis mecum opinari volet, ipsum in Sicilia, postquam ibi multa passus fuit tormenta, etiam obiisse; atque aliena esse ab ipsius persona, quæ narrantur de alio forte S. Vito, qui in Lucania vel natus, vel diu commoratus, sanctitatis fama & miraculorum gloria celebris fuerit; ideoque dicitur a Diocletiano Imperatore Romam accersitus fuisse ad curandum ejus seu filium, seu filiam, a dæmonio insessam: quo expulso filiaque persanata, nihilominus ab eodem Imperatore jussus fuit graviora quam Vitus Siculus, tormenta Romæ sustinere, quibus omnibus superior, denuo in Lucantam revertit, ibique in pace quievit, uti tradunt Acta vulgata, quæ nunc extant& seculo nono extitisse videntur, aut etiam prius si velis. Ratio, cur opiner, S. Vitum Siculum in Sicilia martyrem obiisse, mihi est auctoritas primorum, quos habemus Martyrologorum; quorum omnium ecgrapha vetustissima sub nomine S. Hieronymi passim nota, constanter signant: In Sicilia. Natalis sanctorum Viti, Modesti & Crescentiæ; pro qua aliqui perperam scribunt Crescentiani: & quod inde consequitur, ibidem per tormenta finivisse vitam, asserendum est. Neque enim solent, antiqui præsertim Martyrologi, Natalem sancti martyris alii loco assignare, quam ubi passus mortuusque sit. Nec vero recte appellatur locus natalis aut dies natalis (quibus nempe Martyr, post tormenta ac mortem, in cælo renatus est) nisi ille locus aut ille dies, ubi & quo martyr martyrium consummaverit per mortem.

[42] [ex martyrologiis;] Eamdem martyrii palæstram, In Sicilia, servant alii post Hieronymum vetustiores. Martyrologium Romanum vetus seu parvum. In Sicilia. Modesti, Viti, & Crescentiæ martyrum. Beda, omissa palæstra, tantum habet: Natale S. Viti martyris. Florus autem: In Sicilia. Natale sanctorum martyrum, Viti pueri, Modesti senis, atque Crescentiæ, qui sub Diocletiano & Maximiano variis sunt pro nomine Christi pœnis affecti & passionibus coronati. Ado: Apud Siciliam Natale sanctorum martyrum Viti, Modesti & Crescentiæ. Usuardus: In Sicilia. Natalis sanctorum Viti, Modesti, & Crescentiæ, qui sub Diocletiano imperatore, post ollam plumbi ferventis, post bestias & catastas divina virtute superatas, cursum gloriosi certaminis peregerunt. In his præterquam quod Natalis Sanctorum illorum celebretur ab omnibus, Beda excepto, in Sicilia, additur a Floro, ibidem pœnis affectos & passionibus coronatos; ab Usuardo autem, ibidem cursum gloriosi certaminis peregisse. Quid quæso, id aliud est, quam dicere, Sanctos ibi per tormenta mortuos, præmium peracti certaminis & coronam gloriæ in cælo adeptos fuisse?

[43] [Actis aliud frustra adstruentibus,] Frustra sint igitur, qui Vitum Siculum cum suis e patria per Angelum deducunt in Lucaniam. Frustra collector ipse Actorum, prout illa nunc sunt atque hic eduntur. Quippe qui contra fidem antiquissimorum martyrologiorum, primusSanctos nostros e Sicilia eduxit vivos; admiscetque varia, tam inconcinna, confusa & incredibilia, ut eruditioribus passim fabula potius videantur, quam Acta Sanctorum, quæcumque illic de SS. Vito, Modesto & Crescentia Siculis narrantur extra Siciliam gesta. Quod si quis hæc, de aliis SS. Vito, Modesto & Crescentia, Romæ forsitan passis, intelligenda velit, is primum consideret, quod collector Actorum plane dicat, eosdem omnino martyres esse, qui prius in Sicilia, deinde passi sunt Romæ. Tum sciat, nullius S. Viti martyris, præter Siculum, nedum Sanctorum Viti, Modesti & Crescentiæ simul passorum, memoriam celebrari ab ullo antiquo aut fide digno Martyrologo; atque adeo vanam, & nulla ratione auctoritateve nixam suspicionem esse, quod alii a Siculis martyres Vitus, Modestus & Crescentia, simul passi fuerint Romæ. Dixi jam ex consensu antiquiorum martyrologiorum, ne quidem Siculos ipsos Romæ passos fuisse; quamvis id asserant Acta, & alii nonnulli, qui sua ex Actis illis descripsisse cognoscuntur, bona quidem fide, sed tamen minus caute; dum in Sicilia Natalem Siculorumponunt & Romæ per tormenta vitam consummasse ac cælo renatos fuisse.

[44] Inter illos reponas licet Adonem, qui Acta illa, [uti & Adone.] qualia nunc sunt & tunc fuerunt, præ oculis habuit, suumque inde elogium, quod num. 3. produximus, contexuit; pulcrum quidem, si ipsum cum Actis conferas, quia conforme est; minus tamen conforme veritati, quia iisdem erroribus laborat, eo præcipue, quod etiam ipse cum antiquioribus Martyrologis Natalem Martyrum adscribat Siciliæ, & tamen dicat Romæ martyrio coronatos; in quo tamen Actis videtur diffisus, quæ narrant, ipsos post tormenta varia Romæ tolerata revertisse in Lucaniam, ibique diem extremum in pace obiisse. Quæ tam diversa opinio, de modo & loco obitus illorum, iterum suspicari nos jubet, neque Siculos martyres, neque alios eorumdem nominum, Romæ per cruciatus vitam terminasse. Varia super his ingeniose commentatus est magister noster Papebrochius, tum ut Acta, quæ probare non potuit, quoquo modo verisimiliora redderet; tum ut corpus S. Viti martyris, quod non uno haberi loco prætenditur in partibus transalpinis, & monumenta antiqua extant, quæ singulis suum confirment; per alios ejusdem nominis martyressingulis suum S. Vitum propius conciliaret. Lege ipsum, & proba aut improba, prout ratio tibi tua suggesserit.

[45] Sunt etiam qui scribant, cum Vito Siculo præter Modestum atque Crescentiam, [An martyres 400 cum S. Vito passi fuerint;] martyrium subiisse socios alios quadringentos. Quod non minus a veritate alienum esse debet. Quis enim antiquorum id scripsit? Non martyrologi antiqui, non mediæ ætatis, non Acta S. Viti qualiacumque, non Ado, qui illis usus est. Emersit tandem seculo XV, non Primus nomine, uti perperam impressit Maurolycus; sed Joannes sui nominis XI, cognomine Germain, Cabilonensis episcopus, qui in sua Topographia Sanctorum ita scribit: Selinuntius fluvius Siciliæ. Juxta hunc fluvium Vitus, Modestus & Crescentia sub Diocletiano, cujus filium dæmoniacum Vitus curaverat, cum sociis quadringentis sodalibus, martyres. Sodales quadringentos cum S. Vito passos in Sicilia, æque ignorant Martyrologi antiqui quam palæstram ac Natalem S. Viti Romæ.

[46] Interim recentiores rerum Sicularum scriptores quadringentos illos martyres, [ajunt recentiores ex Topographia Sanctorum,] quorum memoriam antiquam in historiis patriæ suæ non inveniebant, intrepide nunc S. Vito socios in martyrio faciunt ex sola auctoritate Topographiæ Sanctorum, quæ anno salutis MCCCCL olim composita, & nunc demum recognita dicitur a primo ejus editore Francisco Maurolyco: & tamen legitur in illa Longinium Angliæ civitas. Hic decem & octo Carthusiani monachi, ob Ecclesiæ Romanæ defensionem, jussu Henrici VIII regis, immanibus suppliciis anno Domini MDXXXV absumpti. Si hæc & alia istiusmodi, quæ primi auctoris esse non possunt, in recognitione addita fuisse, fateri debes; dic, amabo te, unde constet, similiter addita non fuisse, quæ de sociis CCCC cum S. Vito passis modo retulimus? Quid si ab ipso editore, utique & recognitore, Maurolyco superaddita sint in gratiam Siculorum suorum?

[47] Sint tamen hæc primi auctoris, qui sub medium seculi XV scripsit, [nihil hic probante.] & quidem doctissimi juxta ac prudentissimi in theologia & politica, quæ laus Joannis Germain minui non debet. Nihilominus qui in historia antiqua & in hoc singulari facto, de CCCC martyribus cum S. Vito passis, in silentio seculorum XI eoque amplius, primus omnium id asserit absque antiquioribus scripturis, absque teste, absque traditione aliave auctoritate; a quo assensum prudentem obtineat? Minus me prudens sit qui assentiatur. Neque vero consensisse videtur Octavius Cajetanus tam in Idea Sanctorum Siculorum pag. 29, quam in Vitis ipsis tomo 1 pag. 102, ubi nulla eorum Acta profert, & in Animadversionibus suis ad tomum eumdem, pag. 77. Non enim potest comprehendere, quomodo ad Selinuntem fluvium in Sicilia passi sint socii CCCC cum S. Vito, qui cum solis Modesto atque Crescentia passus fuit Romæ, ex narratione Actorum, & ipsius Cajetani sententia.

APPENDIX II
De donatione insulæ Rugiæ, facta ecclesiæ Corbejensi ob victoriam ad invocationem S. Viti reportatam.

Vitus, Martyr Siculus: a quo forte diversus unus Synonymus alius, Romæ passus (S.)
Modestus, Martyr Siculus: a quo forte diversus unus Synonymus alius, Romæ passus (S.)
Crescentia, Martyr Sicula (S.)

AUCTORE C. J.

In præmisso Commentario num. 23 producitur textus ex Chronico Sclavorum Helmoldi, in quolaudantur monachi Corbejenses a zelo apostolico, quo se impenderunt convertendis Sclavis, ac penetrarunt usque ad insulam Rugiam, quam totam lucrati sunt Domino temporibus Ludovici II, uti scribit Helmoldus citato n. 23; ibidemque fundarunt oratorium in honorem S. Viti martyris, Patroni suæ Corbejæ. Occasionem eo penetrandi obtulerit ipsis Victoria, quam post dubiam diu belli aleam in ipsa insula, patrocinio S. Viti, se retulisse testatur Lotharius Imperator, [Diploma Lotharii Imp.] Ludovici Pii filius, Diplomate suo, quod dedit XIII Kal. Apriles anno imperii sui XXII in Italia, Indictione VII, id est anno æræ vulgaris DCCCXLIV; quodque ex autographo, adhuc existente in tabulario Corbejæ, impressum dedit in Annalibus Paderbornensibus P. Nicolaus Schaten Societatis nostræ, anno MDCXCIII editis, parte 1, pag. 128, quo sequitur tenore. Lubet enim totum hic adscribere, tum quod alibi putem, non extare, tum quia multum confert ad gloriam S. Viti, atque ad ipsius etiam commendationem monasterii prædicti.

[49] In nomine Domini Salvatoris nostri Jesu Christi Lotharius, divina ordinante providentia Imperator Augustus. Si liberalitatis nostræ munere, loca Deo dedicata provexerimus, id nobis & ad mortalem vitam temporaliter transigendam, & ad æternam feliciter obtinendam, profuturum liquido credimus. Noverit interea sagacitas omnium fidelium nostrorum, tam præsentium, quam etiam futurorum; quod ecclesiæ, quæ vocatur Nova Corbeja in pago Augen, super fluvium Wisera; & est quodammodo nova, a Domino patre nostro ante annos paucos condita in honorem Dei Salvatoris nostri, sanctique protomartyris Stephani, ubi & beatissimus martyr Vitus requiescit, cui nunc præest dilectus & propinquus noster, abbas Warinus; in proprietatem tradidimus Rugacensis insulæ Slavos, cum tota terra ejusdem insulæ; quo modo inibi positi, devotione obstricti sumus: [de victoria sua] quia Deo Salvatore nostro, Sanctoque Vito id patrocinante in deditionem accepimus. Nam ut aliquamdiu aliquotiesque bellum, utrimque durum satis committeretur, & anceps victoria & illis & nobis videretur, post aliquantorum, quorum suffragia Sanctorum petebamus, B. Vitum exorandum consulte confisi sumus; quod & secimus. Insuper &, si nobis auxiliari dignaretur, ei votum in hoc fecimus, quod & victoriam ipsi adscriberemus, & quæcumque nobis ipso auxiliante provenire possent, ipsi dedicaremus. Fiducia igitur continuo potiori accincti, in vigilia ipsius S. Viti, bello renascente sumus congressi; & ipsorum Rege, nomine Gestimulo, cum nonnullis majoribus, & aliis quam plurimis illius gentis perempto cum omnibus suis; reliqui & terra, ditioni nostræ cedentes, castella, munitiones, & cetera sua omnia nobis tradiderunt. Nos itaque prout ratio exigit, liberatis, firmatis ac possessis omnibus; jam nunc de reliquo succedentium temporum volumus ac decrevimus, proprietatis dispositionisque fore hujus novæ Corbejæ.

[50] Tradimus itaque totam eidem ecclesiæ Rugacensem insulam in jus proprietarium, [& donatione insulæ Rugiæ, facta] ita videlicet, quod siquid in ipsa sit, in munitionibus, in villis, in vicis, in domibus vel ædificiis, terris cultis & incultis, silvis, pratis, campis, aquis aquarumque decursibus, viis & inviis, exitibus & reditibus tam in terris quam in aquis & in pensionibus portuum & navium inibi supervenientium, sive etiam portranseuntium, homines utriusque sexus, majores ac minores, senes ac juvenes, incolas ejusdem insulæ. Si quæ præter hæc, lucra de ipsa insula, vel in ea habitantibus provenire possunt vel postmodo poterunt, memorato monasterio subdita esse instituimus, atque per hanc nostram auctoritatem sic donamus & tradimus, ut in jure ipsius Abbatis & successorum ejus, nec non & monachorum, inibi per tempora servientium, in diversis necessitatibus, ad divinum cultum propensius exequendum, absque cujuslibet diminutione vel retractione, permaneant; quatenus & devotiores nobis ac conjugi ac liberis nostris omnique stirpi nostræ omni tempore quodam debito, supplicando Deo, memorentur. Quod autem hæc auctoritas nostra inviolabilem & inconvulsam firmitatem obtineat, [monasterio Corbejæ novæ.] manu propria supter eam subscripsimus, & annuli nostri impressione assignari * jussimus. Et appositum est, Signum Hlotharii….. Serenissimi Imperatoris. Deinde vero Remigius Notarius ad vicem Agilmari recognovi. Datum XIII Calend. Aprilis, anno, Christo propitio, imperii Domni Lotharii imperatoris in Italia XXII, Indictione VII. Actum Aquisgrani palatio regio in Dei nomine. Amen.

[51] Diploma illud Schatenus quidem pro genuino & probo habuit. [Dubia super diplomate.] Et vero locus ac tempus, quibus datum fuit, atque annus imperii Lotharii in Italia XXII, & Indictio VII, recte conveniunt. Attamen quæ ibi referuntur de victoria, per Lotharium in insula Rugia, patrocinio S. Viti, in vigilia ipsius festi obtenta, non est facile cum historiis illius temporis conciliare. Aliæ quidem victoriam, in Sclavonia tunc reportatam, adscribunt Lothario imperatori, aliæ Ludovico, ejus fratri, Germaniæ regi; nulla speciatim dicit, reportatam fuisse in Rugia insula. Consulamus scriptores antiquos. Qui victoriam Sclavonicam ad Lothariumreferunt, sunt Lambertus Schafnaburgensis ad annum DCCCXLIV: Lotharius rex regem Sclavorum Gestimulum occidit. [Alii victoriam Lothario,] Et Marianus Scotus, qui totidem verbis eadem recenset, nisi quod Lotharium Imperatorem nominet, & sua referre videatur ad annum sequentem; quod editoris erratum puto. Item Chronicon Hildenesheimense ad annum DCCCXLIV: Lotharius rex cum orientalibus Francis venit in Silviam (Sclavoniam) & eorum regem Gestiunulum occidit, ceterosque sibi subegit. Adde Annales Corbejenses antiquos, qui ad annum eumdem DCCCXLIV sic habent: Totam insulam Rugatensem ob victoriam, per intercessionem S. Viti martyris nostri impetratam, Lotharius eidem Sancto in Corbeja, cum omnibus rebus suis. tradit in perpetuum. Sed hæc explicationem patiuntur, dum non clare dicunt, victoriam a Lothario obtentam; sed donationem ab eo factam præcipue intendunt.

[52] [alii Ludovico adscribunt:] Qui vero victoriam tribuunt Ludovico Germaniæ regi, sunt, Annales Francorum Fuldenses; Et hi quidem, duplicem ejus victoriam memorant, alteram in Saxonia anno DCCCXLII: Ludovicus Matiscone (ubi ipse & Carolus cumLothario collocuti, inducias fecerant, sed anno DCCCXLIII.) reversus mense Augusto in villam Salz, habito generali conventu, in Saxoniam pergens, validissimam conspirationem Libertorum, legitimos Dominos opprimere conantium, auctoribus factionis capitali sententia damnatis, fortiter compescuit: Alteram vero in Sclavonia anno DCCCXLIV: Ludovicus Adobodritos, defectionem molientes, bello perdomuit, occiso rege eorum Gozzomuil, terramque illorum & populum sibi divinitus subjugatum, per Duces ordinavit.

[53] Annales Francorum Bertiniani congressum fratrum apud Matisconem item referunt ad annum DCCCXLII, minus recte: eodemque ponunt expeditionem Ludovici in Saxoniam, de qua modo diximus: atque alteram in Sclavoniam ad annum DCCCXLIV: Ludovicus rex Germanorum, populos Sclavorum & terras aggressus, quosdam in deditionem cepit, quosdam interfecit: omnes pene illarum partium regulos sibi aut vi aut gratia subegit. Hermannus contractus ex editione Canisii, & Sigebertus Gemblacensis, de utraque Ludovici expeditione, fere eadem memorant, quæ Annales Fuldenses, sed Sigebertus primam Saxonicam rectius refert ad annum DCCCXLIII; alteram Sclavonicam ad DCCCXLV.

[54] Audiamus & Dietmarum in Chronico, an is inter Scriptores, tam diversa referentes, [Dietmari ea de re sententia,] hac in re arbiter esse possit. Lib. 7 non procul a principio, postquam de fundatione Corbejæ novæ, anno DCCCXXII a Ludovico Pio facta, donisque ab ipso datis, dixerat; subjungit quæ ab ejus filiis Ludovico & Lothario oblata fuerunt: Hujus Ludovici Pii filius, Ludovicus contulit nobile donum, abbatiam scilicet in Fisbecke, & cetera, quæ ibidem enumerantur. Lotharius vero imperator venit cum orientalibus Francis in Sclavoniam & eorum regem Gestimulum occidit ceterosque subegit, & dedit ecclesiæ Corbejensi, ipso anno dedicationis ejus, ut Chronica testatur. Quo autem anno peracta sit dedicatio illa, docet Chronographus Saxo, scribens ad annum DCCCXLIV; Ecclesia in nova Corbeja dedicatur. Hinc multa firmitudo accedit Diplomati Lothariano, quoddonationem suam dicit factam esse eodem anno DCCCXLIV, ut conficitur e notis temporum ibidem adscriptis, die XIII Calend. Aprilis, seu XX Martii. Ex quo sequitur porro, victoriam Lotharianam non obtentam fuisse anno illo, sed præcedenti: quia legitur obtenta fuisse in Vigilia ipsius S. Viti.

[56] Scio, varia hic objici posse, ac primum quidem, [attribuentis illam Lothario.] non apparere, quomodo Lotharius anno DCCCXLIII, quo videtur in propriis suis ditionibus permansisse, nondum plene compositis fraternis dissidiis, potuerit longinquam expeditionem usque in Sclavoniam suscepisse. Fateor; sed habuit etiam tunc inter Saxones plurimos sibi faventes, quos potest per Duces suos ad illam expeditionem misisse, & per illos, qui tunc summam fiduciam ob frequentissima miracula in S. Vitum habebant, nuncupato illi, nomine Imperatoris sui voto, victoriam retulisse, de qua Lotharius in diplomate loquitur, tamquam a se obtenta: ideoque & votum per se solvit anno sequenti ecclesiæ Corbejensi. Minus etiam talis expeditio Lotharii incredibilis videbitur consideranti, quod Ludovicus, qui in fraternis dissidiis æque partem habebat ac Lotharius, per illa tamen tempora bis exercitum duxerit autmiserit in plagas istas boreales, & victor evaserit; ut nonnulli e citatis auctoribus scribunt.

[57] Deinde objici etiam possit, in nullo citatorum scriptorum legi, victoriam in insula Rugia obtentam fuisse, [An victoria obtenta sit] nisi in solo Diplomate Lotharii. Fateor & illud. Sed occurrit Helmoldus, qui in suo Sclavorum Chronico scribit cap. 2 de insula, quam incolunt Rani seu Rugiani, gens fortissima Slavorum, qui soli habent regem, extra quorum sententiam nihil agi de publicis rebus fas est. Si igitur soli Rugiani regem habent in gente Sclavorum, eorumdem rex Gestimulus fuit; qui ab omnibus, id est tam ab iis qui Lothario, quam ab iis qui Ludovico victoriam tribuunt, dicitur in prælio occisus cecidisse; ejusque mortem & exercitus cladem subsecuta est deditio tam Rugianorum quam ceterorum Sclavorum, quibus extra sententiam Rugianorum nihil agere de publicis rebus fas erat.

[58] Quod etiam indicare videtur Helmoldus, dum in textu suo, [in Rugia,] qui supra num. 23 legi totus potest, scribit, quod temporibus Ludovici secundi (ita vocat Germaniæ Regem, ut alii passim scriptores Germani) egressi fuerunt (utique post obtentam victoriam) de Corbeja monachi sanctitate insignes, qui Slavorum salutem sitientes, peragratis multis Slavorum provinciis, pervenerunt ad eos, qui dicuntur Rani sive Rugiani, & habitant in corde maris; ubi fomes est errorum & sedes idololatriæ: prædicantesque verbum Dei cum omni fiducia, omnem illam insulam lucrati sunt; ubi etiam oratorium fundaverunt in honorem Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi & in commemorationem S. Viti, qui est Patronus Corbejæ, sub cujusque patrocinio expugnata fuerat insula cum reliquis Sclavis, per quos tunc licuit monachis Corbejensibus, prædicando Euangelium, tuto transire & penetrare usque in Rugiam, ibique oratorium S. Vito construere.

[59] Opinari etiam quis possit (cum alii scriptores asserant a Lothario, alii a Ludovico reportatam victoriam occisumque regem Gestimulum fuisse) exercitum, [& conjunctis utriusque viribus.] qui tunc debellavit Sclavos, constitisse ex copiis utriusque principis, sive in Saxonia (quæ, divisione regnorum inter fratres nondum facta, communis quodammodo juris adhuc erat, & in qua Lotharius adhuc multum pallebat, gentemque pollicitationibus ac privilegiis, quamvis principe Christiano indignis, sibi devotam habebat) sive alibi collectis. Id vero ita factum fuisse ex mutuo Lotharii & Ludovici confilio, nulli mirum videri debet. Qui enim contendebant inter se de finibus ditionum suarum circa Rhenum, trans quem suas Ludovicus, cis vero suas Lotharius, armati possidebant defendebantque; ubi intellexerunt, paternas in septemtrione ditiones, neutri adhuc legitime concessas, defectionem moliri ac tumultuari; quo pacto illas sub imperio retinuissent, nisi ex consensu & auxilio mutuo? Neuter quippe vires suas ad Rhenum minuere prudenter poterat & in longinquas oras dimittere, nisi alter ex consensione idem præstaret, idque ineunte anno DCCCXLIII (ut factum esse debuit, cum victoria Sclavonica in vigilia S. Viti obtenta sit) antequam induciæ in congressu fratrum Matisconensi conclusæ fuerunt, non ante exitum mensis Junii.

[61] [Diplomatis auctoritas] Denique utcumque res se habuerint illis temporibus in præsenti negotio, atque in discrepantia historicorum; scimus, plura omni seculo acta fuisse, quæ scripto consignata non fuerunt, quam quæ fuerunt consignata; & si quis unus scriptor fide dignus atque coævus, asserat, quæ ipse vidit, fecit atque asserit sibi contigisse, illi magis credendum esse, quam illis, qui postea alia narrant & sæpe contraria; ex illa scientia omnino existimo, Diploma Lotharii de victoria sua Sclavonica æque ac de Donatione sua, ex voto Corbejensibus facta, ex isto capite infirmari non posse, quamdiu non ostenditur ex characteribus ipsis, id est ex inscriptione, ex epilogo, ex formula ipsius, atque ex notis temporum; [præferenda aliis.] Diploma ipsum suspicioni suppositionis subjectum esse. Alii judicent ut lubet. Ego illi præceteris scriptoribus fidem cur negem, hactenus non habeo, relinquens aliis; quorum magis interest, id scire determinatius, quam nostra; ut per se rem propius inquirant. Quibus interea non poterit non gratum esse, Diploma ipsum Lotharii hic legere; atque si probant, mecum gratulari Corbejensibus Saxoniæ tam amplam Rugianæ insulæ donationem, utilibus utique colonis; utpote qui mox præcipuo studio & labore Apostolico incubuerunt, ut inde eradicarent zizania idololatriæ, sparsoque doctrinæ Christianæ bono semine, uberem potius cælo messem colligerent, quam temporalia sibi bona compararent, quemadmodum in citato Helmoldi textu porro legitur.

[Annotata]

* obsignari

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 1037 col. 1. ad finem capitis 11, quod est de translatione S. Viti in Corbejam novam ejusque miraculis in itinere factis, adjunge & sequens miraculum, aliquanto post ibidem factum —

Edidit Henricus Meibomius junior anno 1688 tomos tres rerum Germanicarum, in quorum primo pag. 769 exhibet tractatulum de translatione S. Justini in novam Corbejam, [Miraculum S. Viti.] in eoque legitur sub Godescalco, abbate loci sexto, anno DCCCXC creato, sequens historia, in scriptis venerabilis Tietmari Merseburgensis episcopi inventa: Fuit olim in cœnobio novæ Corbejæ sub temporibus Godescalci venerabilis abbatis, quidam monachus, nomine Alfrius, admodum religiosus, qui acriter migraneam in capite patiebatur, quæ duplex est, aut ex gutta, aut ex vermibus. Cui pro remedio ostensum est a quibusdam, ut secari in capite debuisset: quod & factum est. Sed de die in diem dolor augebatur, in tantum ut jam desperaretur. Et cum eumdem jam deficientem fratres custodirent; casu accidit, ut singuli egredientes hunc solum jacentem relinquerent Tandem e cloaca vidit septem dæmones teterrimos procedere. Sex eorum singuli portabant in manibus sex libros, id est omnes, triginta sex. Septimus vero immensæ magnitudinis volumen gestabat, & sedens, lectione ejus gravi, infirmum de suis actibus, quos ab infantia vel cogitando, vel loquendo, vel operando, usque in eam horam umquam gesserat, in vanum terrebat. Pretiosus etenim martyr Vitus, veste fulgida indutus, vultu angelico conspicuus, e templo, cellæ, in qua æger jacebat, contiguo, procedens ingreditur; & immundæ turbæ manu fugam indixit; & juxta illum stans, consolabatur eum, & quis esset protinus intimavit, & imposita manu capiti illius, benedixit; & eum sanum surgere jussit: per quem & hæc mandata prædicto Abbati misit; Vide sis, commonitus, ut tot admonitiones nostras sic incuriose non accipias, ne in posterum vacua lamentatione gemas. Pro vero enim assero tibi, si amplius inobediens fueris, a Deo contemneris, & te adhuc superstite, alium in tua sede dominum videbis.

Dixerat hæc adstans, & mox disparuit infans. Hæc autem ut pretiosus martyr, puer inquam Vitus, per monachum ægrotantem denuntiavit, Abbas negligens postea persentit. Nam ei, adhuc viventi, superpositus est ipsius rogatu, venerabilis abbas Bovo, vir omni laude dignissimus. Hinc ergo bonorum crebros hortatus hominum servare, consilium nimis est salubre; multo magis vero horum, qui merito sui inter filios Dei feliciter computati, voluntatem ejus sciunt in eventu futurorum. Quicumque enim temerarius sapienti non innititur consilio; ocius videbit, quissit in semet ipso. De talibus comprobandis plurima habemus exempla, quæ imitatores suos ad elaboratum perducunt bravium, cum venient ultima. Hactenus relatio: cujus contenta in Thietmari sive Dietmari Chronico simili propemodum tenore referuntur lib. 4 non procul a fine, sed illic monachus infirmus, non Alfricus, sed Alaricus nominatur. Annales tamen antiqui Corbejæ retinent primum nomen, sic. paucis de re narrata scribentes ad annum DCCCXCIII: Terribilis visio apparuit commonacho Alfrico.: qui tamen defensus a S. Vito, nihil mali inde passus est. Et Godescalcum abbatem per resignationem alteri cessisse locum suum anno DCCCC, ibidem notatur.

Pag. 1041 num. 15 ℣ 14 — anno Domini MDLV- l — anno Domini MCCCLV —

Pag. 1072 n. 1 ℣ 5 a fine — Revelationem — l — Relevationem —

APPENDIX ADDENDORUM ET MUTANDORUM AD ACTA SANCTORUM MENSIS JUNII. TOMO III, DIE XVI.

[Errata]

AUCTORE C. J.

Cum hic Tomus in lucem edendus erat anno MDCCI, præmissa fuit ejus Synopsis; in qua fatetur ingenue Papebrochius, ipso quo tomus iste imprimebatur tempore, supervenisse occupationes gravissimas alias (quia nempe cogebamur per censuras Hispanicas & accusationes Romæ institutas contra Acta Sanctorum, defensionem suscipere) & sociis partim absentibus (me, qui hæc scribo, Romæ agente causam Actorum prædictorum) partim ægris vel impeditis; plus se credidisse oculis suis caligantibus, quam expediebat accurandæ impressioni. Cujus etiam indiligentiæ veniam ibidem rogat benevolum lectorem. Ego quidem, ut cœpi, proposueram mihi, hunc etiam tomum & reliquum mensem recognoscere; sed properantibus prælis, non licebit mihi tantum otii & inquisitionis deinceps impendere. Quapropter tantummodo adjiciam nonnulla, quæ in jam editis videntur prætermissa fuisse, rogans lectorem, ut tam menda typographica, quam aberrationes historicas in meliorem interpretari partem dignetur. Igitur prætermisso tractatu præliminari de Legibus Palatinis Jacobi II Majoricarum regis, de quo in Synopsi citata quædam generaliter dicta sunt, aggredior ipsum tomum.

Pag. 1 in catalogo Sanctorum col. 2 dele hæc: S. Autbertus episcopus Abrincensis in Gallia. — Non enim ad hunc diem XVI ille spectat, sed ad XVIII, ubi & Acta ejus suo loco edita leguntur.

Ibid. post S. Cechardum episcopum Lunensem, — interponatur — S. Gebehardus, archiepiscopus Salisburgensis in Bavaria. Tum deleantur quæ pag. 3 inter Prætermissos, de eodem Gebehardo dicta sunt.

Pag. 2 col. 2, ubi de Rolando ℣ ultimo post — Tulpinus — adde — seu Turpinus, ex quo Petrus de Natalibus, quæ habet de Rolando, vel, uti ipse vocat, Rothlando, desumpsit Acta, nihilo meliora, quam est historia ipsa hac de re Turpini, aut potius Pseudoturpini (absit enim ut credamus, Archiepiscopum illum Remensem, virum religiosissimum, talia scripsisse, quæ ne quidem scribere omnia, toto vitæ suæ tempore potuit, utpote nondum gesta) cujus historia undequaque ex fabulis consuta cognoscitur. Saussayus eumdem Rolandum cum Sociis retulit ad diem XXXI Maii, quo die in Actis nostris, quæ vera de Rolando credi passunt, explicata leges inter Prætermissos.

Pag. 4 col. 1 post Joannem Alburquercium Goanum episcopum, appone hæc de Fr. Petro Farde, licet recentiora sint, ex relatione obituali, ne memoria eorum intereat. Fr. Petrus Farde, Ordinis FF. Minorum Recollectorum laicus, obiit Aquisgrani XIV Junii MDCXCI, annos natus XLI. Is, provinciæ comitatus Flandriæ sancti Josephi alumnus, postquam totam Terram sanctam peragrasset, vestigia Christi Salvatoris devote meditatus: iterato, ex obedientia eo appellendi voluntate, mari se commisit; sed post acerbam cum piratis Algeriensibus pugnam ab illis superatus, Agades in servitutem deducitur. Ubi cum Domino suo Africano familiariter de rebus fidei agere cœpit cum tanto spiritu & effectu, ut illum, totamque familiam ac bene ducenta variæ fidei mancipia Ecclesiæ Christi adscripserit, quare ad judices delata, in carcerem detrusus est, post examinatus, cum cuncta libera voce coram confessus esset, nudus ducitur per civitatem, ad singulos platearum angulos flagellatur, ac tandem in ordinario loco justitiæ ad palum per brachia distenta in altum suspenditur, habens ad utrumque pedem singillatim pondus appensum quadraginta librarum, ut corpus magis distenderetur, ubi iterum per omnem corporis partem siccædebatur, acsi in sanguineo balneo immersus fuisset; ex quibus in carcere emortuus fuisset, vel judices alio modo ipsum occidi curassent, nisi Dominus ejus ipsum redemisset: Dein almam provinciam matrem suam cogitavit, naufragium fecit, tribus diebus, ac quatuor noctibus jejunus in maris undis fluctuans, ad rupem inter aquas eminentem appulit, quam ascendens per omnia nudus, aqua e cælo cadente, & pisciculis quibusdam crudis, qui recedente mari rupis concavitatibus inhærebant, undecim menses vitam protraxit. Inde mirabiliter a piratis præternavigantibus in Sale delatus, & in provinciam redux, obsequio R. Adm. Patris Ministri sui Provincialis in thermis Aquisgranensibus incumbens, continuo ingravescente febre obrutus, in affectuosa gratiarum actione Deo & B. Mariæ Virgini pro omnibus beneficiis, in tot ac tantis necessitatibus acceptis, placide exspiravit. De quo merito in Domino confidimus, quod in exspiratione Deo creatori suo cum Apostolo acclamare potuerit, bonum certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi; in reliquo reposita est mihi corona justitiæ. Ita Relatio, quam dixi.

Pag. 5 num. 2 ℣ penult. — Surii — lege — Junii

Pag. 17 num. 2 ℣ 14 & sequentibus, ubi quædam loco non suo male transposita sunt, sic lege — licet in Actis notaretur dies Iduum Junii, id est XIII; fortassis per errorem, pro die Iduum Julii; qui verus Martyrii dies est: ita retinuit Antiochiam, licet eam nusquam legisset in Actis; persuasus illuc translata fuisse corpora —

Pag. 80 col. 1 ℣ 7 a fine de annis episcopatus Sigefridi Moguntini sic corrige — ab anno circiter MLX ad MLXXXIV —

Pag. 110 num. 7 ℣ 10 — id est anno Christi DLI — lege — id est anno Christi. DLIII —

Pag. 139 ante Annotata, subnecte Processui de SS. Cunegunde, Mechtunde, Wibrande & Christiana, virginibus, anno MDIV per legatum Apostolicum solenniter facto; quæ de iisdem Virginibus & earum miraculis Trithemius, tunc provectæ ætatis, commemorat in Annalibus Hirsaugiensibus suis auctioribus, anno 1690 impressis in typographia monasterii S. Galli. Ibi ad annum MDIII ita scribit:

[93] [Trithemius de processu prædicto,] His temporibus facta sunt plura miracula & virtutes sanitatum in ecclesia parochiali villæ cujusdam, Eichel dictæ, Constantiensis diœcesis, non procul ab oppido Reinfelden, quod est Basileensis diœcesis, ad memoriam & invocationem trium sanctarum Virginum, in eadem ecclesia corporaliter quiescentium, videlicet Kunegundis, Wiberadis & Mechtildis, quæ licet ab Ecclesia Romana canonizatæ non sint, ut Sanctæ tamen habentur ab incolis terræ, & miraculis quotidie coruscant ingentibus. Audiens hunc miraculorum rumorem Legatus Apostolicæ sedis Raymundus, cum esset apud Basileam, misit ad prædictum villagium Eichel unum e secretis anno prænotato, Jacobum videlicet Merboldum, clericum Bambergensem, pro inquisitione veritatis eorum, quæ fama sparserat. Qui veniens ad locum Feria IV post octavas Pentecostes, quæ fuit vigilia festi Corporis Christi, vidit mulierem, uno oculo cæcam per XVI annos, ad memoriam & tumbas prædictarum Sanctarum illuminari, & defectum oculi penitus auferri, sicque veteris deinde in ea nullum apparuit morbi vestigium.

[94] [refert etiam miracula.] In sabbato sequenti venit mulier, quæ biennio contracta fuit, adeo quod continuo lecto decumbens, nusquam progredi potuerit neque ambulare neque de strato se movere. Hæc audiens, quod miracula in Eichel fierent ad memoriam & invocationem prædictarum Sanctarum, se vovit cum oblationibus ad easdem. Et ecce voto hujusmodi facto, subito convaluit surgensque de grabato, in quo jacebat, per se sana votum promissum adimplevit. Adolescens annorum XVIII, cum esset adhuc puer in tertio anno constitutus, incipiens jam loqui; ex tonitru & coruscatione loquelam amisit, & per annos XV loqui non potuit. Ejus parentes & amici, cum audissent, quod tanta miracula fierent in Eichel, votum pro salute ipsius ad sanctas Virgines emiserunt: quod mox ut cum eo perfecerunt, locutus est sine impedimento, acsi mutus numquam extitisset. Multa & facta sunt & quotidie fiunt ad memoriam sæpe dictarum Virginum, miracula, quæ brevitatis causa omittimus.

DE SANCTO GEBEHARDO
ARCHIEPISCOPO SALISBURGENSI IN BAVARIA.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sanctitas. Vita duplex, quando scripta; & Epistola S. Gebehardi.

Gebehardus, Archiepiscopus Salisburgensis in Bavaria (S.)

ANNO MLXXXVIII.

AUCTORE C. J.

Tomo tertio Junii, die XVI, actum est inter prætermissos de Gebehardo Archiepiscopo Salisburgensi, aliis Gebhardo, & varie laudatur. Acta tamen suo loco non fuerunt data. Ratio inter alias & quidem præcipua videtur ibi visa fuisse, [Virtus & Sanctitas Gebehardi probatur] quia nomen ejus non invenitur in Kalendario ecclesiæ Salisburgensis, cum officiis ei propriis impresso sub annum MDCXLVII. Sit ita. Post concilium Tridentinum & correctionem Breviarii Romani, per Sedem Apostolicam diligenter factam, multa in Officiis Sanctorum reformata sunt: atque exinde multorum Officia in propriis ecclesiis, illorumpræcipue qui albo Sanctorum solenniter adscripti non erant, legi desierunt. Nihilominus eadem Sedes Apostolica subinde declaravit, illos pro Sanctis hodiedum haberi posse, qui a tempore immemorabili pro talibus habiti fuerunt. Fuisse autem pro sancto olim habitum Gebehardum Salisburgensem archiepiscopum, [ex antiquis catalogis,] monumenta istius ecclesiæ antiqua commonstrant. Inter illa est Catalogus antiquus (de quo supra, ad Acta S. Hartwici plura dixi) primorum ecclesiæ Salisburgensis episcoporum, conscriptus sub annum MCLXX, qui aliquot episcopos, quorum sanctimonia nota, & præclare gesta litteris posteritati commendata fuerunt præfixo Sancti titulo, ab aliis non sanctis accurate distinguit: Sanctos autem appellat, post Rutpertum atque. Vitalem duos primos episcopos; Virgilium, Hartwicum, Gebehardum, Thiemonem, & Eberhardum. De S. Rutperto nos quoque jam egimus ad diem XXVII Martii; de S. Eberhardo ad XXII Junii; de S. Hartwico supra in hoc Supplemento ad XIV ejusdem mensis; hic de S. Gebehardo (prout tomo VI Maii, incommentario de S. Gregorio PP. VII, §, num. 2, promissum fuit) agimus; acturi de S. Thiemone, XXVIII Septembris; de S. Vitale, XX Octobris; de S. Virgilio, XXVII Novembris. Similem Catalogum edidit tomo 6 Antiquarum lectionum pag. 1224 Canisius, in quo prædicti omnes inter reliquos episcopos appellatione Sancti similiter condecorantur.

[2] Contemporaneus Gebehardo scriptor Hugo abbas Flaviniacensis in Chronico suo apud Labbeum tomo 1 Novæ Bibliothecæ librorum Mss. pag. 226 & sequenti, [ex Hugone Flaviniacensi coævo,] Gebehardum Salzeburgensem episcopum, cujus vita speculum erat bonorum, vocat virum doctissimum & authenticum ejusque scripta veridica, quibus utique nullus cum justitia obviare prævalet. Extant & alia ejus scripta, auctoritate & veritate subnixa, quæ pro viri merito reverenter fidelium honorat & amplexatur ecclesia. Loquitur ibi Hugo manifeste de epistola Gebehardi, Hermanno Mettensi episcopo inscripta, cujus partem adducit, quatenus invehitur Gebehardus in Guibertum archiepiscopum Ravennatensem, in Sedem Apostolicam, vivente legitimo Papa Gregorio VII, a schismaticisintrusum, ejusque sacrilegam ordinationem describit. Integram hic dabimus post Acta vitæ. Alia ibidem dabimus ex Brunone, de Bello Saxonico, atque ex Bertholdi Constantiensis Chronico, ab eruditissimo celeberrimoque viro Sebastiano Tengnagelio, J. U. Doctore & Cæsareo Viennæ bibliothecario, collecta, & in Præfatione ad Lectorem, supradictæ Epistolæ præmissa. Interim audiamus iterum Hugonem abbatem. Queritur, pag. 228, episcopos passim antipapam secutos esse, exceptis perpaucis (quos inter utique intellexit Gebehardum paulo ante a se laudatum) qui magisterio Petri, seu legitimi Pontificis Gregorii, adhærebant: quorum, inquit, vita, cum esset sancta, pia, casta & catholica, publica notabatur infamia, insana dicebatur & hæretica, nempe a schismaticis: quorum opprobria, bene Catholicis & recte agentibus magna encomia sunt.

[3] [ex Scriptore Vitæ,] Anonymus scriptor, S. Eberhardi archiepiscopi Salisburgensis, anno MCLXIV defuncti, discipulus, qui sanctorum tantummodo ejusdem ecclesiæ episcoporum gesta, non aliorum, collegisse dignoscitur apud Canisium tomo 2, inter Sanctos utique connumeravit etiam Gebehardum, dum ejusdem pariter vitam conscripsit: quæ & præclarissima sanctitatis ejus argumenta, & sanctissimo quovis præsule digna complectitur. Fuit namque ut ibi legitur, puer docilis, in studiis assiduus, scientia eximius, divinis obsequiis & lectionibus addictus, sacerdotalem ordinem per se meritus, in archiepiscopum electus concordi & alacri totius cleri aliorumque votis, utpote virtutum omnium gratia adornatus. Erat in honoribus, animo demissus; in affluentia divitiarum, sibi parcus, pauperibus vero templisque Dei liberalis, fundator episcopatuum, constructor monasteriorum, observatorpropagatorque ecclesiasticæ & regularis disciplinæ; in prosperis modestus, in adversis magnanimus, in persecutionibus multimodis constans, in schismate Henrici IV imperatoris, Ecclesiæ Romanæ fidelis, jurisque pontificii propugnator acerrimus; eaque propter, ab ecclesia sua vi ejectus, novennale exsilium pro libertate ecclesiastica fortiter sustinuit, ac tandem ad suam ecclesiam gloriose reductus, beato fine quievit in Domino, & vix mortuus patravit miracula.

[4] [ex Baronio] Hinc Baronius quoque titulo Sancti eum donat, tomo 12 Annalium ad calcem Addendorum sub anno Christi MLXXXVIII, sic scribens pag. 942: Hoc eodem anno ex hac vita, miraculis clarus, migravit in cælum sanctus Gebehardus, archiepiscopus Salisburgensis, insignis propugnator fidei Catholicæ, & Ecclesiæ Romanæ jurium defensor adversus Henricum regem, exactis in exsilio annis novem. Tum ex Actis, ut ait, ejusdem ecclesiæ, nonnulla subjungit; quæ in vita leguntur a num. 22. Item Ferrarius in Catalogo Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, ad diem XVI Junii, sic habet; Salisburgi in Norico, sancti Gebehardi episcopi ejusdem urbis. In Annotatione autem, ait, apud alios notatur die XXX Julii. Quod unde hauserit, nec ipse indicat, nec ego assequor, qui hactenus nihil tale invenire potuerim uspiam. Beatum etiam vocat Gebehardum Brunnerus tomo 2 Annalium Boicorum in indice: [Brunnero & Radero;] & in marginalibus ad textum pag. 940, vocat Sanctum; paucisque egregie ipsum commendat a sanctitate: uti & Raderus, vitam describens inter Bavariæ Sanctos tom. 2 pag. 213.

[5] In vita S. Adalberonis, episcopi Herbipolensis, qui Gebehardo nostro; [item ex Vita S. Adalberonis Ep.] æque ac S. Altmanno, Passaviensi episcopo, in studiis juvenilibus ac deinceps per quam familiaris fuit, ab anonymo monacho Lambacensi sub initium seculi XIII conscripta, & a Joanne abbate ejusdem monasterii anno 1619 Augustæ Vindelicorum e codice Ms. vulgata, extat elogium S. Gebehardi, quod huc meretur transcribi ex cap. 2. Erat Alberoni, inquit Auctor, Parisiis, ubi studiis operam dederat, Herbipolim redeunti, comes & socius itineris Gebhardus, vir venerandus, vir dilectus Deo & hominibus; qui providentia Dei electus & ordinatus Salisburgensis archiepiscopus, monasterium in honorem beati Blasii episcopi & martyris, quem sibi speciali prærogativa elegit & prece continua adoptavit patronum, inter montana (unde & ei Admont vocabulum indidit) fundavit: illud etiam sufficientibus Fratribus cumulavit; quibus necessaria tam large administravit, ut terrenis divitiis cælestes adipisci, largitate eleemosynarum, possint: ubi insuper, in pulvere mortis feliciter obdormiens, novissimam expectat tubam ad resurgendum. Edidit eamdem Adalberonis vitam Mabilio in Actis Sanctorum Ordinis sui, seculi VI parte 2 pag. 661; & in citatum locum annotat, Gebehardum in Admontensi monasterio miraculis clarere.

[6] Vita porro Gebehardi duplex apud Canisium legitur, [Vita satis antiqua duplex, apud Canisium,] altera brevior, tomo 2 pag. 319; altera prolixior, tom. 6 pag. 227. Prior autem tota continetur in posteriore. Utraque illic adscribitur anonymo discipulo S. Eberhardi anno MCLXIV, ut jam dictum est, mortui, qui alias quoque vitas Sanctorum ecclesiæ Salisburgensis episcoporum conscripsisse ibidem traditur. Ut autem verum sit priorem hujusvitam a discipulo isto S. Eberhardi scriptam fuisse; posterior certe, ut edita est, ab illo scripta non fuit; sed a monacho item anonymo monasterii Admontensis, qui historiam monasterii sui illic verius conscripsit, quam alicujus seorsim vitam, incipiens a prima fundatione usque ad annum circiter MCLXXVIII. An vero auctor ille sub eumdem annum in quo desinit, etiam vixerit, quod præsumi potest; an tempore posteriore, ut videtur Canisius notasse, compertum non habeo. Unde autem sua sumpserit, in prologo declarat his verbis: Nos, quæ vel ex membranis, vel ex veracium seniorum dictis potuimus colligere, in unum compilavimus; nihil indicans, unde colligas, quidquamillorum, quæ scribit, aut a se visum, aut suo tempore factum esse. Unde iterum colligas, posse diu post, non nisi ex membranis & seniorum dictis, sua compilasse. Membranæ, quas habuit, fuerint vita brevior S. Gebehardi, & vita S. Thiemonis, quæ extat apud Canisium tom. 4 a pag. 659. Primam certe initio operis sui totam descripsit; & quæ illi interserit de fundatione & situ Admontis a nostro num. 9 ad 11, desumpsit exvita Thiemonis, ubi eadem habentur pag. 671. Indidem & alia decerpsit, atque in suam, cum de Thiemone agit, historiam transtulit, & imprimis ipsum vitæ principium.

[7] [quarum altera etiam edita est an. 1619:] Edidit quoque anno MDCXIX Gebehardi vitam prolixiorem Canisianam, quam & hic damus ex Historia Admontensi, Joannes abbas Lambacensis, una cum vitis familiarium ejus sanctorum Adalberonis Herbipolensis atque Altmanni Passaviensis episcoporum ex codice Ms. monasterii sui; tam similem Canisianæ longiori, ut inde recusa videri possit. Habet tamen præfixum Prologum, qui an pariter habeatur in editione Canisiana (quod puto) certo tamen dicere nequeo: quia in codice nostro folium, quod vitam proxime præcedit, desideratur. Utut est, jacturam illam, si qua est. codex abbatis Lambacensis compensabit, ex quo prologum desumemus, non tamen inde impressuri vitam, sed juxta editionem Canisianam, quia animadverto, Abbatem varia, quæ obscuriora aut minus eleganter dicta ipsi visa fuerint, aliis verbis substitutis, mutasse ac interpolasse. Neque ipse id plane dissimulat, dum præfatur, se paucos admodum, qui nimiam corpori deformitatem parere videbantur, nævos abstersisse. Nec tamen admodum pauci sunt nævi isti; sed frequentes, ut textum ejus cum Canisiano conferenti patebit. Improbant viri eruditi, id Surium in vitis Sanctorum sæpius fecisse: neque hic probabunt, factum esse. Testatiorem quippe veritatem faciunt verba propria, tametsi inconcinna, antiquitatis; quam exquisita eloquentissimi cujusvis novatoris. Veritas in historia præcipue quærenda est, quæ ex mutatione textus antiqui plerumque obscuratur: & lectoris animus, aliqua scientis innovata esse, in omnibus bæret, anceps, sintne primævi auctoris, an interpolatoris, quæ legit.

[8] [utriusque Auctor] Cœpi jam dicere in superioribus num. 6, de Auctore vitæ, & breviorem cum Canisio adscribo Anonymo discipulo S. Eberhardi, qui videtur clericus fuisse ecclesiæ Salisburgensis: alteram vitam prolixiorem non item illi adscribo, nisi quatenus breviorem continet; quantumvis eidem Anonymo apud Canisium tribuatur tota: quod omnino non oportuit factum esse; monstrante totius collectionis Auctore, se monachum esse Admontensem, uti supra insinuavi; & alia ejus rei probatione opus nonest, quam ut, qui dubitaverit, legat Prologum vitæ isti prolixiori seu Historiæ Admontensi præmissum; & si tunc nondum acquiescit, narrationem totam. Prologus ille pariter indicat, non tantum tractari de S. Gebehardo, monasterii Admontensis & episcopatus Gurcensis fundatore; verum etiam de sequentibus aliquot archiepiscopis, Thiemone, Conrado, Eberhardo, itemque Conrado altero, qui monasterio Admontensi fuere benefici: eorumque gesta aliqua proferuntur. Sed hæc ad Gebehardum nihil attinent. Dabimus igitur hic tantum, quæ Gebehardus gessit, prout descripta sunt in Historia ista, distincturi quæ antiquior auctor, Discipulus S. Eberhardi, de S. Gebehardo collegerat, ab illis, quæ Monachus Admontensis super addidit ex aliis monumentis: inter quæ fuerit chronicon quoddam Salisburgense.

[9] [quo tempore scripserit.] Notat enim Canisius ad marginem editionis suæ, ubi caput 2 apud nos incipit, quod quæ inde sequuntur, habeantur in chronico monasterii S. Petri Salisburgi, ante annos CCCXX conscripto. Illa nempe quæ ibi sequuntur, atque attinet ad institutionem episcopatus Gurcensis, de qua illicagere incipit Auctor Historiæ, & deducuntur prædicto cap. nostro 2 usque ad num. 17; cujus numeri initio declarat, epistolas, quas de institutione episcopatus præmiserat, destinatas fuisse servari in ecclesia Juvavensi seu Salisburgensi: & mox transit ad aliquem veterum notitiarum codicem, unde quæ porro sequuntur in eodem capite, extraxit. Sed attentioris considerationis est, quod Canisius notat, chronicon illud S. Petri conscriptum fuisse ante annos CCCXX. Edidit ille suas Lectiones antiquas initio seculi XVII; ex quo detractis CCCXX annis, deberet chronicon illud conscriptum fuisse versus finem seculi XIII; atque adeo collectio Historiæ Admontensis, inde partim facta, adhuc tardius. Quod mihi minus verisimile est, opinanti potius in fine seculi XII totam Historiam collectam fuisse, quia desinit in anno MCLXXVII. Fuit autem atque etiamnum superest in monasterio S. Petri Salisburgi chronicon, quod frequenter citat in suo Catalogo Abbatum, anno 1640 Salisburgi impresso, Albertus abbas ejusdem monasterii, identidem inculcans, illud conscriptum fuisse anno MCLXXXVI; in eoque etiam descriptas legi, inquit pag. 3, Vitas sanctorum Ruperti, Virgilii aliorumque beatorum episcoporum Salisburgensium. Et hoc ego existimo chronicon esse, quod collector historiæ Admontensis præ oculis habuit, annos centum antiquius, quam opinatur Canisius.

[10] Putabam hic concludere Commentarium de gestis S. Gebehardi, [Epistola Gebehardi pro defensione Ecclesiæ scripta,] sed tantisper me moratur Epistola ejusdem ad Hermannum Ep. Metensem, quæ quam rara est publice, tam luculenter explicat statum ecclesiasticum & secularem illorem temporum, declarans quid Pontificios debuerit retinere ac retinuerit in obsequio Gregorii VII Papæ Sedisque Aposlolicæ; quid item schismaticos eodem tempore moverit ad adhærendum imperatori Henrico IV & ad subrogandum Gregorio vero Papæ Pontificem, multis nominibus abominandum. Epistolam ipsam, quæ mea non indiget commendatione, subjungam post Acta vitæ, eo præcipue, ut inde palam fiat doctrina & docilitas Sancti nostri, moderatio item animi ejus, mansuetudo in hostes, acumen ingenii in defendendis bene cœptis, magnanimitas in persecutionibus, perseverantia infidelitate, Sedi Apostolicæ debita; aliaque multa, quæ commonstrant, ipsum vix paulo minorem fuisse in docendo, in agendo, in tolerando, quam fuerit Papa ipse Gregorius, cujus causam defendebat. Nolim meminisse, quid obganniant hic, qui Gebehardum cane pejus se odisse testantur, auctor apologiæ pro Henrico IV, [datur post vitam.] Aventinus & alii plurimi; quia omnes aut schismatici aut hæretici sunt, quibus hac in causa, qua de auctoritate summi Pontificis & Ecclesiæ Romanæ agitur, tamquam ejus inimicis, fides perexigua haberi potest. Ecce enim, Aventinus lib. 5. Annal. laudat quidem Gebehardum ab ætate, eloquentia, & scientia; sed continuo eumdem calumniatur, quod electus a ceteris episcopis, ut pro omnium sententia ipse peroraret, omnino obmutuit & ne hiscere quidem potuit. Injuriose hæc dici, convincet Præfatio Tengnagelii ad memoratam Gebehardi Epistolam, quam simul hoc edemus, num. 2.

Nota Lector, hæc S. Gebehardi Acta cum præmisso Commentario nostro, inseri debere tomo III Junii, post S. Cechardum, pag. 144, eique præmitti S. Domnolum, ut ordo temporum servetur.

VITA
Auctore anonymo, S. Eberhardi archiep. Salisburg. discipulo, aucta ab alio anonymo, Admontensis monasterii Monacho
Ex tomis II & VI Antiquarum Lectionum Canisii.

Gebehardus, Archiepiscopus Salisburgensis in Bavaria (S.)
BHL Number: 3294

Auctore ANONYMO.

PROLOGUS.
Uti premittitur Historiæ Admontensi universæ.

[Prologus in Vitam Gebehardi] Studiis quorumlibet, tam prisci quam moderni temporis, scriptorum inducti; qui, vel prout excellentia gestorum, vel privata ipsorum erga personas affectio suggerebat, diversa scripsisse, & posteris notitiam clarorum, sive etiam sanctorum virorum, reliquisse dignoscuntur; indignum duximus unici Patris & Domini nostri a sanctæ recordationis Gebehardi Salzburgensis archiepiscopi, piam memoriam scriptis non innotescere; cujus præclara monumenta, & in nostræ Admontensis ecclesiæ fundatione, & in Gurcensis sedis institutione, nunc & deinceps perspicua sunt cernere licet ex priorum nostrorum incuria, multa sint illius gesta silentio præterita. Nos tamen quæ vel ex membranis, b vel ex veracium seniorum dictis potuimus colligere, in unum compilavimus; dilectione magis tanti pastoris, quam scientiæ merito animati; illud quoque poëticum præsumentes, scilicet:

— — cupidus studiorum est quisque suorum c.

[2] [& reliquam Historiam Admontensem.] Præterea quatuor successorum ejus Thyemonis, Conradi, Eberhardi, itemque Conradi, gesta quæque præclariora, & specialiter erga nostrum Admontense monasterium larga & multiplicia illorum beneficia, huic opusculo inseruimus: ut non solum qui plantavit; sed & qui rigaverunt, simul in scripto præsentis paginæ resplendeant. Ad hæc ordinem seu successionem & laudabilem conversationem abbatum ejusdem cœnobii nostri, a prædictis archipræsulibus institutorum; copiosam quoque eorumdem exemplo & opere in cœtu spiritualium & religiosorum virorum ac feminarum fructificationem superaddidimus, ut intot egregiis patribus Deus, qui dignis eorum laboribus incrementum dedit, merito debeat honorificari.

ANNOTATA.

a Hinc colligitur, Auctorem Admontensis ecclesiæ monachum fuisse, dum Gebehar dum unicum Patrem & Dominum nostrum, & nostræ Admontensis ecclesiæ fundatorem nominat. Similibus per totum narrationis textum locutionibus se prodit Auctor talem esse, qualem dixi. Quod semel hic notasse sufficiat.

b Ex membranis sumpserit vitam breviorem, tunc recenter compositam; alia sumpsit ex Chronico S. Petri Salisburgi, ut notat Canisius; sed quod centum facile annis antiquius fuerit, quam ipse existimat.

c Hactenus solum Gebehardum respicit hic Prologus, ac talis est, ut etiam vitæ ejus breviori, quæ apud Canisium tomo 2, Prologo caret,accommodari possit; non item quæ sequuntur.

CAPUT I
Complectens vitam Gebehardi breviorem, ut legitur tomo II Canisii; admixtis nonnullis, a num, VII usque ad XI, ex Monacho Admontensi de monasterii sui fundatione, apud eumdem Canisium tomo VI.

[Gebehardi stemma & studia,] Gloriosus igitur Gebehardus, alto Suevorum stemmate a, patre Chadoldo, matre Azala b progenitus, in primæva ætate sua liberalibus studiis traditur imbuendus. Ubi cum docilis puer, non tam ætatis incremento, quam litteralis scientiæ succresceret fastigio, emensa demum pueritia partimque adolescentia, ingenuitatem generis morum nobilitate ac sapientiæ jubare c transcendit. Evacuatis igitur quæ erant parvuli; divinis se mancipabat obsequiis & lectionibus, quamvis in seculari pomposo schemate forinsecus splenderet ornatus. [ordinatio in Sacerdotem,] Per singulos itaque gradus sacris ordinibus insignitus, ad sacerdotii deinde gradum, quia dignus est inventus, quarto nonas Martii, anno incarnationis Domini MLV a venerabilibus Baldwino d sanctæ Salisburgensis ecclesiæ archiepiscopo, sub sancto Leone Papa, e est promotus; prædicti Deo digni archiepiscopi, futurus episcopus successor, ac Christi & Ecclesiæ indefessus propugnator.

[4] Hujus ergo celebri fama illectus imperator Heinricus III cognomento Pius, [honores in aula imperatorum] Heinrici Babinbergensis successor f, eum ad se adscitum regiæ aulæ summum præfecit capellanum Quo post paucos annos rebus humanis exempto g, & Heinrico IV filio prioris in sceptra regni succedente, Gebehardus item primus inter primos palatii habebatur. Et quamvis in terreno conversaretur palatio, cælestis tamen regis famulatui summopere inhærebat Anno deinde incarnationis Domini MLX h, qui sextus sacerdotii ipsius Gebehardi fuerat annus, post dormitionem præscripti venerabilis Baldwini archiepiscopi, concordi & alacri totius cleri, ac ministerialium electione, in Salzburgensem metropolitanum divino nutu est sublimatus, utpote virtutum omnium gratia i adornatus.

[5] Igitur Deo dignus metropolita Gebehardus, tertio Idus Junii in loco Elchinwanch dicto. [consecratio in Episcopum,] accepta a rege Heinrico, & castæ desponsationis sacrosanctæ matris ecclesiæ annulo, & reverendæ pastoralitatis baculo, sanctæ Juvavensis ecclesiæ sedi, ab Adalberone Wirzburgensi episcopo, XII Kal Augusti, juxta sancita canonum, inthronizatur. Nec longo post, convenientibus Ratisponæ Gebehardo ejusdem urbis episcopo, Engelberto Pataviensi præsule, Ellinhardo Frisingensi pontifice, Altwino Sabionensi antistite, Adalberone, Wirzburgensi præside, Gunzone Eihstetensi episcopo, in gradu episcopalis honoris per læta popularium suffragia III Kal. Augusti feliciter est provectus k. Abhinc uno & semis anno, pallii insignibus & privilegio singularis præ ceteris coëpiscopis principatus ab Alexandro l Romanæ sedis episcopo, per Wezilinum præpositum VIII Kalendas Martii, gloriosissime persplenduit honoratus m.

[6] [usus divitiarum,] His ille honoribus nesciebat superbire, sed magis humilia de se ipso noverat sentire Divitiis etiam affluentibus cor non apposuit: his n tripliciter usus, aut in augmentum & proficuum ecclesiæ suæ expendit; aut monasteria & basilicas ex eis construxit; vel pauperibus rogavit. Præterea tam regno quam Romanæ sedi accommodatissimus existens, dilatavit gloriam populo suo & ecclesiæ, quousque inimicus superveniens, zizania discordiæ inter regnum & sacerdotium o, proh dolor! seminavit. Præsul ergo egregius, cum instar lucernæ, [dignitas legati Apostolici.] candelabro superpositæ, omnibus qui in domo Dei erant, scientiæ & vitæ merito luceret; eum sancta Romana ecclesia, quasi specialem filium suum, quasi verum Catholicum, judicavit esse dignum, cui legationem suam super omnes Teutonici regni ecclesias committeret. Sic itaque ex archicapellano regni, archiepiscopus Juvavensis & legatus Apostolicæ sedis provectus est & immobilis Ecclesiæ columna enituit. Hactenus vita brevior.

Sequitur in Historia Admontensi de fundatione monasterii.

[Fundatio monasterii Admontensis,] Anno igitur Incarnationis Domini MLXXIV ordinationis suæ XV, in honore sanctæ Dei genitricis Mariæ, sanctique Blasii episcopi & martyris, monasterium in valle Admuntensi construxit, quod & ipso anno, tertio Kalend. Octobris, Indictione XIII p, tempore Gregorii Papæ VII, anno secundo ordinationis suæ; imperii vero Heinrici imperatoris quarti hujus nominis, anno XVII. In quo nimirum monasterio duodecim monachos sacerdotes ad serviendum Deo ordinavit, ad quorum stipendia & vestes, [eique redditus attributi] nec non & hospitum & pauperum sustentationes, prædia tradidit; inprimis, quæ matrona quædam nobilis Hemma q, comitissa de Friesaca & de Truchsen, post mortem mariti sui Wilhelmi comitis & filiorum suorum Hartwici & Wilhelmi, tempore Baldwini archiepiscopi, sancto Rudberto dedit in valle Admuntina, cum aliis prædiis, ad cœnobium ibidem fundandum. Et præterea maxime illa, quæ ipse sui episcopatus tempore, in jus ecclesiæ Juvavensis, cui auctore Deo præfuit, ex diversis commutationibus & complacitationibus conquisivit. Dominicalia namque episcopi attingere noluit, sed ut diximus, prædiis, quæ fidelium donatione, vel pro banni absolutione [&] emptionis comparatione, conquirere potuit; monasterium ipsum dotavit.

[8] [aliaque donæ] Fideles quoque suos, tam nobiles quam ministeriales rogavit, ut prædia sua vel beneficia ipsi monasterio contraderent Equibus specialiter tres nobiles, Leupoldus, Maganus & Anzo, plurima quæ possederant beneficia resignantes, monasterio tradi impetrarunt. Otaherus r quoque marchio, proavus marchionis O s de Styre; intuitu dilectionis ipsius Deo digni archiepiscopi, & pro salute animæ suæ tradidit villam Eychdorff eidem Admuntensi monasterio. Adilbero t etiam germanus ejus marchionis, qui diuturnam cum fratre guerram habuit, pro absolutione banni & multimodis injuriis, cœnobio in persecutione Heinrici IV imperatoris illatis, tradidit per manus itidem Archipræsulis, super altare S. Blasii, villas duas ab Arnich, cum omnibus suis pertinentiis, & prædium Huzenpuhele. Adhæc complures decimas, suis exactionibus conqui sitas, dedit; quia gens Sclavonica, in ejus episcopi terminis posita, ante ipsius tempora, aut nullas aut paucissimas reddere consuevit. Dedit etiam ornamenta complura auro, [etiam de reliquiis Sanctorum.] argento & serico valde pretiosa; vestimenta scilicet sacerdotalia, libros, calices, & quæque divinis ministeriis necessaria. Inter cetera denique bona Sanctorum egregiis pignoribus locum nobilitavit, inter quæ brachium sancti confessoris Paterniani u, cum cohærente sibi manu: sed & sancti Chrisanti martyris calvariam & commilitonis ejus sanctæ Dariæ virginis x; necnon & sancti Vincentii y, cum multis aliis Sanctorum reliquiis eidem donavit ecclesiæ.

[9] Locus hic inter montana Bavariæ, juxta Anasum fluvium in valle situs est. A ditum difficilem viantibus præbet, [Descriptio vallis admontensis,] adeo ipsa natura munitus per gyrum, ut altissimorum montium ambitu cælo proxime dicas circummuratum. Prospectus, nisi in montes aut sursum, non est. Hoc, monasticæ conclusioni, præstruente natura, idoneum; hoc, unum de ceteris, quare locus [hic] a strenui longe lateque amatus, expetitur, ab aliis horretur, [&] fugitur. Necesse est, sortia diversas mentes aut provocare aut revocare In hoc igitur loco monasterium beatus Præsul fundare desiderans, dum esset ibi constitutus, quia fiscus episcopalis erat, triduum continuum perstitit, non manducans, neque bibens, adeo æstuans discerpebatur cogitationibus suis, dum quod definiret, eligere [non] poterat. Mulcebat partim facies loci, quod invius convictui hominum, tamen nullius idoneæ rei materiam in venis montium negaret. Angebat e contra, non carpento neque trahea, verum solis saumariis z necessaria posse inferri.

[10] His animum distrahentibus, postridie etiam tum cunctanti, [ubi monasterium nutu divino extructum,] subito surdus & mutus quidam in medio exsurgens, divino nutu coram omnibus hæc verba in Teutonico eleganter concinnavit, episcopo inquiens: Tu debes inchoare; Deus debet consummare. Qui homo nec postea nec antea ullas edidit voces, donec post multos annos in depositione ipsius episcopi ad sepulcrum ejus pleniter aurium & linguæ est restitutus officio aa. Mirantur itaque universi, stupor & gaudium replent episcopum. Mox quasi divinitus accepto oraculo, intrepida mente, pronissimo studio, monasterium cœpit construere, sacris vestibus & marmore copioso ornare, redditibus ditare. Arnoldo monacho de monasterio S. Petri, ad provisionem ipsius loci ascito, favente domino Reginwardo venerabili abbate S. Petri. Sed prædicto Arnoldo, propter paupertatem loci, non diu hic durante, Isingrinus ab eodem est archiepiscopo substitutus.

Reliqua vitæ brevioris, usque ad num. 13.

[Puerilia Gebehardi & Sociorum vat cinia.] Operæ pretium est hic inserere, qualiter præfatus & sæpe nominandus pater & dominus bb Gebehardus archiepiscopus ab ineunte ætate in proposito habuerit, ut si ex voluntate Dei facultas sibi post hac suppeteret, monasterium aliquod, ubi divinæ laudes jugiter hymnizarentur, construere, quod ex subsequenti relatione potest perpendi. Dum enim aliquando in pueritiæ flore constitutus, cum collegis suis Altmanno, postea Pataviensi episcopo, & Adilberone, postea Wirzburgensi episcopo, studiis liberalibus imbueretur, contigit, ut cum his quos prædiximus, fidissimis sodalibus, timore puerili fugam iniret In via igitur ad quemdam fontem diverterunt & ibi de sistarciolis cc suis panem quantulumcumque proferentes, corpuscula recreabant. Et licet puerili affectione, Dei tamen magis, ut post patuit, inspiratione, præsago virtutis suæ spiritu inter cetera quæ confabulabantur, episcopos se futuros prædixerunt & monasteria se ad Dei servitium fundaturos voverunt, quod postea efficaciter compleverunt.

[12] Primus igitur Altmannus subintulit, se Pataviensis ecclesiæ præsulatum velle conscendere, [de suis episcopatibus,] quo adepto monasterium se constructurum, ibique novissimam tubam ad resurgendum expectaturum. Tum Adilbero; Ego vero Wirzburgensis ecclesiæ pontificatum suscipiam, & cœnobium Christi servorum instituam, ubi & ego recondar, communem omnium præstolaturus resurrectionem. At tunc Gebehardus: Ego vestrum amborum magister futurus ero, quia volente Deo Salzburgensi ecclesiæ metropolita sublimabor; [ac in] monasterio, quod regulari institutioni ordinavero, ultimum examinis diem præstolabor. Hæc ideo hic inserere dignum duximus, ut ostenderemus, quam grata Deo simplicitas istorum fuerit & cordis mundicia, quorum [dicta] puerili quodammodo joco prolata, tam mirabiliter ad effectum perduxit Nam Gebehardus in Salzburgensi metropoli postea sublimatus, [re ipsa completa.] Admuntense cœnobium construxit, in honore sanctæ Dei genitricis Mariæ virginis sanctique Blasii episcopi & martyris dd. Altmannus Pataviensis episcopus factus, Tothwisense ee monasterium instituit. Adilbero similiter ante ambos Wirzburgensem sedem adeptus, Lambacense ff cœnobium construxit gg. &c.

ANNOTATA. C. J.

a Videlicet Comitum de Helffenstein; quorum genealogiam Buzelinus a seculo 9 deducit.

b Ita parentes appellantur in utraque Canisii editione. Hundius quoque fatetur, illos ab aliquibus sic vocari: se tamen vidisse genealogiam istorum Comitum; ubi Gebehardus habet Patrem Wernherum, matrem Attalam de Styra Chronicon Salisburgense Francisci Duckher, anno 1666 lingua Germanis vernacula editum, facit matrem ejus Azalam, natam Comitem Cattimelibocensem. Unde id hauserit, non indicat.

c Parisiis operam dedisse studiis gravioribus, discimus ex vita S. Adalberonis episcopi Herbipolensis: qui, cum, assumptis aliquibus sodalibus, Parisios studiorum gratia perrexisset; inde revertens Herbipolim, comitem & socium itineris habuit Gebehardum, postea Salisburgensem archiepiscopum.

d Hunc Saltwinum atque iterum Badwinum vocat editio I Canisii: Waldwinum Hundius; Baldingum & Baldovinum Aventinus. Verbum præcedens a venerabilibus, nisi ad Balduinum & Leonem simul referri posse alicui videatur, ponatur numero singulari.

e Est is Leo IX, ordinatus anno 1049, mortuus 1054, 19 Aprilis, quo & colitur ut sanctus. Aberravit igitur anno saltem uno sive auctor, sive librarius: & ordinatio Gebehardi in sacerdotem anticipari debet ad annum 1054, in quo facta fuerit temore Quadragesimæ vivente adhuc Leone, post Pascha illius anni defuncto. Et vero ex mente Auctoris annum 1054, non 1055, scribi debuisse, colligas ex num. seq. ubi annus Domini 1060, vocatur sextus sacerdotii ipsius Gebehardi.

f Successor mediatus: Henricum quippe Babenbergensemsive sanctum imperatorem excepit Conradus II; hunc, anno 1039 Henricus III, Conradi filius, qui hic Pius, vulgo autem Niger cognominatur.

g Exemptus est rebus humanis an. 1056, die 5 Octobris, qui tertius fuit annus a Gebehardi ordinatione sacerdotali; succedente mox filio ejus Henrico quarto, tunc septenni aut octenni.

h Hundius scribit, anno 1061 factum fuisse Archiepiscopum, cui contra auctorem vitæ non consentio.

i Canisii prima editio habet, virtutum omnium genere.

k Huc usque dicta, facta sint anno 1060.

l Nempe secundo sui nominis, qui post brevem pontificatum Nicolai, creatus fuit 1061, 30 Sept. & submisit anno sequenti, VIII Kal. Mart. per Wezilinum, nescio cujus ecclesiæ præpositum, Gebehardo archiepiscopo pallium; quando jam annus circiter unus ac dimidius post consecrationem ejusdem Gebehardi in episcopum, elapsus erat.

m Editio 2, in Historia monachi Admontensis, scribitur: persplenduit; sed hic tripliciter honoratus. Quod additamentum sit istius Scriptoris.

n Historia ejusdem monachi legit, Sed his. Utraque lectio bona est.

o Nempe inter Henricum IV imperatorem, & Gregorium VII Papam.

p Abbas Lambacensis in sua hujus vitæ editione ponit pro Indictione XIII, duodecimam, non recte: quia tertio Kal. Octobris jam desierat Indictio XII, & cœperat currere XIII.

q Eadem hæc est Hemma, quæ Gurcensem ecclesiam cum duobus adjunctis monasteriis fundavit, quam deinde Gebehardus noster in sedem episcopalem sublimavit. Qua de re infra. Ipsa obiit an. 1045, tempore archiepiscopi Salisburgensis Baldwini, decessoris Gebehardi, anno ejus tertio aut quarto, deditque S. Rudberto, ut hic dicitur, seu ejus ecclesiæ prædia quædam in valle Admontina, ut ibi quoque monasterium conderetur; quod Gebehardus, adjectis aliis dotibus, tandem executioni mandavit. Acta hujus Hemmæ inter alia Sanctorum, tomo 5 Junii a pag. 498 illustravimus; ubi tamen num. 2 Commentarii nonnulla hinc emendanda sunt.

r Otaherus iste in vita S. Bertholdi, primi abbatismonasterii Garstensis, Otocher dictus, alibi vero Ottocarus; cujus nominis plures Stiriæ marchiones seu comites recenset Lazius de Gentium migrationibus pag. 177. Et primum quidem Ottocarum ait, Conrado II imperante, Styræ comitem in litteris annalibusque commemorari. Subdit Ottocarum II ac III, primi filium & nepotem; quorum ultimus duxit uxorem Elisabetham, sancti Leopoldi Austriæ marchionis sororem; & canonicos regulares Garstenses, quos ipse instituerat, convertit in Benedictinos; subscripsitque fundationi Admontensi de anno 1072, & obiit Romæ anno salutis 1122. Iste igitur Ottocarus III, seu Otaherus, est qui hic memoratur, intuitu Gebehardi archiepiscopi, tradidisse Admontensi monasterio villam Eychdorff; potestque etiam, intuitu ejusdem Archiepiscopi, de anno 1072 subscripsisse fundationi Admontensi; quando nempe episcopatus Gurcensis in Styria ditione ipsius erectus fuit. Tunc enim convenerit Marchionem Archiepiscopus, ut ejus consensum in erectionem episcopatus obtineret; simulque potuerit consensum ejus petiisse ad monasterium Admontense in eademStiria fundandum; cujus res & tabulas scribendas subscribendasque tunc potuit curasse, quamvis ædificatio monasterii non nisi triennio post completa fuerit. Nunc porro an Ottocarus ille III marchio proavus marchionis O de Styre fuerit, inquirendum est.

s Nullus dubito, quin hic per litteram O, itidem designetur Ottocarus, marchio Styræ: quia nomen illud in ista familia frequens fuit; nec invenio ullum aliud apud Lazium, quod ab O initium ducat. Scribit Cuspinianus in Austria sua pag. 598, Ottocarum, quem jam dixi, tertium, Suevorum & Stiriæ marchionem, ex Elisabetha, S. Leopoldi Austriæ marchionis sorore, procreasse Leopoldum & juniorem Ottocarum, sive IV istius nominis marchionem Styriæ. Ex his Leopoldus asserente Lazio, ab Henrico V imperatore Carinthiæ marchio creatus est anno 1120. Ottocarus autem, eodem teste, institutus fuit a Friderico I Cæsare Frisingensis episcopii advocatus, atque anno 1163 subscripsisse quibusdam litteris reperitur. Hujus nepos, filius Leopoldi prædicti, Ottocarus V, a Frederico I imperatore primus ducalem Stiriæ investituram accepit; atque in matrimonio habuit Agnetem (Cuspinianus Cunegundem vocat) Leopoldi Austriæ ducis secundi filiam: qua absque prole mortua, cum conjux ejus Ottocarus lepra infectus esset incurabili, cessit socero suo Leopoldo Austriæ duci ditiones suas omnes: atque ita desiit in illo linea ista marchionum, & recenter ducum Stiriæ, translata ad Austriæ duces in Leopoldo, sub annum 1193 mortuo. Hinc colligas, si recte procedunt, quæ Lazius, & ante ipsum Cuspinianus, scripserunt, hujus Ottocari V proavum non fuisse Ottocarum III, sed avum. Proavus fuit Ottocarus II Stiriæ marchio. At hic non donavit Admontensibus villam Eychdorf; nec subscripsit fundationi eorum, uti patet ex dictis. Vel igitur Auctor noster hic non recte computavit; vel per O marchionem de Styre intellexit alium ex patruele aliquo Ottocari V progenitum; qui partem ditionis paternæ in Stiria cum titulo marchionis, post obitum Ottocari V adhuc servaverit.

t Adilbero seu Adalbero, germanus ejus Marchionis, qui villam Eychdorff tradidit Admontensibus, nullus comparet apud Lazium. Habet is quidem Alberonem, quem paulo post vocat Adalberonem, Ottocari primi marchionis germanum, sed primi inquit, qui huc spectare non potest. Debebimus igitur Adilberonem Ottocari III fratrem Auctori nostro.

u Paternianus, episcopus Bononiensis, successor S. Petronii, colitur XII Julii.

x Festum SS. Chrysanti & Dariæ Martyrum celebratur XXV Octobris.

y Reliquias hujus S Vincentii vocat Historia novissima Salisburgensis, Sacra ossa magni martyris Vincentii Levitæ, qui S. Laurentio suppar, Valentiæ in Hispania sub Daciano impiissimo præside celebre martyrium exantlavit. Eo allata dicuntur fuisse anno 880: unde allata sint, non dicitur. Novi plures SS. Vincentios; & novi Valentinum Levitam ac martyrem, qui seculo IX ex Hispaniis in Galliam translatus fuisse scribitur. An inde, aut ex Hispania Salisburgum pervenerint aliqua ejusdem ossa, scire cupio certius.

z Dixi in Commentario, satis frequenter mutasse aut addidisse quædam verba, in sua vitæ S. Gebehardi editione, Joannem abbatem. Lubet hicspecimen ejus rei dare in paucis qui præcedunt versibus, quos ille edidit hoc modo: In hoc igitur loco monasterium beatus Præsul fundare desiderans, dum esset ibi constitutus (quia locus hic fiscus episcopalis erat) triduum continuum perstitit, non manducans; verum summe æstuans discerpebatur cogitationibus suis, dum quid definiret eligere non poterat. Mulcebat partim facies loci; quod, licet invius, convictui hominum tamen nullius idoneæ rei materiam in venis montium negaret: angebat e contra; non carpento, neque traha, verum solum equis clitellariis necessaria inferri posse. Confer hæc cum textu nostro ex editione Canisiana, & intelliges, verum esse quod dixi. Inter alia τὸ saumariis mutavit in τὸ equis clitellariis. Quæ quidem interpretatio dici potest non mala; sed non est loquela Auctoris. Saumarius (corrupte a Sagmarius, & hoc a Sagma, quod est Onus, Sarcina) proprie sonat jumentum quodvis sarcinarium. Hinc & Itali suum Somaro passim pro asinosumunt. In vita S. Thiemonis legitur Sagmentariis. Trahea æque Latina vox est ac traha, utpote Virgiliana lib. I Georg. Negatio, inter eligere & poterat inserta, clariorem reddit sensum & videtur requiri: imo in citata S. Thiemonis vita etiam legitur: quapropter & ego illam appono sed his [] signis inclusam, ut sciat lector, nostri Auctoris non esse. Ceteras mutationes non annoto.

aa Hac de re vide infra num 23.

bb Ita editio Canisiana. Admontensis Monachus hoc loco interserit noster. Ex quo colligi potest, Auctorem vitæ brevioris monachum Admontensem non fuisse: fuisse autem, vitæ longioris; dum τὸ noster suæ Historiæ Admontensi immiscet.

cc De Sistarciolis recte apud Canisium in vita breviore; minus recte per c, Cistarciolis apud monachum Admontensem. Est diminutivum a Sistarcia; aliis melius Sitarcia, a Græco σῖτος, frumentum; aut σῖτον, cibus. Sumitur autem passim pro cistella vel pera, qua iter agentes panem aliaque cibaria conferunt. Indidem est σιταρχία & σίταρχος, rei frumentariæ præfectura & præfectus. Quid si Sitarcia compositum Latinogræcum facias, ex σῖτος & arca? Quidquid sit, maluit Joannes abbas pro Sistarciolis, supponere Capsulis.

dd Hæc incipiendo a construxit apud Monachum Admont. desiderantur; ubi tantum legitur, ut prædiximus, fundavit. Quæ respiciunt ipsiusmet dicta, supra initio numeri 7 relata.

ee Monachus Admont. habet Chotwisense; Bucelinus Kostweig & Cotvicum & Gotwig, quod communius nunc est. De origine nominis multa fabulose referuntur in vita S. Altmanni, a Joanne abbate Lambacensi cum aliis edita. Situm est in monte versus limites Austriæ inferioris, qua superiorem respicit, tribus circiter leucis a Cremsa in merid em. Vide plura in citata vita S. Altmanni, qui illic conditus, uti prædixerat, novissimam tubam ad resurgendum expectat.

ff Situm est in Austria superiore, ex bonis paternis fundatum ab Adalberone episcopo Herbipolensi, ut dictum est, qui ibidem etiam post mortem reconditus fuit, communem omnium præstolaturus resurrectionem. Plura dabit ejus vita apud sæpe dictum Joannem ejusdem monasterii abbatem.

gg Ita finit vita brevior apud Canisium tomo 2, qui ibidem & notat, quod videantur quædam deesse, quia in Ms. est, &c. Idem existimo & ego, quia hactenus ibi nihil memoratum est de institutionetam episcopatus Gurcensis, quam monasterii Admontensis: nihil item de fidelitate Gebehardi erga sedem Apostolicam; nihil de persecutionibus & exilio novennali propterea toleratis; nihil denique de restitutione ejus in episcopatum, & sancta morte. Adeo ut vita illa brevis, ut modo extat apud Canisium, non tam vita, quam initium vitæ usque ad archiepiscopatum, dici debeat. Gravis jactura est, si reliqua omnino perierint: quamvis illam quodammodo resarciat Monachus Admontensis in sequentibus; prolata jam supra ejus historia de fundatione monasterii Admontensis.

CAPUT II.
Fundat Gebehardus episcopatum Gurcensem in Carinthia.

Præfatus a quoque archiepiscopus, priusquam Admontense fundaret monasterium; [Fundatio Episcopatus Gurcensis,] anno Incarnationis Domini MLXXII instituit sedem episcopalem inter Carinthiam, in loco Gurca dicto, ubi prius fuerat cœnobium sanctimonialium b, cui præfecit & consecravit episcopum Guntherum c, II nonas Martii, præsentibus & benedicentibus episcopis, Altwino Brihssinensi d, Ellenhardo e Frisingensi, Candiano de Hystria, ceteris comprovincialibus episcopis Ottone f, scilicet Ratisponensi, Altmanno g Pataviensi, per epistolas suum in hanc ipsam ordinationem præbentibus assensum. Prolata est ibi tunc & epistola Domini Alexandri Papæ, & ad confirmationem hujus constitutionis in auribus populi lecta & interpretata, sed & litteræ regis Heinrici, suum in hanc consensum pronuntiantes, similiter sunt recitatæ, quarum tenorem infra posuimus.

[14] [probantilus illam per litteras suas] Alexander Episcopus, servus servorum Dei, Gebehardo Salzburgensi Archiepiscopo, suisque successoribus in perpetuum. Quotiens ea a nobis petuntur, quæ religioni conveniunt, prompta debemus concessione annuere & favoris nostri gratanter præbere assensum, quoniam ex consideratione nostri officii cogimur ecclesiarum utilitatibus, etiamsi minime exigantur, solicite invigilare & animarum saluti solerti studio providere. Quapropter dilectissime Frater, quia postulasti a nobis, quatenus Apostolica auctoritate concederemus tibi unum episcopatum in tua parochia constituere, quia ecclesia tua tam ample diffusa est, quod per te solum non possis eam in chrismate aliisque pluribus, quibus episcopali officio indiget, decenter ac rationalibiliter regere, piis precibus tuis inclinati, libenter annuimus, & ut etiam impleatur, satagimus.

[15] Apostolica igitur auctoritate, venerande Frater, [Alexandro P P. 2,] religioni tuæ concedimus, volumus, & firmamus: atque auctoritate B. Petri, Apostolorum principis, in quocumque loco tibi melius visum fuerit, episcopatum in tua parochia construe & ad procurandum salutem animarum, adjutorem tibi tua consideratione ibi præpone. Ita tamen, ut episcopatus ille ecclesiæ tuæ, tibique vel tuis successoribus numquam subtrahatur, & nullus ibi episcopus quandoque, sive per investituram, ut dici assolet, vel quocumque pacto inibi constituatur, nisi quem tu vel tui successores prompta voluntate elegerint, ordinaverint & consecraverint. Indignum enim atque detestabile est, ut hoc, quod studio pietatis a nobis quæsitum, Apostolica auctoritate firmatum, ad detrimentum ecclesiæ tuæ quolibet modo vertatur. Si quis autem temerario ausu hujus nostræ sanctionis privilegium infregerit, noverit se Apostolicæ excommunicationis atque anathematis vinculo innodatum. At vero qui pio intuitu custos & observator extiterit, perpetuæ benedictionis abundantia repleatur. Data Lateranis XII Cal. April. per manus Petri Clerici, fungentis vice Petri, sanctæ Romanæ ecclesiæ Cardinalis ac Bibliothecarii, anno ab Incarnatione Domini MLXX. Pontificatus vero domini Alexandri Papæ II nono, Indict. VIII.

[16] In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Heinricus divina favente clementia Rex. [& Henrico Imp. 4,] Quoties ea a nobis petuntur, quæ religioni conveniunt, prompta debemus concessione annuere & favoris nostri gratanter præbere assensum. Ergo fidelis noster Gebehardus Juvavensis archiepiscopus, de commissarum sibi animarum periculis dolens, conquestus est, quod episcopatum suum in montanis situm, præ nimia Parochiæ amplitudine & viarum difficultate, per se solum regere non sufficeret, consultu fidelium nostrorum pro necessitate ecclesiæ decrevimus & annuimus, ut intra parochiam suam, adjutorem sui operis episcopum & sedem episcopalem constitueret.

[17] Igitur in loco, qui dicitur Gurca apud ecclesiam sanctæ Mariæ, [eodem anno 1072.] ubi prius erat congregatio sanctimonialium, placuit nobis ut cathedram episcopalem faceret, & eidem novæ sedi partem parochiæ suæ, & de prædiis & decimis, quantum sibi conveniens videretur, attribueret, & ad eamdem sedem episcopum ex sua consideratione ordinaret, ea videlicet ratione, ut episcopatus ille ecclesiæ Juvavensi & prædicto archiepiscopo suisque successoribus numquam subtrahatur, & nullus ibi episcopus quandoque, sive per investituram, sive quocumque modo constituatur, nisi quem prædictus archiepiscopus, suique successores elegerint, ordinaverint, consecraverint. Et ut hoc nostrum regale præceptum stabile & inconvulsum omni permaneat ævo, hanc cartam inde conscribi, manuque propria corroborantes, sigilli nostri impressione jussimus insigniri. Ego Albero Cancellarius vice Sigefridi archicancellarii recognovi. Data II Nonas Februarii anno Dominicæ incarnationis MLXXII. Anno Ordinationis domini Heinrici regis XVIII, regni vero XVI. Indictione X. Actum est Ratisponæ, in Dei nomine. Amen

[18] [Antiquiores Episcopi, qui per Carinthiam fidem prædicarunt.] Hæ igitur utræque epistolæ destinatæ sunt servari in ecclesia Juvavensi. Juvit ad hanc novam constitutionem & quidam veterum notitiarum codex. Repertus enim erat talis in camera librorum Salzburgensi, & in eo repertum, qui episcopi, sub quibus archiepiscopis Salzburgensibus, ecclesiæ vices & ante gessissent in prænominata regione. Beatus enim Virgilius, episcopus octavus a beato Rudberto, gentem Karentanam tempore Thassilonis ducis Bavariæ, quibusdam occasionibus ad fidem Christi convertit & episcopum illic, Modestum dictum, in loco, Liburnia dicto, constituit, per quem & per cujus successorum instantiam eadem gens Sclavonica a ritibus idololatriæ revocaretur. Item ab Arnone, primo archiepiscopo, Theodoricus episcopus; ab Adalramo, secundo archiepiscopo, Otto episcopus; a Liupramo, tertio archiepiscopo, Oswaldus episcopus; prælati sunt Karentanis. Repertæ sunt in eodem libello crebræ discordiarum causæ inter ipsos archiepiscopos & subepiscopos illos, propter quas conjicitur & æstimatur, vicem illam tunc cessavisse, & morientibus aliis, alios non fuisse substitutos: quia hujusmodi stabilitatis anchoras non habebant, sedem videlicet episcopalem & clerum ac plebem in separatis sibi Parochiæ terminis, cum quælibet supra dicta restauratio renovata est & stabilita. h

ANNOTATA C. J.

a Notat Canisius ad hunc locum tomo 6 in margine: Quæ hic sequuntur, habentur in chronico monasterii S. Petri Salisburgi, ante annos 320 conscripto; digna profecto quæ hic subjiciantur: Monuimus etiam nos lectorem hac de re in Comment. num. 8.

b Fundatum a beata Hemma, Wilhelmi comitis in Friesach &c. vidua, cujus Acta tomo V Junii dedimus, ubi & de fundatione hac agitur, ad diem XXIX.

c Male hunc Guntherum confundunt aliqui cum Gunthero archiepiscopo Salisburgensi, qui dimidio seculo antiquior illo fuit.

d Civitas est in comitatu Tirolensi ad radices altissimi montis, vulgo Brenner dicti, nunc passim vocata Brixinum, in libris conciliorum Brixinia, nonnullis etiam Brixia, minus recte: ob confusionem, quæ inde generatur, cum civitate celebriore Brixia in Gallia Cisalpina Venetorum. Fuit ibi episcopus Altwinus, alio nomine etiam Adowinus Hundio dictus, successor Popponis, qui ad Romanum Pontificatum elatus fuit sub appellatione Damasi II; præfuitque ab anno 1048 usque ad 1090 & ultra. Cardinalem quoque a Damaso creatum fuisse, scribit idem Hundius. In quo assentiri ei non possum, tum quia Damasus tantum 23 dierum Pontifex fuit, tum quia apud Ciacconium & Oldvinum non invenitur, ullum creasse Cardinalem.

e Ellenhardus creatus episcopus an. 1053, præfuit annos 25, mortuus sub annum 1077, postquam interfuerat conventui Wormatiensi anno præcedenti coacto sub Henrico IV imp. contra Gregorium PP. VII.

f Otto ex canonico Babenbergensi episcopus Ratisponensis ab imperatore Henrico IV anno 1060 factus, triennio aut quadriennio post cum aliis episcopis Germaniæ, numerosaque ad septem millia, tam summæ quam infima conditionis hominum, multitudine peregrinatum ivit in Terram sanctam, sacra illic loca veneraturus, tam infelici successu, ut vix duo millia domum reversi sint anno, ut videtur, 1065. Supervixit usque ad annum 1088 aut sequentem, quo ei successisse legitur Gebehardus IV.

g Altmannus, olim Gebehardo Salisburgensi familiaris atque in studiis Lutetiæ Parisiorum condiscipulus, dum ex modo dicta peregrinatione Hierosolymitana sub annum 1065 incolumis revertitur, episcopus Passaviensis renuntiatus ab eodemque Gebehardo inauguratus fuit. Obiit autem, uti in vita ejus legitur, anno 1091 sexto Idus Augusti, sanctimonia & miraculis clarus. Quod ultimum etiam Bruschius non dissimulat, quamvis ei in multis parum æquus. Plura de nominatis hic episcopis legi possunt apud Hundium in Metropoli Salisburgensi.

h Hunc sensum per se obscurum, ita transtulit Abbas Lambacensis: Et quia hujusce stabilitatis anchoras non habebant, sedem videlicet episcopalem: clerum ac plebem, in separatis sibi parochiæ terminis interim rexerunt; quo usque supradicta restauratio renovata est & stabilita. Delevi ego in textu solam conjunctionem & ante quia; & qualibet versu penultimo, mutavi in quælibet. Unde videtur sensus intelligibilior reddi. Nota autem, hanc annotationem h spectare finem capitis 2, ubi littera h prætermissa est.

CAPUT III.
Constantia in persecutionibus. Exilium & restitutio. Mors & epitaphium.

Deinde post aliquot annos a excommunicatur rex Heinricus in synodo Romana, [Excommunicatio Henrici] & episcopi singuli, missis a Papa Gregorio epistolis, præmoniti sunt, etiam obsecrati pro observanda S. Petro & ejus Vicario obedientia; inbanniti b quoque & sub obtentu sui officii sunt astricti, ne Regi anathematizato & ejus consiliariis nominatim communicarent. Hoc novum sive rarum in Regem anathema, utrum ex venditione episcopiorum & abbatiarum; an ex alia infamia, causas sumpserit, penes earum conscios sit & judices; nobis sententia pastoris timenda est, sive justa sive injusta. Prædictus enim piæ memoriæ Papa Gregorius, velut alter Helias, spiritu Dei plenus, & zelo justitiæ & veritatis accensus, sacerdotes Baal non quadringentos, sed infinita millia trucidaverat, quia vel eos, qui per simoniam episcopatus, abbatias, præposituras, præbendas vel ecclesias obtinuerant; vel qui in sacerdotio aut diaconatu uxores habuerant, vel qui a simoniacis vel schismaticis ordinati fuerant, gladio Petri omnes simul truncaverat.

[19] Proinde istorum instinctu Heinricus imperator Wichpertum c Ravennatem hæresiarcham, expulso præfato Papa Gregorio, Romæ inthronizavit, [ejusque machinationes in Papam.] quem una cum Rege & suis complicibus & fautoribus jam dictus Papa anathematizavit. Videres nunc naviculam beati Petri, quasi dormiente interim Jesu propemodum mergi & tempestatum procella vexari, dum omnes veritatem & fidem beato Petro & ejus Vicario servantes, aut in undas mortis dirum fremens ac fervens salum trahebat, aut in longum exilium, patria, honoribus, rebus exsortes jactabat. Tempora nimirum tunc valde periculosa instabant, cum præter Christi athletam nostrum dominum Gebehardum archiepiscopum Salzburgensem, Altmannum Pataviensem, Adilberonem Wirzburgensem d, Hermannum Metensem e, Meginwardum Frisingensem f, præter hos solos quinque, in toto regno Teutonico episcopus Catholicus inveniri non poterat.

[20] [Gebehardi inter hæc constantia] Ea igitur tempestate iste noster Dominus sæpefatus Archiepiscopus, fidelis Romanæ ecclesiæ & veritatis Catholicæ propugnator eminebat, qui velut alter Machabæus lorica fidei se succinxerat & gladio verbi sui castra Ecclesiæ in toto regno Teutonico protegebat. Proinde aure cordis audiens illam Domini vocem in Euangelio clamantis: Qui non est mecum, contra me est & qui non colligit mecum, dispergit. Quia Christum, pro redemptione Ecclesiæ ad crucis brachia pendentem, sincera fide sequi studuit, multa tunc personæ & ordini indigna nimis, a fautoribus Regis excepit. Qui mox & ecclesiæ suæ bona diripiebant, unusquisque vicina sibi, quasi ex permissione Regis vendicans, & bannos g Domini Papæ ipsiusque nostri, ob hanc direptionem illi factos, parvi pendens. Tunc etiam magna pars Ungaricæ terræ, quondam ecclesiæ S. Rudberti traditæ, ab episcopo defecisse dicitur. Hac etiam necessitate, ob munimen ecclesiæ suæ imposterum, castella duo munitissima Christi Archimandrita ædificavit, scilicet in monte Salzburg & Werfen, sed & unum castellum apud Frisacum.

[21] [& exilium novennale.] Sub publica tandem fide, etiam dato a Rege ducatu, Ratisponam veniens expurgare se, in quibus a Rege culpabatur, recusavit, nisi prius omnia, quæ ei ablata fuerunt, juxta statuta emendarentur. Inde prolixo inter ipsum & inter prolocutores Regis coram Rege agitata est quæstio. Postremo infecta re utrimque & indefinita, exivit ab urbe Ratispona ad urbem suæ sedis, eo comitatu, quo venerat, reducente: sed a media via divertit & ad partes secum facientes secessit. Quia denique inimicis Christi & Ecclesiæ resistere non potuit, relicta syndone nudus ab eis profugit, quia relicta sede sua in exilium secundo Idus Octobris recessit; anno incarnationis Domini MLXXVIII, & novem annos, nunc in Sueviam, nunc in Saxoniam transmigrando cum suis similibus Catholicæ veritatis confessoribus in exilio transegit.

[21] [Intruditur in sedem ejus quidam Bertholdus.] Rex Heinricus Perchtoldum h quemdam sui erroris consentaneum in cubile Salzburgensis ecclesiæ ingessit, qui & ejusdem ecclesiæ thesaurum ditissimum dissipavit, & multa nostræ Admuntensis ecclesiæ ornamenta cum nonnullis Sanctorum pignoribus diripuit. Ipsum vero locum nostrum ad solitudinem fere redegit. Inter cetera pretiosa, quæ tunc temporis idem intrusus seu exepiscopus nobis abstulit, Rationale i unum, ex auro & gemmis pretiosissimis intextum, aureis catenulis dependens, pene mille marcarum pretio æstimatum, quod Imperator k Græciæ fundatori nostro Gebehardo archiepiscopo, dum legatione Cæsaris illo functus, filium ejus baptizasset, pro munere donaverat; jussit præfatus Perchtoldus exponi, militibus suis hæc largiturus. Duodecim igitur milites, ceteris præstantiores avaritiæ siti furentes, pro rapiendo illo in litem versi, ante atrium basilicæ certamen ineunt, & mutuis se concidentes vulneribus, octo ex his ibi ceciderunt. Quidam vero ex fratribus, Nordwinus presbyter, sacristæ seu custodis functus officio, ad tantum facinus perhorrescens & aliorum quatuor, qui adhuc supererant, simili cæde jam perituris vitæ consulens, arreptum Rationale in quatuor frusta confregit, cuique illorum suam partem tribuens. Qui monachus eodem anno diem clausit extremum. Prædictus quoque Perchtoldus duas patellas salis ad Paierhalle nobis abstulit, & Comiti Gebehardo de Purchusen has in beneficio tradidit.

[22] Tandem miseratione divina, inardescente zelo fidelium, anno exulationis suæ nono l, præfatus dominus noster Gebehardus, [Restituitur Gebehardus] ab Engelberto comite & aliis quibusdam ecclesiæ ministerialibus, & compluribus militibus reductus est in episcopium suum, comitantibus se suffraganeis suis episcopis, Altmanno scilicet Pataviensi & Meginwardo Frisingensi, & a clero & toto pene populo, in sedem suam est receptus: ubi confestim tam eum, qui suam sedem invaserat, quam & eos, qui loca prædictorum suorum suffraganeorum occupaverant, anathematizavit, ipse & coëpiscopi sui; sicque duobus fere annis curam exercens episcopalem, supervixit.

[23] [& moritur post biennium, an. 1088, 16 Junii.] Anno igitur incarnationis Domini MLXXXVIII, transactis ab ordinatione sua annis XXVII, mensibus X, hebdomadibus duabus, diebus duobus m, exacto felicis agonis cursu ad palmam supernam vocatus, XVI Calend. Julii in castro suo, quod Weruen n dicitur, hujus vitæ terminum beato fine sortitur, & deinde o translatus in nostro monasterio debita veneratione sepelitur. Ipso die depositionis, surdum & mutum, quem prædiximus p, ad sepulcrum proprium curavit: quo primo, aliisque deinceps miraculis vivere se in cælestibus regnis testatur.

[24] Hic a S. Rudberto, primo Juvavensis sedis episcopo, [Ejusdem breve elogium] vicesimus sextus fuit: ab Arnone, primo ejusdem sedis archiepiscopo, sextus decimus. Vir hic erat ingeniosus satis & litteratus, orationibus studens & lectionibus, canonum maxime scrutator, eleemosynarum largus, in contemptores & contumaces ultor irrevocabilis erat, sive banno sive alterius potestatis exercitiis uti in illis voluit. Dictavit idem de illa dissensione, quæ suo tempore in ecclesia fuit; libellum ad Hermannum Metensem episcopum, quo & semet excusaret & quantos ex contraria parte posset, huic, cui ille favebat, parti sociaret q. Erat eidem domino & patri nostro Gebehardo germana uterina, nomine Diepurch, quæ cuidam nobili & libero baroni Bavariæ Werenhero r in matrimonio erat sociata. Qui ambo post mortem filii sui Gebehardo pari devotione monasterium canonicorum Richerspergæ s fundaverunt, & Christum sibi inibi heredem instituerunt t.

[25]

Quid fles u, Admuntis, Gebehardi funere tristis? [atque epitaphium.]
      Restet post fletus quod tibi, cerne, decus.
Est tibi Pontificis corpus, non gloria vilis:
      Cui locus hic tumuli, præ tot episcopii.
In te divinos, qui fecit jugiter ymnos,
      Et decantari cantica Psalmographi.
Fecit & hoc, in te sint ut solatia cuique;
      Plurima contribuit, de quibus hæc statuit.
Esuriens victum petat ultro, nudus amictum,
      Et vagus hospitium; vallis es ænivium x.
Propter justitiam toleravit & ipse rapinam:
      Regis ob hanc odium fugit in exilium:
Malens ille miser quam schismatis esse minister,
      Transiit ad partes, lite sibi similes y.
Complicibus banni z studuit se dissociari,
      Servans, Roma, tuo debita judicio.
Post in episcopium, plebs hunc nonnulla receptum
      Gaudebat cura post, ut & ante, sua.
Hic pro lege Dei, nescivit cedere regi,
      Vel cuiquam forti, vel quoque dedecori.

[26] [Expulso Bertholdo, succedit Thiemo.] Pastore igitur tali subtracto de præsentibus, quo dignus non erat mundus, scriptura illa impletur propheticæ veritatis: Percutiam pastorem & dispergentur oves gregis. [Matth. 26. 31.] Mox enim Perchtoldus, invasor præfatus, favore regis Heinrici metropolitanam sedem occupat, & more lupi, caulas, ovesque Christi & Ecclesiæ atrociter laniat, locum nostrum fortiter devastat. Sed Christus Dominus recolens promissionem suam, Petro & Ecclesiæ suæ a se factam, Tu es Petrus & super hanc petram ædificabo Ecclesiam meam, & portæ inferi non prævalebunt adversus eam, contra eumdem Perchtoldum, suum & Ecclesiæ inimicum, per Spiritus sui gratiam, suorum fidelium excitavit constantiam. [Matth. 16. 18.] Qui in unum convenientes, electione canonica venerabilem Thiemonem sancti Petri abbatem in archiepiscopum constituerunt, eique ad defensionem ecclesiæ, castra & munitiones episcopii tradentes, præfatum invasorem de finibus Salzburgensis parochiæ expulerunt aa.

ANNOTATA.

a Anno videlicet 1076 in concilio Romano, initio Quadragesimæ collecto, postquam Imperator multa machinatus fuerat contra Romanum Pontificem eodem anno Wormatiæ die Dominico in Septuagesima.

b Inbanniti seu imbanniti dicuntur, quibus interdictum est sacris; ut clare patet ex epistola 252 S. Bernardi, post medium.

c Alio nomine Guibertus, pseudopontifex Romanus sub nomine Clementis.

d Præmissi tres episcopi, ut in juventute inter se familiares litterisque etiam divinis probe instructi, & zelo religionis eximii fuerunt; ita quoque in persecutione ecclesiæ ejusque Pontificis summi, ei fideles manserunt; volentes potius suos sibi episcopatus injuste eripi, quam suum totiusque Ecclesiæ Caput Gregorium, similia patientem, deserere; quamobrem & cum ipso meruerunt coronari a Deo in gloria.

e Ab anno 1073 ad 1090; cui Gebehardus noster epistolam suam, tam nervosam, quam prolixam, de præsenti schismate inscripsit; quam paulo post dabimus.

f Meginwardus hic successit Ellenhardo, de quo supra, electus anno 1078, præfuitque ecclesiæ illi plerumque absens in Bohemia, annos circiter 21.

g Bannus hic interdictum ecclesiasticum.

h Perchtoldus ille, aliis Berchtoldus & communius Bertholdus, expulso Gebehardo, alius episcopus, ipso indignior, quo indignis habitus dignior, regia auctoritate & investitura Henrici IV, intruditur verius, quam intitulatur; executione pro benedictione potitus; cujus conventu venerandus & circumspectus abbas S. Petri Salisburgi Tyemo, impiari formidans, ne communicaret peccatis alienis, concessit in Sueviam. Ita legitur in vita S. Thiemonis, qui Gebehardo legitime electus episcopus successit anno 1090.

i Rationale, ornamentum episcopale, quod ad pectus pendebat duobus uncinis alligatum superhumerali seu pluviali, quasi vice pallii pontificii.

k Fuerit is Constantinus Ducas, qui post imperium septem annorum mortuus anno 1067, reliquit ex Eudoxia uxore sua tres liberos, quorum aliquem potest Gebehardus baptizasse, si Constantinopolim missus fuerit legatus; quod mihi aliunde nondum constat.

l Christi millesimo octogesimo sexto.

m Dixit Auctor initio vitæ, ordinatum fuisse Gebehardum anno 1060 tertio Kalendas Augusti, id est die 30 Julii, ex quo sequitur, diebus tribus hic scribi debuisse. Sed ipse intellexerit dies integros, non computato die ipsius ordinationis.

n Rectius aliis scribitur Werffen. Arx erat probe munita, ab ipso Gebehardo constructa ad Salzam fluvium, sex fere milliaribus Germanicis supra Salisburgum versus meridiem.

o Videlicet anno 1091, qui secundus fuit ab inauguratione Thiemonis archiepiscopi.

p Nempe in hac ipsa vita num. 9.

q Inveniet lector libellum istum seu epistolam Gebehardi ad Hermannum Metensem, infra.

r Werenhero. Ita plane scribendum existimo, quamvis Hundius & Bucelinus ipsum nominent Bernardum.

s Est canonicorum regularium S. Augustini, ad dextram O Eni ripam, ab ejus ostio ad milliaria circiter quatuor Germanica. Hundius in sua Metropoli part. 3 pag. 245 (ubi fundatorem Wernherum vocat, ut debuit) fundatum scribit anno 1052; Bucelinus, sub annum 1090; quod similius vero esse opinor, tum ex ætate Gebehardi, anno 1088 mortui, cujus soror jam filium habuerat, eumque ante se mortuum vidit, quando monasterium fundavit; tum quod apud Hundium citata pag. 245, primus loci Præpositus Berbinus dicatur anno 1110 a Conrado archiepiscopo Salisburgensi institutus fuisse.

t Ubi & Werenherus fundator, post obitum uxoris suæ Diepurgæ, reliquam vitam religiose transegit, mortuusque ac tumulatus fuit.

u Hocce epithaphium Gebehardi extat quoque apud Baronium tom. 12 Annalium ad calcemAddendorum pag. 942, estque simile huic nostro: extat item, in vita Gebehardi, edita per abbatem Lambacensem, sed ibi dignoscitur interpolatum esse. Videtur autem positum fuisse in translatione corporis ex Werffen in Admontem seu Admontense monasterium (quod hic Admontis vocatur) facta tertio post obitum Sancti anno; Christi videlicet 1091, ut jam notavi. Id enim insinuant quatuor primi versus.

x Anivium. Quid si legatur? & nivium. Vallis enim est inter altissimos circum montes, majori parte anni nivibus opertos.

y Quæ nempe in lite ac discordia, inter Sacerdotium atque imperium suborta, stabant a Pontifice Romano contra Imperatorem.

z Sive excommunicatis.

aa Hinc ab Auctore nostro Historiæ Admontensis fit transitus ad gesta Thiemonis archiepiscopi quorum illa præcipue producit, quibus ille benevolum sese beneficumque monasterio & monachis monstravit, desumpta fere ex ejusdem Thiemonis vita, a coëvo itidem Admontensi monacho conscripta; quæ etiam extat apud Canisium tom. 4a pag. 659.

DE EPISTOLA S. GEBEHARDI SEBASTIANUS TENGNAGELIUS LECTORI.

Gebehardus, Archiepiscopus Salisburgensis in Bavaria (S.)

EX EDIT. TENGNAG.

[Gebehardi in publico conventu] Amice Lector, si nosse cupis, quis quantusque Epistolæ hujus auctor fuerit, lege vitam ejus editam a C.V.D. Henrico Canisio, Tom. 2 Antiquæ lectionis & tom. 6, ubi res ab eo gestas longe copiosius explicatas invenies. Adi etiam Brunonem, a Frehero editum tom. 1 scriptorum Germanicorum; ad calcem Commentarii de bello Saxonico, ubi memorat, Gebhardo nostro, in conventu quodam utriusque partis episcoporum & principum, partes perorandi demandatas esse. Nostri, inquit Bruno, rumpentes silentium, ut omnium faceret verbum, Gebehardum petierunt Salzburgensem Archiepiscopum. Qui surgens (ut erat vir per omnia prudens, & honestus, & honori, quem gerebat, non minimum conferens honoris) vultu modesto, voce mediocri, sensum profudit sapientis & pii pectoris. Quia vero oratio S. Gebhardi ad calamitates illorum temporum melius perspiciendas, & ad hujus epistolæ, quam publicamus, clariorem intelligentiam plurimum facit; haud gravabor eam lectoribus hoc loco repræsentare; cum Brunonis de bello Saxonico historia paucis sit nota. Ita ergo S. Gebhardus ad episcopos & principes, qui a schismaticorum partibus stabant.

[2] Episcopi venerabiles, ceterique, quos videtis adesse, Principes Saxonici, hanc operam mihi dignati sunt imponere, [oratio ad schismaticos.] quatenus animos omnium, mei sermonis officio debeam vobis exponere. Unde vos omnes, sacerdotes sancti, ceterique primates eximii, rogatos esse volo, ut me dignemini patienter audire, & causæ communi, quam sum jussus agere, animum tranquillum, quo verum examinare possitis, adhibere, quod non plus nostra, quam vestra (si vultis) interest, quæ sum dicturus, agnoscere: vestro ipsorum testimonio fidenter inde nitimur, quia vos, quamvis a nostra societate discessistis, a veritatis amore non discedere, confidimus. Vestro, inquam, testimonio probare volumus, quantis injuriis, quantis contumeliis simus affecti, dum toto animo, tota voluntate, sicut decebat, Regis eramus servitio subjecti. Vos ipsi scitis, quoties sigillatim vel communiter vestrum petimus auxilium, quo pro benevola servitute nostra, vel hoc, ex intercessione vestra, redderet nobis præmium, ut a multarum, quæ nos importabiles premebant, levaret fasce calamitatum. Hoc, quod sæpe postulavimus, optime scitis; &, quid postulando profecimus, similiter optime scitis.

[3] Inde vos non incusamus, quod vos pro nostra causa, [Indicat crimina Imperatoris;] quamvis parum nobis prodesset, sæpe laborasse cognovimus. Quale vero præmium nostræ devotioni dederit ultimum; quid opus est dicere? cum manifestum est oculis omnium, quod hoc, quod habuit maximum, nobis expendit extremum. Sacerdotes namque, non solum de nullo crimine convictos, sed nec legaliter accusatos; aut in vincula, sicut latrones, conjecit; aut a sedibus suis, quos capere non poterat, omnium rerum suarum nudos effugavit: ecclesiarum bona, quibus episcopi, vel ipsi vivere, vel pauperes Dei sustentare deberent, scelerum suorum fautoribus dissipanda concessit. Terram nostram multis jam vicibus igni ferroque vastavit; cognatos sive milites nostros, in nostris finibus innocentes, occidit, cum nulla ei fuisset causa bellorum; nisi quod servos habere volebat filios hominum liberorum, sæpe ipsum, sæpe vos singulos & universos suppliciter oravimus, ut gladio deposito, causam nobiscum judiciis ageret, & nos vestrum per omnia judicium secuturos animo libenti spopondimus. Quid his omnibus profecerimus, vos ipsos in testimonium vocamus.

[4] Ergo nos, qui nunc adsumus, cum omnibus, quos tenet Saxonica tellus; [supplicat pro obtinenda concordia,] o sanctissimi sacerdotes, & vobis, o nobilissimi principes, & fortissimi milites, humiliter supplicamus, ut memores omnipotentis Dei, vestrique officii, vos, quod estis, animarum pastores, non perditores vocati; vos vero, quod gladium ad defensionem, non ad internecionem accepistis innocentum; cogitetis, & nos vestros fratres in Christo, vestros cognatos in carne, ferro & flamma amplius persequi ne velitis. Quod hactenus molestiarum a vobis perpessi sumus, vobis donantes, peccatis nostris imputabimus, & correptionem divinæ pietatis appellabimus: dum posthac injuriarum de vobis securi esse possimus. Gladium & ignem deponite, & (sicut decet homines Christianos cum Christianis) causam rationibus, non cædibus agite, & quod ante cruoris effusionem postulavimus, nunc saltem vel cruore nostro satiati, præstate. Multas quidem nobis ærumnas dominus vester Heinricus crudeliter intulit, multis calamitatibus nos ultra modum fatigavit, & tamen ecce parati sumus ei fidelitatem & subjectionem jurare, & juratam fideliter & libenter servare. Tantum, vos, hoc veris assertionibus adstruite, ut nos, salvo nostro ordine, & laici possint facere hoc sine fidei sacræ detrimento; nec nos ab isto campo recedemus, donec omnia, quæ dixi, compleveriumus.

[5] [conditiones ponit quibus obtineri debeat.] Si vero nostras sententias dignati fueritis attendere, veris & manifestis, & ex Scripturarum testimonio firmis rationibus ostendemus, quod dominum Heinricum, nec clerici, nec laici regem habere possumus cum animarum nostrarum salute. Nunc ergo, vel vos nobis, quod juste possit regnare, probabiliter ostendite, & nos sub ejus regnum socios fideles accipite; vel nobis, quod rex esse ille non possit, veraciter probare permittite; & nos contra rationem, ut hostes, persequi desinite. Quod si objicitis, sacramento, quod ei jurastis, vos esse constrictos; simili modo confirmabimus, nullo sacramento jure vos ad nostram persecutionem posse compelli. Hæc igitur est summa nostræ petitionis, ut dominum Heinricum, vel vos posse jure regnare, nobis probabiliter ostendatis; vel nos vobis, eum non posse, veraciter ostendere sinatis; & cum res alterutra fuerit demonstrata, nos igni ferroque persequi cessetis.

[6] [Elogium Gebehardi,] Hæc S. Gebhardus anno MLXXXI; cui Bertholdus Constantiensis suo in chronico ejusmodi monumentum posuit anno MLXXXVIII. Gebehardus venerandæ memoriæ Juvavensis archiepiscopus, in causa S. Petri præcipuus, qui schismaticos publice dictis & scriptis confutare consuevit, de hac luce subtractus XVII Kalend. [Jul.] magnum mœrorem Catholicis reliquit. In vita tom. 6 Antiquæ lectionis obiisse dicitur XVI Kal. Julii in castro suo, quod Weruendicitur.

[7] [& Hermanni ep. Metensis.] Porro Hermannus episcopus Metensis, ad quem S. Gebhardus hanc epistolam dedit, hoc elogio ab eodem Bertholdo cohonestatur anno MXC. Heremannus piæ memoriæ Metensis episcopus, & Bertoldus dux Alemanniæ, filius Rudolphi regis, in fidelitate S. Petri, Majo mense diem extremum clausere, magnumque mœrorem Catholicis, & exultationem schismaticis reliquere.

Sed jam ipsum S. Gebhardum loquentem audiamus, in quem schismaticus apologista in apologia pro Henrico IV, quam hæretici nostri non semel excuderunt; acriter dentes stringit; quod tanti viri auctoritate & auspiciis, plurimi a schismaticorum castris abstinerentur & revocarentur. At citius anonymus iste dentes suos fregit; quam S. Gebhardi famam, & existimationem infringere potuerit.

Crescet extento Gebehardus ævo,
Illum aget, penna metuente solvi,
      Fama superstes.

EPISTOLA
S. Gebehardi archiepiscopi Salisburgensis ad Hermannum episcopum Metensem.

Gebehardus, Archiepiscopus Salisburgensis in Bavaria (S.)

EX EDIT. TENGNAG.

CAPUT I.
Catholicorum episcoporum per schismaticos persecutiones.

Venerando in Christo patri & domino, Herimanno sanctæ Metensis ecclesiæ episcopo, Gebhardus frater & coëpiscopus, quidquid potest in Christo melius.

Mandavit jam secundo Caritas tua mihi meisque in persecutione sociis, indicare tuæ paternitati, [Exordium epistolæ.] quid in hac Ecclesiæ dissensione tenendum, sentiendumque censeamus, ut respondere valeas his, qui contraria sentiunt & loquuntur. Nos autem moduli nostri non ignari, ad instruendam prudentiam tuam nequaquam prorumpimus; quod non minus ridiculum foret, quam si quis solem facibus adjuvare vellet. Huc accedit, quod sicut facultas hoc non ministrat, sic nec voluntas suggerit. Tædiosum namque & supervacaneum videtur, illos præparandis responsionibus operam dare, quos nemo dignatur audire. [Queritur, episcopos Catholicos] Rarum infortunii genus est, quod patimur, qui & in multis accusamur & tamen nullum excusandi locum habere possumus. Seniores namque nostri, scilicet contrariæ partis episcopi, eam cum suis sacerdotibus humanitatem in agendis causis exhibere dedignantur, quam nec propriis mancipiis quemquam oportet denegare, non utentes in nobis exemplo beati Job dicentis: si contempsi subire judicium cum servo & ancilla mea. [Job. 31.]

[2] Ex quo enim hæc inter nos dissensionum scandala oriri cœperunt, [non tantum non audiri a schismaticis] numquid illos, licet frequenter & devote orando, exorare potuimus, quatenus ad reformandam ecclesiæ formam & nos illos audire, & audiri ab illis concederent, promittentes, si parti illorum justitiam favere constaret, nos sine dubio sententiam illorum secuturos. Sed fortasse ignorantibus incredibile videtur, quod dicimus, tantæ dignitatis & reverentiæ viros afflictis fratribus non solum compassionem non exhibere, sed & justitiam denegare. Ad faciendam verbis nostris fidem, propter legationes quibusdam illorum privatim directas, ipsas personas exprimimus, cum quibus in publico colloquio vivis vocibus hæc tractata sunt; scilicet archiepiscopum Coloniensem; episcopos Babinbergensem, Spirensem, electos [electum] Treverensem, electos [electum] Trajectensem. Istis pene omnibus Saxoniæ & Turingiæ majores, ubi condictum est, obviam venerunt, & in ea, quam prædiximus, sententia concordantes, ultro se discutiendos obtulerunt, ea conditione, ut si causam suam juxta leges & consuetudines ecclesiasticas defendere non possent, sanioribus illorum consiliis acquiescerent, non confusionem hoc reputantes, si meliora & viciniora saluti ab illis discentes, errorem suum relinquerent.

[3] Hæc in auribus omnium qui aderant non contentiose, sed humiliter proponentes, nihil profecimus. Et nunc super hæc omnia, fratres & Domini nostri, [sed etiam calumniis ubique denigrari] nihil fraternis calumniis [calamitatibus] & supplicationibus moti; ea, qua cœperunt erga nos induratione perdurant, nobis quidem audientiam denegantes; aliis, quibus valent, & quantum valent, sinistra de nobis insinuant, nos seductos, & seductores, nos perfidos, nos imminentium malorum caput & causam esse, testantur. Quod sicut incessanter, ita nec efficaciter [inefficaciter] docent. Adjuvat enim sacerdotalem doctrinam regalis munificentia, quæ uno eodemque incitamenti genere & doctores facundos & auditores dociles reddit & capaces. Tantum persuadendi studium, tanta plurimorum credulitas subsecuta est, ut etiam oves nostræ vocem nostram non audiant, sed alienos sequantur. In locis siquidem, de quibus nostræ partis Pontifices expulsi sunt, doctrinæ sibi locum vendicant, ibique in ecclesiis non suis, oves, ad se non pertinentes, usurpatæ prædicationis pabulo ad hoc usque informaverunt, ut pastores pios non solum despicere, sed etiam persequi dignum arbitrentur.

[4] [& in exitium præcipitari immerentes] Ergo si eo usque prodiit iniquitas nostra, ut nullum de aberratione nostra dubietas locum habeat, & magis plectendi simus, quam audiendi; oportuit tamen viros, qui ejusdem nobiscum sunt nominis & officii, convertendis fratribus potius, quam perdendis studere; errantibus viam veritatis ostendere, & salutaribus monitis divisa membra ad unitatem lucrari. Hoc bonum esset & acceptum coram Salvatore nostro, ut qui de plenitudine ejus abundantius acceperunt, acceptam præ aliis gratiam in alterutrum administrarent, sicut scriptum est, qui audit, dicat, veni. [1. Pet. 4.] Bonum quidem esset & fraternitatis amatoribus competens, in tali, ut ajunt, præcipitio positos, etiam nolentes retinere, quanto magis eos, qui summo id desiderio expetunt, & rectiora docentibus obedire in promptu habent; non grave aut inhonestum arbitrantes, sic ab aliis vinci, ut & ipsi suum errorem vincerent.

[5] [ac meliora doceri cupientes.] Postremo, si tantæ obstinationis essemus, ut veritatis sermo in nobis non caperet; ipsi tamen impiis iniquitatem suam annuntiando, animas suas liberarent. Nobis autem, quorum calamitatis adeo cupidi sunt, carbones ignis congererent, quia tunc nobis major confusionis cumulus accresceret, quando, agnita veritate ab eis, de ignorantia excusationem non haberemus.

[6] [Instruit Hermannum,] Age nunc, carissime Pater & Domine, quandoquidem nos indigni judicamur, quos verbum veritatis erudiat, cum domus exasperans simus; tu tamen, cui pro commorandi vicinitate, colloquendi cum eis facilior aditus patet; quem etiam tam pro vitæ, quam dignitatis honestate, repulsam pati non oportet. Tu, inquam, pro nobis verbum fac, tu tibi inter nos mediatoris vicem assume. Audi ab eis, quod audiamus; ex te disce, quod doceas; inquire, quibus ecclesiasticis sanctionibus causam suam probent, nostram vero improbent; quatenus per te illos audiamus, quos per se ipsos audire non contingit, & quod proprii oris officio immpetrare non potuimus, per allegantis reverentiam consequamur.

[7] Quod si tuæ charitati acquiescentes, hanc a te vicissitudinem exigunt, ut sicut suam nobis; ita nostram illis sententiam insinues; [quid agere debeat cum schismaticis.] dic quod nosti: dic, quod nihil novum, nihil inusitatum cudimus, nihil a nobis, quasi ex nobis; se quod audivimus & vidimus, quod patres nostri narraverunt nobis, nihil de nobis præsumentes; sed potius contenti stare & tenere traditiones, quas didicimus, nihil per contentionem, nihil per argumentationum versutiam, quæ inimica est fidei. Quod nec propositi nostri est, nec ætatis; quin potius ea, quæ hujusmodi sunt, ætati decentius lascivæ relinquimus; his quidem, qui ad hoc exercitatos sensus habent, non juxta Apostolum, ad discretionem boni & mali, sed ut ingenii sui subtilitate, & linguæ volubilitate, id, quod justum est, quasi recte pervertant; nostri autem nec officii est, nec studii esse debet, ut dicamus, bonum malum; & malum bonum; sed ut Domini nostri æmulatores, quantum ipse concesserit, studeamus reprobare malum, & eligere bonum. [Hebr. 5.]

CAPUT II.
Doctrina Catholicorum de non communicando cum excommunicatis. Rationes in contrarium subdolæ.

[Sententia Catholicorum,] Hac itaque puritate contenti, [in] eo, quod præsenti versatur negotio, hoc solum tenemus, quod ecclesia Catholica semper tenuit, quod ab initio cœptæ Christianitatis, usque ad monstruosa hæc tempora, stabile & inconvulsum perstitit; scilicet, quod excommunicatis non est communicandum. Hæc namque dissensionum causa est & seditionum; quod illi ab excommunicatis non abstinent & non abstinendum docent. Nos vero & abstinemus & abstinendum persuademus, præcipue ab illis, qui a præcipua & prima sede excommunicantur. Quæ diversitas contraria docentium sacerdotum, vere facta est ruina populi; vere multorum radix malorum Ex qua tot male fœcundi rami pullulantes, in universa Ecclesia varios fructus protulerunt & quotidie proferunt. Quorum fructuum amaritudo amarissima non tam ramis, quam radici adscribenda est. Quidquid enim studia partium delirant, quidquid in hac rerum turbulentia a subditis perverse agitur, juste in capita perversa docentium [redit.]

[9] Vere nunc impletur, quod scriptum est: Egressa est iniquitas a senioribus judicibus, [non licere communicare excommunicatis; Dan 13, 5.] qui videbantur regere populum. Hi namque, qui veritatis præcones dicuntur, quibus credita sunt eloquia Dei, ad euangelizandum populo Dei: si id ipsum dicerent omnes, & non essent schismata in eis, si more speculatorum providerent, quatenus contentio inter eos, aut non oriretur, aut orta, collatis ex more fraternitatis tractatibus, sedaretur, dubium non est, quin in illorum assertione veri unitatem, unitas etiam populi sequeretur, & adhuc in suo statu permanens, antiquam pacem obtineret Ecclesia, quæ nunc inimicorum suorum pedibus exposita, inaudita contritione conteritur, & incomparabili tam corporum quam animarum strage cruentatur. Cujus sanguis non incongrue de manibus illorum requiritur, qui eam in sui procuratione suscipientes, contra eam dogmatizando, transgredi fecerunt populum Dei.

[10] [quæ & perpetua] Nos igitur & qui nostræ partis sunt, quibus etiam Ecclesiæ disciplina commissa est, ipsi Ecclesiæ in hoc satisfacimus; quia nihil docuimus vel docemus, præter id, quod didicimus. Si inquirimur, unde, a quibus didicerimus; certe multos & nequaquam obscuri nominis doctrinæ nostræ astipulatores habemus. Apostoli nos docuerunt, Apostolorum successores, Apostolicæ sedis Pontifices; præter illos, immo secundum illos, aliorum Patrum copiosa multitudo, qui notæ sanctitatis & auctoritatis sunt, quorum doctrina fulget Ecclesia, & qui cum Domino regnant in cælis; & in terris miraculis coruscant, quorum sanctionibus non ignorantia vel negligentia, sed studio reluctari, quid aliud est, quam spiritum, qui per eos locutus est, blasphemare?

[11] [Ecclesiæ doctrina fuit.] Istis sine dubio, & nobis adversantur, quimcumque ab excommunicatis ante canonicam examinationem non abstinent, & non abstinendum docent. Talia enim prædictos Patres concordi & assidua prohibitione vetuisse, non solum hi sciunt, qui ex scriptis illorum acceperunt, verum etiam rudes & inliterati, qui, etsi legem ignorent, tamen ea, quæ legis sunt, ex inveterata & numquam mutata consuetudine didicerunt. Hæc itaque, quæ legislatorum talium unanimitate statuta, usu antiquissimo hucusque stabilita sunt, quandoquidem apertis oppositisque impulsionibus quassari nequeunt, quasi ex latere machinationes parantur ad decipiendas illorum opiniones, [animas] qui minoris intelligentiæ æstimantur.

[12] [Rationes in contrarium ineptæ,] Et quia apud tales etiam non leviter agitur, ut in adeo triti, lateque patentis itineris ductu exorbitent, juxta iter scandalum ponitur, dum quædam vitia veritati, ad subversionem veritatis, illis proponuntur. Audivimus enim quosdam contrariæ partis clericos, de sua scientia gloriantes, id studii habere, ut de sacris undique codicibus illas sententias colligant, quas sancti Patres ad cohibendum illorum sacerdotum intemperantiam condiderunt, qui in proferendis sententiis præcipites sunt, indiscrete ligando vel solvendo. Vere in his, ut in omnibus, laudabiles atque amplectendæ illorum sententiæ, qui omnium sic curam gerebant, ut & prælatos a præcipitatione compescerent, & subjectorum innocentiæ defensionem necessariam providerent.

[13] [& subdolæ] Verum illi, qui ad hoc, quod persuadendum dedum susceperunt, ista introducunt, bono, at non benen utuntur. Nam quod sancti doctores ad communem profectum, tam eorum, qui præsunt, quam qui subjacent, constituerunt; hoc isti procul dubio ad contemptum episcopalis ministerii, & ad suscitandam inter pastores & oves discordiam assumunt. Quod in hoc profecto patet, quia illas solummodo sententias, quas suæ persuasioni commodas existimant, auditoribus suis inculcant; aliis prorsus silentio oppressis, quas nihilominus Patres Catholici de eamdem re statuerunt, quæque ad hanc litem dirimendam ita necessariæ sunt, ut nullo modo sine illis juste diffiniri valeat. Quæ vero illæ sint, nequaquam a nobis docendi sunt. Ipsi enim melius nobis sciunt, multos Ecclesiæ Doctores multis modis & verbis hoc instituisse, ut si quando de sententia excommunicationis contradictio oboriretur, canonicis discussionibus utriusque partis diligens examinatio fieret, & sic excommunicatoris sententia aut probaretur aut emendaretur.

[14] Hæc & his similia prædicti fratres, quasi incognita nec aliquid ad rem pertinentia, [abutentium sacris Scripturis] dissimulantes; ad hoc suos sequaces instruunt, ut temere & absque omni probatione legitima, prolatam in se sententiam contemnentes; jugum disciplinæ penitus excutiant: cumque ignorent minime, hoc etiam antiquitus scitum esse, quod pastoris sententia, sive justa, sive injusta, timenda tamen sit; illi homines, sub anathemate positos, securos, & de timenda illa a nobis diversione, nihil solicitos reddunt; illa scripturarum testimonia frequenter replicando, in quibus hoc adstruitur, quod, qui innocentem maledicit, sibi plus nocet, quam cui nocere appetit, aliaque in hunc modum.

[15] A quibus Sanctorum verbis nequaquam nos dissentimus, [easque perverse explicantium.] quin potius cum amore & reverentia recipimus, studentes, quantum divina largiente gratia possumus, de illa pastoralis officii abusione & nobis cavere, & aliis ut caveant, persuadere. Illis autem, qui hæc ad suæ partis adjumentum plus æquo intorquent, cum tali moderamine assensum præbemus, ut nequaquam ultra terminos constitutos, illorum vestigia prosequamur: non adjicientes, ut hoc ex illorum documentis subintelligamus, quod jam suos auditores subaudire fecerunt; hoc scilicet, ut si quis excommunicatus, injuste se excommunicatum nudis tantum verbis asserit; excommunicatoris sententia protinus irrita judicetur. Si stabit hæc consenquentia, jam a nullo excommunicato abstinet; quia nullus eorum se juste judicatum esse fatetur: sed non est æqua partitio, ut subjecti ita audiantur, quatenus prælati inauditi præjudicium patiantur, sicut dicitur, non esse justum mediatorem, qui sic unam partem audit, ut nihil alteri reservet.

CAPUT III.
Catholicorum dogma ex Patribus comprobatum. Schismaticorum iniquus procedendi modus.

Quod si hæc noviter emergens doctrina in ecclesia fructificare cœperit, [Confutantur schismatici] antiqui patres in vanum laboraverunt, qui id modis omnibus satagebant, id conati sunt, quatenus in uno Christi corpore, quod est Ecclesia, nec ab excellentioribus membris minora gravarentur, nec inferiora superioribus resultarent. Multæ illorum constitutiones, causæ quæ inter nos ventilatur, congruentes, hoc novo dogmate frustrantur & in irritum cadunt. Quorum synodicas & decretales sententias si hic inserimus, fortasse fastidium legentibus ingerent; eo quod tritæ sunt & tam usu quam auctoritate notissimæ. Quandoquidem autem illi, qui contraria agunt, tam serenæ luci caliginem inferre conantur, necessarium ducimus, contra ingruentes novitatis hujus obscuritates, antiquam & notam Ecclesiæ lucernam super candelabrum ponere, ut, quod illi tanto conatu oblivioni tradere conantur, nos ad memoriam revocemus, satius ætimantes ad defensionem nostram nota replicare, quam ut nova introduxisse videamur.

[17] [ex concilii Nicæni canonibus,] Sancti patres in Nicæ congregati, cum juxta institutionem Apostolorum, & eorum Apostolicorum, qui ante synodum Nicænam fuerunt, decernerent de his, qui communione privantur, seu ex clero seu ex laico ordine, ab episcopis, ut hi qui abjiciunt, & qui abjiciuntur [in Synodo provinciali rationes suas afferre possint,] ita subjunxerunt: Requiratur ne pusillanimitate, aut contentione vel alio quolibet episcopi vitio, videatur a congregatione seclusus. Qualiter autem quibusve modis inquirendum, sit, nihilo minus addiderunt his verbis: Ut ergo decentius inquiratur, bene placuit, annis singulis per unamquamque provinciam bis in anno concilia celebrare, & cætera quæ subsequuntur.

[18] Igitur qui ad decentem rei hujus inquisitionem concilia celebranda esse decreverunt, nequaquam, ut nunc moris est, arbitrati sunt, ad probandam eorum, qui abjecti sunt, innocentiam, hoc posse sufficere, si passim vageque in suos excommunicatores absentes convitia & obtrectationes eructent. Ergo qui contra sacros canones Nicænos nulla condicta synodo, nulla præcedente inquisitione, canonica communione privatos, in communionem recipiunt; audiant, si ejusdem concilii statuta tam leviter violanda sint & contemnenda. Audiant quid S. Gregorius de auctoritate quatuor conciliorum principalium, [a Gregorio Magno lib. I Ep 24, laudatis,] quorum istud præcipuum est, sentiat; siquidem in Epistola, Alexandrino, Antiocheno, Hierosolymitano patriarchis directa, sic ait; sicut sancti Euangelii quatuor libros, sic quatuor concilia suscipere & venerari me fateor, quia inhis velut in quadrato lapide, sanctæ fidei structura consurgit, & cujuslibet vitæ atque actionis norma consistit. Quisquis eorum soliditatem non tenet, etiamsi lapis esse videatur, tamen extra ædificium jacet. Item post pauca de iisdem conciliis. Quia dum universali consensu sunt constituta, se & non illa destruit, quisquis præsumit aut solvere, quos ligant; aut ligare quos solvunt. Quisquis ergo aliud sapit, anathema sit.

[19] [item a Leone Magno, epist. 53,] Audiant etiam qui tanto annisu sancti ac magni concilii Nicæni statuta annullare satagunt, specialem de illo B. Leonis sententiam. Leo episcopus Anatholio episcopo. Non trecentis, inquit, decem atque octo episcopis, quantumlibet copiosior sit numerus sacerdotum, vel comparare se audeat, vel præferre; cum tanto divinitus privilegio Nicæna Synodus sit consecrata, ut sive per pauciores, sive per plures, ecclesiastica judicia celebrentur, omni penitus auctoritate sit vacuum, quidquid ab illorum fuerit constitutione diversum. Item de eamdem re; Sancti & Venerabiles Patres in urbe Nicæna, sacrilego Arrio cum sua impietate damnato, mansuras usque in finem mundi leges ecclesiasticorum canonum condiderunt, & apud nos in toto orbe terrarumin suis constitutionibus vivunt, & siquid usquam aliter, quam illi statuerint, præsumitur, sine cunctatione cassatur. Ecce nos sumus, in quos fines seculorum devenerunt, in quorum temporibus illæ penitus leges destruuntur, quas sancti doctores usque in finem mundi mansuras prædixerunt.

[20] Quandoquidem igitur synodo, cujus hic testimonia inserta sunt, [& a synodo Sardicensi.] omnes synodi quæ authenticæ sunt, quasque ecclesia recipit, principatum concedunt, singulas aliarum sententias annectere non tam necessarium est, quam prolixum. Unum tamen e pluribus de Sardicensi concilio excerpere, non ab re ducimus. In hujus namque concilii præfatione, cum de diversis diversorum conciliorum regulis tractaretur, ita tandem subjunctum est: Sed in his omnibus illa sequi debemus, quæcumque a Nicæno concilio & a sancta atque Apostolica Romana [Ecclesia] non discrepare videmus.

[21] Quod autem in ejusdem concilii capitulo XVII invenitur, [Etiam non juste excommunicatis] illos velimus attendere, qui tam facile etiam quorumlibet episcoporum, nedum Romani Pontificis sententiam sine legali examinatione rescindunt. Quasi discussione non indigeat, quidquid illorum verbis, sive justum sive injustum asseritur. Continetur autem sic in præfinito capitulo. Si episcopus quis forte iracundus, quod esse non debet, cito & aspere commoveatur adversus presbyterum sive diaconum suum & exterminare eum de ecclesia voluerit; providendum est, ne innocens damnetur, aut perdat communionem. Et paucis intermissis sic demum concluditur: Tamen priusquam omnia diligenter & fideliter examinentur, eum, qui fuerat a communione separatus, ante cognitionem nullus debet præsumere, ut eum communioni societ. Ecce in hoc loco specialiter de illo excommunicationis genere agitur, quod iracundia grassante committitur, quod propero & aspero motu acceleratur; & tamen summopere cavetur, ne vel sic excommunicatum ante diligentem examinationem aliquis recipiat,

[22] Hæc & his similia in conciliis & in Romanorum Præsulum decretis, [communicandum non est.] quasi usque ad fastidium inculcantur. Nec hoc quidem intermittitur, qualis utrosque vindicta sequatur; istos, si excommunicatis scienter & ante utriusque partis justam examinationem communicant, latebrasque defensionum, quo minus ad satisfactionem perducantur, prætendunt; excommunicatos autem, si ante audientiam communicare præsumpserint; si causæ suæ adesse neglexerint; si infra constitutum terminum coram suis excommunicatoribus, causam suam non peregerint; si interdictum sibi ministerium usurpaverint; quæ quia nulli incognita sunt, latius hic enumerare nec necessitas exigit, nec brevitas epistolaris admittit.

[23] Sed quia adversus ista excusatio locum non habet, [Adversarii non petierunt,] fortasse ex ipsis quiddam nobis objicitur, quod in prædicto capitulo statutum est, quod nos quidem, sicut alia quædam, compendii causa reticuimus; illud videlicet, ubi dicitur: Quia oportet ei, qui abjectus est, non negare audientiam roganti; & ille episcopus, qui eum juste vel injuste abjecit, patienter accipiat, ut negotium discutiatur. Hinc, ut putamus, ad excusandas excusationes sumunt, quasi propter hoc examinatio, sicut debuit, fieri non debuisset, quod excommunicator ad probandam vel improbandam sententiam, eis patientiam non exhibuerit.

[24] [causam suæ excommunicationis examinari,] Ad quod refutandum non scripturarum testimonia, non canonum auctoritas, sed ipse rerum gestarum ordo respondeat. Notum enim omnibus circumquaque est, anathema illud, de quo agitur, in synodo Romana, quæ prima Quadragesimæ hebdomade] nempe anno MLXXX ex more celebrata est, prolatum fuisse. Quod cum in partes Teutonicas insonuisset, in proximo Pascha episcopi, qui in civitate Babinperga, festum illud celebrarunt, in die sancto, inter missarum solennia, multa & inhonesta in Dominum Papam [Gregorium VII] vitia jaculantes; omnibus qui congregati sunt, denuntiaverunt, ex tunc in reliquum, nequa quam pro Apostolico habendum esse; ibique incipientes, pertransierunt per universum regnum, eadem prædicando, adjunctis sibi & aliis ejusdem verbi ministris.

[25] [sed statim rebellarunt;] Quod si talia se, ea necessitate aggressos esse, obtendunt, quod audientia eis denegata fuisset, judicent omnes, qui sanum sapiunt, si in tali temporis intervallo, hoc ullo modo fieri potuerit, quatenus post agnitionem prolatæ in se sententiæ, sedem Apostolicam pro discutienda causa interpellassent, eaque hoc denegante, in prædicto loco & tempore, hanc seditionem commovissent. Liquet profecto, quod, etsi voluntas hoc illis suggereret, sicut nec fecit, tamen temporis angustia non pateretur. Unde totum illud pariter comprobatur, quod nec discussio facta est, nec ut fieret, quæsitum est, vel denegatum.

[26] [nullo juris ordine servato.] Constat ergo temeritatis potius impulsu, quam necessitatis, id actum esse, ut excommunicati ante probationem legitimam, in communionem reciperentur. Quod quemadmodum præfatis concilio & decretis invenitur adversum, ita etiam non nostro, sed virorum apostolicorum Gregorii atque Leonis [judicio,] omni auctoritate vacuum & sine cunctatione cassandum. Et quia non minus ecclesiasticis consuetudinibus, quam legibus refragatur; prædictis duobus testibus, tertium, B. Augustinum, conjungendo, triplicem funiculum faciamus; qui ad Casulanum presbyterum scribens, inter alia, sic ait: Sicut prævaricatores legum divinarum, ita & contemptores consuetudinum ecclesiasticarum coërcendi sunt. Item ad Januarium: Omnia talia, quæ nec sanctarum scripturarum auctoritatibus continentur, nec episcoporum conciliis statuta reperiuntur, nec consuetudine universalis Ecclesiæ roborata sunt, resecanda existimo.

CAPUT IV.
Subditorum non esse, damnare Superiorem, nedum supremum Pontificem.

[Verum Papam Subditi damnarunt Matth, ro.] Verum de militibus dominicis interim tacendo, ad ipsius Domini illorum verba veniamus, dicentis in Euangelio: Non est discipulus super magistrum. Vere euangelicam & apostolicam doctrinam ante tempus judicaverint, qui tam inordinate, non solum sententiam summi Pontificis, sed & ipsum condemnantes; judicaverunt, sententia indiscusa, auctorem sententiæ, inauditum, inconvictum nec confessum, sed neque conventum vel commonitum: sententiam quidem, quæ tali tempore a synodo Romana promulgata est, quando nulla de præsidente contradictio fuit; ipsum præsidentem, cui tunc temporis, non solum ea, quæ in istis partibus est ecclesia, sed illa, quæ in toto orbe diffusa est, debitam subjectionem exhibuit. Illum, inquam, suo & non synodali judicio refutaverunt, & alium, qui paulo ante a sede Apostolica damnatus est, eidem sedi, quæ illum damnaverat, pontificem designaverunt, Romana Ecclesia nec conscia nec consentiente.

[28] Quid igitur canonum testimoniis ad improbanda hæc judicia indigemus, [contra Dei Patrumque scita.] quæ nec similitudinem sensatorum judiciorum tenent, sed quasi prima fronte plena blasphemiæ apparent? Nam, ut verum fateamur, nihil in sanctorum Patrum scriptis contra hujusmodi præsumptiones specialiter edictum, nos invenisse meminimus; quia insaniæ non erat lex ponenda. Ex abundanti autem ab antiquis doctoribus statutum est, contra illas imperitorum episcoporum infestationes, quæ etsi ab adversantium insidiis procedant, nonnullam tamen æquitatis imaginem prætendunt, scilicet induciis, evocationibus, discussionibus, aliisque juxta tenorem judiciorum. Ad istorum cautionem distinguendam, si auctoritas a nobis requiritur, non scripturarum excerpta, sed volumina opponimus, sicut est liber Decretorum Pontificalium, qui pene totus in talium discussione cuditur.

[29] Sed ne nihil horum ad præsens induxisse videamur, [Ordinem, in talibu tenendum, tradit Gregorius Magnus,] illud saltem B Gregorii inseramus, quod ad Joannem defensorem euntem in Hispanias scribit de Stephano episcopo, qui, injuste esse se depositum, conquestus est. Primum, inquit, diligenter quærendum est, si judicium ordinabiliter est habitum, si alii accusatores, alii testes fuerunt; deinde causarum qualitas, si accusato præsente, sub jure jurando contra eum testimonium dictum est; si respondendi locum habuit, si examinatio personarum accusantium ac testificantium regulariter facta est. Quod si forte hæc solenniter acta non sunt, in ecclesia sua omnibus modis revocetur. Hi vero, qui eum contraDei timorem & statuta canonum condemnaverunt, ad agendam pœnitentiam mittendi sunt sex mensibus, ita sane, ut si, alicus eorum mortis contigerit imminere discrimen, viatici benedictio non negetur.

[30] Videant ergo prædictorum judiciorum mediatores, [in causa cujusvis episcopi,] si in Romani Præsulis refutatione vel unum de illis sancti viri præceptis observaverint, quæ ille in unius cujuslibet episcopi discussione observanda esse decrevit. Huc accedit, quod multis Sanctorum statutis diffinitum est, ut nullus episcopus, nisi in legitima synodo, & suo tempore Apostolica auctoritate, convocata, judicari aut damnari possit, & quod sine primæ sedis auctoritate concilia rata esse non possint. Hæc, qui quærit, invenire poterit in scriptis Apostolicorum, Julii, Damasi, Marcelli, Gelasii aliorumque, beato Isidoro id ipsum attestante.

[31] Mirandum igitur est, viros prudentes adeo nota oblivioni tradidisse, qui nulla existente synodo, illum episcopum judicantes reprobaverunt, sine cujus auctoritate, nec episcopum aliquem damnare, [nedum in summi Pontificis.] nec generale concilium licet congregare. Ecce novus ordo judiciarius, ecce matura Domini sacerdotum judicia. Isti judices si eo quo judicaverunt *, judicarentur, ita ut a subditis suis eamdem prædamnationis vicem reciperent, quam Prælato suo impenderunt, nequaquam hoc ecclesiasticum judicium, sed vere furorem tyrannicum nominarent. Nec id mirum, nam ut de episcopis taceamus, certe nulli hominum cujuscumque professionis vel conditionis sit, tale judicium jure competit, quale in illum processit, qui a nullo homine judicandus est. Sicut ille Apostolicæ doctrinæ adhuc nescius, canonum ignarus, Nicodemus dixit: Numquid lex nostra judicat quemquam, nisi audierit ab ipso prius & cognoverit, quid faciat? [Jo. 7.]

[32] [Guibertus intrusus, non potuit esse episcopus] De illo autem quid dicamus, qui ad supplendum hujus depositi locum, tam provide deligentium dispositione erectus est? Vere de illo hoc dicimus, verisque testibus approbamus, quod, etsi jam pro suis erratibus nec damnatus esset, nec damnandus. sed & sedem illam vacantem invenisset, cui nunc, superstite Pontifice, adulterinus invasor deputatus est, tamen, teste B. Leone, nulla ratio sineret, ut inter episcopos haberetur, quem nec clerus elegit, nec populus expetivit. Cumque ejusdem Leonis atque Cælestini sententiis diffinitum sit, ut nullis invitis episcopus detur, quanto minus illi ecclesiæ nolenti episcopus aliunde superponendus erat, quæ sui incolumitate Pontificis & concordia potita est.

[33] [& ei adhærentes anathema sunt.] Ergo quia cum hujusmodi portionem ponere non acquievimus, maledicimur & persecutionem patimur, & velut tantæ discordiæ auctores, traditi sumus nos & nostra in direptionem omnibus, qui in circuitu nostro sunt. Vere, ut ajunt, ab illis, qui hæc faciunt, discordamus, sed non amore discordiæ, immo timore perpetuæ damnationis; certi, quod anathema nobis esset sine fine, si in talibus nos contingeret vitam finire.

[34] [Summa rationum, cur Catholici] Ecce ut jussisti, o dilectissime Præsul, quid in hac re mediocritati nostræ videatur, charitati tuæ expositum est. Si autem a prudentioribus potiora audiemus, obaudire parati sumus, ea tamen inter nos, & eos, qui a nobis diversa sentiunt, vicissitudine servata, ut non per ambages, vel extrinsecus detortas verisimilitudines res agatur Nec bonæ quidem æstimationis est, ibi exquisitis circumquaque argumentis innitis, ubi de ipsa re tot speciales atque diffinitivæ sententiæ, quæ nulla possunt ratione convelli, a sanctis Patribus promulgatæ sunt, [a schismaticis recedunt,] ita ut nullum dubietatis scrupulum reliquerint: ecce omni tergiversatione remota causæ a nobis expositæ sunt de hoc, quod excommunicatis, quibus illi communicant, non communicamus, quod Apostolicæ sedis Pontifici & B Petri Vicario abrenuntiare non præsumimus; quod eodem vivente, & cum Romana ecclesia concorditer agente, alium ad eamdem sedem eligere, aut eligentibus consentire non acquiescimus. Ergo si illi qui contraria gerunt, verioribus & præpollentioribus documentis ea licere approbant, quæ nos illicita esse demonstravimus, æquum est, ut rectiora docentibus, & auditum & assensum accommodemus.

[35] Sed his, quæ ad rem pertinent omissis, vitia * & vituperationes, ut dicitur, in Dominum Apostolicum dictitant: [adhærentes vero Pontifici, quia Pontifex est.] quid hoc nostra interest? Si de vita illius agitur, nos non pro vitæ suæ consideratione illi obedimus, sed pro ministerio collatæ in illum dignitatis. Nam meritorum suorum qualitas sacerdotali officio non præjudicat. Quapropter quantumlibet docte, quantumlibet artificiose in reprehensiones illius invehantur, tamen convitia pro accusatione recipienda non sunt. Ipsi enim, ut sapientes, norunt probe, hunc vere confusum & præposterum ordinem esse, si illum quem sine accusatione vel discussione prædamnaverunt, nunc tandem post factum judicium, accusent & discutiant.

[36] Sed & in hoc, ut audimus, studium exhibent, quatenus ex multis scripturarum collectionibus, [Objecta schismaticorum de juramento,] suis sequacibus ostendant, quanti sit reatus, perjurium incurrere, & nomen Domini invanum assumere. Et de episcopis, sicut paulo ante prædiximus, quia insontes damnando, sibi plus nocent, quam quibus nocere cupiunt, quæ quidem sunt rationem veritatis habentia, si quando suo vel loco vel tempore proferuntur; [ad decipiendum populum] quiddam enim aliud, quam quod sonant, suggerere putantur, ad percutiendam simpliciorum fratrum infirmam conscientiam, quatenus eis sub specie pietatis laqueum injiciant, & quasi vera dicendo, fallant. Diligentius autem intuentibus, ad nostræ controversiam causæ nihil pertinere videntur.

[37] Quomodo enim ad litem inter nos agitatam hoc pertineat, [male ab illis explicata,] in quo prorsus nihil discordamus, sed ex utraque parte unum idemque fatemur? Nam quis sanæ mentis, perjurium grave peccatum esse, dubitet? Similiter, quod de illa præcipiti sententiarum prolatione dicunt, dicimus; sed ad quod dicendo tendunt, non prosequimur. Verba illorum aliud sonant, aliud sapiunt. Quod contra inordinatas episcoporum promulgationes ab antiquis patribus generaliter disputatur, ita laudamus, ut nullatenus, sicut modo * nolunt, speciatim alicujus episcopi sententiam temere & absque probatione refutemus. Item de perjurio id ipsum, quod & illi, immo quod omnes dicunt, dicimus; quia ingens animæ periculum est & modis omnibus cavendum.

[38] Illa autem divinæ legis præcepta, quibus innituntur, licet omni veneratione dignissima sint, [prudenter examinanda sunt.] non tamen, ut illi intelligi volunt, intelligimus; videlicet, ut quidquid quisque juret, indifferenter & sine retractatione servandum sit: quin potius hoc, quod scriptum est, non pollues nomen Dei tui invanum; non perjurabis in meo nomine: cautione * omnibus observandum esse credimus; ut aut nihil jurent, quæ juranda non sunt; & quæ jurata servari nec debent, nec possunt; vel servata in aliud majus aut æque magnum periculum inducunt. [Levit. 18 & 19.] Si qui Doctores, subditos suos aut omnino non jurare, aut aliis juramentis, si qua necessitate fiunt, diligentiam adhibere non docent, sed quolibet modo fiant, vel facta sint, exsolvenda prædicant; talis doctrina nullo umquam tempore sana extitit; minime autem in isto, in quo pene omne, quod loquitur populus, conjuratio est.

[Annotata]

* judicio

* convitia

* modum

* caure

CAPUT V.
Schismatici, sacris Scripturis abutentes, docent, nullo casu hominem juramento fidelitatis præstito absolvi posse.

[Ut Cæsari faveant,] Quorsum autem hæc prædicamenta tendant, omissis ambagibus; quasi ad vivum tangendo edisseramus. Hoc sine dubio suis machinationibus moliuntur, ad hoc sequaces suos perducere satagunt; quatinus, quod summum nefas est; fas esse putent, ita quidem, ut, qui propriis gravantur, alienis communicare non timeant peccatis, communicando excommunicatis; ut nulla suadente ratione, sed pro libitu secularis potentiæ; [contra summum Pontificem insurgunt,] illius potestatis a se jugum projiciant, in qua Dominus & salvator noster totius Ecclesiæ posuit principatum, ut in sedem, adeo specialiter constitutam, violenter irruentibus consensum & auxilium præbeant.

[40] [veteris æque ac novi Testamenti contemptores,] Ad persuadendas autem tales blasphemias quia convenientia testimonia non inveniunt, ratione & auctoritate deficientes, ad juramenta confugium faciunt, quasi jurationum suarum necessitate, necessario illa perpetranda sint, quæ Propheticis, Euangelicis & Apostolicis institutis aperta fronte refragantur. Propheticis quidem, sicut in Deuteronomio legislatorem & prophetam dixisse novimus. [Deut. 17.] Qui superbierit, nolens obedire sacerdotis imperio, qui eo tempore ministrat Deo tuo, ex decreto judicis morietur homo ille, & auferes malum de Israël. Euangelica autem tuba intonat: Non est discipulus super magistrum. [Matth. 10.] Apostolorum autem & Apostolicorum quantæ in illos animadversiones procedant, qui contra sedem B. Petri ejusque successores se erigant, per singula evolvere, supersedimus, quia tritum & prolixum est.

[41] [in quos valet sententia S. Gregorii 4,] Illud tamen S. Gregorii quarti, quo expresse sacerdotes sedi Apostolicæ adversantes denotantur, non reticendum putamus. Sit, inquit, ruinæ suæ dolore prostratus, quicumqueApostolicis voluerit contraire decretis, nec locum deinceps inter sacerdotes habeat; sed extorris sancto fiat a ministerio. Et post pauca. Quia majoris excommunicationis dejectione est exigendus, cui sanctæ Ecclesiæ commissa fuerit disciplina, qui non solum præfatæ sanctæ Ecclesiæ jussionibus parere debuit, sed etiam aliis, ne præterirent, insinuare. Communiter autem omnibus timendum est, quod ipse primus Apostolorum de primo suo successore loquitur. Si quis, ait, nunc contristaverit Christum, qui ei cathedram credidit, non recipiet; & ideo nec ipse recipietur in regnum cælorum.

[42] [dum assumunt verba Legis ad legem destruendam,] Dicam ergo, qui verba legis ad destruendam legem assumunt, si propter aliqua juramenta in illas prævaricationes recidendum sit, quæ in veteri Testamento morte multantur; in novo autem sicut discipulus veritatis docet, a Christo & a regno cœlorum separant. Quicumque in istis se transgressuros jure jurando spoponderunt, nunc sero de juramenti cautela provident. Certissime enim constat, quia ipsa hora, qua jurabant, quod non jurandum esse, [non] ignorabant, polluerunt nomen Dei sui, & assumpserunt nomen Dei sui in vanum.

[43] Igitur cum apostolis a Domino dictum sit: Nolite omnino jurare; nonne contra Dominum fuit, [& sua sensa opponunt sacris Scripturis] ut episcopi, apostolorum vicem tenentes, illum episcopum, qui Principis apostolorum vicem tenet, abjurarent & proscriberent? [Matth. 5] Audire ergo velimus e duobus contrariis, quorum alterutrum infirmari necesse sit, utrum tamen ecclesiæ magis eligendum sit; an quod prophetæ, quod apostoli, quod ipse denique prophetarum & apostolorum Magister instituit; seu quod contra hæc omnia moderni pontifices, immo ex Pontificibus palatini conjuratores effecti, noviter conflaverunt?

[44] Sed ut de sublimioribus Ecclesiæ documentis taceamus, [sacrisque sanctionibus conciliorum,] utrum major reverentia debetur illis CCCX & VIII, qui in urbe Nicæa, in nomine Domini congregati sunt; an istis, qui præterito anno Brixinæ convenerunt adversus Dominum & adversus Christum ejus? Nam quod illi Spiritu sancto, ut credendum est, dictante in sancta illa & nominatissima synodo condiderunt; hoc ipsi, absque synodali conventu in curiæ tribunalibus abjuraverunt. Siquidem Nicæni canones communione privatos nullatenus absque legitima examinatione recipiendos docent. Isti autem a sancta & apostolica sede excommunicatos non solum sine discussione receperunt, verum & ad ignominiam & confusionem totius ecclesiasticæ regionis ex ipsis anathematizatis Apostolicum sibi elegerunt, vel, ut verius fateamur, Apostolicum illum nominantes apostatæ angelo configuraverunt, quem etiam eidem sedi, a qua damnatus est, esse imposituros, jure jurando polliciti sunt; & nunc quidem, ut quod inique promiserunt, crudeliter adimpleant, in ore gladii, in sanguinis effusione non modica, in sacrilega bonorum B. Petri vastatione grassantur.

[45] Sed nec regni profligationibus, nec ecclesiarum destructionibus parcitur, [persuadentes simplicioribus,] dum illorum conjuratio effectu non careat. Illi vero, quorum ad hæc perpetranda flagitia, cruento ministerio utuntur, homines quidem litterarum expertes, ideoque ad seductionem suam creduli, ita novis illis de cavendo perjurio dogmatibus infecti sunt, ut levius atque venialius putent, quorumlibet scelerum mensuram implere, quam stultæ ac prævaricatoriæ promissionis suæ vota infringere; non attendentes, quod & illa juramenta, quæ ex more fiunt & legitinia dicuntur, [nulla juramenta,] interdum propter varios rerum intercidentium eventus, gravioris reatus timore rescinduntur; sicut sæpe milites a suis sæpe famulis, sive satellitium sibi professis, juramenta more usitato exigunt, & accipiunt. Qui si versa vice promissores fidei, ad exercenda latrocinia invitantur, vel ad tractandam principis aut virorum ecclesiasticorum necem, seu ad infringendas ac spoliandas ecclesias, seu ad raptum sacratarum Deo virginum; numquid non jam stultum esset, eos, qui invitantur ad utrorumque perniciem, expetitam opem ferre, & sub nomine fidelitatis, perfidiæ & crudelitatis opera implere?

[46] Sic etiam episcopis, ducibus, aliisque in sublimitate positis, ab ecclesia vel fisci hominibus sacramenta exhiberi solent: qui si juxta legum constitutiones, ut aliquando fit, a suis honoribus destituuntur, juratores sui, [mutatis rerum circumstantiis,] cum alios sortiuntur dominos, ab anteriorum jurata fide & subjectione se subtrahunt. Isti quandoquidem non voluntarie, sed compulsi juratoriam promissionem irritam faciunt; quid mirum si ab aliquibus, ligandi atque solvendi potestate præditis, [licite solvi posse aut debere.] illius culpæ indulgentiam consequantur, quam ex inopinata necessitate magis, quam mala voluntate inciderunt? Sed novi dogmatistæ longe aliter judicantes, talium absolutionum ministros, subversores atque perjuriorum persuasores nominant, ideoque eos super cathedram Moysi, jam non sedere astruunt, quia Moyses dixit: Non perjurabis. [Levit. 19.] Quod si hæc litteræ vetustas absque nova spiritus discretione, immutabiliter tenenda est, possunt quidem dicere, & ipsum Moysen, Moysi cathedra descendisse. Ipse enim qui dixit, non perjurabis: dixit etiam: non occides; & tamen post frequenter intulit; qui hoc vel illud fecerit, occidatur. [Exod. 20.]

[47] [At solvi posse, suadent multa.] Propter quas sententiarum varietates, neque prædictarum culparum remissores Moysi, nec Moyses ipse sibi contrarius est: sed dispensatoria sacrarum institutionum edicta, ad aliud & aliud relata, utrobique tamen veritati & justitiæ consona sunt, & causarum ordini congrua. Ecce legislator propter hoc legalem sententiam immutat, ut a legis transgressione coërceat. E contrario novi legislatores, propter hoc legum transgressores facti sunt, ut conjurationis suæ sententia non immutetur. Sunt autem ex ipsis episcopis, qui non se cum aliis juramento obligatos fatentur, & tamen in eamdem sententiam votum vovisse non negant; * cui illorum facto non aliud, quam conspirationis culpam parvi faciunt novimus. Si qui autem conspirationis culpam parvi faciunt, Chalcedoniensis concilii statuta relegant, ubi inter juratores & conspiratores, nullo discrimine habito, utrique pari censura plectuntur.

[48] [Quod jurarunt episcopi in sui orainatione Pontifici Rom.] Quandoquidem igitur hanc promissionem suam, cujuscumque vocabuli sit, tanta cautela custodiunt, cum pace illorum inquirimus, quo ordine, qua ratione, novum illud votum antiquiori præferant, quod in die ordinationis suæ voverunt, cum ad summum Sacerdotium promovendi, de fide & obedientia interrogarentur. Credimus enim memoriæ illorum non excidisse, quod in sacro illo episcoporum & cleri conventu ad promerendam promotionem suam B. Petro, suisque Vicariis & successoribus fidem & subjectionem se servaturos promiserunt: qui tamen nuper ad injuriam ejusdem Principis apostolorum, successori ejus promissam fidem & subjectionem publica professione abnegaverunt. [præferendum juramento, tumultuarie facto Cæsari,] Illud ex antiquorum sanctorum Patrum auctoritate edocti fecerunt; in isto autem solam mundanæ potestatis voluntatem exsecuti sunt. Quomodo ergo hoc pluris faciunt, quod in cubiculo sive in aula regis inter palatinos strepitus conspiraverunt; quam illud, quod coram sacro altari, sanctisque Sanctorum reliquiis, sub testimonio Christi & Ecclesiæ professi sunt?

[49] At fortasse ad suam defensionem, nostram vero exprobrationem, illius juramenti, [quod teneri, non potest sine crimine,] quod nobiscum commune habent, necessitatem prætendent, dicentes; se juratam fidelitatem infringere veritos, nisi regiæ voluntati morem gererent. Ad quod respondendo, de illis inhonestum aliquid eloqui non præsumimus: de nobis autem, quotquot principi fidem juravimus, hoc vere & irrefragabiliter attestamur:; quod si nostro consilio animatus, nostraque ope fretus, illud aggressus esset, unde tantum animæ periculum, tantum regni & regii honoris defectum incidisset, sine dubio & sacramenti violatores & fidei existeremus, & non tantum ecclesiasticæ regionis, sed & rei publicæ publici hostes adjudicaremur. Quamvis enim senior dignitate, ætate tamen juvenis fuit, cui hæc fidelis sponsio facta est.

[50] Quapropter id potius fidei erat, quatenus provectiorum ætas juvenilis animi irrationabiles motiones magis mitigaret, [uti docet S. Ambrosius] quam noxia assentatione incitaret; hoc, inquam, fidei esset & officii; sed sub fidei specie, nocitura persolvere; contra fidem & officium est, sicut S. Ambrosius testatur in libro de Officiis, ubi de Herodiani sacramenti nefanda adimpletione tractat. Quod æstimatum est, inquit, fidei esse amentiæ fuit. Item in eodem libro de exhibendi officii discretione. Officium est, ait, depositum servare & reddere. Sed interdum commutatio fit aut tempore aut necessitate, ut non sit officium, reddere, quod acceperis; velut si quis contra patriam opem ferens barbaris, pecuniam apertus hostis reposcat; vel insanienti gladium depositum non neges, quo ipse se interimat; nonne solvisse contra officium est? Item. Est etiam nonnumquam contra officium, promissum solvere, sacramentum custodire, ut Herodes qui juravit, & necem Joannis præstitit, ne promissum negaret.

[51] Item post aliqua: Unusquisque simplicem sermonem proferat, [non uno loco,] ne fratrem circumscriptione verborum inducat, nihil promittat inhonestum. Ac si promiserit, tolerabilius est, promissum non facere, quam facere quod turpe est. Sæpe, inquit, plerique se constringunt juris jurandi sacramento, & cum ipsi cognoverint, promittendum non fuisse, sacramenti tamen contemplatione faciunt, quod spoponderunt. Et paulo post: Melius est votum non solvere, quod sibi is, cui promittitur, nolit exsolvi. Non semper promissa solvenda sunt omnia. Denique ipse Dominus, sicut scriptura indicat, frequenter suam mutat sententiam.

[52] S. Isidorus in libro sententiarum. Non est, [item S. Isidorus,] inquit, servandum sacramentum, quod male & incaute promittitur, veluti si quispiam adulteræ cum ea permanendi fidem polliceatur: tolerabilius enim est, non implere sacramentum, quam permanere in stupri flagitio. Similiter in libro Soliloquiorum: In malis promissis rescinde fidem, in turpi voto muta decretum. Quod incaute vovisti, ne facias; insipiens est promissio, quæ scelere adimpletur.

[53] Sed & venerabilis Beda in explanatione euangelica, [& S. Beda.] quæ publice quotannis in Ecclesia pronuntiatur in decollatione S. Joannis Baptistæ: Si forte, inquit, aliquid nos incaute jurasse contigerit, quod observatum pejorem vergat in exitum, consilio illud salubriore mutandum noverimus. Et paulo post. Non solum in jurando, sed in omni, quod agimus, hæc est moderatio solertius observanda, ut si talem forte in lapsum, versuti hostis insidiis, incidimus, ex quo sine contagio surgere non possimus, illum potius evadendi aditum petamus, in quo minimum periculi nos perpessuros esse cernimus.

[Annotata]

* locus mendosus: sensus est. Quos suo facto non aliud, quam conspirationis culpam parvi facere novimus. Concil. Chalced. Can. 18.

CAPUT VI.
Docent Catholici boni, male jurata rescindi debere.

Mirandum igitur non est, seniores Scripturarum peritos, [Qui mala jurat, mutare sententiam debet,] cum de juramentis verbum facerent, nihil de prædicta jurandi cautione attigisse; sed hoc solummodo ad probandum suscepisse, de quo numquam quæstio mota fuit. Nullus enim negat, sed omnes æque fatentur, perjurium malum esse. Ergo si malum est, immo quia malum est, caveant prudentes, ne sic jurent, quatinus pejerare compellantur, hoc pro certo scientes, quia se ipsos male & incaute jurando destruere possunt: legem autem Domini & legem Patrum nostrorum jurando destruere, Deo propitio, non possunt. Ecce in prælibatis Catholicorum Patrum sententiis, satis demonstratum est, quod juramenta injuste promissa, & in majus periculum vergentia [mutare] cogimur, quia nihil iniquum juravimus.

[55] [nulla gratiæ Cæsareæ habita ratione;] Sed dicitur nobis, fideli principi jurastis, cui, si fideles esse vultis, fidem Domino Apostolico & obedientiam abnegate & abnegationem illam juramento vel scripto firmate & ab excommunicatis a Sede Apostolica non abstinete, & non abstinendum docete: quod si non feceritis, velut infideles, regiæ sententiæ subjacebitis. Dura propositio, & antiquæ illi quodammodo conformis, qua dicitur: Si vis amicus esse Cæsaris, sacrifica diis; quod si non feceris, punieris. Si eam, quam jubemur fidelitatem regi impendimus, non tantum coram isto rege, sed coram omnium regum Rege perfidiæ reatum incurrimus: nam omnes divinarum legum sponte violatores, sicut scriptura docet, apostatæ efficiuntur. Quomodo ergo ad apostasiam & perfidiam, quasi pro juris jurandi religione, constringimur; quia nihil nisi fidem jurasse dicimur? Mira res, fidem juravimus, & nisi perfidiam faciamus, perjuri dicimur & infideles. Nihil umquam juravimus, nisi quod salvo ordine nostro fieri posset.

[56] Videamus igitur si Sacerdotalis, vel ordinis, vel officii sit, [idque exigit officium sacerdotale,] ad hoc consilium vel opem ministrare, ut Christianus princeps a Christiana lege homines cogat discedere, & discedere nolentes publica animadversione persequatur, ut fugatis Sacerdotibus Sanctuaria Dei, quasi hereditate possideat, [Psalm. 82.] ut oblationes fidelium & patrimonia pauperum suis suorumque usibus * incomparabiliter usurpet; ut Neronis exemplo Petrum & Paulum iterum in membris suis pati faciat; ut Simonem magum rursus contra Simonem Petrum excitet; ut intret in sanctificationem cum superbia, ubi usque modo fideles, in corde contrito & humiliato, pro remissione peccatorum suorum nudis pedibus in ecclesiam [introire] consueverunt; ut loca sanctorum sanguine consecrata, famulorum sancti Petri cruenta strage polluant. Numquid pastoralis officii est, talibus actu vel consilio participare? Numquid fidelitati competit, regibus persuadere, ut Christi tunicam, & Sacerdotum ejus vestimenta scindentes, scindi a se regnum mereantur?

[57] [etiam ab illis, qui aliter sentiunt.] Sed hæc omnia novi doctores fidelitati attribuunt, dicentes, se quidem B. Petro atque Sedi Apostolicæ devotos existere, sedenti autem super sedem illam insolitas injurias merito irrogari, qui in homines immeritos, regem scilicet & episcopos, tam insolitam damnationis sententiam promulgavit. Quibus respondendum est, quod etsi in illis synodalibus judiciis districtio mansuetudinem excessisset, ita ut domnus Apostolicus plus solito & non pro materia super eos manum congravarit; decuerat tamen orthodoxos episcopos, Catholico Principi [suadere,] quatinus sic injuriam suam ulcisceretur, ne divinam ultionem in se provocaret, ne Ecclesiæ regulas penitus confunderet, ne cædibus, incendiis, vastationibus id ageret, quod ecclesiasticis discussionibus agendum erat.

[58] Aliud quod attendendum est, velimus attendere tam illos, [Ipsi schismatici prima causa malorum fuerunt] quam qui ab illis edocti sunt; ut credant, hæc omnia licite & impune committenda, propter urgentem præcedentis injuriæ necessitatem, omnemque hujus dissidii culpam ad inchoationis primordia referri. Audiant, inquam, quod, etiamsi christianæ vel ecclesiasticæ religionis esset, talibus injuriis tales vicissitudines rependere, certe nec hoc modo inexcusabiles fieri possent. Nam apostolicæ animadversionis, qua se injuriatos causantur, ipsi potius causa extiterunt, & unde se accensos conqueruntur, hoc ipsi prius incenderant, ideoque injurias non tam retulerunt, quam intulerunt.

[59] Cum enim primum ad initiandam hanc rem Wormatiæ confluxissent, [in Wormatiensi conciliobulo anno 1076,] ubi omnis, quam patimur, calamitas exordium sumpsit, nullam adhuc dominus Papa excommunicationis vel anathematis sententiam destinavit; sed ipsi primitiæ discordiarum, ipso ignorante & nihil minus putante, prælationi suæ superba & repentina temeritate abi enuntiaverunt. Initia dolorum h§c primum. Hoc fermentum totam Ecclesiæ massam corrupit.

[60] Quod si quis negat, facile probari potest, si gestæ rei & temporis feries recenseatur. Conventus enim ille, de quo dicimus, [ubi papam Gregorium] inter Nativitatem Dominicam & sequentem Quadragesimam constitutus est, ita distantibus spaciis, ut quæcumque gererentur, Romam synodi tempore deferri possent. Sed ante eamdem Nativitatis Dominicæ festivitatem, cum rex natalitium diem Andreæ apostoli Bapinperg celebrasset, tanta adhuc inter regnum & summum sacerdotium concordia viguit, ut omne quod * ibi in destituto ejusdem loci episcopo, alioque substituto, actum est, totum jussioni & obedientiæ Romani imputaretur Pontificis. Et ipse quidem princeps hoc verbis, hoc literis, a Sede Apostolica charitative directis, injunctum sibi fuisse, testatus est. Ecce manifesta indicia hucusque permanentis concordiæ. [per summam injuriam aeposuerunt,] Quid ego tam cito intercidere potuit, ut ille, qui in proximo ante Nativitatem Domini tantæ in Ecclesia magnificentiæ fuit, ut ad nutum illius, dignitatum mutationes fierent; idem paucis post Nativitatem diebus, inconventus, inauditus, totius etiam ignarus dissensionis, proscriberetur? Ab illa enim die, qui tanti habitus est ab eis, immo ab omnibus, nullam eorum legationem accepit, usque dum illa veniret, qua dictum est: Descende, descende, interdicimus tibi omne jus papatus; aliaque hujusmodi.

[61] Dicant ergo hujus legationis compositores, qui conventui Wormatiæ habito intererant; ubi gratis a se jugum disciplinæ projecerunt, [& numquam resipuerunt.] ubi sanctæ obedientiæ libellum repudii conscripserunt, ubi novam hanc mundo legem condiderunt; ut servus principis summo Pontifici cathedram episcopalem interdicendi jus habeat. Dicant ergo, dicant, & si non nobis, tamen Ecclesiæ, juste adversus eos proclamanti, respondeant; quibus præcedentibus causis talia ex debito recompensarint. Si autem competentem rationem reddere non possunt, fateantur necesse est; immo quia non possunt, novæ se confusionis auctores, antiquæ pacis autem & quietis perturbatores, legum divinarum & humanarum destructores; sed utinam fateri mallent, quam tueri, quod perperam admissum est, & fatendo potius corrigere, quam defendendo multiplicare. Hæc faciat Deus & hæc addat, ut quandoquidem cœptis suis omnia confusa respondere conspiciunt, tandem ad cor redeuntes, non adjiciant, ut similem principio finem faciant.

[Annotata]

* irrecuperabiliter

* loquitur de Hermanno episcopo Bambergensi, ob simoniam deposito & in locum ejus Ruperto substituto.

ANNOTATIO TENGNAGELII
Ad prædictam Epistolam.

Gebehardus, Archiepiscopus Salisburgensis in Bavaria (S.)

[Perjuria, Orthodoxis objecta,] Schismatici olim, præsertim Guibertini sub Henrico IV, valde insultabant orthodoxis, quasi perjuris, quod se ab Henrici regis, per sedem Apostolicam non tantum excommunicati, sed etiam a regno, omnique regia potestate depositi, obedientia subtraherent ac sejungerent; ut videre est, cum apud alios schismaticos scriptores, tum in decreto quodam Guiberti pseudopapæ, ad universam schismaticorum colluviem misso, ex conciliabulo quodam, Romæ in ecclesia S. Petri abominabiliter coacto (cum Guibertus Romana in urbe omnia sacrilegiis suis profanaret & incestaret:) ubi terque quaterque perjurus Guibertus ita scribit, prout in codice calamo exarato reperimus.

[2] [a schismaticis exaggerata,] Ibi namque de perjuriis, quæ ipsi ad periculum imperialis dignitatis fieri hortantur, non parvus clamor exoritur. Et quia negotium illud radix & origo ceterorum flagitiorum videbatur, placuit de eo primum tractari debere, & quam pessima & periculosa sit hujusmodi adhortatio, ostendi. Unde in imperatorem excommunicationem promulgatam necessariis documentis improbavimus, quia illius ex occasione perjuriorum & omnium assertionum suarum vires contraxisse videbantur. Hæc & plura hujus farinæ execrandus Guibertus in illo suo decreto.

[3] Quam criminationem S Gebhardus sua in epistola eo fusius & accuratius confutat & profligat, [a Gebebardo afflata sunt] quo a schismaticis frequentius ingerebatur & inculcabatur. Quæ & hodie in recentium Guibertinorum, hoc est Lutheristarum & Calvinistarum animis renovata est; qui receptissimam in Ecclesia Catholica doctrinam de potestate summi Pontificis in perniciosos reges ac principes, omnium perjuriorum originem appellitant, homines fœdifragis perjuriis (quod præcipue de Calvinicolis dictum sit) a planta pedis usque ad verticem capitis immersi. Quos proinde Gebbardus æque ac priscos illos perjuros Guibertinos refellit. Hæc Tengnagelius; quæ ipsius sunto, non mea.

[Ad Diem XXV Maii]

DE S. GREGORIO SEPTIMO
PONTIFICE ROMANO.
PRÆFATIUNCULA
De Actis hic dandis: de spiritu Gregorii prophetico: de familia ejus.

Gregorius Septimus, Pontifex Romanus (S.)

ANNO MLXXXV

AUCTORE C. J.

Indicavi in Commentario prævio ad præmissa S. Gebehardi archiepiscopi Salisburgensis Acta, num. 3, atque iterum 10, præclaras ejus animi dotes, fortiaque pro libertate Ecclesiæ Romanæ & auctoritate summi Pontificis gesta; dixique, vix paulo minorem fuisse in docendo, in agendo, in tolerando, quam fuerit ipse Gregorius VII Papa, [Acta cur hic dentur] cujus causam defendebat. Vixerunt ambo eodem tempore; docuit Gregorius vera Ecclesiam Dei; defendit doctrinam ejus Gebehardus: egit Gregorius, Deo fisus, fortiter contra potestatem secularem; egitGebehardus, exemplo ejus, pari fortitudine: toleravit propterea Gregorius persecutiones, expulsionem e sede sua, & exsilium; eadem sustinuit Gebehardus: vidit Gregorius in episcopatu Romano & universali violenter collocari pseudopapam Guibertum; vidit Gebehardus in suo archiepiscopatu Salisburgensi etiam violenter collocari pseudepiscopum Bertholdum. Hinc uti eadem in causa uterque fuere, ita utriusque Acta relationem inter se habent singularem, atque altera ex alteris mutuo illustrantur. Hinc etiam Acta. S. Gebehardi, quæ jam dedimus, utiliter conferri possunt cum Actis S. Gregorii, impressis ad diem XXV Maii: atque ut propius ad manum sint, lubet, pro appendice ad illum diem, Acta alia ejusdem Gregorii, quæ doluit Papebrochius suo loco prætermissa, & ne quidem nominata fuisse; Actis S. Gebehardi hoc loco subjungere, tamquam ejusdem pro iisdem temporibus argumenti.

[2] Acta illa S. Gregorii, quæ hic profero, inserta sunt Chronico Virdunensi, [& unde sumpta.] edito a P. Philippo Labbe Societatis nostræ, viro erudito & antiquario, in tomo I Novæ bibliothecæ manuscriptorum librorum a pag. 75, sub hoc titulo: Chronicon Virdunense, a quibusdam dictum Flaviniacense historiæ ecclesiasticæ, undecimi præsertim seculi, thesaurus incomparabilis. Auctore Hugone, primum monacho S. Vitoni Virdunensis, tum abbate S. Petri Flaviniacensis in Burgundia. Ex ipso Auctoris autographo Ms. quod servatur in bibliotheca collegii Claromontani Parisiensis Societatis Jesu, nunc primum prodit. Alia quædam de eodem Chronico huc spectantia notat Editor initio dicti tomi, in Syllabo scriptorum, quorum ibi opera proferuntur. Desinit Chronicon in anno MCII. Hugo auctor, alibi non admodum notus, in illo suo chronico multa de seipso scribit, atque inter alia, quod anno Domini MXCVII, Indict. V, anno ætatis XXXII, die X Kal. Decembris, qui est dies festus S. Cæciliæ, Flaviniacum ingressus, in crastinum, seu die sequenti, abbas consecratus sit: subditque sat longa serie, vitæ suæ gesta, tam prava, quam bona, adinstar S. Augustini in libris Confessionum; quæ ibidem legi possunt.

[3] Nihil attinet hic plura præfari, cum id abunde præstitum sit ad diem proprium natalem XXV Maii per quinque paragraphos, [Commentarius alibi videndus.] quorum primo disseritur de scriptoribus & laudatoribus Gregorii. Secundo, de cultu ac translatione. Tertio & quarto, de monachatu ejus, prioratu Cluniacensi, atque adscriptione in Ordinem Vallumbrosanum. Quinto denique, de stemmate genealogico, patria, ordinatione episcopali. Sequitur ibidem vita, a Paulo Bernriedensi canonico regulari conscripta, cui triplicia subjunguntur Acta pontificalia, seu rerum in pontificatu gestarum: de quibus etiam præcipue & pluribus agit auctor noster Hugo, producens ipsaGregorii scripta ad varios varia, quæ in Actis pontificalibus prædictis breviter tantummodo attinguntur a scriptoribus suis, & pleraque ne attinguntur quidem. Sunt quoque inter illa, quæ nescio an extent alibi. Quamobrem dabimus textum Hugonis, quatenus de Gregorio tractat, integrum; nisi forte in epistolis Pontificiis quædam, minus necessaria, aut jam alibi dicta, prætermittamus ad levandum lectoris fastidium. Prætermissa autem hujusmodi punctis…. indicabuntur.

[4] Inter elogia Gregorii meretur etiam adscribi, quod legitur in vita S. Anselmi episcopi Lucensis, [Elogium ex vita S. Anselmi:] qui & ipse Gregorium eumdem, tam in defendenda libertate ecclesiastica, quam in moribus, singulariter æmulatus est. In illa, sub ipsum principium, sic habetur: Defuncto Papa Alexandro, dum sanctissimus Gregorius in Romanum Pontificem Spiritus sancti instigatione, ac voto communi clericorum & laicorum, diu resistens, esset electus; ut sequeretur eum iste [Anselmus] in omnibus, in Lucanam ecclesiam est & ipse electus episcopus, atque ab illo postmodum religiose consecratus. Igitur dum aliquanto tempore non semel aut bis, sed sæpius cum eodem religiosissimo Ordinatore suo moraretur, vitam ejus consideravit ineffabiliter mirabilem, ac mirabiliter ineffabilem. Quia cum de omnibus & singulis finibus seculi fieret ad eum concursus, rite omnibus satisfecit. Veritas vero & justitia numquam ori ejus defuit. Imo quod magis est mirandum, in ipsis secularibus negotiis sæpius excessit mente, exhilarato spiritu suo cælesti contemplatione: qui &, si privatus interdum extiterit, revelationibus etiam divinis jucundatus est & confortatus. Hæc de Gregorio in vita S. Anselmi.

[5] [alia ex Malmesburiensi.] Wilhelmus quoque Malmesburiensis, istorum temporum historicus non ignobilis, in gestis regum Angliæ lib. 3, pag. 107, ita præfatus; De Hildebrando, seu Gregorio VII, dicam, quæ non frivolo auditu hausi, sed seria relatione ejus audivi, qui se illa ex ore Hugonis abbatis Cluniacensis audisse juraret. Quæ ideo admiror & prædico, quia cogitationes aliorum prophetico mentis intuitu pronuntiabat; continuo sicprosequitur: Alexander Papa, efficax ipsius studium conspicatus, Cancellis Apostolorum præfecerat Circuibat ergo pro sui contuitu officii provincias, ut perperam acta corrigeret. Accurrebatur ab omnibus ordinum hominibus, decisiones diversorum negotiorum postulantibus. Cuncta ei submittebatur secularis potentia, tum pro sanctitatis, tum pro ministerii reverentia.

[6] Et subnectit, quomodo Gregorius adhuc archidiaconus, [Cognoscit cogitationes Hugonis abb.] cognoverit spiritu prophetico cogitata ipsius Hugonis abbatis Cluniacensis: Unde die quadam, cum solito major ad equitandum esset turma, Abbas prædictus Cluniacensis in extremo agmine cum monachis suis sensim progrediebatur; visoque eminus tanto viri honore, quod tot mundanæ potestates nutum illius præstolarentur, hujusmodi sententias ventilabat animo; Homuncionem exilis staturæ, despicabilis parentelæ, Dei judicio, tot divitum sepiri famulitio? Tumere illum procul dubio, & metiri altiora merito, pro tot obambulatorum obsequio. Vix hoc, ut dixi, mente versarat, cum Archidiaconus, reflexo equo, & calcaribus incito, a longe clamans & Abbatem obuncans; Tu, tu, inquit, male cogitasti, falso infamans hujusce dumtaxat rei innocentem. Non enim mihi gloriam hanc (si gloria dici potest) quæ cito transit, vel ego imputo, vel ab aliis imputari volo; sed beatis Apostolis, quorum exhibetur privilegio. Suffusus ille pudore, nec quidquam inficiari ausus, hoc solum retulit; Quæso, Domine, quomodo nosti cogitatum meum, quem nulli communicavi? Ab ore tuo, ait, quasi per fistulas ad aures meas omnis illa cogitatio deducta est.

[7] Item in eadem provincia ecclesiam urbanam ingressi, [aliaque secreta,] ante aram, continuatis & junctis lateribus, se prostraverant: in multam horam protracta oratione, respexit Archidiaconus Abbatem, turbulento rictu infrendens. Ille, cum diutius oratum esset, fores egressus, causamque commotionis percunctatus, responsum accepit; si me amare vis, cave ne me ulterius hac injuria expugnes. Dominus meus Jesus Christus, speciosus ille præ filiis hominum, postulationibus meis visibiliter adstabat, intendens dictis & serenis favens oculis; sed tuæ orationis addictus violentia, me deseruit, ad te conversus. Puto, quod tu ipse non diffiteberis, esse genus injuriæ, si amico eripias auctorem salutis suæ.

[8] Præterea prænoveris, mortalitatem hominum, & huic loco imminere excidium; [prædicit futura,] cujus conjecturæ signum habeo, quod angelum Domini, super altare stantem, vidi evaginatum gladium stringere & huc atque illuc rotare. Futuræ cladis notabilius habeo indicium, quod jam spissus & nebolosus aër provinciam illam circumvolat, ut vides. Maturemus igitur profugium, nisi cum aliis velimus subire exitium. His dictis introëuntes diversorium, ad curam corporis assedere, continuoque dapibus appositis, exortus in domo luctus aviditatem esurientium repressit. Siquidem unus & alter & mox plures e familia, dubium qua pernicie, interempti, animas subito amiserunt. Tum eadem peste per vicinas ædes grassante, ascensis mulis diffugiunt, festinationem viæ stimulis timoris accelerantes.

[9] In Gallia vice Papæ præsederat concilio Gregorius, ibique plures episcopi, olim per symoniam in ecclesias introducti degradati, [convincit episcopum symoniæ,] potioribus locum dedere. Unus erat, quem suspicio istius apostasiæ insimulabat, sed nullis testibus argui, nullis argumentis confutari poterat: quem cum putares constrictum maxime; more anguis lubrici elapsum mirareris; ita dicendi artem callebat, ut omnes eluderet.

[10] [jubens ipsum nominare Spiritum sanctum,] Tunc Archidiaconus: Cesset hominis eloquium; producatur in medium divinum oraculum. Scimus profecto, quod episcopalis gratia, sancti Spiritus munus est; & quisquis episcopatum mercatur, sancti Spiritus donum posse comparari pecunia, opinatur. Coram nobis ergo, qui judicio Spiritus sancti congregati sumus, dicat iste, Gloria Patri & Filio & Spiritui sancto; quod si expresse & sine titubantia dixerit, constabit apud me, illum non venaliter, sed legitime præsulatu functum. Libens hanc conditionem ille accepit, nihil minus quam horum verborum difficultatem ratus; & vere, Gloria Patri & Filio, [quod non potuit.] integre protulit, sed in, Spiritui sancto, hæsit. Suscitato cunctorum strepitu, nullo conatu vel tunc, vel in reliquo vitæ spatio, Spiritum sanctum nominare potuit. Hujus miraculi testis fuit Abbas sæpe nominatus, qui dejectum episcopum per loca secum ducens, illius rei experimentum sæpe risit. De quorum verborum certitudine dubitantem omnis Europa confutat, quæ Cluniacensis Religionis numerum, per eum augmentatum, non nescit. Ita Wilhelmus.

[11] [Nobilisne an ignobilis familiæ fuerit,] Fuit Hugo Cluniacensis abbas Gregorio, uti hinc & aliunde constat, familiariter notus etiam ante pontificatum, imo magister ejus spiritualis in monasterio Cluniacensi; atque adeo distinctam habuit notitiam, si quis alius, de Gregorii ortu ac parentela, quam ex præhabita scientia tunc cogitabat despicabilem esse. Neque illo de cogitatu reprehendit eum Gregorius, sed tantum, quod opinaretur, ipsum ex tam honorabili comitatu vana gloria efferri. Hæc a me annotata hic sunto, ad dirimendum majori cum evidentia litem, quæ dudum ventilatur inter scriptores, nobilius an ignobili progenie natus fuerit Gregorius; priorissententiæ inventoribus ac defensoribus, magis intentis, ut hominibus placeant; posterioris assertoribus, ut placeant Sancto; qui & ipse viam Domini in veritate docuit, & gloriabatur in humilitate sua.

ACTA
Ex Chronico Hugonis Abbatis Flaviniacensis.

Gregorius Septimus, Pontifex Romanus (S.)

A. HUGONE ABBATE FLAV.

CAPUT I.
Gregorii patria, parentes, studia, archidiaconatus, electio in Pontificem, Synodus I Romæ, canones.

[Prologus.] His ergo interim sepositis, beati Patris Gregorii VII Romanæ ecclesiæ Pontificis, magni illius Gregorii, cujus hodie flores eloquii in Ecclesia redolent, univoci & æquivoci, jam in tuto positi, jam decurso mundi naufragantis pelago, quietis æternæ fida statione potiti, securi prædicemus gesta magnifica, & quos tribulationum impetus pro sancta sustinuerit Ecclesia, & sustinens, mira & inedicibili superaverit constantia; ut esset libera, casta, atque Catholica, divina comitante clementia, pia prosequamur instantia.

[2] Natus est ergo in urbe Roma a, parentibus civibus Romanis, [Gregorii patria, parentes, pueritia, juventus.] & quod maximum est religiosis; ascribendus civis curiæ cælestis: & ab ineunte ætate ecclesiasticis mancipatus officiis, pueritiam suam non sine certis, quæ eum illustrem futurum jam tunc signarent documentis, religiosis personis comitatus excoluit. Adolescentiam assumpto sanctitatis proposito inter mundi contemptores non sine magnis perfectionis indiciis perdomuit. Juventutem nihilominus, militiæ Christianæ dedicatam, sicut ætate, ita sana doctrina & firmamento veritatis roboratam, sub præclaris totius Christiani nominis tutoribus & præsulibus, publicis sanctæ Ecclesiæ mancipavit utilitatibus.

[3] Hic ob singularem excellentis ingenii prærogativam a Nicolao b Papa in archidiaconatum matris ecclesiæ provectus, [Creatur archidiaconus,] strenua & laudabili hujus officii administratione in totius orbis notitiam & religiosorum dilectionem brevi devenit. Decedente vero Papa Alexandro c ad summum Christiani regiminis culmen accitus & electus, [deinde Pontifex maximus.] divinitate in electi sui exaltationem, communem servorum suorum devotionem incitante, ad præferendum quod abhorrebat jugum, quodque semper quidem animi, aliquando autem corporis fuga declinaverat, mansuetum animal, Domino suo cervicem subdidit. Electionem vero de se factam ipse per se publicavit, scribens Desiderio d Cassinensi Abbati in hæc verba.

[4] Gregorius, in Romanum pontificem electus, [Scribit Desiderio Ab. Casinensi de sua electione] D. Abbati monasterii S. Benedicti montis Cassini salutem in Christo Jesu. Domnus Papa Alexander mortuus est, cujus mors super me cecidit, & omnia viscera mea concutiens, penitus conturbavit: & in morte quidem ejus Romanus populus contra morem ita quievit, & in manu nostra frena dimisit; ut evidenter appareret ex Dei misericordia hoc provenisse. Unde accepto consilio, hoc statuimus, ut post triduanum jejunium, post letanias & multorum orationem, eleemosynis conditam, divino fulti auxilio …. tueremus e, quid melius de electione Romani Pontificis statueretur. Sed subito cum prædictus dominus noster Papa in ecclesia Salvatoris sepulturæ traderetur, exortus magnus tumultus populi & fremitus; & in me, quasi vesani, insurrexerunt: ita ut cum Propheta possim dicere; Veni in altitudinem maris, & tempestas demersit me; laboravi clamans, raucæ factæ sunt fauces meæ, timor & tremor irruerunt super me & contexerunt me tenebræ. Et quia in lecto jacens, valde fatigatus, satis dictare nequeo; angustias meas enarrare supersedeo.

[5] Te quoque per omnipotentem Deum rogo, ut fratres & filios, [ejusque preces implorat.] quos in Christo nutris, ad exorandum Deum provoces, & ex vera caritate invites, quatenus oratio, quæ me liberare debuit, ne incurrerem periculum, saltem tueatur in periculo positum. Tu autem quantocius ad nos venire non prætermittas, qui quantum Romana ecclesia te indigeat & in prudentia tua fiduciam habeat, non ignoras. Domnam Agnetem Imperatricem & venerabilem Cumanum episcopum Rainaldum ex nostra parte saluta; & quantum erga nos dilectionis habuerint, nunc ut ostendant, nostra vice fideliter obsecra. f

[6] [Depravatos mores emendare cupiens,] Consecratus igitur in justitia & sanctitate, miro modo assiduis votis pro se & grege sibi commisso excubans, urgente pastoralis officii necessitate, distorta perversorum corda ad rectitudinis lineam summa vi corrigere nitens, veritatem Dei absque personæ acceptione omnibus patefecit, nactus omnium bonorum dilectionem ob zeli Dei fervorem, & justitiæ executionem. Sed quia nulla est societas luci ad tenebras, perditorum hominum odium & detractionem, immo persecutionem acerrimam incurrit, regiam tamen viam, quam semel intraverat, inconcussus, immotus, per arma justitiæ a dextris & a sinistris fortiter incessit. Ac primo quidem Apostolica auctoritate, veridicis sanctorum Patrum animatus sententiis, ad eliminandam simoniacam hæresim & præcipiendam clericorum castitatem, commissi sibi officii debito vehementer exarsit. Audiant igitur qui audire volunt, ut muniantur; qui audire nolunt, ut confundantur; quam libera, quamque Catholica voce contra insanos impiorum latratus, impiaque molimina, aususque nefandos intonuerit hic propugnator Ecclesiæ.

[7] [synodum Romæ cogit, conditque canones] Cum enim omnes fere sua quærerent, non quæ Jesu Christi, & adhærere mallent discipulatui Simonis, quam pauperiem Christi servare in unitate fidei; ministri quoque divini sanctuarii fœdam libidinosæ contagionis pollutionem, contra jus fasque usurpatam & subintroductam, nollent abjicere; investituræ etiam ecclesiarum a laicis indebite usurparentur: ipse pro communi Ecclesiæ utilitate & necessitate in Lateranensi palatio aggregata synodo g, circumsedentibus archiepiscopis, episcopis, abbatibus, & religiosis, Deumque timentibus clericis & monachis, de suprascriptis & aliis Ecclesiæ commodis tractans, hæc decretalia promulgavit Capitula.

[8] [de inique possidentibus ecclesiastica bona.] I. Quicumque militum, vel cujuscumque ordinis, vel professionis persona, prædia ecclesiastica a quocumque rege, sive seculari principe, ab episcopis invitis seu abbatibus aut ab aliquibus ecclesiarum rectoribus, suscepit vel susceperit, vel invasit, vel etiam eorumdem rectorum vitioso & depravato consensu tenuerit, nisi eadem prædia ecclesiis restituerit, excommunicationi subjaceat.

[9] [De investituris ecclesiarum, e manu laicorum non accipiendis.] II. Quoniam investituras ecclesiarum contra statuta canonum multis in locis cognovimus a laicis fieri, & ex eo plurimas perturbationes in ecclesia oriri, ex quibus Christiana Religio perturbatur: decernimus, ut nullus episcoporum investituram episcopatus, vel abbatiæ, vel ecclesiæ, de manu imperatoris, vel regis, vel alicujus laicæ personæ, viri vel feminæ, suscipiat.

[10] [De vendentibus officia ecclesiastica.] III. Si quis præbendas, archidiaconatus, præposituras, vel aliqua ecclesiastica officia vendideret, vel aliter quam statuta sanctorum Patrum præcipiunt, ordinaverit, ab officio suspendatur. Dignum est enim, ut sicut gratis episcopatum accepit, ita membra ejus gratis distribuat.

[11] IV. Ordinationes, quæ interveniente pretio vel precibus, [De ordinationibus ecclesiasticorum.] vel obsequio alicui personæ impenso, vel quæ non communi consensu cleri & populi secundum canonum sanctiones fiunt, & ab his, ad quos consecratio attinet, non approbatur; irritas esse censemus: quoniam qui taliter ordinantur, non per ostium, id est per Christum intrant, sed ut ipse testatur, fures sunt & latrones.

[12] V. Falsas pœnitentias dicimus, quæ non secundum auctoritatem sanctorum Patrum, [De falsis pœnitentiis.] pro qualitate criminum imponuntur. Ideoque quicumque miles vel negotiator, vel alicui officio deditus, quod sine peccato exerceri non possit, culpis gravioribus irretitus, ad pœnitentiam venerit, vel qui bona alterius injuste detinet, vel qui odium in corde gerit, recognoscat se veram pœnitentiam non posse agere, per quam ad æternam vitam valeat pervenire, nisi arma deponat, ulteriusque non ferat, nisi consilio religiosorum virorum pro defendenda justitia, vel negotium derelinquat, aut officium deserat, & odium ex corde dimittat, bona quæ injuste abstulit restituat, ne tamen desperet, quidquid boni facere potuerit, hortamur ut faciat, ut Deus omnipotens cor ejus illustret ad pœnitentiam.

[13] VI. Decimas, quas in usu pietatis concessas esse, [De decimis.] auctoritas monstrat, a laicis possideri Apostolica auctoritate prohibemus: sive enim ab episcopis vel regibus vel quibuslibet personis eas acceperit, nisi ecclesiæ restituat, sciat, se sacrilegii crimen incurrere, & æternæ damnationis pœnam subire.

[14] VII. Quia dies sabbati apud sanctos Patres nostros in abstinentia celebris est, [De abstinentia diebus sabbati servanda.] nos eorumdem Patrum auctoritatem sequentes, ab esu carnium, nisi majori interveniente festivitate, vel infirmitate impediente, salubriter admonemus abstinere omnem, qui Christianæ religionis particeps esse desiderat.

[15] VIII. Ut nullus abbas decimas vel primitias, & reliqua quæ secundum statuta canonum ad episcopos pertinent, [Ut jura episcoporum non violentur;] sine auctoritate Romani Pontificis, seu consensu episcopi, in cujus diœcesi habitat, detineat, apostolica auctoritate sancimus.

[17] IX. Nullus episcopus gravamen seu servile servitium ex usu contra ecclesiasticam normam abbatibus seu clericis suis imponat, [& ipsi sua officiarite obeant.] vel interdictum sacerdotale officium pretio interveniente restituat. Quod si secerit, officii sui periculum subeat.

[18] X. Si quis prædia B. Petri Apostolorum Principis ubicumque posita in proprietate sua usurpaverit, [De possidentibus bona S. Petri.] vel sciens occultata non propalaverit; recognoscat se iram Dei & sanctorum Apostolorum velut sacrilegus incurrere. Quicumque autem in hoc deprehensus fuerit, eamdem hereditatem legitime restituat & pœnam quadrupliciter de propriis bonis solvat.

[19] XI. Si quis episcopus fornicationem presbyterorum diaconorum, [De episcopis fornicationem clericorum dissimulantibus.] subdiaconorum & crimen incesti, precibus vel pretio interveniente, consenserit, vel commissum sibique compertum auctoriatate sua non impugnaverit, ab officio suspendatur.

[20] XII. Ut omnis Christianus ad missarum solemnia aliquid Deo offerat, & ducat ad memoriam quod per Moysem Deus dicit, non apparebis in conspectu meo vacuus. [De oblationibus in Missa faciendis.] Etenim in collectis sanctorum Patrum apparet, quod omnes Christiani offerre aliquid Deo ex usu sanctorum Patrum debeant.

ANNOTATA C. J.

a De patria & familia S. Gregorii, varii varia: quæ Papebrochius in suo Commentario § 5 ad diem 25 Maii etiam examinat, ac fere indecisa relinquit. Noster hic auctor, Hugo Flaviniacensis abbas, aperte pronuntiat, natum fuisse in urbe Roma, parentibus civibus Romanis, iisque religiosis, seu Deum tumentibus. In eadem sententia videtur fuisse Paulus Bernriedensis in vita Gregorii, quam impressam habes ad diem XXV Maii: ubi initio scribit, natione Tuscum fuisse: at vero mox num. 6 ait, in pueritia avunculo suo, abbati monasterii sanctæ Dei genitricis Mariæ in Aventino monte Romæ, ad instructionem liberalis scientiæ … a parentibus commendatum fuisse: quodque adolescentiam ingressus, profectus est in Franciam: inde vero discedens, moram fecit aliquantum temporis in aula Henrici III imperatoris: & post hæc Romam reversus, cum studio perfectionis insisteret, torpentes domesticos sensit inimicos, & illud veritatis elogium probavit; Nemo propheta acceptus est in patria sua. Quid hinc concludas? quam quod patria Gregorii fuerit Roma; ubi, e peregrinatione rediens, ad domesticos suos divertit, eosque sibi sentiens inimicos, elogium illud probavit: Nemo propheta acceptus est in patria sua. Quod autem initio scripserat Bernriedensis, natione Tuscum fuisse; facile conciliatur cum patria Roma. Fuerint parentes ejus nati in Tuscia; sed venerint Romam, vel alia de causa, vel quod frater matris Gregorii factus ibi fuerat abbas; atque ibidem jam commorantes genuerint filium Hildebrandum.

b Bernriedensis in vita scribit, a Leone IX creatum fuisse archidiaconum, ab eoque missum in Galliam, Lugduni congregata Synodo, episcopum convicisse simoniæ, quod jussus recitare trisagium, Gloria Patri, non potuerit pronuntiare Spiritum Sanctum. Quod idem factum retulimus in Præfatiuncula hic nostra ex Wilhelmo Malmesburiensi, sed in circumstantiis aliter & aliter narratur; ut conferenti utriusque textum patebit.

c Successerat Nicolao, duorum annorum & novem circiter mensium Pontifici, Alexander anno 1061, mortuus 1073; succedente ei Gregorio nostro.

d Desiderius iste propter eruditionem & sanctitatem vitæ summa in æstimatione Gregorio fuit, uti epistola ipsa docet: idque manifestius declaravit Gregorius in supremo suo morbo, quando ipsum, ut pontificatu Romano dignissimum, Cardinalibus commendavit, a quibus & electus fuit, ac Victor appellatus.

e Legi hic debet ex Registro epistolarum Gregorii lib. I. ep. I; statueremus quod melius de electione Romani Pontificis videretur.

f Data fuit hæc epistola, uti citato loco Registri notatur, Romæ XI Kalend. Maii, [Obiit alexander & electus Gregorius] Indictione XI: ejusdemque datæ legitur ibidem epistola alia de eadem electione ad Gisulfum principem Salernitanum: & sequitur epistola sexta ad Giraldum Ostiensem episcopum, data Romæ secundo Kalendas Maii, quam sic orditur: Rumorem obitus Domini nostri Alexandri Papæ, qui XI Kalend. Maii spiritum Deo reddidit. Denique in Decreto Cardinalium de electione ejusdem Gregorii, [eodem die 21 April.] signato Romæ X Kal. Maii, Indict. XI, exordium hoc est: Regnante Domino nostro Jesu Christo, anno clementissimæ incarnationis ejus millesimo septuagesimo tertio, indictione & luna undecima, X Kalendas Maii, feria secunda, die sepulturæ Domini Alexandri bonæ memoriæ secundi Papæ &c. Quæ utique authentica sunt, si qua alia. Inde autem consequitur, Alexandrum obiisse 21 Aprilis, teste Gregorio ejus successore in citata epistola ad Giraldum; non 22 Aprilis uti censet Labbeus & alii, neque 20 ejusdem mensis, uti notavit Magister noster. [Decretum electionis datum 22 Apr.] Indidem consequitur; statim a morte Alexandri eodemque mortis die Gregorium fuisse electum. Eodem namque die XI Kalend. Maii seu 21 Aprilis, binas scripsit epistolas ad Desiderium abbatem Casinensem, atque ad Gisulfum Principem Salernitanum, intimos suos, hoc initio: Gregorius in Pontificem Romanum electus: antequam Decretum electionis ejus a Cardinalibus promulgaretur die sequenti, X Kalend. Maii, sive 22 Aprilis, ipso die sepulturæ domini Alexandri. Unde etiam halucinantur omnes, qui a morte Alexandri tres dies numerant ad electionem Gregorii: neque salvari illorum sententia potest, tametsi sumantur tres dies non integri, sed quod tertio die electus sit, [quo & sepultus est Alexander.] quemadmodum Christus Dominus resurrexit a mortuis tertio die. Obiit enim Alexander die 21 Aprilis; & decretum de electione Gregorii datum est die sequenti 22 Aprilis; qui & dies sepulturæ Alexandri fuit, postridie a morte. Si plura de die mortis ejus pro 21 Aprilis nosse cupis (certiora enim quam quæ Gregorius ipse, successor ejus die 30 ejusdem mensis scripsit, dare nequeo) vide Marianum Scotum, Domnizonem & alios. Horum primus sic habet anno 1073: Alexander Papa obiit Dominico die, undecimo Kal. Maii.

g Dubitari potest, sitne hæc Synodus prima, quam Gregorius Romæ celebravit, an secunda: certe quinta, ad quam hic dicta refert Labbeus, non videtur fuisse; tum quod Auctor noster illa statim conjungat cum epistola Gregorii, qua Desiderio abbati electionem suam nuntiat, tum quod dicta conveniant cum dictis aliorum scriptorum, ad priores synodos spectantibus. Primam Romæhabuit Gregorius anno 1074 hebdomade prima Quadragesimæ, currente anno primo pontificatus sui; in qua Hugo, episcopus Diensis electus, ab ipso Papa consecratus fuit; & mox Legatus pontificius in Galliam destinatus est, conferens litteras ejus ad ecclesiarum istic prælatos, de censu annuo, S. Petro debito. Quæ omnia in sequenti Intercalatione continentur, atque eodem anno 1074 indicantur acta fuisse. Inter illa autem est etiam decretum Gregorii contra investituras laicorum, hoc principio, Si quis deinceps episcopatum &c. factum in synodo quinquaginta episcoporum. Eo referri quoque possint duodecim canones seu Articuli, quos hic descriptos dedimus; nisi quis malit illos referre ad annum sequentem 1075, quando alia fuit habita Romæ synodus, etiam in prima hebdomada Quadragesimæ, in qua causa episcopi Spirensis simoniaci examinata & damnata fuit; itemque decretum est, ut clerici aliquem sacrorum ordinum gradum & officium pretio adepti, deinceps in ecclesia non ministrent: nec ecclesiam pretio acquisitam aliquis retineat: nec deinceps alicui ecclesiam vendere aut emere liceat. Deinde ut a clericali officio cessent quicumque se per incontinentiam reprehensibiles exhibent. Item, ut populus clericorum officia nullatenus recipiat, quos prædictas Apostolicas institutiones contemnere percipiat. Hæc Bertholdus Constantiensis in Chronico. Quæ compendio extracta sunt ex epistola Gregorii, post synodum ad Ottonem ep. Constantiensem scripta, videnda tomo 10 Concil. col. 315. Hæc porro eadem & plura leguntur etiam in adductis duodecim Articulis. Attamen uti Decretum contra investituras laicorum videtur ex Auctore nostro in synodo prima conditum fuisse, ita opinor, etiam Articulos, ab ipso consequenter adductos, ibidem conditos esse; quamvis negare nolim, in synodo secunda anno 1075 confirmatos fuisse.

INTERCALATIO
Ex eodem Hugonis abbatis Chronico.
Gregorii prima synodus Romæ. Ordinatio Hugonis episcopi Diensis & legatio in Galliam. Decretum contra investituras laicorum.

Ad primum annum pontificatus Gregorii, anno æræ vulgaris MLXXIII, ipso die XXI Aprilis, quo obierat Alexander Papa, unanimi consensu electi, ac postridie, illo sepulto, per decretum Cardinalium confirmati, ut diximus Annotatione superiori f; ad primum, inquam, pontificatus Gregorii annum spectant, ideoque hic commode inserantur, quæ idem Hugo abbas in chronico suo ante dixerat de Hugonis, Lugdunensis ecclesiæ camerarii, electione nec opinata in episcopum Diensem; ejusque ordinatione, ab ipso Gregorio Papa Romæ, contra dicentibus multis, peracta. Lubet remaltius repetere, quia ad historiam confert.

[22] Anno ab incarnatione Domini MLXXIIII (imo MLXXIII, [Pro Diensi episcopo simoniaco] uti debet Auctor scripsisse) præsidente Romanæ ecclesiæ Papa Alexandro, a Giraldus Ostiensis episcopus Romanæ sedis legatus in Galliis, concilio Cabilone habito, Romam rediens, & apud Diensem urbem hospitatus, cum clericis in ecclesia de utilitate ecclesiæ loquebatur. Erat enim in eadem urbe Lancelinus simoniacus, dictus episcopus, qui vocatus ad audientiam cum venire renueret, & se in domo episcopali manu militari defenderet, & episcopatum retinere tentaret, tractabat legatus cum civibus, canonicis scilicet & plebis majoribus, quid de Episcopo agerent, dicens juxta Ambrosium, inexpiabilem esse culpam venditi ministerii; & juxta decreta sanctorum Patrum, Leonis, Gregorii, Nicolai, & ceterorum, erga simoniacos nullam misericordiam habendam in servanda dignitate. Et quia quisquis per pecuniam ordinatur, ad hoc ut fiat hæreticus promovetur, & omnes qui eis consentiunt, & qui emendare possunt & non emendant, & omnes qui contra illos non sunt, sed favent eis, cum eo habeant partem, qui prius commisit hoc peculiare flagitium.

[23] Dum ergo de his inter eos tractaretur, &, ut prædiximus, ille dictus Episcopus audientiam subterfugeret, juxta canonum instituta, & sanctorum Patrum decreta episcopus quærebatur idoneus, [mirabiliter electus Hugo] qui & saluti eorum invigilaret, & animabus commissis solicitus superintederet; ecce personuit ad aures eorum advenisse illuc & ecclesiam qua tenebantur intrasse orationis gratia domnum Hugonem Lugdunensem Camerarium, præcinctum & paratum ad equitandum. Ibat enim Romam ad sanctum Petrum. Nec mora Spiritus sancti gratia corda suorum illustrante fit clamor & concursus fidelium; ocreatus cum calcaribus invenitur, rapitur, tenetur: in conspectum apostolicæ sedis Vicarii summo omnium favore & gratia deducitur, quod dignus sit, qui possit ecclesiæ præesse & prodesse acclamatur. Reclamabat ille, & votis populi parabat obsistere, quasi qui non posset nec deberet sponso legitimo vivente castitatem Ecclesiæ fœda scissione corrumpere. In hac devota contentione placuit Divinitati beneplacitam suæ præsentiæ voluntatem in ostensione lucis suis fidelibus declarare. Nam cum esset nubilus dies, lux in modum spheræ per aliquas horas in gremio & facie splenduit ecclesiæ, quæ sic accendit cunctos qui aderant, & viderant, ad laudandam propitiationem divinæ clementiæ, ut clamaretur ab omnibus; Benedictus Dominus Deus, quia respexit dejectionem Ecclesiæ suæ, ut visitaret eam & illuminaret tali Pontifice! Sic clamores & vota omnium, judicium probavit cæleste; & electus ille, qui non valuit, nec voluit, tot præcurrentibus indiciis, voluntati divinæ contraire, compulsus est auctoritate apostolica remorari, & confirmata est super eum electio cleri & populi.

[24] Quo audito ipse qui ecclesiam per simoniam invaserat, [illo fugiente,] & armis retinere tentabat, dolens unanimem assensum civium, & timens populi gaudentis & ad pia vota incalescentis, animo si intumesceret, impetum ferocissimum, domum episcopalem deseruit & recessit. Angebatur enim curarum æstibus, & stimulis mordacis conscientiæ, quam non effugere quibat, quia non inveniebat quo fugeret, nec suis jam, ut solebat, delectabatur erroribus, a quibus puniebatur, licet nolens & nescius: & tamen adhuc exultabat in crimine, quia novis vetera obumbrando peccatis, se utcumque adjuvari æstimabat. Putabat enim insigne esse virtutis, ubi est lapsus criminis. Sed jam sileatur ejus memoria, quia recessit, quia aufugit, quia quod indebite usurpaverat, non est expectatus dimittere; ad plebis gaudium, ad cleri, magnatorum quoque & infimorum tripudium flectamus articulum.

[25] Sublimatus est electus noster cum gaudio & cordis jubilo in pontificali solio, [confirmatur,] acclamatus est & confirmatus episcopus de Dei & Christi ejus judicio; de clericorum pene omnium testimonio; de plebis, quæ tunc affuit, suffragio; de sacerdotum & bonorum virorum collegio. Invenit itaque civitatem angoris plenam, tribulationibus circumseptam, vigilantia multa egentem, res episcopii direptas, ita ut non invenerit unde vel uno die de redditibus domus episcopalis vivere potuerit, ita omnia attriverant qui ante eum fuerant Adeo ut de omnibus totius episcopatus ecclesiis vix unam haberet domus episcopalis aut mater ecclesia, cum fere omnes possiderentur a militibus, & quibuslibet secularibus. Nec diu passus est suo in tempore tantam videre contritionem & conculcationem ecclesiæ, quin potius statuit decretum, ut nullus laicus obtineret ecclesiam, aut partem acciperet in redditibus ecclesiarum. Et factum est, divina cooperante clementia, ut omnes gratanter jussionem ejus susciperent, & obedirent, ita ut ante ejus ordinationem hæc suæ meliorationis incrementa sibi commissa per eum susceperit ecclesia.

[26] Obierat ipso anno b Papa Alexander in ipso Apostolorum Petri & Pauli natalitio c, & substitutus erat unanimi electione cleri & populi Gregorius VII, [& Romam veniens,] qui in ipsa Romana Ecclesia sub præfato Pontifice officio fungebatur Archidiaconatus. Et licet ordinationis & consecrationis ejus privilegium solis cardinalibus episcopis Albanensi, Ostiensi & Portuensi sit commissum, Giraldus ipse quia aberat, expectatus non est, sed qui vices ejus exequeretur subrogatus est. Qui demum reversus, Papæ, inter cetera electionem Diensis ecclesiæ innotuit, & electum ipsum quam maxime paternitati ipsius commendavit. Non multo post ipse qui commendabatur, advenit, & quia solam clericatus tonsuram habebat (detestabatur enim simoniacorum ordinationes) in mense Decembrio per manum ejus usque ad presbyteratus gradum promotus est. Cum hoc aliqui calumniarentur Romanorum, & promerent morem sanctæ Romanæ Ecclesiæ, neminem, licet electum, Antistitem a Papa ordinandum, nisi in eadem deserviret ecclesia. Quod tamen in ipso Domnus authentica potestate sua fecit: complacuerat enim sibi in illo anima ejus. In Quadragesima vero, Sabbato, in presbyterum, & sequenti Dominica ad Missas, in episcopum consecratus est. Sic post octonos consecrationis dies affatim imbutus divinis dogmatibus, & ubertim roboratus ecclesiasticis sanctionibus, benedictione percepta dimissus est ad regendos filios, quibus pastor & rector ordinatus erat.

[27] [amicitiam colit cum Anselmo ep. Lucensi;] Sed nec illud silendum, in quo egregie convalescit testimonium probitatis ejus, & præordinatæ ac Deo placitæ consecrationis ejus. Cum post ipsam suam electionem, quæ facta est mense Octobrio, die XIX, ad suscipiendos ordines Romam mense Decembri venisset, invenit ibidem pro simili expectatione domnum Anselmum Lucensem electum, virum omni laudis præconio dignum, nunc felici beatum excessu d, in quo omnis laus secure canitur. Cum hoc itaque tanto familiaritatis & dilectionis vinculo connexus est, & ita sibi, licet divisa haberent hospitia, in palatio Lateranensi individui adhærebant, ut unum videri sine altero mirum videretur his, qui eorum noverant unanimitatem. Adeo ut Urbis Præfectus quodam veritatis præsagio, alterum horum, diem; alterum vocaret lucem: quod dies non sit sine luce, & lucem dies comitetur. Lucebat enim in eorum moribus justitiæ & pietatis decus, præponderabat amicitia constans, mutabilitatis nescia. Ætatibus pares, charitate non impares, sui delectabantur copula, quia & coæqualium usus dulcior & senum tutior est. Senes autem erant non longævitate vitæ, sed morum maturitate. Et utinam gratiam virtutis & fidei alterius, quem secum in gloria jam assumptum Deus approbat, imitetur & alter qui residuus est! ut cum transierint tempora præfinita, sint in cælestibus unum, quos divinus amor hic dedit esse unum.

[28] Cum ergo Romæ positi præstolarentur diem consecrationis suæ, [ordinaturque a Gregorio 7,] venerunt nuntii regis Heinrici Romam e, rogantes ne contra morem prædecessorum suorum domnus Papa eos consecrare vellet, qui episcopatus electionem solam, non autem donum per regiam acceperant investituram. At ipse convocatis cardinalibus legationem regis aperuit, & quid sibi ad hoc respondendum, quid esset faciendum, admonuit. Quibus respondentibus, usum Ecclesiæ hunc esse, hunc haberi pro lege, cum auctoritas eis nulla ad hoc suffragaretur: in Lucensi tamen electo eis adquievit, ut consecrationem ejus differret, donec investituram episcopatus ex regio dono accepisset. In Diensi vero adquiescere noluit, sed eum prima Quadragesimæ hebdomada, sabbato in presbyterum, & Dominica consecravit in episcopum. Et quia vidit hoc sanctorum Patrum adversari decretis, ut in canonica electione episcopi, prævaleret donum regis, immo multoties ipsam electionem immutaret, vel potius irritam faceret: eodem anno f in Romana synodo quinquaginta episcoporum, [qui & decretum edit contra investituras laicorum] considente presbyterorum & abbatum multitudine, juxta decreta pontificalia & institutiones canonicas, ne hoc amplius a quoquam præsumeretur, prohibuit sub interminatione anathematis, decretum faciens in hæc verba: “Si quis deinceps episcopatum vel abbatiam de manu alicujus laicæ personæ susceperit, nullatenus inter episcopos vel abbates habeatur, nec ulla ei ut episcopo vel abbati audientia concedatur. Insuper ei gratiam beati Petri, & introitum ecclesiæ interdicimus, quo ad usque locum, quem sub crimine, tam ambitionis, quam inobedientiæ, quod est scelus idololatriæ, cepit, deseruerit. Similiter etiam de inferioribus ecclesiasticis dignitatibus constituimus. Item. Si quis imperatorum, ducum, marchionum, comitum, vel quilibet secularium potestatum, aut personarum, investituram episcopatus, vel alicujus ecclesiasticæ dignitatis, dare præsumpserit, ejusdem sententiæ vinculo se astrictum sciat.”

[29] Sequutus est autem in hoc Patrum exempla, licet jam per multa annorum curricula damnabilis hæc consuetudo inolevisset, [juxta statuta Patrum & conciliorum,] & in usum conversa esset. Dicitur enim in VII universali synodo a V Patriarchis & CCCL patribus sub Adriano Papa habita, capite III. Omnis electio episcopi, presbyteri, vel diaconi a principibus facta, irrita maneat, secundum regulam quæ dicit: Si quis episcopus, secularibus potestatibus usus, ecclesiam per ipsos obtinuerit, deponatur & segregetur, omnesque qui illi communicant. Item in VIII universali synodo habita a V Patriarchis sub Nicolao I Pontifice, cap….. Promotiones vel consecrationes episcoporum concordans prioribus conciliis hæc sancta & universalis Synodus, electione & decreto episcoporum fieri constituit, & statuit atque promulgavit, neminem laicorum principum & potentum semet inserere electioni vel promotioni patriarchæ vel metropolitæ, aut cujuslibet episcopi, ne inordinata hinc & incongrua fiat confusio vel contentio, præsertim cum nullam in talibus potestam quemquam potestativorum laicorum habere conveniat, sed potius silere & attendere sibi usque quo regulariter a collegio ecclesiæ suscipiat finem electio futuri pontificis. Si quis vero laicorum ad concertandum & cooperandum invitatur ab Ecclesia, licet hujusmodi cum reverentia obtemperare asciscentibus. Quisquis autem secularium principum & potentum, vel alterius dignitatis laicus, adversus communem & consonantem atque canonicam electionem ecclesiastici ordinis agere tentaverit, anathema sit donec obediat & consentiat. Item ex concilio Nicæno, cap. VI. Per omnia manifestum est quia si quis præter voluntatem & conscientiam metropolitani fuerit ordinatus hunc sanctum & magnum concilium statuit, non debere esse episcopum. Item ex concilio Antiocheno cap….. Si quis presbyter vel diaconus per secularem dignitatem ecclesiam Dei obtinuerit, dejiciatur, & ipse & ordinator ejus a communione modis omnibus abscindatur, & sint sub anathemate sicut Simon magus a Petro.

[30] [& Hugonem mittit in Gallias contra Simoniacos] In electione igitur & consecratione domni Diensis evidenter ostenditur operata divinitas, quia per hanc occasionem sanctæ Dei ecclesiæ sub Papatu domni Gregorii multis retro annis obnubilata electionis ecclesiasticæ splenduit veritas. Viderint igitur viri cordati, quid juris imperatoribus, regibus, & principibus in electione Pontificis reservetur. Commisit autem ei [Gregorius] vices suas in Gallia, ubi plurimum simoniæ serpebat pestis iniqua: quia perrari illic erant, qui non essent aut simoniaci, aut a simoniacis ordinati, aut per manum laicam investiti. Plurimum illi inculcans, potestate data non abuti, quo minus depravata corrigeret, damnanda recideret, sancta & honesta doceret, & docenda faceret. Scripsit & ad prælatos Gallicanarum ecclesiarum, quæ sunt juris S. Petri, epistolam pro suo censu debito beato Petro, in hæc verba g.

[31] [cum litteris de solvendo censu S. Petro.] Gregorius Episcopus servus servorum Dei omnibus abbatibus, & prælatis tam monachorum quam & canonicorum per Gallias constitutis, sal. & Apostol. benedictionem. Fraternitatem vestram, dilectissimi fratres, latere minime credimus, quasdam ecclesiarum vestrarum beato Petro & nobis annuos census persolvere ex præcedentium patrum institutionibus debere. Sed quia quidam vestrum partim negligentia, partim vero tenaci induratione hæc hactenus minus plene quam oporteret, egerunt, hos ut emendari & * de….. vere studeant; omnes autem, ut Apostolico præcepto, Cui vectigal vectigal, cui tributum tributum, obtemperetis commonemus. Unusquisque enim non quod suum est, sed quod alterius, quærat: quoniam si digne redarguitur, qui prout oportet propria non largitur, qua sententia dignus est, qui nec aliena rapere, nec debita metuit retinere? dicente Domino; Quæ vultis ut faciant vobis, hæc facite & vos illis. Et, Quod tibi non vis, aliis non feceris. Nunc igitur, quia dilectum filium nostrum Hugonem Diensem episcopum ob ecclesiasticæ utilitatis diversa negotia in Gallias vices nostras executurum mittimus, & quia nemini potius credere debemus, quem in omnibus a nobis sibi injunctis fideliter egisse comperimus, quæ nobis ex ecclesiis vestris specialiter debetis, vos illi ad nos perferenda persolvere, ac de retentis satisfacere jubemus.

ANNOTATA. C. J.

a Giraldus iste, aliis Geraldus & Gerardus, cohabitaverat Gregorio in Cluniaco sub disciplina S. Hugonis ibidem abbatis. Hinc Chronicon istius celeberrimi monasterii ita scribit: Iste Geraldus fuit Ratisponensis civitatis scholasticus, & rogatus a S. Uldarico, adiit Romanam urbem cum prædicto Uldarico; & obtenta absolutione suorum peccatorum, exploratores virtutum, venerunt ad S. Hugonem & sub ipso in Cluniacensi monasterio secundam generationem susceperunt. Ipse vero Geraldus erat sapientia, consilio ac morum gravitate insigniter præpollens, non post multos annos major Prior constitutus; ac postmodum jubente apostolicæ sedis præsule Gregorio, scilicet VII, Ostiensis ecclesiæ pontificatu sublimatur: cujus sedis curam rexit cum summa solicitudine; creditæque sibi negotiationis talentum Domino suo cum duplicata reportans usura, meruit audire: Euge serve bone & fidelis, intra gaudium Domini tui. Nihil hic supra meritum viri dicitur, cujus opera etiam frequenter in gravibus negotiis usus est Gregorius. Non tamen ab ipso Gregorio creatus est episcopus Ostiensis, sed ab Alexandro decessore ejus, cujus etiam nomine legationem obibat in Gallia, quando Gregorius electus & ordinatus fuit Papa. Constat ex præmisso textu. Et Bertholdus Constantiensis contemporaneus, ad annum 1072 scribit: Petro Damiani cardinali episcopo Ostiensi Dominus Giroldus, revera monachus, scientia scripturarum insignis, & moribus suo prædecessori non impar, in episcopatu successit. Idem quoque ad annum 1077, de ejusdem obitu sic consignavit. Giraldus venerabilis Ostiensis episcopus, de quo supra commemoravimus, jam dudum seculo vivus, mundo crucifixus, de hujus vitæ ergastulo liberatus est IX Idus Decembris.

b Annum auctor Chronici indicare videtur 1074, qui revera fuit 1073. Quo & Giraldus e legatione Gallica rediit & Hugo episcopus Diensis atque Anselmus Lucensis, electi, Romam venerunt, ut consecrarentur.

c Obiit Alexander anno 1073, 21 Aprilis, ut pag. 169 annot. f docui, cui mox Gregorius per electionem substitutus fuit. Ordinatio autem ejus protracta est usque ad festum Apostolorum Petri & Pauli 29 Junii. Unde halucinatus fuerit scriptor, dum mortem Alexandri ad Ordinationem Gregorii transtulit, quam ille ipso die electionis Gregorianæ obierat 21 Aprilis.

d Excessit Anselmus e vivis aliquot post Gregorium Papam mensibus anno 1086, die 18 Martii Mantuæ, ubi & servatur honorifice, & colitur ut patronus civitatis. Acta, a majoribus nostris illustrata leguntur ad dictum diem 18 Martu.

e Venerunt nuntii illi Regis anno 1073 exeunte aut sequenti inchoato, ante ordinationem Hugonis in episcopum Diensem, uti colligitur ex contextu.

f Eodem anno, nempe 1074, quo Hugo Diensis initio Quadragesimæ ab ipso Papa consecratus fuerat, & Anselmi Lucensis consecratio in gratiam Regis fuerat dilata, sequens decretum contra investituras laicorum promulgavit, verosimiliter in eadem synodo conceptum, quod anno sequenti in synodo secunda denuo confirmatum etiam sit.

g Sequentem epistolam, quia alibi, quod sciam, non extat, adjungo: unde cognoscatur solicitudo & magnanimitas Gregorii ad renovanda sedis Apostolicæ jura, æque ecclesiasticas ac seculares potestates officii sui admonens sine exceptione personarum.

* debita solvere

CAPUT II.
Decreta Gregorii impugnata. Henricus pœnitens, sed non resipiscens. Otto ep. Constantiensis inobediens.

[Sacrosancta decreta] Hæc a sunt beatissimi Papæ synodalia decreta, moribus corrigendis idonea, sanctorum Patrum decretis consona, cælo rorante stillata, universis fidelibus inculcanda, amplectenda atque tenenda, justitia dictante prolata, fortitudine roborata, prudentia promulgata, temperantiæ virtute prædita: sed perversi, dum in eorum norma vitæ suæ perversitate offendunt, hæc gravia, hæc difficilia; hæc quia corrigi nolunt, emendari refugiunt, omnimodis appellant impossibilia. O mentem amentem! o spurcam nequitiam! & nequissimam spurcitiam! Numquid si perditorum mores hominum corrigi refugientes, desipiunt, justitia silebitur, pietas conculcabitur, & ecclesiasticæ animadversionis gladius a sanguine prohibebitur? Væ rectori, quem denotaverit sententia hujusce maledictionis: Maledictus est, qui prohibet gladium suum a sanguine. Gladium a sanguine prohibere, est prædicationis verbum a carnalis vitæ interfectione retinere.

[33] [impugnant impii] Ob hanc igitur causam, quia scilicet sanctam Dei Ecclesiam castam esse volebat, liberam atque catholicam, quia de sanctuario Dei simoniacam & neophytorum hæresim, & fœdam libidinosæ contagionis pollutionem volebat expellere; membra diaboli cœperunt in eum insurgere & usque ad sanguinem præsumpserunt in eum manus injicere, & ut eum morte vel exsilio confunderent, multis eum modis conati sunt dejicere. Sic surrexit inter Regnum & Sacerdotium contentio, accrevit solito gravior sanctæ Dei Ecclesiæ tribulatio. [& Legislatorem persequuntur.] Heinricus enim Heinrici imperatoris filius, adversus Deum & matrem omnium Catholicorum Romanam Ecclesiam superbe tumidus, quia vita ejus prava sanctorum Patrum decretis & canonicis adversabatur institutis, adversus Deum & adversus Christum ejus insurrexit, ecclesiasticis sanctionibus impie factus rebellis: membra diaboli contra eum incitando, & omnes quos potuit minis, blanditiis, terroribus, muneribus contra eum armando, facta cum multis episcopis Lothariensibus & Transrhenensibus compositione.

[34] [Sæpe monitus a Papa Henricus imp.] Posito enim adhuc in diaconatus officio eodem Papa sanctissimo, cum de eo b sinistra & inhonesta ubique ferretur fama, propter imperialem dignitatem, & patris matrisque reverentiam, nec non propter spem correctionis ejus, sæpe ab eo litteris & nuntiis est admonitus, ut memor clarissimi generis, memor imperialis dignitatis, vitam suam moribus imperio congruentibus institueret, ut regem se & imperatorem moribus ostenderet, operibus exhiberet.

[35] Sed quia cum ætate, illius quoque pariter crevit iniquitas, [& non emendatus,] sublimatus in ordine pontificatus, auctoritate officii sibi commissi, multo solicitius ad vitæ meliorationem eum indies hortabatur; cum ille excusatione ætatis fluxæ & fragilis, de die in diem monita ejus se suscepturum, verbis quidem promitteret, ceterum re & exaggeratione culparum, malo eorum, in quorum manibus curia erat, consilio penitus conculcaret: hinc [cum] jam proclivior factus ad scelera, præceps, præcipiti usus consilio, ferebatur per devia; visum est Papæ beatissimo ut familiares ejus quorum machinationibus per episcopatus & monasteria inductis simoniace lupis pro pastoribus, ecclesiæ innocentiam hæresi nefanda fœdaverat, ad pœnitentiam vocaret, venientes susciperet, respuentes a communione corporis Christi & consortio fidelium separaret: ut vel sic eum ab eorum surreptione & maligno consilio segregaret, admonens eum, ut eos excommunicatos a domo, a convivio, ab omni etiam familiaritate & communione sua expelleret.

[36] Interim vero invalescente contra eum Saxonum c causa, [tandem bello preßus,] cum vires regni & præsidia a se videret deficere velle, epistolam ei direxit supplicem & humilitate plenam, pœnitentiam de perpetratis agens, emendationem pollicens, & suam ei obedientiam & fidele adjutorium contra rebellantes promittens, & hoc postmodum legatis ejus Humberto Prænestino & Giraldo Ostiensi episcopis, in illorum manus per sacratas eorum stolas, quas collo gestabant, jurejurando confirmants. Textus autem epistolæ, iste est.

[37] Vigilantissimo & Desiderantissimo Domno Papæ Gregorio, [per epistolam petit veniam] Apostolica dignitate cælitus insignito, Heinricus Dei gratia Romanorum rex, debiti famulatus fidelissimam exhibitionem. Cum regnum & sacerdotium, ut in Christo rite administrata subsistant, vicaria sui ope semper indigeant; oportet nimirum, Domine mi & pater amantissime, quatinus ab invicem minime dissentiant; verum potius Christi glutino conjunctissima indissolubiliter sibi cohæreant. Namque sic & non aliter, conservatur in vinculo perfectæ caritatis & pacis & christianæ concordia unitatis, & ecclesiasticæ simul status religionis. Sed nos qui, Deo annuente, regni jam sortimur ministerium, sacerdotio ut oportuit per omnia jus & honorem non exhibuimus legitimum. Quippe datæ nobis a Deo potestatis vindicem gladium non sine causa portavimus; nec tamen in reos, ut justum fuit, judiciaria illum censura evaginavimus.

[38] Nunc autem divina miseratione aliquantulum compuncti & in nos reversi, [& pœnitentiam promittit;] peccata nostra priores vestræ indulgentissimæ paternitati nos accusando confitemur, sperantes de vobis in Domino, ut Apostolica vestra auctoritate absoluti, justificari mereamur. Eheu criminosi nos & infelices! partim pueritiæ blandientis instinctione, partim potestatis nostræ imperiosa libertate, partim etiam eorum, quorum seductilia nimium sequuti sumus consilia, seductoria deceptione, peccavimus in cælum & coram vobis, & jam digni non sumus vocatione vestræ filiationis. Non solum enim nos res ecclesiasticas invasimus, verum quoque indignis quibuslibet & simoniaco felle amaritatis & non per ostium, sed aliunde ingredientibus, ecclesias ipsas vendidimus, & non eas, ut oportuit, defendimus. At nunc, quia soli absque vestra auctoritate, ecclesias corrigere non possumus, super his, ut etiam de nostris omnibus, vestrum una consilium & auxilium obnixe quærimus, vestrum præceptum studiosissime servabitur in omnibus. Et nunc imprimis de ecclesia Mediolanensi, quæ nostra culpa in errore est, rogans, ut vestra Apostolica districtione canonice corrigatur, & exinde ad ecclesias corrigendas auctoritatis vestræ sententia progrediatur. Nos ergo vobis, Deo volente, in omnibus non deerimus, rogantes id ipsum suppliciter paternitatem vestram, ut nobis alacris adsit clementer in omnibus. Litteras nostras non pos longum tempus cum fidelissimis nostris habebitis, ex quibus nostra, quæ dicenda adhuc restant, Deo dante, plenius audietis.

[39] Verum, commisso prælio & victoria d obtenta, ad vomitum cito rediit, vota fregit, [sed mox, obtenta victoria, resilit.] excommunicatos in communionem & gratiam suscepit, ecclesiarum consusionem non abhorruit. Pius autem Papa adhuc animum ejus tentandum credens, litteras ei direxit commonitorias, ut recordaretur Domini Dei sui, recordaretur promissi, nec inhonoraret honorantem se, nec crederet, se fallare posse Deum; adjiciens, Deum superbis resistere, humilibus autem dare gratiam, parcensque ei & moderaminis Apostolici erga eum censuram conservans, quem potuisset pro hoc solo scelere juste punire, juxta decretum Gelasii Papæ, in quo ait, scribens Anastasio Imperator e, cap.���sicut non potest quilibet peri��� communicatore suscepto���riter perversus approbari: sic nec potest refutari perversitas��� perversitatis admisso. Leg.���certe vestris criminum conseq.���ceptoresque latrocinantium��� judiciorum pœna constringunt, nec expers facinoris æstimandus est, qui licet ipse non fecerit, tamen facientis familiaritatem fœdusque receperit. Et hæc Papa Gelasius. Ceterum hoc in patre���juxta quod ait Greg. in decre���cap. CCXXIX illud���prædicabile, quia erat in eo���do cauta, non remissa, cor���diligens, non severa, sed si���condiebatur ex altero, ut & hoc haberent amando quod ca��� & pravi metuendo quod���gerent.

[40] [Unde monet Papa episcopos] Misit etiam speciales epistolas quibusdam episcopis Galliæ & Germaniæ, bulla sua signatas, ut ad erigendam Ecclesiæ dejectionem & eliminandam hæreticam pravitatem reparandamque ministrorum castitatem, confortarentur manus dissolutæ & roborarentur genua debilia eorum, qui nimia usi lenitate & ex Regis stoliditate, & potestate tenebrarum rebellandi accepta occasione, præcepta sedis Apostolicæ parvi pendere non timuerunt, & se non pastores ovium sed mercenarios evidenti judicio probaverunt. Constantiensis hic unus eorum, Otto f dicebatur, episcopus, quem hujusmodi ausu temerario corripuit præfati Romani Pontificis auctoritas, mittens ei & archiepiscopo Moguntino litteras; quas cum Otto parvi pendisset, obstinatam ejus animositatem Papa corripuit, secundo missis ad eum litteris in hæe verba.

[41] [Gregorius servus servorum Dei Ottoni Constantiensi episcopo salutem & Apostolicam benedictionem. [atque ita scribit Constantiensi,] Perlatum est ad nos de fraternitate tua, quod satis invitus & mœstus audivi, quodque si vel de extremo christianæ plebis membro ad audientiam nostram deferretur, severioris districtionis disciplinæ censura esset procul dubio castigandum. Cum enim Apostolica auctoritate & veridicis sanctorum Patrum sententiis invitati, ad eliminandam simoniacam hæresim, & præcipiendam clericorum castitatem pro nostri officii debito exarsimus, Moguntino venerabili archiepiscopo confratri nostro, cui plures & late dispersi suffraganei sunt, hoc obedientiæ munus injunximus, ut, tam per se, quam per coadjutores suos hoc Romanæ Ecclesiæ decretum universo clero studiosius inculcaret & inviolabiliter tenendum proponeret.

[42] Tibi quoque, cui est plurimus Canstantiensis ecclesiæ clerus & populus amplissime dilatatus, [arguens eum de inobedientia] ob eamdem causam speciales litteras credere bulla nostra impressas collibuit, quali fultus auctoritate tutius animosiusque præceptis nostris obtemperares; & de sanctuario Domini hæresim simoniacam & fœdam libidinosæ contagionis pollutionem expelleres. Apostolica namque beati Pauli præpollet auctoritas, qui fornicatores & adulteros cum ceteris excommunicatis connumerans, diffinitam suæ jussionis sententiam subjicit, cum ejusmodi nec cibum sumere Præterea universus Catholicæ Ecclesiæ cœtus, aut virgines sunt, aut continentes, aut conjuges. Quicumque ergo extra hos tres ordines reperitur, inter filios ecclesiæ sive inter Christianæ Religionis limites non numeratur. Unde si vel extremum laicum, pellicatui adhærentem, liquido cognoverimus, hunc velut præcisum a corpore dominico membrum, donec pœniteat, condigne a sacramentis altaris arcemus.

[43] Quomodo ergo sanctorum Sacramentorum distributor & minister esse potest, [citatque ad concilium:] qui nulla ratione potest esse vel particeps? Sed illa beati Papæ Leonis nos impulit auctoritas, qui subdiaconis ineundi connubii licentiam prorsus abstulit, quod decretum beati Papæ Leonis posteriores sanctæ Romanæ Ecclesiæ Pontifices, maxime doctor eximius Gregorius, ita pro lege sanxerunt, ut deinceps tribus his ordinibus ecclesiasticis, sacerdotibus, levitis, & subdiaconis, omnino vincula conjugalia sint prohibita. Cum autem hæc omnia pastorali providentia observanda transmitteremus, tu non sursum cor, sed deorsum in terra ponens, prædictis ordinibus, sicut accepimus, libidinis frena laxasti; ut qui mulierculis se junxerant, in flagitio persisterent, & qui necdum duxerant, tua interdicta non timerent. O impudentiam! o audaciam singularem! videlicet episcopum, sedis Apostolicæ decreta convellere, præcepta sanctorum Patrum contemnere, immo vero præceptis contraria, & fidei Christianæ repugnantia de superiori loco & de cathedra pontificali subjectis ingerere. Quapropter tibi Apostolica auctoritate præcipimus, ut ad proximam synodum nostram prima hebdomada Quadragesimæ te præsentem exhibeas, tam de hac inobedientia & sedis Apostolicæ contemptu, quam de omnibus, quæ tibi objiciuntur, canonice responsurus]

[44] [scribit item Constantiensibus,] Verum, quia ille non solum Apostolicæ sedi contraria ausus fui præcipere, sed & præceptis ejus repugnare, nec acquiescere voluit; audiamus missam a Papa Constantiensi clero & populo epistolam, in qua liquido continetur, quod qui Apostolicæ sedi inobediens extiterit, nulla ei fidelitatis exhibitio, nec ex sacramentorum obligatione fiat. [Gregorius episcopus servus servorum Dei, clericis & laicis majoribus & minoribus in Constantiensi episcopatu consistentibus, Christianam legem diligentibus sal & Apostolicam benedictionem. Misimus Fratri nostro episcopo vestro Ottoni litteras commonitorias, per quas pro nostri necessitate officii Apostolica illi auctoritate injunximus, ut simoniacam hæresim de ecclesia sua penitus excluderet, & castitatem clericorum studiose prædicandam susciperet, & firmiter tenendam episcopali vigilantia inculcaret. Nam sic eam nobis euangelicæ & apostolicæ litteræ, & authenticarum synodorum decreta & eximiorum doctorum præcepta insinuant, ut eam dissimulare & negligere sine magno animæ nostræ & populi Christiani detrimento non possimus. Sed Episcopus vester neque reverentia præcepti beati Petri, neque officii sui solicitudine attractus, ut nobis relatum est, quæ paterne suaseramus, perficere curavit. Et ut non solum inobedientiæ, verum & rebellionis offensam contraheret, quemadmodum accepimus, palam clericis suis jussioni nostræ, immo beati Petri contraria permisit: ita ut qui mulierculas habent, retinerent, & qui non habebant, illicita temeritate subintroducerent.

[45] [eosque ab obedientia episcopi sui,] Quod ut audivimus, moleste ferentes, secundam ei scripsimus epistolam, indignationis ei nostræ motus ostendentes, & idem iterato acrius inculcantes: qui etiam ipsum ad synodum Romanam, quæ prima proximæ Quadragesimæ hebdomada futura est, advocavimus, ut pro se rationem reddat, & inobedientiæ causas, si rationabiles habuerit in audientia totius conventus exponat. Hæc ideo, filii carissimi, vobis innotescimus, ut animæ nostræ saluti consulamus. Si enim beato Petro & sanctæ sedi Apostolicæ fronte aperta repugnans & contumax esse voluerit, liquido manifestum est, quia qui patrem & matrem inhonorat, nullum a fidelibus patris & matris filiis, jure obedientiam exigere aut quærere debeat. Quapropter omnibus, sicut prædiximus, majoribus & minoribus Deo & beato Petro adhærentibus, Apostolica auctoritate præcipimus, si in obduratione sua persistere voluerit, nullam ei obedientiæ reverentiam exhibeatis; neque id animæ vestræ perniciem esse putetis. Namque si, ut toties jam prædiximus, præceptis Apostolicis voluerit esse contrarius, ab omni illius subjectionis jugo beati Petri auctoritate vos absolvimus: ita ut si etiam sacramenti obligatione quilibet ei fuerit adstrictus, quamdiu Deo omnipotenti & sedi Apostolicæ rebellis extiterit, nulla ei fidelitatis obnoxius exhibitione fiat. Non enim cuilibet personæ contra Creatorem suum, qui cunctis præponendus est, aliquis debet obedire: sed debemus contra Deum superbienti resistere, ut saltim hac necessitate compulsus, ad viam justitiæ discat redire.

[46] Quanti enim periculi, quantæque Christianæ legis sit alienationis, [tamquam Deo non obedientis, eximit] obedientiam, maxime Apostolicæ sedi, non exhibere, ex dictis beati Samuelis prophetæ potestis cognoscere, quæ sanctissimus Papa Gregorius in libro Moralium procuravit explanare. Ut autem ea sint vobis in promptu, scripta transmisimus, quatinus indubitanter sciatis, nos vobis nova non dicere, sed antiquam sanctorum Patrum doctrinam propalare. Hinc Samuelait; Melior est obedientia, quam victimæ, & auscultare magis quam offerre adipem arietum; quoniam quasi peccatum ariolandi est repugnare, & scelus idololatriæ nolle adquiescere. Obedientia quippe jure victimis præponitur, quia pervictimas aliena caro, per obedientiam vero voluntas propria mactatur. Tanto ergo quisque Deum citius placat, quanto ante ejus oculos repressa arbitrii sui superbia, gladio præcepti se immolat. Quo contra ariolandi peccatum inobedientia dicitur, ut quanta sit virtus obedientiæ demonstretur. Ex adverso ergo melius ostenditur, quid de ejus laude sentiatur. Si enim quasi ariolandi peccatum est repugnare, & quasi scelus idololatriæ nolle acquiescere, sola est quæ fidei meritum possidet, qua sine infidelis quisque convincitur, etiamsi fidelis esse videatur.

ANNOTATA. C. J.

a Hæc, videlicet quæ cap. 1, ante Intercalationem relata fuere.

b De eo, refer ad Henricum regem, non ad Papam.

c Invaluit hoc bellum Saxonicum contra Henricum regem præcipue anno 1074, antequam anno 1075 Idibus Junii ad fluvium Unsthrot famosa illis temporibus commissa fuit pugna, in qua Henricus, quamvis gravi suorum clade, superior tamen fuit; ac deinde elatiores animos sumpsit.

d Anno scilicet 1075, Idibus Junii, seu die 13 ejus mensis, uti jam dixi.

e Textus qui sequitur, mutilus, sic legitur integre in Gelasii Papæ epistola ad Anastasium imperatorem, quæ est octava in collectione Conciliorum Labbei tomo 4 col. 1184. Proinde sicut non potest, perversitatis communicatore suscepto, non pariter perversitas approbari: sic non potest refutari perversitas, complice sectatore perversitatis admisso. Legibus certe vestris, criminum conscii, susceptoresque latrocinantium, pari judiciorum pœna constringuntur: nec expers facinoris æstimatur, qui licet ipse non fecerit, facientis tamen familiaritatem fœdusque receperit. Sequentem textum, ex Gregorio citatum, nondum inveni.

f Otto ep. Constantiensis ad lacum Acronium, cognominatus de Gotzlar, quæ urbs est Saxoniæ, seu quod ibi natus, seu quod ibidem canonicum egerat, anno 1071 in concilio Moguntino post depositionem Caroli ep. Constantiensis, ejus loco electus est,præsente & urgente Henrico rege; qui & dixisse de illo fertur; Noluerunt Constantienses præsulem idoneum (prædictum nempe Carolum, quem deponendum curaverant) haberent ergo jam fatuum istum Ottonem. Neque hoc tam male prædixit Henricus, quam multa alia. Monstravit enim se Otto infatuatum, quando nec dignitatis, nec salutis suæ memor, multa egit, quæ agenda non erant ab episcopo, & superiori suo Pontifici Romano in faciem restitit inobediens & contumax. Quapropter & excommunicatus, & in exsilium missus, & episcopali honore exutus, tertio circiter anno episcopatus sui, duos alios exul vixit, atque in excommunicatione mortuus est ac sepultus Basileæ. Hæc ex Chronico Constantiensi apud Pistorium, & Gaspare Bruschio in ejusdem diœcesis episcopis. Causas calamitatum ejus graphice explicat Gregorius in præmissis duabus epistolis suis.

CAPUT III.
Aliæ epistolæ ad principes contra fornicarios & simoniacos.

[Epistola ad Robertum Flandriæ comitem;] Item Roberto Flandrensium Comiti. [Gregorius episcopus servus servorum Dei, R. Flandrensium Comiti salutem & Apostolicam benedictionem. Ex parte a omnipotentis Dei & auctoritate beati Petri Apostolorum Principis te rogamus, & omnino tibi præcipimus, ut ubicumque potes, fornicariis & simoniacis resistere & contradicere, nullius ratio vel gratia te possit retorquere: quia ipsi non per ostium ingredientes in ovile ovium, sed aliunde ascendentes, fures sunt & latrones. Et post pauca. Plurimi enim eorum, qui vocantur episcopi; non solum justitiam non defendunt, verum etiam ne clarescat, multis modis obscurare nituntur. Tales ergo non episcopos, sed Dei habete inimicos. Et sicut illi non curant Apostolicæ sedi obedire, ita & vos nullam eis obedientiam exhibete. Nam præpositis non obedire, scelus est idololatriæ incurrere]

[48] [alia ad Duces Germaniæ] Item ad laicos pro exequendis superioribus statutis. [Gregorius episcopus servus servorum Dei, dilectis in Christo filiis, Berthaldo, Rodulpho, Welfoni, Ducibus, salutem & Apostolicam benedictionem. Scimus quoniam prudentia vestra miserabilem Christianæ Religionis desolationem prospera mente perpendit, quæ pro peccatis nostris, in ea nunc extremitate est posita, ut infeliciora tempora nemo viventium viderit, nec a tempore sancti Silvestri patris nostri scriptum repererit. Verum tanti mali nos caput & causa sumus, qui ad regendum populum prælati, pro lucrandisque animabus episcopi vocati & constituti sumus. Ab eorum namque principatibus, velut a quibusdam initiis, subditorum bona vel mala veniunt, qui aut mundanas dignitates aut magisterium spirituale susceperunt, qui dum nihil aliud nisi gloriam & voluptates seculi quærunt, sine sua & populi confusione vivere nequeunt: quoniam in malefactis prava sectantes desideria, & suæ auctoritatis jura per culpam ligant & aliis peccandi per exemplum frena relaxant. Neque enim per ignorantiam, aut improvidi delinquunt, sed præsumptuosa obstinatione Spiritui sancto resistentes, divinas quas cognoverunt leges abjiciunt & Apostolica decreta contemnunt.

[49] Sciunt namque archiepiscopi & episcopi terræ vestræ, [Invebitur Papa in fornicarios & Simoniacos,] quod & omnibus fidelibus notum esse debet, quoniam in sacris canonibus prohibitum est, ut qui per simoniacam hæresim, hoc est interventu pretii, ad aliquem sacrorum ordinum gradum vel officium promoti sunt, nullum in sancta Ecclesia ulterius locum ministrandi habeant, nec illi, qui in crimine fornicationis jacent, missas celebrare, aut secundum inferiores ordines ministrare altari debeant. Quæ cum episcopos Sancta & Apostolica mater ecclesia jam a tempore beati Leonis Papæ sæpe in conciliis, tum per legatos & epistolas, in se & in commissis sibi plebibus, utpote antiquioribus, neglecta renovare & observare commonuerit, rogaverit, & accepta per beatum Petrum auctoritate jusserit: adhuc tamen inobedientes, exceptis paucis, tam execrandam consuetudinem nulla studuerunt prohibitione decidere, nulla restrictione punire, non attendentes quod scriptum est, quia ariolandi peccatum est repugnare & quasi crimen idololatriæ nolle acquiescere.

[50] Cum ergo illis Apostolica, imo Spiritus sancti mandata spernentibus, [remedium quærit] & scelera subditorum criminosa foventibus patientia, divina ministeria indigne tractari, populum seduci, intelligimus; alio quolibet modo contra hæc vigilare convenit quibus cura Dominici gregis præ cunctis incumbit. Multo enim nobis melius videtur justitiam Dei vel novis reædificare consiliis, quam animas hominum una cum legibus deperire neglectis. Quapropter ad vos & ad omnes, de quorum fide & dilectione confidimus, nunc convertimur, rogantes vos & Apostolica auctoritate admonentes, [& brachium seculare contra illos implorat,] ut quidquid dehinc episcopi loquantur, aut taceant, vos officium eorum, quos simoniace promotos aut ordinatos aut in crimine fornicationis jacentes cognoveritis, nullatenus recipiatis: & hæc eadem astricti per obedientiam tam in curia Regis, quam & per alia loca & conventus regni notificantes, aut persuadentes, quantum potestis tales sacrosanctis deservire mysteriis, etiam vi, si oportuerit, prohibeatis. Si qui autem contra vos, quasi istud non sit vestri officii aliquid garrire inceperint, hoc illis respondete, ut vestram & populi salutem non impedientes, de injuncta vobis obedientia, ad nos nobiscum veniant disputate.

[51] Item ad omnes clericos & laicos, in regno Teuthonicorum constitutos, [subditosque ab eorum obedientia eximit.] de eadem re. Gregorius episcopus. …. Audivimus quod quidam episcoporum, apud vos commorantium, ut sacerdotes, & diacones, & subdiacones mulieribus commisceantur, aut consentiant, aut negligant: his præcipimus vos nullo modo obedire, vel illorum præceptis consentire, sicut ipsi Apostolicæ sedis præceptis non obediunt, neque auctoritati sanctorum Patrum consentiunt, testante sancta scriptura, facientes & consentientes par pœna complectitur. Omnipotens & misericors Deus, qui ultra spem, ultra meritum miseretur & consolatur nos in tribulatione nostra, aperiat cor vestrum in lege sua, & confirmet vos in præceptis suis, ut auctoritate beati Petri Apostoli a cunctis peccatis absolutos ad cæleste regnum perducat vos regnaturos. Amen.

[52] Quia ergo sunt quidam qui dicunt, inaudita hæc Domini Papæ præcepta, quatenus a secularibus potestatibus; ut ab officio cessent, [Objecta contra Gregorii statuta,] vi coërceantur schismatici episcopi, ut & officium eorum non recipiatur: scrutemur gesta Patrum & videamus ædificationem audientium; si quid simile invenitur in serie scripturarum divinarum. Et certe nihil hic novi, non hæc prima diaboli in sanctam Ecclesiam tentatio; nec prima ejus hæc est medicinalis defensio. Pelagius b Papa vir magnæ in Christo & in Ecclesia gloriæ, vir magnæ auctoritatis & gratiæ, videamus quid dicat de Paulino Aquilejensi pseudepiscopo a Mediolanensi contra morem canonicum ordinato. Ait itaque, scribens Joanni c Patricio;

[53] [refelluntur per epistolas Pelagii Papæ] Relegentes litteras excellentiæ vestræ; de injuria quidem, quam vobis iniquorum hominum præsumptio ingessit, valde doluimus: sed quia scimus occulto Dei judicio animam vestram, etsi per aliorum iniquitatem ac superbiam a contaminatione schismatis custoditam, egimus omnipotenti Deo gratias, qui etiam de malis hominum actibus bona operari consuevit. Nec enim sine illius factum esse credimus [permissu,] ut insensati & perversissimi homines ad hoc usque prosilirent, ut suam divisionem, Catholicam esse credentes Ecclesiam, a sua vos pollutione prohiberent, sic enim per misericordiam Deietiam nescientibus illis factum est ut a schismaticorum communione eruti, Catholicæ, quam diligitis, servari vos contigisset Ecclesiæ.

[54] [ad Joannem patricium,] Quamvis igitur vestra per illorum scelus utilitas facta sit, nolite tamen impunitam præsumptionem iniquorum hominum grastari permittere. Si enim hoc quod in vestram gloriam præsumpserunt, non fuerit vindicta compressum, quid in minoribus valeant, ambigi ultra non debet. Exercete igitur debitam in talibus auctoritatem, & ne eis amplius talia committendi crescat spiritus, coërcitionibus reprimantur. Ad hoc siquidem Dei nutu in vos talia præsumpserunt, ut vobis talia corrigentibus, ab eorum scelere alios possitis Deo propitiante munire.] Et post aliqua. [Auferte tales ab illa provincia, utimini oblata vobis a Deo opprimendi perfidos occasione. Quod tunc plenius fieri poterit, si auctores scelerum ad clementissimum Principem dirigantur, & maxime ecclesiæ Aquilejensis invasor, qui & in schismate, & a schismatico maledictus, nec honorem episcopi potest obtinere, nec meritum.]

[55] Pelagius Valeriano d. [Quod a vobis poposcimus & nunc iterum postulamus, [ad Valerianum,] ut Paulinum Aquilejensem pseudepiscopum, & illum Mediolanensem episcopum ad clementissimum Principem sub digna custodia dirigatis: ut iste, qui episcopus esse nullo modo potest, quia contra omnem canonicam consuetudinem factus est, ultra alios non perdat; & ille qui contra morem antiquum eum ordinare præsumpsit, debitæ canonibus vindictæ subjaceat.] Item Pelagius Joanni Defensori e. [Eleutherius frater & coëpiscopus noster queritur, [ad Joannem Defensorem:] clericos suos sibi contra canones superbire, & id quod nobis jubentibus facta in scrinio cautione promisit, ut cotidianis diebus vigiliæ in ejus celebrentur ecclesia, illis contemnentibus implere non posse. Et ideo experientia tua eos, quos tibi esse ostenderit contumaces, debita objurgatione compesce, & modis omnibus vigilare compelle.]

[56] Augustinus super Joannem, Homilia XI: [Siquidem vult Deus concitare potestates adversus schismaticos, [Item per S. Augustinum] adversus dissipatores Ecclesiæ, adversus exsufflatores Christi, non mirentur, quia Deus concitat, ut a Sara verberetur Agar. Mirantur quidam, cum moventur potestates Christianæ contra detestandos dissipatores. Ecclesiæ. Si non moverentur, quomodo redderent Deo rationem de imperio suo? Intendit Charitas vestra, quid dicam, quia hoc pertinet ab principes seculi, ut temporibus suis pacatam velint matrem suam Ecclesiam, unde spiritualiter nati sunt.] Et Paulo post. [Nabuchodonosor Rex decrevit, dicens: Quicumque dixerit blasphemiam in Deum Sidrac, Misac & Abdenago, in interitu erit, domus ejus in dispersione. Ecce quomodo Rex alienigena sævit, ne blasphemetur Deus Israel, qui potuit tres pueros de igne liberare; & nolunt, ut sæviant reges Christiani, quia Christus exsufflatur? A quo non tres pueri, sed orbis terrarum cum ipsis regibus a gehennæ ignibus liberantur? Quis igitur reprehendet post hæc, si comprimantur a seculi potestatibus schismatici dissipatores Ecclesiæ, conculcatores Legis divinæ, prævaricatores constitutionis canonicæ?

ANNOTATA C. J.

a Extracta sunt hæc ex epistola Gregorii, quæ integra videri potest in Registro; estque XI libri 4, data Romæ IV Idus Novemb. Indictione decima quinta, quæ notant annum æræ vulgaris 1076. Post salutationem, ibi sic incipit epistola: Pervenit ad Apostolicam sedem, quod in terra tuæ dominationis qui vocantur sacerdotes, in fornicatione positi, non erubescant, cantando missam, tractare corpus & sanguinem Christi, non attendentes, quæ insania quodve scelus est, uno eodemque tempore corpus meretricis & corpus attrectare Christi. Quapropter ex parte &c. ut supra. Quod adduci huc debuit ad clariorem intelligentiam sequentium verborum.

b Est is Pelagius primus, anno 555 aut sequentiordinatus Pontisex Romanus; qui plures litteras scripsit ad Narsetem & alios, contra Paulinum Aquilejensem episcopum, non legitime ordinatum & schismaticum.

c Hæc epistola inter alias Pelagii, tomo 5 conciliorum Labbei, est quarta, ibique inscribitur non Joanni patricio, sed Narseti. Est quidem in eadem collectione col. 805, epistola ad Joannem patricium Caburtarium, quam Lucas Holstenius primum e tenebris produxit in sua Collectione Romana, anno 1662 Romæ impressa, parte 1 pag. 219: estque ejusdem fere argumenti cum præmissa; sed verbis phrasibusque dissimillima a capite ad calcem: ibi Pelagius etiam locum citat ex quodam opere S. Augustini perquam egregium contra schismaticos, quos cum Auctor quoque noster hic impugnet, inde ipsi præclara contra schismaticos sui tempores accedat auctoritas. Sic igitur ibi Augustinus: Quod si nullo modo recte dici potest Ecclesia, in qua schisma est: restat ut quoniam Ecclesia nulla esse non potest, ea sit, quam in sedis Apostolicæ, per successiones presbyterorum, radice constitutam, nullorum hominum malitia (etiamsi nota excludi non possit, sed ratione temporis toleranda judicetur) ullo modo valeat extinguere.

d Hæc quoque epistola Pelagii ad Valerianum, cujus initium hic citat Auctor noster, eruta ab eodem Holstenio, fere integra legitur pag. 227, & ex ipso apud Labbeum citato tomo 5, col. 807: cui & alius æque egregius S. Augustini locus inseritur, qui obtrectatoribus Gregorii, ipsum nimio cum rigore principes tractare dictitantibus, proponi possit. Talis iste locus est. Multa etiam cum invitis, benigna quadam asperitate plectendis, agenda sunt; quorum potius utilitati consulendum est, quam voluntati. Nam in corripiendo filio quantumvis aspere, numquam paternus amor amittitur: fit tamen quod nollet, ut doleat, qui etiam invitus videtur dolore sanandus.

e Quis ille Joannes Defensor sit, nondum didici. Certe inter epistolas Pelagii nulla, ad ipsum data, extat hactenus.

CAPUT IV.
Gregorii cura de salute Henrici. Hujus conciliabulum Wormatiæ. Berengarii correctio. Legatio in Germaniam.

[Gregorii paterna cura] Horum igitur & ceterorum sanctorum decretorum Heinricus contemptor factus est, juvenis, animi impetus & appetitus non refrenans, sed stultorum malevolis consiliis nimiam fidem dans: qui corrupti & abominabiles facti in iniquitatibus suis, irreprehensibiliter vivere delectantes, reprehendi non ferebant. Mittebatur ei crebra Domini Papæ legatio tum litteris, etiam religiosis personis, & utique fidelibus suis, quibus secrete vocabatur ad pœnitentiam de sceleribus suis, dictu quidem horrendis, & tamen pluribus notis, & per loca plurima divulgatis: pro quibus non solum excommunicari, sed absque spe recuperationis omni deberet regni honore destitui, & ut excommunicatos, [de salute Henrici;] quorum consilio præceps ferebatur ad scelera, a sua divideret participatione, ne communicando quibus non licet, in eorum transiret consortium, quorum non abhorrebat communionis sacrilegium. Sed servabat odorem testa, quo recens erat imbuta. Qui quanti [fecerit] scripta aut verba per legatos missa, ejus declarant fata: cum non solum a perpetratis criminibus ad emendationem sevocari non potuit, sed furore conscientiæ mordacis arreptus non prius destitit, donec omnes pene episcopos Italiæ & Teuthonicarum partium, quotquot potuit, circa Christi fidem naufragare fecit, dum eos debitam beato Petro & Apostolicæ sedi obedientiam & honorem, a Domino Jesu Christo concessum, abnegare coëgit.

[58] [qui obduratus in mala] Quia vero justus diviti favere nescit, nec facit quidquam commendandi se causa, eum, qui a vero devius superbiebat, potenter Domnus Papa redarguebat, sciens eam esse veritatis regulam, non accipere personam potentis in judicio; ideoque quorum crimina agnoverat, libera in eorum increpatione ferebatur voce. At ille reprehendi a quoquam aut corrigi inique ferens, occasionesque ab amico recedendi quærens, quia non potest esse participatio justitiæ cum iniquitate, introitum ejusdem beatissimi Papæ Gregorii culpare cœpit, ut culpas Simonis, [ipsum persequitur;] quas ab eodem in se puniri timebat, in illum reflecteret. Ausus est etiam de expulsione ipsius Romani Pontificis (quem, ut ait Symmachus Papa, suo Deus sine quæstione reservavit arbitrio) stipatus factiosorum officio tractare, & cui concessum est peccatorum vincula solvere, criminum compedes frangere, hanc peccator superbiens conatus est, pro pudor! a sede judiciaria propellere, ut posset sibi consimilem de suis consentaneis in ejus subrogare: sed non est consilium contra Deum.

[59] Verum novi dogmatistæ, judicia Apostolica spernunt, [& in conciliabulo Wormatiæ deponendum curat] Scripturas sanctas abjiciunt, de corde suo prophetantes, & mercedem scelerum, traditi desideriis cordium suorum, in suimet a Christo abjectione recipientes. Hi igitur concilio Wormatiæ habito a, ubi b omnis quam patimur calamitas exorta est, abjecerunt a se jugum disciplinæ, cum nullam adhuc in illos Domnus Papa anathematis destinasset sententiam, & sanctæ obedientiæ libellum repudii conscripserunt, prælationi sedis Apostolicæ superba & repentina temeritate abrenuntiantes. Primum hoc fermentum totam Ecclesiæ massam corrupit. Conventus hic, inter Nativitatem Dominicam & sequentem Quadragesimam habitus est, ita distantibus spatiis, ut quæcumque ibi gererentur, Romam tempore synodi referii possent. Die vero natalitio Andreæ Apostoli, ante ipsam diei festivitatem apud Bavenberg Heinrico posito, tanta adhuc inter regnum & summum sacerdotium vigebat concordia, ut destitutio pontificis urbis ipsius, & substitutio alterius, obedientiæ Domni Papæ deputaretur. Ille igitur, qui ante Nativitatem Dominicam tantæ in Ecclesia magnificentiæ erat, ut ad nutum illius mutationes ordinum fierent, paucis post Nativitatem diebus inconventus & inauditus, proscriptus est, & quantum ad illos depositus. Ex die enim, qua tanti ab hominibus habitus est, nullam eorum legationem accepit, usque dum illa veniret, qua dictum est; Descende, descende, interdicimus tibi jus omne Papatus. Sequuntur c Pontificum & SS. Patrum auctoritates in defensionem Gregorii VII collectæ, quas quia ab historia & Chronologia longius recedunt, omisimus.

[60] [Papa anno 1078 in concilio] Anno ab incarnatione Domini MLXXVIII, indictione I, pontificatus ejus anno V, mense Martio; Gregorius Papa VII Romanæ synodo episcoporum centum d præsidens, dixit post aliqua: [Ordinationes illorum, qui ab excommunicatis sunt ordinati, sanctorum Patrum sequentes vestigia, irritas fieri censuimus. Sanctorum prædecessorum nostrorum statuta tenentes, eos qui excommunicatis juraverunt, fidelitate aut sacramento absolvimus, & ne sibi fidelitatem observent, modis omnibus prohibemus. Et quoniam multos, peccatis nostris exigentibus, pro causa excommunicationis cotidie perire cernimus, partim ignorantia, partim etiam nimia simplicitate, partim timore, partim etiam nimia necessitate devicti misericordia, anathematis sententiam, prout possumus, ad tempus oportune temperamus.

[61] Apostolica itaque auctoritate ab anathematis vinculo subtrahimus, videlicet uxores, li beros, servos, ancillas seu mancipia, [limitat ex commun cationes suas:] nec non rusticos & servientes, & omnes alios, qui non adeo curiales sunt, ut eorum consilio scelera perpetrentur, & illos qui ignoranter excommunicatis communicant, seu illos, qui communicant cum eis, qui communicant excommunicatis. Quicumque autem orator sive peregrinus aut viator in terra excommunicatorum venerit, ubi non possit emere, aut non habet unde emat, ab excommunicatis accipiendi licentiam damus. Et si quis excommunicatis, non sustentatione superbiæ, sed humanitatis causa, aliquid dare voluerit, non prohibemus. Actum in ecclesia Domini Salvatoris, quæ appellatur Constantiniana, v Non. Martii.]

[62] [anno 1079 audit Berengarium] Anno ab incarnatione Domini MLXXIX, mense Februarii indictione II, pontificatus Domni Papæ Gregorii VII anno v, convocatum est concilium e ex diversis partibus orbis, & omnibus in ecclesia Servatoris Romæ congregatis, habitus est sermo de corpore & sanguine Domini. Maxima siquidem pars, panem & vinum per sacræ orationis verba & sacerdotis consecrationem, Spiritu sancto invisibiliter operante, converti substantialiter in corpus Dominicum, quod in cruce pependit; & in sanguinem, qui de ejus latere fluxit, asserebat. Quidam vero cæcitate nimia perculsi figuram tantum astruebant. Verum, ubi res cœpit agi, priusquam tertia die ventum foret in synodum, defecit contra veritatem niti pars altera. Denique Berengarius hujus erroris magister, post longo tempore dogmatizatam impietatem, errasse se coram concilio confessus, veniam postulatam ex Apostolica clementia meruit, juravitque sic:

[63] [ejusque confessionem fidei admittit.] Ego Berengarius corde credo, & ore confiteor, panem & vinum, quæ in altari ponuntur per mysterium Sacræ orationis & verba nostri Redemptoris substantialiter converti in veram & propriam ac vivificatricem carnem & sanguinem Domini nostri Jesu Christi, & post consecrationem esse verum corpus Christi, quod natum est de virgine & pro salute mundi oblatum in cruce pependit, & quod sedet ad dexteram Patris; & verum Sanguinem Christi, qui de ejus latere fusus est, & non tantum per signum & virtutem Sacramenti, sed in proprietate naturæ, & unitate substantiæ, sicut in hoc brevi continetur, & ego legi, & vos intelligitis; sic credo; nec contra hanc fidem ulterius docebo. Sic me Deus adjuvet, & hæc sacrosancta Euangelia. Tunc Domnus Papa præcepit Berengario auctoritate Apostolica, ut de corpore & sanguine Domini numquam ulterius cum aliquo disputare vel docere præsumeret, excepta causa reducendi ad fidem eos, qui per ejus doctrinam ab ea recesserant.

[64] Destinavit autem præfatus Papa, ad visi tandos & corroborandos Christianæ fidei propugnatores, [Mittit suis cum litteris in Germaniam,] ad regnum Teuthonicorum descendere, quod & ab illis missis ad eum nuntiis, quæsitum erat, ut in sua præsentia magis magisque manifestaretur justitiæ regula, scribens ad omnes B. Petri fideles, in hæc verba:

[65] Gregorius episcopus servus servorum Dei, omnibus archiepiscopis, episcopis, abbatibus, ducibus, marchionibus, comitibus, omnibusque Christianam & B. Petri fidem & doctrinam defendentibus & observantibus, in omni regno Teuthonicorum habitantibus, salutem, & per beatorum Petri & Pauli benedictionem omnium peccatorum absolutionem. Ego qualiscumque sacerdos Apostolorum Principis contra voluntatem & consilium Romanorum, confidens de misericordia omnipotentis Dei, & de vestra fide catholica, venio ad vos, paratus propter honorem Dei & salutem animarum vestrarum mortem subire, sicut Christus pro nobis animam suam posuit. In hoc enim positi sumus, ut per multas tribulationes tendamus & perveniamus ad regnum Dei. Vos autem, fratres charissimi & desideratissimi, summo pere curate, ut vos possim Deo adjuvante adire, vobisque in omnibus prodesse. Benedicat vos, ex cujus parte dictum est mihi ad corpus beati Petri in die ordinationis meæ, quodcumque benedixeris, benedictum erit, & quod solveris super terram, solutum erit & in cælis.]

[66] Plures itaque illorum, quos in Apostolici depositione desipuisse diximus, [& plures ibi convertuntur,] cognito peccato inobedientiæ, pœnitentia ducti, ad Deum post errata reversi sunt: levantes ad Deum faciem cordis, a quo recesserant, consentiendo iniquitati. Replebatur os eorum increpationibus, & dum contra se subtile judicantis Dei examen contemplabantur, culpas suas lamentis insequebantur, seque pœnitendo increpabant, quales fuerant, amara se pœnitentiæ invectione persequentes. Pœnitentis enim est proprium, tunc culpas plangere cum, quid egerit, cœperit pensare, & tunc subtilius pensare cum solicitius cœperit plangere. Hi ergo, absolutione quæsita & obtenta, consilium dederunt Regi, ut sicut ipsi erant absoluti, ita & ipse studeret absolvi vinculis anathematis; adjicientes, quia si annus clauderetur, antequam absolveretur, omni eorum servitio privaretur & amplius pro Rege non haberetur, quia in ejus communione vel servitio certi erant de imminenti animæ periculo.

[67] Sed qui fœditatem suæ infirmitatis considerare negligebat, [obstinato semper Henrico.] sed per elationis fastum potentiæ suæ gloriam attendebat; unde sibi gloriosior videbatur, inde descendebat; & unde se gloriosum judicabat, inde in ima deterius corruebat. Ut enim ait idem ipse Heinricus in epistola Romanis directa, ubi cum omnia falsitatis & mendacii plena sint, in hoc uno veritati, licet nolens, favit, sub specie timoris divini, non in veritate Catholicæ pacis, consiliis eorum adquiescere se finxit. Verum nos quibus Christus fides, Christus refugium, Christus est solatium, nænias ejus, diabolico ab ore ructatas, iniquitatis calamo dictatas, confusionis atramento signatas, a memoria bonorum omnium repellentes, quid egerit, quomodo absolutionem, quantum ad exterioris hominis habitudinem, obtinuerit, cum sacra scriptura testetur, quia qui ficte Deum quærunt, numquam invenire merentur, ex verbis Patris nostri sæpe fati audiamus.

[68] Gregorius episcopus servus servorum Dei omnibus archiepiscopis, [Alia Papæ epistola ad Germanos] episcopis, ducibus, comitibus, ceterisque principibus regni Teuthonicorum Christianam fidem defendentibus salutem & Apostolicam benedictionem f. Quoniam pro amore justitiæ commune nobiscum, in agone christianæ militiæ, studium & periculum suscepistis, qualiter rex humiliatus ad pœnitentiam, absolutionis veniam impetraverit, & quomodo tota causa post introitum ejus in Italiam hucusque deducta sit, vestræ dilectioni sincera caritate indicare curavimus. Sicut constitutum fuit cum legatis, qui ad nos de vestris partibus missi, in Longobardiam venimus circiter dies XX ante terminum, in quo aliquis Ducum ad Clusas nobis occurrere debuit, expectantes adventum eorum, quatinus ad partes illas transire possemus. Verum, cum jam decurso termino, hoc nobis nunciaretur, his temporibus, præ multis, quod & quidem credimus, difficultatibus ducatum nobis obviam mitti non posse, nec aliunde copiam ad vos transeundi haberemus; non parva solicitudine, quid potissimum nobis agendum foret, circumventi sumus.

[69] [de pœnitentia Henrici] Interim vero regem adventare certe cognovimus, qui etiam priusquam intrasset Italiam, supplices ad nos legatos præmittens, per omnia se satisfacturum Deo & sancto Petro & nobis obtulit & ad emendationem vitæ suæ omnem se servaturum obedientiam repromisit: dummodo apud nos absolutionis & Apostolicæ benedictionis gratiam impetrare mereretur. Quod cum diu multis consultationibus differentes, acriter eum de suis excessibus, per omnes qui intercurrebant nuncios, redarguerimus, tandem per semet g ipsum nihil hostile aut temerarium ostentans, ad oppidum Canusii, in quo morati sumus, advenit, ibique per triduum ante portam castri deposito omni regio cultu miserabiliter, utpote discalceatus & laneis vestibus indutus, persistens: non prius cum multo fletu Apostolicæ miserationis auxilium & consolationem implorare destitit, quam omnes, qui aderant, & ad quos ille rumor pervenit, ad tantam pietatem & compassionis misericordiam movit, ut pro eo multis precibus & lacrymis intercedentes, insolitam mentis nostræ duritiam miraretur; nonnulli vero in nobis non Apostolicæ severitatis gravitatem, sed quasi tyrannicæ severitatis crudelitatem esse mirarentur.

[70] [& reconciliatione.] Denique instantia compunctionis ejus, & tanta omnium qui ibi aderant, supplicatione devicti, tandem eum relaxato anathematis vinculo in gratiam communionemque recepimus: acceptis securitatibus, quæ inferius scriptæ sunt, quarum etiam confirmationem per manus Cluniacensis Abbatis, Mathildis & comitissæ Adelheidæ, & aliorum principum, episcoporum, laicorum, qui nobis ad hoc utiles visi sunt, recepimus. His itaque peractis, ut ad pacem Ecclesiæ & concordiam Regni sicut diu desideravimus, omnia Deo adjuvante plenuis captare possimus, ad partes vestras data primum oportunitate transire cupimus. Hoc enim dilectionem vestram indubitanter scire volumus, quoniam sicut in descriptis securitatibus cognoscere potestis, ita adhuc totius negotii causa suspensa est, ut & adventus noster & consiliorum nostrorum unanimitas permaxime necessaria videatur. Quapropter in ea fide qua cœpistis, & amore justitiæ omnes permanere studete, scientes nos non aliter Regi obligatos esse, nisi [quod] puro sermone, sicut nobis mos est, in his eum sperare dixerimus, in quibus eum ad salutem & honorem suum, aut cum justitia, aut cum misericordia, sine nostræ & animæ illius periculo, adjuvare possimus.]

[71] Hæc est autem juratoria promissio Regis. [Ego Henricus Rex de murmuratione & dissensione, [ejus juramentum.] quam nunc habent contra me archiepiscopi, episcopi, duces & comites & ceteri principes regni Teuthonicorum, & alii qui eos in eadem dissensionis causa sequuntur, infra terminum, quem Gregorius Papa constituerit, aut justitiam, secundum judicium ejus; aut concordiam, secundum concilium ejus, faciam; nisi certum impedimentum mihi vel sibi obstiterit: quo peracto, ad peragendum idem paratus ero. Item si idem Dominus Papa Gregorius ultra montes vel ad alias partes terrarum ire voluerit, securus ex mea parte erit, & eorum quos constringere potero, ab omni læsione vitæ & membrorum ejus, seu captione, tam ipse, quam qui ab illo mittuntur, vel ad eum de quibuscumque terrarum partibus venerint, in eundo & ibi morando, & ibi redeundo, neque aliud aliquod impedimentum habebit ex meo consensu, quod contra honorem suum sit, & si quis ei fecerit, cum bona fide secundum meum posse adjuvabo illum. h]

ANNOTATA. C. J.

a Conciliabulum illud Wormatiæ habitum est anno 1076, postquam devictis Saxonibus, cristas erigens Henricus, Pontificis Romani opera se amplius non egere, opinabatur; statuitque ibi quæ voluit per fas & nefas; prout hic leguntur.

b Sequentia Auctoris nostri dicti sic conveniunt cum supra dictis in Epistola S. Gebehardi pag. 165 num. 59 & seq. ut epistolam illam in manibus habuisse videatur. Ex utriusque autem consensu magis innotescit præpitantia Henrici, qui modo in depositione Hermanni episcopi Babenbergensis simoniaci, Papæ faverat; & mox Papam ipsum voluit deturbare e sede sua S. Petri, cui per Deum impositus erat cum potestate ligandi atque solvendi.

c Hæc editoris verba sunt (uti supra forte quædam alia) indicantis, nonnulla codicis Ms. prætermissa hic esse, quia ab historia & chronologia longius recedant. Non improbo consilium ejus. Attamen quid nocuisset, si illas quoque, quæ ad firmandum magis statuta Gregorii faciunt, aliorum pontificum & sanctorum patrum auctoritates in defensionem Gregorii ab Auctore nostro collectas, ex codice ejus Ms. hic simul protulisset? Ego quæ ex eodem Auctore, prout impressus est, huc transtuli, quatenus ad Gregorium spectant, malui omnia dare, non tantum quæ ad historiam faciunt, verum etiam quæ faciunt ad controversiam illorum temporum gravissimam, ut & bene Catholici inde confirmentur in bono, & non Catholici seu schismatici, qui semper Gregorio adversati sunt, recedant a malo.

d Habetur hæc synodus in collectione Labbeana tom. 10 col 369; subsignata Romæ in ecclesia domini Salvatoris quinto nonas Martii, indictione 1, quæ notat annum 1078. Illic autem versus finem leguntur, quæ Noster hic citat.

e Inter hoc concilium, mense Februario anni 1079 Romæ celebratum, atque illud quod anno 1078 ibidem mense Martio sedisse, diximus; intercessitetiam aliud eodem anno 1078 tertio Kalendas Decembris congregatum pro restauratione sanctæ Ecclesiæ. In hoc vero anni 1079 discussa est causa Berengarii; præstitaque sunt juramenta per legatos tum Henrici regis, tum regis Rudolfi, de commeatu ex utraque parte dando nuntiis Apostolicis, in Germaniam ad componenda dissidia principum mittendis. Referuntur hæc pluribus in ipsis Actis concilii Romani sexti col. 378, ex quo Noster sua de Berengario descripsisse videtur.

f Tota hæc epistola Gregorii legitur etiam in Registro ejus; quia tamen multa dilucide declarat, nolim hic illam prætermittere, ut clarius inde innotescat caritas, prudentia, justitia, pacis amor, & constantia in bene cœptis, quæ ubique conatus est Gregorius monstrare ac cœpta sua ad felicem finem promovere absque odio, amore aut timore cujusvis personæ.

g Canusium, vulgo nunc Canossa, nobilis tunc locus ex frequenti illic commoratione Mathildis marchionissa, ac firmiter triplici murorum ambitu, teste Schafnaburgensi, munitus. Prope distat a Regio Lepidi, uti ait Florentinius in vitaejusdem Mathildis. Nec vero videtur inde distare potuisse plusquam octo M. P. versus montem Apennimum.

h Hoc jusjurandum Henrici, etiam in Registro Gregorii subjungitur præmissæ epistolæ, sub data, Canusiæ quinto Kalenda Februarii, indictione XV, anni videlicet 1077.

CAPUT V.
Resiliente a promissis suis Henrico, monet Papa Fideles in Germania quid facto opus sit.

[Monet Papa fideles Germanos,] Quod sacramentum quam parum Rex attenderit hæc epistola notat a. Gregorius episcopus servus servorum Dei dilectissimis in Christo fratribus & filiis archiepiscopis, episcopis, ducibus, comitibus, ceterisque principibus cum omni populo regni Teuthonicorum, Christianam fidem & religionem defendentibus, salutem & Apostolicam benedictionem. Sicut in prioribus litteris & legatorum verbis vobis significavimus, intelligentes, quod digne Deo defensores justitiæ vos in vera obedientia & Apostolici principatus reverentia exhibuistis, in vestra fide & consiliis fiducialiter spem ponentes, contra voluntatem pene omnium fidelium nostrorum, excepta carissima & fidelissima beati Petri filia, videlicet, Mathilde, iter ad vos non solum inter multa incommoda, sed & pericula aggressi sumus, & pervenisse quidem potuissemus, si ducatum eo tempore, eo loco, quo constitutum erat, ex vestra parte habuissemus.

[73] [Regem, ab episcopis suis persuasum, non tenere promissa;] Cum autem ex ipsa suspensione nostræ profectionis, Regi in Italiam properanti, ad nos perveniendi daretur occasio, victi ejus humilitate & multimodæ pœnitudinis exhibitione ab anathematis vinculo absolutum in gratiam communionis eum recepimus. De cetero nihil secum statuentes, nisi quod ad cautelam & honorem omnium vestrum fore putavimus. Cumque Longobardorum episcopi totius negotii summam ad communem conventum, & prudentiæ vestræ consulationem reservatam esse cognoscerent, nec de suis culpis, ea quam sperabant impunitate, absolutionem consequi potuissent, quantam superbiam, quantosque malitiæ conatus contra nos adorsi sint; ad dicendum quidem triste, ad audiendum est abominabile, cum illi qui in Ecclesia Dei columnæ esse debuerunt, non modo in compage corporis Christi nullum locum teneant, sed pertinaciter impugnatores, & quantum ad se destructores existant De Rege vero, ut in his quæ nobis promisit, simpliciter aut obedienter ambulaverit, non multum lætari possumus, præsertim cum ex ejus præsentia pessimi quique contra nos & Apostolicam sedem plus audaciæ quam terroris pro perpetrata iniquitate habeant.

[74] Inter hæc vestra consilia expectantes, tandem per filium nostrum Rapotonem, [se vero ad ipsos,] quem ad vos misimus, hoc vos velle & postulare cognovimus, si quomodo ad partes vestras transire possimus, atque id ut cautius fieri possit, cum Regis consilio & adjutorio agere studeamus. Nos itaque sicut vobis mandavimus, vestræ voluntati atque consiliis in omnibus secundum beneplacitum Dei satisfacere cupientes, id ipsum per nuntios nostros cum Rege statuere atque coaptare operam damus. Verum quo animo ipse nobis, & vobis in hac causa consentire debeat, ante missionem hujus legationis, quoniam Rex a nobis longe distabat, prænoscere non potuimus, sed mox ut cognoverimus, vobis intimare non tardabimus.

[75] Scitote igitur, quoniam hæc est voluntas & desiderium nostrum, [quoquo modo possit, venturum.] ut vel consensu Regis, vel si eo, nolente, fieri possit, ad vos pro communi utilitate & salute omnium vestrum pertranseamus. Quod si peccatis & pravorum studiis obstantibus fieri nequiverit, absens tamen omnipotentem Deum obnixis semper orabo precibus, ut corda vestra & fidem in omni gratia & virtute confirmet, & ita in omnibus vestra consilia & facta dirigat, ut libertatem Christianæ religionis indefessa virtute defendere, & ea quæ ad statum & gloriam nobilissimi regni vestri Deo dignissima & vobis utilissima sunt, providere possitis & exsequi. Vos autem in proposito defendendæ justitiæ, quod pro nomine Christi & æterna retributione incepistis, ita persistite, ut ad coronam tam sancti, tam Deo placiti certaminis, Deo donante, pertingere valeatis. Plura vobis per scripta misissemus, nisi quod tales ad vos nuntios direximus, quibus indubitanter credere potestis, in quorum ore, quidquid in epistola minus continentur, & pro vobis vel ad vos cor nostrum habet, posuimus. Amen.]

[76] Qui autem fuerint hi domni Papæ Legati, [Henricus quatenus absolutus fuerit.] ex verbis Regis accepimus; Paduanus b scilicet & Albanus c episcopi, a quibus etiam in Wizeburgo synodus est habita. Regi itaque præfato Heinrico, ut in verbis domni Papæ colligere possumus, sola est communionis gratia reddita, non tamen regno restitutus, nec fidelitas omnium, qui ei vel juraverant, vel juraturi erant, ut sibi servaretur præceptum est. Quod ideo retentum est, ut inter eum & principes Ultramontanos, qui ei causa jussionis Apostolicæ restiterant, justitia fieret, vel pax componeretur, sicut ipse juramento per duos episcopos promiserat, verum prædicti episcopi & principes Ultramontani, audientes illum non servare quod promiserat, quasi de eo desperati, absque domni Papæ consilio elegerunt sibi Rodulfum ducem in regem d.

[77] [Rudolfu in regem electus, promittit Papæ obedientiam.] Rodulfus igitur festinanter misso nuntio, indicavit, se quidem coactum regni gubernacula suscepisse, tamen se paratum domino Papæ in omnibus obediere. Et eumdem semper promittens sermonem, adjecit etiam, filio suo dato obside, itemque fidelis sui ducis Bertaldi filio, quod promittebat, sacramento firmare. Interea etiam Heinricus precabatur eum, ut contra Rodulfum eum adjuvaret. Cui domnus Papa respondit, se libenter facturum, audita utriusque partis ratione, ut sciret cui justitia magis faveret. Quam responsionem contempsit inani elatus tumore, putans eum suis se viribus posse devincere. Mens enim ejus, quo procellosis actuum motibus concitabatur, eo ab internæ sapientiæ quiete atque stabilitate disjungebatur. Quia enim malitiam tegebat in corde, ore autem blandimenta exhibebat, quia cogitationes suas duplicitate obnubilabat, quia puritatis verba quasi fatuitatem judicabat, & vias simplices innocentiæ declinabat, idcirco sapientiæ tranquillitate perfrui nequaquam poterat.

[78] [Legatos suos in Germania monet Papa] Igitur domnus Papa quod cœperat, ut perficeret omnimodis intendebat, quærens ducatum qualiter ad Teuthonicorum regnum transiret, & eo magis anxiabatur, quo magis regni status turbabatur. Et quoniam fideles illo legatos destinaverat, qui votorum ejus non segnes exsecutores essent, misit eis speciales pro hoc negotio litteras, scribens eis ab Italia. Gregorius episcopus servus servorum Dei Bernardo sanctæ Romanæ Ecclesiæ Diacono & Bernardo Massiliensi Abbati, salutem & Apostolicam benedictionem. Fraternitati vestræ notum esse non ambigimus, quia ideo ab Urbe, confisi de Dei misericordia & adjutorio beati Petri, egressi sumus, ut ad Teuthonicorum partes, composituri inter eos ad honorem Dei & sanctæ Ecclesiæ utilitatem & pacem transiremus. Sed quia defuerunt, qui nos ad id, quod dispositum erat, conducerent, impediti adventu Regis in Italiam, in Langobardia, inter inimicos Christianæ religionis non sine magno periculo remansimus, & adhuc, sicut desideravimus, ultra montes proficisci nequivimus.

[79] [ut sibi eo veniendi securitatem procurent] Quocirca monemus vos, & ex parte B Petri præcipimus, ut fulti auctoritate hujus nostri præcepti nostraque vice ab eodem principe Apostolorum accincti, utrumque Regem Heinricum atque Rodulfum, quatenus viam nobis illuc secure transeundi aperiant, & adjutorium atque ducatum per tales personas, de quibus vos bene confidatis, præbeant, ut iter nobis, Christo protegente, pateat. Desideramus enim cum consilio clericorum & laicorum ejusdem regni, qui Deum timent & diligunt, causam inter eos Deo favente discutere, & cujus parti ad regni gubernacula magis justitia faveat, demonstrare. Scitis enim, quia vestri officii & Apostolicæ sedis est providentiæ, majorum ecclesiarum regna discutere, & dictante justitia diffinire. Hoc autem quod inter eos agitur negotium, tantæ gravitatis tantique periculi est, ut si a nobis fuerit aliqua occasione neglectum, non solum illis & nobis, sed & universali Ecclesiæ magnum & lamentabile pariat detrimentum.

[80] Quapropter si alteruter Regum huic nostræ voluntati & deliberationi parere & ad vestra monita locum dare renuerit, [& nolentes concedere,] suamque superbiam cupiditatis face contra honorem Dei omnipotentis accendens, ad desolationem totius Romani Imperii anhelare tentaverit, omnibus modis, omnique ingenio usque ad mortem, si oportet, nostra vice, immo beati Petri auctoritate, ei resistite, & totius regni gubernacula contra dicendo, tam illum, quam omnes sibi consentientes a participatione corporis & sanguinis Domini nostri Jesu Christi, & a liminibus sanctæ Ecclesiæ separate, illud semper habentes in memoria, quia scelus idololatriæ incurrit, qui Apostolicæ sedi obedire contemnit; [censuris constringant] & quod Gregorius doctor sanctus & humillimus decrevit, reges a sua dignitate cadere, si temerario ausu præsumerent contra sedis Apostolicæ jussa venire. Alteri autem, qui nostræ jussioni humiliter paruerit, & obedientiam, sicut decet Christianum regem, universali matri exhibuerit, convocato concilio omnium clericorum & laicorum, quos advocare poteritis, consilium & adjutorium in omnibus præbete, & in regia dignitate per auctoritatem beatorum Apostolorum Petri & Pauli nostra vice confirmate, omnibusque episcopis, abbatibus, clericis & laicis, in omni regno habitantibus, ut sibi fideliter, sicut oportet, Regi obediant & deserviant, ex parte Dei omnipotentis præcipite. e]

[80] Item ad reliquos fideles [Gregorius episcopus servus servorum Dei, [Indicat Germanis,] archiepiscopis, episcopis, ducibus, comitibus, & universis Christi fidelibus, in regno Teuthonicorum consistentibus, salutem & Apostolicam benedictionem. Notum vobis fieri volumus, fratres carissimi, quia legatis nostris Bernardo videlicet sanctæ Romanæ Ecclesiæ fideli filio & diacono, itemque Bernardo abbati religioso Massiliensis monasterii præcipimus, ut utrumque regem Heinricum & Rodulfum aut per se, aut per idoneos legatos admoneant, quatinus nobis viam pro discutiendo negotio, quod peccatis facientibus, inter eos ortum est, ad vos Deo favente secure perveniendi præbeant. In magna enim tristitia & dolore cor nostrum fluctuat, si per unius hominis superbiam tot millia hominum Christianorum temporali & æternæ morti traduntur & Christiana religio confunditur, Romanumque imperium ad perditionem deducitur.

[81] Uterque namque Rex a nobis, imo ab Apostolica sede, [quid legatis, suis commiserit præstandum] cui licet indigni præsidemus, adjutorium requirit. Et nos de misericordia omnipotentis Dei & adjutorio beati Petri confidentes, parati sumus cum vestro consilio, qui Deum timetis, & Christianam fidem diligitis, æquitatem causæ utrimque diligenter decernere, & ei præbere auxilium, cui justitia ad regni gubernacula favere dignoscitur. Quapropter si alteruter eorum superbia inflatus, aliquo ingenio, quo minus ad vos venire possimus, obstiterit, & de sua injustitia timens, judicium sancti Spiritus refugerit, inobediens factus resistendo sanctæ & universali Ecclesiæ, hunc veluti membrum Antichristi & desolatorem Christianæ religionis contemnite, & sententiam, quam nostri legati contra eum dederint, conservate. Alteri autem, qui humiliter se habuerit & judicium decretum a Spiritu sancto, per vos autem prolatum, non contempserit (indubitanter enim credimus ubicumque duo vel tres congregati fuerint in nomine Domini, præsentia ejus illuminantur.

[82] Illi, inquam, servitium & reverentiam secundum quod præfati legati nostri decreverint, [in citatione utriusque Regis ad judicium.] exhibete, annitentes & omnibus modis obsequentes, ut regiam dignitatem honeste possit obtinere, & sanctæ Ecclesiæ jam pene labanti succurrere. Non enim a corde vestro debet excidere, quod si Apostolicæ sedi obedire contemnit, scelus idololatriæ incurrit. Et quod beatus Gregorius, sanctus & humillimus Doctor, reges decrevit a suis dignitatibus cadere & participatione corporis & sanguinis Domini carere, si præsumerent Apostolicæ sedis decreta contemnere. Si enim cælestia & spiritualia sedes beati Petri solvit & judicat, quanto magis terrena & secularia? scitis autem, fratres carissimi, quia ex quo ab urbe exivimus, in magno periculo inter inimicos Christianæ fidei mansimus, & tamen neutri prædictorum Regum neque terrore, neque amore flexi, aliquod contra justitiam adjutorium promisimus. Magis enim volumus mortem, si hoc oportet, subire, quam propria voluntate devicti, ut Ecclesia Dei ad confusionem veniat, consentire. Ad hoc enim nos ordinatos, & in Apostolica sede constitutos esse, cognoscimus, ut in hac vita, non quæ nostra, sed quæ Jesu Christi sunt, quæramus & per multos labores patrum sequentes vestigia, ad futuram & æternam quietem Deo miserante tendamus.

ANNOTATA C. J.

a Epistola hæc non habetur in Registro Gregorii, saltem illo loco, ubi juxta ordinem temporum collocari debuisset. Deest in ipsa tempus, quo data sit. Si verum est, quod nuntii, qui num. 74 dicuntur mittendi, fuerunt episcopi Paduanus & Albanus, uti num. 76 explicatur; debet scripta fuisse anno 1079, in synodo (aut statim post) Romæ celebrata mense Februario, in qua episcopi illi fuerunt electi pro legatione Germanica.

b Paduanus seu Patavinus episcopus per hæc tempore fuit Uldaricus, seu Uldaricus ab anno circiter 1062 usque ad 1090, uti scribit Ughellus.

c Albanus seu Albanensis episcopus cardinalis, tunc fuit B. Petrus, cognomento Igneus (quia per ignem illæsus transierat ad convincendum simoniæ episcopum Florentinum) Ordinis Vallumbrosani antea monachus, & S. Joannis Gualberti discipulus. Ad utrumque hunc legatum legitur epistola Gregorii, infra num. 91 promenda. Electos fuisse in synodo Romana, mense Februario anni 1079, scribit etiam Bertholdus Constantiensis.

d Electio Rudolfi facta est in congressu Procerum, Romano Pontifici fidelium, anno 1077 die tertio Idus Martii inchoato Forchemii, diœcesis Bambergensis in oppido.

e Data fuit hæc epistola, uti & illa quæ sequitur, Carpinetæ, secunda Kalendas Junii, indictione decima quinta, juxta Registrum Gregorii.

CAPUT VI.
Alios mittit legatos in Germaniam, ad statuendum ex consensu utriusque partis locum, ubi secundum justitiam decidatur controversia.

[Pergit tumultuari Henricus.] Interea Heinricus, quia affectatis iniquitatibus ejus subsequens favebat effectus, bella, cædes, homicidia per se suosque perpetrare non desistebat. Ecclesiarum destructionem & ovilis dominici perturbationem sitiens, pastores ab ecclesia abigebat, lupos ad ovilia subintroducens, & prosperitate sua decipiebatur, quia dirigebatur in manu ejus dolus. Quia enim vitæ viam deserens, in peccatorum se tenebras dejecerat, voragine iniquitatis demersus, & mole pravæ consuetudinis obrutus, reprobo sensui est traditus, ut nesciret pensare mala quæ faciebat, qui utinam vitæ itinera, quæ noluit per innocentiam, teneret saltim per pœnitentiam. Hic itaque contra Rodulfum tertio congressus postquam persensit se, quod speraverat non posse peragere, duos episcopos de consentaneis suis, Virdunensem & Obseburgensem, Romam misit, & domnum Papam in synodo, ut ei justitiam faceret, per eos rogavit, quod & nuntii Rodulfi, qui præsentes aderant, fieri laudaverunt. Statutum est itaque in eadem synodo, in partibus Ultramontanis fieri colloquium, sicut ex verbis domni Papæ plenius quilibet potest advertere.

[84] Gregorius episcopus servus servorum Dei, archiepiscopis, [Alios Papa legatos ex consensu concilii mittit] episcopis, ducibus, principibus, marchionibus, omnibusque majoribus atque minoribus in Teuthonico regno constitutis, exceptis his qui canonica excommunicatione tenentur, salutem & Apostolicam benedictionem. Notum vobis fieri volumus, fratres carissimi, quod in ea synodo, quam nuper Romæ celebravimus a, inter multa alia, quæ de statu sanctæ Ecclesiæ Deo cooperante peregimus, de ruina & confusione nobilissimi regni vestri diligenter tractantes, hoc salutiferum & opportunum pro reparatione pacis vestræ fore putavimus, ut religiosi legati sedis Apostolicæ ad partes vestras dirigantur b, qui archiepiscopos, episcopos, & religiosos clericos, nec non laicos ad id idoneos, in loco, qui utrique parti sit habilis & congruus, convenire commoneant, ita ut pacem Deo auxiliante inter vos componant, aut cui parti justitia faveat, veraciter addiscant. Nam in eadem synodo diffinitum est, ut nos contra eam partem, quæ pacem fastu superbiæ refutaverit, & cui justitia non faverit, omni conamine omnique modo potestate beati Petri insurgamus.

[85] Et quoniam nonnullos de regno vestro intelleximus magis jurgium & discordiam, [ad componendam pacem Germaniæ,] quam pacem diligere, ex parte omnipotentis Dei & beatorum Apostolorum Petri & Pauli interdicimus, ut nullus sit, qui aliquo ingenio aut studio, aut violentia impediat prædictos viros ad restaurandam regni vestri concordiam, convenire: ut convenientes justam & legalem discordiæ huic finem possint imponere. Ad reprimenda etiam mala ingenia, & illicitos conatus, judicio sancti Spiritus, & auctoritate sedis Apostolicæ anathematizavimus & anathematizamus, quicumque sive rex sive archiepiscopus, sive episcopus, sive dux, sive marchio, sive alicujus dignitatis vel ordinis persona sit, præsumpserit aliquo modo hanc salutiferam constitutionem perturbare, videlicet qui operam dederit, ne prædictus conventus fiat ad concordiam tantæ perturbationis. Adjecimus etiam eidem anathemati, ut qui hujus iniquitatis præsumptor fuerit, non solum in anima, sed & in corpore, & in omnibus rebus suis vindictam Dei omnipotentis sentiat, & in omni congressione belli nullas vires, nullumque in vita sua triumphum obtineat: sed duplici contritione prostratus, semper vilescat & confundatur, ut sic saltim ad pœnitentiam redire addiscat. Præsentium vero portitorem ad hoc vobis dirigimus, ut una cum venerabili fratre nostro Trevirensi archiepiscopo, qui Henrico favet, & altero, qui utilis & religiosus ad hoc opus sit, episcopo ex parte Rudolfi, locum & tempus prædicti conventus statuant, quatinus legati nostri, quos præfati sumus, securius & certius ad vos venire, & quæ omnipotenti placeant, ipso auxiliante, vobiscum valeant perficere. Amen c.]

[86] [scribitque ad Udonem ep. Trevirensem,] Misit etiam pro hoc negotio speciales litteras Trevirensi archiepiscopo, quas hic etiam subnectere non pigebit. [Gregorius episcopus servus servorum Dei Udoni Trevirensi episcopo salutem & Apostolicam benedictionem. Quanta nobis solicitudo, quantaque sit tristitia de perturbatione, imo de dissidio regni vestri, olim clarissimi & potentissimi, in communibus litteris, quas hoc in anno ad vos misimus, satis vob is declaratum esse putamus. Verum quia res de die in diem pernitiosius implicatur, nobis quoque cura cum nimia anxietate altius infigitur. Proinde quidquid super hac re ad præsens nobis melius visum est, quod nostra providentia vel auctoritate intervenire potuisset, maturare curavimus. Quod tua fraternitas in litteris, quibus illud singulariter descriptum est, plenius cognoscet.

[87] [ut locum aptum pacificationi dispiciat;] Rogamus igitur & admonemus prudentiam tuam, in qua multum confidimus, ut secundum tenorem earumdem litterarum sine omni dilatione de causa hac te intromittas, & omnibus tam minoribus quam majoribus, quoad potes, quod apud nos deliberatum, & qualiter tibi injuctum sit, notum facias, ut miserante Deo, & adjuvantibus his, qui Deum diligunt, tam feralis discordiæ furorem aut penitus compescere, & quod maxime optamus, ad plenam pacem reducere possimus; aut si illud peccatis impedientibus minime obvenire potuerit, saltim nos in tanto fratrum nostrorum periculo culpam negligentiæ declinemus. Notificato autem consilio & decreto nostro, & requisitis utrimque responsionibus, ut eam certitudinem & consensum inveniatis, ne in mittendis legatis vobis dubitandum sit, ordinatis & confirmatis omnibus, quæ ad prosequendum hoc negotium loco, [atque ad se Romam veniat] tempore vel ceteris convenientiis necessaria sunt, volumus, ut tu & ille frater, qui hujus rei mediator esse debuerit, confestim ad nos veniatis: quatinus cognitis securitatibus & quæ spes pacis esse debeat, legatos nostros, tam sine periculo, quam sine desperatione fructus laboris & fatigationis eorum vobiscum mittere debeamus. Nec durum tibi sit, frater, subire quod imponimus, quoniam ex quo in ecclesia locum sacerdotii & officium suscepisti, nihil Deo dignius aut animæ tuæ salubrius fecisti, quam in hac re nequitiam diabolicæ fraudis elidere, & saluti tot millium hominum, Deo opitulante, consulere potueris. Et si hoc fatigationi tuæ pro voto non successerit, tibi tamen apud illum certa manet retributio, apud quem nihil infectum reputabitur omne bonum, quod perseveranti voluntate concipitur.

[88] Illud tamen a dilectione tua omnino nobis exhiberi volumus, [etiam sine socio alterius partis.] ut etiamsi illum alium, quem hujus rei mediatorem te habere supra diximus, socium itineris habere non possis: tu tamen ad nos venire nullatenus prætermittas. Præcipimus etiam tibi ex auctoritate B. Petri, ut cui justitia favet, tu omnino faveas, & hoc idem facere clericos & laicos, quos poteris, ex nostra parte commoneas. Treva etiam a nobis provisa usque ad XV dies post conventus solutionem omnino servetur illæsa. Volumus autem, ut apud Regem diligenter procures, quatinus legati nostri, qui in partibus illis sunt, si voluerint, licenter & secure ad nos redire valeant. d]

[89] Udo igitur Trevirorum archiepiscopus non multo post beato fine quievit, [Mortuo Udone Trevirensi,] & sic negotium Apostolicæ legationis intermissum est. Quamobrem domnus Papa pro hoc eodem negotio exequendo alios legatos mittere statuit, scribens fidelibus omnibus in hæc verba. [Gregorius episcopus servus servorum Dei, omnibus archiepiscopis, episcopis in Teuthonico regno commorantibus, si obedire voluerint, salutem & Apostolicam benedictionem. Quoniam ex lite & dissensione, quæ tamdiu inter vos sunt, maximum in sancta Ecclesia periculum, maximum inter nos undique detrimentum fieri quotidie cognoscimus. Idcirco visum est nobis & fratribus nostris in concilio e congregatis, summo desiderio æstuare, summa ope elaborare, quatinus idonei legati, tam religione quam scientia pollentes, e latere sedis Apostolicæ ad partes vestras mitterentur, qui religiosos episcopos, laicos etiam pacis amatores & justitiæ, in partibus vestris commorantes, ad hoc opus idoneos congregarent: qui Domini gratia præeunte, die & loco ab illis statuto, tam ipsi, quam quos eis adhuc conjungere debemus, aut pacem componant, aut veritate præcognita super illos, qui sunt tanti dissidii causa; canonicam censuram exerceant.

[90] Verum quoniam nonnullos diabolico instinctu confectos, [decernit Papa alios legatos mittere;] iniquitatis suæ facibus ignitos, cupiditate inductos, discordiam potius quam pacem fieri & videre desiderantes fore non ignoramus; statuimus in hac synodo ad eamdem formam sicut in præterita, ut nulla umquam persona, alicujus potentiæ vel dignitatis, sive magna, sive parva, sive princeps sive subjectus aliquando præsumat legatis nostris obsistere, & postquam ad vos pervenerint de componenda pace contraire, nec postea contra interdictum illorum alter in alterum audeat insurgere; sed usque ad diem ab illis statutam, firmam pacem omnes, sine contradictione & fraude observent. Quicumque autem hæc nostra instituta ulla præsumptione violare tentaverit, anathematis vincula non solum in spiritu, verum & in corpore, & omni prosperitate hujus vitæ, Apostolica auctoritate innodamus, & victoriam eis in armis auferimus, ut sic saltim confundantur & duplici contritione conterantur.]

[91] [quos & officii sui monet,] Secundum ergo fidem dictorum missi sunt legati a latere sedis Apostolicæ, de quibus cum aliqua sinistra referrentur, domnus Papa has eis misit litteras ab urbe Roma. [Gregorius episcopus servus servorum Dei, dilectis in Christo fratribus & coëpiscopis Petro Albanensi, & Ulderico Pataviensi, salutem & Apostolicam benedictionem. Sunt multi, quibus tamen non credimus, qui de legatione vestra murmurare incipiunt, suspicantes, vos aliter velle incedere, quam a nobis præceptum est: & alterum vestrum nimis simpliciter, alterum vero non adeo simpliciter acturum esse causantur. Quapropter diligentissima circumspectione cavendum est vobis, ut utramque suspicionem possitis extinguere. Quod ita facile cum Dei adjutorio proveniet, si præcepta nostra ante mentis oculos semper teneatis & nihil aliud præsumatis efficere, nisi quod nos vobis noscimur non modo nudis verbis, verum etiam litteris inculcando mandasse.

[92] [ut tantum agant de loco colloquii statuendo,] Volumus autem, ut de causa regum vel regni, sive etiam de Trevirensi vel Coloniensi & Augustiensi electis, vel de omnibus istis, qui investituram per manum laicam acceperunt, nullum præsumatis exercere judicium: summumque vobis studium sit, si Rex acquieverit vobis de statuendo colloquio, & pace firmanda in regno, & de restituendis episcopis in sedibus suis; & hæc eadem cito ad nos, aut per vos ipsos, aut per certos legatos annuntiare, ut tot & tales personas possimus illuc ad constitutum tempus dirigere, qui ad tantum negotium determinandum valeant una nobiscum Deo auxiliante sufficere. [& neutri parti præ alter a faveant;] Interim vero sic vos utrique parti communes, & ab omni suspicionis nævo, quantum in vobis est cum divinæ gratiæ adjutorio exhibete immunes, ut justitiæ semper & nullo modo partibus faveatis, sicut habetis formam nostram, qui videlicet, postquam judicium tanti hujus negotii in manu beati Petri commissum est, nihil aliud vobis testibus intendimus, nisi ut per justitiæ semitam incedamus. Ad nullam partem sinceritatem Apostolicæ descretionis infleximus, nullis promissionibus aut terroribus cessimus, nec aliud umquam Deo protegente acturos nos esse, confidimus.

[93] Præterea specialiter vobis de abbate Augiense injungimus, [satagant etiam pro abbate Augiensi] qui nuper ad Apostolorum limina veniens, non solum captus est, sed etiam in loco ejus quidam est tyrannice subrogatus, ut ea bona sua, quibus exspoliatus est, expulso invasore illo restitui faciatis. Qui tamen postquam de his quæ perdidit, fuerit pleniter investitus, si quis contra illum habet aliquid, paratus erit in nostro judicio respondere. Non enim debet ab alio aliquo judicari, qui in Apostolica sede scitur a memet consecratus. Et certe gravis fuit præsumptio, manum in eum ponere, qui tanto erat privilegio munitus. Quod si invasor ille contra interdictum nostrum prædicto fratri sua restituere contempserit, confestim in eum velut in rebellem & invasorem ex auctoritate Apostolica sententiam excommunicationis intendite; quidquid autem agitis, vel quidquid vobis contigerit, litteris semper mandare & frequenter ad nos mittere procurate.

[94] Omnipotens & misericors Deus, a quo bona cuncta procedunt, [& episcopo Wormatiensi.] meritis beatæ Dei genitricis Mariæ Dominæ nostræ & beatorum Apostolorum suorum Petri & Pauli, ab omni malo vos defendere & in omnem veritatem inducere dignetur, quatinus, quidquid agitis, secundum timorem Dei & utilitatem sanctæ Ecclesiæ feliciter peragatis. Inter omnia studiosissime Wormatiensis episcopi mementote, qui cum esset diu ab ecclesia sua expulsus, & ob id Romam veniret, ut auxilium Apostolicæ Sedis acquireret, non solum nihil sibi profuit, sed modo etiam pejus incurrit. Interim vos salutamus & rogamus, ut sitis memores nostri, memoris vestri apud Deum.] f

[95] His acceptis litteris g, quia corrupti muneribus a sententia & proposito gravitatis Apostolicæ deviaverunt, [Ortam de legatis suspicionem] aliud quam quod eis impositum fuerat agentes; Heinricum videlicet regnum reform…. & Rodulfum pervasorem & invasorem regni…. Ecclesia publice privantes, quod omnino veritati adversabatur; episcopos quoque simoniacos confirmantes, qui manifeste. Heinricianis communicabant: cum fideles rei veritate minus inspecta a sede hoc Apostolica ita processisse crederent & dubitarent, & sermo titubationis illorum, ad aures Patris nostri venisset, litteras eis misit, in quibus, & quod male actum fuerat, reprehendit, quodque se ignorante factum esset edocuit, & ut in fide recta, inconcussa spe perseverarent, evidenter admonuit, scribens eis in hæc verba:

[96] Gregorius episcopus servus servorum Dei, [a se amovet Gregorius] omnibus fidelibus S. Petri in Teuthonico regno commorantibus Sal. & Apost benedictionem. Pervenit ad nos, quod quidam ex vobis de nobis dubitant, tamquam in instanti modo necessitate usus sim seculari levitate. Qua certe in causa nullus vestrum præter instantiam præliorum majores me & patitur angustias & suffert injurias. Quotquot enim laici sunt, omnes causam Heinrici præter admodum paucos laudant & def…. & pernimiæ duritiæ ac impietatis in eum, me redarguunt. Quibus omnibus Dei gratia sic hactenus restitimus, ut in neutram partem adhuc, nisi secundum justitiam & utilitatem, secundum nostrum intellectum, declinaremus. Nam si legati nostri aliquid contra, quod illis imposuimus, egerint, dolemus; quod tamen ipsi, sicut comperimus, tum violenter coacti, tum dolo decepti fecerunt.

[97] Nos vero injunximus eis, ut locum ac terminum communiter statuerent opportunum, [& quid illis mandaverit, explicat.] ad quem sapientes nostros & idoneos legatos propter discutiendam causam nostramo dirigeremus, atque ut in sedes suas episcopus restituerent, & abstinere ab excommunicatis docerent. Si quid contra hæc vel coacti vel decepti fecerunt, non laudo. Sciatis indubitanter, quoniam Deo gubernante nemo hominum, sive amore, sive timore, aut per aliquam cupiditatem potuit me umquam, aut amodo poterit seducere a semita recta justitiæ. Vos itaque si revera & in caritate non ficta fideles Dei & S. Petri estis, nolite in tribulationibus deficere, verum ut boni æmulatores, in incepto fideliter immobiles perseverate, quoniam qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit. Inpræsentiarum nihil aliud vobis de prædicto negotio mandare possumus, quia nuntii vestri nondum sunt reversi, quibus utique venientibus, secundum quod ab ipsis intellexerimus, vobis quantocius possimus, veraciter indicabimus.]

ANNOTATA C. J.

a Videlicet in ecclesia Domini Salvatoris quinto Nonas Martii, indictione prima, quæ notant annum 1078, & diem tertium dicti mensis.

b Alii legati fuerint hi, quam duo Bernardi, de quibus supra, quorum unus ab adversariis captus, carcere detinebatur.

c Scripta fuit epistola Romæ septimo Idus Martii, indictione prima: sexto videlicet die post habitum ibidem concilium, ubi quæ hic nuntiantur, decreta fuerant.

d Hæc quoque eodem die, ut notatur in Registro, data fuit: sed effectum obtinere non potuit, quia Udo obiit eodem anno 1078.

e An hoc loco idem intelligatur concilium Romanum, anno 1078, die tertio Martii habitum, cujus decreto præmissæ litteræ ad Germanos, & singulares ad Udonem Trevirensem expeditæ fuerunt; an vero aliud concilium, quod eodem anno die 29 Novembris congregatum fuit; non habeo unde definiam. Quæ per mortem Udonis intervenere impedimenta, quo minus priora decreta executioni mandata fuerint, possunt Papam movisse, ut eodem anno aliud concilium convocaret, ac denuo ex illius sententia hanc epistolam mitteret. Id vero etiam innuere videntur sequentia hujus ipsius epistolæ verba: Statuimus in hac synodo ad eamdem formam, sicut in præterita, ut nulla persona…. præsumat legatis nostris obsistere. Malim nihilominus ego hic intelligere concilium quod anno 1079, mense Februario Romæ consedit, quod Petrum Albanensem & Udalricum Patavinum episcopos, de quibus jam supra mentio facta est & mox iterum fiet, in legationem Germanicam destinavit.

f Præmissa epistola, quam alibi nondum legi, debet data fuisse ad prædictos legatos anno 1079, eodem fortassis die, quo data est epistola, quæ sequitur, ad omnes fideles S. Petri in Teuthonico regno commorantes, quæ in Registro notatur data fuisse Romæ Kalendis Octobris, indictione tertia jam dicti anni. Sunt enim ambæ ejusdem argumenti, sed ad diversos directæ, prima quidem ad legatos, qui insimulabantur nimis favere parti Henricianæ; altera ad fideles S. Petri, qui possunt eadem de re ad Papam scripsisse, suspicantes ipsum quoque eo inclinare. Quamobrem utrisque simul scripserit, quæ singulis litteris continentur.

g His acceptis litteris. Non recte hæc conjunguntur cum præmissa epistola Gregorii ad legatos. A quo enim aut a quibus acceptæ sunt? Debet aliquid deesse, quod significaverit, a Fidelibus S. Petri in Germania, advenisse litteras, quibus suam suspicionem aut timorem de Legatis indicaverint Pontifici, per verba sequentia. Quibuslitteris acceptis responderit Pontifex per suam epistolam, quæ porro sequitur. Ista autem, quia corrupti muneribus, male cohærent; & reliqua propter hiatus orationis non satis intelligi possunt. Utut hæc sunt, videntur quædam legatis objecta, atque etiam ad Pontificem delata fuisse; quæ tamen ipse in prima epistola dicit, se non credere: & credibile non est, legatos, quorum alter erat Petrus Igneus, episcopus & cardinalis Albanensis, vir sanctus; volentes transgressos esse mandata, ipsis a Pontifice data; nisi forte dolo aut vi, ut scribit idem Pontifex, fuerint circumventi.

CAPUT VII.
Excommunicato Henrici, & hinc secutæ machinationes schismaticorum contra Papam & Hermannum Ep Metensem.

[Causa excommunicationis Henrici.] Colloquium itaque illud qualiter vel a quibus personis fuerit impeditum in verbis præcellentissimi Patris nostri constat apertum. Quia enim Heinricus abjecto jugo obedientiæ, ipsum colloquium impediendo, excommunicationem intentatam non est veritus incurrere, pro his, inquam, & aliis innumerabilibus malis, homicidiis, perjuriis, adulteriis, fornicationibus, simonia, ecclesiarum quoque destructione non minima, in Romana synodo anathematizatus est & damnatus, & a regno irrecuperabiliter depositus. Quam ejus damnationem hic subnectere dignum judicavimus a.

[99] Beate Petre princeps Apostolorum, & tu beate Paule doctor gentium, [Invocatis SS. Petro & Paulo] dignamini quæso aures vestras ad me inclinare, meque clementer exaudire. Quia veritatis estis Apostoli & amatores, adjuvate, ut veritatem dicam vobis, omni remota falsitate, quam omnino detestamini; ut fratres mei mihi melius adquiescant & sciant & intelligant, quia ex vestra fiducia post Deum & matrem ejus semper Virginem Mariam, [explicat Papa suam electionem,] pravis & iniquis resisto; vestris autem fidelibus auxilium præsto. Vos autem scitis, quia non libenter ad sacrum ordinem accessi, & invitus ultra montes cum Domino meo Papa Gregorio b abii; sed magis invitus cum Domino meo Papa Leone c ad vestram specialem ecclesiam redii, in qua utcumque vobis deservivi. Deinde valde invitus cum multo dolore & gemitu & planctu in throno vestro, valde indignus, sum collocatus. Hæc ideo dico; quia non ego vos, sed vos elegistis me, & gravissimum pondus Ecclesiæ vestræ super me posuistis & quia super montem excelsum jussistis me ascendere, & clamare, & annuntiare populo Dei scelera eorum, & filiis ecclesiæ peccata eorum, membra diaboli contra me cœperunt insurgere, & usque ad sanguinem præsumpserunt in me manus injicere.

[100] Adstiterunt reges terræ & principes seculares & ecclesiastici, [persecutiones Henrici contra Ecclesiam,] aulici etiam & vulgares convenerunt in unum adversus Dominum, & adversus vos Christos ejus, dicentes, Disrumpamus vincula eorum, & projiciamus a nobis jugum ipsorum. Et ut me omnino morte vel exsilio confunderent, multis modis in me conati sunt insurgere. Inter quos specialiter Heinricus, quem dicunt regem, Heinrici imperatoris filius contra vestram calcaneum erexit Ecclesiam, facta cum multis episcopis Ultramontanis & Italicis conspiratione, adnitens me dejiciendo, eam sibi subjugare. Cujus superbiæ vestra restitit auctoritas, eumque vestra destruxit potestas; qui confusus & humiliatus, ad me in Langobardiam venit, [&] absolutionem ab excommunicatione quæsivit. Quem ego videns humiliatum, multis ab eo promissionibus acceptis de vitæ suæ melioratione, solam ei communionem reddidi; non tamen eum in regno, a quo in Romana synodo deposueram, restauravi; nec fidelitatem omnium, qui ei juraverant vel jurati erant (a qua omnes in eadem synodo absolvi) ut sibi servaretur præcepi. Et ideo hæc detinui, ut inter eum & principes Ultramontanos, qui ei, causa jussionis ecclesiæ vestræ restiterant, justitiam facerem, vel pacem componerem, sicut & ipse Heinricus juramento per duos episcopos d mihi promisit.

[101] [electionem Rudolfi in regem.] Prædicti autem episcopi & principes Ultramontani, audientes illum non servare quod promiserat, quasi desperati de eo, vobis testibus elegerunt sibi Rodulfum ducem in regem. Qui Rex Rodulfus festinanter ad me misso nuntio, indicavit, se coactum regni gubernacula suscepisse, tamen se paratum mihi modis omnibus obedire. Et ex eo tempore eumdem mihi semper misit sermonem, adjiciens etiam (filio suo dato obside, & fidelis sui Ducis Bertholdi filio) quod promittebat, sacramento firmare. Interea Heinricus cœpit me precari, ut illum contra prædictum Rodulfum adjuvarem. Cui respondi me libenter facere, audita utriusque partis ratione, ut scirem, cui justitia magis faveret. Ille vero putans, eum suis viribus posse devincere, meam contempsit responsionem.

[102] Postquam autem persensit, se non posse sicut speravit agere, [Pactis de pace ineunda] duo episcopi ex consentaneis suis, Virdunensis scilicet Theodoricus e, & f Obseburgensis, Romam venerunt, & in synodo ex parte Heinrici me, ut ei justitiam facerem, rogaverunt, quod & nuntii Rodulfi fieri laudaverunt. Tandem aspirante Deo, sicut credo, statui in eadem synodo, in partibus Ultramontanis fieri colloquium, ut illic aut pax statueretur, aut cui justitia faveret amplius, cognosceretur g. Et quia putabam quod injustior pars colloquium nollet fieri, ubi justitia locum suum servaret, excommunicavi & anathemate obligavi omnes personas sive regis, [non stantem Henricum] sive ducis, sive episcopi aut alicujus hominis, qui colloquium aliquo ingenio impediret, ne fieret. Prædictus autem Heinricus cum suis fautoribus non timens periculum inobedientiæ, quod est scelus idololatriæ, colloquium impediendo excommunicationem incurrit, & se ipsum anathematis vinculo obligavit, magnamque multitudinem Christianorum morti tradi & ecclesias fecit dissipari, & pene totum Teuthonicorum regnum desolationi dedit.

[103] [excommunicat denuo,] Quapropter confidens de judicio & misericordia Dei, ejusque piissimæ matris semper virginis Mariæ, vestra fultus auctoritate, sæpe nominatum Heinricum, quem dicunt Retem, omnesque fautores ejus, excommunicationi subjicio, & iterum regnum Teuthonicorum & Italiæ ex omnipotentis Dei parte & vestra interdicens ei, omnem potestatem & dignitatem regiam illi tollo, & ut nullus Christianus ei, sicut regi, obediat interdico h. Ipse autem Heinricus cum suis fautoribus in omni congressione belli nullas vires, nullamque in vita sua victoriam obtineat. [& regno privat.] Ut autem Rodulfus regnum Teuthonicorum regat vel defendat, quem Teuthonici elegerunt sibi in regem, ad vestram fidelitatem ex parte vestra dono, largior & concedo, omnibusque sibi fideliter adhærentibus absolutionem omnium peccatorum, nostramque benedictionem in hac vita & in futura, vestra fretus fiducia, largior. Sicut enim Heinricus pro sua superbia & inobedientia & falsitate a regni dignitate juste abjicitur, ita Rodulfo pro sua humilitate, obedientia & veritate, potestas & dignitas regni conceditur.

[104] Agite nunc, quæso, patres & principes sanctissimi, [Rogat apostolos, ut suam sententiam confirment.] ut omnis mundus intelligat & cognoscat, quia si potestis in cœlo ligare & solvere, potestis in terra regna, imperia, principatus, ducatus, marchias, comitatus & omnium hominum possessiones pro meritis tollere & concedere. Vos patriarchatus, archiepiscopatus, primatus, episcopatus, frequenter tulistis pravis & indignis, & religiosis viris dedistis i. Si enim spiritualia judicatis; quid de secularibus potestis? & si angelos, dominantes omnibus superbis principibus, quid de illorum servis facere potestis? Addiscant nunc reges terræ & omnes seculi principes, quanti vos estis, quid potestis; & timeant parvi pendere jussionem Ecclesiæ vestræ, & in prædicto Heinrico tam cito judicium vestrum exercete, ut omnessciant, quia non fortuito, sed vestra potestate cadet & confundetur, utinam ad pœnitentiam! ut spiritus salvus sit in die Domini. Data Romæ Nonis Martii k.

[105] Præerat tunc temporis Mediomatricum urbi vir egregius & inter præcipuos Catholicæ fidei pugnatores, [Hermannus ep. Metensis,] magnum patientiæ, religionis ac justitiæ documentum, domnus Herimannus l episcopus, Leodiensis ecclesiæ filius, piæ memoriæ Adalberonis episcopi Metensis successor a Deo prædestinatus & donatus, qui in primario juventutis flore, temporibus Annonis venerabilis Coloniensium archiepiscopi, tutoris ac moderatoris regni, Palatii frequentiam nactus, Regis illius pene universa noverat, in tantum, ut etiam ante perceptam episcopatus gratiam pro ejus insolentia a curiæ se plerumque administratione subtraheret, & magis eligeret contentus esse mediocitate sua, quam ex inquinatione societatis factiosorum sperare majora: maxime cum videret præfatum reverendæ memoriæ virum Annonem dolere & gemere frequenti contritione, desolatum sub tali principe statum regni, incurvatum jus Imperii, contritum cornu Domini, in quo esset sola spes dejectionis ecclesiasticæ, & perturbatio pacis Catholicæ, confusio & horror, vanitas & contritio, & omnia pessumdans, superba, lubrica, vana, inconstans atque immunda præsumptio.

[106] Ubi vero episcopatus officium adeptus est, [accepto per investituram Henrici episcopatu, dolens,] satis pœnituit de manu regis illius investituram pontificatus se suscepisse, adeo ut etiam impositam prælationis sarcinam libens rejecerit, volens deposuerit, toto se ab ea nisu excusaverit, si assensum præstitisset auctoritas Romani Pontificis, apud quem pro excessibus suis, id est incaute usurpata eadem investitura, quæ est contra instituta canonica, culpam fateri non erubuit, satisque cavit imposterum a communione ejus & fautorum ejus; propter quod & tanta passus est, ut & de illo dictum possit videri; Ego ostendam illi, quanta oporteat eum pro nomine meo pati. In primo sane congressu passus est, quod fuit hominis; ut disceret jam in secundo, qui ei fuit jugis & perpetuus, de Deo præsumere, non de se. Lapsus est enim ut homo; titubavit ut homo, quia præsumpsit ut homo; sed evacuatum est jam in illo scandalum opprobrii, quia in bonitate vitæ suæ abscissum est, quod conturbaverat illum, & per illum bonos omnes, & obscuritate rarescente reluxit aurum, invaluit color optimus, resplenduit in diademate Regis æterni lapis sanctuarii.

[107] [veniam delicti impetrat a Papa,] Hic igitur in ipso primo suo ingressu, Apostolicæ doctrinæ exequutor factus, cum postmodum communicasset regi scelerato, & pro sceleribus excommunicato, a cujus se, ut dictum est, jam per aliquantum temporis communione suspenderat; doluit, ut prædiximus, se deceptum; viribusque resumptis, a domino Papa absolutionem quæsivit errati. Qui etiam præcepit domno Diensi episcopo m, ut eum vice sua aut per se, aut si timore Regis vereretur illo transire, per aliquem religiosum virum, de cujus fide & magnanimitate confideret, absolveret. At ille vicem obedientiæ imponens Abbati n Divionensis cœnobii, Metim eum direxit, a quo absolutus est ipsa Vigilia Natalis Domini.

[108] [ejusque litteris confirmatur in bono proposito.] Cum ergo totis medullis cordis adhæreret præceptis Apostolicis, & e contrario omnia ei intentaret adversa indignatio regia, & fallax adulantium ei lingua, conquerentium non posse auctoritatem sanctæ Romanæ Ecclesiæ regem, imperatoris filium, a Deo electum & honoratum, sanctam illam regiæ majestatis dignitatem, a seculis honoratam, deponere & a gremio matris Ecclesiæ segregare, & concessa privare potestate; cum non esset potestas nisi a Deo, quæ autem sunt a Deo, ordinata sunt: & ille a sede Apostolica contra rabiem oblatrantium, curationis expeteret antidotum, ut erga eorum impetus scriptis Apostolicis, quasi clypeo defensionis muniretur; hanc ei ab Urbe mitissimus Doctor misit epistolam per R. o Abbatem Virdunensis monasterii, ita auctoritatibus divinarum scripturarum munitam atque refertam, doctrinæque Apostolicæ sale conditam, ut hæc sola sufficiat fidelibus ad confutandam adversariorum ineptam stultitiam.

[109] Gregorius Episcopus servus servorum Dei dilecto in Christo fratri Herimanno Metensi episcopo salutem & Apostolicam benedictionem. Quod ad perferendos labores & pericula &c. p.

ANNOTATA C. J.

a Recte judicavit Auctor; quia vere dignum erat, quod posteritati commendaretur. Ego tamenconstitueram ipsum hic non recudere, quia jam in Actis S. Gregorii, a Paulo Bernriedensi collectis, tomo 6 Maii pag. 238 impressum est. Sed propius conferens inter se utramque editionem, & comperiens, nonnulla aliter atque aliter subinde legi, nec non omissa in uno suppleri per alterum; tandem inclinavi, ut hoc monumentum Auctori nostro hic non subtraherem, quemadmodum alia ei in supradictis non subtraxi, licet alibi eadem jam extarent. Faciet etiam iterata editio ex Auctore illorum temporum, ut quivis certius possit cognoscere veritatem actorum, de quibus alii sæpe aliter atque aliter nunc opinantur. Sunt porro quæ hic dicuntur a Pontifice, compendium fere omnium, quæ supra de Henrici perfide gestis sunt relata.

b Quando nempe Henricus 3 imperator anno 1046, remotis tribus Pontificibus, inter se, cum scandalo Ecclesiæ contendentibus; & subrogato ex communi consensu, Clemente 2; secum in Germaniam duxit Gregorium 6, cum eoque Hildebrandum, postea Gregorium 7 Papam.

c Igitur manserit Hildebrandus in Germania post obitum Gregorii 6, usque ad electionem Leonis 9, factam per Imperatorem anno 1048, quandoipsum comitatus est Romam, suoque juvit consilio, ut eo, veluti peregrinus, absque habitu pontificali, proficisceretur atque denuo ibi eligeretur a clero & populo: quod & factum est. Sicque Romani Leonem susceperunt & coronaverunt die 12 Februarii 1049.

d Fuerunt episcopi illi diversi a Virdunensi & Osnaburgensi, de quibus supra num. 83 mentio facta est, & mox hic denuo fiet. Quando autem illi ad Papam venerint, vix queo definire.

e De hoc Theodorico scripsit idem Gregorius, epistola 81 lib. 1, anno 1074 ad Udonem archiepiscopum Trevirensem, ut ipsum auctoritate Apostolica moneat, tollere interdictum, quod monasterio S. Michaëlis imposuerat.

f Obseburgensis ille episcopus, ut ego puto, Osnaburgensis, supra sic etiam nominatus est num. 83 absque proprio nomine. Si vero Osnaburgensis indicatur, fuit is, Benno sive Bernardus, laudatus in chronico Osnaburgensi apud Meibomios tom. 2, & beatus apud suos audit.

g Sequitur hic apud Paulum Bernriedensem: Ego enim sicut vos mihi testes estis, Patres & Domini mei, usque hodie nullam partem disposui adjuvare, nisi eam, cui plus justitia faveret. Et quia putabam &c.

h Hic iterum apud eumdem sic habetur: omnesque, qui ei juraverant vel jurabunt de regni dominatione, a juramenti promissione absolvo. Ipse autem Henricus &c.

i Sequentia paucioribus referuntur a Bernriedensi, hoc modo: Si enim spiritualia judicatis, quid de secularibus vos posse credendum est? Addiscant nunc &c.

k Additur apud Bernriedensem, Indictione III. Quibus indicatur annus 1080.

l Herimannus iste seu Hermannus, idem est cum illo, cui supra pag. 175 S. Gebehardus archiep. Salisburgensis inscripsit epistolam suam contra schismaticos: ideoque ut notior fiat persona ejus, digressionem hanc Auctoris nostri, quæ ad Gregorium Papam non magnopere spectat, hoc loco putavi non prætermittendam: referrique potest ad pag. 156 in fine, ubi aliud brevius ejusdem elogium adductum est.

m Videlicet Hugoni, episcopo Diensi nuntioApostolico per Gallias, de quo plura diximus post caput I horum Actorum in Intercalatione.

n Fuit is Adalbero, S. Benigni Divionensis Abbas, mortuus anno 1077, ut habet Chronicon istius loci apud Labbeum in nova Biblioth. mss. Nam ante annum istum Ecclesiæ reconciliatum fuisse Herimannum colligitur ex epistola 2 lib. 4 Registri Gregoriani.

o Intellige Rodulfum, ut infra numero 113 & 121, monasterii S. Vitoni Virduni (unde hic monasterium Virdunense vocatur) abbatem post Grimoldum, anno 1078 mortuum. Rodulfus autem obiit, ut in hoc ipso Chronico legitur, anno 1099.

p Prætermissa est hæc epistola ab editore Labbeo, tum quod dogmatica est, parum conferens ad Historiam; tum quod tota extat in Registro Gregorii lib. 8 ep. 21, ad quam remittit lectorem. Argumentum epistolæ tale est. Initio excitat Gregorius Herimannum, veritatis atque auctoritatis pontificiæ defensorem, ut pergat strenue pro illis depugnare. Tum instruit ipsum ex multis sacrarum Scripturarum ac Patrum locis, pene Pontificem Romanum esse potestatem excommunicandideponendique principes Christianos, Ecclesiæ matri suæ rebelles, absolvendique subditos illorum sacramento fidelitatis.

CAPUT VIII.
Schismatici consternati, eligunt Wibertum in Pontificem sibi Romanum.

[Convitia schismaticorum in Gregorium,] Hanc igitur epistolam Metensis episcopus suscipiens, plurimum confortatus est in Domino. Verum nos, hac decursa, ad historiæ ordinem redeamus. Ubi ad aures Heinrici regis & fautorum ejus anathema, a Domino Papa factum, personuit; infremuit factiosorum strepitus, in B. Petri Vicarium turpia & nefanda concrepans intonuit, dicentium magum esse & impostorem, hæreticum, homicidam, fornicarium, & si quid aliud adversatur sanæ doctrinæ. Non debere regem imperatoris filium, qui non sine causa gladium portaret, qui Romanæ Reipublicæ patricius, tutor, & defensor esse deberet, tantam pati sanctæ Die Ecclesiæ conculcationem, ut homo omnium peripsema, pro suis sceleribus juste puniendus, & merito ab Ecclesia exturbandus, summam illam regii nominis majestatem impugnaret. Maledictum frustra prolatum, in eum, a quo processerat, retorquendum; ut qui domino suo & regi foveam paraverat maledictionis, eo immuni remanente, ille qui caput & causa mali erat, prior incideret in eam.

[111] [decernentium ejus depositionem] Cum in hoc omnis perstreperet aula, decretum est communi consilio, ut ille qui reverendam a seculis regiam majestatem ab Ecclesia extorrem pronunciaverat, ab Ecclesiæ corpore segregaretur; & Romanæ Ecclesiæ Pontifex, qui supra omnes est, ab his qui ei subesse debebant, excommunicationi adjudicatus est. O dementia incomparabilis! furor inedicibilis! insania mirabilis! Quis, rogo, imperatorum, quis regum, ad tantam prosilire ausus est protervam insaniam, insanamque proterviam? ut clavigeri cælestis Vicarium, cujus lingua clavis cæli est, canonice electum, ab omni Christianitate susceptum, bene viventem, recta docentem, ab Ecclesia alienandum pronuntiaverit? Conventus hic apud ulterius Trajectum a habitus est, ubi contra Deum & Dominum disputatum est. [in conventiculo Ultrajectino,] Dies erat sabbati & vespere sabbati ipsa nocte Dominicæ diei illucescente, in concilio malignantium constitutum est & deliberatum, ut in crastino ad missas in omnium audientia Papa excommunicaretur, quia ausus fuisset regem & dominum suum excommunicare. Justam hanc esse sententiam, ut in quo peccaverat, puniretur.

[112] Aderat in consessu illo iniqua gerentium Virdunensis Teodoricus b, [decretum nefandum publicante episcopo loci,] & Pibo c Tullensis, & plures alii, qui etsi favebant regiis negotiis, hoc tamen, quia sanctorum Patrum obviabat decretis, & sanctionibus repugnabat canonicis, aversati sunt. Et quidem Tullensi id officii a Rege impositum fuit, eo quod esset mentis timidæ, & multæ inconstantiæ, ut negotium id exequeretur. Sed ille dum pavet ad singula, nec audet reniti, noctu cum Virdunensi assumptis sociis fugæ se credit consilio: quamobrem & in crastinum aliquanto morosius prolongata est negotii hujus exsecutio. Solus Willelmus Trajectensis d inventus est, qui Dominum & magistrum suum maledictioni intorsit jaculum, sed non impune. Nam cum hoc inter sacra missarum peregisset solennia, & peracto scelere datus in reprobum sensum, ad eadem perexplenda accingeretur, (ne vel in hoc a Judæ proditoris consortio & merito separaretur) ubi corpus Dominicum, [mox divinitus punito] in quod peccaverat, male sibi conscius sumpsit; ultio divina manifestata est. Percussus est enim a Deo plaga insanabili, ita ut cum horrore & stupore mirabili clamaret; Ardeo, ardeo: quia corpus quod vivificat, incendium illi pœnamque pariebat, quod exarserat in eo sicut ignis in spinis, ut manifesta in eo fieret ultio Domini. Nec datum est illi tempus, ut pœniteret, sed mox ut sensit ignem in se grassantem, in sede corpore reclinato, dum clamasset, Sancta Maria, miseram vitam miserabili morte finivit. De quo certum est, quia nobis ista, [qui] vidit [retulit. e] Nobis hoc monstratum est, ut prodesse inciperet nobis pœna ejus.

[113] Grandis hinc inolevit terror omnibus, ita ut Virdunensis, [ad terrorem aliorum, maxime episcopi Virdunensis;] quem clam abscessisse notavimus, urbi suæ appropinquans, exeuntibus sibi obviam clericis suis cum crucibus & cereis, ut moris est, processionem palam interdixerit, & excommunicatum se, quia ad horam cessisset, pronuntiaverit, satisque tunc pœnituerit, in excommunicatione Domini Papæ se factiosis communicasse: ita ut palam protestaretur, quia nisi divina illi prospexisset misericordia, & bonorum virorum oratio, pœnam, quam Willelmus perpessus erat, ipse pertulisset. Quamobrem etiam Papæ dimissis nuntiis, abbate videlicet Rodulfo cum sociis, cum se omnino pro communione illa excommunicatum affirmaret, [qui convertitur, sed ilico relabitur.] & ob id ab officio cessasset, in manu ejus per litteras stolam reddidit & annulum. Et cum se sic ipse damnaret, parebat tamen Regi, quia hæc erat hora ejus & potestas tenebrarum. Nam inveteratam ejus malitiam, quæ obduruerat, non frangebant miracula, ut incrementa vitiorum parerent ei etiam additamenta tormentorum. Unde & impletum est in eo quod scriptum est: Multo labore sudatum est & non exivit de eo nimia rubigo ejus nec per ignem. Ignis enim ei tribulationis circumstrepebat, qui vitiorum rubiginem purgaret. Sed nec per ignem rubiginem amisit, qui nec per flagella correctus est: quia malitia ejus a conflatore consumi non potuit.

[114] [Mors Rudolfi regis.] Anno igitur ab incarnatione Domini MLXXIX f factum est prælium in Saxonia, in quo Rodulfus rex cecidit, & Heinricus fugiendo victus est. Et sequenti anno g Wibertus invasit Sedem. Apostolicam, a damnatis & excommunicatis suique similibus in Apostaticum, [Conciliabulum Brixinense] non Apostolicum electus. Quæ conspiratio primum facta est apud Brixiam, ubi congregati aliqui episcoporum de synagoga satanæ, traditi in reprobum sensum, & contra fidem, quæ est confessio Petri, & sanctam sedem ejus Romanam Ecclesiam, turpia & nefanda jacientes, ad plenitudinem damnationis suæ elegerunt Wibertum hæresiarcham de sui similibus, & desperata superbia Apostolicum eum vocantes, Apostatam, non Apostolicum effecerunt.

[115] [& electio Wiberti in antipapam,] Qui idcirco omnium fidelium odio dignior est, quia cum a principibus, Heinrico scilicet rege deposito, & ceteris hujus perditionis ministris, quæsitum esset, quis ad impugnandum sanctum virum, Papam videlicet Gregorium, falsitatis vexillum susciperet, nemo omnium tam audax, tam præsumptor, tam desperatus vel perditus inventus est, qui naufragium fidei subire deligeret, præter eum solum; qui idcirco (credimus) Antichristi negotium suscepit; ut ruinam archiepiscopatus Ravennensis, quem pro suis criminibus, eodem Gregorio h præsidente, synodali judicio perdiderat, susceptione oblati periculi compensaret. Aderat in conventu illo malignantium multus numerus damnatorum, quos ad persequendum amatorem justitiæ communicatio criminum & amor Principis illexerat; [inter quos] eum solum invenit diabolus promptiorem, cui omnem malitiæ suæ principatum committeret. Suscepit itaque sedem satanæ, & in cathedra pestilentiæ sublimatus, impiorum mentes ad expugnandum nomen Domini exacuebat, factus omnibus fovea peccandi.

[116] [ejusque scelerata ordinatio,] Quæ autem fuerit ejus promotio seu inthronizatio, quomodo ad hanc dejectionem, & quam præcipitanter ascenderit, & a quibus execratus sit, quæve eorum fuerit vita vel conversatio & quid de ordinato vel ordinatoribus ejus sentiendum sit, Gebenhardus i Salzeburgensis episcopus, cujus vita speculum erat bonorum, interrogatus, edicat. Ait enim scribens Herimanno Metensi episcopo. Gebehardus Salzeburgensis episcopus Herimanno Metensi episcopo salutem. Wibertus quondam Ravennas archiepiscopus cum obedientiam, quam Apostolicæ sedi juramento promiserat, non attendere, sed contra ipsam omnimodis superbire studuisset, in Romana synodo irrecuperabiliter depositus & anathematizatus est ab Apostolica sede & ab episcopis totius Ecclesiæ: nec hoc semel in una synodo, sed in omnibus synodis, quotquot jam septennio k Romæ celebratæ sunt.

[117] Hic igitur ita in perjuriis inveteratus & pro iisdem irrecuperabiliter depositus & anathematizatus, [facta a non habentibus facultatem.] sedem Romani Pontificis, cui obedientiam juravit, per manus anathematizatorum, utpote sui similium, invasit, legitimo Pastore adhuc eidem sedi præsidente. Ipsorum autem excommunicatorum nullus eum consecrare, vel potius execrare, præsumpsit, præter Mutinensem & Aretinum l exepiscopos, qui ambo pro suis criminibus jam annis tribus officio & communione caruerant. Sed ii etiamsi officium & communionem haberent, & Romana sedes Pastore vacaret, nullum tamen eidem sedi Pontificem ordinare possent. Hujus enim ordinationis privilegium solis Cardinalibus episcopis, Albanensi, Ostiensi, Portuensi m, a sanctis Patribus est concessum. Ergo Mutinensis & Aretinus episcopi juxta testimonium sanctissimi Papæ Innocentii, non benedictionem, sed damnationem quam habuerunt, suo Ravennati imponere potuerunt: nec illum in Romanum Patriarcham, sed in perditissimum hæresiarcham promoverunt. Caveat igitur omnis Christianus caput Antichristo inclinare; statuam, quam Nabuchodonosor erexit, adorare, sicque se ipsius hæresiarchæ pernitiosissimo anathemati innodare. Nam quicumque illi obedierit, qui dixit, ponam sedem meam ad Aquilonem, & ero similis Altissimo, certissime in æternam damnationem ibit cum ipsis. Amen.]

[118] Hæc sunt de Wiberto Gebehardi Salzeburgensis, [Gebehardi laus.] viri utique doctissimi & authentici, scripta veridica, quibus utique nullus cum justitia obviare prævalet. Extant & alia ejus scripta, auctoritate & veritate subnixa, quæ pro viri merito reverenter fidelium honorat & amplexatur Ecclesia. Ab hoc itaque Wiberto, sale utique infatuato, Heinricus coronam suscepit Imperii, factus infelix membrum illius, qui est Rex super omnes filios superbiæ, suscipiens ab illo maledictionem pro benedictione, & quidem satis cogrue. Nam dignus erat, & pro meritis acta res est, ut talis Rex talem Papam institueret, & ab eodem ipse coronam ignominiæ & sceptrum dedecoris susciperet.

ANNOTATA C. J.

a Quamvis Auctor opus hoc suum inscribat Chronicon, leges tamen chronologicas usquequaque non observavit. Quæ enim hic narrat post sententiam Papæ, de excommunicatione Henrici anno 1080 latam, quæ saltem est secunda & solenior ejus excommunicatio, non fuerunt gesta anno 1080, sed anno 1076 post excommunicationem Henrici primam, hebdomade 2 Quadragesimæ in synodo Romana promulgatam, postquam Henricus in conventu Wormatiensi 24 episcoporum suorum, Dominica in Septuagesima curaverat decerni de deponendo Papa. Exinde vero intellecta excommunicatione Papali de sua persona, fuit in Paschate Trajecti ad Rhenum, in episcopatu Willelmi; ubi hic diebus solennibus venenum, in conventu Wormatiensi conceptum, evomere consueverat pro concione contra Gregorium, ac vindice Deo exitum vitæ habuit, qui hic describitur. An tunc Henricus Trajecti conventum habuerit, impiumque decretum Wormatiense denuo publicari jusserit, cui & Virdunensis Tullensisque episcopiinterfuerint, aliunde non satis constat. Constat quidem ex Schafnaburgensi, Hermannum Metensem atque. Adalberonem Wirtsburgensem detrectasse sententiæ de depositione Papæ subscribere: sed id factum est Wormatiæ.

b De Theodorico episcopo Virdunensi mentio facta est capute præcedenti, & in Annotatis ad illud, d & e. Adhæsit plerumque schismaticis; in fine tamen vitæ adhortatione duorum religiosorum virorum, Gerardi & Gerberti, a Rudolfo S. Vitoni abbate, qui cum suis monachis per eumdem Theodoricum expulsus, tunc Divione exsulabat, ad eum missorum, pœnitens, & dum linguæ usum jam perdiderat, pœnitentiam per signa declarans, ab iisdem Ecclesiæ reconciliatus, sacramentaliter a delictis absolutus fuit, & continuo e vivis excessit quadragesimo tertio episcopatus sui anno; uti scribit Richardus de Wassebourg, archidiaconus Virdunensis in Antiquitatibus Gallo-belgicis, gallice impressis 1549. Obiit autem Theodoricus anno 1090.

c Pibo, a Gregorio Papa lib. 1 ep. 81 vocatus Poppo, episcopus Tullensis, apud Sammarthanos ab anno 1073 ad 1107.

d Willelmus Trajectensis ad Rhenum episcopusfuit ab anno 1054 ad 1076, quo vitam infelici fine clausit paulo post Pascha, quod tunc incidit in 27 Martii. Diem notat Joannes de Beka V Kal. Maii: Wilhelmus Heda obiisse scribit, mense Maio. De genere mortis ejus neuter meminit, uti nec de ardore ejus schismatico & debacchatione in Gregorium Papam. Quæ tamen officere non possunt veritati historiæ, hic & alibi a coævis scriptoribus (quales non fuerunt Beka & Heda) relatæ. Siluerint illi, ut parcerent honori episcopi sui. Rem faciunt indubitatam Lambertus Schafnaburgensis (qui & notat anno 1076, Willelmum brevi postquam Rex, exactis Paschalibus feriis, Trajecto discesserat; repente gravissima ægritudine correptum fuisse.) Bertholdus Canstantiensis, Chronicon Magdeburgense apud Meibomios, item Citicense Langii, ut prætermittam recentiores.

e Quia oratio imperfecta est, inserui per conjecturam hisce signis [ ] inclusa. An recte, judicet lector, aut rectius faciat.

f Imo MLXXX, die XV Octobris; ut habet Marianus Scotus & alii.

g Sequens annus Auctori nostro hic est 1080, quo vere coactum fuit conciliabulum Brixinense in Alpibus septimo Kalendas Julii, feria quinta, indictione tertia, quatuor propemodum mensibus ante commissum prælium, in quo Rudolfus cecidit.

h Legitur in textu Auctoris, grege; manifesto errore, pro Gregorio.

i Hujus Gebehardi sancti Acta illustravimus hic a pag. 145, ejusque epistolam ad Hermannum, de qua mox, integram subnexuimus.

k Hinc confirmatur, epistolam S. Gebehardi ad Hermannum Metensem episcopum contra schismaticos, quam paulo ante hic dedimus, scriptam fuisse anno 1081, uti ex ipsa epistola colligitur, in qua num. 44 insinuatur, scriptam esse anno sequente post conventum schismaticorum Brixinensem, qui certo convenerat anno 1080 mense Junio, tribus circiter mensibus post synodum legitimam Romanam, in qua Henricus cum suis solennissime excommunicatus & regno privatus fuerat per sententiam Gregorii synodalem, relatam pag. 187. Scripta namque fuit epistola, ut hinc intelligitur, post synodum ultimam illarum, quas Gregorius septennio celebraverat, quæ plane septima ejus synodus Romana est, eademque in qua damnatum solenniter Henricum fuisse diximus. Colligitur item, scriptam fuisse non diu post congressum publicum Saxonum ex una parte & asseclarum Henrici ex altera, ad discutiendum pacifice, ex utra parte justitia staret: quo de congressu Bruno in historia belli Saxonici anno suo ultimo, æræ vulgaris 1081, ait, convenisse ultra fluvium, qui Wisara dicitur, in silva Capuana, videlicet ex factione Henrici episcopos, Coloniensem, Trevirensem, Bavenbergensem, Spirensem, Trajectensem; ex parte vero Saxonum, Moguntinum, Magdaburgensem, Pathorbrunnensem, Hillinisheimensem. Tum adjungit idem auctor orationem, quam Gebehardus archiepiscopus Salisburgensis, qui a Saxonibus stabat, in congressu publice pronuntiavit; relatam a nobis in Præfatione Tengnagelii ad Epistolam Gebehardi pag 156. Alii Scriptores, Bertholdus Constantiensis, atque Abbas Urspergensis de congressu hoc, ad annum 1081 tacentes, loquuntur de simili congressu ad annum 1085. De quo Bertholdus quidem ita loquitur: Hermannus rex nativitatem Domini Goslare celebravit, ad quem Ostiensis episcopus, Gregorii Papæ legatus, post Epiphaniam pervenit, & colloquio interfuit, quod Saxones contra Henrici fautores condixerunt, ut hoc illis probarent, se jure Heinricum vitare ut excommunicatum. Quod & facto colloquio, decimo quinto die post Epiphaniam, firmissime probaverunt. Abbas vero Urspergensis congressum signat factum esse in Thuringia, loco qui Berchbach dicitur, in eoque ait perorasse pradictum Gebehardum Salishurgensem ex una parte, & Wicelonem Moguntinum ex altera. Hinc dubitari possit, scripseritne Gebehardus epistolam suam post congressum primum, an vero post secundum. Duos enim habitos fuisse, evincit auctoritas scriptorum. Mea quidem sententia fert, scriptam esse post primum congressum anno 1081, tum propter argumenta jam allata, tum quia in ipsa epistola num. 2 nominantur congressui interfuisse Coloniensis, Babembergensis, Spirensis episcopi, qui etiam nominantur a Brunone pro primo congressu: tum etiam quia in tota epistola nulla invenitur mentio rerum, post annum 1081 gestarum; nec nominatur uspiam Wicelo, qui in secundo congressu primas schismaticorum partes egit, post obitumSigefridi anno 1084 in Moguntinam sedem intrusus ab Henrico. Omitto alia, quia jam longior est Annotatio, quam oporteat esse.

l Scribit Ughellus, Mutinensem fuisse episcopum Herebertum ab anno 1054 ad 1094, eumque Henrici imperatoris partibus contra Gregorium VII nefarie accessisse; in cujus deinde gratiam anno 1083, cum Sigefrido Bononiensi, Cerviensique, aut (ut scribit Blondus) cum Tarvisino episcopis, in die Palmarum, in antipapam inauguravit Gebertum archiepiscopum Ravennatem, cui Clementis III fecere cognomen. In ordinatorem Wiberti antipapæ, episcopum Mutinensem Herebertum consentiunt quidem plerique scriptores, sociumque in ordinatione ei dant episcopum Ariminensem; qui tunc fuit, Obizzus seu Obizzo. Quos autem Ughellus hic nominat, Bononiensem & Cerviensem, Mutinensi conjungunt etiam Acta Gregorii Pontificalia, tomo 6 Maii pag. 153 producta. Noster Auctor Mutinensi adjutorem facit episcopum Aretinum; de quo cum alii taceant, suspicor errore librarii perperamscriptum esse, quod legens in autographo Arimin. inde formaverit Aretin.

m Ut habuerit ab antiquis temporibus Ostiensis episcopus istud privilegium consecrandi episcopum Romanum, eique etiam adstiterint Albanensis & Portuensis: non tamen ita necessarius illorum trium concursus ad consecrandum Papam fuit, ut absque illo legitima consecratio non foret, si modo alia impedimenta abessent. Res patet ex historia ecclesiastica, quæ docet, legitime consecratos fuisse Pontifices Romanos absque illis & a numero minori.

CAPUT IX.
Henricus Romam capit. Ejus ibi & Gregorii gesta. Ille expellitur; hic liberatur & Salernum tendit.

[Tentamina Wiberti] Defuncto per id temporis Lugdunensi archiepiscopo Gibuino a, cum varia quorumdam esset electio, domnus Hugo Diensis episcopus electione cleri & populi, auctoritate & præcepto Romani Pontificis in archiepiscopum Lugdunensem promotus est anno incarnationis Domini MLXXXII. Adhuc enim Romanæ urbi domnus Gregorius præerat, quamquam Wibertistarum jam esset facta conspiratio, non tamen promotio. Ubi vero & promotio ejus, execratione sua illa quasi auctorizata est, & judicatum est ab impiis & perjuris, hostili manu Romam aggrediendam, ut Papa, qui populi obsequio & amore cum gratia Dei protegebatur, cum injuria & dedecore a sede propelleretur: eo usque res devenit, ut Rex cum Papa suo, exercitu innumerabili fultus, Romam tenderet, & in itinere quotquot poterat ad adorandam statuam, & in ea imaginem bestiæ compellebat. Sed modo mirabili, quo plus ad explendam profanæ mentis vesaniam ferebatur, eo gravius dejiciebatur & dehonestabatur.

[120] [ad dejiciendum Papam Gregorium.] Aliquando enim magnum erat, si quis regium osculum merebatur; gratum, si quis vestigia Papæ oscularetur: nunc versa vice rerum, quicumque inventus fuisset, tenebatur, nec antea dimittebatur, nisi primo pedem paparelli illius oscularetur, & sic demum osculo Regis potiebatur; ut esset in ambobus æquipartita injuria: verum Regis tanto gravior, quanto hic, cujus pedibus inclinabatur, erat deterior. Quæ enim major esse potest insania, quam virum litteris apprime eruditum, disciplinis ecclesiasticis imbutum, sanctionis ecclesiasticæ non ignarum, tenentem in Ecclesia magnæ dignitatis & prælationis locum, ad tantam mentis devenire hebetudinem, ut contra Deum superbire incipiat, & locum celsitudinis, non in Ecclesia, sed extra Ecclesiam & supra Ecclesiam contra jus & fas appetens, illi assimilari omnino studeat, qui dixit, Ponam sedem meam ad Aquilonem, sedebo in monte testamenti, in lateribus Aquilonis, ascendam super altitudinem nubium, similis ero altissimo.

[121] [Episcopus Virdunensis redit ad vomitum.] Reversus inter hæc ab urbe Roma Rodulfus Abbas, venit Virdunum, & Virdunensi episcopo communionis gratiam a Papa reportans, absolutionem ejus, domno Metensi episcopo impositam, qui vices Papæ exequebatur, requirendam esse, satisfactione præmissa, insinuavit. Verum quia Wibertum execratum, & Regem obstinato animo Romam tendere jam fama vulgaverat, intumuit animus hominis, & quidquid egerat, quidquid damnaverat vili pendens, ad vomitum rediit, culpam non solum fateri non erubuit, quin potius gravioribus se vinculis peccati & pertinaciæ innodare non pertimuit. Nam subito per semetipsum absolutus, pontifex in vestitu sacerdotali apparuit, Missas celebravit, & quidquid illud est, quod sacerdotali officio convenit, quod eatenus caverat, implere non formidavit; in monasterio novo sanctæ Mariæ, quod ipse summo studio & cura extruxerat, reliquias introducens, aquam benedicens & aspergens, & singula episcopi officia complens.

[122] Exhinc orta sunt mala Israël. Anno enim ab incarnatione Domini MLXXXIV, [Henricus Romam capit.] Heinricus Romam veniens urbem cepit b, muros evertit, Gregorium Papam in turre Crescentis c muro clausit, suumque Papam in ecclesia sancti Petri sedere constituit, ut impleretur quod scriptum est: Cum videritis idolum abominationis stantem ubi non debet, qui legit, intelligat. Inter hæc Virdunensis fera, tota humanitatis facie eversa, hac illacque debacchabatur, ita ut omnis in eo religionis species immutaretur, & obsequium quod prius viris religiosis, qui tunc a Leodio confluxerant & ab aliis undique partibus, atque sub habitu monastico in cœnobiis suburbanis degebant, exhibuerat; verteret in arma furoris. Totus illi sermo de imperio Heinrici, de papatu Clementis erat: ita ut publice in ecclesiis nomen illius hæresiarchæ nefandi in canone recitari præciperet. Quod etiam faciebant reliqui episcopi Lotharingiæ, & Longobardiæ; exceptis perpaucis, qui magisterio Petri adhærebant: quorum vita cum esset sancta, pia, casta & Catholica, publica notabatur infamia, insana dicebatur & hæretica; non intelligentes illud Isidori dictum, quod noverit se a communione totius orbis separari, quicumque nomen Apostolici pro qualicumque dissensione in canone non recitaverit.

[123] Admiranda prorsus Dei omnipotentis miseratio, [Hinc licentius fur unt schismatici.] qui electos suos, etsi aliquando permittit concuti, non sinit tamen penitus labefactari. Non sufficiebat Sacerdotibus vel solos peccare, facti erant laqueus juvenum omnes, ut etiam absque synagogis facerent eos, qui non communicabant operibus eorum in communicando excommunicatis, in abjectione Gregorii, in assertione Wiberti. Jam vero si quis esset, qui Gregorio communicaret, hic publice convitiis appetebatur, hic hæreticus, destructor regni, assertor mali, qui nec vita dignus esset, qui publicæ indignationis offensam contraheret, perjurus, & quodam adinventitio nomine Paterinus dicebatur. Advenerant tempora periculosa, obnubilata erat facies Ecclesiæ, non agnoscebat quos genuerat filios, quia patiebatur infestos, nec ipsi matrem agnoscebant, quam cum multis & miris modis affligerent & insectarentur, vicem ejus dolere non noverant. Beati, qui in hac sanctæ Dei Ecclesiæ conculcatione non inquinaverunt vestimenta sua. Ambulabunt in albis, quia digni sunt. Nec mutabat pardus varietates suas, Heinricus scilicet nequitias suas. Quinimo Romæ positus, quotquot poterat minis, terroribus, blandimentis, promissis sibi conciliabat: bella, cædes, homicidia per se suosque faciens, & totis quibus poterat nisibus iniquitati favens, veritati resistens, & insuper suis litteras mittens, quibus se Romam obtinuisse, Papam dejecisse, & omnibus omnino prævaluisse mendaciter confingebat.

[124] [Mathildis comitissæ studium,] At vero Mathildis comitissa Romanæ Ecclesiæ filia, virilis animi constantiam tenens, tanto ei fortius resistebat, quanto magis hujus astutias, & Papæ innocentiam noverat. Sola enim tunc temporis inventa est inter feminas, quæ Regis potentiam aspernata sit, quæ calliditatibus ejus & potentiæ etiam bellico certamine obviaverit; ut merito nominetur virago, quæ virtute animi etiam viros præibat. Adesto, summe Deus, & Ecclesiæ tuæ regnum, & ecclesiasticæ constitutionis robur, quod Spiritu sancto suo ordinante firmaveras, non patiaris de culmine gloriæ suæ dilabi, nec sinas tantis subjacere periculis. Hæc est mulier illa, de qua ab obtrectatoribus fidei & conculcatoribus veritatis crimen incestus sancto Pontifici objiciebatur. Cui si deessent meritorum laudes, hoc solum satis eam commendabilem redderet, quod cum tali viro, dum exprobratur, dum convicia suscipit, dum improperia audit, approbatur, honoratur, laudatur. Quæ enim, ut hæc pro Romana decertavit Ecclesia? Quot & quanta passa est, ut illa debita libertate frueretur? Extant ad eam plures epistolæ Papæ, quarum hic unam non pigebit inserere; ut agnoscatur, qua sibi invicem unione connectantur, ut omne os loqui iniqua volentium obstruatur, & ut benevoli instruantur, & maliloqui erubescant & confundatur.

[125] [& Gregorii ad illam epistola paterna,] Gregorius episcopus servus servorum Dei, dilectæ in Christo filiæ Mathildi salutem & Apostolicam benedictionem. Quanta sit mihi cura quantaque solicitudo de te tuaque salute, ipse solus qui cordis arcana rimatur, intelligit, & multo melius me ipso cognoscit. Tu tamen si pensare non negligis, ut reor animadvertes, quia pro tantis me tui curam habere oportet, pro quantis te caritatis studiis detinui, ne illos desereres, utque solius saluti animæ invigilares. Caritas enim, ut sæpe dixi, & dicam, sequens cælestem tubam, non quærit quæ sua sunt. Sed quia inter cetera, quæ tibi contra mundi principem, favente Deo, arma contuli, quod potissimum est, ut corpus Dominicum acciperes indicavi, & ut certæ fiduciæ matris Domini te omnino committeres, præcepi: quid inde beatus Ambrosius, videlicet de sumendo corpore & sanguine Domini dicat, his in litteris intimavi. Ait enim in libro 4 de Sacramentis inter cetera. Si mortem Domini annuntiamus, annuntiamus remissionem peccatorum. Si quotiescumque funditur sanguis Domini, in remissionem peccatorum funditur; debeo illum semper accipere, ut semper mihi peccata dimittantur. Qui semper pecco, semper debeo habere medicinam.

[126] [qui Romæ obseßus, liberatur] Gregorius igitur in turre Crescentis muro clausus, legatos misit ad Robertum Apuliæ ducem, qui tunc forte classe instructa mare transire parabat, ut veniret & obsidionem solveret. Erat tunc forte Romæ abbas Divionensis d, Domino Papæ per omnia fidelissimus, quem pro ingenita sibi bonitate & obedientia debita beato Petro, dulcissimo amplectebatur affectu, adeo ut concaptivum suum eum vocaret, quia non eum movebant salutis pericula pro justitia suscepta. Hunc ergo ad evocandum Ducem cum quibusdam cardinalibus misit. Qui obedientiam non segniter executus, Principem adduxit & data urbi obsidione patefactoque ingressu, Rege fugato, Papa liberatur, & ad Lateranense palatium cum gloria reducitur. [& Salernum tendit.] At quia Normannorum instabilitas, urbe capta & prædæ data, multa mala perpetraverat, nobilium Romanorum filias stuprando, & nocentes pariter innocentesque pari pœna affligendo, nullumque modum, uti victoribus mos est, in rapina, crudelitate, direptione habendo: veritus ne Duce recedente infidelitas Romana exagitata, recrudesceret & quos antea habuerat, quasi fidos amicos, pateretur infidos, cedendum tempori arbitratus, Salernum se contulit.

[127] Rex vero, hoste adventante, fugæ præsidium requirens, [Henricus cum suis Roma fugatur,] sigillum Domini Papæ, quod furto subripuerat, secum tulit, & Portuensem, quia olim familiaris Papæ fuerat, sibi conciliatum, secum duxit. Wibertus vero & ipse aufugit. Quamobrem verita Mathildis, ne simplices quique astutia Regis, specie sigilli deciperentur, prævenit malitiam illius, mittens litteras fidelibus in hæc verba. Mathildis Dei gratia, siquid est, omnibus fidelibus in Teuthonicorum regno commorantibus salutem. Notum vobis facimus, [auserens sigillum Papæ.] quod Heinricus falsus Rex, furto subripuit sigillum domini Papæ Gregorii. Unde si quid audieritis, quod discordet a nostra legatione, falsum arbitramini, neque mendaciis ejus acquiescatis. Præterea episcopum Portuensem secum ducit, quoniam olim fuit familiaris Domini Papæ. Si igitur aliquid vobiscum vel contra vos per eum vult operari, eum falsum testem nolite dubitare. Nulli umquam credatis, qui aliter quam nos, dicere audebit. Sciatis domnum Papam jam recuperasse Sutrium atque Nepe. Barrabas latro, id est Heinrici Papa, ipse quoquc aufugit Valete & de insidiis Heinrici cauti estote.

[128] Igitur summo Pontifice ab urbe discedente, ejus comitatui Abbas Divionensis non defuit. [Jarento abbas Divionen. comitatur Papam,] Verum die quadam exercitu ultra quam speraverat, summo diluculo progresso, cum ipse cum sociis celer subsequeretur, calonum turbam offendit, qui extrema hostium sequentes mira agilitate currendi, ignaros doli & fraudis trucidabant, quorum nequitiam Abbas, ut expertus in talibus, agnoscens & præcavens, socios iter accelerare præmonuit. Verum illis propere abeuntibus, cum post terga subdole clamaretur ab impiis, non esse eam viam, quæ præeuntium vestigia sequeretur, se viam scire, & paratos ostendere, si expectarentur. Abbate contradicente & dolos eorum manifestante, frater qui comitabatur, Walterius nomine, substitit & ultra votum omnium viam ab eis quærebat: a quibus mox peremptus, viam universæ carnis ingressus est.

[129] Quod & ita contigit. Cum enim accelerantem præstolamur e, emissa lanceola in eum dirigitur. [& monachum socium suum videt oscidi,] Sed dum tarde sibi providet & ictum devitare gestit, vulnus letale suscepit. Et dum ex dolore ictus gradum accelerat, Abbatem subsequutus, supra pectus ejus capite reclinato, vitali spiritu deficiente corruit, & deficiens mortuus est. Cui illud obfuisse credimus, quia partibus Papæ justis & sanctis aversabatur, nec corrigi poterat, cum sæpius objurgaretur. Parcat ei omnipotens Deus & tribuat, ut ultio præsens & peccatorum veniam & æternitatis ei pariat mansionem. Illo ergo ruente, non destitit malorum improbitas a persequendo, donec bestia, quæ sarcinas ferebat remanente, inveniret, quo Romana avaritia cupiditatis ingenitæ frena laxaret, sicque malitia eorum propter sarcinas interrupta est.

[130] [summo suo cum dolore;] Intueamur nunc fluctuantem & æstuantem animum Patris de morte filii; & cogitemus, quæ potuit consolatio dolori illius mederi. Apud exteras gentes positus, duobus tantum sociis & hoc tertio fultus, quid putamus cordi ejus accesserit? qui cogitationum fluctus, qui perturbationum impetus, qui dolorum gemitus, quæ suspiria, quæ mentis anxietas; cum perderet socium socius, filium pater, magister discipulum, & non solum insalutatum dimitteret, quin etiam ruentem, deficientem, morientem respicere non auderet, nec humanitati officia pia persolvere? O qui patres estis, qui affectum filiorum corde tenetis, attendite & videte, quis patris hujus dolor extiterit, qui filium dum putat vivum & vegetum, innocenter ante se videt mactatum. In morte filii pater passus est. Qui habet amicum carissimum, & eum cogitat moriturum, scit quid pater passus sit, licet majora passus sit, quam aliquis amicus de amico excogitare possit. Multum enim distat inter id quod somniamus, & quæ oculis præsentialiter videmus; sic permaxima est differentia inter cogitatum & actum.

[131] [quem Papa, ut potuit, detersit;] Venit ergo tandem Abbas ad socios, & osculato pede Papæ, cum vultus mentem indicaret, dolorem cordis aperuit. Papa vero directis militibus cum armorum apparatu, auctores tanti sceleris persequi & corpus exanimati fratris ad se præcepit deportari. Quod inventum est omni veste spoliatum, & in suo sanguine volutatum, sicque a quodam clerico de sociis, in Papæ præsentia perlatum: qui benigno ut erat animo compatiens, pluviali suo, quo indutus erat, corpus fratris operiens, & absolutionem ei faciens, missam pro defuncto cecinit, & sic terræ quod suum erat restituit, multum consolatus Abbatem, ut voluntati Dei sui * concordaret, judicia ejus esse occulta, numquam tamen injusta. Confortatus est autem spiritus illius in Domino, & cum omnia perdidisset, non ad iracundiam provocatus est neque stultum quid contra Deum locutus est.

[132] Cogitabat vero Papa mitissimus, eum penes se retinere diebus vitæ suæ: [ipsumque dimittit legatum in Lusitaniam.] sed quia idem anxiabatur, jam per annum integrum commissos sibi fratres & filios se non vidisse, licet doleret, illos non ut decuerat f, eum a se dimisisse: videns animum ejus in hoc esse, ut fratres visitaret, dimisit eum imposita ei legatione Colimbriæ, dans litteras ad Sisenandum principem præfatæ provinciæ g, ut ei tamquam alteri sibi crederet. Misit etiam per eum, & per Petrum Igneum, & per principem Salernitanum, Gisulfum h nomine, quos Cluniacum mittebat, litteras i omnibus fidelibus, in quibus & calamitatis sanctæ Romanæ Ecclesiæ causam, & cur tanta passus sit, quamobrem ad hæc patienda adductus sit, breviter dilucidavit, & ut sui misererentur admonuit in hæc verba.

ANNOTATA C. J.

a De Gebuino scribit Auctor noster pag. 199 & seq. quod fuerit vir morum probitate venustus, quodque ex archidiacono Lingonensi in concilio Æduensi præfectus sit Lugdunensi ecclesiæ anno 1077, ibidemque consecratus ab episcopo Diensi Apostolico legato die XV Kal. Octobris. Idem a Gregorio Papa biennio post declaratus & confirmatus fuit pro se suisque successoribus, in ecclesia Lugdunensi legitime institutis, Primas Galliæ seu quatuor provinciarum, Lugdunensis videlicet, cui præerat ipse, Rotomagensis, Turonensis & Senonensis; uti explicat Gregorius, ep. 34 libri 6. Obut Gebuinus 1082 die 16 Apr. vel ut alii volunt 17 Maii, successorem nactus Hugonem, a quo ipse consecratus fuerat, ut alibi diximus.

b Postquam id, jam ab anno 1081 cum armatamanu in Italiam transgressus, triennio integro frustra tentaverat.

c Quæ turris, ipsum est, & nominatur hic a Bertholdo Constantiensi, Castellum S. Angeli, aliis atque aliis nominibus olim nominatum, Moles Adriani, nempe Ælii imperatoris, qui illud sibi mausoleum struxerat; Turris & Castellum Crescentii qui vir potens Romæ seculo decimo exeunte, adjectis munitionibus, ibidem exercebat tyrannidem in Romanos, ab Ottone III imperatore demum expugnatus & necari jussus; item Domus Theodorici &c. Nunc vulgo Castel sancto Angelo.

d Jarento nomine, successor Alberonis, de quo diximus ad cap. 7 Annot. n. Jarentonis primordia ætatis, ingressum in monasterium, electionem in abbatem S. Benigni Divionensis, in concilio Æduensi, & consecrationem, XV Kal. Octobris anno 1077 factam, describit Auctor noster in eodem suo chronico pag. 195 & 199, ac deinde sæpius cum laude ejusdem meminit.

e Hinc colligi possit, Auctorem nostrum tunc etiam in comitatu Jarentonis Divionensis abbatispræsentem fuisse.

f Legebatur, decreverat. Supposui decuerat, & sensus est clarus: confirmatur que talis lectio ex infra dicendis num. 138, ubi Abbas, Divionem reversus, dicitur monachos, quos in discessu suo passus fuerat infestos, invenisse toto sibi corde substratos.

g Scribit Garibayus tomo 2 pag. 4, Ferdinandum I Castellæ regem anno Christi 1039, erepta Mauris Conimbrica, præfecisse ei nobilem virum Sisenandum, qui verosimiliter post annos quadraginta adhuc idem erat, ad quem Papa hanc legationem destinavit.

h Citavi pag. 169, annot. f, epistolam Gregorii ad hunc ipsum Gisulfum principem Salernitanum, qua illi nuntiat electionem sui in Papam ipso die quo electus fuit. Is anno sequenti 1074, circiter 320 dominationis suæ, per Robertum Normannum Apuliæ ducem, capto Salerno, principatu exutus, se Romam receperit. Certe carus Gregorio fuit, in cujus epistola hic mirifice commendatur, æque ac alter legationis socius Petrus Albanensis episcopus, a fidelitate erga S. Petrum & EcclesiamRomanam, a quorum desensione nec timore nec spe lucri umquam potuit avelli.

i Hanc legationem & litteras anno 1084, fugato jam per Robertum ducem Henrico, adhuc Romæ existens expedivit in Galliam & alias similes in Germaniam, uti clare indicat Bertoldus ad annum citatum: Dominus Papa collecta synodo iterum sententiam anathematis in Guibertum hæresiarcham & Henricum & omnes eorum fautores promulgavit (quod & infesto S. Joannis Baptistæ præterito dudum Romæ fecit, cum Henricus adhuc ibi moraretur.) Hanc sententiam legati sedis Apostolicæ, videlicet Petrus Albanensis episcopus in Francia; Otto Ostiensis episcopus in terra Teutonicorum usquequaque divulgarunt. Nescio an epistola extet alibi.

* suam

CAPUT X.
Epistola Gregorii ad omnes fideles, ejusque Gesta ultima Salerni, monita suis data, & obitus.

[Scribit in Gallias;] Gregorius Episcopus servus servorum Dei, omnibus in Christo fidelibus, Apostolicam sedem revera diligentibus, salutem & Apostolicam benedictionem. Pervenit, fratres charissimi, pervenit, ut æstimamus, ad notitiam vestram, quia nostro tempore innovatum est, quod in Psalmo, inquirendo dicitur; Quare fremuerunt gentes & populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terræ & principes convenerunt in unum adversus Dominum & adversus Christum ejus. Principes enim gentium, & principes sacerdotum cum magna multitudine convenerunt in unum adversus Christum omnipotentis Dei filium, & adversus Apostolum ejus Petrum, ut Christianam religionem extinguerent, & hæreticam pravitatem propagarent. Sed Deo miserante illos, [quod in persecutionibus] qui confidunt in Domino, nullo terrore, nullaque credulitate, * vel mundanæ gloriæ promissione ad suam potuerunt deflectere impietatem. Pro nulla quippe alia qualibet ratione contra nos inique conspirantes, manus erexerunt, nisi quia periculum sanctæ Ecclesiæ noluimus silentio præterire, & hos qui eamdem sponsam Dei non erubescunt, in servitutem redigere. In omnibus enim terris licet etiam pauperculis mulierculis suæ patriæ lege suaque voluntate virum accipere legitime; sanctæ vero Ecclesiæ, quæ est sponsa Dei & mater nostra, non licet, secundum impiorum votum & detestabilem consuetudinem, divina lege propriaque voluntate suo sponso legaliter in terris adhærere. Non enim pati debemus, ut filii sanctæ Ecclesiæ hæreticis, adulteris & invasoribus, quasi patribus subjiciantur, atque ab eis velut adulterina infamia notentur.

[134] [non cesset clamare ad Dominum,] Hinc multa mala, diversa pericula, & inaudita crudelitatis scelera, qualiter sint exorta, a nostris legatis luce clarius veraque relatione potestis addiscere, & si revera doletis & contristamini, de ruina Christianæ religionis & confusione, eique vultis manum præbere adjutorii, intrinsecus certo tacti dolore, ab eisdem instrui satis potestis. Sunt enim B. Petro fidelissimi, & inter primos domus ejus unusquisque in suo ordine adnumerati, qui nullo terrore, nullaque temporalium rerum promissione potuerunt in aliquo ab ejus fidelitate & defensione avelli & a gremio sanctæ matris Ecclesiæ separari. Sed quia, sicut novit vestra fraternitas, licet indigno & peccatori divinitus per Prophetam dicitur; Super montem excelsum, & reliqua. Et iterum, Clama ne cesses; velim nolim, omni postposita verecundia, timore quoque vel alicujus terreno amore, euangelizo, clamo, clamo & iterum clamo, & adnuncio vobis, quia Christiana Religio & vera fides, quam filius Dei de cælo veniens, per patres nostros nos docuit, in secularem versa pravam consuetudinem, heu! proh dolor! ad nihilum pene devenit, & immutato antiquo colore cecidit, non solum in diaboli, verum etiam in Judæorum, Saracenorum atque Paganorum derisionem.

[135] Illi enim leges suas, licet hoc tempore ad nullam animarum salutem utiles, [dum Ecclesia ejus hostiliter opprimitur,] nullisque miraculis, sicut lex nostra æterni Regis frequenti attestatione clarificatas & corroboratas, prout credunt, observant. Nos autem, seculi inebriati amore & vana decepti ambitione, omni religione & honestate, cupiditati atque superbiæ postpositis, exleges & quasi fatui videmur, quia præsentis vitæ & futuræ salutem & honorem, sicut patres nostri, non habemus, nec etiam sicut oportet speramus. Et, si sunt aliqui, licet rarissimi, qui Deum timeant, pro se utcumque, non pro communi fratrum salute decertant prompta voluntate. Qui vel quoti sunt, qui pro timore vel amore omnipotentis Dei, in quo vivimus, movemur & sumus, tantum desudent, vel usque ad mortem laborent; quantum seculares milites pro Dominis suis vel etiam pro amicis & subditis? Ecce multa millia hominum secularium pro Dominis suis, quotidie currunt in mortem, pro cælesti vero Deo & Redemptore nostro non solum in mortem non currunt, verum etiam quorumdam hominum inimicitias subire contemnunt. Et, si sunt aliqui, imo Deo miserante sunt, licet perpaucissimi, qui in faciem impiis usque ad mortem resistere pro amore Christianæ legis contendunt, non solum a fratribus, ut dignum est, non adjuvantur, sed etiam imprudentes & minus discreti, ut dementes, habentur.

[136] Sed quia hæc & his similia specialiter imminent nobis, [quia peccatis populi ipse mederi voluit;] ut vobis indicemus, quatenus Deo largiente vitia possimus a cordibus fratrum avellere, & virtutes in eis plantare; rogamus & obsecramus in Domino Jesu, qui nos sua morte redemit, ut tribulationes & angustias, quas patimur ab inimicis Christianæ religionis, cur & qualiter patiamur, diligenter investigando intelligatis. Ex quo enim dispositione divina mater Ecclesia in throno Apostolico me valde indignum, & Deo teste invitum collocavit, summopere procuravi, ut sancta Ecclesia sponsa Dei, domina & mater nostra, ad proprium rediens decus, libera, casta & Catholica permaneret. Sed quia hosti antiquo hæc omnino displicent, armavit contra nos membra sua, ut omnia in contrarium verteret: ideo in nos, imo in Apostolicam sedem, tanta fecit, quanta facere a tempore Constantini Magni imperatoris nequivit. Nec valde mirum, quia quanto plus Antichristi tempus appropinquat, tanto amplius Christianam religionem extinguere decertat.

[137] [& opem fidelium implorat.] Nunc autem fratres mei carissimi, diligenter quæ vobis dico audite. Omnes, qui in toto orbe, Christiano censentur nomine, & Christianam fidem vere cognoscunt; sciunt & credunt, B. Petrum Apostolorum Principem, esse omnium Christianorum patrem, & primum post Christum pastorem, sanctamque Romanam Ecclesiam, omnium ecclesiarum matrem & magistram. Si ergo hoc creditis & indubitanter tenetis, rogo vos, & præcipio ego qualiscumque frater & indignus magister vester, per omnipotentem Deum, adjuvate & succurrite prædicto Patri vestro & Matri, si per eos absolutionem omnium peccatorum & benedictionem atque gratiam in hoc seculo & in futuro habere desideratis. Omnipotens Deus a quo bona cuncta procedunt, mentem vestram semper illuminet eamque sua dilectione ac proximi fœcundet, ut mereamini præfatum Patrem vestrum & Matrem certa devotione debitores vobis facere, & ad eorum societatem, sine verecundia pervenire. Amen a.

[138] [Abbas Divionensis suos visitat,] Abbas igitur Divionensis cum Petro Igneo & Principe Salernitano apud Salernitanam urbem mare ingressi, quia per terram ire propter discursantium hostium impetus pertimescebant, longa navigatione pertæsi, tandem applicuerunt apud S. Ægidium b, ubi diversis curarum æstibus cœpit mens ejus anxiari, utrum sicut Papa præceperat, iret recto tramite Colimbriam, an visitaret filios, quos jam emenso anno non viderat. Ei itaque fluctuanti providit respectus pietatis divinæ, inspirans cordi illius, ut postposita omni dubietate fratres & filios visitaret, quod & fecit, nec eum fecisse pœnituit. Nam nisi hoc fecisset, fortasse rediens a Colimbria, vix invenisset quos visitaret. [& obsequen. tes invenit.] Perdidisset etiam tantam frugem filiationis, quantam eo anno suscepit, cujus tanta extitit multiplicatio, ut merito debeat Divionensis ecclesia annum ipsum meliori numerare lapillo. Venit ergo Divionem, & quos in discessu suo passus fuerat infestos, invenit toto sibi corde substratos. Invenit etiam scissam in aliquibus cordibus caritatem, quæ sanavit prout potuit & Dominus dedit. Nondum multum temporis fluxerat, cum audita dissensione inter Virdunensem episcopum & religiosos quosdam, qui in eadem urbe in cœnobiis suburbanis degebant, quibus contrarium erat, Wiberto & eis, qui Wibertistis communicabant, subesse; Bertiniacum c se contulit, præstolans & præcavens, si forte cum gratia Dei fratres illos posset venari, ut ad se confugerent, ubi in innocentia & quiete modesti spiritus Deo libere servire valerent. Verum de his hæc interim dicta sint.

[139] [Papæ gestæ laudabilia Salerni] Igitur Papa Salernum veniens, ibidem remansit, Deo devote serviens, & in tribulationibus, quæ increverant super eum, gratias agens: confortabatur autem in Domino, & prosperabatur in spiritu; quia sicut omnia adversa habet, qui sibi displicet; ita & quem non remordet conscientia simplex, pura, & lucida, nullo bono indiget. Rememorabatur prædecessorum suorum Romanorum Pontificum, Gregorii, Leonis, & aliorum, qui quanto perfectiores in via Dei fuerunt, tanto a Romanis gravius insectati sunt, & ideo digni inventi sunt. Simplex oculus corpus reddebat lucidissimum. Incedebat securus per justitiæ semitas, cui testimonium perhibebat conscientia, quod pro defensione veritatis patiebatur; ideo non tribulabatur. Videbat, & solicitus secum retractabat, quia si Papa cum Deo esse vult, pauper & inops efficietur; qui autem volet esse cum seculo, ut quærat quæ sua sunt, non quæ Jesu, a Simonia manum non cohibeat, iniquitati faveat, non æquitati, congregandis pecuniis inhiet; hic ditabitur opibus & superabundabit. Ideo pauperiem Christi, non habentis in corde pravorum ubi caput reclinet, tanto magis appetebat, quanto mammonæ furentis & illicientis fallaces & non veras aspernabatur divitias. Adstringebatur enim in utroque humero velamine superhumeralis, qui contra adversa & prospera virtutum semper ornamento muniebatur, & ad sola quæ anteriora sunt, nitens, in nullo delectationis infimæ latere flectebatur.

[140] Jam autem tempus adest, ut resolutionis ejus series referatur, [Prædicit diem obitus sui,] & quo fine ad Dominum suum, pro quo tanta passus est, migraverit, oratio brevis nec tædiosa prosequatur. Re enim vera finis ejus laus Domini est, quia si omnibus in fine canitur, cum consummata vita ejus tota sit, apud Deum gratiarum actio; ipsa ejusdem consummatio perennis est in laudibus Dei jubilatio. Sciens ergo imminere diem vocationis suæ, longe ante convocatis cardinalibus, episcopis & ceteris concaptivis, diem obitus sui prædixit, consummatisque omnibus ecclesiasticæ institutionis officiis, XV Kal. Junii prædictos fratres sub districti judicii interminatione & sanctæ obedientiæ præcepto constrinxit; [monetque, non recipi Henricum in Ecclesiam,] ut si qua in se corrigenda deprehendissent, nullatenus tacere præsumerent. Quibus collaudantibus & vitæ conversationem & disciplinam, doctrinæ sanctæ morumque institutionem, & secundum scientiam sancti zeli fervorem; compulit eos Apostolica auctoritate singillatim sibi dexteras dare, promittentes, quod hæreticum illum invasorem Sanctæ & Apostolicæ Ecclesiæ, [nisi vere pœnitentem;] numquam reciperent; nisi forte canonice resipiscens, puram confessionem cardinalibus episcopis offerret, nudatus omni ecclesiastici ordinis dignitate; contestans & affirmans, omnes simul in perpetuum condemnandos, quicumque communicare præsumpsissent Heinrico archipiratæ usurpatori imperii, nisi deposita dignitate regni secundum præceptum eorum & reliquorum religiosorum in Teuthonico regno commorantium condignam pœnitentiam ageret.

[141] Deinde confirmavit vicem suam potestatemque ligandi & solvendi omnibus vicariis suis, [vicesque suas suis Vicariis confirmans,] sicut ipse per orbem constituerat, ut quos ipse ligaverat, ipsi post condignam satisfactionem absolverent secundum Apostolicæ fidei normam; non sicut quidam, se ipsos fallentes, errantes & alios in errorem trahentes, confingunt, quod omnes excommunicatos indiscrete absolveret d, acsi posset vivificare eos, qui non vivunt. Deinde quod vanitas ipsa per multa regna dissiparetur, divina inspiratione cognovit & prædixit. Demum absolvit omnes, [moritur 1085.] qui in fide ista, quæ per illum innotuit, usque ad finem perseveraverint, ab omnibus peccatis suis, & sic spiritum Creatori tradens, anno ab Incarnatione Domini MLXXXV obiit, martyr & confessor.

ANNOTATA C. J.

a Jam dixi in Annot. ultima ad caput 9, hanc epistolam fuisse scriptam a Gregorio, adhuc Romæ commorante anno 1084, antequam proficisceretur Salernum; missamque esse in Gallias per Petrum Albanensem episcopum, uti scripsit Bertoldus; cui socium Noster adjungit Gisulfum principem Salernitanum.

b Ad dextram Rhodani ripam, a quo oppidum seu fanum S. Ægidii vix tribus M. P. distat, vulgo S. Gille dictum.

c Intelligo monasterium S. Bertini, ab ipso fundatore & primo abbate suo sic dictum, olim a loco Sithieu, Sithiense appellatum; ubi nunc civitas Audomaropolitana, in eaque monasterium: nisi forte aliud monasterium S. Bertini intellexeritAuctor, quod fuit olim in Diœcesi Noviomensi, in Decanatu Calniaci, teste Claudio Roberto; nunc autem desierit; quandoquidem Sammarthani ejus non meminerunt.

d [An Papa moribundus] Patent hinc mendacia schismaticorum, qui jam tum finxerant, quod Gregorius sub finem vitæ, quasi pœnitens excommunicationum a se factarum, omnes excommunicatos indiscriminatim, etiam Henricum cum asseclis suis absolverit; aut ut Sigebertus ex adoptiva charta scribit, quod dimiserit ac dissolverit vincula omnium bannorum suorum Imperatori & omni populo Christiano, vivis & defunctis, clericis & laicis; & jusserit suos abire de domo Deoderici seu Theodorici (quod est castellum sancti Angeli) & amicos Imperatoris ascendere. Similia blaterant hodiedum qui ab Ecclesia Catholica Romana dudum recesserunt periculo animæ sua æterno. Verum, quod ad Gregorii factum attinet, de quo hic; solus Auctor noster (etiamsi alia deessent argumenta) abunde refutat dicteria schismaticorum simplici relatione sua, dum Gregorium, in extremo vitæ termino constitutum, ait, [Henricum imp.] obtestatum esse Cardinales & Apostolica auctoritate eos singillatim compulisse, sibi ut dexteras darent, promitterentque, quod hæreticum illum sanctæ & Apostolicæ Ecclesiæ invasorem Henricum, numquam reciperent, nisi forte canonice resipiscens &c. contestatumque, insuper affirmasse, omnes simul in perpetuum condemnandos quicumque communicare præsumpsissent eidem Henrico, usurpatori Imperii, nisi &c. Denique, confirmasse vicem suam potestatemque ligandi & solvendi omnibus Vicariis suis, ut quos ipse ligaverat, ipsi post condignam pœnitentiam (non ante) absolverent secundum Apostolicæ fidei normam. Interim ipsemet, uti finxerunt schismatici, eodem tempore omnes excommunicatos indiscriminatim absolvit. Credant posteri, qui eadem cæcitate laborant, si possint. Sigebertus ipse quæ scripsit hac de re, suo nomine vulgare non ausus, relata morte Gregorii, subdit: De hoc ita scriptum reperi. Quale scriptum? Quid Sigeberte, qui vivebas & provectæ ætatis eras, [absolverit excommunicatione] quando Gregorius obiit, & historicus & vir ceteroquin multa scientia præditus; cur sententiam propriam non protulisti, sed miserabile & inconcinnum adoptasti scriptum, quod ingenii tui acumen reprobasset, nisi amicus Cæsaris usque ad aras fuisses? Quale scriptum? Nescio cujus sine nomine auctoris, qui ex uno Cardinali intellexerit secreta quæ vulgat. Unum namque, ait, de duodecim Cardinalibus, quem multum diligebat præ ceteris, ad se vocavit Papa. Cur unum tantum vocavit ex duodecim Cardinalibus qui aderant, si vere voluit absolvi Imperatorem excommunicatione? Coram omnibus Cardinalibus in publica synodo excommunicationis sententiam tulerat: oportebat igitur saltem coram pluribus illam revocare, ut constaret revocatam esse; quod sciebat, uni soli, talia dicenti, prudenter credi non posse. Nec magis credi potest, quod Salerni existens morti proximus, jusserit suos abire de domo Theodorici & amicos Imperatoris ascendere. Omitto alias falsitatis notas. Recte notavit Auctor noster, quod Papa non potuerit vivificare eos, qui non vivebant, nullo præmisso pœnitentiæ signo.

* melius crudelitate

ADMONITIO BREVIS.
De die obitus Alexandri Papæ II.

Guidus Marramaldus, Ord. Prædicatorum, Neapoli in Italia (B.)

AUCTORE C. J.

[Alexander Papa 2 obiit die 21 Aprilis hora vespertina,] Morari tantisper debeo lectorem, antequam hinc transeam ad alia. Meminerit, ad caput I horum Actorum, Annot. f, disputatum esse de die, qua Alexander Papa, Gregorii decessor, obierit; & dixi, obiisse XXI Aprilis, eademque die Gregorium populariter sic electum fuisse, ut ipse eadem die scripserit etiam litteras de sua electione ad Desiderium abbatem Casinensem, itemque ad Gisulfum principem Salernitanum. Hoc posito principio & rite probato, intuli, aberrasse Labbeum, qui obitum Alexandri consignat die XXII Aprilis; & Papebrochium, qui maluit signare diem XX. Opinionem priorem probare nequeo; posteriorem salvare nunc utcumque possum, idque (quod mireris) ex fallacissimo ceteroquin ac mendacissimo scriptore. Bennonem intelligo, hominem turpiter schismaticum, & Gregorii Papæ VII Romanæque Ecclesiæ insensissimum hostem. Illum tamen hic in re indifferenti, designando horam diei qua mortuus sit Alexander, mentirivoluisse absque spe ullius in rem suam utilitatis, vix credidero. Scribit igitur: Alexandro Papa juxta vespertinam horam defuncto, eadem die…electus est Gregorius.

[2] [quæ fuit Italis Dominica] Electum fuisse Gregorium die XXI Aprilis, quæ tunc fuit Dominica, demonstravi in citata Annot. f, ex ipsiusmet Gregorii litteris non unis. Qua igitur diei istius hora obiit Alexander, ut eadem die eligi Gregorius & litteras de electione sua scribere ad Desiderium & Gisulfum potuerit? Ait Benno (quod nemo alius tam distincte expressit) obiisse juxta horam vespertinam. Videlicet quæ Dominicam diem præcessit, non quæ illam consecuta est. Ut mysterium capias, nosse oportet consuetudinem Italorum singularem dividendi & inchoandi dies aliter, quam faciunt reliquæ nationes communiter. Ipsi namque computant diem E. G. XXI Aprilis ab occasu solis præcedentis, ita ut, si dies illa sit Dominica, initium habeat a vespere Sabbati; ac desinat cum occasu solis ejusdem Dominicæ; succedente mox die XXII. Igitur hora vespertina, qua obiit Alexander, Italis fuit dies XXI Aprilis, & Dominica; aliisvero nationibus, initium dierum a media nocte sumentibus, [aliis Sabbatum & 20 Apr.] fuit dies XX Aprilis & Sabbatum. Atque hoc modo intellecta Papebrochii sententia, recte scripsit, magis ex conjectura, quam ex auctoritate antiquorum scriptorum, obiisse Alexandrum die XX Aprilis (quota vere fuit secundum nationes Transalpinas) ac tertia die, quæ fuit XXII Aprilis, sepulturæ mandatum fuisse. Plura de hoc argumento seu ratione computandi atque inchoandi dies, apud Italos ac Transalpinos diversa, disputavi ad Acta B. Aloysii Gonzagæ tom. 4 Junii pag. 855 ex occasione, quod in vita legatur, illum obiisse hora fere tertia post occasum solis, quam horam Itali more suo referunt ad diem sequentem; Transalpini vero ad diem antecedentem. Et in casu, Italis obiit Aloysius die XXI Junii, quo & colitur annuatim; Transalpinis autem censetur obiisse XX ejusdem mensis.

[Ad Diem XVII]

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 278 subnecte Actis Sanctorum Nicandri & Marciani Martyrum, quæ sequuntur.

DISQUISITIO
De SS. Nicandro & Marciano in Ægypto passis. Item de illorum Synonymis, Venafri & Atinæ in Latio dudum cultis.

Nicander, Martyr Atinæ & Venafri in Italia (S.)
Marcianus, Martyr Atinæ & Venafri in Italia (S.)
Daria uxor Nicandri Martyr Atinæ & Venafri in Italia (S.)
Pasicrates, Martyr Atinæ & Venafri in Italia (S.)

AUCTORE C. J.

[An SS. Nicander & Marcianus martyres,] Ut hoc loco de præmissis martyribus dicam aliquid, quodammodo me compellit collega noster Jo Bapt. Sollerius in suo Usuardo, cujus Martyrologium conatus est primævæ puriti restituere ex varia supellectile litteraria, quam illa de re habemus. Remittitenim ille in Observationibus suis die V Junii (ubi textus Usuardi sic habet: Apud Ægyptum. Natalis Sanctorum Martyrum Marciani, Nicandri & Appollonii, quorum gesta habentur,) mittit ibi, inquam, lectorem ad Supplementum Junii ejusque diem XVII, tamquam majorem in quæstione difficili, de qua illic agendum indicat, [die 5 Aprilis] lucem a me accepturum. Vereor ego, ut id mearum partium sit exequi pro merito, ubi jam viri plures eruditi operam suam collocarunt, alii alia censentes. Scripsit Henschenius in Prætermissis ad diem V Aprilis: S. Martianus seu Marciana, S. Nicander seu Nicanor, S. Appolonius, martyres apud Ægyptum, referuntur in martyrologiis S. Hieronymi, Adonis, Usuardi, Notkeri & aliis. Iterum V Junii cum aliis sociis referuntur a Græcis & plerisque Latinis Nacti sumus Romæ aliqua eorum Acta & Græca & Latina, quæ ob Martyrologii etiam Romani auctoritatem, judicamus danda esse dicto die V Junii. Eosdem nominat idem Henschenius ad diem IV Aprilis ex Martyrologio Galesinii, atque iterum ad VI ejusdem mensis ex Martyrologio Ms. Bruxellensi, utrobique inter Prætermissos, & eosdem statuit esse cum præmissis ex die V ejusdem Aprilis, quia ubique dicuntur apud Ægyptum passi. Tum omnes remittit ad V Junii, quo tam a Græcis quam Latinis coluntur.

[2] Deinde ad notatum diem V Junii, stans promissis Henschenius, profert sanctos Ægyptios, Marcianum, Nicandrum, Apolloninum & septem alios nominatim expressos martyres; [atque iterum 5 Junii in Ægypto culti,] Actaque martyrii subjicit Græco-latina; præfatus, celebrem eorum memoriam esse apud Græcos, & trium priorum apud Latinos; constatque in sententia dum illos, quos die IV, V & VI Aprilis dixerat ad V Junii referendos esse, reipsa ibi refert atque illustrat. Quæritur an recte; & an vere iidem sint. Ita opinatur citatus Henschenius; ita Baronius, dum ad diem V Junii notat, prædictos tres Martyres hoc die V Junii, & ad Nonas Aprilis celebrari ab Usuardo, Adone & aliis recentioribus: ideoque & prætermissi sunt in Martyrologio Romano ad Nonas Aprilis, ac tantummodo memorantur ad Nonas Junii; quibus & coluntur a Græcis. Ita etiam suadet palæstra martyrii, quam omnes agnoscunt Ægyptum fuisse, In Ægypto; [sint iidem;] Apud Ægyptum. Quod codices nomina martyrum aliter atque aliter subinde forment, mirum nulli videbitur, qui vel modice versatus est in scripturis antiquis, præsertim Martyrologiorum ac nominum propriorum: neque tamen hic tanta diversitas nominum est, ut ex collatione plurium codicum non possint facile ad unam formamsingula reduci. Neque hoc diversos facere tres priores, utrobique nominatos, debet, quod die V Junii addantur alii nominatim socii septem, ad diem V Aprilis non additi. Id factum sit vel brevitatis causa, vel quia illi, primo loco nominati, celebriores ac passim notiores fuerint; vel quia alio eorum corpora cum celebritate fuerint translata.

[3] Aliam quoque quæstionem ad V Junii paucis tangit Sollerius, [& diversi a Nicandro & Marciano Venafranis.] de SS. Nicandro & Marciano, qui Venafri die XVII coluntur; augeantne illi difficultatem quæstionis præmissæ de SS. Nicandro & Marciano Ægyptiis. Existimo ego Venafranos non pertinere ad Ægyptios. Id suadent primo utrorumque Acta propria, quæ de Venafranis extant perantiqua & maximæ auctoritatis, suntque ab Ægyptiorum Actis diversissima. Deinde diversissimus quoque est martyrii modus, atque palæstra. Quod si Venafrani alibi quam in Italia subiisse martyrium dici possint (Acta quippe nullum certaminis locum notant) ad Dorostorum in Mœsia ad ripam Danubii, referri potius debebunt, quam ad Ægyptum. Acta Ægyptiorum apud nos legunturdie V Junii; Venafranorum die XVII ejusdem mensis, utrobique Græcolatina: ex quibus quilibet per se cognoscere possit diversitatem, quam dixi, tum Actorum, tum martyrii, tum palæstræ.

[4] Quid igitur de sanctis martyribus Nicandro & Marciano, [Horum Acta videntur simul conscripta fuisse] qui Venafri atque Atinæ civitatum Italiæ, in finibus regni Neapolitani versus Latium, celebres dudum fuerunt hodieque sunt? Habemus nos Acta illorum Græca & Latina, ambo perantiqua & summæ auctoritatis, ut dixi; sed quæ locum aut tempus martyrii per se non indicant; quod cum in primis præstare debuisset auctor, & in Actis Nicandri & Marciani seorsim non præstitit; suspicari quis possit, Acta illa cum aliorum martyrum Actis sub idem tempus uno in loco passorum, uno in libello simul collecta fuisse, in quo & tempus & locus initio annotata sine dubio fuerunt; [uno in libello] sed quod posteri, quibus singula seorsim corpora martyrum obtigerunt, non observantes, aut non curantes, contenti fuerint, sua singulorum Acta ex communi omnibus libello descripsisse in usum popularium suorum. Eadem opinatus dudum fuit Henschenius, dum illustravit Acta S. Julii, item militis ac martyris, Dorostori in Mœsia passi, ad diem XXVII Maii, de quo mox plura.

[5] [cum Actis martyrum Dorostorensium,] Ut res tota clarius innotescat, operæ pretium fuerit allegare, quæ in aliorum martyrum Actis, Dorostori circiter idem tempus, ut mihi quidem videtur passorum, scripta sunt. Egimus ad diem XXV Maii de SS. Pasicrate & Valentione ex Menæis & Menologiis Græcorum (Acta namque primæva videntur intercidisse) ubi dicuntur ex Rodostolo, seu Dorostolo, Mysiæ oriundi, [Pasicratis,] & legionarii milites fuisse. Dicitur item, ad Pasicratem, pro tribunali præsidis constitutum, accessisse Pappianus, germanus illius frater, & lacrymabundus suasisse fratri, uti thus idolo adoleret, ac cederet ad tempus necessitati, quemadmodum & ipse fecerat. (Frater enim Pappianus ex meliorum & futurorum contemptu, ac præsentium bonorum desiderio metuque suppliciorum, [Valentionis,] a Christi fide apostata defecerat.) Quem Pasicrates execratus, suo sanguine & genere indignum proclamavit, nec idoneum esse, cujus consilium, cum a fide Christi nefarie desciverit, audiretur. Deinde interrogatus Valentio, an cum Pasicrate sentiret, illeque constanter affirmaret; in utrumque sententia capitis pronuntiatur.

[6] [Julii;] Egimus ad diem XXVII ejusdem Maii, de S. Julio, item milite & martyre Dorostori, qui biduo post S. Pasicratem ac Valentionem passus est sub Maximo præside. Ejus Acta ad dictum diem exhibuimus, & magis integra edidit postea Ruinartius inter sincera. (Quæ tamen per me non valeo judicare, magis sincera esse, quamvis ampliora sint, quam quæ nos edidimus.) Ad Acta illa nostra præfatur Henschenius in commentario, ea, videri aliunde abstracta, & forsan ex Actis S. Pasicratis, quæ latent. Nec incuriose id Henschenius observavit ex ipsis Actis, quæ edidit hoc principio: Ecce sanctissimus Julius,…. propter regnum Dei similia passus eis, quæ erga B. Pasicratem [facta sunt, vel facta vidimus.] Erat quidem hic Julius secundum seculi hujus militiam, præmemoratis viris commilitans, deinde æmulatione religionis, imitator effectus eorum, qui ante eum martyrizaverunt. Quinam, quæso, hi præmemorati viri, quibus commilitarat Julius; nisi illi, quorum martyrium in eodem libellojam descriptum erat, puta Pasicratis, Valentionis & aliorum militum, cum ipsis biduo ante passorum eadem de causa, quod cum militiæ adscripti essent, noluerint tamen secundum imperatorum præcepta, sacrificare idolis.

[7] [biduo post Pasicratem passi,] Sequitur in iisdem Actis, quod postquam præses Maximus sententiam hanc pronuntiaverat; Julius, nolens præceptis regum acquiescere, capitalem dabit sententiam; deductusque is esset ad locum supplicii, accesserunt ad eum multi & osculati sunt. Esychius autem quidam Christianus, cum esset miles, & ipse custodiretur, dicebat Martyri: obsecro Juli; cum gaudio comple pollicitationem, & accipe coronam. Etenim ego subsequor te: plurimum autem saluta Pasicratem & Valentionem. Julius autem osculans Esychium, dixit: Frater, festina: sicut enim te, video circumstantes me, nempe Pasicratem & Valentionem martyres, quos salutari a me cupis.

[8] [& Esychii, cum Julio comprehens.] Quid porro de hoc Esychio? Colitur XV Junii, ubi de ipso sic scribit Usuardus in Martyrologio suo expurgato: Apud Mesiam, civitate Dorostoro; S. Esichii militaris, qui cum beato Julio comprehensus, sub præside Maximo postea coronatus est. Quanto tempore postea? A die XXVII Maii usque ad XV Junii. Quo die & Henschenius de ipso egit, adduxitque textum, quem modo citavimus ex Actis S. Julii, ubi dicebat: Ego subsequor te. Quod ita factum est.

[9] Pergamus ad SS. Nicandrum & Marcianum. Duobus illi post Esychium diebus passi notantur. [Acta Nicandri & Marciani] Acta eorum tam similia sunt Actis S. Julii, quod ad stylum, ad brevitatem, ad genium præsidis Maximi, qui utrobique nominatur; quod ad interrogandi & respondendi modum, ad antiquitatem quoque attinet, ut ab eodem auctore conscripta, eodemque ex libello desumpta esse plane dici possint. Inter alia continent, Græca quidem num. 6: Καὶ τῷ μὲν Νικάνδρῳ ἠκολούθουν ἡ γυνὴ αὐτοῦ, καὶ Παπιανὸς, ὁ ἀδελφὸς Πασικράτους τοῦ Μάρτυρος, τὸ παιδίον βαστάζων τοῦ ἁγίου Νικάνδρου. Quæ eodem plane sensu sic latine leguntur apud Ruinartium: Et Nicandrum quidem sequebatur uxor ejus, ac Papianus frater martyris Pasicratis, filium Nicandri portans infantem. Papebrochius ad hunc locum in editione nostra Latina observatAnnot. i, ordinem nostri textus Latini hoc loco aliquatenus aliter transpositum esse atque aliquot verbis carere: quod verum est. Sed jactura hæc ex editione Ruinartii satis compensatur, quæ cum Græca nostra concordat.

[10] Ex allegatis textibus existimo certissime concludi posse, [sunt prædictis similia;] martyres illos eodem tempore vixisse, atque intra bimestre aut trimestre, omnes martyrium sustinuisse in uno eodemque loco, nempe Dorostori in Mœsia, & sub eodem præside Maximo; Galerio Maximiano Cæsare, qui in Illyrico, Mœsiam complectente, dominabatur, solos Christianos, militiæ adscriptos, tunc persequente. Pleraque probantur ex Actis omnium & singulorum inter se collatis. In sanctis quippe Pasicrate & Valentione memoratur Papianus frater Pasicratis. In S Julio memoratur S. Pasicrates plus vice simplici, cujus & commilito dicitur fuisse Julius: commemoratur item S. Esychius miles Christianus, qui Julium, instante martyrio ejus, animavit, jussitque salutare Pasicratem & Valentionem, ante biduum martyrio coronatos; & se subsecuturum prædicit. In S. Esychio, dicitur ipse etiam militaris, & cum beato Julio comprehensus, & sub præside eodem Maximo coronatus postea fuisse. Demum in Actis SS. Nicandri & Marciani legitur Papianus frater martyris Pasicratis, venisse ad Nicandrum, jamjam collum gladio submissurum, portans filium ejus infantem.

[11] Confer præterea inter se Acta S. Julii & SS. Nicandri atque Marciani, [& cum Actis Julii collata] tum apud nos, tum apud Ruinartium, quæ primæva & sincera ab utrisque judicantur; comperies, unius scriptoris utrumque opus esse ac ejusdem temporis. Stylus orationis utrobique succinctus, clarus, simplex, uti proconsularium Actorum esse solet. Ingenium Præsidis utrobique idem, non sanguinarium, sed mite, humanum, mansuetum; quique non odio in personas aut religionem Christianam agebatur, sed tantum causabatur præcepta Imperatorum, cur milites, qui sacrificare diis nollent, necare deberet: tum etiam mitissimam utrobique sententiam dedit, [eumdem indicant auctorem.] ut capitis abscissione tollerentur. Quo mortis genere & Pasicrates, & Vincentio, & Esychius, commilitones illorum sublati fuerunt; ut eadem mortis sententia ex ejusdem quoque judicisingenio & mansuetudine profecta fuisse, dignosci possit Observari quoque potest, in Actis S. Julii signari diem passionis ejus VI Kal. Junii, seu XXVII Maii; in Actis vero SS. Nicandri & Marciani notari diem passionis eorum XV Kal. Julii, seu XVII Junii; ibidemque signate scribi in utraque editione citata, hos a Præside missos in carcerem fuisse, atque post XX dies iterum ad Præsidem adductos, capitalem sententiam accepisse. Ex quo consequi videtur, ipsos cum S. Julio, aut sub idem tempus, comprehensos fuisse, quemadmodum tunc etiam comprehensus custodiebatur S. Esychius, quia Christianus & miles erat, uti legitur in Actis S. Julii: postridie vero martyrii S. Julii primum examinatos & carceri mandatos, vigesimo post die, qui fuit XVII Junii, inde reductos capitalem sententiam subiisse.

[12] [eumdem passionis locum Dorostorum,] Ex dictis facilius patebit, quo loco & tempore SS. Nicander & Marcianus ac proinde reliqui omnes, passi fuerint. Acta ipsorum indicant, quod martyrizati sunt XV Kal. Julii idque sub præside Maximo; quod ipsi milites fuerunt; quodque ad Nicandrum jam decollandum venit Papianus, frater martyris Pasicratis Ex his Papianus memoratus in Actis S. Pasicratis, Maximuspræses in S. Julii. Julius porro & Pasicrates ambo passi sunt Dorostori in Mœsia. Igitur & Nicander ac Marcianus. Præses quoque Maximus S. Julium Dorostori adjudicavit morti, ergo etiam SS. Nicandrum atque Marcianum. Dorostori namque residebat Maximus; ibi convenit Papianus fratrem suum Pasicratem & Nicandrum; ibidem Pasicrates & Julius martyrium consummarunt: igitur & Dorostori consummarunt Nicander & Marcianus. Et hæc de loco martyrii.

[13] [idem quoque tempus,] Inquiramus nunc in tempus. Eo juvabit notasse, omnes quos dixi, martyres Dorostori passos, Pasicratem, Valentionem, Julium, Esychium, Nicandrum atque Marcianum, fuisse milites, uti Acta singulorum produnt; ac propterea, quod milites essent, nollentque ex præcepto Imperatorum sacrificare idolis, fuisse comprehensos & capite damnatus. Quamvis sub imperio Diocletiani atque Maximiani & Galerio Maximiano Cæsare, alii atque alii diversis temporibus pro Christi nomine martyrium subierint, duæ tamen persecutiones maxime atroces inciderunt, altera adversus milites Christianos, quæ cœpta sub annum CCXCVIII, tenuit quadriennio; altera universalis in omnes omnino Christum colentes, quæ cœpit anno CCCIII. Primæ classis fuerunt Martyres nostri, qui omnes militiæ nomen dederant, & quia Christiani erant, jussi sacrificare diis, renuerunt, malueruntque renuntiare militiæ quam Christo, [quod fuit annus 302.] & vitam per martyrium perdere temporalem, quam diutius vivendo perdere æternam. Quoto autem anno persecutionis militaris passi sint, eruitur ex Actis nostris S. Julii, ubi præses Maximus Julio promittit fore ut, si sacrificaverit, mox accipiat decennaliorum pecuniam; ex quo intelligitur decennalia tunc acta, aut mox agenda fuisse. Nulla autem decennalia per illud quadriennium agi potuerunt nisi imperii Cæsarei, a Constantio Chloro & Galerio Maximiano, quæ in annum CCCII incidebant; utpote qui anno CCXCII Cæsares nominati fuerant, ut recte statuit Pagius, & anno CCXCVII quinquennalia celebraverant. Illo igitur anno decennali, æræ communis CCCII, passi sunt; nisi forte præcedenti.

[14] Ex dictis hactenus videtur consequi, Nicandrum & Marcianum, quorum corpora Venatri [Illorum igitur nullus passus est in Italia,] & Atinæ dudum in veneratione fuerunt, aut illic martyrium non subiisse, aut si qui alii synonymi illic passi sunt, aliorum Acta illis perperam fuisse applicata. Malim ego credere, suam cuique opinionem condonans, corpora illorum una cum Actis Græcis ex Mœsia in Italiam translata & apud Venafrum & Atinam collocata fuisse primo aut secundo post martyrium seculo, & fortassis primo, quando jam Gothi barbari & infideles, e Dacia in Mœsiam frequenter irrumpentes, civitates Danubio proximas maxime infestabant: quorum metu possunt reliquiæ Sanctorum Dorostoro in loca tutiora delatæ, usque in Italiam pervenisse. Uti scimus, similes Cælitum reliquias in Galliis & alibi, seculo IX metu Normannorum infidelium sæpius in terras longinquas fuisse deportatas. Interea depositis apud Venafranos & Atinenses corporibus cum Actis Græce scriptis, [ubi Acta Græca latine versa sunt,] digno quidem honore illa habuerint semper incolæ, sed paulatim obliterata, uti fit, memoria, cujates essent Sancti sui; verterit aliquis Acta Græca in linguam Latinam (id enim factum esse, constabit conferenti utraque a nobis edita ex antiquis Mss.) cumque in illis nihil deloco aut tempore martyrii, nedum de translatione, notatum reperiret; persuaserit sibi, Sanctos in loco, ubi corpora dudum honorabantur, etiam passos fuisse: imo ne quidem id sibi persuasit primus interpres. Antiquiora quippe Acta Latina cum Græcis ita conveniunt; ut nihil superadditum habeant; qualia sunt, quæ edidit ex Ms. Capuano Antonius Caraccioli in sacris ecclesiæ Neapolitanæ monumentis pag. 339; quorum exemplo Theodoricus quoque Ruinart in Actis primorum Martyrum sinceris, sua eodem modo finit, citatque quæ ita desinunt, Vaticana Mss. duo, alterum Græcum, alterum Latinum.

[15] Post primam igitur versionem, & fortasse diu post, [adscriptis, subinde uno,] alii addiderunt alias atque alias lacinias, prout cuique suus genius suggessit. Et quidem ipse codex Vallicellanus, ex quo Mabilio horum Sanctorum Acta in suo Museo Italico impressit, indeque Ruinartius sua recudit, isthoc additamentum habet: Et sic eodem genere martyrii in hoc mundo interempti, ambo victores & triumphatores martyres Christi ad æterna gaudia migraverunt in cælis, qui pro amore Dei, minas hominum & verbera contemnentes, Christi amici effecti sunt in regno cælorum. Dignis itaque honoribus sunt venerandi sæpissime, ut eorum precibus mereamur consequi cælorum regna ac præmia largissime: qui in pluribus locis, Christo operante, multa beneficia præstant. Susceperunt martyrium sexto decimo Kalendas Julias, regnante &c.

[16] Item in aliis tribus Mss. Vaticanis hæc addita esse, [æltero] idem Ruinartius dicit: Requieverunt autem Christi martyres Nicander & Marcianus, & Daria uxor Nicandri cum filio suo, in civitate Venafro. Tunc Christiani abstulerunt corpora eorum, & sepelierunt ea prope locum, in quo decollati fuerant: in quo loco fabricata est basilica ad honorem nominum ipsorum. Sub altare ejusdem basilicæ quædam stilla manat, de qua infirmi multotiens sanitate recepta, usque in hodiernum diem potant Qui in singulis locis suis, Christo operante, multa beneficia præstant. Susceperunt autem Martyrium XV Kalend. Julii, regnante &c.

[17] Accipe etiam hic additamentum (ut omnia simul habeas & prudentius judicium ferre possis) prout in nostra vita Latina impressum est. [ac tertio additamentis.] Post amputavit capita eorum, sic habet: Tollentes igitur sub silentio noctis corpus S. Nicandri cives Venefrani pretiosis aromatibus illud condiverunt & posuerunt in prædio, quod appellatur Paonis, ubi adhuc quiescit. Sanctum vero Marcianum cives Atinates tulerunt, & posuerunt in basilica, ubi nunc requiescit, & præstat multa beneficia usque in præsentem diem omnibus, qui ibidem suffragia ejus fideli corde requirunt. Passi sunt sancti martyres Christi Nicander & Marcianus die decima quinta Kal. Juliarum regnante &c.

[18] [Quæ nulla habent, sinceriora sunt,] Agnoscit per se lector, magis sincera & magis antiqua esse Acta Latina, quæ cum textu Græco, ex quo translata sunt, magis concordant atque omni additamento carent. Illa autem nullum martyrii locum, nedum Italiam, aut Venafrum, aut Atinam exprimunt. Inde igitur nihil habere possunt incolæ dictorum locorum, unde sibi Martyrum suorum palæstram vindicent. Sed neque id habent ex Actis Latinis, quæ postea cum additamentis prodierunt. Illa quippe additamenta, tum diversissima sunt inter se; tum nescitur, a quibus, ubi, quando adscripta sint; atque legenti suspicionem continuo movent, a describentibus Acta vetera pro affectu cujusque suo superaddita esse nullo cum fundamento historiæ. Neque vero quæ videntur fundamentum historicum habere, ut sunt additamenta num. 16 & 17 producta, ullum reipsa habent. Quippe quæ neque in Actis primævis ac sinceris, in quibus talia exprimi debuissent, si vere fuissent facta; neque in auctoritate antiqua fundantur.

[19] [quam quæ aliqua habent.] Talia sunt, quod Nicander & Marcianus, capite truncati, & Daria uxor Nicandri cum filio suo, in civitate Venafri requieverunt. Quod Christiani abstulerunt corpora eorum & sepelierunt ea prope locum, in quo decollati fuerant; uti habet additamentum num. 16; ut vero aliud num. 17 habet: Tulerunt corpus S. Nicandri cives Venafrani & posuerunt in prædio, quod appellatur Paonis, ubi adhuc quiescit. Et S. Marcianum cives Atinates tulerunt & posuerunt in basilica, ubi nunc requiescit. Quæ uti inter se non conveniunt, ita neque in Actis primævis, quæ Venafrani ac Atinates suis Martyribus propria faciunt, fundamentum habent. Sed nec in illis verbum legitur de martyrio aut felici morte aut sepulturæ loco Dariæ aut filii ejus.

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 350 num. 2 ℣ 16 — V Decembris — l — XV Decembris —

P. 356 Annot. k ℣ penult. — S. Aviti, vulgo S. Aug — l — S. Aviti, vulgo S. Auy —

Ibid. Annot. m — Arisolanum — l — Anisolanum —

P. 361 num. 5 ℣ 5, a verbo, fortassis integre — deleantur omnia usque ad finem istius numeri.

P. 367, Annot. a — imperavit ab anno 518 ad 567 — l — ab anno 518 ad 527. Item paulo post, Annot. c — regnavit ab anno 484 ad annum 460 — l — ad annum 560 —

P. 371 post Acta S. Hervæi Abbatis adjice quæ hic sequuntur.

DE S. HERBAUDO SEU HERIBALDO
SOLITARIO IN BRITANNIA ARMORICA.
COMMENTARIUS PRÆVIUS
Acta qualia & quando scripta; locus exercitationis; ecclesia propria.

Herbaudus seu Heribaldus, Solitarius in Britannia Armorica (S.)

AUCTORE C. J.

Habuimus dudum Acta quædam sancti Herbaudi, ut ibi scriptum est, seu Heribaldi, qui e Britannia majore, relictis parentibus, adhuc juvenis, Deo serviendi desiderio, trajecit in Minorem; ubi sanctitate vitæ & gloria miraculorum eximius fuit. [Acta qualia,] Vitam egit fere solitariam in nemoribus, habitum indutus monachalem. Acta Bollando submissa fuerunt e collegio Societatis nostræ Corisopitensi in eadem minori Britannia. Sunt autem scripta stylo simplici; narrant credibilia; non excedunt in prodigia, quæ sint supracaptum humanum, uti sæpe earumdem nationum acta Sanctorum alia. Attamen eatenus deficiunt, quod tempus nullum designent, quo aut Sanctus vixerit aut vitæ Auctor scripserit. [& quo tempore scripta.] Illum ego quidem credidero antiquis temporibus vixisse: hunc vero longe recentiorem esse, ac tribus quatuorve abhinc seculis scripsisse, videtur ex Actis conjici posse; dum num. 9 sacrosancta Eucharistia vocacatur hostia consecrata, & Sanctus dicitur, accepto corpore Dominico, extremis Sacramentis munitus fuisse. Quæ loquendi formulæ videntur recentiorem usum sapere. Adde, quod num. 10 dicuntur tempore belli venisse Angli, qui caput Sancti, argento & auro adornatum rapientes, una cum ipsius legenda, in Angliam transmiserunt. Quod factum fuerit seculo XIV aut sequenti; quando & vox legenda cœpit frequentiori esse in usu quam antea.

[2] Locum, quem ultimum incoluit Heribaldus, ubi & mortuus & sepultus sit, [Ultima Viri sancti palæstra.] ponit Auctor in parochia, quæ suo tempore ab incolis nominabatur Berien an Halgouet. Utrumque nomen reperio in hodiernis Armoricæ tabulis geographicis, exiguo inter se spatio disjuncta, & proxime appingitursilva, in qua potuerit Vir sanctus vitam solitariam egisse. Sunt autem in mediterraneis Britanniæ inferioris sub diœcesi Corisopitana, puri fere spatio leucarum XIII a Corisopito in Septemtrionem & a Bresta in ortum solis. Codex beneficiorum dictæ diœcesis gallice impressus, alteram parochiam vocat Cure de Berien, alteram Cure de Huelgos.

[3] Nihilominus memoria Sancti nostri, uti & multorum aliorum in Armorica, [Obscura ejus memoria.] apud scriptores istiusmet gentis obscura est; nullam ejus (quod reperire potuerim) mentionem facientibus aut Alberto le Grand, in Sanctis Britanniæ; aut Bertrando d' Argentre in sua Historia. Imo novissimus Historiæ Britannicæ compilator Dom. Lobineau in Indicibus suis ne quidem meminit Herbaudi seu Heribaldi nostri. Id tamen morari nos non debet magnopere. Quia videtur ille potius intendisse historiam scribere civilem, quam ecclesiasticam sanctorum, quorum nomina, saltem præcipuorum (nostro interim Heribaldo prætermisso) sic conglobat ad calcem libri secundi, ut dici quidem possit illorum meminisse; quamvis paucorumgesta per decursum historiæ attingat; seu quod illorum Acta, quæ citat in multis, exiguæ putaverit fidei esse; seu quod temporum ratio in plerisque ita turbata sit; ut ordinatam chronologiam inde non potuerit formare.

[4] [Ecclesia ejus nomine appellata.] Interea sive Auctor istius Historiæ nominet Sanctum nostrum, sine non nominet; ut pro Sancto haberi; atque huic operi nostro ejus Acta inseri possint, sufficiens argumentum est, quod a tempore immemorabili habitus sit protali, quodque publicæ ecclesiæ sint, quæ ab ipsius nomine, S. Heribaldi appellantur. Una saltem talis memoratur in Actis, in qua & corpus ejus depositum & conservatumquievit, & conservabatur illo ipso tempore, quo Auctor noster Acta scripsit sua, postquam Acta antiquiora cum capite ablata fuerunt ab Anglis. Præterea confirmat Claudius Castellanus in Indice Martyrologii sui universalis, esse in eadem Britannia ecclesiam S. Heribaldi, ipsumque ibi patronum seu Protectorem coli. Nesciverit tamen etiam ipse, æque ac nos diem proprium, quo colatur: quia nullum notat.

[5] [Cur Acta hic dentur.] Quamobrem ne S. Heribaldi memoria semper lateat, Acta quæ habemus, publica facimus hoc potissimum die XVII Junii, subnectenda Actis S. Hervæi; qui etiam ipse e Britannia majore oriundus, in Britannia minore palæstram exercendi virtutes suas invenit, indeque in cælum sanctus evolavit; ut qui communem originis suæ patriam, & commune sanctorum certaminum suorum theatrum habuerunt, habeant quoque conjuncta actionum suarum exempla; dum alterius dies natalis proprius ignoratur. Quemadmodum propter similem aliquam connexionem Acta S. Petri Athonitæ, cujus certus natalis pariter ignotus est, subjunximus S. Onuphrio eremitæ notissimo, die XII hujus ipsius mensis Junii. Fortassis excitabiturhinc aliquis Britonum, Sanctorum suorum gloriæ studiosus, ut quæ nos studio & labore nostro assequi e longinquo loco nondum potuimus, ipse propius indaget ac nota faciat.

ACTA AUCTORE ANONYMO
Ex codice Ms. ad Bollandum olim missa e collegio Societatis Jesu Corisopitensi.
Natus in Britannia Majore Heribaldus trajicit in Minorem: ejus ibi exercitationes miracula, obitus & ecclesia.

Herbaudus seu Heribaldus, Solitarius in Britannia Armorica (S.)
BHL Number: 3821

AUCTORE ANONYMO EX MS.

[Natus in Britannia majore] Herbaudus ex majori Britannia oriundus, nobilibus natalibus ortus, mundum respuens, ut Christi Patrumque sanctorum imitatione æternaque gloria frueretur. Cujus parentes more Abrahæ patriarchæ & Saræ uxoris ejus, cum prole carerent, humiliter a Deo petierunt, ut hujusmodi opprobrium Dominus Deus removere dignaretur. Cum igitur quadam die sic omnipotentem Deum, a quo cuncta procedunt bona, orantibus & deprecantibus angelus Domini apparuit dicens; Exaudivit Dominus deprecationes vestras, quoniam diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum: quod quidem oraculum [esse] non dubitabant. Tandem Dei favore concepit mulier generosa puerum, [ex sterili matre,] qui natus mundo, sacro baptismate Deo dedicatus, & Herbaudus appellatus est. Her enim interpretatur vigilans sive consurgens, & baudus, quod idem est quod donum Dei, vel gratificatio. Secundum enim nomen ejus, sic & laus sua in generatione singulorum vigilans vigilavit, præcepta Dei observando, consurgens ab hoc seculo sicut lux auroræ oriri visus est. [resplendet lumine.] Cum enim quadam die mater ejus prospexisset circa puerum lumen, universum mundum vidit; quod admirans, cum visionem marito retulisset, ait, gratias Deo omnipotenti agere debemus, qui nobis hoc donum concedere dignatus est: nam hic puer aliquid magni erit.

[2] Perveniens puer bonæ indolis ad adultam ætatem orationibus vacabat, [Adolescens,] terræ nudus accubabat, paucis cibis grossioribus contentus, vigiliis & obsecrationibus ac jejuniis dies noctesque persolvebat, non lasciviens, ut illa ætas solet, alios suosque coætaneos verbis salutiferis instruebat, nec aliquod verbum superfluum eos loqui sinebat; dicebatque prophetæ dictum, Prohibe linguam tuam a malo & labia tua ne loquantur dolum. Hic enim loca deserta & aspera petebat ut obsecrationes Domino Deo effundere libero animo potuisset. Tandem puer contemptis divitiis ac honoribus hujus mundi, pervenit ad quoddam nemus, ibidem inveniens in quadam spelunca solitaria quemdam virum sanctum & ejusdem monita salutifera suscipiens (quibus monitis docebat Christi verba, [juxta euangelicam doctrinam] Qui non reliquerit semetipsum, patrem, matrem, fratres, sorores aut agros non potest meus esse discipulus; qui autem hæc reliquerit propter me vitam æternam possidebit) susceptis viri Dei monitis, domum paternam rediens, talia voce lugubri parentibus protulit.

[3] Pater, inquit, te relinquere cupio, ut patrem, [relictis parentibus,] qui in cælis est, invenire possim; quoniam qui dilexerit patrem aut matrem plusquam Christum Dominum salvatorem mundi, terrasve, possessiones, uxores aut sorores, non poterit ejus esse discipulus. Idcirco pater mi venerande, tibi, matrique vale pro posse refero. Nam ad salutis portum mentis gressus & corporis dirigere dispono, ut animæ quietem perenniter cum beatis una vobiscum percipere merear. Cum hujusmodi verba parentes ejus dolore cordis pertacti, audissent, lacrimantes in osculum pacis irruerunt, vale inquiunt, fili, percipe regnum, quod paratum est justis ab origine mundi. O! cor humanum, non cogitare posses, quanta in hujusmodi discessu lacrimosa verba protulerunt, lingua exprimere nequiret mensque cogitare: solus maternus affectus sentire potuit.

[4] Recedens puer prudens ad loca amica mœroribus, in Armoricam transvolavit, maris periculis transactis, in quibus multa ob ejus preces miracula multi nautæ senserunt & a multis periculis liberati fuerunt. [trajicit mare in Armoricam] In qua Armorica moram trahens, Deo caste & juste serviens, multis claruit miraculis, ita ut angelico uteretur colloquio. In hujusmodi Armoricæ littore existens vir Dei, multi infirmi, paralytici, surdi, claudi, ejus precibus sanitati restituti sunt. Deus dedit illi donum virtutum magnum, cæcos illuminare, dæmones effugare, qui intercedat ad Dominum pro peccatis omnium populorum. In Armoricæ partibus existens, multi pro sanitate recuperanda confluebant, [ac varie exercetur.] sed beatus vir, mundi honores contemnens, loca solitaria requirebat; in quibus ab hominis inimico tanta passus est quanta lingua exprimere non posset: carnem & mundum vicit, dæmonesque fugavit, ab ipsis, nonnumquam verberibus plagisque impositis semivivus relictus est. Ejus oratione & passione patientiaque dæmones victi abscedunt.

[5] [Expellitur ex tugurio suo,] Quadam die in nemore quodam Deum deprecans, inter rupes ædificare volens domunculam, quidam, maligno spiritu instigati, eumdem canibus minisque expellere conati sunt. Vir Dei humiliter persecutionem ferens, ad alia loca circumvicina fugiens, secundum Christi documentum, ad aliam terram ad faciendam pœnitentiam, cum benedictione Dei tandem invenit in quodam nemore, ut fertur, mulierem ligna colligentem. Herbaudus Spiritus sancti gratia illuminatus, saxum magnum mulieris capiti apposuit, ut ad locum ubi sua ædificanda erat ecclesia portaret; quod & factum est, [Deo injuriam ulcisceute.] illud vero saxum a quamplurimis hominibus moveri non poterat: quod quidem in ecclesiæ fundamento usque in hodiernam diem omnibus notum est: ejus pondus mulier non sentiebat, virtute angelica conducta. Ille vero viri Dei persecutor in magnam pervenit paupertatem una cum sua progenie in ejus peccati punitione; quoniam servum Dei molestiis & injuriis expellere non verebatur.

[6] [Obediunt ei feræ] Inter serpentes scorpionesque habitabat & lupos rapidos, qui illi nocere non potuerunt, quoniam fide fundatus erat supra firmam petram. Ibidem commoranti, die nocteque Deo corde puro servienti, oves, boves, serpentes, lupi rapaces ad nutum obediebant; aves quoque & volucres cæli; quia mandata Dei cum omni cordis puritate religiose observabat; cujus precibus animalia muta ab infirmitatibus & bestiis crudelissimis liberavit Dominus. [& furta restituunt.] Cum enim quadam die mulier quædam ad eum accessisset, humiliter deprecans, ut pecora sua a bestiis erepta, quæ in naturæ humanæ sustentationem concesserat Dominus, & ut suæ auxiliaretur inopiæ; vir Dei misericordia motus & pietate, orationi se dedit. Protinus adfuit bestiarum multitudo, reddentium illi pecora sua, quæ faucibus suis tenebantur, ipsius orationis virtute: ecce in viro Dei orationis virtus ostenditur, qua bestiæ furibundæ obediebant.

[7] [Curationes morborum] Tandem fama viri Dei crevit & candela supra candelabrum, non sub modio posita est, quoniam lucet lumen ejus coram hominibus, ut glorificent patrem, qui in cælis est. Advenientes ad speluncam viri Dei, quæ in parochia, quæ nunc ab incolis nominatur Berien an halgovet a, multitudo languentium, tam hominum quam animalium, capita & alia membra dolentium curabat. [& zelus animarum.] Iste Sanctus meruit infirmos curare & Deus dedit illi claritatem æternam, quia abstinuit ab omni malo & permansit in innocentia sua usque in finem vitæ suæ. Hic peccatores ad pœnitentiam clamore prædicationis vocabat: sicut enim cervus desiderat ad fontes aquarum, ita salutem animarum cupiebat.

[8] Finaliter Deo volente angelus Domini astitit, [Doctus ab Angelo vitæ finem] & sanctum Domini alloquebatur: Herbaude serve Dei, suscipe coronam, quam tibi Dominus præparavit in æternum: & qui post tempestatem; tranquillum facit, & post quamplurima jejunia, abstinentias, tribulationes hujusmodi, angustias & labores propter Deum sustinere voluisti, veni & percipe coronam a patre tuo, qui in cælis est, tibi præparatam; pro cujus amore mundi divitias & parentes reliquisti. Hæc tam, dulciter vir Dei audiens, acsi a somno exsurgeret; respondit, paratum Domine cor meum & ne me repellas in finem: quid enim retribuam pro omnibus, quæ retribuis mihi? animam quippe tibi commendo, corpus vero terræ, quod in die judicii resurrecturum spero. Hoc suum condidit testamentum vir Dei. Sic disparente angelo, ac viro Dei languescente, corpore humi prostrato in habitu suo monachali b in modum crucis, adfuit inimicus diabolus, qui eum rabido morsu tentationum invadere conatur; cum sic eo tamen orante omnes inimici suggestiones fugatæ sunt Dei adjutorio, qui non deserit sperantes in se.

[9] Disparente illa terribili visione, adfuit quidam monachus cum hostia consecrata, [& munitus Sacramentis extremis, moritur.] & dixit. Herbaude vir Dei, sume panem cælestem, tuum creatorem (grandis enim restat via) quem tibi monitus ab angelo adduxi. Sumpsit vir Dei cum lacrimis dicens; Deus propitius esto mihi peccatori. Accepto corpore dominico extremis sacramentis munitus c, animam Domino Deo reddidit, dicens, Domine Deus accipe spiritum meum. Et ecce vox angelorum dicentium [amen] & deducentium animam in cælum. Sic fit Deo servienti: & facta est tanta serenitas aëris, ut crederetur quod alius sol cæli carmine condescenderet. Ecce confestim thesaurum illum corpus ejus sacerdotes, clerici & alii religiosi viri collegerunt, sepelientes in ecclesia, quæ nunc sancti Herbaudi a convicinis nominatur, ubi corpus ejus in pace quievit.

[10] Adveniente bello d venerunt & Angli, qui caput ipsius argento & auro adornatum rapientes una cum ipsius legenda e, [Angli rapiunt caput ejus.] in Angliam transmiserunt. Attamen in ecclesia ubi corpus quiescit, Deus qui in sanctis suis laudari vult, innumerabilia in dies facit miracula, quæ quamvis longum enarrare esset, relatu tamen fide dignorum percepi, quod cum quodam tempore quidam nobilis cuidam pauperi jurasset ob aliquam causam super corpus ejus, injuste tamen, protinus rediens ad stabulum, equum suum magni pretii mortuum invenit. Insuper quodam tempore quidam proponens semel in anno ecclesiam sancti Herbaudi visitare & oblationem pro animalibus suis offerre, [Patrantur miracula.] adveniente cupiditate motus neglexit; quo redeunte animalia sua cuncta super stabularia prostrata & morti propinquiora perspexit. Ipse protinus culpam suam cognovit, & iter suum arripuit versus ecclesiam prædictam, & circa horam ingressus sui in ecclesiam, omnia animalia illa sana surrexerunt, acsi nullam habuissent infirmitatem. Ipse vero quoad vixit votum suum devotissime adimplevit, & in futurum cuncta ei advenerunt prospera.

[11] [Epilogus.] Ecce mirabilis Deus in sanctis suis, faciens prodigia in cælo & in terra. Nam vult sanctorum hominum inopiæ subvenire. O igitur sanctissime Herbaude, digneris pro nostris necessitatibus & peccatis Dominum exorare, qui te tam care dilexit, ut per te tot & tanta operaretur miracula, ut cum venerit dies exitus nostri ab caliginoso seculo, in superna felicitate inter sanctos ab origine mundi electos collocare dignetur, qui cum Deo Patre & Filio & Spiritu sancto vivit per infinita seculorum secula.

ANNOTATA C. J.

a De his locis dictum est in commentario prævio num. 2.

b Hinc patet quidem, habitum monachalem gestasse Heribaldum: non tamen fuerit ille certi ordinis religiosi; sed qualem solent induere solitarii ac eremitæ, ut se distinguant a profanis hominibus.

c Jam dixi in commentario, ex his & aliis de sacrosancta Eucharistia loquendi modis, videri posse scriptorem non valde antiquum esse.

d Pluries bella gesserunt Angli in Galliis varia fortuna. Quid si hæc facta sint ingrediente aut aliquo usque progresso seculo 15? quando illic res Anglorum in summo fuerunt; & anno seculi istius 29 declinaverunt, ac paulatim ipsi in proprias sedes recesserunt; atque tunc caput Sancti secum abstulerint. Certe Acta hæc possunt posterius scripta fuisse. Ego nihil affirmo.

e Ergo Legenda seu Acta S. Heribaldi extiterunt prius alia: & videtur innuere Auctor noster, non extitisse alibi, quam ubi quiescebat corpus. Unde ergo sua hausit? Possunt suo tempore ablata, & ab ipso prius lecta fuisse. Quod damnum ad Sancti sui honorem reparare volens, exconfusa gestorum ejus memoria libellum suum formaverit, caute prætermittens singularia, quæ ad chronologiam, geographiam, nomina personarum propria spectant; in quibus facile erratur, quando scriptura præ manibus non habetur.

[Errata]

AUCTORE C. J.

[Cultus S. Botulfi in Dania] Pag. 401 ad finem Commentarii de S. Botulfo abbate; ne ordinem ejus turbem, adjunge quæ de cultu sancti istius invenimus anno MDCLXXXVIII Pragæ in Bohemia, in duobus antiquis codicibus Mss. membraneis; quorum alter continens Martyrologium Usuardi in Dania auctum, servabatur in nostra Professorum domo, atque ex dono tunc illam regentis Præpositi, R. P. Cristelii, ipsum contulimus nobiscum Antverpiam, & usi eo sumus tum alibi, tum nuper in expurgando Martyrologio dicti Usuardi ab additamentis alienis, quod cum hoc supplemento prodit & in præfatione plura de hoc Martyrologio Danico docet. [ex monumentis istius regionis.] Alter codex servabatur in ecclesia metropolitana S. Viti, complectens Psalterium, litteris capitalibus belle scriptum, quod patriam suam & auctorem indicat sub finem operis, characteribus rubeis sic notans: Ego Brigitta, filia Sichfusi, soror conventualis in monasterio Munkalyff prope Bergis, scripsi hunc Psalterium cum litteris capitalibus; licet minus bene quam debui. Orate pro me peccatrice. Bergæ hic sunt Norwegiæ. Errata grammaticalia quivis condonabit virgini moniali. Martyrologium habet, XV Kalend. Julii. Botulfi abbatis. Psalterium in suo Kalendario eodem die, Botulfi (videbatur Rotulfi scriptum esse) abbatis semiduplex.

Pag. 405 num. 2 ℣ 5 sic lege — qui colitur 4 Januarii, ecclesiæ B. Petri Westmonasterii est collata. Eodem tempore —

Pag. 413 de S. Juliano, num. 2 ℣ 3 — anno MDCLII — l — anno MDCLXII —

Pag 414. Ad calcem Commentarii de S. Ramuoldo adai potest —

[5] Anno MDCLXXXVIII existenti mihi C. J. in monasterio S. Emmerammi Ratisponæ exhibitus fuit codex Ms. non vetustus, in quo sic legebatur: [Restituuntur abbates proprii] B. Ramvoldus, ex monacho S. Maximini Treviris, octavus abbas S. Emerammi. Et continuo subnectebatur hoc distichon,

Consecrat ædiculam mandrita rupambulus istam
Abbas Ramvoldus, quam tibi, Christe, struit.

Tum sequebatur pars postrema citati in Commentario epitaphii, incipiendo a, Tandem cum XXVI annos &c. iisdem verbis, quibus num. 2 expressum est. Nominatur hic Ramvoldus, abbas octavus S. Emmerammi, ut intelligantur septem alii præfuisse, antequam Abbatia in potestatem episcoporum venit; fuitque usque ad episcopatum S. Wolfgangi, [in monasterio S. Emmerammi,] qui abbates proprios restituit, ac primum post longam vacationem instituit Ramvoldum. Qua de re sic scribit Stengelius in sua Monasteriologia: Huic cœnobio S. Emmerammi primus abbas præfectus est Apollonius, anno post Christum natum DCXCVII, & præsederunt abbates annis CXXXIII, usque ad annum DCCCXXX. Postea vacavit abbatia annis CLV, alias CXLV. Nam episcopi Ratisponenses se intromiserunt de ordinatione & regimine dicti monasterii, consentientibus imperatoribus, usque ad tempora S. Ramvoldi, patruelis S. Wolfgangi, quem idem pius Pontifex a Trevirensi urbe vocatum, constituit abbatem.

[6] Absolute dicere poterat Stengelius, vacasse monasterium abbate proprio annis CXLV, [post annorum 145 intermissionem] si epitaphium allegatum recte signavit annum DCCCCLXXV, quo Ramvoldus institutus fuit abbas. Ab anno enim DCCCXXX, quo defecisse proprios abbates ait; usque ad annum DCCCCLXXV, non intercesserunt anni plures, quam CXLV. Quod in citato hic Disticho Ramvoldus vocatur Mandrita, satis notum est. Quia Græci ac orientales passim termino illo utuntur pro monacho, uti μάνδρα per translationem pro monasterio, & Ἀρχιμανδρίτα pro monasterii Præfecto seu Abbate. Significat igitur Distichon, Ramvoldum monachum fuisse. Sed quod sequitur, Rupambulus, quo sensu eidem tribuatur, non æque clarum est. Nomen ipsum per se satis indicat significationem suam, quod nempe per rupes ac montes frequenter ambulaverit. Quod si fecit in regimine monasterii sui, secutus fuerit exemplum institutoris sui S. Wolfgangi, qui episcopus existens, sæpe inter rupes ac montes solitudinem quærebat, ut liberius Deo vacaret.

[7] Verum ulterius indagans, comperio in Actis ejusdem S. Wolfgangi apud Surium & in nostris Mss. ipsum præmissi distichi versum primum composuisse atque inscripsisse superliminari cujusdam sacelli a se constructi, hunc in modum, [Unde Ramvoldus vocetur Rupambulus.]

Struxerat ædiculam mandrita Lupambulus istam.

Qui terminus, qualitercumque Latinus, explicat nomen Wolfgangi Germanicum. Wolf quippe lupum significat etiam nostris Belgis; & Gang notat ambulationem; indeque Wolfgang vernacule, latine interpretatum est, lupi-ambulus. Quod nomen familiæ ejus proprium fuerit. Verum in Lupambulus & Rupambulus, primæ litteræ mutatio, aliam plane rem inducit, non a Lupo, sed a Rupe sumptam: quasi Ramvoldus frequens inter rupes in locis montanis versatus sit, quod exemplo S. Wolfgangi potest fecisse, ut supra dixi, Atque hinc quisquis Distichon scripserit, potest primum versum, una littera mutata, per alteram applicuisse S. Ramvoldo, qui & ipse cryptam ad Sanctorum & posterorum memoriam a fundamentis excitasse dicitur in epitaphio sæpe citato.

[8] [Quomodo namen ejus scribendum sit.] Superest dubium grammaticale. Utrum Ramuoldus ita scribi recte debeat per u vocalem in syllaba secunda; an vero Ramvoldus, per V consonantem. Testari possum, in codicibus Mss. quos vidi Ratisponæ, me legisse V consonantem, atque inde etiam sic descripsisse. Confirmat hanc lectionem distichon citatum, cujus versus secundus incipit, Abbas Ramvoldus, ubi u vocalis admitti non potest: & quamvis in alio versu, Signis clarescit pius hic Ramualdus humatus, utraque littera, seu u vocalis, seu V consonans, locum possint habere; videtur tamen præferenda lectio prima, quæ solam consonantem notat. Qui u vocalem adhibuerunt, possunt id fecisse exemplo nominis S. Romualdi abbatis, monachorum Camaldulensium institutoris; quod Italis, V consonantem non amantibus, & aliis nunc ex illorum usu, passim per u vocalem & per syllabas quatuor pronuntiatur. Attamen si in Germania natus fuisset Romualdus, fortassis prævaluisset pronuntiatio per tres tantum syllabas & consonantem V, Romvaldus, Et, si porro pronuntiationem Germanorum inspiciamus, qui frequenter V consonantem pronuntiant ut b, dicerent illi pro Romualdus seu Romvaldus, Rombaldus & pro Ramvoldus, Ramboldus. SedGrammaticis grammaticalia relinquamus.

Pag. 432 num. 36 ℣ 4 — honorem — l — hominem —

Pag. 433 Annot. f ℣ 2 — femorabilus — l — femoralibus —

Ibid. n. 37 ℣ 5 a fine — post — l — potest —

Pag. 436 col. 1 ℣ 1 — scio — l — sciet —

Pag. 437 num. 52 ℣ 14 — tinere — l — itinere —

Ibid. n. 56 ℣ 10 a fine — Sacerdos — l — Sacerdotes —

Pag. 441 n. 69 ℣ 17 — etsi dæmones virtute & fortitudine sint majores — l — &, si dæmones, qui virtute & fortitudine sunt majores —

Pag. 443 n. 79 ℣ 2 a fine — sic erit — l — hic erit.

Pag. 455 col. 2 ℣ 2 — patietur — l — patiebatur —

Ibid. n. 136 ℣ 3 — cedidit — l — cecidit — & mox — ex aminis — l — exanimis —

Pag. 460 n. 163 ℣ 8 — de sclavina — l — petiam de sclavina — Et ℣ 12 — votum tuum — l — votum suum — Pag. 471, ubi de sanctis Reginis & sororibus Tarasia vidua & Sancia virgine, Sancii regis filiabus, ordinis Cisterciensis Lorvanii in Lusitania, Commentarius prævius uno absolvitur paragrapho; nunc alterum subnecto.

§ II Cultus immemorabilis sanctarum Reginarum a Clemente PP. XI confirmatus. Item correctiones nonnullæ.

Teresia, vulgo Sancta Regina, Ordinis Cisterciensis, Lorvanii in Lusitania (B.)
Sancia, vulgo Sancta Regina, Ordinis Cisterciensis, Lorvanii in Lusitania (B.)

AUCTORE C. J.

[Procurator in causa Reginarum Romæ] Anno MDCXCVII pro defensione aliquot tomorum nostrorum de Actis Sanctorum, a quibus minime decebat accusatorum, Romam missus, ibidemque fere triennio utiliter commoratus, notitiam & amicitiam contraxi cum reverendissimo & doctissimo viro, Bernardo de Castelbranco, Ordinis Cisterciensis in Lusitania, & congregationis S. Mariæ de Alcobatia procuratore generali in causa beatificationis & canonizationis sanctarum Reginarum Tarasiæ, seu, uti ipse scribere mavult, Theresiæ atque Sanciæ. Sciebam, Acta earumdem Reginarum pro die XVII Junii a Papebrochioillustrari cœpta fuisse juxta vitam earumdem, [communicat instrumenta sua;] a Francisco Macedo editam, & alia nonnulla instrumenta aliunde accepta, antequam ego Antverpia proficiscerer Romam. Quapropter ibi existens, ratus, illustriora & maxime authentica pro Actis sanctarum Reginarum colligi posse ex processibus, in Lusitania legitime fabricatis, aliisque monumentis antiquis, quæ penes dictum Procuratorem erant, ipsum accessi petiique, illorum mihi copiam faceret. Quod & fecit perhumaniter atque gratanter. Ego vero omnia per otium scrutatus, collegi inde commentarium amplum, misique Antverpiam suo loco imprimendum: prout mox etiam impressus est a pag. 505; & aliquanto post tempore ad me, Romæ adhuc degentem, una cum reliquis sanctarum Reginarum Actis pariter impressis remissus fuit, seorsim a reliquo tomo, tunc dimidia sui parte absoluto. Obtuli mox prædicto Procuratori generali gratum munus, ut dispiceret, num quid inde in rem suam desumere ad expediendam felicius causam sanctarum Reginarum posset.

[11] Fecit ille id sedulo, atque inter legendum, uti præsentem totius causæ, [notat quædam in impressiis emendanda,] processuum, & antiquorum monumentorum notitiam habebat, varia quoque annotavit, quæ corrigi aut verius dici possent in Actis nostris; omnia tamen sua submittens arbitrio Auctorum, ut quæ ipsis probarentur aut non probarenturn, mutarent aut non mutarent, prout ipsis veriora aut minus vera judicarentur. Quamobrem ex Annotatis ejus quædam censuimus in Commentario prævio mutanda; quæ & mutavimus recuso Commentario isto antequam tomus prodiret in lucem, prout nunc legitur. Alia quoque ex ejusdem Annotatis mutata sunt pag. 529 sub titulo, Elenchus erratorum in vita præmissa correctorum, quæ videlicet vita, a Fr. Francisco Macedo, tunc ordinis Minorum Observantium religioso, edita fuerat Romæ anno MDCLVII. Denique submisit idem amicus Procurator alia quædam sua Annotata, edito jam tomo isto, quæ huc inferemus, præmisso Brevi Apostolico, quo confirmatur antiquus cultus Reginarum, decerniturque casum esse exceptum a Decretis Urbani PP. VIII.

[12] [submittit Breve Apostolicum,] Ipsum Breve Apostolicum, quod idem quoque Procurator nobis submisit Roma anno MDCCVI, tum electus in abbatem collegii sui Conimbricensis, hic ad gloriam Dei & sanctarum Reginarum, subjicio prout sonat. Breve sanctissimi Domini nostri Clementis PP. XI, quo confirmatur decretum sacræ Rituum congregationis, ubi decernitur constare de casu excepto a decretis Urbani PP. VIII; & cultu immemorabili, [quo confirmatur illarum cultus.] præstito sanctis Reginis beatæ Theresiæ, quondam reginæ Legionis & Galleciæ, ac ejus sorori beatæ Sanciæ; Sancii primi Portugalliæ regis filiabus, congregationis Alcobacensis Ordinis Cisterciensis regnorum Lusitaniæ monialibus, sanctis Reginis de Lorvano vulgo nuncupatis.

[13] [Causa Reginarum sub Clemente 9 cœpta,] Clemens PP. XI ad futuram memoriam. Solicitudo pastoralis officii, quo Catholicæ Ecclesiæ per universum orbem diffusæ regimini divina dispositione præsidemus, Nos urget atque compellit, ut beatarum Christi ancillarum in cælis cum eo regnantium cultum & venerationem in terris promovere studeamus, sicut pia regum & principum orthodoxorum studia postulant, & Nos ad omnipotentis Dei gloriam, ad Ecclesiæ decus & præsidium, ac ad spiritualem Christi fidelium ædificationem & consolationem expedire in Domino arbitramur. Cum itaque alias, videlicet die IV Octobris MDCLXVII a fel. rec. Clemente PP. IX prædecessore nostro commissiones pro introductione causæ, seu causarum beatificationis & canonizationis beatarum reginarum Theresiæ & Sanciæ monialium Cisterciensium clar. mem. Sancii primi, dum vixit, Portugalliæ illustris natarum, signatæ, ac in illarum executionem die X Decembris ejusdem anni, dicto Clemente prædecessore annuente, litteræ remissoriales, attento, quod sedes episcopalis Colymbrien. tunc vacabat, tunc existenti episcopo Targen. in civitate Ulyxbonen. commoranti, dirigendæ pro constructione processus particularis super cultu immemorabili, prædictis Theresiæ & Sanciæ præstito, & casu excepto a decretis, jussu fel. mem. Urbani PP. VIII pariter prædecessoris nostri editis, decretæ fuerint, cum facultate, quod in una remissoria ambæ commissiones includerentur;

[14] [ex multorum voto resumpta,] Litteræ vero hujusmodi, prout assertum fuerat, numquam expeditæ fuerint, ideoque ad effectum conficiendi præfatum processum ad pias enixasque preces carissimi in Christo filii nostri Petri Portugalliæ & Algarbiorum regis illustris, ac tunc in humanis agentis clar. mem. Mariæ, dum vixit, reginæ ejus uxoris; necnon dilecti filii nobilis viri Cosmi Etruriæ sibi subjectæ magni Ducis, accedentibus etiam in id ipsum supplicationibus nonnullorum prælatorum, religiosorum, tribunalium, senatuum, magistratuum, & academiarum regni Portugalliæ, ac ad iteratas humillimas instantias dilecti filii Bernardi de Castelbranco monachi expresse professi, ac procuratoris generalis congregationis S. Mariæ de Alcobatia Ordinis præfati, in sacra theologia Magistri, causæ, seu causarum beatificationis & canonizationis hujusmodi postulatoris, Nobis referentibus; qui tunc in minoribus constituti, cardinalatus honore fungebamur, ac in locum bonæ mem. Sigismundi Chisii, dum vixit, S. R. E. cardinalis Sigismundi nuncupati, causæ seu causarum hujusmodi relatoris, subrogati fueramus, exhibitis prius per dictum Bernardum postulatorem binis processibus in Colymbrien. seu Vlyxbonen. civitatibus, postquam sedes Apostolica in causa seu causis præfatis manus apposuerat, nulliter constructis, die XVII Septembris MDCXCV a congregatione tunc existentium itidem S. R. E. cardinalium Sac. Ritibus præpositorum, novæ remissoriales seu compulsoriales litteræ tunc pariter existentibus archiepiscopo Ulyxbonen. & episcopo Colymbrien. eorumque Vicariis in spiritualibus generalibus dirigendæ, annuente etiam die XXV ejusdem mensis Septembris piæ mem. Innocentio PP. XII itidem Prædecessore nostro, concessæ fuerint, illarumque vigore processus prædictus constructus, ac in actis memoratæ congregationis cardinalium exhibitus, servatisque servandis apertus;

[15] Demum vero, eodem Bernardo postulatore instante, [ac denuo diligenter discussa] proposito dubio in prædicta congregatione cardinalium per dilectum filium nostrum Carolum, dictæ S. R. E. diaconum cardinalem Bichium nuncupatum, qui in relatorem causæ, seu causarum prædictarum in locum nostrum a nobis subrogatus fuerat; An constaret de cultu immemorabili, beatis Theresiæ & Sanciæ supradictis præstito, & causæ a dictis decretis Urbani prædecessoris, & an sententia desuper lata a memorato Episcopo Colymbrien. iudice delegato, esset confirmanda in casu, & ad effectum, de quo agebatur; dicta congregatio cardinalium, audito tam in scriptis, quam in voce, vener. fratre Prospero archiepiscopo Mirensi, promotore fidei de ejusmodi cultu immemorabili, & casu excepto, constare censuerit.

[16] Hinc est, quod Nos piis ac devotis ejusdem Petri regis, [a Clemente II confirmatur anno 1705.] ac totius congregationis de Alcobatia hujusmodi, nec non dilectarum in Christo filiarum abbatissæ & monialium monasterii Lorvaniensis supplicationibus, Nobis super hoc humiliter porrectis, favorabiliter annuere cupientes, ac præfatarum abbatissæ, & monialium singulares personas a quibusvis excommunicationis, suspensionis, & interdicti, aliisque ecclesiasticis sententiis, censuris, & pœnis, a jure, vel ab homine, quavis occasione vel causa latis, si quibus quomodolibet innodatæ existunt, ad effectum præsentium dumtaxat consequendum, harum serie absolventes, & absolutas fore censentes, decretum a præfata Cardinalium congregatione editum, ut præfertur, quod scilicet de cultu immemorabili, eisdem beatis Theresiæ & Sanciæ præstito, & casu excepto a decretis ejusdem Urbani prædecessoris, constet, Apostolica auctoritate tenore præsentium confirmamus, & approbamus, illique inviolabilis Apostolicæ firmitatis robur adjicimus, salva tamen semper in præmissis auctoritate prædictæ congregationis Cardinalium: Decernentes easdem præsentes litteras firmas, validas, & efficaces existere & fore, suosque plenarios & integros effectus sortiri & obtinere, ac illis, ad quos spectat, & spectabit in futurum, plenissime suffragari, & ab eis respective inviolabiliter observari; sicque in præmissis per quoscumque judices ordinarios & delegatos, etiam causarum palatii Apostolici auditores, judicari & definiri debere; ac irritum & inane, si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attentari. Non obstan. constitutionibus, & ordinationibus Apostolicis, ceterisque contrariis quibuscumque. Volumus autem, ut ipsarum litterarum transumptis, etiam impressis, manu alicujus notarii publici subscriptis, & sigillo personæ in dignitate ecclesiastica constitutæ munitis, eadem prorsus fides in judicio, & extra illud habeatur, quæ haberetur ipsis præsentibus, si forent exhibitæ vel ostensæ. Datum Romæ apud S. Petrum sub annulo Piscatoris XXIII Decembris MDCCV, pontificatus nostri anno sexto. Subscriptum erat F. Oliverius.

[17] Venio nunc ad alia quædam, de quibus paulo ante dixi, errata, si lubet, emendanda, quæ Sollerius noster ex scriptis posterioribus Procuratoris generalis sæpe dicti, censuit mutanda aut mutari posse in Actis nostris. Videlicet

[Errata]

Teresia, vulgo Sancta Regina, Ordinis Cisterciensis, Lorvanii in Lusitania (B.)
Sancia, vulgo Sancta Regina, Ordinis Cisterciensis, Lorvanii in Lusitania (B.)

AUCTORE C. J.

Pag. 473 deleantur ultima tituli verba — procuratore ad canonizationem constituto.

Pag. 475 col. 1 vers. 16 ab his verbis, — erat Teresia, dele omnia usque ad finem capitis.

Ibid. num. 8 vers. 4, dele verba uncis inclusa regno utroque & c.

Ibid. num. 9 in additione marginali — interdictoque pontificio — l — multitudine prodigiorum —

Pag. 477 col. 1 vers. 8 a fine, dele quæ ibi litteris Italicis impressa sunt.

Ibid. num. 14 legitur sæpius X. M. Est qui velit efformandum istud X cum lineola supra scripta X̄. idque Lusitanis significare non decem, sed quadraginta; & addito M; 40 millia.

Ibid. num. 15 vers. 16 — sed ferme ad &c. — l — sed post secundas patris nuptias vixisse, & dele cetera usque ad finem constructionis. Porro ibidem turbata sunt nonnulla ex male expresso apud Brandanum anno MCCXVII, qui apud alios legi debet per X̄ virgulatum, quod significet quadraginta, & addenda unitas, ut sit æra MCCXLVIII. Quæ si vera sunt, signabitur annus Christi MCCX, quo conditum fuerit testamentum, atque adeo ad eam normam restituenda erit supposita ibi annorum ratio, & corrigenda quæ ab ea pendent.

Pag. 478 num. 18 vers. 4 — dele parenthesim de S. Ferdinando.

Ibid. in fine numeri — partis 3 — l — partis 4

Pag. 486 n. 39 vers. 8 a fine — prudender — l — prudenter — Item — quotidanis — l — quotidianis —

Pag. 488 num. 44 — dele novem ultimos istius numeri versus, incipiendo a — quid porro.

Pag. 487 col. 1 ℣ penult. — dele corda.

Pag. 495 num. 62 ℣ antepenultimo — æra MCCCXVI — l — æra MCCXVI.

Pag. 496 col. 1 ℣ 3 — MCLXXXI — l — MCLXXXXI.

Ibid. ℣ 6 — secundo — l — tertio.

Ibid. ℣ II a fine — Sancta — l — Sancia —

Ibid. num. 63 ℣ 8 a fine, post — Tarasia Lusitana — insere hæc — Neque tamen hanc nostram opinionem, aliorum æque probabili prælatam cupimus, donec ad citatum diem XXV Julii plenius omnia licebit discutere.

Pag. 498 num. 67 ℣ penultimo — ad eam aram — dele eam. Ibid. n. 69 ℣ 7 — mora — l — amor —

Pag. 504 col. 1 ℣ 19 a fine — & fisus. — l ei fisus —

Ibid. numerus 86 totus imprimi debuit litteris cursivis, ut vocant.

Pag. 505 n. 4 in margine — 1651 & — l — 1615 & — .

Ibid num. 5 ℣ 7 a fine — MDCXVIII — l — MDCXVII

Pag. 512 n. 49 ℣ 3 — ex difficili-l-& ex difficili

Pag. 521 n. 98 ℣ 2 dele hæc, die alia curatio facta est

Pag. 529 num. 1 dele ultima istius numeri verba — ipso quo pater suus obierat anno.

Ibid. n 3 ℣ 8 — sex — l — ex —

Pag. 530 num. 7 ℣ 1 — exaggerate dicitur — l — exaggerate dici videtur

Ibid. ℣ antepenultimo dele hæc; sive cælibem illæ, seu conjugalem præoptarent.

Ibid. num. 8 ℣ 1 dele item hæc, imo convictus

Ibid. ℣ 17 a fine — titulo similis — l — titulo simili —

Item col. 2 ℣ 3 dele — præmortuo altero ejusdem nominis —

Pag. 533 n. 1 ℣ 12 Lottiis — l — Lottus —

Pag. 537 n. 15 ℣ 15 — anno MCCCXXII — l — anno MCCCCXXII —

Pag. 541 num. 35 ℣ antepenult. — express — l — expressam —

Pag. 543 n. 40 ℣ antepenult. — XXI Decembris — l — XXI Septembris —

Pag. 549 ubi finiuntur Acta B. Petri Pisani de Gambacurta, [B Petri Pisani cultus approbatus,] fundatoris pauperum eremitarum S. Hieronymi, addi possent quæ post editum anno MDCCI in lucem tomum nostrum Junii tertium, ad nos missa fuerunt. Inter illa recenseri potest decretum sacræ Rituum congregationis anno MDCXCIII, die quinta Decembris signatum, atque eodem anno die, nona ejusdem mensis ab Innocentio PP. XII confirmatum, quod ita sonat: Relato ab Eminentiss. & Reverendiss. D. Cardinali Casanatta ponente hujusmodi causæ dicti servi Dei Petri de Pisis, [Officium & missa non concessa.] beati nuncupati. Ac discusso in sacra Rituum congregatione dubio; An constet de casu excepto per indulta Apostolica in casu, & ad effectum de quo agitur. Eadem sacra congregatio, audito tam in scriptis, quam in voce, Reverendiss. archiepiscopo Myrensi, fidei promotore; censuit constare de casu excepto; non autem ad effectum concessionis Officii & Missæ. Quod ita decrevit Congregatio & probavit summus Pontifex anno, mense & diebus supra notatis. Cum deinde eadem Congregatio Pauperum eremitarum libellum supplicem pro obtinendis officio & missa ejusdem B. Petri institutoris sui, saltem pro sola congregatione eorumdem denuo porrexisset, eadem sacra Rituum congregatio respondit die XIV Decembris anno MDCXCVII, Negative, & gaudeant impetratis, nempe de casu excepto per indulta Apostolica, de quo supra. Neque hactenus aliud accepimus, ex quo de concessione aut non concessione Officii Missæ, aliud statuere possimus.

[Ad Diem XVIII]

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 551 col. 2 ℣ 17 — S. Hervæi eremitæ — adde — memoria —

Pag. 559 ad caput secundum appone titulum, qui deest: Cum suis Leontius carceri inclusus ac verberari denuo jussus, illis securi percussis, ipse inter verbera moritur.

Pag. 562 col. 1 ℣ ultimo — evertit — l — avertit —

Pag. 600 col. 1 ℣ 3 — auctas — l — exaltas —

Pag. 601 de S. Fortunato episcopo, num. 2. ℣ 1 & 2 — non Junii, sed Junii — lege simpliciter — Junii —

Pag. 602 col. 1 num. 3 ℣ 5 — ad Fastum Icaunæ — l — ad faltum Icaunæ (id est, ubi Icauna fluvius desinit, in Sequanam influens) est locus —

Pag. 638 num. 120 ℣ 2 — firmitatibus — l — infirmitatibus —

Pag. 641 col. 1 ℣ 25 — videri — l — videre.

Pag. 673 col. 2 ℣ 18 — Sybarici — l — Sybaritici —

Pag. 686 n. 47 vers. 2 post, solennem professionem, fige asteriscum *, eumdemque iterum fige inter Annotata post litteram g; atque ibi hæc annota — * Professionem solennem intellige hoc loco, non ea solennitate factam, qua Religiosus constituitur, tribus votis obstrictus & dominis incapax; sed ex eo solennis dicitur, quod publice fiat; uti moris est in Ordinibus sanctorum Dominici & Francisci, cum Tertiariæ, in domibus suis mansuræ, acceptantur ad vota simplicia castitatis & obedientiæ, eaque emittunt in loco publico coram. Priore aut Præfecto talis sodalitii.

Pag. 691 n. 69 ℣ 2 — orationes — l — orans —

Pag. 713 num. 161 ℣ penult. — vovit — l — novit —

Pag. 785 n. 279 ℣ 5 — lætarum — l — lotarum —

Pag. 797 n. 328 ℣ 6 — in hanc ventura solennitate sancti Paschalis — l — in hac ventura solennitate sancti Paschatis —

[Ad Diem XIX]

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 801 col. 2 litt. E: Odo presbyter. Reforma ibi totum textum, hoc modo —

Odo presbyter, prædicator Brabantinorum, ut venerabilis memorantur ab Arnoldo Raissio, in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii Joannis Molani; occasione B. Odonis episcopi Cameracensis, de quo & nos agimus hoc die XIX Junii suo loco. Vitam Odonis presbyteri habemus ex parte 2 Hagiologii. Brabantinorum, quod extat in monasterio Rubeæ vallis, non admodum longe a Bruxellis; ubi scribitur obiisse anno MCCXIII, nullo die aut loco expresso. Vita dignoscitur non valde longo tempore ab obitu venerabilis viri conscripta fuisse. Indicat autem, Brabantinum esse, altioribus studiis cum fratre juniore Henrico Parisiis operam dedisse. Inde in patriam reversum (fratremonachum induente & post unum circiter annum feliciter ad Dominum migrante) scholarum regendarum curam suscepisse, atque divites & pauperes sine acceptione personarum indifferenter instruxisse. Deinde ad sacerdotii gradum pervenisse, & semen verbi Dei longe lateque dispersisse, quodque docuit verbis, adimplevisse operibus. Legitur ibidem, alia multarum virtutum exempla edidisse, ac virum Deo & hominibus dilectum fuisse. Sed quia de cultu ejus ac die natali nihil constat; hæc e vita delibasse, sufficiat.

Odo Prædicatorii Ordinis Religiosus, ut Beatus memoratur ab eodem Arnoldo Raissio eodem loco; & occasione ejusdem B. Odonis episcopi Cameracensis, ex Choquetio, de Sanctis Belgii ordinis Prædicatorum. Ex quo etiam textum Cantipratani producit, qui libro 2 de Apibus, cap. 1 num. 17 sic legitur: Alium etiam vidi fratrem ordinis Prædicatorum, Odonem nomine, in jure regentem, virum sanctum & bonum; qui raro volebat comedere quod seminali fluxu ab animali descenderat; sed olere vel piso corpus sobrium reparabat. Huic in ingressu Ordinis vitæ suæ terminus revelatus est; & hunc fratribus certo die ante obitum revelavit. Obiit igitur hic Odo Ordinis Prædicatorum, ante Cantipratanum, qui ulira dimidium seculi 13, ad duodecim aut amplius annos vitam produxit: nec potest idem esse cum Odone præmisso Prædicatore Brabantinorum, utpote ante institutum ordinem Prædicatorum mortuo. Interim tamen aliqui e duobus istis Odonibus unum videntur conflare & Ordini Prædicatorum utrumque per modum unius adscribere; seducti, opinor, quia priorem illum Odonem; qui a Raissio Prædicator (ut vere fuit) verbi Dei, apud Brabantinos appellatur; illi, pro Prædicatore Ordinis sui acceperunt. Odo enim Ordinis Prædicatorum, qui conventum Gandensem, sub annum 1220 ædificatum, traditur incoluisse, non potest anno 1213 obiisse. Obiit autem eodem seculo, utpote memoratus & tamquam de visu cognitus a Cantipratensi, ejusdem Ordinis scriptore, qui sub annum 1263 obiisse censetur, & Odonem antequam illa scribebat, mortuum fuisse in citato suo textu indicat, fortassis circa annum 1240, uti scriptores aliquiejusdem Ordinis dicuntur notasse.

Pag. 811 n. 9 ℣ 10 — ab an. MCCCCLXXII — 1 — ab an. DCCCCLXXII —

Pag. 818 n. 7 ℣ 7 — CCCLXXXV — l — CCCLXXXVI — Item versu sequenti — feria IV — l — feria VI —

Pag. 823 Annot. h ℣ 2 — annui in fastis signantivum — l — annum in fastis signandum —

Pag. 825 n. 28 ℣ 15 a fine — judicium istud — lege sequentia hoc modo — contra Ursicinum & Vitalem exercuisse: filii vero Gervasius & Protasiuspatri superstites —

Pag. 831 col. 1 ℣ 19 post rivum — sic lege — Sanguinis elicuerit: de quo infecta linteamina vel pallulæ —

Pag. 838 n. 100 ℣ 2 — cum nec annus rei gestæ, nec nomen episcopi, Fredericum comitati, conveniat — adde — Annus enim excidit Mediolanensis fuit, non MCLI, sed MCLXII. Et episcopus Coloniensis tunc erat, non Rudolfus (qualem nullum sedes illa habuit) sed Raynaldus seu Reynoldus, ab anno MCLIX usque ad MCLXVII. Comitum autem Angleriæ dominatus in urbe, ibi assertus, nunc passim rejicitur a Mediolanensibus —

Pag. 842 col. 2 ℣ 15 — nepotis ac — l — post Gasparum Vice comitem, anno MDXCV ejus successoris — Ibidem in margine loco ultimo — & 1410 — l — & 1470.

Pag. 843 num. 119 ℣ 25, quæ includuntur parenthesi scribantur litteris Italicis.

His notatis secundum Commentarium Papebrochii de Sanctis Gervasio & Protasio, ad diem XIX Junii pridem impressum, venio ad recentiorem ejusdemmet reformationem prædicti Commentarii, quam concepit ex lectione Dissertationisapologeticæ Doctoris Josephi Antonii Saxii, ab amico auctore nobis dono missæ. Concepit autem reformationem suam & propria manu, quoad licuit in tam gravi senecta & caligine oculorum, disposuit, mandans nobis, ut in Supplemento Junii illam ederemus in lucem & gratularemur Auctori Apologiæ de opera sua & opere. Accipe igitur, lector, hic denuo commentarium nostrum, qua parte reformatus est, cui ultimam manum admovit Sollerius noster; & pridem dicta secundum hæc præsentia benevolus intellige.

DE SS. GERVASIO ET PROTASIO FRATRIBUS MARTYRIBUS
MEDIOLANI IN INSUBRIA.

Gervasius, Frater, Martyr Mediolani (S.)
Protasius, Frater, Martyr Mediolani (S.)

AUCTORE D. P.

[Prologus]

Commentarium de illustribus hisce Martyribus, ineunte præsenti seculo editum in III tomo Junii, relicturus collegis & successoribus meispartim auctum partim reformatum, facem præferente V. C. Josepho Antonio Saxio, SS. Ambrosii & Caroli Oblato, S. Th. & Collegii Ambrosiani doctore (neque enim prositeri pudet unde profecerim, etiam hac LXXXV annorum ætate) præmoneo, quod in primis sex ejusdem commentarii paragraphis nihil magnopere mutatum velim; in ceteris judico convenientius, ea quæ Mediolanum ipsum atque Italiam spectant ordinare, ut sequitur. Fiat itaque

§ VII (qui fuerat X) Sanctorum apud Mediolanenses in sacris & civilibus veneratio.

Sit numerus 71, hoc exordio:

[71] Si cura S. Ambrosio fuit, reperti a se thesauri æstimationem vicinis regionibus amicisque episcopis communicare, [In missali Ambrosiano.] fuit etiam, ut clerum populumque suum instrueret ad eumdem quam festivissime in ecclesia, ipsorum corporibus sanctificata, celebrandum, ordinatis efficiis propriis. Hoc in genere quam fuerit excellenter pius, demonstrant ecclesiæ istius Ritualia sacra, licet successive, procul dubio, mutata & aucta. Interim credo ipsummet composuisse unam saltem duarum missarum, quarumex missali anni MDXXII prima in vigiliis SS. Gervasii & Protasii, altera in festo dicenda proponitur: & primæ quidem, [propriæ de Sanctis missæ,] Ingressa de Martyribus &c…. vide pag. 841 num. 109 lin. 10 & progredere usque ad pag. 842 num. 115….. ubique autem Protasius primum locum tenet.

[72] Nihil in his est….. alias 110

[73] De orationibus porro… alias 111

[74] Hæc ita integre….. alias 112

[75] Gregorianus codex… alias 113

[76] Transeo ad Breviarium… alias 114

[77] Hymnum hunc….. alias 115. Et adde

[78] [hymnus in breviario] Redeo ad S. Ambrosium, cujus esse supra laudatam primo loco missam de vigiliis, probat etiam Saxius, multa de hujusmodi ritu erudite pertractans a num. 12, ubi in omnibus antiquissimis suæ ecclesiæ Calendariis ad diem duodevigesimum Junii legi testatur; Vigilia per S. Ambrosium, quasi dicatur per S. Ambrosium instituta. Refert deinde vigilias Mediolanensibus proprias ex antiquis breviariis, a Puricello citatis: Hæ sunt vigiliæ a S. Ambrosio observatæ & commendatæ. Vigilia S. Martini episcopi; Epiphaniæ, [cum vigilia] Purificationis, Nativitatis B. V. Mariæ; Ascensionis Domini; SS. Gervasii & Protasii; SS. Naboris & Felicis; SS Nazarii & Celsi. Quæ hic controversiis multis obnoxia sunt, explicare conatur laudatus Saxius: ad rem nostram propius pertinet, quod habet num. 17.

[79] Hanc vero annuam memoriam nostrorum Martyrum, [Magna libertas data ad festum venientibus] non modo integro constantique subsequentium ætatum cultu servatam, sed auctam identidem novisque sanctionibus amplificatam deprehendimus, tum ex privatis authographis, tum ex publicis tabulis monumentisque, quorum primum sit lapis, adhuc eminens in parastade majoris arcus, qui januam tegit exteriorem atrii præjacentis templo Ambrosiano, & a dextra ingredientium est, insculptaque refert hæc verba: [In nomine sanctæ Trinitatis ad ejus honorem & SS. Gervasii & Protasii martyrum, statutum est ab archiepiscopo Anselmo, & ejus postea successoribus, sub nomine excommunicationis & communi consilio totius civitatis, ut non liceat alicui homini in eorum festivitate, & per tres dies antea & per tres postea curtadiam tollere & in jus sibi proprium usurpare. Iterum confirmaverunt per octo dies ante festum, & per octo post festum, firmam pacem omnibus hominibus, ad solennitatem venientibus & redeuntibus; Adam & Pagano huic bono opem dantibus anno Domini MIIC.]

[80] Curtadiam, quæ vectigal quoddam erat a viatoribus persolvendum, [Prandium ab Archiep. præbendum officiantibus.] & alia, quæ dubia videri possent, fusius exponit Saxius, aliud solennioris & constantis cultus testimonium adducens ex Beroldo, qui ritus omnes & ceremonias, in ecclesia Ambrosiana receptas, in unum librum congessit, sub titulo, Manuale & Pontificale Ambrosianum, ubi expositis accurate rubricis vigiliarum & festi SS. Gervasii & Protasii, hæc adjungit: Finita missa, omnes presbyteri & diaconi cardinales, & subdiaconi, & quatuor magistri scholarum, & primicerius lectorum, & primicerius notariorum, & omnes notarii, & sexdecim lectores, & sexdecim custodes, & duo pueri, qui cantant psalmos, omnes debent prandere in domo archiepiscopi. Ex quo colligitur, inquit recte Saxius, facile inter præcipuas Mediolanenses solennitates hunc diem fuisse.

[81] Nec minus idem colligitur ex aliis vetustis monumentis ibidem adductis a num. 20 ad probandum quam magnifice & solenniter festum SS. Gervasii & Protasii ageretur, [Alia venerationis argumenta.] dum divina officia & sacra alte & sublimiter faciebant tum canonici, tum monachi; quo tempore etiam recipiebantur publicæ oblationes in arca custodiendæ, quoad usque distribuerentur; & archiepiscopus, qui XXIV libras ceræ & duas thuris ad hanc basilicam quotannis mittere consueverat, duas partes ante ordinationem depositionemque S. Ambrosii, tertiam ante festum hujusmodi B B. Martyrum exhibebat. Hujus autem consuetudinis, cui omnem suæ originis memoriam longa & obscura antiquitas abripuit, adhuc superstes vestigium habemus (Saxii verba sunt) in cereo illo majoris ponderis, quod mensa archiepiscopalis quotannis tribuit Ambrosianæ basilicæ. Mitto cetera, quæ hic non vacat describere, publica Mediolanensium in Sanctos suos venerationis argumenta, quæ apud laudatumSaxium cumulata invenient, quibus jam dicta non sufficiunt. Quid vero eo contulerit secularis etiam potestas, habes in nostro Commentario pag. 842 num. 116 versu 5 usque ad finem paginæ.

[82] [Restauratum a S. Carolo festum,] Non diffitetur Saxius, in communi illo deplorandi seculi templorum sacrorumque neglectu, collapsum nonnihil sanctorum Martyrum cultum, cui instaurando egregie allaboravit S. Carolus, populum præcepto alligans ad annuam eorum festivitatem celebrandam. Narrat subinde exortas ea de causa cum magistratu difficultates, eo demum pacto aut compositas aut sedatas, ut perseverante in præsens consuetudine, inter festos dies ex devotione, quales per Italiam plures recepti sunt, hic quoque numeretur ac solenniter colatur: nimirum annis singulis redeunte festo, in basilica Ambrosiana triduo ante celebritas inchoatur, canente primas Vesperas Præposito ac capitulo, sequenti die monachis, pridie vero clero metropolitano, eo ritu qui ibi describitur. Dies autem eodem ordine colitur, [solennius celebratur.] facientibus solenne ac pontificale sacrum, prius capitulo Ambrosiano, postmodum monachis, demum Archiepiscopo cum clero metropolitano. Accedunt insuper supplicabundo agmine præfectus urbis, ac præsidens publico civitatis commodo magistratus, omnesque artium classes cum suis quæque vexillis, & publicam solvunt oblationem.

§ VIII (alias XI, pag. 843 num. 117) Obscuriores quædam Sanctorum memoriæ. Nomina aliorum, simul cum ipsis, in vetustissimo Martyrologio.

[83] Legitur in pseudo-Philippi libello. alias 117

[84] Domus etiam hodie…. alias 118

[85] Post ita descriptam…. alias 119

[86] [Locus martyrii ubi nunc columna,] Capite deinde … alias 120. Hic inseratur

[87] Adde ex Saxio, eamdem æram, licet fuerit seculo VI excogitata a Dionysio Exiguo, primum tamen fuisse usu receptam seculo IX; idque erudite ostensum ait, a D Joanne Gaspare Beretta in Universitate Ticinensi Metaphysico primario, in suo Lychno chronologico-juridico § 1 At quid mirum, subdit num. 2, si incertis confusa opinionibus latet prima hujus columnæ extructio, quæ oculos testes non habet, si idipsum quod oculis subest, syllabæ nempe lapidi insculptæ, & annus in hoc titulo notatus, varie a tribus scriptoribus Tristano Calcho, Levita Riferra, & Innocentio ab Ecclesia referuntur. Ego, etsi multum Puricello tribuerem, qui rem de fonte hausit diligentissime, solicitus nihilominus fui, ut oculis meis explorarem, an præsentis belli occasione in hoc tanto martyrii monumento quid novi accidisset.

[88] [a Saxio inspecta,] Tum num. 3, postquam ultimi Insubrici belli finem paucis descripsit, sic memorat: Itaque sub Idus Martii hujus anni MDCCVII reddita urbi quies est, & me justa curiositas impulit, ut prædictam columnam inviserem, vixque notavi recentia quædam vestigia attriti lapidis ex plumbeis forte glandibus illac explosis, cum sit in vicinia taciti exitus, quem sibi aperuerat miles præsidiarius, ut in adjacentem plateam posset excurrere. Decussa quidem fuit jam a sexennio pars lapidei globi, cui infixa erat crux ferrea, apicem claudens: ceterum stat adhuc incolumis, & quamvis nonnullas, ut dixi, in cavo marmore litteras jam vetustas abraserit, adhuc tamen diligenti cum peritis viris examine, deprehendi titulum illum sincere esse, ut a Puricello describitur.

[89] Donatus Bosius in Chronico… alias 121

[90] Porro cancellis præfatæ…. alias 122

[91] Hæc ego: subjungit Saxius, quod columna sic sub Philippo III restituta, [sub Philippo 3 restituta,] non diu stetit, sed anno ejusdem seculi LVI, cum nova extrinsecus propugnacula adstrui deberent, translatam esse in locum, XXV cubitis a priori distantem, ut testatur Puricellus, qui eodem anno dissertationem suam Nazarianam edebat, cap. 179. Rem totam docebit sequens inscriptio, quæ alteri, num. proxime præcedenti recitatæ, suffecta est: D. O. M. Philippo III Hispaniarum rege, ac Mediolani duce, D. Ioseph Vasques de Acuña, hujus arcis præfectus, hanc columnam & subjectum ipsi lapidem, [postea loco mota.] in quo S martyr Protasius, hujus civitatis & arcis defensor securi percussus creditur, e tenebris, in quibus diu jacuerat, in lucem revocavit anno Domini MDCII, XIV Kal. Julii. Regnante postea Philippo IV, cum nova eidem arci propugnacula extrinsecus adstruerentur, cumque proximi fossa huc obversa primævum ejusdem lapidis & columnæ situm arreptura sibi esset, D. Joannes Vasquez Coronado, intimus ejusdem Regis consiliarius & e regii in hac provincia exercitus magistro generali, præfectus hujus arcis probatissimus, alterique illi pietate non impar, eamdem columnam & lapidem anno MDCLVI, XVII Kal. Julii huc transferri jussit, ut perpetuum hic essent tanti Martyris & patroni monumentum.

[92] Forte novum & insolens cuiquam videbitur, quod inscriptionibus istis nulla inseratur mentio S. Gervasii. [Utrum Gervasius fuerit decollatus.] Verum id notum videtur ex epistola ad episcopos Italiæ, S. Ambrosio supposita & tunc passim recepta, ut genuina, ubi dicitur Gervasius tamdiu plumbatis contusus, quamdiu exhalaret spiritum; unde fiebat, ut passim pingerentur Sancti, unus gladium, alter flagellum plumbatum manu tenens, prout etiam exprimuntur ante vitam Argentinæ impressam, aliis asserentibus decollatum utrumque: & sic in archivo Ambrosiani capituli, inquit Saxius num. 7, inter sacras reliquias ibidem conditas, lapis numeratur, de quo induabus visitationibus S. Caroli, & peculiariter in visitatione facta a Frederico Card. Borromæo, MDCIX, titulo de SS. reliquiis, sic legitur: In eodem quoque altari (scilicet majori) erat, prout nunc etiam videtur, lapis marmoreus, super quo, ut dicitur etiam ab omnibus, ita pie creditur, obtruncatum fuit caput BB. martyribus Gervasio & Protasio. Sed quidquid de his sit;

[93] Satis hactenus de columna… alias 123

[94] Interim clerus……… alias 124

[95] Quod si obscura……. alias 125

[96] Posito autem, quod……. alias 126

[97] Antiquissimum occidentalis.. alias 127

[98] Dixerim ergo……… alias 128

[99] Dico tamen………. alias 129

§ IX (alias VII & VIII.) Reliquiæ & cultus Sanctorum in Hispania & Gallia, præsertim apud Cenomanos &c.

[100] Ex Italia transiturum….. alias 71

[101] Demus tamen……… alias 72

[102] Non equidem negaverim…. alias 73

[103] Ego servus Christi…… alias 74

[104] Idem de Gallicanis…… alias 75

[105] Prædictus Saussayus…… alias 76

[106] Hæc porro, ut clara…… 77

[107] Belfortii, viri apud Gallos… alias 78

[108] Itaque consilio inito…… alias 79

[109] Jam vero anni orbita….. alias 81

[110] Inter supra nominatas….. alias 82

[111] In vita autem Domini…. alias 83

[112] Dum autem supradicto….. alias 84

[113] Crastina autem die…… alias 85

[114] Hoc autem facto…….. alias 86

[115] Tribus post hæc…….. alias 87

[116] Hic porro ex ipso……. alias 88

[117] Hæc audiens gloriosus….. alias 89

[118] Ex Gallia, oculo saltem levi adeatur Britannia, Belgiumque & Septemtrionis partes……. alias 90 linea 3, illa ut Roma, usque ad, in Diario reliquiarum.

§ X Sanctorum in Germania cultus & miracula ex fama reliquiarum Mediolano Brisacum translatarum.

Brisacum nobile ad Rhenum oppidum gloriatur patrocinio duorum fratrum Martyrum & miraculis ad eorum invocationem a seculo XV notis, de cujus devotionis initio & fundamento priusquam agam, placet divinos favores præmittere, quibus, si aliud nihil, saltem eorum apud Brisacenses sanctitatem testari dignatus est Dominus. Prædictorum miraculorum præcipua tria daturus noster Hermannus Crombachius, in sua sanctorum trium Magorum regum Euangelicorum historia, tomo 3, lib. 2 cap. 36 orditur a lipsanotheca anno MCCCCXCVIII litteris majoribus sic inscripta:

En geminos fratres Christi testesque beatos
      Protasium hic cernis Gervasiumque simul:
Corpora ter felix quorum sacrata Brisacum
      Servat miraclis vivida continuis.

[120] [Sanatur dolor pedum.] Servantur, inquit Crombachius, miracula quam plurima in libro Ms., e quibus tria seligo, notis temporibus & adjunctis certiora & firmiora. Anno MCCCCXXXIX Brisacum venit Joannes Augustanus, opificio pistor: is narravit ingentem se cruciatum doloremque perpessum in tibia, sed unde manarit, hactenus ignorasse. Multis etiam remediis frustra tentatis, Dei sæpius opem Sanctorumque patrocinia crebro, sed votis irritis implorasse: suasum postea sibi ab aliis, ut SS. Gervasium & Protasium fratres (quorum meritis exoratus Deus multa passim opera miranda patrat Brisaci) cerei votivi dono promisso supplex invocaret. Ideo libram ceræ spopondit, si certum & definitum intra temporis spatium dolor remitteret: quo jam evoluto, cum solitis torqueretur cruciatibus, confectus mœrore & tristitia, somno cœpit consopiri, & mentis oculis obversatur monitio peccati commissi, quod Deo præfinire certum curationis tempus ausus esset; jubetur autem in viam se dare, & semilibrem cereum pedem reliquiis SS. Gervasii & Protasiii Brisaci appendere, mox voti compotem fore. Paret ille salutari monito, cujus executionem sanitas protinus est consecuta.

[121] Anno MCCCCXLVIII vir nobilis, Waltherus a Bolzenheim in festo SS. Gervasii & Protasii, [Ex ponte in præceps cum curru lapsi] more suo Brisacum sacros cineres deveneraturus equo contendit, simul cognatæ suæ D. Susannæ a Wilzenheim reliquit in mandatis, ut quatuor liberos Joannem & Margatem, item Waltherum & Christophorum currui cum famula impositos, eodem curaret devehendos. Fecit imperata, jussitque canistrum cum ovis una devehi. Jam ex arce currus egrediebatur & pontem ascenderat, cum equi derepente tanta celeritate regrediuntur, ut auriga nulla vi posset eos cohibere, quin omnes, cum equis & curru præcipites, e ponte & rupe præalta deorsum volverentur. [illæsi manent an. 1448.] Attonitos illud triste spectaculum tam arcis inquilinos, quam quotquot eminus spectabant casus ita perterrefecit, ut nemo non crederet, omnes ad unum periisse. Sed cum magna cura diligentiaque currus eversus tolleretur, nemo unus hominum, sed nec equorum ullus læsus, sospites & integri reperti sunt, adeo ut nec ovorum ullum allisum aut fractum fuerit. Ita repetito itinere pergunt Brisacum hilares & rei narratione populi frequentissimam ibi concionem vehementer exhilararunt.

[122] Norsingensis quidam longo tempore difficili molestoque morbo conflictabatur; [Contractus sanatur an. 1465.] accessit ad incrementum mali nervorum contractio, ut manibus pedibusque captus, nec dexteram valeret admovere ori, continuoque grallis duabus nixus ægre gressum tamen promoveret. Is ubi proborum usus amicorum consilio, a quibus edoctus erat crebra miracula, quæ meritis S S. Gervasii Protasiique passim edebantur, votivum spopondit cum peregrinatione donativum, mox sanus iter ingressus, Brisaci se voti solvit religione, fulcris ibi ligneis, ut perennaret prodigii memoria suspensis ad aram Martyrum feria tertia Pentecostes anno MCCCCLXV. Addit Crombachius recentia alia: ego interponam, Chronologiæ causa, duo ex impresso Argentinensi, de quo infra, hoc tenore.

[123] Quidam nobilis Miles, nomine Petrus de Hagenbach, [Balivus civibus molestus, castigatur] ad Carolum Ducem Burgundionum confugit, & ab eo perbenigne receptus est: erat enim ipse vir magni consilii & pretii apud eumdem Principem: missusque in Alsatiam & Suntgaviam, Balivus ejus factus est: quas ob res non modo per Germaniam, verum etiam per exteras nationes nominatissimus & formidabilis esse cœpit….. Ipse, quadam pestifera machinatione composita, cum Burgundionum militum multitudine, oppidum Brisach intravit. Cives multi, perterriti propter ejus tyrannidem, fugam inierunt; quorum bona in direptionem dedit. Quamvis autem super astra cælorum se evectum existimaret, nec ullum in mundo amplius subvereri videretur; nihilominus, velut alter Nabuchodonosor, peccatis suis exigentibus, in die sancto Paschæ, tumultu in populo excitato, anno Dom. MCCCCLXXIV, [an. 1474,] sine sanguinis effusione vinculatus, & IX die Maii capite truncatus est. Hæc mutatio dexteræ Excelsi: intercessione & meritis, (ut pie ab omnibus ibidem habitantibus asseritur) sanctorum martyrum Gervasii & Protasii, quorum ossa honorifice ibi recondita sunt, liberantur a tyrannide hujus viri.

[124] [&. 1480 pons, Rheno exudante periclitans, servatur.] Cives autem oppidi Brisach cum Salomone dicere possunt, Et venerunt nobis omnia bona pariter cum illa, videlicet venerabilium Reliquiarum allatura: quia quamdiu apud eos fuerunt, multis periculis liberati sunt. Et maxime anno Domini MCCCCLXXX, Rheni fluvius, circa festum S. Jacobi Apostoli, in immensum adeo excrevit, ut per totum suburbium, vulgariter der werd, tamquam in plano constitutum, inundaverit; monasterium Monialium extra muros, vulgariter Mergenow, usque ad majus altare impleverit; & per vias ac vicos navigaretur, sicut per ejus alveum facere consuetum erat. Pontes in Waltzhut, Sachinghen, Basilea, Argentina destructi, negabant transitum. Quibus cives oppidi Brisach moti, sanctis Gervasio & Protasio votum fecerunt, quoniam naturali via impossibile erat succurrere. Sed, ut multa paucis concludam, pons remansit, licet in parte destructus aliquibus parvis lignis sustentabatur intercessione sanctorum Martyrum, quorum ope adjutus transitum ambulantibus præstabat. Sic nos per præfatos gloriosos Martyres, eorum meritis & intercessione, hic in mundo transire per gratiam valeamus, & in futuro per gloriam, in qua ipsi sunt: quod omnibus nobis præstare dignetur, pro quo passi sunt, qui est benedictus in secula seculorum. Amen.

[125] [Lipsanotheca anno 1498 eleganter fabricata.] Ob hæc aliaque Brisacenses, ut in eodem impresso dicitur, Sanctorum Martyrum Gervasii & Protasii corpora, ad ecclesiam protomartyris Stephani translata, omni cultu & religione venerantur. Novissime vero his diebus circa annos Domini MCCCCXCVIII locellum seu arcam argento circumdatam, mille quadringentorum Florenorum Rhenensium construxerunt, & ossa eorum magna cum solennitate posuerunt, prout singulis annis, in eorum festivitatibus, oculis corporeis a fidelibus cernitur. Cursus vicinarum villarum, solenni cum processione & veneratione populi, frequentantur, ubi Deus oparatur mirabilia in sanctis suis, & per eos multa præstantur beneficia. Utinam Ms. prædictum haberi hic posset, ut judicium de ejus authenticitate certius ferretur. Nunc attexo recentiora quædam, quibus Caput 36 libri sui 2, tomo 3 finit Crombachius, estque ut ait, Vera narratio miraculi, quod anno MDCXVII, XXX Novembris, in festo S. Andreæ Brisaci circa nobilem virginem, divina virtute & meritis SS. Gervasii & Protasii, illic quiescentium patratum est.

[126] [Anno 1617] Reveranda & prænobilis, Deo devota virgo, Scholastica ab Ampringen, Canonica insignis & pervetusti nobilis collegii S. Leodegarii in Masmünster, XIII vel XIV annos multis mirabilibus & inauditis morbis, Deo sic permittente cruciata, tandem pedibus omnino capta, gressum nullum omnino potuit promovere; ut alienis manibus elevanda, portanda & deponenda fuerit, quo necessitas urgebat. Desperata jam salus erat in medicis & humanis viribus. Ergo cum ex arce Bingensi (ad quam se ob medicorum & pharmacorum opportunitatem receperat) ad collegium suum, comitibus Domina matre, [Monacha paralytica convalescit,] affine & sorore, lectica veheretur, deposita a medicis, Brisacum transiit; & ex voto, magno licet cum dolore, deferri petit in templum, & abjici ad SS. Gervasii & Protasii lipsanothecam: ubi cum Deum pie, magna cum fiducia fuisset deprecata, peracta re divina, surrexit ipsa, nullo adminiculante, salva & incolumis. Quod nos, una cum loci Consule, Mag. Joanne Büchner, ipsius conjuge & magna hominum frequentia, summa cum admirationem vidimus. Extemplo, sola, sine comite & scipione, pedes ad Wassenburgensem domum divertit, post prandium sola inscendit lecticam, vesperi apud cognatum Dominum de Stadion in Ensisheim, & postridie ad collegiatam suam ecclesiam Masmünster, cum gaudio & stupore omnium pervenit incolumis; nec hactenus, Deo favente, dolorem ullum persensit amplius.

[127] Quocirca cum ad Dei & Sanctorum gloriam auctiorem, diaboli & hostium veritatis Catholicæ confusionem, non debeant divina celari miracula: me confessarium suum & oculatum testem horum omnium, dicta Domina rogavit, idipsum publicitus attestari. Testor itaque ego Fr. Michael Büchner, Conventualis monasterii Teutperti & Sickingensis, Parochus in Riengen, fide sacerdotali, rem ita, nec aliter quam paucis narratum est, contigisse. Hujus præter dictos aderant tunc etiam testes oculati, prænobilis & strenuus Dominus Joannes Christophorus ab Ampringen, [quod multi testes probant.] serenissimi Archiducis Maximiliani Austriaci consiliarius, & satrapa civitatis & dominii in Stauffen, virginis dictæ germanus; & expertissimus Dominus Joannes Jacobus, medicinæ doctor subjungit his complures virgines nobiles & totum Magistratum Brisacensem hujus prodigii testes. Similis affixa tabella cum prolixiore narratione Protasii Witligs; qui cum quinquennio corporis insanabili morbo, [Aliud miraculum anno 1625.] medicorum consensu vexatus esset, voto concepto & sacro audito in templo, precibus SS. Gervasii & Protasii statim sanari cœpit: jam totus incolumis valet optime, anno MDCXXV, XII Januarii.

[128] Denique loci Curio scribit ad me (inquit quit Crombachius) recens admodum miraculum his verbis. [Matrona toto anno ægrota] Vivit adhuc & moratur modo Basileæ, propter bellorum tumultus, prænobilis & devota femina Eva a Baden, origine Truchsesia a Walthaus, uxor nobilis & strenui viri Friderici a Baden, qui tempore pacis in pago Liel prope Neoburgum ad Rhenum habitare solet. Ea morbo quodam valde gravi laboravit per integrum fere annum (qualis autem fuerit morbus ignoro.) Sed hoc ex illa audivi, quod, cum nullo medicorum auxilio juvari posset, & cum antea corporis valde obesi esset, de die in diem contabuerit, velut umbra macilenta. Hæc die eorum festo, se nostris sanctis Martyribus tota mente commendavit; & mox ubi tumbam sacrarum reliquiarum e fenestra vidit per plateas (uti mos est quotannis) circumferri, [ante tumbam surgit sana anno 1640.] procumbens in genua, ardentiori oratione eorum subsidium imploravit; impetravit etiam, & subito sana surrexit; & adhuc est incolumis, tamque obesa, quam ante morbum fuerat. Hæc illo ipso die mihi, quo contigit, in vesperis retulit, præsente alia nobili femina, & sanctos Martyres, oblato Rosario argenteo, in grati animi significationem donavit, Sacrumque a me ad sanctorum Martyrum honorem legi petiit. Appendit ipsa suo tempore, Deo volente, tabellam ad rei perennem memoriam. Hæc ad me XXII Maii MDCXL loci Parœcus exaravit litteris, quæ cura Joannis Homphæi Rectoris Schletstadiensis Societatis Jesu obtinui.

§ XI Possessio Sacrorum corporum controversa inter Brisacenses & Mediolanenses: horum certior.

[Legenda translationis anno 1505 impressa] Concludit ex miraculis præmissis Crombachius, liquere, quod a tempore translationis opera miranda sanctorum istorum Martyrum continuentur. At rei cardo in hoc vertitur, ut idoneis auctoribus edoceant Brisacenses, quando, per quem & quomodo translatio vere facta fuerit, cum scriptores a Crombachio citati, eodem ferme omnes testimonio seu fabulosa narratione nitantur, quæ, licet forte citius adornata, non ante principium seculi XVI publicam lucem aspexit, edita Argentinæ MDV, superstite verosimiliter ipso auctore, aut saltem vulgatore F. Joanne Berken, sacræ Theologiæ licentiato, lectore FF. EremitarumS. Augustini. Repertus dicitur codex impressusque eo modo, quem habes pag. 836 num 98, unde brevem totius historiæ seu sermonis ideam huc transfero. Incipit: Justorum animæ in manu Dei sunt. Sap. III. Anima humana variatur in suis motibus secundum quatuor affectiones, scilicet gaudium, spem, amorem & timorem … Et in hoc Sermone quatuor, inquit Auctor, per ordinem sunt dicenda. Primum est verborum illorum in thema assumptorum declaratio; quæ concionatoria tota, ad historiam non spectat. Secundum, Sanctorum inventio, ex epistola Pseudo-Ambrosiana. Tertium, eorum martyrizatio, ex libello Pseudo-Philippi. Quartum, eorum translatio.

[130] [est fabulosa] Hujus ultimi membri, unice huc nunc spectantis, principium sumitur ab anno MCLI; quo Fredericus Barbarossa, cum exercitu contra Pontificem Alexandrum veniens in Italiam, Mediolanum, diu frustra defensum a quodam Galvaneo, Angleriæ Comite & civitatis Principe, vi obtinuerit, expilarit, everterit. Galvaneum porro, ne occideretur,servaverit soror, corpora trium Magorum, sanctorumque martyrum Gervasii & Protasii, Naboris & Felicis, promittens Rodulpho, vel ut aliis placet, Ottoni archiepiscopo Coloniensi: qui ab Imperatore urbem ingressuro petierit, condonari sibi, quod humeris ferret primo occursura mulier; occurrisse autem ex condicto sororem Galvanei, ipsomet fratre suo onustam: parcitum ergo vitæ ejus fuisse, sic tamen ut flagris cæsus abduceretur captivus in Germaniam; unde reversus urbem restaurarit, usque ad annum MCLXXXII superstes. Comœdiam legere te existimas credo, nec aliter accipi eam velim; maxime cum nec annus rei gestæ, nec nomen episcopi Fredericum comitati conveniat; & Angleriæ Comitum prætensus in urbe dominatus explodatur a Mediolanensibus, præsertim a novissimo & strenuissimo eorum vindice Saxio a num. 104.

[131] [quoad comites Angleriæ] Specimen exhibeo ex num. 108 pag. 175, ubi Galvaneum Flammam acriter perstringit, quod secutus, ut ait, fabulosa illa Comitum Angleriæ a Daniele compacta chronica, inauditum coævis scriptoribus commemtum de Galvaneo principe ediderit, nullos nactus sectatores, nisi quos stimulabat libido adulandi nobilissimam Vicecomitum gentem glorioso regiæ stirpis mendacio, quod & ipsi postea suo e stipite præciderunt, teste Bosello in Austria Anicia, indignati purissimam sanguinis sui originem, fabularum, quamvis illustrium, cæno vitiari. Referre placet verba ipsa marchionis Thebaldi Vicecomitis, qui in præfatione ad suum gentilitium stemma sic scribit: In origine trahenda illud temperamentum adhibebimus, ut quæ ab antiquis scriptoribus in regnantium gratiam ambitiose conquisita sunt, & poëtica vanitate in majus aucta, ea ne digna quidem existimemus, quæ refutentur. [qui ab ipsis Mediolan. exploditur:] Sicut quæ Petrus Castellus Augustinianus, & Gabriel Simeonius, & plerique alii de Troiana origine, atque Anglo Ascanii filio, longaque Angleriæ & Mediolani regum serie, per barbara & peregrina nomina, mendacio furori proximo comminiscuntur: quasi gens, diu Italiæ princeps ac patriæ regnatrix, & postquam imperio excidit, per titulos ac memores fastos semper clarissima, otiosorum hominum deliramentis egeret, quibus posteritati fucus fieret, atque inanium narratione, fides etiam veris abrogaretur.

[132] Petri Castelli Augustiniani ætatem scriptaque non novi, [a quibus tamen nata videntur figmenta.] sed si ipsa id ferant, non mirabor, ab eo ejusque magistro Daniele, aut simili alio vetustiori fabulatore deceptos Brisacenses credidisse, quæ translationi SS. Gervasii & Protasii immixta sunt: cumque scriptores illi præsumi possint Mediolanenses fuisse, non video cur Saxius indignetur, quod ejusmodi figmenta, saltem quod Anglerios spectat, maluerim opinari Mediolani potius quam Brisaci nata; eademque ratione excusare non verebor Germanos alios præfatæ translationis assertores, atque imprimis Felicem Fabrum Dominicanum Ulmensem, qui quemadmodum Bernardinus Corius, ut ait Saxius num. 153, eisdem fabellis deceptus, lib. 1 historiæ Suevicæ, agens de Frederico I imperatore ejusque gestis, in rem Brisacensium, nonnulla male connectens, scripsit: In destructione civitatis Mediolanensis donavit Imperator principibus & episcopis corpora Sanctorum & reliquias inventas per ecclesias, inter quos Reginaldus archiepiscopus Coloniensis accepit corpora sanctorum trium Regum de loco, ubi nunc est conventus noster, eaque Coloniam transportavit, ubi hodie clarent: corpora autem sanctorum Gervasii & Protasii accepit & in civitatem Brisacum transtulit.

[133] Sed juvat audire Berkeniani sermonis sequelam, ut de tota re certius statuatur. [Nec magis constat reliqua historia] Sic pergit: Contigit autem eumdem Archipræsulem ad Rhenum flumen, per Basileam civitatem insignem venire usque ad oppidum Brisach Constantiensis diœcesis, sub ditione Ducatus Austriæ. Est autem nobile regionis Brisgaviæ oppidum, juxta Rheni flumen in monte constitutum, jam diu ædificatum: habet enim castrum cum celebri turri, constructum tempore Henrici Regis anno Domini MLXXXVIII, nunc autem invictissimo Regi semper Augusto Maximiliano paret. Audientes autem cives prænominati oppidi adventum reliquiarum trium Magorum, sanctorumque Martyrum Gervasii & Protasii, gaudio repleti non modico, confluxerunt & concurrerunt cum vexillis, crucibus, cereis, ac processione, ad corpora illa contemplanda oculis, & labiis osculanda, ubi Deus operatus est mirabilia ob civium devotionem. Præfati autem cives obnixe rogaverunt Archiepiscopum, ut dignaretur intuitu Dei, ipsis saltem corpus S. Gervasii dare, ut in monte, in quo oppidum ædificatum cernitur, & in eorum ecclesia collocaretur. Illustrissimus Archiepiscopus & Princeps Elector, cernens civium confluentium devotionem; licet aliqualiter denegasset, propter importunam & rationi nixam petitionem concessit, & dedit quod postularunt: ingentique gaudio cives repleti; illud cum magna veneratione & jubilo, Archiepiscopo præsente, ad ecclesiam parochialem S. protomartyris Stephani deduxerunt cum hymnis & canticis, laudes Deo agentes.

[134] [aut miraculum, quo corpo a Brisaci remanserint,] Altera die devotus Antistes, cum suo comitatu, iis quæ in navi erant necessaria emptis & dispositis, navim ingressi, solutis anchoris & funibus, quibus navis ligabatur, (stupendum miraculum!) navis immobilis permansit. Nautis frustra laborantibus, Archipræsul & sui expavescunt & mirantur. Conjectans autem, nolle Sanctos ab invicem separari, qui junctim vixerant, junctimque passi, sepulti, inventi & eatenus culti fuerant; rogavit sibi redonari corpus, majora pollicitus, ut cum tribus Regibus Coloniam transferret….. cives autem obnixe rogarunt, ut & ipsis Protasium fratrem ejus daret, ut in uno loculo simul collocarentur. Quod considerans Archiepiscopus mœstus & tristis eis donavit. Tunc remoto omni impedimento, per Rheni fluenta usque Coloniam navigavit….. cives autem Brisacenses, majori gaudio repleti, omni cum veneratione & jubilo, etiam Protasium ad prænominatam ecclesiam protomartyris Stephani transtulerunt quarta die Julii, ubi omni cultu & religione venerantur.

[135] [contrarium evincente Saxio.] Hactenus Berkeni relatio, apud Crombachium & Saxium ex ipso Brisacensium instrumento fusius deducta; in qua utut vere dicatur, trium SS. Regum corpora, fatentibus ipsis Mediolanensibus, Coloniam transvecta, in ceteris fidem invenire nequaquam posse videtur. Patens est quoadutramque translationem disparitas: nam de suburbana ecclesia S. Eustorgii, qui corpora regia Constantinopoli attulerat, testantur multi, eadem in urbem recepta & ibi reperta, adeoque facilius a Germanis auferri potuisse, & fingi per Galvanei sororem tradita, si in ipsius parthenone illa tunc quiescebant; verum ab Ambrosiana basilica, ipsa vel alius quisquam non potuit sanctos fratres auferendos præbere: siquidem hanc constat, jubente Imperatore, una cum aliis duabus S. Mariæ & Mauritii inviolatam mansisse, id quod solidis rationibus & coævorum auctoritatibus toto suo opere sic probat Saxius, ut loco mota fuisse Sanctorum corpora, cum Ambrosio quiescentia, nullo modo credibile maneat. Argumenta colligere, quibus perennem, constantem & perseverantem Mediolanensium possessionem evincit, non aliud esset, quam integram ejus dissertationem transcribere. Satis sit nos hic candide fateri, rationum ejus momenta, plane elidere partem oppositam, in quam duce Crombachio non tam facile inclinassemus, si Saxiana documenta omnia ad manum fuissent.

[136] Supervacaneum igitur est pluribus hoc Supplementum augere; [Non probant Sanctorum præsentiam miracula,] ad ultimam, quam hic amplectimur, sententiam revocanda & corrigenda sunt, quæ § IX commentarii nostri olim a nobis disputata sunt. Nec iis scrupulis movemur qui fortasse ab imperitis objici possent, quod nempe ex adductis supra miraculis confirmari videatur Brisacensium possessio, cum juxta regium Psalten testimonium Domini fidele sit, nec in confirmationem falsi, teste S. Thoma, miracula fieri possint: nam ut verissimum fateamur, Deum prodigiis loquentem non posse suffragari erroribus, sic diversissima cum Saxio dicimus, alterum quod miracula fiant ad invocationem Sanctorum, quorum reliquias præsentes esse putamus; alterum quod fiant in attestationem earumdem reliquiarum, ac quasi divinum signum, ut constet, eas esse vere ejusdem Sancti, quem affusis precibus imploramus. Ut plurimum mirabilis in Sanctis suis, scrutatorque cordium Deus, servorum suorum gloriæ, & ingenuæ supplicantium fidei beneficia immensæ liberalitatis largitur, nec dona, quæ ultra omne naturæ meritum effundit, præsentibus reliquiis alligat; unde optime S. Gregorius, lib. 2 Dial. cap. ultimo notat, quod Sancti ad majus nostræ fidei meritum sæpe ILLIC MAJORA SIGNA FACIUNT, UBI MINIME PER SEMETIPSOS JACENT. Obvia exempla sunt in corporibus SS. Benedicti; Monicæ, Udalrici & aliorum, de quibus laudatum auctorem consule a num. 136.

[137] Neque vero Sanctorum ipsorum gloriæ ex hujusmodi concertationibus quidquam decedere, [nec inutiles sunt de his rebus contentiones.] neque inde offendiculum aut scandalum gigni posse existimo; cum enim, ut recte idem Saxius num. 124, unus sit Deus, quem primo colimus in Sanctis, Sanctos vero ipsos felicissima æternæ vitæ societas ita nectat, ut nulla invidiæ aut æmulationis pateat rima; quid mali si ignoto, vel sub alieno nomine affundamus obsequium nostrum cælestibus animis, dummodo quæ præsentia colimus depositæ mortalitatis spolia, vere sint alicujus Sancti? Etenim nec vocibus nec syllabis affigimus superstitiosum cultum, neque intra venerabiles lipsanothecas concludimus sistimusque preces ac vota, ut falso blaterant nostræ fidei hostes, sed mente animoque provolamus ad cælum, opemque & patrocinium imploramus adstantium divino throno Sanctorum, ejusdemque regni indissolubili confortio gaudentium. Nihil igitur aut eorum gloriam, aut religionem nostram lædit innocens nominis lapsus: imo si intime rem spectemus, tum Sanctorum cultus, tum pietas populorum ex his opinionum conflictibus quoddam recipit incrementum; dum enim plures de eodem corpore ecclesiæ disputant, unaquæque interim vires omnes impendit, ut eximiis religionis officiis testari studeat venerationem suam erga Sanctos, quorum sacras exuvias custodire se existimat; atque in hoc uno concors discordia est, quod sancta æmulatione omnes succensæ, multiplicata veluti obsequii materie, ad gloriam ipsorum amplificandam, augendamque in nobis fiduciam ac virtutum imitationem conspirant. Quemadmodum hoc ipso loco opportune memorem reddit idem Saxius, me recte olim monuisse de S. Adalberto, ad XXIII Aprilis pag. 177 num. 17.

§ XII Sanctorum in Polonia patrocinium.

[138] [Romanus in Regem suum rebellis] Missis de sacrorum pignorum possessione concertationibus, liceat coronidis loco, in Sanctorum gloriam subnectere bina miracula, quæ ex illustribus scriptoribus Polonicis nobis suggessit sæpe laudatus Saxius, dissertationis suæ num. 48 & 49, ubi sic narrat: Declinante in finem seculo XII, id est sub annum MCXCIV, viduata Principe suo Casimiro Polonia minor, communibus procerum votis substituerat Leskonem, mortui Casimiri filium, a nivea cæsarie Albi cognomine appellatum. Sed cum ætate minor, minor etiam regni curis videretur, commissaque ideo fuisset Fulconi episcopo Cracoviensi & Nicolao Palatino germanis reipublicæ cura tutelaque Principis adolescentis (quidquid referat P. Foresti in suo Mappamundo historico tomo 4 parte 2 lib 10, qui Helenæ matri creditam hanc Regis filii curam affirmat) irritatus Myeslaus dux majoris Poloniæ, quod in partem hujus tutelæ, quam sibi tamquam unico patruo competere arbitrabatur, se minime adscitum videret, infesta vexilla movit, infelici tamen exitu; nam cæso tandem exercitu, ipse quoque vitæ periculum subiit, cecidissetque haud dubie gregarii militis ictu percussus, nisi se Ducem Myeslaum inclamans, cassidemque detrahens, venerabili vultu militem terruisset. Interim Romanus, Dux Wladimiriensium, qui in tam strenuo conflictu præcipua pars fuerat victoriæ, acceptis etiam vulneribus & fuso sanguine, veluti in præmium præstiti auxilii, partim precibus, partim minis institit, ut, repugnantibus licet populis, Haliciensi Ducatui, nuper in Leskonis potestatem redacto, præficeretur, obtinuitque: sed fortunæ suæ insolentia elatus, nec sibi temperans, primo subditos fœda crudelitate vexavit, alios terræ vivos infodiendo, alios excoriando, ac incidendo membratim; solitus barbaro illo adagio genii sui ferociam obvelare; non posse videlicet melle vesci secure, nisi examen apum opprimeretur.

[139] [festo Sanctorum die cæditur:] Deinde in manifestam contra Principem suum rebellionem desciscens, collectis ex universa Russia ingentibus copiis, Poloniam invasit, jamque urbium ac gentium illarum excidio imminebat, nisi SS. Gervasii & Protasii patrocinium a concepta cæde impium repulisset; eo enim die, quo anniversaria ipsorum memoria celebratur, XIX Junii, commisso utrimque prælio tanta strage Romani exercitus percussus est, ut totus fere ad internecionem deciderit, ipso etiam Duce infeliciter trucidato. Nec immemor accepti beneficii Lesko fuit, perpendens enim, quam parva militum manu, iisque etiam consternatis metu, tam ferocem copiosumque hostem fudisset, ac totam in sanctos Martyres gratiam referens, eosdem victoriæ auctores Patronosque publice agnosci voluit, altare ipsis erigens in ecclesia Cracoviensi, illudque in perenne grati animi monumentum, amplissimis donariis fundisque opulentis dotavit, quemadmodum referunt Mathias de Michovia & Martinus Cromerus ad annum MCCV in eo volumine, quod Basileæ editum anno MDLXXXII, Polonicæ historiæ Corpus inscribitur.

[140] Non absimile est, quod anno MCCLXVI in ejusdem nationis favorem divinitus peractum esse, [sic etiam ingens Russorum exercitus deletur.] ex Longino & Cromero, Polonicæ historiæ scriptoribus, tradit Odoricus Raynaldus. Suarno Dux Ruthenorum, instructissimo exercitu sic cinctus, ita ut e quatuor partibus, tribus Polonos numero superaret, castra contra ipsos moverat, nec jam spes ulla evadendi periculosam aleam micabat, urgente hoste feroci, & virium suarum magnitudine, victoriam priusquam pugnam meditante. Quocirca etiam Boleslaus, castris absens, ratus precibus potius confligendum quam armis, una cum religiosissima uxore Kinga, exercitus sui curam enixe Superis commendabat; nec voti inops fuit. Cum enim, usque ad undevigesimum Junii diem, Martyribus sacrum, dilata fuisset prudenti cunctatione pugna; tantum animi ac virium inexspectato Polonis accessit, ut impetu in hostes facto confertas acies perruperint, nec prius ab arena pedem retraxerint, quam cæsis aliis, aliis in servitutem abductis, onusti spoliis integraque potiti victoria, in patriam reverterentur. Fertur, attritos fractosque ea clade Ruthenos, tanta animi consternatione fuisse perculsos; ut, cum alias furibundi insultantesque continuis pene irruptionibus Poloniam vexarent, exinde ad longum tempus ferro abstinuerint, suæque veluti indolis obliti, ac odio furorique parcentes, religioso quodam metu hostium confinia venerarentur. Tam insignis victoriæ eventus SS. Gervasii & Protasii felicissimo patrocinio attributus est: nec ullus dubio locus; oranti enim ante pugnam Kingæ, duo in candida veste splendidissimi juvenes adstitisse memorantur, qui secuturi mox prælii felicem exitum spopondere, eosque fuisse Gervasium & Protasium, quorum triumpho illustris erat certaminis dies, communis persuasio constanter declaravit.

Hæc de SS. hisce M. M. satis dicta sint.

[Errata]

Pag. 863 n. 8 ℣ 1 — anno DCXII — l — anno DCCXII —

Pag. 868 n. 31 ℣ 4 — anno MCXVI — l — anno MXCVI —

Pag 869 n. 38 ℣ 2 — MCCXLV — dele L, & lege — MCCXV —

Sequitur ibidem Commentarius de S. Deodato, primum episcopo Nivernensi, dein abbate Vallis Galilææ in Vosago; ad cujus finem pag. 872 hæc addenda notavit Papebrochius.

[11] Cum hic de S. Deodato prævius Commentarius simul & vita sequens, cum nostris Annotatis, jam esset excusus; accepi a sæpe dicto Riqueto perquam eruditum Commentarium, cui titulus, Systema ordinis Chronologici episcoporum Tullensium: ubi cum solide refutasset prætensam S. Mansueti antiquitatem, qua is vulgo creditur a S. Petro ordinatus missusque episcopus; sic agit de ipso Mansueto, Ammone, Alcasio, & Celsino quatuor primis episcopis ut primam certamque epocham istorum & subsequentium episcoporumponat in episcopo quinto, Auspicio, quem constat S. Sidonii Apollinaris familiaritatem per litteras reciprocas coluisse, intra annos CCCCLXXII & CCCCLXXXII, quo medio tempore Sidonius Claromontanam in Arvernia Sedem tenuit. Deinde veniens ad episcopum XXIII Garibaldum, sub quo stabilitum in Vosago S. Deodatum censent aliqui, hunc errorem refellit; multaque huc & ad fundationem monasterii Mediani spectantia discutit. De quibus successores mei in hoc opere poterunt plura dicere ad diem VIII Julii, quo natalem S. Auspicii consignat Saussayus, fortassis occasione alterius Auspicii Trevirensis; Breviarium saltem Tullense, anno MDXXXV Parisiis excusum, illo die nihil de suo Auspicio habet.

Pag. 874 post Annot. e, mutata voce ultima, scriptus, in subscriptus, sic porro lege — Nec obest quidquam, quo minus Rauracus etiam fuerit episcopus anno 630, aut etiam alius, post abdicationem Deodati, quia inter Agricolam episcopum Nivernensem, cujus postrema memoria invenitur apud Sammarthanos anno 585, & Rauracum possunt, plures alii intercessisse, atque inter illos Deodatus noster, quamvis hunc consignent iidemSummarthani loco non suo, post Rauracum & Gilbertum. Sed talia condonari debent scriptoribus, qui profitentur, se historiam universalem, seu episcoporum seu aliarum rerum integri alicujus regni colligere; quando ex historia singulari alicujus loci particularis veriora proferuntur.

Pag. 890 n. 4 ℣ 4 post Hildegrimus Diaconus. — sic lege sequentia — Sanctus vero Ludgerus anno DCCCII aut sub finem præcedentis, consecratus episcopus Mimigardevordensis, in illa administratione —

Pag. 891 n. 7 ℣ 2 — MXC — l — MXVIII —

Ibid. col. 2 ℣ 4 Sic lege — deinde anno MCCXC — VIII Diaconus subscripsit donationi, de qua num. 4; & postea —

Ibid. ad finem Commentarii hæc appone.

[9] De eodem sic scribit in sua Germania sacroprofana Bucelinus parte 2 pag. 308, ubi texuit catalogum abbatum Werthinensium. — Præfuit huic monasterio B. Hildegrimus annnis fere XVIII: obiit anno DCCCXXVII, XIX Junii, in episcopatu suo Halberstadensi. Corpus ejus Werthinam delatum, apud S. Ludgerum honorifice sepultum est ad dextram. Ejus epitaphium in crypta Werthinensi, marmoreo inscriptum monumento, tale est.

Jull tredecimis resolutus carne Kalendis
      Hildgrimus tumulo clauditur apposito,
Frater Liudgeri, coëpiscopus, atque beato
      Compar huic meritis, sicut in officiis.

Dum annis fere XVIII præfuisse monasterio Hildegrimum, dicit Bucelinus; ejus præfecturam orditur ab obitu S. Ludgeri, qui accidit anno DCCCIX. In versu tertio epitaphii vox ultima scribebatur beati, quam putavi mutandam, ut sensus sit, beato huic Liudgero comparem fuisse Hildegrimum.

Pag. 910 post Acta S. Bonifacii archiepiscopi apostolici, circa Russiam ex Ordine Camaldulensi martyris, adjunge commentarium sequentem.

DE EODEM S. BONIFACIO MARTYRE
COMMENTARIUS NOVUS
Super quæstione, Utrum ille & S. Bruno, archiepiscopi apostolici, Prussorum Russorumve Apostoli ac martyres, unus idemque sint, an diversi.

Bonifacius, Archiepiscopus Apostolicus circa Russiam, Ordinis Camaldulensis Protomartyr (S.)

AUCTORE C. J.

§ I Quid de S. Brunone Historici Germani scripserint.

Egit pridem Bollandus ad diem XIV Februarii de sanctis martyribus, Brunone archiepiscopo & XVIII sociis in Prussia; eorumque Acta brevia descripsit ex Dietmaro Merseburgensi episcopo, S. Brunonis consanguineo, & olim Magdeburgi in studiorum palæstra condiscipulo. [Qua occasione novus hic commentarius edatur.] Commentarius illic Bollandi accuratus est, sed de Bonifacio in Prussia martyre, idemne esset cum Brunone, an secus, nihil ei in mentem venit. Sed neque Verovium nostrum qui Acta S. Bonifacii archiepiscopi apostolici, ordinis Camaldulensis, circa Russiam martyris, illustravit ad diem XIX Junii, illa de re cogitatio subiit. Est iste Verovius, Franciscus, qui, ut erat studiorum amans & capax, ac robustæ, uti videbatur, valetudinis; socius nobis a Moderatoribus datus, post breve tempus præpropera morte anno MDCCI vivere desiit, impressa quidem tunc lucubratione ejus de S. Bonifacio prædicto, sed nondum evulgata. Viri elogium condidimus, in capite tomi istius tertii inveniendum, si plura de illo scire quis velit.

[2] Ego interea, antequam tomus ille ederetur, Roma reversus Antverpiam, atque anno sequenti subrogatus in locum defuncti socius, [Quid de S. Brunone Scriptores Germani,] Joannes Baptista Sollerius, collatis inter se hujus S. Bonifacii & istius S. Brunonis martyrum Actis, dubitare cœpimus, an vere diversi essent Sancti isti; communique consensu statuimus animadvertere inter legendum alia, numquid ad diversitatem personarum aut identitatem (da veniam verbo philosophico) probandam occurreret: sicque collegimus uterque varia, quæ, volente Sollerio, conabor hic digesta proponere. Atque ut res tota clarius intelligatur, adducam hoc paragrapho, quæ scriptoresGermani de suo Brunone martyre reliquerunt posteritati: quos inter primo loco meretur citari Dietmarus, tamquam coævus & condiscipulus & consanguineus, & qui martyrio Brunonis annos X supervixit, atque gesta ejus per compendium descripsit in laudatissimo chronico suo, quod habemus Ms. libro 6 versus finem.

[3] Fuit quidam, Brun nomine, contemporalis lis & conscholaris meus, [Dietmarus,] ex genere clarissimo editus, sed divina miseratione præ ceteris, parentibus suis inter filios Dei dilectus. Hic ab Ida venerabili matre sua unice dilectus, magisterio Geddonis philosophi traditur; & omne, quod habere debuit, cum abundantia ei præbebatur. Hujus pater Brun dicebatur, senior clarus & per omnia laudabilis; amicus mihi consanguinitate, & omnibus familiaritate erat proximus. Filius autem ejus & æquivocus, cum mane ad scholam ire debuisset, antequam ab hospitio exiret, veniam petiit, &, ludentibus nobis, in oratione ipse fuit. Otio negotium præposuit, & sic fructificans ad maturitatem pervenit. A tertio Ottone igitur desideratus suscipitur: quem non longe post deserens, solitariam vitam quæsivit, & de opere manuum suarum vivebat.

[4] Regnante vero, Dei gratia, secundo Heinrico post mortem gloriosissimi imperatoris Ottonis III, Marseburg veniens, benedictionem episcopalem cum licentia Domini Papæ ab eo petiit, & ejus jussione ab archiepiscopo Taginone consecrationem, & quod ipse detulit pallium, ibidem suscepit. Dehinc ob lucrum animarum, laborem grandis & diversæ viæ subiit, castigans & crucians corpus suum inedia & vigiliis. Multa a Bolislavo, qui tunc erat Polonorum dux, ceterisque divitibus bona suscepit, quæ mox ecclesiis & familiaribus suis & pauperibus, nil sibi retinendo, divisit.

[5] Duodecimo anno suæ inclitæ conversionis (illa incidit in annum DCCCCXCVI, quando cum Imperatore in Italiam veniens, adhæsit S. Romualdo) ad Pruciam pergens, steriles ejus agros semine divino fœcundare studebat: sed spinis pullulantibus, horrida non poterat facile emollire. Cum itaque in prædictæ regionis confinio & Rusciæ [prædicaret] primo ab incolis prohibetur & plus evangelizans capitur, & amore Christi, qui Ecclesiæ caput est, XVI Kalend. Martii mitis ut agnus decollatur cum decem & octo suis sociis: quorum corpora insepulta jacuerunt, quoad usque Bolislavus id comperiens, ipsa mercatus est, & domui suæ futurum solatium acquisivit. Facta sunt autem hæc tempore serenissimi regis Heinrici, quem omnipotens Deus triumpho tanti Præsulis honorificavit, & ut spero multum, salvavit. Pater autem prædicti Antistitis, longe post infirmatus, & ut ipse mihi narravit, præcepto filii monachicum habitum suscepit & quarto decimo Kalendas Novembris in pace quievit.

[6] Hæc Dietmarus de S. Brunone, quæ compendio continent fere omnia, quæ Petrus Damiani scribit de suo S. Bonifacio; & collata inter se suadere possunt, utrobique agi de una eademque persona, quamvis nomina sint diversa: idque etiam fortius suadebitur, & fortassis persuadebitur consideranti, quæ alii Scriptores Germani veteres de eodem S. Brunone meminerunt, quia eorum aliqui ipsum etiam appellant Bonifacium. Accipe igitur, quæ collegi ex variorum scriptorum monumentis, tum pridem, tum non ita pridem editis, præcipue a Meibomiis atque Leibnitiis. Apud illos inter Scriptores rerum Germanicarum extat chronicon Magdeburgense, quod pag. 275 sic habet:

[7] Inter præclaros sub Adalberto, primo ecclesiæ Magdeburgensis archiepiscopo juvenes, [Chronicon Magdeburgense.] operam studiis dantes, emicuit regiæ stirpis Wogieteth, sed ab ipso Archiepiscopo, æquivoco nomine dictus, Adalbertus; qui postea Pragensis episcopus, glorioso martyrio coronari meruit: cujus consodalis sanctus Bruno, qui & Bonifacius, nobilitate & meritis illi per omnia simillimus, dum passionem & actus ipsius scribendo miratus est; ipse nihilominus archiepiscopus gentium, pari agonis triumpho, subsequenter in confinio Russiæ & Lituæ regionum martyrizatus est, sicut indicat liber gestorum ejus. Habes hic Brunonis aliud nomen, Bonifacius; habes quoque (quod notare juvat) ipsum scripsisse Actus & Passionem S. Adalberti Pragensis episcopi & martyris; de quo postea.

[8] Chronicon Quidlingburgense, tomo 3 Rerum Brunswicensium a doctissimo viro Godefrido Guilielmo Leibnitio editum, [Quidlingburgense,] pag. 287 utrumque pariter nomen conjungit: S Bruno qui cognominatur Bonifacius, XI suæ conversionis anno in confinio Russiæ & Lithuæ a paganis capite plexus cum suis octodecim, VII Idus Martii petiit cælos Idem Leibnitius edidit anno MDCIIC Accessiones Historicas (ita inscribit librum) in iisque præter alia e codice nostro Ms. Chronicon, cujus auctorem appellat Chronographum Saxonem, tum quia is alioquin anonymus est, tum quia in rebus Saxonicis multum versatur; pertingens a Christo nato usque ad annum MCLXXXVIII. Chronographus ille ad annum Domini item MIX, Henrici Imperatoris secundi septimum, [Saxonicum,] hæc scribit: Sanctus Bruno archiepiscopus, qui & Bonifacius, primum canonicus S. Mauritii in Magdeburch; deinde monachicum habitum suscipiens; tempore illius Cæsaris, Henrici prædicti, Merseburch venit, ejusque jussione ab archiepiscopo Taginone, aliis Tagmone & Daginone, consecrationem, &, quod ipse detulit Pallium, ibidem suscepit. Dehinc duodecimo conversionis ac conversationis suæ anno in Pruciam pergens, steriles agros semine divino studuit fœcundare; sed spinis pullulantibus horrida non potuit facile mollire. Tunc in confinio prædictæ regionis, Rusciæ & Lituæ cum prædicaret, primo ab incolis prohibetur; sed plus euangelizans, capitur; deinde a paganis, primo manibus ac pedibus præcisis, tandem capite plexus cum sociis suis, numero octodecim, VII Idus Martii martyr inclitus cælos petiit. Pater præfati episcopi, Bruno dicebatur; mater, Ida; frater, Gevehardus. Gevehardus genuit Burchardum & Idam. Burchardus genuit Gevehardum, patrem conradi Magdeburgensis archiepiscopi: Ida vero genuit Gevehardum Comitem, patrem Lotharii Imperatoris.

[9] Similia de S. Brunone seu Bonifacio habet citatum Chronicon Magdeburgense sub Taginone archiepiscopo suo tertio, [Magdeburgense iterum,] pag. 284. Posteaquam enim ibi narravit, quos Archiepiscopus ille consecraverat aliis ecclesiis episcopos, addit, consecrasse quoque Brunonem, cognomento Bonifacium; prius quidem S. Mauritii Magdeburgi Canonicum; postea vero in palatio regio assumptum, sed fugientem cum deliciis suis seculum, ut sibi lucrifaceret Christum; sicque apud Italiæ eremum, cum beatis sociis Benedicto atque Joanne, in monachica religione perfectissime conversatum: deinde a Romano Pontifice ad regem Henricum, & eumdem archiepiscopum Taginonem directum. Hunc vero, consecrasse ipsum archipræsulem gentium, eique quod ab Apostolico detulit, circumposuisse Pallium: qui (Bruno Bonifacius) post hæc signis clarus, pro Deo ab ipsis gentibus est martyrizatus, sicut indicat liber gestorum ejus, veraci relatione conscriptus; is utique liber, quem Dietmarus scriptum reliquit.

[10] [Halberstadense,] Adde Chronicon Halberstadense apud prædictum Leibnitium tomo 2, ubi pag. 119 de Brunone sic scribitur: Hic etiam imperator Otto III S. Brunonem Magdeburgensis ecclesiæ canonicum, de castro Quernefurde, nobilis viri Domini Brunonis filium, spiritualiter dilexit, & imperialis aulæ capellanum fecit. Qui tandem secularis conversationis tumultuationem non sustinens, in Italiam proficiscens, habitum religionis induit, & monachum se fecit. Exinde cum duobus fratribus sui cœnobii Benedicto & Joanne eremi solitudinem inhabitavit; tandemque eosdem confratres suos de consilio Domini Ottonis imperatoris in Poloniam misit, ipseque Romam proficiscitur, a Domino Papa licentiam accepturus, cum iisdem suis confratribus in augmentum coronæ suæ paganis gentibus Christi Euangelium prædicare.

[11] Præsedit tunc temporis Romanæ Ecclesiæ Silvester Papa,….. qui B. Brunonis agnoscens causam adventus, licentiam ei cum sociis suis tribuit prædicandi: pallio quoque sibi dato, remisit eum ad Magdeburgensem ecclesiam, per Tagmonem in gentis præsulem consecrandum. Compos igitur voti sui factus, in terram nativitatis suæ rediit: in qua aliquamdiu moram faciens, post consecrationem suam mira perfectione claruit, ita quod pedester super aquas incessit. Illo quoque egrediente de Saxonia, sub pedibus aselli ejus in saxo molliebantur vestigia, quæ apparent usque in hodiernum diem. Tandem de patrimonio suo, aucto & ditato satis decenter monachorum collegio, ipse cum octodecim sociis profectus est in Pruziam sive Borussiam, & pro fide Christi, quam prædicabat, in eadem provincia a gentibus Pruziæ belluinæ feritatis, multis suppliciis afflictus, manibus pedibusque abscissis, postremo capite plexus, stipante illum collegio octodecim sociorum, illic cum ipso pariter decollatorum, palmam Martyris est adeptus, anno videlicet Domini MVIII, XVI Kal. Martii.

[12] Prætermitto recentiores, Paulum Langium & Joannem Trithemium scriptores Benedictinos, [Langius & Irithemius.] qui similia de S. Brunone tradunt, sed & Ordinis sui monachum faciunt: quod intelligi aliter non debet, quam quatenus Regulam S. Benedicti, quæ a Camaldulensibus quoque observatur, secutus sit. Neque adscribi potest Benedictinis, quia educatus fuit in monasterio Magdeburgensi sub Adalberti cura & magisterio archiepiscopi, quæ verba Langii sunt. Illud enim monasterium, quod Otto primus Benedictinis fundaverat, tunc, translatis inde ab eodem Ottone monachis in vicinum montem S. Joannis, incolebatur a clericis sub cura primi archiepiscopi Magdeburgensis Adalberti, anno DCCCCLXVIII ordinati, ut supra ad diem VI hujus Junii ostendimus; Bruno autem in Italia primum amplexus est institutum S. Romualdi cum Themmo, Benedicto, Joanne aliisque Teutonibus, qui Imperatorem anno DCCCCXCVI in Italiam secuti, visis Romualdi exemplo & sancta conversatione, ei se tradiderunt similiter exercendos, facti ex non Monachis Monachi eremitæ.

§ II S. Bruno etiam Bonifacius vocatur, & utriusque Acta uni personæ conveniunt.

[Scriptores diversa notant] Citati, Dietmarus ceterique, scripsere omnes in Germania & fere in Saxonia, S. Brunonis patria. Hinc quæ in Saxonia ab ipso a puero gesta sunt, illi præcipue celebrant; quæ in Italia, vix attingunt, contenti dicere, quod eo prosectus sit, & clericalem vitam mutaverit in religiosam. Contra Petrus Damiani, qui natione Italus & ex monacho Cardinalis, anno MLXXII obiit, vix natus, quando martyrium Bruno subiit; non attingit, quæ suus sanctus Bonifacius, ante suum in Italiam cum Ottone III imperatore adventum gessit; tantum indicans, ipsum Teutonem fuisse & cum aliis sociis Teutonibus Romualdo adhæsisse.

[14] Hinc porro, qui scripta Germanorum, & præcipue Dietmari, [de S Brunone & S. Bonifacio,] qui omnium vetustissimus est, de Brunone; & scripta Damiani de Bonifacio, alia atque alia narrantium, seorsim legerunt, non dubitaverint, quin sub diversis nominibus diversæetiam personæ designarentur. Attamen si consideratius utraque expendantur atque inter se conferantur; erit fortasse, qui nobiscum opinetur, uni eidemque personæ convenire posse. Imprimis enim nomina diversa, Dietmari Bruno, & Damiani Bonifacius, diversitatem amplius inducere non debent, postquam superiori paragrapho monstravimus, eumdem Brunonem Germanis scriptoribus etiam Bonifacium appellari; & sic appellatum fuisse, antequam in Italiam veniret e Saxonia, ex ipsa Damiani dignoscitur narratione. Ait enim, quod, cum adhuc Romæ anno nempe DCCCCXCVI, in capella regia moraretur, videns ecclesiam antiqui martyris Bonifacii, mox exemplo sui æquivoci ad martyrii desiderium provocatus, dixerit. Et ego Bonifacius vocor. Cur ergo ipse etiam Christi martyr esse non debeo? Morabatur tum adhuc in capella regia Bruno, recenter e Germania adductus; quando se Bonifacium vocari ait, utique prius quam in Italiam veniret.

[15] Ex dictis videtur sufficienter sublata esse difficultas primaria & ratio distinguendi personas præcipua, [quæ tamen nomina uni conveniunt,] nempe diversitas nominum: quæ sæpealias viros etiam eruditos in errorem similem induxit. Memini me notare ad Acta B. Aloysii Gonzagæ tomo IV Junii pag. 942, unum eumdemque Philippi II Hispaniarum monarchæ a docto viro Nicolao Rittershusio in tabulis genealogicis, sub duobus nominibus distrahi in duos, atque inde numerum filiorum regiorum amplius, quam par est, ab ipso augeri. Legerat, opinor, in diversis scriptoribus, altero fortassis Hispano, altero Latino, Rittershusius, inter filios Regis censeri Didacum & Jacobum, quorum illud Hispanis, hoc Latinis usitatius est, ejusdem tamen notionis. Cujus rei ignoratione putaverit ille, duobus diversis nominibus duas quoque personas subesse diversas. Quod pronius etiam fuit putasse illos, qui per admodum diversa nomina Bruno & Bonifacius, martyres diversos intellexerunt; sed nunc errorem dedocti, hac parte aliter fortasse sentient.

[16] Nunc ad Acta utriusque auctoris Dietmari atque Damiani, [uti & præcipua utriusque gesta,] in speciem diversa, sed quæ unum eumdem sanctum martyrem designare probabuntur, si diligenter inter se comparantur. Fuit Damiano Bonifacius suus natione Teuto, vir clarissimus, regis Ottonis III consanguineus, & ita carus, ut Rex illum non alio vocaret nomine, nisi, Anima mea. Venit cum illo in Italiam & ad Romualdum, cui, Regem paulo post deserens, adhæsit & factus est monachus cum aliis aliquot sociis suis Teutonibus, vixitque in multo austeritate, faciens opera manuum. Post diuturnam vero eremiticæ conversationis vitam, prædicare gentibus Euangelium cupiens, Romam primum perrexit & ab Apostolica sede consecrationem archiepiscopatus accepit. Tum Alpes transcendens in Russiam iturus, duris modis in itinere carnem suam afflixit, ac tandem fidem prædicans decollatus est. Hæc summa Actorum Bonifacii apud Damianum. Eadem fere scribit de suo Brunone Dietmarus, paucioribus tamen verbis. Quod nempe fuit contemporalis & conscholaris suus, ex genere clarissimo editus, Ottoni III carus ac desideratus, qui cum ad maturitatem pervenit, ab eodem Ottone desideratus suscipitur; eumque in Italiam comitatus est; sed quem non longe post deserens, solitariam vitam quæsivit, & de opere manuum suarum vivebat.

[17] [inter se comparata.] Explicatius loquitur Chronicon Magdeburgense, Brunonem, cognomento Bonifacium, e palatio Imperatoris confugisse ad Italiæ eremum cum beatis sociis Benedicto atque Joanne, ibique in monachica religione perfectissime conversatum esse. Eosdem socios dat quoque suo Bonifacio Damianus, eorumque gesta gestis ejusdem Bonifacii subnectit in vita S. Romualdi. Reliqua porro Brunonis gesta, apud Dietmarum & Germanos, quod adiit Papam, quod facultatem prædicandi gentibus Euangelium ab ipso petiit, quod ordinationem archiepiscopalem accepit, quod Roma in Germaniam rediit, quod in Russiam profectus est, quod se per viam mirifice cruciavit, quod Euangelium gentibus strenue prædicavit, quod martyrio per diminutionem capitis coronatus est in Prussiæ Russiæque confiniis. Hæc inquam, confer cum Actis a Damiano scriptis, & comperies, utrobique paria esse re ipsa. Adde, quod ut locus martyrii idem designatur, ita tempus quoque idem est, videlicet annus MVIII. Id certe de Brunone compertissimum est, quamvis nonnulli chronologi notent annum sequentem cum Sigeberto. Martyrium Bonifacii ad eumdem quoque annum MVIII refert Verovius in suo Commentario num.4 & 5 & satis probat, non potuisse citius accidisse; nec est, cur diutius differatur; eoque minus, quod Germani, qui Brunonem etiam Bonifacium appellant, Brunonis obitum ad annum MVIII referant, aut referre debuerint.

§ III Quæ diversitatem personarum suadere possent, refelluntur.

[Quæ dissuadeant, utrumque unum esse.] Jam vero eosdem Sanctos (Brunonem, & Bonifacium) non eumdem esse, sed diversos, suadere ex alia parte hæc possint. Primum, quia ipsa nomina diversa sunt. Deinde, quia Bonifacius consecrationem archiepiscopalem accepit a summo Pontifice Romæ; Bruno autem Merseburgi a Taginone, archiepiscopo Magdeburgensi. Tertium, quia alter in Prussiam; alter vero in Russiam dicitur profectus fuisse ad prædicandum Euangelium. Quartum, quia modus martyrii amborum diversimode narratur. Et Brunoni quidemadjunguntur socii XVIII in martyrio, Bonifacio nullus. Quintum, quia multa de Bonifacio habet Damiani relatio, eaque notabilia; quæ non habent Germani. Sextum denique, quia natales eorum diversis diebus Ecclesia celebrat atque Martyrologio suo inscripsit, Bonifacium XIX Junii, Brunonem vero XV Octobris.

[19] Ad pleraque horum apte responderi potest ex supradictis. [Responsio ad dicta, de nomine,] Ad primum, quod per diversa nomina non semper denotantur diversæ personæ, sed una sæpe eademque binominis. Sic in casu nostro, qui ab Italis vocatur uno nomine Bonifacius, a Germanis vocatur duobus; Bruno Bonifacius.

[20] Ad secundum. Dicit quidem Damianus, Bonifacium ab Apostolica Sede consecrationem archiepiscopatus accepisse; [de consecratione,] verum id non ita intelligendum est, ut ipse summus Pontifex ei censeatur illam re ipsa contulisse per se, sed facultatem dedisse, illam accipiendi, simulque ei tradidisse Pallium, & mississe ad Imperatorem in Germaniam, cujus jussu ab archiepiscopo Magdeburgensi, qui proprius erat Brunonis episcopus & tunc forte Merseburgi cum Imperatore morabatur, consecratus fuit.

[21] Ad tertium. Quamvis Bruno scribatur a Germanis, [de loco & modo martyrii,] in Prussiam; Bonifacius vero ab Italis, in Russiam missus fuisse apostolus; non tanti id esse debet, ut propterea personarum diversitas inducatur. Bruno, teste Dietmaro, ad Prussiam pergens, eamque nequidquam prædicando pertransiens, in prædictæ regionis confinio & Russiæ, martyr factus est. Quid si de eodem scripserit Italus, longius a loco martyrii remotus quam Saxones, missum fuisse in Russiam, & Russorum apostolum vocet; nonne id facile conciliari possit cum Dietmari sententia, & explicari? Imo utrique nationi, Prussis, inquam, & Russis, recte adscribi Brunonem, paucis verbis declarat Martyrologium Romanum, ita habens XV Octobris: In Prussia, S. Brunonis Ruthenorum, seu Russorum, episcopi & martyris. Ex his enim adscribi potest Prussis, quia apud illos indicatur mortuus esse & coli; Russis vero, quia eorum episcopus nominatur. Et quidni Prussia proprie dicta; uti ab Helmoldo annumeratur Sclavorum nationibus, inde occidentem versus juxta mare Balticum porrectis; ita ab aliis annumerari non potuerit Russorum nationibus, inde orientem versus late dominantibus, seu quod debellata aliquando a Russis, aut vectigalis fuerit Prussia, seu alia quacumque de causa. Neque necessum habemus ad interiora Russiæ aut metropolim ejus adducere S. Bonifacium, quia regem Russorum (silentibus ea de re Germanis) convertisse dicitur ab Italis, ignorantibus tamen Regis nomen. Potest namque sub Regis vocabulo illic commode intelligi Regulus quidam Prussiæ vicinus, aut provinciæ alicujus Præfectus: imo sic debere intelligi, suadet, quod supremus Russiæ Monarcha pridem ante, ad fidem conversus fuerat a Græcis, quam eo perrexerunt aut Bruno aut Bonifacius aut Adalbertus.

[22] Ad quartum & quintum facilis responsio est. Ex eo, [de diversitate rerum narratarum] quod duorum Auctorum, unius Sancti vitam & martyrium scribentium, alter vitæ ejus plures circumstantias, plura martyrio tormenta adjungat; alter pauciora; inferri quidem potest, hunc aut plura ignorasse, aut compendii amantem plura noluisse scribere: non vero potest inferri distinctio personæ de qua scribunt; nisi forte afferant pugnantia:qualia hic non sunt. Scriptores quidem Germani atque etiam Dietmarus socios XVIII Brunoni in martyrio adjungunt, qui & credi debent cum ipso passi fuisse; quamvis de illis taceat Damianus, quod mirum non est. Hic enim gesta Bonifacii sui in Italia, quæ ipse nulla vidit, ex relatione seniorum prosecutus; non habuit, qui gesta ejus in Germania suggereret, ubi tamen post acceptam benedictionem Papalem vivente adhuc Ottone III aliquot annos commoratus est, antequam in Prussiam proficisceretur, fortassis anno MVI aut sequenti, atque interea sibi socios comparaverat, qui & comitati sunt abeuntem.

[23] [de die natali.] Ad ultimum denique respondebitur, diem quo quis Sanctus memoratur in Martyrologio aut colitur, non semper natalem ejus esse; uti multis probari potest. Exemplum sit in ipso S. Brunone, quo de agimus. Notatur is in Martyrologio Romano die XV Octobris, hisce verbis: In Prussia, S. Brunonis episcopi Ruthenorum & martyris, qui Euangelium in ea regione prædicans, ab impiis tentus, manibus pedibusque præcisis, capite truncatus est. Si iste dies Natalis Brunoni est; uti Baronius quidem in Notationibus suis, dum tacet aliam, cur hoc die relatus sit autcolatur, causam, innuere videtur; & similiter, si dies XIX Junii, quo memoratur in eodem Martyrologio Bonifacius, ejus Natalis foret; jam Bruno non solum alius foret a Bonifacio, verum etiam alius a se ipso: quia verus natalis S. Brunonis, quo per martyrium cælo natus est, certo scitur ex Dietmaro incidisse in XVI Kalendas Martii, qui est, XIV Februarii dies. Cur igitur S. Bruno XV Octobris; & S. Bonifacius (cujus diem obitus nec Damianus, nec ullus, quod sciam, alius antiquus scriptor indicat) XIX Junii Martyrologio inscripti sint, malim nescire, quam operose indagare. Certum est, id nihil officere, quo minus uterque idem sint aut esse possint cum Brunone nostro, XIV Februarii martyrium passo.

[24] [Scripsit quidem Bruno] Atque hæc modo satis sunto super dubitatione mota, unusne an duo sint, prædicti archiepiscopi gentium, & martyres, Bruno ac Bonifacius. Quod denique unus memoretur, aliqua ingenii sui monumenta posteritati scripto reliquisse, quod de altero non memoratur; nihilo majorem inducit differentiam personarum. Multum hactenus laboratum est inter eruditos de scriptis, quæ sub nomine Brunonis extant, certo auctori assignandis; atque etiam ab ipsis erratum est, dum alii alia Brunoni, Cartusianorum institutori; alia Brunoni Astensi, episcopo Signiensi, alia Brunoni martyri nostro adscribunt. Quæ Brunoni Cartusiano propria sunt, dicent scriptores Ordinis ejus atque alii. Quæ propria sunt Brunoni Astensi, discutiet Sollerius noster accuratius, ad ejus Acta XVIII Julii. Quæ nostri Brunonis esse dicunt Trithemius & pauci alii, recenset Bollandus in Commentario ejus XIV Februarii num. 5; sed & rejicit illorum sententiam. Quæ porro scripta a Brunone nostro vere sunt, indicat chronicon Magdeburgense supra citatum; ex quo manifeste constat, Brunonem martyrem nostrum conscripsisse vitam S. Adalberti Pragensis episcopi & in Prussia Martyris, sui antea consodalis Magdeburgi.

[25] [vitam S. Adalberti ep. Pragensis] Quænam vero illa, & ubi? Edidit Henschenius ad XXIII Aprilis duas S. Adalberti vitas, a contemporaneis scriptas, ignotis auctorum nominibus. Primam tribuit Italo monacho, secundam Germano. Et secundæ quidem hoc principiumest: Nascitur purpureus flos Bohemicis terris. Eamdem edidit etiam Surius, æque anonymam. Nec inventus est hactenus, qui auctorem ejus notaverit. Nunc autem, illam S. Brunonis nostri martyris opus esse, videor mihi luce clarius demonstrare posse ex citato chronico Magdeburgensi. Testatur illud pag. 275, ut diximus, S. Brunonem consodalis sui S. Adalberti Passionem & Actus scripsisse: pag. vero 279, paulo post medium, profert ex eodem sancto episcopo & martyre Brunone visionem, cuidam episcopo divinitus factam, in qua S. Laurentius martyr multa minatur Ottoni II imperatori; [sed ideo non distinguitur a Bonifacio.] quod ab ecclesia cathedrali Merseburgensi, cui Laurentius tutelaris Sanctus præsidebat, passus esset cathedram episcopalem cum reditibus suis auferri, & transferri ad archiepiscopatum Magdeburgensem ob avaritiam archiepiscopi ejus. Cum igitur hæc eadem visio legatur in prædicta S. Adalberti vita, apud nos pag. 191 col. 1; debet hæc ipsa esse, quam S. Bruno conscripsit. Redeo igitur unde digressus sum, & dico, hoc scriptum Brunonis nihil officere, quo minus ipse atque Bonifacius idem sint: quia scriptor Germanus, qui Brunonem ac Bonifacium pro eodem habet, illud a Brunone suo publicatum dicit.

[26] Neque ad rem faciunt, quæ Pagius in Critica sua Baroniana ad annum MVIII, [Pagii objectio ex Ademaro] agens de Brunone hoc martyre, sic scribit num 2: Bollando in mentem non venit legere, quæ Ademarus, qui hoc tempore floruit, in chronico, de S. Brunone scripsit; quæ ideo, resectis non necessariis, hic referam. Mirum non est, id Bollando in mentem non venisse, qui suos Februarii tomos (primum quidem ac secundum, in quo de S. Brunone) totos; tertium vero propemodum totum impressos habuit, quando Chronicon Ademari primum prodiit in lucem, erutum e tenebris & impressum anno MDCLVII in Galliis a Labbeo nostro. Quod si vidisset etiam Chronicon illud Bollandus, pepercisset (credo) ut erat modestissimus, honori auctoris Ademari, non citando narrationem ejus de S. Brunone, quia plane absona est. Magis miror, Pagio in mentem venisse, visum lectumque a se locum istum Ademari, ad suam Criticam transferre. Tanti profecto esse locus iste non debebat, qui longius aberrat a veritate, quam dissitus fuit a Prussia Russiaque scriptor ejus, in Aquitania monachus: qui ut de rebus Gallicis, quodammodo ei domesticis, certiora habeat, hic fidem obtinere non potest.

[27] Scribit enim pag. 168, Brunum seu Brunonem, episcopum fuisse de civitate Osburg (Ausburg sive Augustæ Vindelicorum) quæ est in provincia Bojoariæ, [contra Bollandum in Brunone,] cum tamen in Saxonia prænobili familia Quernfurtensi natus sit & numquam certæ alicujus sedis episcopus fuerit. Neque vero toto tempore, quo Sanctus noster vixit, aut antea, episcopum Augusta ullum habuit, Brunum aut Brunonem nomine. Consequitur hinc, pariter falsum esse, quod ait Ademarus, Brunonem episcopum petiisse ab Imperatore, ut pro eo juberet consecrari in sede sua Augustana episcopum, quem elegerat, nomine Odolricum, sive Udalricum, uti nunc passim vocamus; virum sanctissimum, qui post quinquaginta annorum episcopatus sui obiit anno DCCCCLXXIII; & post se successores quinque habuit, quando tandem secutus est Bruno, istius nominis primus; Henrici Imperatoris sancti frater, & postquam annos XXII episcopatumadministraverat, mortuus anno MXXXI.

[28] Quis, amabo te, legit hactenus, apud idoneum auctorem, [vanissima.] Hungariam distingui in Albam & Nigram, pro eo quod populus est colore fusco, velut Æthyopes? Quis; S. Brunonem convertisse ad fidem Hungariam? & regem ejus Geitz, sive Geizam, baptizasse? Quis? Ottonem imperatorem in natali protomartyris Stephani a baptismate illum excepisse? quin & regnum ei liberrime habere permisisse, & licentiam dedisse ferre lanceam sanctam ubique, sicut ipsi Imperatori mos est; & reliquias ex clavis Domini & lancea S. Mauritii ei concessisse in propria lancea? imo etiam filio ejus Stephano sororem Henrici, postea Imperatoris, in conjugio dedisse; quam ei (teste Bruschio in episcopis Passaviensibus pag. 123) Henrieus ipse jam imperator; anno MIX conjugem tradidit, septem post obitum Ottonis III annis, ejusque rei occasione, ut ait idem Bruschius, Stephanus rex baptizatus, & totum regnum Hungariæ ad Christi fidem plene conversum est, atque Henricus inde Hungarorum Apostolus dictus fuit? Adde, ut alia prætermittam, eumdem Ademarum de martyrio S. Brunonisscribere, Pruthenos viscera ei omnia ventris per exiguum foramen lateris extraxisse & fortissimum Dei martyrem fecisse. Hæc scilicet omnia ab homine Aquitano discere debent Germani, Hungari, Poloni, Prussi Russique apud se gesta, ignorantibus talia & affirmantibus longe alia scriptoribus suis, etiam antiquis & contemporaneis. Quæ de S. Adalberto, Pragensi episcopo, annis undecim ante S. Brunonem in Prussia martyre, idem Ademarus ibidem narrat, a Pagio ad annum DCCCCXCVII num. 3 & 4 relata, nihilo melioris notæ sunt.

§ IV Chronologia vitæ S. Brunonis Bonifacii.

[Natus sub annum 976] Ex jam memoratis videtur chronologia vitæ S. Brunonis, atque adeo S. Bonifacii, hunc in modum deduci posse. Natus fuit sub annum DCCCCLXXVI, quia illo anno natum fuisse Dietmarum, Brunonis propinquum & Magdeburgi sub magistro Geddone iisdem in studiis condiscipulum; testatur ipse de se Dietmarus, & probari etiam potest ex duplici vita ejusdem Dietmari, tum illa, quam Reineccius ex codice antiquo, ipsius chronico subjunxit; tum ex altera, quam ipse suo marte compositam eidem chronico præfixit. Nam vita antiqua scribit, Dietmarum anno nativitatis suæ quadragesimo secundo, cum ecclesiam sibi commissam Merseburgensem administrasset annis X, mensibus VII & diebus totidem, vivere desiisse Kalendis Decembribus, anno videlicet MXVIII; atque adeo secundum hunc computum, episcopus Merseburgensis institutus fuit post mortem Wigberti anno MVIII, & quidem XXIII Aprilis. Quod ad annum ac diem obitus, atque etiam ad annos ætatis spectat, tenet eadem Reineccius in sua Dietmari vita. Inde autem consequitur, retro gradiendo ab anno MXVIII per annos XLII, nativitatem ejus incidisse in annum DCCCCLXXVI. Sed loquatur nobis certior testis, Dietmarus ipse libro tertio chronici sui, temporibus his ego natus sum VIII Kal. Augusti, mense Julio, anno Dominicæ Incarnationis DCCCCLXXVI. Atque inde iterum consequitur, condiscipulum ejus in iisdem studiis Brunonem sub eumdem annum DCCCCLXXVI in lucem venisse: anno autem DCCCCLXXXI, quo primus archiepiscopus Magdeburgensis S. Adalbertus obiit, & Geddo scholas regebat; potest uterque huic magistro in disciplinam traditus fuisse. Solebant enim illis temporibus pueri quinquennes & sexennes frequenter commendari episcopis aut abbatibus, ut in illorum collegiis aut monasteriis educarentur ac probis moribus litterarumque studiis imbuerentur.

[30] Finitis studiis, quibus novennium (uti ante ipsum ibidem ab anno DCCCCLXXII vacaverat S. Adalbertus, [proficiscitur an. 996 cum Rege in Italiam,] postea episcopus secundus Pragensis & in Prussia martyr, cujus & vitam Bruno conscripsit) aut decennium impenderit; canonicus Magdeburgensis factus (monachus enim ibi tunc non fuit) Ottoni III desideratus, ab eoque in sacellanum seu regiæ capellæ præfectum assumptus, ipsum anno DCCCCXCVI comitatus est in Italiam, ac Ravennæ, ubi Otto aliquamdiu substitit ac familiariter cum S. Romualdo egisse scitur, in ejusdem sancti Viri notitiam venit Bruno aliique e comitatu Imperatoris; [Ravennam] eidemque adhæserunt admeliorem vitam conversi. Qui tamen eodem adhuc anno Ottonem comitati sint Romam, quam is pacifice ingressus, Pontificem, post obitum Joannis XV Papæ, constituit ibidem Gregorium V, a quo & ipse coronam imperialem accepit. Quando & Bruno, [& Romam,] seu Bonifacius Damiani, ibidem ingressus fuerit ecclesiam antiqui martyris Bonifacii (quæ hodiedum superest in monte Aventino) dixeritque; Et ego Bonifacius vocor. Cur ergo ipse etiam Christi martyr esse non debeo? uti habet Damianus; atque mox addit: Deinde quoque jam monachus factus, tanta se abstinentiæ frugalitate constrinxit &c. quasi dicat, ipsum quidem, ex quo Ravennam venit, adhæsisse Romualdo, sed nondum plane monachum fuisse, quod factus est anno sequenti.

[31] Anno namque DCCCCXCVII, cum Crescentius tyrannus Gregorium Papam Roma expulerat, [an. 997 venit cum S. Romualdo in Pereum,] rediit eo cum exercitu Otto, Urbem expugnavit, & rebelles Tiburtinos obsidione vallavit; quando eodem venit Romualdus, pro civibus deprecaturus, & iram Imperatoris mollivit: inde autem ad montem Casinum profectus ægrotavit, sanatusque, discipulos suos Bonifacium seu Brunonem atque alios Germanos Ravennam reduxit& in Pereo vicina insula exercere vitam eremiticam docuit: in qua quantum profecerit Bruno Bonifacius, multis narrat Damianus. Cum vero post diuturnam eremiticæ conversationis vitam (verba ejusdem sunt) ad prædicandum jam ire disponeret, Romam primum pergere studuit more majorum, ut facultatem prædicandi gentibus peteret; quam & accepit.

[32] Iter illud Romanum debet incidisse in annum MI, [1001 tendit denuo Romam,] quando Imperator tertium Romam cogitans, iterum convenit Romualdum Ravennæ, eaque occasione Bruno suos in eremo confratres Benedictum & Joannem de consilio Domino Ottonis imperatoris in Poloniam misit, ipseque Romam proficiscitur, a Domino Papa Silvestro licentiam accepturus, cum iisdem suis confratribus in augmentum coronæ suæ paganis gentibus Christi Euangelium prædicare. Verba sunt Chronologi Halberstadensis. Mansit Romæ, aut saltem in Italia, illo anno & sequenti MII fere toto, mortuo interea Ottone sub finem Januarii, eique subrogato, mense Junio in imperiumHenrico Pio: ad quem Papa Brunonem, [1002 redit in patriam suam] non a se consecratum, sed pallio donatum, & in Germania consecrandum, misit. Ex quo etiam conficitur, ipsum superatis Alpibus non recta in Hungariam, Prussiam aut Russiam tetendisse, uti scriptores Itali indicant, rerum ab ipso posthac gestarum in Germania ignari: sed in terram suæ nativitatis rediisse, ut loquitur Chronologus Halberstadensis; ut vero Dietmarus, quod regnante secundo Henrico post mortem gloriosissimi imperatoris Ottonis, Merseburgum venit.

[33] [ibique moratus forte quinquennium,] Imo aliquot annos commoratus in Germania fuit, antequam iter in Prussiam instituerit. Missus enim fuit a Papa Silvestro, qui obiit anno MIII mense Maio. Susceptus fuit ab Henrico imperatore, electo anno MII mense Junio. Ordinatus fuit a Taginone archiepiscopo Magdeburgensi anno MIV, paulo post obitum Giselarii, qui VIII Kalend. Februarii animam reddidit, ut habet Chronicon Magdeburgense, electo. Ab hoc igitur ordinari archiepiscopus non potuit Bruno, nisi hoc ipso MIV: potest tamen ordinatio aliquamdiu dilata fuisse: de qua re nihil habeo quod affirmem. Disco autem ex Chronico Halberstadensi, quod posteaquam interram nativitatis suæ rediisset, in ea aliquamdiu moram faciens post consecrationem suam mira perfectione claruit, ac tandem de patrimonio suo, aucto & ditato satis decenter monachorum collegio, ipse cum octodecim sociis profectus est in Prussiam.

[34] [vadit an. 1007 in Prussiam] In his locutiones istæ, quod in patria aliquamdiu moram fecit; quod post consecrationem suam mira perfectione claruit (hoc utique notabilis temporis experientia debet innotuisse) quod tandem, postquam de patrimonio suo recte disposuerat, sociosque XVIII collegerat, profectus est; hæ, inquam, locutiones innuere videntur, aliquot annorum spatium intercessisse a reditu Brunonis in patriam, usque ad profectionem ejus in Prussiam. Hæc autem debet facta esse, juxta Dietmari computum, anno Christi MVII. Ait enim ille, quod anno duodecimo suæ conversionis Bruno perrexit in Prussiam. Annus autem ille duodecimus, cum conversus sit Vir sanctus anno DCCCCXCVI, initium habuit in dicto Christi anno MVII.

[35] Ex dictis concluditur, Apostolatum Brunonis in Prussia brevem fuisse, [& paucos intra menses cæditur,] cum intra eumdem annum XII, anno Christi MVIII, secundummeliores chronologos; & XVI Kalendas Martias, secundum Dietmarum, martyrio coronatus sit. Neque mirabitur tam brevem ejus apostolatum fuisse, quisquis consideraverit immanem ferociam barbaræ gentis, taliter addictæ idolis suis, ut prædicatores euangelicos, imo & alios Christi fideles, propositis pœnis arcerent a finibus suis. Hinc & brevis ibi Apostolatus fuit S. Adalberti, utpote qui post medium anni DCCCCXCVI a Gregorio PP. V Roma eodem missus, atque ex itinere ad celebriores Sanctorum ædes usque in Gallias ac Turones, illorum preces Apostolatui suo implorans peregrinatus, tandem ad primum in Prussiam ingressum male habitus a barbaris, [anno ætatis suæ 32.] die XXIII Aprilis anni sequentis DCCCCXCVII, ab iisdem occisus fuit. Martyrium subiit Bruno anno ætatis circiter XXXII; quandoquidem Dietmarus, qui decem annos ei supervixit atque olim condiscipulus fuerat, scitur mortuus fuisse ætatis suæ anno XLII.

[36] Acta Brunonis Dietmarum scripsisse lib. VI Chronici sui; sancti vero Bonifacii Petrum Damianiin vita S. Romualdi; jam diximus. Diximus item, priora legi tomo 2 Februarii die ejus XIV, a Bollando illustrata: posteriora tomo 3 Junii die XIX, illustrata a Verovio. Nihilominus, uti Dietmariana initio hujus tractatus recudimus, ita operæ pretium videtur Damianiana hic denuo proferre, ut scripta hæc nostra curiosius pernoscere volentibus ad manum sint, & annotationes nonnullas ad majorem claritatem adjicere commodius possimus. Præmittam quoque Actis Damianianis, quæ sine capite sunt, quia nihil de parentibus, patria, pueritia, studiis aliisque Viri sancti in Germania gestis memorant, priorem partem ex Actis, a Dietmaro scriptis.

ACTA S. BRUNONIS BONIFACII M.
Ex Chronico Dietmari & Vita S. Romualdi.

Bonifacius, Archiepiscopus Apostolicus circa Russiam, Ordinis Camaldulensis Protomartyr (S.)

AUCTORE C. J.

[Brunonis Natales, pueritia, studia,] Incipit Dietmarus. Fuit quidam, Brun nomine, contemporalis & conscholaris meus, ex genere clarissimo a editus, sed divina miseratione præ ceteris, parentibus suis inter filios Dei dilectus. Hic ab Ida venerabili matre sua unice dilectus, magisterio Geddonis b philosophi traditur; & omne, quod habere debuit, cum abundantia ei præbebatur. Hujus pater Brun dicebatur, senior clarus & per omnia laudabilis; amicus, mihi consanguinitate, & omnibus familiaritate, erat proximus. Filius autem ejus & æquivocus, cum mane ad scholam ire debuisset, antequam ab hospitio exiret, veniam petiit, &, ludentibus nobis, in oratione ipse fuit. [iter cum Ottone 3 in Italiam.] Otio negotium præposuit; & sic fructificans ad maturitatem pervenit. A tertio Ottone igitur desideratus suscipitur c: quem non longe post deserens, solitariam vitam quæsivit, & de opere manuum suarum vivebat.

[2] Sequitur Damianus. Romualdus cum…. Thammo d & cum Bonifacio viro clarissimo, quem nunc felicissimum martyrem se habere Russiana gloriatur ecclesia & cum aliis conversis Theutonibus e, a Tiburis f oppido ad monasterium S. Benedicti, quod in Cassino constitutum est monte, devenit….. Cum his igitur omnibus superius nominatis Romualdus ad Pereum, [adhæret ibi S. Romualdo,] ubi dudum habitaverat, rediit; ibidemque his & multis fratribus aggregatis & per cellas singulas constitutis, tanto fervore eremiticæ conversationis rigorem & in se & in aliis tenuit, ut illorum vita omnibus, ad quos fama eorumdem pervenire poterat, mirabilis haberetur. Quis enim non obstupesceret? Quis non immutationem Divinæ dexteræ prædicaret, cum vidisset prius homines, sericis, imo deauratis vestibus indutos, crebris obsequentium cuneis constipatos, omnium deliciarum affluentiis assuetos, nunc eos cerneret unico birro g contentos, inclusos, discalceatos, incultos & tanta abstinentiæ ariditate contritos? [exercetur in eremo,] Faciebant autem omnes opera manuum, alii scilicet cochlearia, alii nebant, alii retia texebant, alii cilicia. Quorum tamen omnium vitam B Bonifacii conversatio longius transcendebat.

[3] Hic denique Regis h fuerat consanguineus, & ita carus, ut Rex illum non alio vocaret nomine, nisi, Anima mea. Erat autem apprime liberalium artium doctrinis instructus, [Concipit desiderium martyrii,] maximeque in modulationis musicæ studiis approbatus. Hic itaque cum in capella regia i moraretur, videns ecclesiam antiqui martyris Bonifacii, mox exemplo sui æquivoci ad martyrii desiderium provocatus, ait: Et ego Bonifacius vocor k. Cur ergo ipse etiam Christi martyr esse non debeo? Deinde quoque jam monachus factus, tanta se abstinentiæ frugalitate constrinxit, [in spinis se volutat;] ut sæpe dominicis diebus & quinta tantum feria per hebdomadam manducaret: nonnumquam vero si urticarum vel etiam veprium cerneret densitatem, illuc se projiciens volutabat. Ex quo cum quidam frater aliquando eum corriperet, dicens; Hypocrita, quare hoc, ad captandos popularis auræ rumores, coram omnibus facis? Nihil aliud respondit: Tui sint confessores, mei martyres.

[4] [prædicaturus fidem gentibus] Cum vero post diuturnam l eremiticæ conversationis vitam ad prædicandum jam ire disponeret, Romam primum pergere studuit, & ab Apostolica sede consecrationem archiepiscopatus m accepit. Retulit mihi quidam senex monachus, [fit archiepiscopus,] qui eum illuc comitatus de Ravennæ finibus fuerat, quia in toto illo itinere vir venerabilis, cum omnibus quidem, qui eum sequebantur, pedester ibat, sed ipse jugiter psallens, & ceteros longe præcedens, nudis semper pedibus incedebat. Pro labore quidem itineris quotidie comedebat, [atque iter nudis pedibus facit] sed per singulos dies de medio pane & aqua vivens; in diebus festis, ignoto videlicet omni liquamine, quotidiano victui poma quælibet vel herbarum radices addebat. n

[5] [usque in Russiam:] Postquam autem consecratus est, quotidie observabat & monasticum pariter & canonicum in celebrandis Horarum officiis ordinem. Cum vero jam Ultramontanos peteret fines, equo quidem vehebatur, sed venerabilis pontifex, sicut dicitur, nudis cruribus semper & plantis adeo intolerabilem frigidissimæ regionis tolerabat algorem, ut volens descendere, vix pedem ab subhærente ferro disjungeret, nisi aqua prius calida subveniret. [ibi fidem prædicans, accedit Regem,] Ad gentiles autem postremo perveniens, cum tanta cœpit fervidi pectoris constantia prædicare, ut jam nullus ambigeret, quia vir Sanctus martyrium flagitaret. Illi vero timentes, ne, sicut post martyrium o B. Adalberti, coruscantibus miraculorum signis, Sclavonicæ gentis plerique conversi sunt, ipsis quoque similiter eveniret, longo tempore a beato viro manus artificiosa malitia reprimunt; & cupidissimo mori, nolentes occidere, crudeliter ei parcunt.

[6] [a quo contemnitur ob vilem habitum,] Cumque ad regem Russorum p vir venerabilis pervenisset, & constanti animo prædicationi vehementer insisteret; videns eum rex squalidis vestimentis indutum, nudis pedibus incedentem, opinatus est, quia vir Sanctus talia non religionis causa perferret; sed idcirco potius, ut pecunias congregaret. Promisit ergo sibi, quia si ab hujusmodi vanitate recederet, ipse paupertatem ejus largissime divitiarum liberalitate ditaret. Bonifacius itaque mox ad hospitium sine mora revertitur, pretiosissimis Pontificalibus ornamentis decenter induitur, sic ad regis palatium denuo præsentatur. Rex vero videns eum tam decoris vestibus adornatum, ait: [quo mutato, auditur] Nunc scimus, quia te ad vanam doctrinam; non paupertatis inopia, sed veritatis impulit ignorantia. Verumtamen si vis vera credi quæ asseris, eligantur duæ excelsæ lignorum catastæ, brevissimo inter se interstitio separatæ; & igne supposito, cum vaporatæ fuerint, ita ut utriusque struis unus ignis esse videatur, tu transi per medium. Quod si læsus ab aliqua parte fueris, [& illæsus per ignem transiens,] ipsis te penitus consumendum ignibus trademus. Sin autem (quod credi non potest) sanus evaseris, omnes nos Deo tuo absque difficultate credemus. Cumque hoc fœdus non solum Bonifacio, sed & cunctis quæ aderant gentibus placuisset; Bonifacius ita vestitus velut Missarum solennia celebraturus, prius cum sanctificata aqua & incenso thure undique perlustrans ignem, dein stridentes flammarum globos ingressus, ita exivit illæsus, ut nec minimus capitis ejus. capillus videretur exustus. Tunc rex & ceteri qui huic spectaculo interfuerant, catervatim se ad pedes Beati viri projiciunt, indulgentiam lacrimabiliter petunt, & baptizari se instantissima supplicatione deposcunt. [q]

[7] Cœpit itaque tanta gentium multitudo ad baptisma confluere, [multos convertit cum Rege,] ut vir Sanctus ad spatiosum quemdam lacum pergeret, & in ipsa aquarum abundantia populum baptizaret. Decrevit autem rex, ut regnum relinquens filio, ipse quamdiu viveret, se a Bonifacio nullatenus separaret. Frater autem regis, cum ipso pariter habitans, dum nollet credere, absente Bonifacio, ab ipso rege peremptus est. Alius vero frater qui jam a Regis erat cohabitatione divisus, [a cujus impio fratre ideo occiditur.] mox ut ad eum vir venerabilis venit, audire verbum ejus noluit; sed de conversione fratris nimia adversus eum ira succensus, continuo comprehendit: deinde timens, ne, si vivum teneret, rex eum de manibus ejus eriperet; in sua præsentia, circumstante non parva hominum multitudine, decollari præcipit. Statim vero & ipse cæcatus est, & tantus eum cum omnibus qui adstabant, stupor oppressit, ut nec sentire, nec aliquod humanitus officium agere aliquatenus possent, sed cuncti velut lapides rigidi & immobiles permanerent.

[8] Rex autem hoc audiens, nimio dolore perculsus, [Auctores necis obrigescunt,] omnino deliberat non solum fratrem occidere, sed & cunctos, qui sibi tanti reatus fautores extiterant, gladiis trucidare. Sed cum illuc protinus advenisset, & corpore Martyris adhuc in medio posito, fratrem simul cum reliquis hominibus sine sensu & motu stupefactos adstare conspiceret; hoc sibi cum omnibus placuit, ut prius pro eis oratio fieret, si forsitan illis divina misericordia sensum, quem amiserant, [orantibus autem Christianis] reformaret: deinde si acquiescerent credere, indulto crimine, viverent; sin autem, omnes ultoribus gladiis interirent. Cum igitur & ab ipso rege & a ceteris Christianis diutius fuisset oratum, non solum prior sensus stupefactis hominibus redditur, sed insuper consilium flagitandæ veræ salutis immittitur. Nam continuo pœnitentiam sui criminis flebiliter expetunt, baptismi Sacramenta cum magna alacritate suscipiunt, super corpus quoque beatissimi Martyris ecclesiam construunt. Verumtamen ego, si de hoc mirabili viro cuncta, quæ dici veraciter possunt, virtutum dona referre tentarem, deficeret forsan lingua, non deficiente materia. [sibi restituuntur & baptizantur.] Dum igitur Bonifacii virtus proprio indigeat stylo, idcirco tamen illum cum aliis Romualdi discipulis summotenus hic memorare curamus, ut ex eorum laude, quam magnus vir gloriosus magister eorum fuerit, demonstremus: quatenus dum celsitudo clientium auribus fidelium insonat, quam excelsus doctor eorum fuerit, ex schola quam tenuit, enotescat.

ANNOTATA.

a Vere clarissima, juxtaque antiquissima familia fuit Brunonis nostri Querfortensis, quam auspicatur Reusnerus, in suo Operis genealogici Auctario, a Brunone I nobili Domino Querfortensi, anno 850 mortuo; quæ diu post Brunonem nostrum transiit in Mansfeldensem. Pater nostri, Mater, Frater, Nepotes, Pronepotes, Abnepotes, quorum unus fuit Conradus Archiepiscopus Magdeburgensis, alter Lotharius imperatorRomanus, memorantur a nobis in Commentario præmisso num. 8 ex chronico Quidlingburgensi.

b Successit Geddo, aliis Giddo, in schola Magdeburgensi magister Ottrico sub annum 980.

c Susceptus fuit in Capellanum, seu, ut ego puto, in Præfectum Capellæ regiæ, & Ottonem anno 996 in Italiam secutus, adhæsit ibi S. Romualdo, cum eoque dein, Tibure Casinum profectus, anno sequenti rediit in insulam Pereum & vitam eremiticam serio auspicatus est; uti mox narrabit Damianus.

d Fuit hic Thammus, æque ac Bruno Bonifacius, in comitatu Ottonis imperatoris, eique longe carissimus; de cujus conversione plura scribit Damianus in vita S. Romualdi, apud nos die 7 Februarii num. 37

e Inter illos nominatim fuerunt Benedictus & Joannes, deinde in Polonia martyres facti. Illorum gesta describit idem Damianus in eadem Romualdi vita cap. 9. Et nos in Commentario hic præmisso eorumdem meminimus num. 9 ex chronico Magdeburgensi.

f Notum Tibur, antiqua & nobilis olim civitas, XVIII circiter M P. Roma orientem versus dissita in colle ad Anienem fluvium. Venerat eo Romualdus, ut iratum civibus animum imperatoris, tunc locum cum exercitu obsidentis & extrema minantis, placaret. Quo facto adivit cum suis tironibus orationis causa Casinum, ubi aliquamdiu æger decubuit, ac postliminio cum iisdem rediit ad eremum suam in Pereo insula.

g Variæ scriptionis est hæc vox, Byrrus, Birrum, Burrus, Byræ, Βῆρος, Βήριον, Βηρίς: & non unius significationis. Hic patet sumi pro veste monachali grossa, quæ veluti tunica talaris totum corpus tegebat.

h Ottonis tertii, cui etiam carum ac desideratum fuisse Brunonem, & ex genere clarissimo editum; æque scribit Dietmarus.

i Capella regia illis temporibus passim vocabantur sacræ Reliquiæ Sanctorum & sacer apparatus ad divina officia peragenda, quæ reges atque imperatores, tum domi servabant, tum etiam, cum in bellum procederent, aut aliter iter facerent, conferre solebant; & qui illis præerant, frequenter sacellani aut archisacellani Capellæ regiæ dicebantur, erantque passim clerici magni nominis ac dignitatis.

k Et ego Bonifacius vocor, utique vel in baptismate vel in confirmatione accepto nomine, dum adhuc in Germania agebat, ex qua recentissime venerat in Italiam cum aula Ottonis: potestque ibi illo solo nomine præcipue vocatus fuisse, atque ipse illud amasse, ex quo statuit S. Bonifacium martyrem ad martyrium sequi.

l Diuturna eremiticæ conversationis vita debet quadriennii computari. Anno quippe DCCCCXCVI ex primo cum Romualdo congressu, melioris vitæ propositum concipiens, animo ei adhæsit, anno autem sequenti in itinere montis Casini ac reditu in Pereum etiam adhæsit corpore, ac serio eremiticæ conversationis vitam vixit usque ad annum MI, quo putamus ipsum, prædicandi gentibus facultatem a Papa petiturum, Romam profectum fuisse.

m Jam diximus, Sanctum nostrum ab Apostolica sede consecrationem archiepiscopatus proprie loquendo non accepisse; accepit illam cum facultate Apostolicæ Sedis ab archiepiscopo Magdeburgensi Taginone, Merseburgi in Saxonia. Exhis & aliis alibi dictis, intelligitur etiam, non fuisse consecratum Archiepiscopum Bosnensem, ut recentiores quidam scribunt. Non item fuit consecratus in certam sedem, sed in Apostolum gentium, prout petierat a Papa.

n Huc usque narrat Damianus, quæ a Brunone seu Bonifacio suo in Italia fuerunt gesta; inde ipsum, transcensis Alpibus, recta mittit in Russiam; cum tamen tunc redierit in Saxoniam patriam; suam, ibique consecratus archiepiscopus sit, & aliquot annos manserit, priusquam in Prussiam aut Russiam proficisceretur. Sed hæc extra Italiam gesta sunt, quæ Damianus ignoravit.

o Martyrium S. Adalberti contigit anno 997 in Prussia gente Schlavonica. Ex quo intelligi potest, gentem, cui prædicavit Bruno, non admodum remotam inde fuisse, quia timebant, ne si mori cogeretur, sui post mortem ejus pronius converterentur, sicut alia gens post martyrium Adalberti pronius fidem Christianam complexi fuerant. Timor iste gentis illius prodit, ipsam non admodum longe ab alia dissitam fuisse, cum tam singularis rei notitia ad ipsam pervenerit.

p Rex Russorum cis Borysthenem (ultra certe non processit Bruno Bonifacius) tunc adhuc vivebat Wladomirus, qui cum Anna, Basilii & Constantini Augustorum sorore, uxore sua, fidem Catholicam amplexus dudum fuerat cum suis. Nominant regem Russorum, quem adiverit Bruno, recentiores aliqui cum Maurolico, Busianum; sed is non aliter debet intelligi, quam Regulus aut Dominus regionis alicujus sita in vicinia Prussiæ: si tamen illis tale nomen historica fide innotuerit.

q

Quæ hactenus de gestis Bonifacii sui in Prussia aut Russia narravit Damianus; ex aliorum relatione audita in Italia, in fide scriptoris accepto: fateri tamen debeo, quod scriptores Germani, qui plures sunt & loco martyrii viciniores, de circumstantiis illis admodum notabilibus & memoria dignis, nihil prodiderint.

Aliæ Annotationes, quas Bollandus ad hæc Acta observavit in vita S. Romualdi, die 7 Februarii;& quas Verovius, 19 Junii, videri possunt suis locis.

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 919, ubi de B. Odone abbate, & episcopo Cameracensi, num. 1 ℣ 1 — seculo Christi X & XI — l — seculo Christi XI & XII —

Num. 2 ℣ 12 — alia, quam Franciscus la Barr, Prior quicinctinus anno MDCXLVI — l — & alia, quam Franciscus la Barre, Prior Aquicinctinus post medium seculi XVI —

Pag. 911 n. 4 ℣ 11 — ad annum MCXLXII. Præterea profert dictus Amandus Prior sibi submissa — l — ad annum MCLXII. Præterea profert dictus Barrus Prior sibi submissa —

Pag. 913 n. 1 ℣ 3 a fine — & solo æquata fuit; illa deserta egerint Monachi spatio — l — & solo æquata fuit, adeo ut cives etiam Tornacenses, illa deserta egerint spatio —

APPENDIX ADDENDORUM ET MUTANDORUM AD ACTA SANCTORUM MENSIS JUNII TOMO QUARTO DIE XX.

[Errata]

AUCTORE C. J.

Actum est hoc die de S. Adalberto Magdeburgensis ecclesiæ archiepiscopo primo, anno DCCCCLXVIII die XVIII Octobris, ut alibi ostendimus, ordinato. Acta ejus mutuatus est Papebrochius ex seculo V Sanctorum Benedictinorum, a Mabilione ex variis scriptoribus collecta; quæ ut studiose concinnata sint, nonnulla tamen in illis mihi visa fuerunt, aut obscuriora aut minus conformia historiæ, quæ pro modulo meo conatus sum elucidare, impresso illa de re tractatulo, qui ad calcem ejusdem tomi IV post Indices impressus est. Quamobrem nihil attinet hic plura dici. Tantum moneo, ut quæ pag. 30 ad caput Actorum in margine per socordiam typothetæ & correctorum legitur annus mortis MCCCCLXXXI, mutata prima nota M in D, scribatur DCCCCLXXXI.

Pag. 37 initio Commentarii de S. Joanne Matarensi studiose notatur Garganus, mons notus in Apulia, acsi penultima correpta pronuntiandum nomen esset; quia sic infra illo utitur poëta rhythmicus nescio quis; qui hoc ipso exemplo satis monstrat, se parum in talibus versatum esse: certe recedit a pronuntiatione passim recepta & ab auctoritate poëtarum veterum, Virgilii, Horatii, Lucani, penultimam constanter producentium.

Victor Gargani condebat Japygis agris. Virg.
Aquilonibus — Querceta Gargani laborant. Horatius.
Garganum mugire putes nemus. Idem
Appulus Hadriacas exit Garganus in undas. Lucanus.

Contemni ergo præ his debet exemplum recentis Poëtæ rhythmici, & scribendum in textu nostro Garganus, ubiubi occurrerit.

[Ad Diem XXI]

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 64 in catalogo Sanctorum, de quibus die XXI agitur, post S. Demetriam, appone — Venerabilis Eusebius episcopus Cæsareæ in Cappadocia. Dantur enim ibi suo loco Acta ejus.

Pag. 92 num. 26 ad calcem, quæ Papebrochius de S. Adalberti Reliquiis Namurci honoratis, notata reliquit, appone.

Sed neque ausim affirmare, primum prædictæ ecclesiæ Patronum fuisse S. Albanum Moguntinum; [Reliquiæ S. Albani Namurci,] quin potius dixerim, quod S. Willebrordus, natione Anglus, Ultrajectinus episcopus, condito Epternacensi monasterio in diœcesi Trevirensi, indeque per Hasbaniam excurrens usque Antverpiam, cujus primam ecclesiam Epternacensibus suis commendavit, Namurco transiens, prædictam hujus loci ecclesiam dedicaverit in honorem S. Albani protomartyris Angliæ. Unde factum sit, ut, cum hujus corpus tempore Offæ Regis inventum celebri fama vulgaretur, [unde acceptæ sint.] canonici Namurcenses, ante præfatam desolationem petierint, & impetraverint Os illud scapulæ, quod istius integritati solum deesse, compertum est tempore Edouardi regis, sicuti dicetur die sequenti, ubi de Protomartyre isto in Analectis num. 17. Esto quod Parisius, rem istam narrans, Hispaniam nominaverit pro Hasbania; & prioris Patroni memoria confusa fuerit cum memoria synonymi martyris Moguntini; amissa jam pridem scapula, supra dicta.

Pag. 96 ad finem commentarii de S. Peladio seu Palladio adde notationem ex epistola Claudii Castellani super voce Brivate num. 2 ℣ 9 posita. [Distinguntur Brivas, Brivates & Briva, locorum nomina.] Brivate, inquit ille, aberratio est, quam Sammarthani induxerunt primi, habetque etiam Baudrandus. Errorem esse patet ex Notitia Galliarum Hadriani Valesii. Nam iste sanctus Liberatus Ebrodunensis episcopus, gallice vulgo dictus S. Livrau, non est mortuus aut Brivate (quæ est, Brivas, atis.) ubi vos ponitis illum obiisse; aut Brestiæ, vulgo Brest, (quæ sunt Brivates, atum.) sed Brivæ, quæ cognominatur la Gaillarde, in provincia Lemovicensi, & est Briva Curretia Latinis. Hæc ille locorum per Gallias scientissimus. Hinc loco citato pro Brivate, scribe Brivæ, aut Brivæ Curretiæ.

Pag. 99 Annot. b adde in fine — docuit Castellanus, quid sit Belcayre & ubi: [Belcayre, quis locus.] esse videlicet Beaucaire in Septimania seu hodierna Languedocia ad Rhodanum fluvium, cujus verum nomen Latinum sit Belli — quadrum, alias Ugernum, quod nonnulli, inquit, male acceperunt pro insula de la Vergne, quæ proxime abest. Nomen quippe Latinum istius insulæ semper fuit Gernicum, ab illo etiam tempore, quo Ugernum adhuc appellabatur civitas illa, quæ deinde vocata est Belliquadrum Latine & Belcaire in litteris publicis anni 1125; ac tandem Baeucaire, uti hodiernus habet usus. Ita ille, fere ex Notitia Galliarum Valesii, vocabulo Ugernum castrum, quem consule.

Pag. 100 Displicuit D. Castellano, in titulo de S. Mevenno, appositum esse nomen S. Majanus, quasi unus idemque Sanctus foret, [Mevennus, hujus Sancti nomen proprium,] cum ipseteneat utrumque nomen esse diversorum. Habemus illa de re animadversiones ejus fere Grammaticales Mss. quæ merentur apponi pag. 101 ad calcem hujus Commentarii, quamquam omnia ad S. Mevennum hunc non spectent. Quia quæ producit Castellanus, & nobis & aliis utilia esse possunt. Ait igitur: S. Mein gallice non habet aliud nomen Latinum, quam Mevennus, ut mihi affirmavit D. de la Franboisiere, vir eruditus, curatus S. Mevenni de Gael in Britannia Armorica, qui me invisit, quoties negotiorum causa Parisios venit. Ipse mihi sæpe affirmavit, se semper in oratione divini officii legere (quod & decessores sui fecerunt) S. Mevennum; & non invenisse aliud nomen in legendariis, in missalibus, in breviariis aut alio aliquo codice Ms. seu antiquo seu recentiore. Insolitum nomen Mainus, non potest aliunde originem duxisse, quam a quodam recentiore, qui nomen gallice scriptum inveniens Main, pro Mein, quia pronuntiatio est eadem, transtulerit latine in Mainus, quod alii, ut magis Latinum facerent, longius extraxerint in Majanus. [non Majanus.] Verum Majanus est plane alius Sanctus, qui vulgo vocatur S. Majus, latine Majanus, cum addito Peregrinus, honoratus in Villa magna (Ville magne) inLanguedocia die I Junii, pro eo quod S. Mevennus Britanniæ, colatur XXI Junii, & numquam alio die in missalibus antiquis; neque etiam alio die agitur festum ejus, ne quidem XV Junii, quo ipsum retulit Saussayus, Sanctum nostrum vere non cognoscens, dum retulit sub falso nomine Mainus. Ecce quantorum errorum causa est fingere taliter nomina proria. Quemadmodum & illi fecerunt, [Alia nomina perperam scripta.] qui Gallica Latine expresserunt aliter quam oportet; Puta, Montreuil, Monstrolium pro Monasterolium; Yvois, Ivodium, pro Epusus. Ales in Sevennis, Alesium, pro Alestum. Alet in Languedocia, Aletum, pro Electa. Baudrandi Geographia scatet ejusmodi nominibus, quæ ipse excogitavit, parcens labori, quo minus indagaret monumenta antiqua, ex quibus veriora disceret, sicut didicit Valesius. Habeo penes me librum precum impressum, ubi in oratione sancti Spire, episcopi Bajocensis, scriptum est S. Spirus, pro S. Exuperius; & alibi, S. Drusus, pro S. Drogo. Tanta est negligentia quorumdam scriptorum in exprimendis nominibus, seu hominum seu locorum propriis. Huc usque Castellanus; ex cujus sententia deleatur hic in titulo& alibi tam in commentario, quam in vita, nomen Majanus, ac reponatur Mevennus. De S. Majano Peregrino mentionem feci hic ipso tomo VI Junii pag. 1.

Pag. 126 ad calcem Commentarii de S. Raymundo episcopo Barbastrensi subjungi possunt sequentia.

[9] [Annotatio P. Andreæ Schotti] Antequam demus vitam, promamus hic compendium ejus ex Annotatione P. Andreæ Schotti, quam olim manu sua exaravit ante Martyrologium Usuardi a Molano editum; quo usus videtur in Hispania fuisse, etiam prius, quam institutum Societatis nostræ amplecteretur anno MDLXXXVI; in eoque ad nomen Molani, sub epistola dedicatoria impressum, adscribit quod sequitur: [de Molano] Obiit Lovanii, canonicus Lovaniensis, doctor Theologus, librorum censor regius, & seminarii regii præses, anno MDLXXXV, vir pius omnisque antiquitatis & historiæ ecclesiasticæ peritissimus; hospes olim meus Lovanii una cum Nicolao Smidt Antverpiensi MDLXXV. [& S. Raymundo.] Ad hunc igitur librum istam præmittit Schottus Annotationem: Ex Ms. S. Raimundus Rotensis & Barbastrensis episcopus; [complectens synopsin vitæ.] Tolosanæ diœceseos illustribus parentibus in oppido Durbano editus, ex canonico Tolosano, Prior. Hinc Pontio Barbastrensi præsule mortuo a Rotensibus canonicis electus episcopus, approbante Ildefonso, Petri fratre, Aragonum rege, non tam præesse quam prodesse studuit. A Bernardo Toletanæ ecclesiæ archiepiscopo inauguratus, pauperibus sua elargiebatur; nec ditari ipse his opibus, ut plerique, voluit. Suscepta a Rege in Mauros expeditione, & Raimundum comitem adduxit Malacam usque. Inde ægrotus post reversus, cum Christi militibus consolationi in adversis & prælio fuisset, Oscæ obiit anno MCXXVI, æra MCLXIV. Sedit episcopus annos XXI, menses VIII, dies XX. Ad illius tumulum miracula fieri dicuntur, scripta ab Elia quodam ad Gaufridum Barbastrensem episcopum, qui duodecim post annis, MCXXXVIII successisse dicitur.

Orat: Oves mihi commissas, Rex, suscipe, pastor;
      Ne lupus insidians irruat & laniet.

Ita ibi Schottus, non indicans, ex quo codice hauserit; neque, an ipse ex longiori vita contraxerit, an sic contracta invenerit, tantumque descripserit. Certe sunt compendium vitæ, quam damus ab Elia coævo compositam atque ad Gaufridum episcopum Raymundi successorem missam.

Pag. 127 num. 4 ℣ 5 — Theologum — l — Theologum, nomine Eliam —

[Ad Diem XXII]

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 138 Col. 1 sub medium, dele omnia, quæ de Arnoldo Converso Villariensi illic leguntur (de ipso amplissime agitur die XXX ejusdem Junii) & loco vacuo hæc repone. [De Arnoldo Villariensi.]

Hartmuodus & Wisericus Fratres nostri, qui a paganis interempti sunt, de quibus fit Commemoratio; uti legitur ad hunc diem XXII Junii in veteri Necrologio, quod olim fuit abbatiæ Weisseburgensis in confiniis Alsatiæ & Palatinatus Rheni. Leguntur ibidem etiam festa aliorum Sanctorum, qui illo in monasterio videntur singulariter culti fuisse. Puta, Nonis Octobris. Sergii & Bacchi. Ac, Pridie Idus, Octava eorumdem. Unde & Commemoratio Hartmuodi atque Wiserici videtur ibidem in divinis officiis facta fuisse. Qua de re æque ac de gestis & martyrio eorumdemplura discere cupimus.

Pag. 140. Ad Commentarium de S. Juliano martyre, Ariminensium Patrono adjunge quæ sequuntur.

[7] Invisi anno MDCLXXXVI ecclesiam S. Juliani prope ab urbe sitam, [S. Juliani corpus inspectum fuit sub finem seculi 16.] consideratoque ejus monumento quod ingentis e marmore molis est, & ipsum, quo sacrum corpus eo per mare adnatasse dicitur, vidi appensam ei tabulam, quæ indicabat, tunc ab annis centum circiter, arcam fuisse apertam & inspectam, atque inspectionis instrumentum inde fuisse conditum; quod cum optabam videre; negabant monachi, illud penes se esse aut ostendi posse; si fortassis in ipso monumento cum reliquiis reconditum fuit: negligentiæ notam non effugiens custodes sepulcri, quod inde descriptum exemplar sibi non reservaverint ad perpetuam facti memoriam.

[8] Inveni tamen apud illos orationem propriam de Sancto suo cum antiphonis, [Oratio propria] per annum dicendis in Officio divino, typis editam anno MDCXXV, quæ talia sunt.

Ad Vesperas antiphona. Suscepit Deus puerum suum Julianum, recordatus est misericordiæ suæ, corpus illius donavit nobis. ℣ Ora pro nobis, &c.

Ad Laudes antiphona. Sinite parvulos venire ad me: talium est enim regnum cælorum, & advocans ad se puerum suum Julianum, collocavit eum in regnum cælorum. ℣ Ora pro nobis beate martyr Juliane ℞ Ut digni &c.

Oratio. Deus, qui beatum Julianum, protectorem nostrum, morsus serpentum, undasque aquarum superare fecisti: tribue nobis quæsumus, per ejus gloriosam passionem, & mortem, diabolica vitare contagia & hujus vitæ fluctibus conculcatis, ad gaudia pervenire perpetua. Per Dominum nostrum &c.

Pag. 147 ad finem Commentarii de SS. Albano & Amphibalo martyribus, adde sequentia.

[7] [S. Allanus] Memini me ex codice Ms. annotasse, sed non memini modo, ex quo; quod hic produco poëma, ne pereat. Continet compendium Actorum & videtur circiter seculum XI fuisse compositum ex forma versuum Leoninorum. Præfatiuncula de tempora martyrii sub Asclepiodato, certam fidemnon facit. Quia de illo scriptores Britanni varia & incerta produnt. Constat ex Romana historia Victoris de Cæsaribus, Asclepiodatum, Prætorianorum militum Præfectum, cum parte classis ac legionum in Britanniam præmissum fuisse a Constantio Chloro Cæsare, cum aliis coptis mox secuturo, & Allectum, post Caraunii cædem ibi tunc dominantem, debellasse & occidisse, itaque Britanniam iterum ad obedientiam Romani imperii rediisse sub ingressum Constantii Cæsaris in illam provinciam anno CCXCV aut VI. Ex quo administravit illam Constantius, etiam factus Imperator, per annos decem suprema potestate usque ad obitum: atque ita regnare illic annos X potuit Asclepiodatus, tamquam Vicarius Constantii, qui in Galliis suæ etiam dominationis provincia, ut plurimum residebat. Illo autem tempore sub mitissimo Principe, [quando martyrizatus sit.] qui Christianos qua poterat fovebat, nedum persequebatur; aut sub Vicario ejus in Britannia, Albanum cum sociis tam multis martyrio coronatum fuisse, ego mihi persuadere nequeo, eoque minus, quod nulla id suadeant idonea argumenta. Malim autem credere occisum esse initio imperii Diocletiani sub annum CCLXXXVI, tum aliunde, tum ex illis, quæ hac dere disputat Alfordus noster in Annalibus ecclesiæ Britannicæ ad dictum annum. Accipe scriptum ipsum.

[8] Asclepiodatus Romanus, occisis & oppressis Allecto & Walon cum ceteris, regnavit in Britannia cum magna justitia & æquitate per decem annos. Istius tempore passus est S. Albanus in Britannia, cujus Vita, conversio & passio habentur in subscriptis metris.

Inclitum Albanum ferax Britannia profert, [Vitæ synopsis.]
Quem docet Amphibalus hospes fidei sacra sanctus.
Amphibalus orat ac toto corde laborat,
Militat Albanus, Christo sub pectore fidus;
Christo subactus, sancto spiramine tactus,
Abluit & veterem, gaudens abstergere, labem;
Flagrat devotus, in amore Dei modo totus,
Hospitis in veste pro fratre dedit se modeste;
Dæmonibus stultum sprevit impendere cultum
Dogmata pagana culpat, quoque gesta profana.
Judex turbatur, nec non scelus hoc meditatur,
Iratus cædit hunc, seminecemque reliquit.
Præcipit in verum Christi concludere servum.
Menses sex latet, nec terram pluvia madet.
Est propugnator fidei, veluti male factor,
Addictus pœnis mortis strictusque catenis.
En populis multis ruitantibus undique mersis,
Flumen siccatur prece Sancti, vita novatur.
Quod cernens tiro, reclamitat ordine miro,
Post signum tantum nolens percutere Sanctum,
Montem conscendit, quo martyr genua fixit,
Nutu divino fons scaturiens ibi fluxit,
Cervices tendunt sancti, simul æthera scandunt,
Miscentur justis niveo candore coruscis.

Pag. 160 num. 1 in fine — Hæc Beda, qui illa & alia videtur descripsisse e vita S. Germani a Constantio Lugdunensi presbytero seculo quinto vulgata. Quibus addi quoque potest, quod.. idem S. Germanus reversus ex Britanniis reliquias antiquissimi pretiosique Albani martyris, [S. Germanus ædificavit illi ecclesiam Autissiodori.] forte easdem, de quibus supra, secum detulit, adque muros Autissiodori basilicam eis condendis ædificans, præfati martyris nomine dedicavit… apud quam multa recensentur collata beneficia, tum in expulsione dæmonum, tum in illuminatione cæcorum: in his vero quam maxime, qui diversa febrium accessione vexati, ad locum se, Sanctorum imploratis patrociniis, contulerunt. Hæc Hericus sive Henricus, monachus abbatiæ S. Germani Autissiodorensis in libris de vita, translationibus & miraculis ejusdem Sancti, qui penes nos sunt manuscripti, cap. 9 libri primi.

Pag. 181 Col. 1 ℣ 2 — Abbavillæ quoque in Normannia — l — Abbatis villæ quoque in Pontivo —

Pag. 196 n. 8 ℣ 6 — sub nota anni 1614, uno fere seculo post ejus mortem, nisi Toppius erravit in cyfris — lege — sub nota anni 1514, vivente & florente auctore —

Pag. 230 num. 10 ad calcem adjungenda nobis reliquit Papebrochius, quæ sequuntur.

His jam impressis, ipsoque Tomo IV jam fere absoluto, venit in manus meas memoria Codicis Palatini, [De S Paulino Nolano.] sub num. 590 in bibliotheca Vaticana reperti, ubi a pag. 74 ad 143 inclusive, legebantur Paulini Petrocordiæ episcopi de vita & miraculis S. Martini Turonensis Libri 6, hoc principio: Sparserat in toto lumen venerabile mundo. Finis autem sic erat. In cunctum perget pietas tam prodiga mundum.

Atqui hoc ipsum est opus, quod sub nomine S. Paulini Nolani passim citatur & habetur Tom. VIII Bibliothecæ Patrum Bignianæ pag. 1003, [An vita S. Martini Turonen. metrica,] cum qua præfatum Ms. studiose contuleram. Quod tamen tunc ignorabam, eoque pluris feceram alterum ejusdem poëmatis exemplum invenisse in Bibliotheca Reginæ Sueciæ: cum quo Ms. Palatinum conferens studiosius, & alterum ex altero loco supplens, credebam, thesaurum eatenus absconditum reperisse me. Interim exciderat memoria laboris ea in re ante annos XL positi. Nunc vero cogitandum Lectori relinquo, utrum vel ipsi Gregorio Turonensi, [ipsius, an vero Paulini Petracordiensis] vel aliis transcribentibus libros prædictos, non obrepserit Paulinus Nolæ, pro Petracordiæ. Nullus quidem in catalogis episcoporum Petracordiensium extat eo nomine episcopus; sed apparet, catalogos illos in principio perquam defectuosos esse. Nec enim ante Chronopium, qui anno DVI invenitur subscripsisse concilio Agathensi, plures nominantur quam Fronto, Anianus & Pegasius, quorum duo primi coluntur ut sancti, & Apostolicis temporibus adscribuntur; tertius caret omnino nota temporis. [opus sit.] Quidni autem hujus proximus decessor, S. Perpetuo Turonensi non tantum coævus, sed etiam coëpiscopus, libros prædictos scripserit juxta Indiculum ab illo acceptum, idemque fortassis auctor nonnullorum carminum, Paulini carminibus admixtorum? Certe non multo quam quinque leucis Gallicis Turonibus Petracordia sive Petragorica distat; ut inter tam vicinos magna potuerit esse communio studiorum, qualis hic supponitur.

Pag. 233 § IV agit Papebrochius de corpore & reliquiis S. Paulini episcopi Nolani, [De inventione S. Paulini Romæ anno 1712.] Romæ & alibi asservatis: & corpus seu præcipuas ejus partes Romæ servari in insula Licaonia, nullus dubitat: & quidem servari in illa ecclesia, quæ ab Ottone III imperatore S. Adalberto Pragensi episcopo atque in Prussia anno DCCCCXCVII, martyri facto (cujus & ipse sacrum corpus Gnesnæ in Polonia religiosissime peregrinando visitaverat, ejusque brachium pro magno thesauro secum tulerat) extructa fuit, deposito ibidem prædicto ejus brachio. Ecclesia S. Adalberti, prius inde appellata, paulatim & nunc passim audit S. Bartholomæi, non alia utique de causa (ut ego quidem existimo) quam quod nobiliores Apostoli istius reliquiæ majori veneratione ibi colerentur. Ibidem dudum creditæ fuerunt conservari Reliquiæ S Paulini episcopi Nolani, de quibus superiori § IV actum est, cui nunc subjungo in confirmationem illic dictorum, relationem de inventione nupera Reliquiarum S. Paulini in dicta ecclesia, quam mihi submisit Roma noster R. P. Jacobus van Eyl, Pœnitentiarius ibi Pontificius in basilica S. Petri Vaticana, acceptam a Custode ejusdem ecclesiæ S. Bartholomæi, juxta instrumentum legitime factum de dicta inventione. Sit igitur

§ V Inventio & repositio corporis S. Paulini in ecclesia S. Bartholomæi Romæ anno MDCCXII ac XIII.

Paulinus, Episcopus Nolæ in Campania Italiæ Prov. (S.)

AUCTORE C. J.

[Inventio Reliquiarum.] Extat in ecclesia antiqua S. Bartholomæi apostoli in insula Licaonia Romæ capella S. Paulino episcopo Nolano, & sanctis martyribus, Adalberto episcopo Pragensi, item Marcello & Exuperantio diaconis, dedicata. Accidit anno superiore MDCCXII, mense Decembri, cum Patroni dictæ capellæ, Contubernium Molitorum, volebant altare ejus de novo facere ex materia & forma elegantiore, ut in demolitione veteris altaris, sub ipso inventa sit nec opinato capsa marmorea, longa palmis IV unciis II, alta palmo uno unciis VIII, lata palmo uno ac dimidio; in qua inventæ sunt capsæ duæ plumbeæ, altera longa palmo uno unciis decem; alta palmo uno unciis quinque ac dimidia; lata palmo uno & unciis quinque: altera autem capsa erat ejusdem altitudinis, longitudine vero palmis duobus ac totidem unciis; & latitudine palmo uno unciis quatuor ac dimidia.

[2] [Status earum.] In prima repertum est corpus S. Paulini, in altera reliquiæ SS. Adalberti, Exuperantii & Marcelli, ut dicetur infra. Ambæ capsæ circum ligatæ erant filo ferreo in formam crucis & sigillatæ cera Hispanica rubra, quæ vix cognoscebatur. Non tamen dubito, quin sint sigilla (uti postea declarabitur) claræ memoriæ D. Francisci Mariæ Cardinalis Taruggii, olim protectoris ecclesiæ S. Bartholomæi. Super operculum alterius capsæ, quæ spectabat cornu Euangelii, incisi legebantur hi characteres Latini, Corpus S. Paulini episcopi Nolani. Super operculum vero alterius capsæ, quæ spectabat cornu Epistolæ, legebatur, De corpore S. Adalberti episcopi & martyris; & de corporibus sanctorum martyrum Exuperantii & Marcelli.

[3] Antiqua depositio horum sacrorum pignorum, ibi positorum eodem modo & forma, [Probatur ex antiquis scripturis,] prout nunc inventa sunt, clare probatur ex veteri scriptura, a me infrascripto reperta in archivo Fratrum Franciscanorum ipsius ecclesiæ S. Bartholomæi; ex qua apparet, depositionem Reliquiarum fuisse factam a supra dicto cardinali Taruggio, postquam illas de mandato ejusdem recognoverat bonæ memoriæ Joannes Matthæus Ancina, tunc presbyter congregationis Oratorii Romæ usque ad annum MDCI, XXVI Augusti; præsidente Ecclesiæ Romanæ Papa Clemente VIII.

[4] Quod porro attinet ad antiquam, imo antiquissimam translationem, [quod eo translatæ fuerint.] aut potius allationem dictarum Reliquiarum, uti & aliarum tam martyrum quam confessorum, in dictam ecclesiam S. Bartholomæ, probatur ex Annalibus Baronii sub annum Christi millesimum, ubi inter alias meminit Reliquiarum S. Adalberti, ac dicit, illas e Polonia Romam portatas fuisse ab Ottone III imperatore, atque in honorem tanti Martyris fuisse ædificatam dictam basilicam sub titulo ac nomine S. Adalberti. Post aliquod tempus transtulit quoque corpus S. Paulini episcopi civitatis Nolanæ: ac tandem etiam sanctissimum corpus S. Bartholomæi apostoli ex civitate Beneventana, & utrumque deposuit in supradicta ecclesia S. Adalberti, nunc appellata S. Bartholomæi.

[5] Considerata igitur veritate rerum prædictarum & nova inventione corporis S. Paulini & Reliquiarum S. Adalberti, [Extrahuntur ex ara veteri] Exuperantii atque Marcelli diaconorum, modo & forma prout diximus huc usque; jussu Eminentissimi & Reverendissimi cardinalis Carpegnæ Vicarii die XX Decembris anni proxime elapsi sub horam XVI adivi dictam ecclesiam S. Bartholomæi, ante omnia illic celebravi, ac tum in præsentia omnium illorum, qui infra nominabuntur, ingressus sum in prædictam capellam S. Paulini: accensisque duabus facibus extractæ fuerunt ex dicto altari supra dictæ capsæ plumbeæ recens inventæ, indeque continuo fuerunt deportatæ ad cubiculum, sacrario dictæ ecclesiæ contiguum, sic ut non aperirentur; ipsasque denuo ligavi funiculo in formam crucis, & præsentibus cunctis, quos infra nominabo; impressi sigillum supradicti Eminentiss. D. Vicarii supra ceram Hispanicam rubram, & sic illas reposui per modum depositi in armario, quod spectat ad Parochum, in angulo prædicti cubiculi; ipsumque non tantum clausi clave, sed etiam majoris securitatis causa sigillavi armarium sigillis sex prædicti Eminentiss. D. Cardinalis Carpegnæ in cera Hispanica rubra supra chartam impressa.

[6] [& ponuntur loco securo.]Tum ex mandato dicti D. Cardinalis constitui, ut dictæ capsæ securæ conservarentur a reverendis Patribus Bartholomæo de Bolseno Guardiano conventus supra dictorum PP. Franciscanorum Minorum Observantium S. Bartholomæi; & a P. Simplicio de Cotignola, sacristano pro tempore supra dicti Conventus, usque dum exædificatum esset novum altare in capella S. Paulini, ut deinde transferrentur denuo per me ipsum Protonotarium Apostolicum & Custodem sacrarum Reliquiarum post factam recognitionem, ac reponerentur, ubi prius extiterant, ad publicam venerationem & adorationem fidelium. Et in omnibus, quæ dixi hactenus præsentes fuerunt RR. Patres, Clemens de Roma, Vicarius Provincialis Patrum Observantium Aræ cæli; Bartholomæus de Bolseno, Guardianus conventus S. Bartholomæi in insula; Hieronymus de Laurino, commissarius curiæ generalis; Cælestinus de Quarona, Curatus supra dictæ ecclesiæ S. Bartholomæi; Simplicius de Cottignola, sacristanus pro tempore; omnisque etiam alii Religiosi una cum DD. Paulo Massini, Feliciano Camarelli, Antonio Valmadi, & Paulo Valesini, officialibus contubernii Molitorum Romæ.

[7] [Facto novo altari] Præterea die XIV Junii anni MDCCXIII, cum jam ex omni parte renovatum & constitutum esset altare marmoreum, redii ex mandato prædicti Emin. & Rev. D. Cardinalis Carpegnæ Vicarii, sub horam XII ad prædictam basilicam S. Bartholomæi, ac celebrato missæ sacrificio, ut moris est, intravi cubiculum, sacristiæ dictæ ecclesiæ contiguum, ibique præsentibus testibus infra nominandis, aperui armarium jam dictum, ablatis prius sigillis ac sera clavi reserata, atque extraxi inde ambas capsas plumbeas, & portavi in medium sacristiæ, & cognovi quod fideliter fuerant conservatæ. Primum aperui illam, in qua erat corpus S. Paulini, in qua reperta fuit capsa altera interior ex cypresso, alba & clavis adactis clausa: qua pariter aperta, primo loco mihi in manus venerunt duæ schedulæ membraneæ Mss. quarum prima, quæ altera major erat, continebat antiquam consecrationem altaris S. Paulini cum Indulgentiis, tenore sequenti.

[8] [& recognitis scripturis,] ✠ Anno Domini MDCI die XXVI Augusti Joannes Leonardus episcopus Sidoniæ & Romæ susfraganeus, consecravi hoc altare in honorem S. Paulini episcopi & confessoris; & corpus ejusdemSancti positum est in hac capsa ex parte Euangelii. In altera vero capsa, posita ex parte Epistolæ, sunt Reliquiæ corporis S. Adalberti episcopi & martyris, nec non corporum sanctorum martyrum Exuperantii & Marcelli; quæ sunt inclusæ in hoc ipso altari: & omnes Christi fideles, hodie annum unum, & in die anniversario consecrationis hujus ipsius altaris, illud visitando, lucrabuntur quadraginta dies veræ & consuetæ indulgentiæ juxta usum Ecclesiæ.

[9] In altera porro schedula, quæ minor est prima, continetur antiqua translatio tam corporis S. Paulini, quam Reliquiarum sanctorum Adalberti, Exuperantii & Marcelli, pridem facta per supradictum Cardinalem Taruggium ad supra dictum altare, addita notitia particulari aliquot characterum ejusdem Cardinalis, quos, ut magis innotescant omnibus, signavi hic per subductas penna lineas. (Nos distinguimus per alios typos.) Tenor igitur supradictæ translationis est hujusmodi.

[10] Corpus S. Paulini episcopi Nolani, & parscorporum S. Adalberti episcopi Pragensis ac Martyris; item sanctorum Exuperantii & Marcelli diaconorum ac martyrum, qui prius erant in hac ecclesia, atque translati fuerunt in locum magis decentem ac ornatum, ut tutius conservarentur, videlicet ad hocce altare, quod ipsum ego in honorem Dei & supradicti S. Paulini Patroni mei, cum per me id obsequii præstare Sancto non possem propter senectam, consecrandum curavi per Reverendiss. D. Leonardum Abele, episcopum Sidoniæ. Ego Franciscus Maria, titulo S. Bartholomæi in insula, S. R. Ecclesiæ presbyter Cardinalis Taruggius, archiepiscopus Senensis, anno Domini MDCI, die XXVI Augusti sub Pontificatu Clementis VIII.

[11] Postquam attente legeram schedas membraneas istas, [Reliquiarum capsis,] extraxi ex memorata capsa involucrum aliquod lineum albi coloris, cui inscriptum erat; Ossa, & cineres S. Paulini episcopi & confessoris. Illo amoto, apparuit involucrum aliud ex veste serica coloris item albi, quod erat filo consutum, intra quod continebantur dictæ Reliquiæ corporis S. Paulini, in frusta & cineres redacti, in duplici charta alba; sed non aderat caput, quoniam illud extans in busto argenteo, repræsentante imaginem Sancti, conservatur in armario Reliquiarum, reposito intra eamdem capellam; soletque exponi super altare S. Bartholomæi in præcipuis istius ecclesiæ per annum festis ad publicam fidelium adorationem.

[12] Erant præterea in dicta capsa quædam aliæ Reliquiæ, uti & capsa vetus lignea, temporis diuturnitate consumpta, in qua fuerit prioribus seculis idem sacrum corpus servatum. Aderant quoque frusta duratæ calcis, fortassis ex antiquo sepulcro, cum materia terrea. Erat insuper pars telæ lineæ veteris picturatæ, in qua forsan involutum fuit sacrum corpus, dum in antiquo manebat sepulcro. Et hæc omnia spectant ad perquisitionem atque inspectionem, a me summa diligentia factam circa inventa in dicta capsa S. Paulini. Nunc dicam de altera, in qua sunt partes corporum sanctorum martyrum Adalberti, Exuperantii & Marcelli.

[13] Hæc capsa non est dissimilis primæ. Quapropter ut aperta fuit, [ipsisque Reliquiis] in alia, quæ pariter e cypresso erat, inventa sunt quatuor involucra parva ex tela linea alba; quorum quodlibet habebat alterum quoque involucrum tam e serico rubro quam ex charta, quibus inerant varia ossa commixta cum fragmentis & pulveribus dictorum sacrorum corporum, inter se confusorum. Primo involucro, quod aliis comparatum majus erat, assuta est parva membrana quadrata cum hac inscriptione, Sacræ Reliquiæ, quæ erant in capsa supra scripta: Corpus S. Adalberti, & corpora S. Exuperantii & S. Marcelli, erant in fundo ejus. In secundo involucro, quamadmodum & in aliis, de quibus infra, simplex legebatur scriptura ex atramento super telam hoc modo; Involucra in tela: & inerant alia fragmenta atque pulveres, ut supra narravi. In tertio involucro apparet scriptum, De tibia. Et revera continet tibiæ partem. In quarto denique legitur, De genu, estque ibi pars superior cruris, qua femini conjungitur.

[14] Perscrutatus diligenter res omnes supradictas, collatisque accurate omnibus cum antiquis monumentis memorati Cardinalis Taruggii, [& singulis in sua capsa reposiis,] quæ conservantur, ut dixi, in archivo Franciscanorum, testantibus transportationem antiquam omnium dictarum Reliquiarum ad dictum antiquum altare; reposui denique omnia, quæ dixi, involucra, denuo consuta, in iisdem capsis eodem modo & forma, ut inveneram; quas diligenter clausi, & singulas, stanno ab artifice ferruminatas, munivi sex sigillis Emin. & Rev. D. Cardinalis Carpegnæ Vicarii: & mox prælucentibus cereis cum omni clero Franciscano dictæ ecclesiæ, qui more supplicantium hymnos in laudem dictorum Sanctorum cantabant, sub læto festivoque campanarum sono; translatæ fuerunt supradictæ capsæ & capsulæ plumbeæ, e sacristia ad capellam sæpe dictam a RR. PP. Cælestino de Quarona, Curato, & Josepho de Tiferno, Collegiali, indutis tunicas linteas & pluvialia, qui ipsas manibus sublimes portabant, comitante multo populo, qui pia importunitate accurrebat ad illas osculandas.

[15] [translatio sit ad novum altare,] Collocatis autem supra idem altare sacris Pignoribus, idem R. P. Cælestinus de Quarona, consistens ante illa, imposito incenso in thuribulo, eoque benedicto ut moris est, sæpius incensavit in honorem eorumdem Sanctorum, ac dein clara voce recitatis antiphonis aque orationibus congruis, tam de Martyribus, quam de Confessore episcopo, capsas manibus propriis denuo deposuit in eadem urna antiqua marmorea, ex qua prius fuerant extractæ, capsam quidem S. Paulini in parte Euangelii, alteram vero S. Adalberti & aliorum Sanctorum in parte Epistolæ, ut antea fuerant positæ Tum reposita est per operarios dicta urna marmorea sub eadem ara & in perpetuum clausa est operculo pariter marmoreo.

[16] [in eoque reconduntur.] Ita tandem peracta est recognitio, translatio & depositio prædictarum Reliquiarum sub horam XIV ejusdem diei XIV Junii currentis anni MDCCXIII, in honorem Dei omnipotentis, S. Paulini episcopi & confessoris atque sanctorum martyrum Adalberti episcopi, Exuperantii & Marcelli diaconorum. Præsentes fuerunt in omnibus supra narratis testes infrascripti, RR. PP. Clemens de Roma, Minister Provincialis Minorum observantium; P. Antonius de Giussano, Guardianus conventus S. Bartholomæi; P. Cælestinus de Quarona, Curatus dictæ basilicæ S. Bartholomæi, Reverendissimus D. Hortensius Cerri, canonicus S. Mariæ trans Tiberim; R. D. Joannes Marangone presbyter S. Philippi Nerii Vicentinus; D. Josephus Petrucci & Thomas Sanfigi & D. Paulus de Fabiis Consul contubernii & artis molitorum, & Antonius Arrighi pariter Consul ejusdem contubernii una cum Feliciano Camarelli, Petro Paulo Valesini, Antonio Valmadi, Cypriano Cypriani, Antonio Maria Tolini, Joanne Baptista Malatesta & aliis ejusdem artis & contubernii. Ita est Marcus Antonius Boldetti, Custos sacrarum Reliquiarum. Locus ✠ sigilli.

[17] Habes hic, lector, distinctam atque authenticam narrationem rerum gestarum in inventione ac translatione Reliquiarum sanctorum Paulini, Adalberti, Exuperantii atque Marcelli; quam ex lingua Itala, qua tota scripta erat, in Latinam [Horæ Romanorum collatæ cum Transalpinorum.] converti, nihil rei addendo, nihil demendo, relictis etiam horis diei, Romanorum more indicatis. Qua in re nequid te moretur, scire oportet, Italos passim inchoare dies suos toto anno ab occasu solis atque exinde nominare primam, secundam, tertiam usque ad XXIV, quæ desinit cum occasu solis diei sequentis aut potius dimidia hora post, atque tunc repetunt primam &c. Hinc hora XVI & hora XIV, quæ in Narratione sunt indicatæ, ab occasu solis prioris diei continuo ordine numerari debent usque ad XVI & XIV. Quod si circiter solstitium æstivum id facias, hora XIV Romanorum conveniet cum hora X matutina Transalpinorum: si circiter solstitium hibernum, hora XVI illorum conveniet cum istorum hora IX matutina. Idem censendum est de hora XVI diei XXII Decembris & hora XIV diei XIV Junii, quæ in Narratione exprimuntur num. 5 & 7; cum utraque dies proxime a solstitiis absint.

[18] Sanctus Paulinus, cujus causa Narrationem præmissam huc attulimus, [Quales sint Sancti supra nominati.] Nolanus episcopus notior est per se, quam ut plura de illo hic dici debeant. Acta habes ad manum hoc ipso die XXII Junii. Neque enim credi potest alium hic intelligi episcopumNolanum Paulinum, quam sanctissimum & eximium illum S. Felicis Nolani encomiasten. Duo alii ejusdem sedis Nolanæ Paulini, minus passim noti sunt; quamvis & ipsi sanctitatis fama vixerint, de quibus in eisdem celebrioris Paulini Actis. S. Adalbertus Pragensis episcopus in Prussia martyr, item notus affatim est: & de prædictis duobus satis constat, Reliquias eorum per Ottonem III imperatorem Romam & ad ecclesiam, in insula Tiberina ab ipsomet ædificatam, translatas fuisse. De sanctis Exuperantio atque Marcello velim credere, ipsos fuisse diaconos, qui cum S. Sabino episcopo, Spoleti martyrium subierunt; sed & velim aliquid de eorum, seu corporum seu reliquiarum, translatione discere pro die XXX Decembris, quo notantur in Martyrologiis, & quo successoribus nostris de illis agendum erit, si superis placet.

[Errata]

Pag. 237 ad calcem Actorum omnium de S. Paulino episcopo Nolano, adjungi potest, quam Sollerius noster ex editione operum ac novæ vitæ ejusdem S. Paulini concinnavit,

MONITIO BREVIS J. B. S.

Paulinus, Episcopus Nolæ in Campania Italiæ Prov. (S.)

Scimus, eruditis placuisse egregiam operam, in illustrandis sancti longe celebratissimi gestis a Papebrochio collocatam, [Vita S. Paulini,] præsertim in eruderanda, quæ nodi Gordii instar, sapientissimos quosque viros mire hactenus divexaverat, Wandalica Paulini alicujus in Africa captivitate a pag. 228, quæ lucubratio plane singularis, viro de Actis Sanctorum immortaliter merito, non minimam apud litteratos gloriam peperit. Unum fortasse desiderabit non nemo, quod cum alicubi citet S. Paulini opera, anno MDCLXXXV nova & erudita recensione Parisiis recusa, quibus vita ab editore D. Joanne Baptista le Brun de integro concinnata subjungitur; de ea procuranda & consulenda solicitus non fuerit. [a J. B. le Brun edita,] At enim, ut erat ipse harum rerum peritissimus, existimavit procul dubio talem esse vitam a nostro Francisco Sacchino, scripta elegantissime Societatis historia notissimo, elaboratam, ut qui gesta disquireret diligentius, examinaret accuratius aut tersius describeret, reperturus esset neminem. Nec eum magnopere fefellit opinio,nam cum subinde nova illa operum & vitæ S. Paulini editio ad musæum nostrum pervenisset, evolvit eam quidem jam senio fractus Papebrochius, nihil tamen reperit, quod in commentariis, notis aut dissertationibus suis ex ea corrigendum putaret. His non contenti nos, utramque vitam operosius contulimus, eo solo operæ pretio, quod Brunum Sacchiniano opere, uti & Chiffletii Paulino illustrato liberaliter usum compererimus, vitam porro altera minimum parte auctiorem reddiderit, loca plurima SS. PP. Ambrosii, Hieronymi, [quid singulare contineat.] Augustini aliorumque Magni Paulini amicorum aut æqualium, atque item epistolarum ultro citroque datarum accumulando contexendoque Neque vero debitam Cl. editori laudem subtractam volumus, quod Sancti nostri Acta magis quam Sacchinus chronologice ordinaverit, annis prope singulis, quoad fieri licuit, gesta singula, peregrinationes Romanas, exstructa sacra ædificia aliaque sigillatim innectens; scripta quoque, ut epistolas, S. Felicis natales &c. eadem ratione recensens. At nobis modo minime vacat longissimam hanc LIV capitum seriem ex ordine retexere, cum Tillemontio discutere, nostra aliter disponere, aut Bruni opus integrumhuc inserere. Publici juris est æque ac opus Tillemontii, cui nostra non sufficiunt, ipsos consulat. Hæc paucis monere visum est; de cetero neque nobis quidquam occurrit hactenus, in quo Papebrochii sententiam reformandam putemus. Id forte in vita ex Sacchino edita corrigi poterit, quod observat le Brun, ut dum cap. 4 num. 29 Paulinum ait Mediolanum ad S. Ambrosium accessisse, substituatur Florentia, in qua urbe Ambrosius, ut tyrannum Eugenium fugeret, per id tempus ut plurimum commoratus sit. Errores typographicos, ut pag. 202 versu 1 degessivit pro digessit &c. Benignus lector facile restituet.

[Errata]

Pag. 242 col. 2 ℣ 16 — S. Joannis Baptistæ — l — S. Joannis Euangelistæ in Arcadiana —

Pag 253 Annot. d adde — Castellanus his lectis, [De S. Tullia.] suggerit, S. Tulliam coli die V Octobris, quamvis ipsam illo die non recenseat in Martyrologio suo universali. Attamen in correctionibus pag. 983 monet, dicto die sic legendum esse: Manuascæ in Provincia, S. Tullia, soror S. Consortiæ; cujus corpus honoratur prope illam urbem in ecclesia sui nominis.

Pag. 264 Annot. i adde — Jacobus, S. Georgii ad velum aureum Cardinalis, in opere metrico de S. Petro Cælestino Papa ejusque successore Bonifacio octavo, quod dedimus die 19, identidem hac metaphora utitur, non solum mitras simpliciter episcoporum, sed episcoporum quoque cardinalium, appellans cornua.

Pag. 287 col. 2 ℣ ultimo — Librum ergo extraxit ad extremam partem camisiæ suæ invenit madidam — Quid si sic legas? — Librum ergo extersit ad extremam partem camisiæ suæ, quam invenit madidam — Camisia hic vacatur, quod superpellicium vulgo dicimus, estque tunica linea, quam ecclesiastici in choro & officiis divinis plerumque induunt super reliquas vestes.

[Ad Diem XXIII]

[Errata]

[Nomina Gallica, quomodo latine scribenda.] Pag. 488 col. 2 ad calcem varia cumulantur Sanctorum nomina, gallice, seu bene seu male scripta, roganturque lectores, ut iis aliquid lucis afferant, indicando eorumdem nomina Latina & dies, quibus quisque suo in loco coluntur. Adde igitur ibi ad quæsita responsum D. Castellani, quod sic fere habet.

S. Hublier, & Hulier est idem nomen, male scriptum in tabulis geographicis Campaniæ, pro Evillin, latine Aquilinus. Curavi, inquit, scribi Catalaunum, ut inde intelligam, an iste S. Evillin (Aquilinus,) qui plures habet ecclesias, idem sit cum Ebrodunensi, aut alius. Iisdem in litteris rogavit etiam, numquid S. Vrau sit perperam scriptum in tabulis pro S. Vran, aut uti nominatur in diœcesi Parissiensi, S. Vrain, latine Veranus, episcopus Caballionensis, qui illic habet ecclesias & colitur ipso die, quo S. Martinus, XI Novembris. S. Morvill perperam scriptum pro S. Moreil (Maurelius) qui est presbyter coliturque XXI Maii Monasterii ad cellam S. Bobini (vulgo Montier-la-celle) diœcesis Trecensis, ubi quiescit in corpore. S. Mare est error pro S. Marz (Medardus) episcopo Noviomensi VIII Junii. S. Lier, iterum error pro S. Liey (Leo,) culto Mentuniaci (vulgo Mentenay) in Campania, XXV Martii. Si S. Poy est perperam scriptum loco Poirs (Paternus) uti loquuntur Exoldunenses, erit ille, S. Paternus Abrincensis, XVI Aprilis. Si item Ansebe male expressum est, pro Antege, censebitur esse Antidius. Hæc ex sensu Castellani, qui de S. Campagne & aliis alia tunc expectabat ex Campaniaad litteras eo missas, ut supra indicavit. Verum illæ cum apto responso nullæ venerint, certe non venerunt ad nos.

Pag. 601 Annot. a ℣ 2 — Yvois — adde — (verum nomen Latinum est Epusus) —

Pag. 602 Annot. c Adjunge quæ ad majorem loci elucidationem familiariter nobis significavit D. Castellanus — Pronville, inquit, est unius ex meis nepotibus, illudque nominis latine dicitur Probivilla. In epitaphio aviæ meæ maternæ, quod est Parisiis in ecclesia Providentiæ, siquidem recte ibi positum est, legitur Porgivallis, & potius significaret Perionvalle,

Pag. 661 Annot. g versu 3 post Priminum, dele omnia & hæc repone — Non intelligitur hic seu Aygulfus seu Agiulfus archiepiscopus Bituricensis; sed Aygulfus aut potius Ægulfus, abbas Lerinensis ac martyr seculo VII, relatus in Martyrologio Romano die 3 Septembris, quo etiam Acta ejus habet Surius, a Baronio laudata. Vulgo gallice vocatur S. Ajou, alias S. Ajol, prout etiam per litteras A. I. O. L. sanctæ virgini ostensas, nomen expressum fuit. Vocatur etiam S. Ajou de Provins, latine S. Ægulfus Pruvinensis, ad distinctionem synonymorum, ab oppido Pruvino in Bria Campaniæ, quo ejus Reliquæ olim translatæ fuerunt ac depositæ in ecclesia Prioratus S. Medardi ejusdem oppidi, qui inde lapsu temporis nomen mutavit in S. Ægulfi. Fuit etiam non procul inde ædificata sub ejusdem S. Ægulfi nomine ecclesia parochialis. Prioratus nunc est Congregationis S. Vitoni; in eoque servantur ossa viri sancti in arca argentea & caput in busto. Hæc fere ex suggestione Castellani. Plura dicentur suo loco die 3 Septembris.

[Ad Diem XXIV]

[Errata]

Pag. 686 col. 1 ℣ 7 ubi sermo est de monachis Antrensibus, post — anno 843 dele reliqua ac repone — de S. Guidardo agemus die sequenti in Supplemento ad Junium.

Pag. 687 col. 1 inter Prætremissos habentur Orentius, Heros, Pharnacius &c. Dele ibi omnia, quia tractatur de illis hoc ipso die tomo 4 pag. 809.

Pag. 701 num. 48 ℣ 9 post — Rabani — dele versus septem, & hæc repone — item Belini de Padua; sed quod alii retulerunt in suis Martyrologiisprimo loco, hic remisit ad ultimum istius diei XXIV Septembris. Postea vero alii prætermiserunt festum illud, nescio quo scrupulo ducti, forte veriti, ne quod inde præjudicium &c.

Pag. 760 Annot. 1 ℣ 2 post — Julianus — dele versus sex, eorumque loco sic lege — Sed nullus istiusmodi nominis episcopus præfuit Alexandrinæ civitati post Theophilum; cui constat successisse Cyrillum, & huic Dioscorum. Præfuit autem Emesenæ civitati hoc tempore Uranius, sub quo & inventum est Emesæ a Marcello sacerdote Caput Baptistæ. Hinc videtur occasio sumpta mutandi nomen Uranius in Juramnus, eique supponendi episcopatum Alexandrinum pro Emeseno; sicut recte &c.

Pag. 806 ad calcem Actorum omnium, de S. Joanne Baptista copiosissime relatorum, addi possent varia, quæ subinde per iter variis in locis collegeram, aut inde postea mihi cum publica fide transmissa fuerunt. Illa sedulo hic discussit atque meliora selegit Sollerius noster sub hoc titulo.

AD ACTA S. JOANNIS BAPTISTÆ SPICILEGIUM. J. B. S.

Joannes Baptista & Prodromus D. N. I. C. (S.)

AUCTORE J. B. S.

§ 1 Alia de S. Joannis Baptistæ brachio & manu dextra.

[Tractatui Papebrochii copiosissimo] Post longum laboriosumque tractum de sanctissimo Prodromo per centum & novemdecim paginas a Papebrochio accurate deductum, vix credibile videbatur, superfutura alia quæ post messem adeo copiosam Spicilegii instar hoc loco subjicerentur. Verum submissa post absolutam ab annis ferme quindecim lucubrationis Papebrochianæ impressionem, ex variis locis documenta appendici hic etiam alicui materiam suggesserunt. Spicilegium voco, non tractatum aut dissertationem, nam cum instrumenta pleraque talia sint, ut concordari aut inter se aut cum aliis a Papebrochio datis minime possint, ne odiosas quæstiones versare aut ventilare cogamur, omnes, quorum interest, rogatos cupimus, ne plus a nobis exigant, quam ipsi subministraverint. Singulorum jura proponimus, singulis possessionem suam sartam tectam relinquentes: cum de his (verba sunt Henrici Spondaniin Epitome Annalium ad annum MXXIV, nil usquequaque certum asseri posse videatur; de his interim liceat, una cum Baronio in litteris ad eumdem Robertum (le Viseur) rescriptis, quod olim prætores edicto proposito iis, qui se rem aliquam possidere affirmarent: Possidete uti possidetis. Si Baptistæ reliquiæ non sint, certe alterius Sancti erunt, in quo Deus se honorari velle demonstret. Vide quæ diximus supra in SS. Gervasio & Protasio num. 136 & 137.

[2] [Addenda submittunt Rapagnanenses,] De translatione sacræ manus S. Joannis Baptistæ Antiochia Constantinopolim fuse in Actis locutus est Papebrochius a pag. 739. Rursus pag. 768 agitur de manu dextra cum parte brachii Antiochiam, indeque Constantinopolim & hinc Cistercium allata; demum pag. 770, quæritur; An eadem dextra Equitibus Rhodiis a Bajazethe Turca donata fuerit? sufficiebant hæc ut Papebrochio, quantumvis felici reliquiarum distributori, graves afferrent molestias, non tam facile componendas. At nobis alia oblata est difficultas ex castro Rapagnano diœcesis Firmanæin agro Piceno, ubi non solum S. Præcursoris manus sed totum ipsum dextrum brachium (sic ipsi loquuntur) argenteæ lipsanothecæ inclusum exponi, summaque tum incolarum tum advenarum veneratione coli & honorari testantur litteræ authenticæ nobis a nostro P. Manfrido Laureto transmissæ XXI Februarii MDCCI, cum epistola D. Antonii Gregorii Rettini apud Rapagnanenses presbyteri curati, aliaque Reverendissimi Josaphat Baptistelli Eminent. Card. Cincii, Firmani archiepiscopi Vicarii Generalis; illa data est XVIII, hæc XVI ejusdem mensis & anni, quorum in Indice Sanctorum verbo meminit Papebrochius.

[3] Instrumentum authenticam, cujus copia in omni debita forma probante ad nos missa est, [instrumento authentico probantes] condidit olim Dominicus Pinellus Firmanus episcopus, manu propria subscripsit, per Notarium & Cancellarium subscribi fecit, sigilloque suo majore munivit in palatio suo episcopali anno Domini MDLXXXIII Indict. XI, pontificatus Sanctissimi D.N.D. Gregorii divina providentia Papæ XIII, anno pontificatus ejusdem XI, die vero V mensis Februarii. Narrat autem prædictum instrumentumquomodo bon. mem. Episcopus Uticensis Visitator Apostolicus in visitatione majoris ecclesiæ illius castri Rapagnanensis, cum invenisset quasdam reliquias, videlicet brachium cum manu S. Joannis Baptistæ, manum S. Thomæ de Aquino, & manum S. Luciæ, quas populus ille a tempore immemorabili citra, magna cum devotione ut tales semper habuerat & retinuerat, & particularis devotio illius populi erga illas ab eorum avis & proavis, indies semper crevisset; prædictus tamen Apostolicus Visitator absque aliquo testimonio litterarum vel alicujus fidei easdem confirmatas nequaquam invenisset, illas non ut certas populo amplius ostendi, sed ut incertas venerari mandasset; magnum inde scandalum rixæ & inimicitiæ exortæ fuerint &c.

[4] Quare (pergit Pinellus Episcopus) humiliter nobis supplicaverunt, [antiquissimum brachii & manus S. I. B.] ut ad honorem Dei & eorumdem Sanctorum gloriam, illiusque populi devotionem, de opportuno remedio super hoc providere dignaremur. Nos ergo cupientes cultum divinum, quantum fieri potest, augere, ac populi devotionem crescere, & matura super hoc habita deliberatione, testes examinari, ac processum formari super prædictis mandavimus, ut totius facti & negotii veritas dignosceretur, & super prædictis melius providere possemus. Absoluto igitur processu super prædictis, visum etiam fuit nobis consilium a sancta sede Apostolica petere, & sic nomine ipsius per litteras Illustrissimi ac Reverendissimi Dom. Cardinalis Maffei negotium totum ad nos remissum fuit. Id autem probatur ex litteris ipsiusmet Cardinalis, ad Pinellum scriptis XXIX Maii MDLXXXII; quibus subjungit: Nos igitur communicato negotio in congregatione nostra generali, ac matura desuper habita consideratione, prædictas reliquias, ut proprias prædictorum Sanctorum, venerandas esse ac venerari in futurum deberi, auctoritate tum nostra ordinaria, qua fungimur, tum Apostolica nobis delegata, ad Dei Opt. Max. honorem, eorumque Sanctorum ac totius curiæ cælestis gloriam mandamus, præcipimus ac jubemus &c.

[5] Hactenus instrumentum authenticum, ex quode cultu manifestissime constat. Litteræ Rettini Parochi testantur, lipsanothecam ipsam in scrinio recondi quinque clavibus obserato, [cultum apud se solennem] quæ a diversis servantur. Addunt, deesse ossiculum sub palma aut vola manus, quod olim Archiepiscopus Strozzius avulserit, atque item particulam pollicis exiguam, quam perperam ex Metaphraste & Surio id esse censent, quod virgo draconi objecerit, de quo vide pag. 741 num. 194. Referunt præterea eædem litteræ, celebrem cardinalem Joannem Baptistam Pallottam, ad venerandas patroni sui reliquias sæpius accessisse, narravisseque, se ejusdem sinistram vidisse in Lusitania. Aliud scriptum nos docet, festum Rapagnani celebrari solenniter die Decollationis S. Joannis Baptistæ, quo die ipsum Brachium solenni processione defertur sub umbella seu baldachino ab ipso Parocho, cum reliquis de clero & confraternitatibus, cum explosione scloporum a militibus in honorem & festivum plausum, cum totius populi concursu. Elapsis temporibus communitas impendebat ad scuta XXV pro hoc festo, quod ab Illust. Gubernatore Firmano Nicolao Grimaldo fuit in levamen communitatis prohibitum paucis abhinc annis.

[6] [testimoniis plurimis confirmatum,] Hæc rursus cultum planissime confirmant, at dolendum prorsus, non æque certa Rapagnani monumenta exhiberi, ex quibus detur colligi, unde, a quo, & quo tempore tam pretiosum depositum eo adductum fuerit. Fert traditio, inquit Baptistellus, in litteris ad Manfredum datis, Patrem aliquem Augustinianum, patria Rapagnanensem, ex insula Rhodo insignem thesaurum transtulisse. (Forte quo tempore urbem occupavit Solymannus Turca MDXXII) Subdit, quod in processu, de quo supra, a se accurate lecto, testimonia reperiantur quæ demonstrent, exstitisse olim apud Rapagnanenses membranam vetustissimam characteribus Francicis exaratam, quæ omnia distinctius enarrabat cum approbationibus summi Pontificis & Episcopi Firmani. Est inter alios, qui testetur, Laurentium Censum (Ughellus vocat Lentium) ab anno MDXLIV, Firmanum item Episcopum, Gallice peritum, totam olim membranam legisse suisque explicuisse. Deponunt insuper adducti testes, sacellanum quemdam nomine Bartholomæum de monte S. Petri, ob nescio quas cum aliis sacellanis simultates, præfatam membranam furtivo astu surripuisse,unde a visitatore supra laudato non reperta, causa fuerit, cur dictas reliquias declaraverit incertas. Postremum eorum testimonium sumitur a miraculis: ut, quod a peste & ab imminenti grassatorum incendio liberati fuerint Rapagnanenses; quod membrorum usu privatus, pristinæ sanitati restitutus sit; demum ex frequentibus aliis receptis beneficiis, quorum argumenta in votis argenteis aliisque appensis abunde supersint.

[7] [quamvis non ea conciliare nesciamus.] Hæc in gratiam Rapagnanensium, ne ullo pacto conqueri possint, prætermissum a nobis quidquam, quod de sacro eorum thesauro ad manus nostras pervenit. Iterum precor, nequis interroget, qua ratione hæc conciliari posse existimem cum iis quæ a Papebrochio in Actis tradita sunt locis principio recitatis; jam enim præmonui hoc spicilegium esse, in quo suum cuique tribuitur pro monumentorum documentorumque pretio & auctoritate. Actum etiam est a Papebrochio pag. 776 de digitis ejusdem S. Prodromi manus dextræ Venetiis & Mauriennæ servatis, quos certe alterius manus esse oportet, quam sint eæ de quibus hactenus locuti sumus. Crescit difficultas ex aliis anthenticis instrumentis, quæ ad nos Monachio destinata haud inverisimiliter probant, [Sic in sacrario Electoris Bavari] jam sæpe dictam S. Præcursoris manum dextram illic in serenissimi Electoris Bavari Sacrario religiose honorari. In quo & partem sacri cranii reperiri, fidem faciunt Caroli nostri Consolati litteræ ibidem datæ XXII Decembris MDCC, quæ an cum aliis partibus, quas Papebrochius tam studiose despertitus est, satis apte combinari possit, haud equidem satis intelligo. Sed instrumenta nostra in medium proferamus.

[8] Sigismundus tertius Dei gratia rex Poloniæ, magnus dux Lithuaniæ, [ex litteris Sigismundi Poloniæ Regis] Russiæ, Prussiæ, Mazoviæ, Samogitiæ, Livoniæque, &c. Nec non Suecorum, Gottorum, Vandalorumque hereditarius rex. Universis ac singulis, quorum interest ad notitiam deducimus. Nobis ex Moscovia a generoso Alexandrino Corvino Gasiewski magni Ducis Lithuaniæ referendario, capitaneo nostro Vielisiensi, allatum esse scrinium ex antiquo magnorum ducum Moscoviæ thesauro, in quo depositæ continentur pretiosissimæ sanctorum Joannis Baptistæ & Dionysii Areopagitæ sacræ reliquiæ, de quo testantur cancellarius Moscoviæ ac thesaurarius aliique illius nationis viri primarii & fide digni; esse vere illud ipsum, quod ex mandato magni Ducis Porissii, ut patet ex inscriptione, quæ ex Moscovitico Idiomate latine reddita sic habet: ex mandato magni Domini Car, & magni ducis Porissii Theodori per universam Russiam imperantis, ac ipsius Majestatis filii magni ducis Theodori Borissovii totius Russiæ, hoc scrinium pro ossibus sanctorum Joannis Baptistæ & Dionysii Areopagitæ constructum est anno quarto ipsorum Imperii, a creatione vero mundi supra septies millesimum centesimo decimo.

[9] Constructum inter alia similia scrinia sacris reliquiis plena in antiquo ducum Moscoviæ thesauro asservabatur, [& testimonio magni Ducis Moscoviæ] ac inter alias reliquias, in hoc scrinio inclusas, semper fuisse in magno honore ac veneratione, tum apud ipsosmet. Duces, tum apud clerum totumque populum, neque alio tempore in publicum produci solitas, quam in ipsa sexta feria majoris hebdomadæ, cum passionis Dominicæ memoria ita sancte a Moscis recolitur, ut illa tota nocte se totos devotioni impendant, eamque consuetudinem antiquitus observatam esse, ut convocatis, patriarcha, metropoliticis episcopis ac universo frequentissimoque clero, magnus Dux, ipse primus locum thesauri ingrederetur, ibique potestatem faceret prædictis ecclesiæ prælatis, ut per ordinem sacras illas reliquias omnes in summum templum arcis Kryngrod efferrent. Patriarcha partem spineæ coronæ Christi Domini præferebat, hunc metropolita Moscoviæ, partem de ligno sanctæ crucis portans, sequebatur; tertius est, qui lac Beatissimæ Virginis gestabat: deinde sacra manus sancti Joannis Baptistæ portabatur, postea manus sancti Dionysii Areopagitæ ac deinceps aliæ sacræ reliquiæ, quæ omnia in vertice capitis a quolibet gestabantur.

[10] Insuper testantur iidem Mosci, has reliquias, & præcipue manum sancti Joannes Baptistæ ante centum & quinquaginta fere annos a Græcis orientalibus in Moscoviam esse translatam, [Ostenditur sacra S. Prodromi manus:] & testimoniis aliquot patriarcharum & metropolitarum tamquam veram & legitimam approbatam. Neque enim solent Mosci reliquiis ullam adhibere fidem, ni saltem duorum patriarcharum & trium metropolitarum testimonia accesserint, ex quibus omnibus tantum probabilitatis constare videtur, ut de veritate istarum reliquiarum nemo prudens dubitare possit. Quandoquidem a Moscis, schismaticis licet, pro veris commemoratorum sanctorum Joannis Baptistæ ac Dionysii Areopagitæ sacra hæc pignora ita secure pieque culta sunt, ut facile nobis etiam persuadeamus fidem & probabilitatem apud pios Catholicos illis quoque non denegandam esse, imo devotionem magis cujusvis in honorem Sanctorum prædictorum a nobis charissimo cognato & affine nostro Guilhelmo utriusque Bavariæ duce, cui id amoris & benevolentiæ ergo transmisimus, excitandam non dubitantes, quin pro suo erga hos Sanctos amore ac pietate sacras hasce reliquias in magno pretio, honore ac veneratione sit habiturus. In cujus rei fidem præsentes manu nostra subscriptas, sigillo nostro communiri mandavimus. Datum Varsoviæ die II mensis Junii anno Domini millesimo sexcentesimo decimo quarto regnorum nostrorum Poloniæ XXVII, Suetiæ vero XXI anno.

✠ Locus Sigilli.
Sigismundus Rex.

[11] [uti etiam testatur episcopus Plocensis.] Henricus Firlei de Dambroioicra Dei & Apostolicæ sedis gratia episcopus Plocensis Fidem facio & attestor me a compluribus nationis Moscoviticæ hominibus, nec non Polonis nobilibus, qui in præsidio civitatis metropolis Moscoviæ fuerunt, potissimum vero a generoso Domino Alexandro Gasiewski, referendario magni Ducis Littuaniæ eorumdem præfecto, certo accepisse, manum divi Joannis Baptistæ, quam serenissimus rex Poloniæ & Suetiæ Sigismundus tertius ex veteri chartophylacio Ducum Moscoviæ sibi oblatam, serenissimo Guilhelmo comiti Palatino Rheni & utriusque Bavariæ duci, muneris loco transmisit, a Joanne quondam Comnæo imperatore Constantinopolitano penultimo, magno Duci Moscoviæ fuisse donatam. In cujus rei testimonium præsentes manu mea subscripsi & sigillo communiri mandavi. Datum Monachii die XX mensis Januarii anno Domini MDCXIX. Henricus Firlei de Dambroioicra, episcopus Plocensis, manu propria.

[12] [Plura de hujus modi reliquiis] Hisce duobus testimoniis adjecerat Consolatus characteres Moscoviticos, lateri superiori thecæ Electoralis inscriptos; sed cum hi nihil contineant, præter ea quæ in instrumento regio ex lingua Ruthenica Latine reddita sunt, non est operæ pretium, eos hic repræsentare. Adjunctæ præterea erant imagines binæ, altera S. Joannem Baptistam, altera S. Dionysium Areopagitam referentes, quæ ejusdem argenteæ capsulæ operculo, una infra alteram insculptæ visuntur. Posterior huc non facit; nec adeo singularis est, cum in Kalendario nostro Moscovitico figurato, ante tomum primum Maii, talis non una reperiatur: videsis tabulam Aprilis, die secundo, ubi imago Titi abbatis ab hac Dionysiana vix quidquam differt. Effigies S. Prodromi alata est, similis ei quam in æs incidi curavit Papebrochius pag. 776, nisi quod Monachiensis resectum caput ferre non videatur, alarumque plumas ad genua usque demissas habeat, nulla decetero antiquitatis aut raritatis nota insignis; ut proinde visum sit, curiosum lectorem ad prædictam Papebrochii iconem remittere.

[13] Quæ a Papebrochio in Actis & in hoc Spicilegio de Sancti nostri brachiis & manibus dicta sunt, [nec referre nec conciliare possumus.] sufficient, opinor, ut ne diligentiam nostram a quoquam desiderari patiamur; quamquam de cetero, ut etiam supra innuimus, prorsus non videamus, quo demum pacto tam diversæ oppositæque narrationes inter se concordari aut conciliari possint. De digitis item satis multa collegimus, ut alia undecumque conquirere opus non sit. Qui plura cupit, adeat Cardosum in Hagiologio Lusitanico ad diem XXIV Junii, aut alios gazophylaciorum sacrorum descriptores; nobis plura cumulare non lubet, ne bicipitem non solum, ut aiebat olim Guibertus abbas de pignoribus Sanctorum lib. 1 cap. 3 pag. 336, sed & trimanum atque adeo plusquam monstruosum fuisse Baptistam sanctissimum asserere cogamur, aut miraculum fingere multiplicationis membrorum, quod nostra auctoritate obtrudere non præsumimus. Hinc consulto negleximus verba facere de magnifica lipsanotheca, quam V. C. Stephanus Baluzius in Præfatione historiæsuæ, illustrissimæ familiæ Turris Arvernicæ exhibuit, cum post ingeniosam Papebrochii partitionem, credibile non sit, partem aliquam veri capitis S. Præcursoris superesse, quæ magno ei busto inserta sit. Ne igitur his aut similibus nimium accrescat nostri operis moles, cetera ad varias corporis sacri partes pertinentia prætermittimus, pauca addituri de aliis tribus digitis, Parisiensi in Francia, Ossecano in Bohemia, & Valentianensi in Belgio. En testimonia a Claudio Castellano ex archivo metropolitanæ Parisiensis descripta, ex quibus constet digitum sancti Prodromi ibi honorari. Sunt autem hujusmodi.

[14] Universis præsentes litteras inspecturis Frater Latinus, [Testimonia de digito S. Jo. Bapt.] permissione divina Ostiensis & Veliternus episcopus, salutem in Domino in sempiternum. Notum facimus, nos vidisse Testamentum felicis recordationis Domini Adriani, electi in summum Pontificem, conditum ab eodem cum esset sancti Adriani Diaconus Cardinalis, scriptum manu Bonamoræ de Corresia publici Notarii, prout ejusdem scripturæ inspectio prætendebat, quem quidem Notarium nos familiariter novimus, utpote qui post obitum prædicti Domini Adriani de nostra familia extitit, & credimus eum voluntate Testatoris ejusdem fideliter conscripsisse: ipsum vero Testamentum infrascripta verba inter cetera continebat: Item Parisiensi Ecclesiæ lego libras ducentas Turonenses pro Anniversario meo ibi faciendo: item Digitum S. Joannis Baptistæ: item Casulam, Dalmaticam, & Tunicellam. Nos itaque, in hujus rei testimonium, præsens scriptum fieri fecimus & sigilli nostri appensione muniri. Datum Romæ, 11 Nonas Februarii, Pontificatus Domini Honorii Papæ IV anno 1.

[15] Miseratione divina, Ancherus, tituli sanctæ Praxedis; Gervasius, tituli S. Martini in Montibus; [ab Adriano 4 Papa per testamentum legato] Gaufridus, tituli sanctæ Susannæ presbyteri & Benedictus S. Nicolai in Carcere Tulliano diaconus, Cardinales; Magister Petrus de Mediolano S. R. E. Vicecancellarius, ac Berardus de Neapoli E. R. Notarius: Universis præsentes litteras inspecturis salutem & rei gestæ memoriam. Præsenti scripto testamur, nos vidisse ac diligenter inspexisse Testamentum fel. rec. D. Adriani, electi in summum Pontificem, conditum ab ipso, in minori officio constituto, videlicet dum esset S. Adriani Diaconus Cardinalis, scriptum per manus Bonamoræ, filii quondam Bonamici de Corresia, Lucanæ diœcesis, publici imperiali auctoritate Notarii, & ejusdem tunc Cardinalis sigillo, & subscriptione memorati notarii, roboratum, sicut sigilli ejusdem inspectio & memorati Testamenti pagina perhibebant, non cancellatum, non abolitum, nec in aliqua sui parte vitiatum, sed in prima sui figura. In quo quidem Testamento, inter cetera continebatur hæc clausula: Item Parisiensi Ecclesiæ lego libras ducentas Turon. pro Anniversario meo ibi faciendo: item digitum sancti Johannis Baptistæ: item Casulam, Dalmaticam & Tunicellam. In cujus visionis & inspectionis testimonium, & ne de prædictis rebus legatis, vel earum aliqua & maxime de prædicto Digito dubitatio imposterum oriatur, præsentes litteras fieri fecimus in testimonium veritatis, & nostrorum sigillorum munimine roborari. Datum Romæ anno Domini millesimo ducentesimo octuagesimo sexto, mense Martii, Pontificatus D. Honorii Papæ quarti anno primo.

[16] [ecclesiæ Parisiensi.] Miseratione divina, Frater Hieronymus Prænestinus, Bernardus Portuensis, Episcopi; Hugo tit. S. Laurentii in Lucina, Comes tit. SS. Marcellini & Petri, Gotifridus S. Georgii ad Velum-aureum, & Jacobus sanctæ Mariæ in Via-lata, Diaconi; Cardinales: universis præsentes litteras inspecturis, sal & rei gestæ memoriam. Præsenti scripto testamur nos vidisse ac diligenter inspexisse Testamentum fel. rec. D. Adriani electi in summum Pont. conditum ab ipso in minori officio constituto, videlicet dum esset S. Adriani Diac. Cardin. scriptum per manum Bonamoræ sibi quondam Bonamici de Corresia, Luc Diœc. publici imperiali auctoritate Not. & ejusdem, tunc Card. sigillo, & subscriptione memorati Notarii roboratum, sicut sigilli inspectio & memorati Testamenti pagina perhibebant, non cancellatum, non abolitum, nec in aliqua sui parte vitiatum, sed in prima sua figura. In quo quidem Testam. inter cetera continebatur hæc clausula: Item Parisiensi Ecclesiæ lego libras ducentas Tur. pro Anniversario meo faciendo: Item, digitum S. Joannis Baptistæ: Item Casulam, Dalmaticam & Tunicellam. Nos itaque in hujus visionis & inspectionis testimonium & ne de prædictis rebus legatis vel earum aliqua & maxime de præd. Digito legato, dubitatio imposterum oriatur, præsentes litteras fieri fecimus in testim. veritatis, & nostrorum sigillorum munimine raborari. Datum Romæ anno D. millesimo ducentesimo octogesimo sexto, mense Martii, Pontificatus D. Honorii Papæ quarti anno primo.

[17] [Reliquiæ ejusdem in Bohemia,] Hæc pro Parisiensibus. De digito, & quidem indice, Ossecano habemus Godefridi Andrea Rottenbergii nostri litteras cum testimonio P. Prioris Ossecani: sed cum hæc omnia clarius explicet Crugerius in sacris Pulveribus ad XXIV Junii, malui ejus verba describere. Ceterum quod reliquias attinet, inquit, de ejus (Baptistæ) ossibus Carolus IV ornata auro & argento Metropolitanæ Pragensi donavit ecclesiæ. Ms. vetus codex. In Wissehradensi exempta Collegiata caput, vel ejus partem maximam habuerunt; & quidem in aurea patena, corona aurea incinctum, quod sub disturbia Hussitica, Wratislaviam avectum, numquam a Cathedrali D. Joannis Pragam redivit. In Ossecano porro monasterio, ad fines Bohemiæ, Cistercienses religiosi digitum indicem, [Digitus in monasterio Ossecano;] quo Christum generis humani servatorem, tamquam Agnum Dei demonstravit, hodieque crystallo inclusum, & auro exornatum ostentant. Vidi ingens orbis in Bohemia clenodium, cultuque quo par erat, sum veneratus. Przemislaus Ottogarus, Bohemiæ rex, jam quintus, post ingentem partam de Cumanis victoriam, inter manubias Ungaricas repertum, insinuato sacro loco, paulo ante ad suam tutelam devoluto, illius ingentis victoriæ indicem, præterea & arrham perpetuam suæ benevolentiæ erga prædictum Ordinem, donavit. De digito altero CPoli Valentianas translato, videri potest historia abbatiæ S. Joannis ejusdem urbis, [alius Valentianis.] a D. Ludovico le Mercier Gallice edita MDCXXXV. Item noster Balduinus Willot in epitome Hagiologii Belgici, ad XXIV Junii. Rayssiumnon nomino, nam his me tædet diutius inhærere. Fastidium & nobis & lectoribus creamus, dum nimis religiose S. Joannis Baptistæ cultoribus obsequimur. Reliquum est, ut sequenti paragrapho Neapolitanorum votis obsecundemus, ea subnectendo, quæ de celebratissimo istic ejusdem Sancti sanguine non ita pridem ad nos transmissa sunt.

§ II De sancti Prodromi sanguine Neapoli.

[Ampullæ sanguineæ plures Neapoli;] Reliquias, tanto numero & tot diversis locis distractas, recensens Papebrochius cap. 4 § 8, pag 763, agit de sacro sanguine S. Joannis Baptistæ Vasati, Neapoli, Modoëtii. Ex primo & ultimo loco nihil superaddendum accessit; at Neapoli accepimus distinctiorem notitiam, non unius sed variarum crystallinarum ampullarum sacri sanguinis, quatuor diversis locis ibidem asservati; idque opera viri illustris doctique Dominici De Georgio, strenui in colligendis necessariis nobis monumentis allaboratoris; ex cujus epistola Italicadata 2 Januarii MDCCXIV, quæ ad rem faciunt Latine reddam, collata cum iis, quæ operose ad nos perscripsit noster Josephus de Luciis, aliam phialam adducens D. Alexandri Caraccioli, quam hic indicasse suffecerit. Nimirum Papebrochius loco citato, ex scriptoribus Neapolitanis, a num. 277 solum meminerat illius miraculosi sanguinis, qui nunc in ecclesia S. Gregorii honoratur, post illuc translatas cum reliquiis ex templo S. Michaëlis archangeli ad Bajanum sanctimoniales nonnullas per venerabilem Paulum Buralum Cardinalem Aretinum, Neapolitanum archiepiscopum anno MDLXXVII; unde conqueri posse videbantur ecclesiæ, aliæ ejusdem sacri thesauri participes: ea præsertim in qua frequentius, imo toties quoties renovatur percelebre miraculum liquefactionis seu ebullitionis, quam Papebrochius confudisse omnino videtur cum Gregoriana, utpote ad eam referens verba nostri Joannis Pekenii ex Hercule suo Prodicio, num. 279.

[19] Primum itaque & præcipuum templum, quod liquefactionis perpetuo quasi prodigio gloriatur, [prima & celeberrima] est monasterii nobilium sanctimonialium S. Mariæ, vulgari nomine notissimi, di Donna Romita, [in Donna Romita,] ubi vasculum crystallinum exiguum, seu ampullula exstat, tertia dumtaxat sui parte vacua, adeoque ferme repleta coagulato & duro sanguine, veluti infra in delineatione exhibetur num. 1. Illud istic stupendum maxime, quod, teste laudato De Georgio, sanctus Prodromus toties liquefactionis miraculum repetat, quoties in missa de festo duplici ejus recitatur oratio, vel alio quocumque die in missa de ipso sancto, dum legitur ejus Euangelium; alii costam opponi volunt, de qua re mihi non satis constat. Eo ipse accesserat, ut vasculi delineationem huc ad nos destinandam fieri curaret; vidit miraculum, nempe sanguinem prius concretum & quasi gelatum, mellis instar fluidum reddi. Additur in instrumento mox citando, nonnumquam etiam observatum fuisse, succedere post prandium liquefactionem sanguinis, siquando in peregrinantium advenarum gratiam exponatur, privatimque recitetur Euangelium; quod tamen numquam accidit si hæretici adfuerint aut catholici nimium increduli. Cujus rei testimonium habemus, a nostro Patre Stephano Imperatrici datum XIII Martii MDCC; cui similia passim obvia sunt. Atque adhanc ecclesiam, inquit De Georgio, spectat miraculum coram Serenissimo Joanne Wilhelmo, nunc Electore Palatino, factum; de quo supra memoratus Pekenius, in tractatu Papebrochiano, dicto num. 279 locutus est, generaliori formula Parthenonem appellans, non addito proprio nomine di Donna Romita

[20] [unde ad nos missum instrumentum authenticum,] Porro ex eo ipso monasterio ad nos misit De Georgio scriptum aliquod Italicum manu abbatissæ D. Mariæ Teresiæ de Sargano & a Notario publico subsignatum XXX die Decembris an. MDCCXIII, quod in Acta nostra referri sanctimoniales desiderare testatur. Historica narratio est fugæ Religiosarum ex Oriente, ipsarumque cum pretiosissimo pignore. Neapolim adventus, fundationis monasterii &c. quæ quantam fidem mereatur ex solo principio colliget eruditus lector. Sic ferme incipit: Anno CCCXXIV Constantinus imperator Roma discessit, Constantinopolim expugnaturus, quo sedem imperialem transtulit, urbique secundæ Romæ nomen indidit. Quæ aperte falsa sunt, cum nec eo tempore Constantinus Romæ fuerit, nec de Constantinopoli erigenda tunc cogitarit. A primo errore ad alierumdelabitur, sic pergens: deinde anno DCCXLIII exorta est in Oriente hæresis Constantini Copronymi adversus reliquias & imagines sanctorum &c. [quod in multis non probamus,] Falsa veris immiscentur; ante annos viginti jacta erat sementis & continuo exarserat Iconoclastica pestis sub Leone Isaurico, ut peritis notissimum est. Pergit instrumentum memorare, validum a Copronymo collectum exercitum, quo ferrum & flammas sacris omnibus minitabatur; unde metu perculsi orthodoxi, in varias Occidentis partes se receperint, adeoque & religiosæ Virgines aliquæ Neapolim appulsæ, varia ibi exstruxerint monasteria, quæ inter non postremum fuerit hoc, quo de agimus, quod aliis olim seu Græcis seu Latinis nominibus indigitatum, illud hodie vulgatissimum servat, di Donna Romita, quo prodigiosissimus S. Prodromi sanguis ex Oriente comportatus sit.

[21] [nec cum altero ad S. Gregorii] Hæc nobilissimi parthenonis, si non adeo certa, saltem non omnino inverisimilis traditio, quæ in præfato scripto, paulo acrius opponitur traditioni alteri de sanguine a rege Carolo Andegavensi, nescio unde in Italiam allato, datoque Parthenoni olim celebri S. Archangeli Michaëlis ad Batanum, ut credi volunt scriptores Neapolitani citati a Papebrochio num. 277, & nobis recentius persuadere conantur aliæ sanctimoniales Neapolitanæ ad S. Gregorii Armeni, alias di S. Ligorio, in alio instrumento, æque ac prius authentico, atque ab abbatissa D. Violante Pignatelli & notario itidem subscripto XXVIII Decembris prædicti anni MDCCXIII. Postulant & istius parthenonis virgines traditionem hanc suam in Acta tamquam authentice recipi, sic ut quodammodo de alterutrius majori probabilitate sententiam ferre compellamur, contentionis fomitem religiosis istis domibus præbituri. Sed nos discordiæ funem trahere haud quaquam volumus, [examinamus aut conferimus.] nec proinde instrumenta illa integra hic inserere, quæ pro sua traditione singula id solum probant, quod nemo negare intenderit, nempe in utroque monasterio S. Præcursoris sacrum sanguinem honorari, & ineffabili modo liquescere, qua in possessione ut bonæ moniales pacifice perseverent, ipsumque Sanctum religiosis virtutibus pie & humiliter venerentur, utique uliro & libenter consentimus. Quid per conjecturam non usquequaque improbabilem de tota hac re dici possitcum D. de Georgiis infra explanare conabimur.

[22] De prima illa & celebriori ecclesia di Donna Romita jam dicta sufficiant: [Alia ampulla Gregoriana] de altera S. Gregorii nonnulla habet Papebrochius, quibus sequentia ex D. De Georgio subjungi cupimus. Est hic nimirum locus, celebritate alteri proximus, ubi laguncula alia crystallina, priori non absimilis, ut ex delineatione num. 2 manifestum est, publicæ venerationi exponitur; in eo diversa, quod hic sanguis tertiam tantummodo vitrei vasculi partem impleat; præterquam quod & aliud maxime notandum discrimen occurrat; nam ubi ampullula superius laudata quocumque die aut tempore prodigiosa est, Gregoriana solo Decollationis festo ebullitionis miraculum exhibet. Quin imo annis abhinc octo, inquit De Georgio, liquefactio non apparet nisi in festivitatis pervigilio post decantatas vesperas; rursumque succedit postridie mane seu XXX Augusti, [liquefactionem rarius exhibet;] cujus mutationis inscrutabilem causam fatentur moniales; nec alio umquam die aut tempore visam liquefactionem meminerunt, testante id instrumento supra citato, in quo asseritur, minorem vel majorem solito aut diuturniorem ebullitionem, calamitatem præsagire, uti nonita pridem malo suo se didicisse memorant, quando sanguis per plures menses fluidus remansit, donec in monasterio excitatum est incendium, quo temporis momento visus est resedisse & ad primam duritiem rediisse. Hæc novissima sunt, plura vide apud Caracciolum tomo I Neapolis sacræ a pag. 374.

[23] Tertium ordine Neapoli templum, sacro S. Joannis Baptistæ cruore ditatum, [tertia apud Patres Oratorii, numquam;] est Patrum Oratorii S. Philippi Nerii, vulgi appellatione dictum de’ P P. Gelormini. Monstratur illic tabellula, opinor lignea, cui adhærent particulæ seu guttæ sanguinis quinque circiter & viginti sæpe jam dicti Sanctissimi Præcursoris. Datam eam olim præfatis Patribus scribit D. De Georgio, ab eo quem supra laudavimus, venerabili Aretino Cardinali, non improbaliter conjiciens, prædictum Cardinalem, qui montales Baianas in alia monasteria anno MDLXXVII transtulit, tunc (cum per vicarium suum generalem Gasparem Sillingardum sanctimonialibus Gregorianis ampullulam, ex priori monasterio ablatam & verosimiliter in duas divisam, consignari curavit) guttulas aliquas, forte inpartitione relictas, inde accepisse, ac tabellæ agglutinatas dedisse Patribus Oratorii; qui erasas ex tabella sacri sanguinis guttas, ampullulæ vitreæ, procul dubio ad aliarum imitationem formatæ, infuderint, sic ut hoc tempore & rasam tabellam, & vasculum crystallinum videndum exhibeant, in quo tamen nulla umquam aut ebullitionis aut liquefactionis indicia observentur. Nulla istius qualiscumque vasculi delineatio ad nos pervenit, at celebrioribus duabus primis conjuncta est ea, quæ apud P P. Augustinianos S. Joannis a Carbonara visitur, nullo etiam hodie prodigio illustris. Habes hic trium ampullarum formam in ære expressam; quarum prima est in monasterio celeberrimo dicto, Donna Romita. Altera in S. Gregorii Armeni, vulgo San Ligorio. Tertia, in S. Joannis de Carbonara.

[24] [quarta apud PP. Augustinianos,] De loco, Carbonara dicto, multa curiose collegit Caracciolus a pag. 155, ubi in elencho reliquiarum dictæ ecclesiæ notat, conspici pretiosum sanguinem S. Præcursoris, qui quotannis a primis festivitatis (non dicit cujus) Vesperis, per totam octavam tam liquidus & spumans apparet, acsi recens e corpore emissus esset; postea vero iterum solidatur & indurescit, mirante stupenteque universo populo. Ita scribebat Caracciolus anno MDCXXIII; sed mutatam rerum faciem audiamus ex D. De Georgio. Servatur ibi, inquit, ampullula num. 3 effigiata, præter alteram vacuam, sanguineisnihilominus vestigiis hinc inde conspersam, quam sacro cruore plenam fuisse volunt Augustiniani Patres, sed a sacrista fractam, qui pretiosum liquorem suffuratus sit. Aiunt autem, ampullulam alteram integram se accepisse a Joanne Caracciolo, Reginæ Joannæ olim familiari, in prædicta ecclesia sepulto. Asserunt præterea, ab annis retro triginta celebrem ibi fuisse liquefactionem a vigilia De collationis per totum festum diem, solitumque in ipsa vigilia deportari sacrum Sanguinem per aliquot urbis regiones, comitantibus equitibus Melitensibus, aliisque Neapolitanis nobilibus: verum ex eo tempore intermissam supplicationem. Quando vero antiquitus fiebat miraculum, tunc & vasculum vacuum, dissolutis maculis vitro adhærentibus, sanguinei aliquid fundere videbatur, adeo ut gossipio fluidus quodammodo liquor imbiberetur, inter amicos distribuendus. Narrant denique, totis postremis annis quatuordecim, [pridem liquescere desiit] non nisi bis deprehensam ebullitionem, semel apud ægrotam decumbentem, ad quam delata erat ampullula, iterum ante annos octo, dumsacerdos aliquis missam celebrans festo Decollationis, liquidum sanguinem se advertisse testatus est. His ita explicatis, habent Neapolitani quo plane acquiescant. Id unum monendum censui, ampullulas liquefactione illustriores, ita in altari deponi, ut inversæ sint, vacuo inferius spatio, defluxui locum relinquente.

[25] Superest modo concilianda utcumque sanctimonialium controversia circa variam traditionum suarum originem; [Sanctimonialium de suis traditionibus contentiones] pro qua meminisse velim bonas Religiosas, meris præjudiciis utramque historiam fulciri, ut manifeste perspiciet quisquis ex num. 278 apud Papebrochium (ubi pro quinquaginta, legendum 50000) observaverit, non constitisse Neapoli post luem anno MDXXVII &c. cujus Sancti sanguine plena esset laguncula, apud Baianas moniales post ingentem illam hominum stragem reperta; sic ut per multos annos tamquam incerti Martyris reliquia honorata sit; neque id alio judicio deprehensum esse, quam quod de pii sacerdotis consilio, singulorum SS. Martyrum festivitatibus in altari exposita, in solo festo Decollationis S. Jaannis Baptistæ induratus saxi instarsacer cruor liquefactus sit. Idem se recentius reperisse testatur D. De Georgio in vetusto aliquo libro per Petrum de Stephanis anno MDLX typis vulgato. Quod si tunc temporis tanta fuerit totius rei oblivio aut ignorantia, ut ne quidem nota esset pretiosissima reliquia; quid, obsecro, post duo ferme secula altercandum de obscurissimis traditionibus, nullo prorsus antiquo fundamento subnixis? Gaudeant parthenones prodigiosis suis depositis, Deum laudent, S. Prodromum impensissime colant, sed interim fateantur sese nescire, unde, qua via, aut quo tempore tam insignis thesaurus Neapolim pervenerit. Quo autem pacto apud ipsas depositus sit, satis probabiliter assecutus videtur jam toties laudatus D. De Georgio, cujus conjectura tractatiunculam hanc nostram concludimus.

[26] Ex jam dictis relationibus D D. de Magistris & de Stephanis eruitur, [verosimili conjectura componuntur.] non infundatam esse receptissimam Neapoli opinionem; eam scilicet, quod in dispersione monasterii Baiani per Cardinalem Aretinum anno MDLXXVII, talis monialium distributio facta sit, ut nonnullæ ad S. Gregorii, aliæ ad Donna Romita ablegatæ sint. Cumautem, teste de Stephanis, laguncula sanguinea apud Baianum plena esset, ut utrique monasterio fieret satis, non inepte arbitrantur Neapolitani, præfatum Cardinalem, thaumaturgum sanguinem ita divisisse, ut alteri duæ tertiæ partes, reliqua vero pars tertia alteri cederet. In ea porro partitione, quam in tabella factam supponunt, excidisse particulas seu gutias aliquas, quæ Oratorio S. Philippi Nerei donatæ fuerint. In hanc Neapolitanorum opinionem bellissime quadrant ambæ priores ampullulæ, superiori schemate repræsentatæ, quorum altera duas tertias partes, altera unam dumtaxat partem sacro sanguine impletas exhibent. Si traditioni suæ nimium insistant moniales Romitanæ, magnum probationis onus suscipiant necesse est: incumbit enim ipsis demonstrare, in sua ecclesia sacrum sanguinem asservatum ante annum MDLX, quo librum suum edidit de Stephanis; qui ecclesiarum Neapolitanarum gazophylacia sacra accurate recensens, nusquam meminit, sancti Prodromi sanguinem in templo di Donna Romita per id tempus exstitisse, nedum tunc publice expositum & miraculosum fuisse. At multo illustrior est pluribusque prodigiis inclytæRomitana ampullula; quid tum? An inde eruitur aliunde advenisse? Ecquid utrobique ejusdem Sancti sanguis est? Arcanum divinum ipsæ ne scrutentur; possideant uti possident, teneant quod habent, non quærant quod nesciunt, aut scire non possunt.

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 811 In fine Commentarii de SS. Orontio & fratribus Martyribus, hæc addantur.

[8] [De S. Pharnacio] Legenti mihi inter hos fratres martyres etiam Pharnacium, reducitur in memoriam, quod Castellanus in Martyrologio suo universali ad diem III Junii scribit, Cordile in Lazica transitus S. Pharnacii confessoris. Aliunde nobis ignotus est talis nominis Confessor; & ex loco transitus Cordile in Lazica (quod oppidum Christophoro Cellario est Cordyle Colchidis) vehementer suspicor, illum non esse alium, quam hunc nostrum. Quandoquidem dicunt Acta septem sanctorum Fratrum, hic præmissa num. 7, Sanctus deinde Pharnacius, cum esset Corduli, ad Dominum emigravit die tertia mensis Julii. Auctor, quiscumque ille sit, ex quo sua notavit Castellanus, potest respexisse hunc ipsum locum, ubi simpliciter videtur Pharnacius indicari mortenaturali obiisse, itemque obitum ejus, qui contigisse dicitur die tertia Julii, per errorem librarii adscripsisse diei tertiæ Junii.

[9] [martyrne an confessor censendus sit.] Interim potius Martyrem dicendum esse Pharnacium, quam Confessorem; tametsi locus citatus indeterminate loquatur; colligitur ex Actis ubi omnes septem notantur Martyres facti esse. Et tamen de Erote, simili loquuntur phrasi num. 4, quod primus fratrum ad Dominum emigravit mensis Junii die XXII. Atque etiam de reliquis fere omnibus sic loquuntur, ut tormentorum nihil indicent, sed tantum mortis locum ac diem. Interea omnes, ut dixi, appellantur martyres, atque adeo etiam Pharnacius. Error quoque scribentis mensem Junium pro Julio, ignoscentiam meretur, diem tamen recte notat tertium, quo & in Actis notatur obiisse Pharnacius. Interea tamen quamvis aliis atque aliis diebus obierint Martyres, tamen uno eodemque coluntur XXIV Junii, quo Orontius, inter ipsos celebrior, vitam, post quam præcipitatus fuerat in mare, finivit.

Pag. 812 subnecte Commentario prævio, de S. Simplicio, episcopo Augustodunensi —

[3] [Reliquiæ SS. Simplicii & Syagrii] Hactenus nihil de reliquiis istius Sancti dictum est. Scriptor novitius Baillet, in suis sanctorum Actis, simpliciter de S. Simplicio dicit; Conservatur una reliquia hujus Sancti in abbatia Gratiæ Parisiis. Poterat addi indicatio, unde allata fuerit. Sed hoc non placuit auctori. Pluris sacras reliquias facit Castellanus, canonicus ecclesiæ Parisiensis, scribens ad nos hunc in modum: Anno MDCXCIV Abbatissa S. Andochii Augustoduni curavit aperiendam capsam reliquiarum sanctorum Simplicii atque Syagrii, [Augustoduni:] ac utriusque ossa quædam Parisios misit ad Abbatissam Vallis Gratiæ, cui illa fatebatur se esse obstrictam.

[4] [quædam inde oßa Parisios ad Vallem Gratiæ missa anno 1694.] Paulo ante ego fueram in dicta abbatia Vallis Gratiæ, feceramque processum verbalem omnium reliquiarum, tam illarum, quas monasterio donaverat ex oratorio suo rex Ludovicus XIII & regina Anna Austriaca, quam aliarum, quas moniales ipsæ transtulerant ex priori monasterio suo Vallis Profundæ, quod abest Parisiis tribus leucis. Deinde eodem anno MDCXCIV, die XXV Novembris idem monasterium mihi donavit dimidium unius vertebræ S. Syagrii; & die X Decembris sequentis Priorissa, nomine Abbatissæ, mihi præterea misit in parva pyxide sigillata fragmentum cranii S. Simplicii.

[5] Conservavi dictas sacras Reliquias in meo oratorio usque ad diem XII Augusti MDCCI, [Pars donata D. Castellano,] quando illas transtuli in ecclesiam nostram B. Mariæ virginis ac posui reliquiam S. Simplicii in parva tumba plumbea (habet enim vere formam tumbæ) quæ inventa fuerat intra summum altare, plena Reliquiis anonymis, feria quarta, XXIX Aprilis MDCXCIX; quando altare illud destructum fuit, ut construeretur novum ex promissione Regis, & dicta parvula tumba interim recondita fuit in alio altari temporaneo, donec altare Regis esset absolutum; quod tamen hactenus non est inchoatum causa, ut dicitur, bellorum.

[6] Reliquiam vero meam S. Syagrii deposui in vase crystallino, [deposita ab ipso in cathedrali] fabricato in formam ciborii, quod pariter inventum fuit in demolitione altaris posterioris, quod positum erat pone summum altare, illudque supereminebat, in quo tantum canebantur missæ in feriis. In dicto autem ciborio erant etiam reliquiæ, pergameno involutæ, cui inscripta nomina longitudine temporis ita fugerant, ut legi amplius nulla possent. Illud porro ipsum altare (dum differtur tam hujus, quam summi, nova constructio) denuo excitatum fuit, in eoque repositum est die XII Augusti MDCCI, ciborium cum mea S. Syagrii reliquia, additis instrumentis necessariis de ejusdem veritate, involutis in charta sigillata.

[7] Hactenus Castellanus, qui & pergit in eadem epistola sua, [Quærit Castellaaus] scripta die V Augusti anno MDCCIX, narrare de quadam reliquia sibi fortuito tradita, cujus majorem notitiam desiderat. Narrationem ejus hic adscribo, si forte per hoc desiderata notitia obtineri possit. Ait igitur. Quæ hactenus dixi me commonefaciunt, ut, quod dudum facere meditabar, scisciter ex vobis de sequentibus reliquiis. Die lunæ XXIV Martii anni MDCCII, dum forte transirem per pronaon ecclesiæ B. Mariæ, [de alia insigni reliquia sibi oblata,] aggreditur me e regione sacelli beatæ Virginis, nescio quis, ac porrigens involucrum sigillatum dicebat, Domine mi, mandatum mihi est, hasce tibi donare reliquias. Ego illico me abdidi post proximam columnam & resignans involucrum, inveni cranium rotundum cum agglutinato in concavo ejus pergameno, cui inscripti elegantibus litteris cæruleis Gothicis seculum XIII referentibus, legebantur hi duo versus,

De societate sancti Floriani regis & martyris,
& sanctæ Egelindæ uxoris suæ martyris.

[8] [qualis esse possit;] Postquam hæc legeram, nec quidquam scripti invenirem in involucro, converti me denuo ad latorem, disquisiturus ab eo, quid illud rei esset; sed nusquam ipsum deprehendi amplius, nec deinceps rescire aliud potui. Adivi ergo tomum vestrum primum Maii; indeque intellexi quidem, cur Florianus appelletur rex, quamvis id numquam fuerit, sed nusquam reperi nomen Egelindæ, neque etiam, quod uxorem habuerit Florianus iste. Conservo hodiedum eamdem reliquiam in oratorio meo, cupidus aliquid amplioris notitiæ de illa alicunde nancisci.

[9] [& respondetur.] Timeo ego, ut nanciscatur, nisi Deus revelet. Egelinda certe nulla nominatur in duplicibus S. Floriani Actis, quæ quarta Maii illustravimus; neque ulla ibidem mentio fit uxoris, quam an umquam habuerit æque ignoratur. Neque vero apud Martyrologos, tam antiquissimos, quam recentiores ullam reperire est memoriam Egelindæsanctæ, nedum martyris. Interim reliquiam illam tam insignem alicujus vere Sancti esse, ac pro tali privato cultu honorari posse, suadet antiquitas inscriptionis. Noto tamen, inscriptionem non declarare, esse illud sacrum cranium S. Floriani, sed esse ait, alicujus de societate ejus (passi enim sunt cum ipso commilitones XL) qui cum anonymus esset, voluerit auctor inscriptionis, quis & qualis esset quadamtenus declarare per sequentia verba, quod nempe cranium illud sit martyris, qui cum S. Floriano & S. Egelinda passus fuit. Et sane cum unum tantummodo sit cranium, non potest illud inscriptio ad plures homines referre Florianum & Egelindam, sed ad unum tantum, qui illo in martyrio socius fuit. Quæ de Egelinda memorat scriptor, potest per incertam traditionem accepisse; nulla certe nituntur auctoritate antiqua.

Pag. 818 Ubi de S. Frisio ℣ 3 — vulgo Aux — l — vulgo Ausche, Latinis Ausca —

Pag. 829 col. 1 ℣ 11 — Gerblacense & Affligenuense — l — Gemblacense & Affligemense —

Pag. 836 Annot. a adde — Malim ego pro moctam, legere in textu noctuam; uti & num. 29 pro pullos moctarum, pullos noctuarum; prætermissa conjectura de quadrupede, per talem vocem significata.

APPENDIX ADDENDORUM ET MUTANDORUM AD ACTA SANCTORUM MENSIS JUNII TOMO QUINTO DIE XXV.

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 1 in indice sanctorum col. 2 sub medium, deleatur S. Tudwalus, episcopus Trecorensis in Britannia Armorica. Referetur ad diem XXX Novembris.

Pag. 2 col. 1 ubi S. Marci euangelistæ inventio, ℣ 4 Florario ms. — adde — In Breviario Romano Venetiis impresso anno 1490, sic legitur hoc die in Kalendario prævio: Apparitio S. Marci, dum apparuit Venetiis visibiliter. —

Pag. 3 col. 1 litt. B dele omnia quæ illic inter Prætermissos dicuntur de Henrico episcopo Olomucensi. Habentur enim ejus Acta loco suo pag. 140. Pag. 4 col 2 inter Prætermissos post S. Radbodi translationem subnecte — S. Tugdualus Episcopus Trecorensis in Britannia Armorica, ab Hagiographis Benedictinis aliisque refertur hoc die. Natalis ejus celebratur XXX Novembris.

Ibidem post S. Alonem appone — S. Eligius colitur hoc die solenniter a contubernio auri argentique fabrorum Pragæ in Collegio Clementino Societatis Jesu, ubi suum habent facellum ac sodalitium, multis ejusdem, ut aiunt, Sancti reliquiis decore servatis, ditatum. Inter alias ostentant calicem argenteum, tamquam ab ipso fabricatum; annulum brachialem cum grandi pala, cui lapillus nescio qualis inditus est. Aiunt, Sancto viro pro manipulo usurpatum fuisse, quod omnino est incredibile. Habent & infulam seu mitram episcopalem e panno rubro, unum circiter palmum altam, argento deaurato inclusam, per insertas utrimque lamellas crystallinas conspicuam; in cujus infimo limbo antiquis characteribus hæc circum insculpta leguntur: Anno Domini MCCCLXXIII infula S. Eligii apportata est per serenissimum principem ac dominum, dominum Karolum IV Romanorum imperatorem semper Augustum & Bohemiæ regem, donata ei a domino Karolo rege Franciæ: quæ nobis Aurifabris Pragensibus per ipsum dominum nostrum Imperatorem data est & donata ex gratia speciali, Hæc coram vidi ipse C. J. anno MDCLXXXVIII, ipso die festivitatis XXV Junii, qui est Translationis corporis ejus, uti dies XXI Maii est Ordinationis episcopalis, quidquid ad illum diem in Prætermissis nostris codex ms. S. Michaëlis Antverpiæ notet, esse Translationis. Natalis ejus ubique est — 1 Decembris.

Pag. 79 Post Commentarium de SS. Amando & Domnoleno, ante S. Æmilianum, interpone sequentia de S. Moloco, quamvis hujus nomen in indice Sanctorum, qui hoc die illustrantur, inferiori loco quam debeat, impressum sit. Ibi illud collocetur, propter ordinem chronologiæ, post SS. Amandum & Domnolenum, atque hic sequens titulus,

DE S. MOLOCO SEU MOLONACHO EPISCOPO IN ROSSIA, SCOTIÆ HODIERNÆ PROVINCIA.
SYLLOGE PRÆVIA.
S. Molocus, discipulus S. Brendani Abbatis, non frater Gildæ, episcopus.

Molocus seu Molonachus, Episcopus in Scotia (S.)

INITIO SEC. VII.

AUCTORE C. J.

Decessores nostri ad diem XXIX Januarii ediderunt e Bibliotheca Floriacensi Joannis Boscii vitam S. Gildæ Sapientis (aliis Badonicus cognominatur) a monacho Ruyensi anonymo conscriptam; in qua inter S. Gildæ fratres numeratur Mailocus, [Mailocus, frater S. Gildæ,] qui a patre sacris litteris traditus & in eis bene edoctus, relicto patre, atque rebus paternis renuntians, venit Lyuthes in pago Elmail; ibique monasterium ædificans, in quo in hymnis & orationibus, jejuniis & vigiliis instanter serviens Deo, clarus virtutibus & miraculis, in pace quievit. Tum notant, litt. d, huncMailocum, uti & fratres ejus, a Benedicto Gonono in titulo vitæ ejusdem S. Gildæ, vocari Sanctos.

[2] Hanc eamdem vitam impressit quoque post Nostros Joannes Colganus, Minorita Hibernus Lovanii, [(quod nominis explicatur)] atque ad nomen Mailocus hæc observat; Mail, seu ut varie scribitur Hibernis, Maol, Mael & Moel, alias idem significare, quod Dominus, vel Rex; alias idem quod calvus, tonsus, vel coronatus. Sed quia, ut sæpius monui, inquit, diminutiva apud Hibernos desinunt in an, en, in, & oc: hinc diminutiva a prædicta voce derivata, sunt Mailan, Maelan, Moelan, Mailoc, Maeloc, Moeloc, & corrupte Moloc, quæ si latine reddere velis, Mailanus, Maelanus, Moelanus, Mailocus, Maelocus, Moelocus, & Molocus pronuntiari poterunt. In Martyrologiis autem Hibernicis varia hujus generis exprimuntur Sanctorum, vel Hibernorum, vel in Hibernia cultorum nomina. Hæc Colganus.

[3] [non censetur discipulus esse S. Brendani] Indagat deinde, quis ille Mailocus inter alios synonymos sanctos, aliunde notos, censeri possit; annumeratque varios; puta, Mailocum, S. Patricii discipulum, notum ex hujus Actis; S. Molocum, cognomento Devotum, de Inis-Tripraid, ex Actis S. Senani episcopi: S. Molocum, discipulum S. Davidis Menevensis, ex vita S. Molaygæ seu Moloci de Tegh-Molaige: item alios, apud ipsum legendos. At primo loco commemorat S. Molocum Hibernum, S. Brendani discipulum in Britannia, quem floruisse, ait, circa annum DXL, & ab Hectore Boëthio lib. 9 pag. 478 dici, in Rossia regione Albaniæ obiisse; ejusque Reliquias in Lismorensi ecclesia cum honore esse conditas: atque ita pergit: [& episcopus,] De eo ad XVI Aprilis agit Ferrarius, vocans discipulum S. Brendani; sed male diem natalem assignat, qui est XXV Junii, quo de eo Usuardus auctus, vocans episcopum & confessorem. Item Marianus Gormanus, & Martyrologium Tamhlactense & Martyrologium Dungallense ad eumdem diem, ubi vocant Moluocum de Lismor in Albania.

[4] [de quo hic agitur] Hunc Colganus non audet asserere esse fratrem S. Gildæ; nec ego ausim; quia citati auctores de tali fraternitate nihil meminerunt; fuisse autem discipulum S. Brendani & episcopum, & cultum habere hoc die XXV Junii, conveniunt plerique. Hector Boëthius lib. 9, pag. mihi 172 versa, sic de illo scribit: Adjunctus est viro sanctissimo Bonifacio, Scotorum agrum penetranti, divus Molocus, egregius antistes, [& loquitur Boëthius.] ætate tum gravis, qui sacram doctrinam, primæva adolescentia a Brandano venerabili abbate acceptam, secutus, plerosque in Argadia atque Marrea, in quibus regionibus frequentius est diversatus, propriæ salutis mortalium vitia acrius carpendo, fecit admonitos; factusque itineris socius Bonifacio, multo cum piorum numero in Rossiam migravit; ibidemque XCIV vitæ anno diem obiit; in eodem templo cum Bonifacio, qui corpus suum apud Rosmarken sepeliendum reliquerat, sepultus. Argadi (nam & hi eumdem honorem illi exhibent) asseverant constanter, apud se Moloci Reliquias esse in Lismorensi basilica, illius nomini dicata, olim terra conditas. Sed sive hic, sive illic sepultus sit, ubique per Scotorum regiones a pio populo ingenti habetur veneratione.

[5] Meminit quidem Ferrarius ad XVI Aprilis, S. Moloci episcopi, [Etiam vocatur Molonathus] natalem ponens in Hebudibus insulis, eumdemque in Annotationibus facit comitem & discipulum S. Brandani: sed & meminit ad XXV Junii S. Molonathi episcopi in Scotia: quem dum in Annot. pariter dicit, S. Brandani discipulum fuisse, videri potest utrobique eumdem recensuisse; idque eo pronius est cogitare, quia Molonathus ille, in Menologio Scotico Thomæ Dempsteri, quod citat Ferrarius, similiter vocatus Molonathus, episcopus, S. Brendani discipulus; a Davide Camerario in libro de Scotorum pietate, ad eumdem diem XXV Junii appellatur S. Molonachus sive Molochus, item cum titulo episcopi & confessoris, qui pro viribus in Marria, Scotiæ provincia, proximorum saluti studuit. Plura de illo scire cupientem remittit Camerarius ad Boëthium, Leslæum & alios: & sic concludit: Argadenses Scoti constanter semper tenuerunt, apud se S. Molochi reliquias esse in Lismorensi basilica, illius nomini dicata; quæ, patet, ab ipso descripta esse ex citato Boëthio, nec alium intelligi quam discipulum Brendani.

[6] Verum enim vero, cujus, quæso, Brendani discipulus fuerit Molocus? [discipulus S. Brendani] Duo quippe sub idem tempus floruerunt sancti Brendani, intra decennium alter post alterum defuncti; ambo ejusdem magistri S. Finniani, doctissimi Abbatis Cluainer ardensis; anno DLII, ut Usserius scribit, vita functi: ambo fundatores atque abbates monasteriorum alter Cluain-fertensis, alter Birrensis in Momonia: ille, filius Findlogæ; hic filius Neimi sive Nemaindi, clari Poëtæ, uti ipsos Usserius distinguit; prior ab eodem Usserio scribitur extremum diem obiisse anno DLXXVII; [verosimiliter Abbatis Birrensis.] posterior, Birrensis scilicet, anno DLXXI. Utrius autem Brendani auditor fuerit Molocus, non satis constat: existimo cum Ademnano, fuisse Birrensis. Utut hæc sunt, saltemex coæva utriusque Brendani ætate ac mortis tempore non multum dispari, videtur tempus, quo discipulus obierit præterpropter designari posse. Neuter Brendanorum, uti ex dictis colligitur, supervixit magistro suo Finniano usque ad annos XXX, quamvis alter eorum ultra annum XC ætatem perduxerit. Pone nunc, Molocum, qui etiam ultra annum XC ætatis pervixisse scribitur, post illorum obitum annos XXX implesse, protrahetur ætas ipsius usque ad primum decennium seculi VII; & salvabitur, quod notat Colganus, ipsum floruisse, aut saltem florere cœpisse, circa annum DXL. Sed hæc fere sunt conjecturæ nostræ, dum nihil certi reperitur apud Scriptores alicujus notæ.

[7] Ad probandum ulterius cultum S. Moloci nostri, [Cultus ex aliis fastis.] dico, nomen ejus etiam adscriptum legi aliis sacris fastis ad diem XXV Junii, tum in Usuardo, cum Additionibus Cartusianorum, Coloniæ impresso annis MDXV & XXI; tum in duobus vetustioribus martyrologiis, altero Coloniæ, altero Lubecæ eodem anno MCCCCXC excusis: in quibus omnibus indigitatur S. Molocus, episcopus & confessor. Ejus festum celebratur quoque in breviario Aberdonensi hoc ipso die, sub ritu duplicis majoris, uti pridem notarunt decessores nostri ad diem XVI Aprilis pag. 402 litt. A. Recentiores, quos habemus de Sanctis Scotiæ atque Hiberniæ Catalogos, eadem quæ supra de S. Moloco seu Molonatho recensentes, volens prætermitto; quia ex præmissis scriptoribus fere sunt desumpta, quæ habent. Acta damus ex quodam Breviario ms. Scotorum, puto, Aberdonensi, in quo præscribuntur primæ Vesperæ in festo S. Joannis Baptistæ, dicendæ de S. Moloco, cum commemoratione tantum Baptistæ.

ACTA EX LECTIONIBUS BREVIARII.
Ortus, apostolatus in variis insulis, obitus.

Molocus seu Molonachus, Episcopus in Scotia (S.)
BHL Number: 5989

AUCTORE C. J.

Lectio 1.

Molocus, qui ex Scotorum nobili familia ortum susceperat sub B. Brandano a abbate, [Pueri pietas & Magister:] viro magnæ sanctitatis & devotionis, ab infantia liberalibus & divinis instruebatur disciplinis, cujus doctrinam sitibundo pectore, tenaci memoria, meditando infectatus est & mores. Namque ut, reliquis suis condiscipulis, ædificia propheticis suis visibus necessaria, construentibus, divina instructus gratia ecclesias & altaria divino cultui apta ædificare solebat.

Lectio 2.

[2] Sed & die quadam cum ferream campanam & quadratain suæ ecclesiæ pernecessariam, fabricandam haberet, & fabrum vicinum, [miraculum infacienda campana.] ad idem opus faciendum, instanter persuaderet; dissimulante fabro ob carbonum carentiam se non potuisse ejusmodi fabricare; affirmavit Molocus. Itaque de ipsius summi Dei maxime confisus clementia, fabri officinam exiens, fasciculum quemdam juncorum seu scirporum, ilico eidem attulit, & pro carbonibus uti postulavit. Indignatus faber, fasciculum cum ferro accipiens in fornacem jecit, ut facile inde illo vidente consumeretur. Sed & cunctis admirantibus fasciculus ille, licet consumptu facillime aliis apparuerit, divino tamen nutu carbonum officium abundanter supplevit & exercuit, & ferrum inde malleo aptum reddidit, ex quo campanam fabricavit, quæ hactenus in ecclesia Morensi in magno pretio habetur in hodiernum diem.

Lectio 3.

[3] b Propter quod ipse servus Dei Molocus pro hujusmodi facto, [Alio trajicere cupiens,] ne a confratribus suis vana notaretur gloria, per plurimus marium angustias ad boreales Hyberniæ fines se contulit. Ubi aliquantisper moratus, socios viros devotos & suæ professionis peritos, in navicula reperit, a quibus transfretandi cum eisdem ad defertiora loca subsidium postulavit. Illi autem verentes, ne ob ipsius Moloci miraculorum multitudinem, [dum non admittitur in navim,] solus apud transmarinos illos, quos videre cupiebant, præ ceteris vindicaret honorem, ipso sæpius implorante, transitum prohibuerunt; atque illis prospere navigantibus B. Molocum, omni destitutum societate, in marino littore reliquerunt.

Lectio 4.

[4] Sanctus vero Dei paululum ingemiscens, alacriter Deum humili voce deprecatus est, [stans in saxo traicit velociter] neque illi pro voto operanti defuit gratia. Res quæ raro accidit auditu evenit. Lapis satis per naturam immobilis, supra quem ipse Molocus pedes fixerat, fusa oratione, progressus navicula velocius, per plurima Oceani spatia eumdem transvexit divinitus: atque ceteris suis sociis ad Lismorensis ecclesiæ portum c, quem optabat, primitus applicuit: quo in loco lapis ille, ceteris illius insulæ lapidibus dissimilior, a motu quievit.

Lectio 5

[5] Applicato autem eo in Lismorensem insulam d, cum cuperet gentem illam barbaram verbo doctrinæ & exemplo vitæ, ad Christi fidem convertere, [in insulam Lismorensem,] sed eamdem inflexibilem & minus docilem comperiret; cum nonnullis aliis suæ professionis viris clarissimis ad Melorocense cœnobium pervenit, & ab illius monasterii Abbate, tunc temporis viro famosissimo, religionis arctioris habitum sumpsit monachicum & vivendi normam. [eamque, accedente obedientia, convertit.] Ipse vero Abbas, animadvertens tantam Christi fidem, & constantiam in B. Moloco; illum in virtute suæ obedientiæ ad eamdem insulam Lismorensem, ad illis prædicandum, denuo remisit: quos & divina virtute & verbi Dei continua prædicatione a gentilitatis errore ad veri luminis fidem convertit, ibique divina virtute monasteria & alia pia loca omnipotenti Deo ædificare cæpit; in quibus viros, regulari observantia instructos, ibidem Deo famulaturos instituit.

Lectio 6.

[6] Deinde & ad insulam, Tyle e nuncupatam, applicuit, in qua varios in Christi doctrina, sua prædicatione instruxit & informavit. [Transitus in Tylen,] Scotorum interea tunc Rex sua persuasione Lismorensem insulam supradictam & ejusdem ecclesiam variis possessionibus dotavit, atque illas, quas dederat, ab omni exactione quietas liberavit usque in hodiernum diem. [in Rossiam Scotiæ,] Quibus gestis ad aquilonares partes Scotiæ se convertit, videlicet Rossiam f, ubi multis laboribus & prædicationibus populum in Christi honore & genitricis Mariæ dedicavit. Tandem gratia plenus & miraculorum præsagiis, jam in senio redactus, vitam exhalavit, & cœlos conscendit septimo Kal. Julii, [in cælum.] & in ecclesia B. Bonifacii episcopi in Rosmarkii g magna in veneratione sepultus est.

ANNOTATA C. J.

a Brendani sancti duo floruerunt illo tempore, mortui ambo intra decennium seculo 6, alter abbas Cluainfertensis, & colitur 16 Maii; alter Birrensis, & colitur 29 Novembris. Molocum nostrum posterioris auditorem fuisse, putamus.

b Præmittebantur hac Lectione tertia, isthæc verba, Quia de eodem diffisi. Quæ neque cum fine Lectionis 2, neque cum hic sequentibus connecti apte possunt.

c Lismora, civitas Hiberniæ in provincia Memoniæ ad fluvium Dabronam, alias Avenmore, nunc vulgo Brodwater; a cujus ostio distat ad milliaria decem Hibernica communia, olim episcopatu insignis, qui deinde Waterfordiam translatus aut ei unitus fuit. Sed hæc Lismora non potest intelligi illa, quam adivisse hic dicitur Molocus. Aliam ejusmodi nominis civitatem diu quæsitam vix inveni in tabulis geographicis Scotiæ: sed apud Hectorem Boëtium lib. 13 Historiæ Scotorum pag. 278 lego, Wilhelmum, qui seculo XII exeunte & sequentiineunte Rex fuit, episcopatum novum Lismorensem, duodecimum Scotiæ fecisse, agris prædiisque ad id collatis. Hinc Miræus in Notitia episcopatuum orbis Christiani, citato Boëthio, pag. 355, sic habet: Lismora, Lismor, insula & urbs episcopalis Scotiæ in Argathelia provincia, sub archiepiscopo Glascuensi episcopatum instituit ac dotavit Guilielmus Scotiæ rex. Et continuo subjungit: Lismora, Lismor, urbs episcopalis Hiberniæ sub Archiepiscopo Cassiliensi. Habemus igitur duos Episcopatus ejusdem nominis, quorum alter in Scotia, alter in Hibernia, ubi tempore Moloci si non fuerint ecclesiæ, ipse novam in alterutro loco fecerit: & fecisse potius in Scotia, quam in Hibernia, vero similius est.

d Nescio, cur hic & infra, Lismorensem insulam appellent hæc Acta, atque etiam citatus superiori Annotatione Miræus. Lismora Hiberniæ certo continens est. Scotica, in provincia Argathelia sive Argadia, ut summum peninsula dici possit, nisi forte in insula majore Arren, aut minore Bute, quæ freto disjunguntur a continente. Argathelia apud Joannem Spedum in Theatro Magnæ Britanniæ, sita fuerit Lismora, seu Lismor; cujus nomen nec apud illum, nec in aliis tabulis invenio.

e Quænam hæc insula Tyle, ad quam applicuit Molocus? Novi, veteres scriptores Romanos atque etiam Græcos meminisse Thules; ac poëtarum esse pronuntiatum, Ultima Thule. Illam recentiores plerique opinantur esse hodiernam Islandiam, remotissimam versus septemtrionem insulam; alii verius opinantur alia. Mihi facile creditu non est, Romanos eo umquam pernavigasse. Scribit Tacitus in vita Julii Agricolæ soceri sui, cui præfectura Britanniæ post consulatum obtigerat, de extrema parte istius insulæ boreali his verbis: Hanc oram novissimi maris, tunc primum Romana classis circumvecta, insulam esse Britanniam affirmavit, ac simul incognitas ad id tempus insulas, quas Orcadas vocant, invenit domuitque; dispecta est & Thyle, quam hactenus nix & hiems abdebat. Romanam classem tunc temporis usque Thulen, quæ sit Islandia, penetrasse, credibile non est: nec magis credibile est S. Molocum ex insula Lismorensi, ut habent Acta, eo navigasse, gentemque sua prædicatione Christi fidem docuisse: eoque minus id credibile est, quia dicitur Islandia a Norwegis seculo demum nonoprimum inventa fuisse. Debet igitur Tyle seu Thyle alia fuisse insula, multo minus remota ab Orcadibus quam sit Islandia; & fortassis quærenda, ubi nunc notæ sunt insulæ, inter Orcadas atque Islandiam interjectæ medio fere spatio, quæ passim Hethland & Schetlant vocantur, Qui hasce antiquitus Thulen appellatas fuisse opinantur, mihi similiora a vero opinari videntur. Et ad has potest propius accessisse ab Orcadibus Romana classis, & Molocus facilius ex Hibernia navigasse, atque inde denuo meridiem versus ad aquilonares Scotiæ partes se convertisse.

f Hæc regio sita est in Septemtrionali parte Scotiæ, non tamen extrema, quia sunt ulteriores provinciæ aliæ, Navernia & Sutherlandia; extenditque se ad ortum solis usque ad mare Germanicum, ad Verginium vero sive Deucaledonium, versus occidentem.

g

Est Rosmarchia in extrema Rossiæ provincia, ad mare Germanicum.

Lubet mihi subjungere, nec injucundum lectu puto aliis fore, quæ in eodem Breviario ecclesiastico intermiscentur Officio Antiphonæ & ad Psalmos, ac Responsoria ad Lectiones. Continent enim nonnulla, quæ ad laudem Sancti faciant & videntur ex vita antiquiore, unde Lectiones collectæ fuerint, desumpta esse, ejusque synopsis censeri posse. Præscribitur itaque in ms. nostro; ut secundæ Vesperæ in Nativitate S. Joannis Baptistæ sint de S. Moloco: & post Communia de sanctis confessoribus, legitur antiphona propria ad Magnificat.

Prædonum rabiem sedasti, sancte Moloce.
Quo magi regnabant, dæmon, cum dixerat unus
Quod satis est comedam, reliquum tibi, Sancte, relinquam.
Surgere conantem serit ipsum lapsa bipennis;
Nec est quæ reprimat medicina fluenta cruoris,
Quin sua seque dedit servum servire Moloco.

Sequitur oratio. Deus natura misericors & affectu miserator, precibus petentium benignus assiste, ut interveniente B. Moloco pontifice tuo, gratiam nobis digneris infundere; &, venia delictorum impetrata, requiem consequi valeamus æternam. Per Christum &c.

Invitatorium. Præsulis in festo, quem ditat gloria vitæ; Gaudentes, Domino laudes modulare venite.

In primo Nocturno Antiphonæ Psalmorum, I. Sanctus Præsul hujus festi, Nunc Molocus in cælesti, Gaudens degit curia: cui cessit in tirone, Hujus mundi in agone Quælibet victoria. Antiph. II. Verbum Domini prædicabat. Cunctis se exemplum dabat, Operis clementiæ: Ejus creditur doctrinæ, Qui vestigat sine fine, Semitam justitiæ. Antiph. III. Simplex potus, paucus victus, Per quos luget dæmon victus, Erat huic in seculo: Numquam mancipatus vano, Nam se vidit in mundano Naufragum periculo.

In primo Nocturno Responsoria Lectionum. I. Confessor sancte, [in] quo numquam virginitatis Ausa cupidinea florem violare sagitta, Gaudens centeno fructu, decoraris in astris. ℣ Aures his precibus faciles præbeto Moloce. Gaudens. Resp. II. Irrequieta quies, labores, syncopa carnis, Continuus sudor, pietas votiva Moloci, * Sata tuum metere firmavit pontificali. ℣. Quo fraternus amor divino nupsit amanti. Sata tuum. Resp. III. Insignis præsul speculum telluris, ad astra Emancipatus migravit carcere carnis, Liber ab exsilio solium conscendit æternum. ℣ Jull septenas celebrando jure Kalendas. Liber.

In secundo Nocturno Antiphonæ Psalmorum. I. Hic in terris aquilonis, Semper ardens septem donis Caritatis geminæ, Legens legendas sanctorum, Queis tutatus & bonorum Operum munimine. Antiph. II. Ecce verus pastor gregis, Qui talentum summi regis Cum lucro portaverat: Cujus subditorum norma, A divini scripti forma Numquam deviaverat. Antiph. III. Gloriose miles Christi, Qui te ipsum posuisti Scutum pro ecclesia: quem nec minæ dominorum, Nec thesaurus impiorum Flexit a justitia.

In secundo Nocturno Responsoria Lectionum. I. Paupere pauperior sibi, pauperibus sed abundans, Ut cum divitiis nascens; ut suppeditarent Cuncta sibi, quæcumque tenet quadrangulus orbis. ℣ Quamvis multa dabat, verum dare plura volebat. Resp. II. Prosper in adversis secli, cum plura ferebat Captans perpetuo mensuram prosperitatem. Nam vox declarat Pauli, tribulatio secli. ℣ Non est in nobis decori condigna futuro. Nam vox. Resp. III. Vas vitreum carnis, tantæ se ferre vigorem Obstupuit animæ. Nam primo lumine vitæ Castigata caro didicit servire Tonanti. ℣ Nil nisi divinum virtutum theca recepit. Nam primo.

In tertio Nocturno Antiphonæ Psalmorum. I. Fons virtutum in hac vita Macerare novit ita Carnem abstinentia; Quod prævenerat ætatem, Deo vovens castitatem, Proscripta luxuria. Antiph. II. Sancte Moloce insignis, Nostra suscipe benignis Auribus precamina; Nec nos premat inferorum Pœna, sed Auctor bonorum Nostra ignoscat crimina. Antiph. III. O doctrinæ dives vena, Nos perducas ad amœna Sanctorum consortia: Ubi nec mœror nec luctus; Sed operis boni fructus Reddunt æternalia.

In tertio nocturno Responsoria Lectionum. I. Pauperibus dives, sitienti potus, nudis amictus, Insipido populo [æternæ] medicina salutis. Visitat infirmos, juvat cataplasmate votis. ℣ Invictus mundo, sed mundus victus ab ipso. Visitat. Resp. II. Pastoralis apex, hujus flos & [decus] ævi; Lismorensis honor, fons, [gloria] serve fidelis; Pontificis summi memorum jugiter memor esto, ℣ Ne perturbet iter servorum callidus hostis. Memorum. Resp. III. Summo patrono debemus solvere grates Condignas, mente devota, corde fideli; Qui talem nobis concessit habere patronum. ℣ Rex, Regum dominus, per secula sit benedictus. Condignas

In laudibus Antiphonæ. I. In hoc mari constituti, Te favente simus tuti, Ne nos inimicus lædat, At iniquus hinc abscedat, Custos tuorum pervigil. II. Sancte Præsul, regem poli Deprecare, ne nos doli Pravitatis & versuti hostis fœdent; Sed virtuti intendamus jugiter. III. Plebs fidelis nunc applaude Multiplici digno laude, Qui adstat in cælestibus Summi Regis aspectibus, Verbo nitens & opere. IV. Spiritus sancti gratia, Hujus sequi vestigia, Donet per abstinentiam, Quæ per carnis munditiam Finitur Dei gloria. V. Hic post mundi miseriam, Perducat nos ad patriam, Ut in Sanctorum gloria Coronetur mens sobria Per seculorum secula. Antiphona ad Benedictus. Latro libros suffuratus, Ab æde præsulis egressus, Ilico privatur lumine; Pœnitentia tamen ductus, Meritis Sancti est restitutus, Gratias agens summo Deo, & beato præsuli Moloco.

* Forte, Sacratum mitra firmarunt pontificali.

[Errata]

Pag. 82 post Acta S. Æmiliani episcopi Namnetensis ac martyris, ante S. Pecinnam seu Perseverandam Virginem, agendum est de S. Gohardo, ejusque nomen in indice Sanctorum hujus diei pag. 1, altiori loco ponendum, videlicet ante S. Pecinnam prædictam. Sciendum quoque, quod quæ ad diem XXIV hujus Junii tomo 4, pag. 686 initio, inter Prætermissos leguntur de S. Gohardo & monachis Antrensibus, deleri debeant: cum ratio illic allegata, quod nullum apud Namnetenses cultum habeant, deficiat saltem in S. Gohardo, quem tandem, inquisitione iterata adhibita, accepimus & hic ostendimus, a tempore immemorabili pro sancto martyre habitum fuisse cum sociis, in eadem Normannorum invasione cæsis. Sit, itaque,

DE SANCTIS GOHARDO EPISCOPO ET SOCIIS MARTYRIBUS,
NAMNETIBUS IN BRITANNIA ARMORICA.
Cultus, annus martyrii, translatio.

Gehardus, Episcopus Namnetensis in Gallia (S.)

Anno DCCCXLIII.

AUCTORE C. J.

Gohardus (ita scribitur in Lectionibus propriis ecclesiæ Namnetensis, a Gallico Gohard) antiquioribus Guihardus, Gunhardus, Guthardus, Guntbardus, & nunc Andegavis Cohardus, illustrior est martyrii gloria, quam vitæ actis, quæ nos latent: pro magno tamen elogio habendum est, quod a coævo scriptore vocetur, [Coluntur Officio proprio Namnetibus] Vir innocens & multa pietate repletus, per quæ meruerit a Deo eligi ad coronam martyrii, & multos ejusdem gloriæ participes secum adducere in cælum. Non enimsolius Gohardi episcopi sui, sed & sociorum ejus, qui plurimi fuere, festum colunt Namnetenses, idque ritu officii duplicis, die XXV Junii: non quod illo affecti martyrio fuerint (id enim contigit pridie) sed quod dies martyrii solennitate S. Joannis Baptistæ impediatur. In officio eorum hæc oratio legitur propria: Famulis tuis, quæsumus Domine, sancti martyris tui, atque pontificis Gohardi sociorumque ejus festa celebrantibus, adesse digneris, & præsta; ut nos eorum foveant continuata præsidia, quorum annua solennitate lætamur. Lectiones item leguntur pro Nocturno secundo propriæ, extractæ ex Relatione anonymi contemporanei, quam dabimus integram.

[2] Hinc Ferrarius ex Kalendario ecclesiæ Namneticæ S. Gohardum, [ubi martyres facti fuere,] episcopum Nannetensem & martyrem dudum inseruit Martyrologio suo illorum Sanctorum, qui in Romano non sunt: notatque, celebrantem cum monachis aliquot occisum esse a Normannis anno DCCCXLIII, & conditum in ecclesia cathedrali. Alio in loco hæc accidisse scribit Saussayus, nescio qua auctoritate. Inquit enim ad diem XXIV Junii: In Antri insula ad Ligerim natalis S. Guichardi Nannetensis episcopi, qui illic hac die, dum missam pontificaliter celebraret cum plurimis monachis & ingenti plebis multitudine a Danis infidelibus gladio ferociter cæsus est. Veriorem exprimit cædis locum Letaldus, monachus Miciacensis, qui seculo X exeunte vixit, in libro miraculorum S. Maximini abbatis; quem impresserunt Benedictini Seculo primo sanctorum suorum. Illic pag. 602, num. 18 ita legitur: Gens Normannica…. die Nativitatis S. Joannis Baptistæ urbem Namneticam adorsa, concremat, & Gunhardum præsulem, sacris Missarum solenniis intentum, super aram Ferreoli martyris, quæ est ad lævam ædis B. Petri Apostoli, matris ecclesiæ ejusdem civitatis, obtruncat; bacchantesque per populum, nulli ætati parcendum putant: ipsaque urbe incensa cum omni supellectili civitatis & grandi captivorum multitudine in insulam quamdam, cœnobio S. Florentii contiguam, revertuntur.

[3] Major de anno, quo martyrium contigerit, quam de loco, [ut aliqui scribunt,] inter scriptores antiquos dissonantia est. Statuunt alii annum DCCCXLIII, alii LIII. Hos inter antesignanus censeri potest Regino, [anno 853;] quem fere descripsit Sigebertus, & secuti sunt deinde alii recentiores. Operæ pretium erit Reginonis locum proferre, ut illo lecto & cum postea referrendis collato, discatur, aberrasse istius sententiæ scriptores, tum a vero cædis anno, tum etiam a vero die. Ecce igitur ipsum: Anno Dominicæ Incarnationis DCCCLIII, Nortmani, Britani, cum mare navigio girantes, ostia Ligeris fluminis occupaverunt; & repentina irruptione civitatem Namnetis invadunt, omniaque cædibus, incendiis ac rapinis depopulantes, Pontificem civitatis ipso die sabbato sancto Paschæ, cum baptismum ex more celebraret, in basilica interficiunt, clerumque trucidant, omnemque circumquaque regionem devastantes, primum Andegavensem, deinde Turonicam occupant urbem: ac, velut immanis tempestas cuncta prosternit, ita cuncta consumunt. Templum etiam præcellentissimi pontificis Martini incendio cremaverunt. Tunc primum Nortmanorum classis, ut aiunt, Ligeris attigit littora.

[4] [ut alii melius, 843;] Aientes illud, aberrarunt a vero. Prius enim Ligerim invectos classe sua Normannos, atque anno DCCCXLIII Namnetas invasisse, scribunt varii & antiqui. Annalium Francorum Bertiniani monachi verba, ad illum annum, ita sonant: Piratæ Nordmannorum Nannetum aggressi, interfectis episcopo & multis clericorum atque laicorum, sexusque promiscui, deprædata civitate, inferioris Aquitaniæ partes depopulari adoriuntur. Monachus anonymus, qui S. Wandregisili monasterium in diœcesi Rotomagensi anno DCCCXLI, ut ipse testatur, ingressus fuerat tiro, inde usque ad annum DCCCLIX contexuit chronicon, quod impressum est a Duchesnio in HistoricisFrancorum tomo 2 pag. 387 ex duobus codd. mss. ubi Normanni anno DCCCXLIII Nannetes urbem depopulati sunt, & Guntbardum episcopum martyrizaverunt. Argentræus, lib. 2 cap. 12, producit ex veteri registro monasterii S. Sergii Andegavensis, ampliorem & accuratam rerum, eodem illo anno gestarum, narrationem; quam ut præcipuum invasionis Normannicæ & secutarum inde cædium paulo post dabimus monumentum. Scriptum fuit regnante adhuc Carolo Calvo, cujus anno tertio regni,tam immaniter sævitum a Normannis fuerat.

[5] [quod probatur.] Ademarus, S. Eparchi Monachus, in suo apud Labbeum chronico ait, quod Namnetis quoque civitas eo anno (DCCCXLIII) a Wefaldingis capta fuit. Idem pro eodem anno habet chronicon brevius Aquitanicum apud eumdem Labbeum, nisi quod rectius scribat, Wesfaldingis. Debent hi, cum ab aliis vocentur Nortmanni, æque gens aquilonaris esse ac isti. Qualis autem? Lego apud solos Eginhardum & alios gestorum Caroli magni scriptores, in eumdem planesensum scribentes, Westerfoldam; quæ regio ultima, tunc temporis, & fere etiam nunc, regni Danorum, inter septentrionem & Occidentem sita; contra Aquilonarem Britanniæ summitatem respicit. Mirum, nihil de illa legi aut apud Ortelium aut apud Cluverium. Interim opinor, inde per illa tempora deductum esse nomen gentis, Wesfaldingi, per syncopen, uti solet, pro Westerfaldingi: suntque iidem (quod liquet ex descriptione, quia sommitatem Britanniæ seu Sentiæ aquilonarem respiciunt) gens Norwegica & Nortmannica.

[6] Confer nunc his ultimis duobus numeris citatos scriptores cum citatis numero 3, [Priores non distinxerunt duplicem Namnetium vastationem;] considerans utrorumque auctoritatem, antiquitatem, & vicinitatem aut longinquitatem a loco ubi res gestæ sunt: nec longa consideratione opus erit, ut credatur, anno DCCCXLIII Namnetas a Normannis vastatas expilatasque & episcopum cum clero ac multitudine populi cæsum fuisse. Quod vero horum cædem alii scriptores referant decennio tardius, ex eo ortum fuerit, quod non distinxerint duplicem Normannorum invasionem in eamdem civitatem Namnetensem, quarum prima, anno DCCCXLIII facta, fuit conjuncta cum cæde Episcopi & sæpedictæ multitudinis; uti jam ostensum est. Altera incidit in annum DCCCLIII, quam secuta est eodem anno latior regionum superiorum vastatio & incendium, etiam urbis Turonensis & ecclesiæ S. Martini. Id nunc, tum ex iisdem auctoribus, qui primam invasionem descripserunt, tum ex aliis ostensum eo.

[7] Annales Francorum citati, ad annum DCCCLIII hæc habent: [distinguunt posteriores,] Dani mense Julio, relicta Sequana, Ligerim adeuntes, Namnetim urbem & monasterium S. Florentii ac vicina loca populantur. Et Paulo post: Piratæ Danorum a Namnetibus superiora petentes, mense Novembri, VI videlicet Idus , urbem Turonum impune adeunt atque incendunt cum ecclesia S. Martini & ceteris adiacentibus locis. Sed quia evidenti certitudine id præscitum fuerat, corpus B. Martini ad Cormaricum monasterium ejus ecclesiæ, ac inde ad civitatem Aurelianorum transportaverunt. Hæc ultima de translatione S. Martini, parum necessaria ad rem præsentem, transcripsi tamen, ut commonefaciam Lectorem, contextum illum, quamvis Annales dicantur impressi esse secundum exemplar ms. a decessoribus nostris olim Duchesnio transmissum; apud nos tamen pleniore clarioreque sensu, sic legi: Corpus B. Martini ad Cormaricum monasterium, thesauri vero ejus ecclesiæ ad civitatem Aurelianorum transportati sunt.

[8] Æque ac Annales Francorum, distinguit duas Normannorum irruptiones, [quod item probatur.] & iisdem annis, in perniciem Namnetium, chronicon antiquum de gestis Normannorum in Francia, quod in anno DCCCXCV desinit apud Duchesnium. Adrevaldus quoque Floriacensis in miraculis S. Benedicti tom. 3 Martii nostri pag. 312 num. 17, inter primam vastationem urbis Namnetensis & incendium Turonensis, quod eodem, quo secunda vastatio Namnetensis, contigit anno, tempus interponit. Sic enim scribit de Normannis, insulam S. Florentii insidentibus & inde omnem circum regionem direptum prodeuntibus: Et primo quidem adventu urbem Namneticam incendio cremavere: …. omnemque patriam a mari usque ad Pictavos populantur & vastant, cædibus replentes omnia. Sequenti tempore navigio Turonum veniunt, nempe decennio post, eamque de more stragibus opplentes, ad extremum ignibus tradunt. Denique chronica Ademari & Aquitanicum, de quibus num. 5, habent etiam ipsa expilationem Namnetium secundam, a Nortmannis, quos Wesfaldingos vocant, illatam.

[9] [Nonnulla S. Gohardi gesta.] Dixi initio hujus Commentarii, Acta martyrii S. Gohardi illustriora esse, quam vitæ. Hæc enim nullus descripsit. Dicit quidem De Morlaix in vita, quam compilavit qualitercumque, S. Gohardum ortum habuisse in provincia Andegavensi cis fluvium Meduanam sub ditione Britannorum; atque ab ætate tenera consecratum Deo fuisse a parentibus suis, positumque in numero choraularum in ecclesia S. Petri Andegavensis, ac ibi adolevisse tam singulari pietatis & modestiæ exemplo, ut S. Benedictus, ejus civitatis episcopus, dignum judicaverit, quem sacerdotio initiaret, donaveritque canonicatu in eadem ecclesia. Ita fere De Morlaix; quæ pie credi possunt sine antiqua Scriptorum auctoritate. Tum de electione ejus ad episcopatum pauca dicit; tacens de reliqua vita. Certiorasunt, quæ de martyrio subnectit, extracta ex authentica coævi scriptoris anonymi Relatione; quam primus e codice ms. S. Sergii Andegavensis publicavit latine, uti scripta fuit, Argentræus; ex eoque ipsam mutuati sunt Baronius atque Duchesne; & nos hic dabimus.

[10] [Inquiritur in translationes corporis.] His ita dispositis, alia rescire cupiens, rogavi per litteras eruditum virum & Sanctorum gloriæ zelantem, amicum nostrum in Francia, P. De Vitry, hunc fere in modum scribens: Lego apud Albertum le Grand de Morlaix, non nimis magnæ fidei auctorem, sacrum S. Gohardi episcopi Namnetensis ac martyris corpus servari Andegavis in ecclesia collegiata S. Petri, & varias ejus translationes ibi factas esse; extare etiam historiam vitæ aliquam ac translationum præsertim anni MDXXIV, descriptam a canonico ejusdem ecclesiæ, qui in illa translatione sacrum pignus portavit; ubi hæcce inter alia legantur: Sacratissimi Gohardini corporis translationem, ætate nostra nobisque præsentibus factam, suscepimus enarrandam &c. Summopere opto exemplar istius historiæ nancisci, in Supplemento Junii (id enim ad Sancti gloriam faceret, atquecontemporanei præsentisque scriptoris auctoritas videtur mereri) imprimendum. Ad hæc unice cupio intelligere, quando sacrum corpus Namnetibus Andegavos translatum fuerit, & quomodo. Nam modus translationis, quem narrat De Morlaix, non facile probabitur; nisi antiquiore stabiliatur auctoritate.

[11] [De una tantum, anno 1523 facta,] Adhibuit solicite operam omnem tam per se, quam per alios P. De Vitry, ut desiderio meo faceret satis; sed fere inutili conatu. Tandem enim præter Lectiones S. Gohardi proprias pro secundo Nocturno, ex breviario Namnetensi, quod habemus & supra citavimus, descriptas, nil submisit quam hocce rescriptum a Capitulo Andegavensi prædicto; quod ita gallice præfatur. Illa quæ nos scimus de translatione S. Cohardi non sunt de maxime certis. Ecce quæ de illa legimus. Tunc sequuntur hæc Latino sermone expressa.

[12] [rescribit Capitulum Andegavense S. Petri.] Beati Cohardi, episcopi & martyris, corporis ex urbe Nannetica translatio quando & quomodo facta est, temporum injuria vel hominum negligentia excidit. Publicum vero Capituli hujus ecclesiæ monumentum præclaris confirmatum testibus fidem indubiam adstruit; quod a multis retroactis seculis dictum corpus in capsa veteri reconditum & supra majus altare collocatum, postea anno ab Incarnatione Domini quingentesimo vigesimo tertio supra millesimum, feria secunda infra octavam corporis Christi mense Maio, Leone decimo summo Pontifice, sedente Andegavi Francisco, & regnante in Gallia Francisco, in elegantiorem & deauratam capsam repositum est supra idem altare, a Joanne Roüanensi episcopo, præfati episcopi Andegavensis Francisci suffraganeo post celebratum in pontificalibus officium, inspectis prius solemni more reliquiis, ex quibus os brachii antea separatum publice colebatur. Præsentibus autem Decano & Canonicis, ossa capitis semota sunt, ut in theca argentea ad cultum singularem postmodum asservarentur. Repertæ item fuerunt cum præfato corpore duæ laminæ plumbeæ, in quarum altera, impressa sunt hæc verba (humilis Cohardus Nannetensium) in altera vero hæc (Pater & Martyr.) Et reconditæ sunt una cum ossibus. Certius hinc constat, translationem illam factam esse anno MDXXIII, quam ex scriptis de Morlaix, qui sequentem indicat.

ACTA MARTYRII
A Bertrando Argentræo e codice ms. S. Sergii Andegavensis producta.

Gehardus, Episcopus Namnetensis in Gallia (S.)
BHL Number: 3712

Anno ab Incarnatione Salvatoris DCCCXLIII ab urbe vero condita DXCV, a qui est annus Caroli b trierarchæ tertius; [An. 843 pugna inter Gallos & Britones commissa,] Raynaldus eximius Caroli Dux, genere Aquitanus, Nannetis urbis Comes, contra Britones, multa amicorum & propinquorum manu collecta, super fluvium Vicenoniam, in loco qui dicitur, Meciacus, dimicat: & primo quidem congressu Britones, fortiter pressi, terga vertunt: demum Lamberto c suppetias ferente adeo persequentibus acriter resistunt, ut ante quos prius fugiebant, fugere compellerent; tantaque in eos cæde bacchantur, ut ingenti multitudine cum duce prostrata, copiosas domum manubias reportarint, non modica ob commercium turba servata d. Præfuit autem Britannorum bello Herispogius, patre Nomengio gravi languore detento, habens secum prædictum Lambertum transfugam, qui in Nanneticæ urbis comitatum inhians, stragis hujus ductor & incentor extitit: quibus patratis, Lambertus exoptato doni potitur voto, non diu: nam exortis utrinque simultatibus idem mox urbe ac regione pellitur.

[2] Triginta tribus autem post hæc elapsis diebus, [Nortmanni Ligerim invecti,] mense Junio, Normanorum ferox natio numerosa classe advecti, Ligerim fluvium, qui inter novam e Britanniam & ultimos Aquitaniæ fines in occiduum mergitur oceanum, ingrediuntur; demum dato classibus zephiro ad urbem Nanneticam, impiissimo Lamberto crebro exploratore præcognitam, celeri carbasorum volatu, [Namnetas occupant,] pariter remorum impulsu contendunt; quam mox navibus egressi, undique vallant & sine mora nullo propugnatore capiunt, vastant, diripiunt: alii quippe scalis murum subeunt, alii oppilatum olim aditum offendentes, infringunt & penetrant f.

[3] [miserabilem edunt stragem,] Porro civitatis episcopus, vocabulo Guihardus, vir innocens & omni pietate repletus; clerus omnis cum monachis, qui ex vicino cœnobio, cujus vocabulum est Antrum g, quod antefati amnis ictifero h gurgite undique cingitur, ad urbem, copiosum ecclesiæ thesaurum habentes, confugerant; cumque reliqua vulgi multitudine, quos vel metus hostis incluserat, vel Præcursoris quæ inerat nativitas, non solum ex vicinis regionibus & vicis, sed etiam ex procul positis urbibus attraxerat; cernentes intra mœnia hostem, certatim cuncti ad templum Apostolorum Petri & Pauli, quod in urbe nobilius & pulcrius erat, utpote ignari certaminis, concurrerunt, obseratisque ostiis ædis, solum quod supererat, cælitus auxilium anxie flagitabant; at gentiles effractis ostiis fenestrisque propulsis, [multos super ipsas aras occidunt] templum feraliter irrumpunt, imbellem pariter & inermem multitudinem gladio feriunt, tantaque crudelitate in Christi sæviunt gregem, ut præter quos suis captivandi sive distrahendi gratia in naves transtulerunt, omnem multitudinem sacerdotum, clericorum, atque laicorum cum prædicto Antistite intra ecclesiam gladio sternerent; monachorum vero quosdam extra, alios, intra ecclesiam, plerosque autem super ipsam templi aram instar hostiæ trucidant; reliquos vero noctis crepusculo secum abducunt classique imponunt.

[4] [multosque abducunt captivos.] Quis, pro dolor! illius diei dolorem explicare? quis explicando a lacrimis valeat temperare? quando mortuarum matrum cruorem pro lacte sugentes pendebant ad ubera nati; quando Sanctorum sanguine, hostili mucrone fuso, templi pavimenta madent; altaria sacra, innocentium cruore oblita, fluunt. Post hæc erasis omnibus opibus, cum gregibus captivorum utriusque ordinis & ætatis, ad naves remeant; ad quorum postmodum redemptionem, plurimum a cladis superstitibus collatum est: quibus peractis, cænobium insularum, de quibus supra meminimus, natalitio Apostolorum Petri & Pauli, scaphis adeunt, vastant, incendunt; quos ex tunc, præter intestinos, usque in præsentem antedicti Regis annum, nullo propugnatore, utpote studiis in diversa, imo perverse tendentibus, terra marique externos hostes assidue patimur.

ANNOTATA.

a Nescio quam urbem hic intelligat scriptor, quæ secundum propositum ab eo calculum deberet anno Christi 248 condita fuisse. Non possunt intelligi Namnetiæ, ubi res narranda contigit; sed neque Andegavi, ubi verosimiliter hæc Relatio scripta, certe inventa fuit: quia utraque civitas illa, Cajo Cæsari jam tum nota fuit. Non lubet OEdipum agere.

b Calvi scilicet, qui mortuo anno 840 patre Ludovico Pio, divisisque inter tres filios Imperio & Regnis, dominabatur in Galliis.

c Transfugerat ille a Carolo Calvo ad Nomenoium, in Britannia tunc dominantem, prælatum ab illo sibi in comitatu Namnetensi Raynaldum, dolens.

d Acciderit pugna illa, atque adeo cædes Raynaldi Comitis, [Quando Raynaldus Namnetium Comes] non die 23 Junii, seu IX Kalendas Junii, quo Chronicon Aquitanicum, Raynaldum a Lamberto peremptum notat; sed duobus ut minimum ante mensibus. Quippe, ut hic sequitur, a cæde Raynaldi & obtenta victoria, [a Lamberto occisus fuerit] Lambertus Namnetas obtinuit concessu Nomenoii, tenuit aliquod saltem hebdomadis, & postquam expulsus inde fuit, triginta tres dicuntur intercessisse dies, quando Nortmanni ab eo Namnetas mense Junio adducti sunt. Si quis autem (quod sensus orationis vix patitur) triginta tres dies, qui exinde elapsi notantur, intelligere velit, non ab expulsione Lamberti, sed ab obtenta victoria, hæc & cædes Raynaldi inciderit in medium fere Majum, ut patet.

e Nova Britannia vocatur, aliquando Armorica, quæ respectu Britanniæ Magnæ & antiquioris nova est. Hic sumi posset pro parte illa Britanniæ Armoricæ, quæ complectitur comitatum Namnetensem & quædam alia, a Nomenoio pristinæ Britonum ditioni adjecta & deinde passim illi annumerata.

f Hactenus dicta mirifice illustrantur compendio ex chronico Andegavensi; quod tertio loco Labbeus in Bibliothecæ ms. tomo 1 pag. 283 impressit. Ibi ad annum 843 hæc leguntur: Præliatum est a Rainaldo nobili Comite Nannetensium contra Herispoium, Nomenoi filium, & alios Britannos apud Metiacum: in quo prælio victores Britanni facti per fraudem perjuri & transfugæ Lamberti comitis, prædictum Rainaldum & omnes pene suos interimunt. Eodem ipso anno civitas Nannetica a Normannis capitur vice prima, prodente eam Lamberto perfido comite, qui a fidelitate Francorum Regum ad Nomenoium Brittonem se contulerat; qui etiam ipsius consilio in Britannia regnum usurpare ausus est. Occidit tandem Lambertus ille anno 852, a Gauzberto Cenomanensium comite occisus Kalendis Maii; postquam ipse in variis præliis anno 834 Odonem Aurelianorum comitem; anno 843 Raynaldum comitem Namnetensem jam dictum; & anno sequenti Bernardum & Herveum Rainaldi filium occiderat. Uti docet chronicon Aquitanicum citato Labbei tomo pag. 291.

g Antrum, vulgo gallice Aintre, Aindre atque etiam Indre, monasterium & insula in medio Ligeri, aliis quatuor minoribus insulis circumdata. Ampla ejus descriptio legitur in vita S. Hermelandi abbatis ejusdem loci, ad diem 25 Martii ab Henschenio nostro illustrata. Ubi num 14 dicitur Vir sanctus propter opacitatem silvarum & nonnulla abdita loca, insulæ nomen indidisse Antrum. Sunt qui negent, id verum esse, opinantes, diu ante adventum Hermelandi in insulam & antiquitus Antrum vocatam fuisse. Quod argueret inscitiam Auctoris, qui vitam scripsit, ejusque auctoritatem, quam Henschenius magnam, ut fere coëvi, judicat, in reliqua etiam historia elevaret. Quapropter ut illa maneat integra, ex occasione hic oblata, vindicemus auctoritatem scriptoris vitæ, qui est anonymus, & editoris Henschenii: per vindicationem sequentem.

h Fortassis ichthyofera, ut sit compositum græcolatinum ab ἰχθὺς, piscis, & fero. In Actis certe S. Hermelandi, XXV Martii illustratis, num. 15, Ligeris circa insulam Antrum mirifice laudatur a copia piscium, qui eo conveniunt; adeo ut piscatoribus, aliorum fluminum profunda rimantibus, nisi usu didicerint, incredibile auditu videatur.

VINDICATIO
PRO AUCTORITATE VITÆ S. HERMELANDI.
De vocabulo Antrum & ejus antiquitate.

Gehardus, Episcopus Namnetensis in Gallia (S.)

AUCTORE C. J.

[Antrum insula & monasterium in Ligeri fluvio] Describit anonymus auctor vitæ S. Hermelandi, eidem pene coëvus, insulam ubi ille monasterium extruxit, quod propter opacitatem silvarum & nonnulla abdita in ea loca, Vir Domini Antrum vocavit. Institutorem nominis hic habes; rationem cur sic appellaverit, habes; nomen illud Antrum pro insula Ligeris ante tempora S. Hermelandi, nusquam invenitur apud idoneum scriptorem. Miratur id Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum pag. 25 in voce Antrum, quia Aigradus, inquit, in Vita S. Ansberti Rotomagensis episcopi (extat illa tomo 2 Februarii nostri pag. 347) scribit, quod Hermelandus in quadam insula alvei Ligeris, quæ vocabatur Antrum, juxta nominis ejusdem proprietatem, monachorum venerabile ædificavit cœnobium. [an a S. Hermelando conditore,] Ex quo & infert. Igitur Antrum vocabatur hæc insula, quum Hermelandus ibi monasterium condidit; & multis ante conditum ibi monasterium seculis, ita vocabatur.

[2] Hæc postrema illationis pars, quod multis ante seculis insula Antrum vocabatur, saltem ex dictis Aigradi merito concludi non potest: prima pars, quod Antrum vocabatur insula, quando Hermelandus ibi monasterium condidit, constare posset, si probaretur, majorem hic auctoritatem Aigradi esse, quam sit scriptoris vitæ Hermelandi ipsius. Uterque scriptor antiquus est. Anonymus in Antro fortasse monachus in vita S. Hermelandi, primi in Antro Abbatis ipsiusque cœnobii conditoris, insulam data opera describit atque ab ipso nomen inditum dicit. Aigardus monachus Fontanellensis ad Sequanam, [sic primum fit appellatum.] longe ab Antro positus, in vita S. Ansberti, obiter de S. Hermelando & Antro meminit: nec aliunde fortassis notitiam Antri habuit, quam ex ipsius Hermelandi, aut monachorum ejus litteris, quas ad sodales illi suos Fontanellæ, unde ipsi venerant, scribentes, locum novæ habitationis suæ nominaverint Antrum, de tempore & origine nominis nihil memorantes. Uter nunc horum scriptorum majorem videbatur mereri fidem in rebus ad Antrum, seu insulam, seu monasterium spectantibus?

[3] At scripsit Aigradus vitam S. Ansberti dimidio fere seculo prius, quam Anonymus vitam S. Hermelandi. Fateor, sed una scio, non omnia, quæ nunc in vita S. Ansberti leguntur, Aigradi esse. Ejus certe non sunt, sed interpolatrice manu addita, [Ita testatur Vita ejus.] quæ immediate præcedunt (apud nos quidem, num. 15) de incursione Agarenorum in Galliam Narbonensem, quæ contigit anno DCCXXXVII, quæ nescire debuit Aigradus, si biennio post obitum S. Ansberti, ante finem seculi VII mortui, vitam ejus scripsit, ut aliqui indicant. Scripsit illam certo sub successore Ansberti Hiltberto abbate, ut prologus docet. Obierat autem dudum Hiltbertus, quando Agareni Galliam invaserunt. Numerantur etiam in eadem vita anni a Nativitate Christi, qui usus tunc nondum cœperat. Alia profert Henschenius in commentarioprævio de eodem Sancto numero 6 & concludit: Acta a posteris aliquantulum exornata fuisse atque interpolata, ut non commode, quæ propria Agradi sint, dijudicari possit.

[4] Interpolator fuit posterior monachus Fontanellensis, qui post dicta sua de invasione Agarenorum, continuo subjungit alia de institutione monasterii in Antro, quæ æque posteriorem redolent ætatem; videnturque adjuncta esse ad monstrandum jus Fontanellensium in Antrenses, qui juxta tabulas largitionis seu fundationis monasterii sui tenebantur Abbates sibi accersere e Fontanella. Id autem illos neglexisse & e numero suo Abbates elegisse, non obscure dignoscitur ex tomo 2 Annal. Benedict. pag. 22, num. 13 & alibi. Quamobrem provocat scriptor ad dictas tabulas, quæ, inquit, adhuc in præfato monasterio Fontanella servantur. Istud adhuc non modicum indicat spatium temporis, ex quo tabulæ scriptæ & in Fontanella reconditæ fuerant. Cum igitur Aigradus ille interpolatus auctoritate hic non prævaleat Anonymo, nihil est cur ex opinione Valesii quidquam in Hermelando nos mutatum velimus. Adde quod sæpenumero, qui nova ædificarunt monasteria, nova loco nomina indiderint. Ita (ut exemplum proferam) iisdem fere temporibus archiepiscopus Senonensis Hieremias ædificavit cellam in Aquitania, in loco, qui dicitur Mauriacus, mutansque nomen ejus, vocavit Noviacum; uti legitur ex chronico S. Petri Vivi Senonensis apud Joannem Beslii. Quid ni S. Hermelandus construens monasterium suum, nomen illi fecerit ex natura loci, Antrum: quod ipsum nomen inde mox toti insulæ adhæserit, pristino oblivioni dato. Atque hæc satis ad auctoritatem scriptoris anonymi in vita S. Hermelandi servandam.

[5] Tantum nunc addo, a tempore vastationis Normannicæ Antrum monasterium e suis cineribus ad hoc usque tempus excitari non potuisse, uti scribit mabilio tom. 2 Annal. pag. 640, cui talium expertissimo id lubens credo. [An insula nunc aquis absorpta.] Non item quod scribit Baudrand, monasterium nunc aquis absorptum esse una cum insula. Monasteriumquippe seculo nono a Norimannis exustum, huc usque excitari non potuit, ut loquitur Mabilio. Insula vero, uti describitur in vita S. Hermelandi loco supra citato, magnitudine sua ceteras circa se positas superabat, longitudine 24 stadiorum, id est unius horæ itinere, dimensa: quæ & in medio aliarum, se undique a quatuor cæli plagis circumdantium, alto sublimatur vertice, aperque mediam sui longitudinem montosa, omnes inundationes Ligeris, ab Oriente aliquoties ubertim effluentes; & Oceani maris, ab Occidente bis per singulos menses eructantes despiciebat malinas: quæ malinæ (æstus sunt maris tumentiores, quales sub novilunia ac plenilunia solent esse) reliquas insulas in Oriente Occidenteque & Aquilone sitas, aliquoties ad momentum operiunt, solam in meridie hanc sitam verentes insulam propter sublimitatem sui montis. An talis insula, tam ampla, tam sublimis, tam montosa, & ab aliis circum vallata, in flumine sita, aquis absorpta sit? Oculatus prodeat testis, ut credam. Valesius suas Notitias Galliarum anno MDCLXXV edens, scribit, Antrum in Ligeri semper jacuisse, ubi & priscum nomen, videlicet Antrum, hodieque servat. Mabilio quoque, jam citatus, dum dolet, Antrum monasterium e suis cineribus, in vastatione Normannorum seculo IX illatis, ad hoc usque tempus excitari non potuisse, supponit locum superesse, ubi olim stetit.

Actis S. Gohardi episcopi & martyris adjungo Acta S. Salomonis regis & martyris in eadem Britannia Armorica, æque promissa in indice Sanctorum hujus diei XXV Junii, sed etiam æque prætermissa; puto, quia facultas videndi & recognoscendi incipiebat deficere Patri Papebrochio. Hinc illa ego recognoscens, judicavi defectum, tum in Gohardo, tum in hoc Salomone supplendum esse. Igitur cum uterque eodem seculo IX & annis tantum triginta & uno alter post alterum vitam martyrio finierit, nomina utriusque in indice præmisso Sanctorum conjungantur, & hic eorumdem Acta non separentur.

DE S. SALOMONE REGE, MART.
IN BRITANNIA ARMORICA.
COMMENTARIUS HISTORICUS.

Salomon, Rex Britanniæ Armoricæ, Martyr (S.)

ANNO DCCCLXXIV

AUCTORE C. J.

§. 1. Argumenta sanctitatis. Acta unde collecta. Salomonis majores eorumque chronologia.

Gloriantur Britones saltem inter illos aliqui, principes olim suos floruisse tres Salomones, quorum primum ipsi referunt ad seculum V Christianæ æræ, alterum ad seculum VIII; tertius, de quo nos hic, seculo IX vixit, Regis titulum gessit, in regno pietate, justitia, sanctis moribus populo præluxit; ac morte violenter a suis illata, gloriosus ad Superos abiit, Sanctisque annumeratur a Britonibus & aliis. Saussayus in Martyrologio Gallicano agit de ipso ad diem XXIIII, [Elogium ex martyrol. Saussayi,] pro XXV, Junii, & Piis annumerat, his verbis elogium ei texens: In minori Britannia excessus piæ memoriæ Salomonis: hujus provinciæ reguli, & Albigeonis ejus filii; qui facti pœnitens, quo placitis Apostolicæ Sedis & monitis episcoporum Galliæ aliquamdiu, in causa ecclesiastici ordinis & politici regiminis, obstiterat; totus ad justitiæ & pietatis cultum conversus, cum ecclesiæ jura & æquitatis leges tueretur, a perfidis proceribus profligatus, in monasterio, quo furorem eorum declinans, secesserat, ab his interemptus est. Filius autem in patris odium immaniter confossus, ibidem innocenter occubuit. Ad quorum sepulcrum signa deinde divina refulserunt. Ita Saussayus, minus accurate. [& Ferrarii] Ferrarius sanctum nominat, sed ad diem VIII Februarii, sic scribens: In Britannia minore S. Salomonis martyris. Nescio cur tali die; nisi forte, quod natalemproprium ignorans, eo retulerit propter synonymiam cum S. Salomone martyre Cordubensi in Hispania, de quo ibidem agit. In Notis citat Kalendarium Gal. nescio quale; & perperam a Normannis interfectum dicit.

[2] Albertus De Morlaix sacri Ordinis Prædicatorum, professus conventus Redonensis, [Argumenta sanctitatis, sumuntur] in gestis Sanctorum Britanniæ Armoricæ, secundum editis anno MDCLIX, Salomonem hunc omnino Sanctum appellat, atque ut talis, gesta ejus proponit, collecta, uti ait, ex Annalibus Britannicis Alani Bouchard & Bertrandi d' Argentre; atque sub finem Actorum sanctitatem viri sic adstruit: Inter hasce turbas calamitatesque publicas, a Normannis per illa tempora Britonibus æque ac Francis crebro illatas, [a miraculis ad sepulcrum factis,] manifestavit Deus gloriam S. Salomonis per grandia atque extraordinaria miracula. Quippe tam ad sepulcrum, quam ad eremitorium ejus, plures omnis generis infirmi curati, quin & mortui resuscitati fuerunt; adeo ut ipsum canonizaverit Sanctorumque in album retulerit Anastasius Papa III, anno gratiæ DCCCCX, qui fuit primus potentissimi Principis Alani, cognomento Re-Bras, primi Britonum Ducis. [ab ecclesiis,] Plures quoque ei constructæ fuerunt ecclesiæ & una abbatia, nomini ejus dicata, S. Salomon de Penpont, Ordinis S. Augustini in diocesi Macloviensi: atque hodiedum extat in suburbiis nobilis & vetustæ civitatis Venetorum parœcia, nomine ejus pariter insignita, ubi & invocat eum populus, & ejus intercessione obtinet supplicationum suarum effectus. Sacræ ejus Reliquiæ elevatæ de terra, ac divite in capsa reclusæ, solicita cura conservatæ fuerunt in abbatia de Plelan. At vero, cum Normanni iterum descendissent in Britanniam Armoricam, Reliquiæ ejus deportatæ fuerunt in exteras regiones, atque communis opinio fert, illas latere Pluverii (aliis Pithuerium dicitur) in Vastinio.

[3] Dubitari merito non potest, quin scriptor ille, vir religiosus, [nomini ejus olim dicatis,] quamvis in omnibus non æqualis fidei sit, pleraque horum ex antiquioribus Britaniæ, in qua natus & Religionem professus fuit, monumentis hauserit: atque illud quidem quod ait de parochia S. Salomonis in suburbiis Venetorum, certo sciverit; legiturque etiam impressumin catalogo Gallico Beneficiorum diœceseos Venetensis his verbis Cure de saint Salmon; Parochia S. Salomonis. Et his omnibus efficacius probatur ecclesias illi olim fuisse dicatas, antiquissima auctoritate Actorum S. Gregorii episcopi Armeni, de ejus Pluverium e vicinia translatione, scriptorum ab Auctore pene coævo, seculo XI, editorumque a nobis ad diem XVI Martii pag. 462: in quibus num. 10 hæc leguntur: Tum præfata Matrona … sancti Viri glebam cum summo honore Pithuriæ oppido transtulit; & in ecclesiam sancti Salomonis, in qua nunc Deo volente requiescit, ante vultum Salvatoris iterum honorifice sepelivit.

[4] Denique cultum S. Salomonis, etiam præsentem; manifestissime declarat Officium ecclesiasticum, [item ab officio ecclesiastico.] quod ecclesia Venetensis de illo quotannis recitat XXV Junii, & habetur in Proprio Sanctorum ejusdem ecclesiæ, Romano usui accommodato: quod anno MDCLX impressum fuit ex decreto & auctoritate Illustrissimi P. D. Caroli de Rosmadec, episcopi Venetensis, auctum & recognitum permultis, quæ antea desiderabantur. Cui accessit consensus venerabilis capituli Venetensis & Synodicæ congregationis ejusdem diæcesis: Ibi officium S. Salomonis præscribitur sub ritu semiduplicis de Communi unius martyris; de quo & oratio; Præsta quæsumus omnipotens Deus, ut intercedente beato Salomone martyre tuo & c. Lectiones Nocturni secundi propriæ sunt: quas, quamvis ex illis, quæ proferemus, monumentis collectæ sint, quia propria non habentur Acta, ad calcem hujus Commentarii adjiciemus. Interim quod supra affirmat De Morlaix, canonizatum fuisse ab Anastasio III Papa, credere ei nequeo; quia talis canonizandi usus tunc nondum inductus erat: ut non dicam, perquam dubium esse, an isto anno Anastasius Papa fuerit, collocantibus principium Sedis ejus, aliis anno DCCCCXI, aliis XII. Potest tunc quidem (quando per conversionem Rollonis Normannorum ducis ad fidem christianam, tempora vicinis Britonibus agebantur magis quieta) coli a populo cœpisse Salomon: sed hoc ipsum antiquiori testimonio vellem probatum videre. [Acta unde colligantur.] Interea convertor ad Acta sancti viri; quæ non putem, mihi e collectione Alberti latina esse facienda, sed potius colligenda marte proprio ex aliorum scriptis vetustioribus, ab Argentræo in lucem editis, discessurus tamen in multis a ratione temporum, quam ipse secutus est, ductu certiorum monumentorum, tum quæ Duchesne in collectione sua scriptorum Franciæ, tum quæ Labbeus noster superiori seculo impressa dedit in sua nova Bibliotheca librorum mss. tomo I: qualia sunt, Chronicon Andegavense pag. 283; Aquitanicum, 297; & Montis S. Michaëlis in periculo maris, 349.

[5] [Majores Salomonis] Argentræus lib. 2 cap. 10, reducit natales Salomonis ad antiquos Britonum principes, scribens lingua sua gallica in hunc sensum. Tempore Ludovici Pii fuerunt in Britannia Armorica duo germani fratres, progeniti ex antiqua principum Britanniæ prosapia, quorum alteri, natu majori, nomen Rivallon; alteri Neomene seu Nomenoius. Rivalloni filius erat, nomine Salomon, qui mortuo patre adolevit sub tutela patrui sui Nomenoii; a quo cura paterna educatus, bonis moribus institutus, & non aliter quam filius fuit habitus. Qui Nomenoius (uti legitur in gestis Sanctorum Rotonensium, auctoris coævi, apud Mabilionem Seculi 4parte 2 pag. 193) regebat illo tempore, seculo IX ad medium vergente, pene totam Britanniam, primitus ex jussione Ludovici Imperatoris; postea vero suo arbitrio omnem provinciam invaserat. Idem, juxta Argentræum cap. 19, cum deliberabat de obsidenda Carnutum civitate ingressus Belsiam, incidit in morbum, ex quo brevi decessit, dum revertebatur Sabolium. Annum obitus non adscribit ipse: Reginonem, ait, obitum signare anno DCCCLXII; Sigebertum vero biennio citius; qui & addit, quod Nomeneus rex Britonum, dum instaret regnum Francorum depopulari, visum est ei assistere sibi S. Maurilionem, Andegavensis urbis olim episcopum, a quo in capite baculo percussus, iram Dei morte persensit. Hæc Sigeberti sunt verba.

[6] [patruus, Nomenoius rex Britanniæ] Plusculis rem eamdem narrat Regino; ex quo sua transtulit Argentræus, conaturque quod ad factum percussionis attinet, a vero alienum ostendere: quod autem attinet ad tempus mortis indecisum relinquit. Decidunt hoc omnia tria, quæ supranominavi, chronica, annum ponentia DCCCLI; & simul adstruere factum videri possunt, dum cælitus percussum; [anno 851 mortuus;] & jubente Deo ab Angelo percussum, interisse Nomenoium dicunt; subnectuntque, eodem anno successisse ei filium suum Erispoium. Adhæc chronicon, secundo loco. nominatum, postquam tres Caroli Calvi expeditiones, annis DCCCXLIII, XLV & L contra Nomenoium susceptas, memorasset; anno DCCCLI, indicata Nomenoii morte, sic pergit: Karolus quarta vice Britannias repetens, cum Erispoio Nomenoii filio certamen iniit XI Kal. Septembris, partemque exercitus cum Viviano duce amisit. Hæc ad firmandam chronologiam nostram: quæ etiam firmitatem acquirit ex Annalibus Francorum Bertinianis, atque e fragmento chronici Fontanellensis, per illa tempora scripti, eodem quo nos anno mortem Nomenoii signantibus; & stabilietur ex tempore, quo interiisse mox dicemus Erispoium ipsum.

[7] Successisse Nomenoio patri in regno filium Erispotum, auctore Argentræo, [cui successit filius,] non æquo tulit animo Salomon, ratus, sibi ex primogenito duorum fratrum nato, primas & prærogativam regni deberi: inconsiderans scilicet, Nomenoium illud non tam ordine successionis, quam virtute & fortitudine brachii sui sibi acquisivisse. Interea ille secreto agebat rem suam, sibique conciliabat animos multorum, & facta conspiratione aggressus est Erispoium in ecclesia, cæsisque aut fugatis domesticis satellitibusque, nil tale opinantibus, confugientem ad aram ibi peremit, anno DCCCLXVI. Notat hunc annum Argentræus ex Sigeberto, cui in eo major fides habenda non est, quam in additamento, in quo Salomonem Erispoii filium facit, præter omnem verisimilitudinem. Regino ut supra aberrans a vero, ad eumdem annum cædem illam refert, additque in laudem Salomonis sequentia: Herisposius, ex Britonum, a suis interficitur; & Salomon Dux in loco ejus subrogatur. Erat enim iste vir strenuus & bellicosus, & tam forma quam animo ad regni gubernacula coaptatus. Carolus tertio (juxta prædictum chronicon, quinto) super Britones cum exercitu irruere disponit: sed cum ad terminos gentis appropinquasset, audito quod ad resistendum totis viribus parati essent, subito mutata voluntate, magis elegit pacem suscipere, quam bellum inferre. Facta itaque pactione cum Salomone, quam dudum cum Herisposio fecerat, discessit.

[8] Verus cæsi Erispoii annus notatur in Annalibus Bertinianis, [anno 875 cæsus.] DCCCLVII, quem & citata num. 3 chronica, primum nempe ac tertium (secundum de morte ejus tacet) æque habent. Tertium vero etiam adjungit, tempore hujus Salomonis delatum esse corpus B. Matthæi Apostoli in minorem Britanniam. Fortasse legi debet non corpus, sed caput: de quo & dicta translatione agendum alibi erit. Errorem Sigeberti & Reginonis, omniumque ab illis stantium, palpabiliorem faciunt litteræ concilii Tullensis, apud Saponarias anno DCCCLIX celebrati, inscriptæ quatuor episcopis Britonum, quos hortantur, ut nonnulla concilii decreta suggerant Salomoni, qui Britannorum, inquiunt, tenet regionem: atque inter alia moneri ipsum jubent, Francorum nempe episcopi, ut consideret, quanto animæ suæ periculo Britannorum dominationem invaserit cum domno nostro Carolo fidelitatem prius juraverit. Salomon igitur anno DCCCLIX jam dominabatur, & prius etiam juraverat Carolo fidelitatem, tum scilicet, quando Carolus, intellecta Erispoii morte, super Britones cum exercitu irruit; hosque paratos inveniens, facta pactione cum Salomone, quam dudum cum Erispoio fecerat, discessit; uti scribere Reginonem diximus, quamvis aberret a vera chronologia.

§ II Commonitiones plures episcoporum Franciæ; una alterave tantum Nicolai PP. ad Salomonem.

[Salomon regnum, male occupatum, laudabiliter administrat,] Principio male acquisiti a Salomone regni, inquit Argentræus, successit administratio, & vita plane contraria. Regnavit enim cum summa populi approbatione, in omni clementia, & bonitate & comitate. Tum laudat eum a virtute bellica ex Reginone, cujus ea de re locum descripsimus num. 6. Insinuat deinde, revocasse Salomonem aliquot episcoporum; quosNomenoius in exsilium miserat, sed non omnes; putatque initio regni ejus id factum esse; sed suo loco colligemus ex epistola synodi tertiæ Suessionensis, anno DCCCLXVI de rebus Britannicis ad Nicolaum Papam scripta, isto anno qui nonus est regni Salomonis, revocatos fuisse. Diximus jam, synodum Tullensem apud Saponarias celebratam fuisse anno DCCCLIX. Scripsit illa epistolam ad episcopos Britonum, qui desciverant a metropolita Turonensi, hortaturque, ut eo redeant; simul submittit aliqua capitula. De quibus commoneant regem suum Salomonem: sed meminisse lectorem oportet, omnes istius synodi episcopos, fuisse alterius Regis, & contra Salomonem tunc bellantis, subditos; & æque de rebus politicis atque de ecclesiasticis decernere. Ecce ipsa:

[10] Placuit universali (ita se passim nominat) Concilio, ut Salomoni, qui Britannorum tenet regionem, suggeratis, ut quæ pro ejus salute mandamus, obedienter audiat, si Deum vult habere propitium & nostræ unanimitatis tenere consortium.

[monetur tamen de nonnullis excessibus:] I. Ut permittat totius Britanniæ episcopos debitam reverentiam metropolitano inferre.

II. Ut facultates ecclesiasticas nec ipse Deo auferat, nec aliis auferre permittat.

III. Ut consideret, quanto animæ suæ periculo Britannorum dominationem invaserit; cum domno nostro regi Carolo fidelitatem prius juraverit.

IV. Ut recordetur, gentem Britannorum Francis ab initio fuisse subjectam, & statutum dependisse tributum: ac per hoc non dedignetur ad nuper omissam reverti consuetudinem.

V. Ut proprietates, a parentibus relictas, vel quolibet modo rationabiliter acquisitas, justos possessores habere permittat. Nisi enim se ab hac audacia & impietate retraxerit & divina pœnitudine deleverit quod deliquit, nostræ auctoritatis affectu nobis admonentibus. cito ei Deus usurpatam auferet potestatem, & debitam inferet ultionem.

VI. Ut pro diversis criminibus canonice excommunicatos ne recipiat, suadete; ostendentes divino judicio, si id præsumpserit, pari eum vindicta constringi.

[11] Ex his deducitur, vix ultra unius anni [anno 863 Carolo regi denuo vectigalis fit.] spatium Carolo stipendiarium fuisse Salomonem; utpote qui anno DCCCLIX, quo Synodum celebratam fuisse diximus, jam se suumque regnum in libertatem asseruerat. Sed non admodum diu illa libertas tunc tenuit. Anno quippe DCCCLXIII, uti Annales Bertiniani tradunt, ante Pascha Carolus Rex Cenomannis civitatem adit, indeque usque ad monasterium, quod Interamnis dicitur, procedit: ubi Salomon dux Britonum cum primoribus suæ gentis; illi obviam venit, seque illi commendat & fidelitatem jurat; omnesque primores Britanniæ jurare facit, & censum illius terræ, secundum antiquam consuetudinem, illi exsolvit. Cui Carolus ob fidelitatis suæ meritum partem terræ, quæ Inter duas-aquas, dicitur, & abbatiam S. Albini in beneficium donat. Iidem Annales, ad annum DCCCLXIV, hæc addunt.: Carolus Kalendas Junii, in loco qui Pistis dicitur, generale Placitum habet, in quo annua dona, sed & censum de Britannia, a Salomone Britannorum duce sibi directum, more prædecessorum suorum, quinquaginta scilicet libras argenti, recipit. An sequenti anno iterum discordes facti sint Carolus ac Salomon, examinabitur paulo post: fuerunt certe anno DCCCLXVI, quo synodus Suessionensis tertia epistolam scripsit, & per Actardum misit ad Nicolaum Papam, stimulans ipsum, ut Salomonem cohibeat, decernatque, ut is Carolo in cunctis obtemperet, sibique omni humiliatione debita colla submittat, annuosque census persolvat.

[12] Dicunt aliqui, eamdem synodum Saponariensem etiam scripsisse ad Nicolaum Papam super negotio episcoporum Britanniæ. [Epistola Nicolai Papæ ad ipsum,] Verum nihil istiusmodi litterarum comperio in synodi actis apud Labbeum. Extat quidem tomo 8 col. 509 epistola Nicolai ad Salomonem Britonum regem de renovando ejectorum, per Nemonoium regem, episcoporum examine apud archiepiscopum Turonensem, vel apud Sedem Apostolicam. Attamen ex tenore ejus manifeste intelligitur, non esse responsum Nicolai ad datas a synodo: sed ad datas ab ipso Salomone: quem & in capite illius responsi magnifice sic appellat: Benedictus Deus & Pater Domini mei Jesu Christi, qui per magnæ misericordiæ suæ gratiam adeo tuæ cor Sublimitatis illustrare dignatus est, ut merito pro sapientiæ tuæ fulgore, [qua tantum monetur,] ubi habitas, non jam Occidens, sed Oriens habeatur. Ortus enim est in vobis sol justitiæ, quod ipse Christus est, & infidelitatis tenebræ defecerunt.

[13] Hæc quidem laudabiliorem Pontificis Romani de Salomone opinionem indicant, [ut permittat, episcopos suos Turonensi suffraganeos esse,] quam sonent capitula episcoporum Franciæ. Non tamen omittit Pontifex ipsum serio hortari, ut episcopos regni sui permittat archiepiscopo Turonensi subesse, sic inquiens: Et cum æquivoco tuo sapientissimo Salomone Dilectionem tuam admonemus, dicente; Audi, fili mi, disciplinam patris tui; & ne dimittas legem matris tuæ. Hæc quippe sunt præcepta Dei patris tui, & hæc est lex Ecclesiæ matris tuæ: videlicet, ut omnes episcopos regni tui ad Turonensem archiepiscopum mittere non detrectes, ipsiusque judicium postulare non dedigneris. Ipse enim est Metropolitanus; omnesque episcopi regni tui ejus suffraganei sunt; sicut conscriptiones prædecessorum meorum evidenter ostendunt; qui prædecessores tuos, quia illos ab ipsius cura subtraxerant, forti invectione corripere studuerunt: quamvis nec nostra scripta, super hac re missa, deesse videantur.

[14] [& causa expulsorum legit me judicetur.] Nihil in tota hac epistola sua, meminit Nicolaus de criminibus, a concilio episcoporum Francorum per citata Capitula Salomoni imputatis; præter id quod attinet ad causam episcoporum Brittaniæ, a decessore Salomonis Nomenoio ejectorum & subintroductorum; nec non de Metropolitano, cui debeant suffragari: estque epistola ejus tantæ gravitatis (præterquam quod argumentum præcipuæ controversiæ clare explicet) ut non possim, quin aliam ejus partem hic attexam: Cum coram præsignato Turonensis ecclesiæ præsule, & integro numero collegarum, id est duodecim episcoporum celebrato conventu, fuerint ejecti episcopi regulariter examinati, apparueritque, quod canonice fuerint ejecti, ipsis in sua dejectione manentibus, quicumque in locis eorum consecrati sunt, poterunt utique episcopatus honore potiri. Quod si ejecti episcopi insontes fuerint declarati, his amotis qui illis subrogati sunt, ecclesias suas ipsi recipiant. Nam cum antecessores mei Præsules ejectionem eorum episcoporum, qui ab ecclesiis suis expulsi sunt, non admiserint nec approbaverint nec ipsos, qui eis subrogati sunt, viventibus illis, legitimos episcopos dixerunt. Sane si forte ad Turonensem archiepiscopum mittere dedignaris, stude duos episcopos de expulsis, & duos de subrogatis, una cum gloriæ tuæ legato ad Apostolicam sedem B. Petri transmittere, ubi digna examinatione præmissa, qui legitimi episcopi sint, appareat, & suas ecclesias irregulariter non amittant. Nihil enim aliud est, quod in præsenti negotio penitus definiri possit.

[15] [An apud Britones ecclesia metropolitana fuerit.] Hic transit Pontifex ad alteram controversiæ partem, de novo per Nomenoium erecto archiepiscopatu Dolensi: Quia vero magna, quis sit Metropolitanus apud Britannos, contentio est; licet nulla memoria sit, vos in vestra regione ullam habuisse metropolitanam ecclesiam; tamen si libet, postquam Deus inter vos pacem & dilectum filium nostrum Carolum gloriosum constituet, facile hoc poteritis advertere. Quod si adeo contentiosius agendum creditis, ad nostrum Apostolatum destinare contendite; quatenus nostro libramine, quæ fuerit apud vos antiquitus archiepiscopalis ecclesia, luce clarius innotescat; & deinde omni ambiguitate recisa, quem sequi episcopi vestri debeant, incunctanter agnoscant. Neque enim ecclesias Domini per discordiam regum, divisiones aliquas pati vel damna necesse est; cum quantum ex se est pacem, quam prædicant, servare studeant invicem & in omnes. His ita prælibatis, [Paterna Pontificis exhortatio.] per nos tuam scire volumus Excellentiam; quia si nostris paternis monitis obedieris, & tam de jure metropolitani, quam de renovatione examinis ejectorum episcoporum nos audire studueris; erit pax & concordia, & omnis legitimus ordo in regno tuo. Quod si nos tantum interrogare, & non auscultare decreveris, scandala & discordiæ, & omnis confusio non deerunt tibi in vita tua. Porro legatos tuos, quos ad nostrum Pontificium destinasti, dilectioni tuæ commendare curamus; quorum prudentiam & fidem circa vos considerantes, plurimum in Domino gratulati sumus. Deus omnipotens gloriam tuam, & claram conjugem tuam, cum nobilibus natis, atque cum omnibus, qui sub tuo regno sunt, omni gaudio & omni benedictione pie circumdet.

[16] Nullam in hac epistola deprehendo notam anni, [Annus datæ epistolæ.] quo data sit. Mabilio ad Acta S. Conwojonis pag. 187 num. 8 asserit, scriptam esse anno DCCCLXV; rationem asserti non prodit. Innuit non obscure Nicolaus, discordes inter se fuisse reges Francorum ac Britonum, quando epistolam suam scribebat; dum ait supra num. 14, tractari posse de metropolitano jure ecclesiæ Dolensis, postquam Deus pacem inter illos constituet … Si igitur epistola anno DCCCLXV scripta fuit, dicendum est, pacem quæ duobus præcedentibus annis tenuerat, quando & censum Carolo solvisse Britones, diximus; hoc anno iterum fuisse interruptam, & scimus anno sequenti nullam fuisse.

§ III. Salomon alias dat litteras ad Nicolaum. Rex legitime creatur, cum succesione in sua familia.

Paternæ Nicolai justissimæque litteræ non continuo obtinuerunt, quod æquum erat concedi: contulerunt tamen plurimum, [Minus prompte obediens Salomon,] ut, post tria tandem secula & amplius, quæstio illa, de jure Metropolitico ecclesiæ Turonensis super ecclesias Britanniæ ipsamque Dolensem, decisa sit ab Innocentio Papa III anno MCXCIX, uti videre est in hujus epistola 82 libri 2, cui gesta quædam hac in re Nicolai inseruntur. Quæ moverint Salomonem, Romanæ Ecclesiæ alioquin valde observantem, quo minus prompte hic obsecundaverit voluntati Pontificis, equidem dicere pro certo non habeo. Innuit quidem Nicolaus per illa verba; Neque enim ecclesias Domini, per discordiam regum, divisiones aliquas pati vel damna necesse est; ex tali discordia factum esse, ut reges Britanniæ noluerint, episcopos suos, commercium habere cum episcopis, Francorum Regi subditis, aut ab illis mandata accipere: sed potest etiam alias habuisse causas Salomon, cur non statim putaverit rescindenda sibi esse decessorum suorum & regni procerum illa super re pridem statuta; malueritque, adpacem cum suis atque inter suos servandam, denuo consulere Romam per alias litteras, proponendo novas causæ suæ rationes. Imo id ipsum fecisse dignoscitur ex epistola Innocentii III citata: in qua Dolensis ecclesia in suam defensionem isthæc adducit.

[18] Scripsit etiam idem Nicolaus, sicut ex authentico ipsius apparet, [absque piaculo,] Salomoni tunc Regi Britannorum & uxori ejus; ut Festinianus, nominatus Dolensis archiepiscopus, idoneum mitteret ad Romanam Ecclesiam ex proprio clero legatum, qui scripta fidei catholicæ documenta deferret, & eumdem Festinianum ita credere, & servare de cetero, juramento firmaret. Quod, nisi pallium ei disposuisset per eumdem legatum transmittere, non mandasset. Verum eodem Nicolao sublato de medio, cum nuntii Dolensis ecclesiæ ad Apostolicam Sedem accessissent; bonæ memoriæ Adrianus Papa eidem Festiniano pallium cum privilegio destinavit. Quod tamen pars Dolensis ecclesiæ, prædicta in examine, coram Innocentio III instituto deponens, per scriptum authenticum non probavit.

[19] [alias ad Pontificem litteras dat;] Epistola Nicolai de qua hic, omnino alia est ab illa, cujus partem supra dedimus. Hæc enim inscripta fuit Salomoni & uxori ejus; illa soli Salomoni: in hac petit per Regem & Reginam curari, ut Festinianus mittat legatum suum Romam cum professione fidei suæ, quo pallium accipiat; in illa, nulla fit missionis hujusmodi, nulla Festiniani nominatim mentio. Excusaverit se igitur post acceptas priores litteras Salomon Nicolao, rationem reddens, cur ipse non posset prudenter exsequi per se, quod sibi mandatum erat: audiendos esse primores regni & episcopos præ ceteris ipsos. Hinc potest Pontifex, rationibus Regis acquiescens, aliam viam iniisse componendi per episcopos ipsos discordiam; & non tantum evocaverit legatos Festiniani, ut fidei ejus catholicæ documenta deferrent (quamvis hoc tantum pars Dolensis ecclesiæ ex litteris istis Nicolai apud Innocentium III allegent, tamquam sibi favorabilia ad monstrandum jus pallii) verum etiam ut alia ad id juris probandum monumenta & imprimis litteras, per quas decessores sui Pontifices decessoribus Dolensis ecclesiæ episcopis pallium ejusque privilegia (uti alias petiit non semel) submiserant.

[20] [laudatur a Britannis,] Præter hæc, quæ eximere Salomonem omni culpa videnter, existimant Scriptores Britanni, ipsum non modo nihil piaculi contraxisse per illam minus promptam obedientiam, verum etiam laudandum ideo esse, tamquam a constantia in tuendis regni statutis. Audi Argentræum citato cap. 26: Litteræ Nicolai ad Salomonem, non fuerunt primæ, super dicta controversia datæ. Dederant Pontifices ejus decessores etiam alias similis argumenti ad Nomenoium atque Erispoium. Sed non ideo, neque per comminationes regis Caroli Calvi, neque excommunicationem episcoporum Franciæ, neque machinationes episcopi Actardi & archiepiscopi Turonensis, quidquam potuit obtineri: & controversia eodem, quo prius fuit loco, permansit. Quamvis alioquin Salomon vir esset conscientiæ teneræ, moribus religiosus, in bonum Ecclesiæ propensus, æquus, humanus, comis & justus in actionibus suis; atque, ut vere dicam, talis fuit æstimatus ab omnibus: & ipse Papa Nicolaus in epistola sua commonstrat non minus præclaram de illo habere se opinionem; ut in principio ac fine ejus epistolæ observare licetpræcipue.

[21] [aliquot episcopos restituit,] Quod ad primas Nicolai litteras non præstiterat Salomon, videtur præstitisse, saltem ex parte, ad secundas. Sic enim loquitur synodus Suessionensis tertia, in epistola sua, anno DCCCLXVI ad Nicolaum data: Quosdam episcopos idem Dux Britannicus, infra præsentis anni spatium, vestræ auctoritatis institutis præmonitus, restituit. Videtur quoque hoc anno aut saltem sequenti in gratiam cum Carolo rediisse; quandoquidem pro anno DCCCLXVIII signa amicitiæ mutuæ manifesta extant, ita scribente ad hunc annum auctore Annalium Francorum Bertiniano: Missum etiam Salomonis Britonum ducis, [donatur corona regia,] apud Pistas residens Carolus, obviam habuit, per quem Salomon illi mandavit (id est, significavit) ut haud ipse pergeret ad expugnandos Nortmannos, qui residebant in Ligeri; quia isdem Salomon cum valida manu Britonum paratus erat illos aggredi: tantum ut adjutorium ex parte Caroli haberet. Ad quem idem Rex, utique gratitudinis & confirmandæ æmicitiæcausa, præmittens Engelramnum, Camerarium & Hostiariorum Magistrum, atque a secretis Consiliarium suum, cum corona, auro & gemmis ornata; sed & cum omni paramento, regio cultu exculto; Carolomannum filium suum,…. cum scara, evestigio (sicut Salomon ei mandaverat) misit.

[22] Scriptor anonymus vitæ S. Conwoionis abbatis Rotonensis, [& legitime creatur Rex] apud Mabilionem Seculi 4 parte 2 pag. 192 fatetur quidem, circulum aureum, seu coronam & purpuram Salomoni concessa fuisse a Carolo; sed Regem agnoscere detrectasse, dum ait: Salomon Rex appellatur, non quod revera esset, sed quia circulo aureo & purpura, concessione Caroli Augusti, utebatur; idcirco hoc nomine censebatur. Interea concessio illa, id temporis & loci, legitima fuit, ideoque Salomon, acceptis sic regum insignibus, merito sibi titulum dignitatemque Regis vindicavit gessitque; ac talem agnoverunt eum, nuncupaveruntque etiam Pontifices Romani Nicolaus & Adrianus in suis ad ipsum litteris. Quin & Carolus, post cædem Salomonis ejusque filii creatus etiam Imperator, fatetur, se illi ejusque progeniei (uti ego quidemintelligo) regnum juramento confirmasse. Lege Capitula Caroli, apud Carisiacum, anno Domini DCCCLXXVII, [cum jure successionis,] regni ejus XXXVII, imperii autem secundo, edita. Ibi sic habet vicesimum tertium: Qualiter regnum, quod necessitate Britonibus quondam juramento confirmatum fuerat; quia de illis, quibus firmatum est, nullus superstes est, a fidelibus nostris recipiatur.

[23] Sirmondus in suis ad Capitulum illud notis, fassus, [non tantum in filiis, qui tunc vivebant,] Carolum bellis Britannicis fatigatum Regis nomen & insignia Britonnibus aliquando concessisse, adducit veterem schedam eo facientem, in monasterio S. Michaëlis a se inventam, hujus tenoris: Salomon ad obsidionem Andegavensem in auxilium Karolo venit. Hujus rei gratia Karolus Salomoni Regi Brittonum habere permisit circulum aureum & purpuram & archiepiscopalem sedem & proprium numisma & insuper omnia Regi convenientia: & non solum illi, verum etiam successoribus suis, deinceps habenda permisit. Clarissima hæc sunt. Sed putat Sirmondus, parum exactæ fidei esse, objicitque obiter duo. Primum, gesta hæc videri multo ante obsidionem Andegavensem. Deinde e citato Capitulo patere, Regis nomen a Carolo non omnibus deinceps Salomonis successoribus, sed iis dumtaxat concessum fuisse, qui superstites tunc erant.

[24] Ad primum quidem nihil magnopere contradico. Potest errasse auctor schedæ assignando causam, [sed etiam in nepotibus] cur Carolus dignitatem regiam Salomoni concessit, aliam, quam supra allegavimus nos ex Annalibus Francorum Bertinianis: in quibus dicitur, Salomoni regiam dignitatem obvenisse anno DCCCLXCVIII, quando debellare Nortmannos meditabatur, in Ligeri ad perniciem vicinarum regionum stationes suas habentes. Subsidia vero, quæ idem contulit Carolo in obsidione Andegavensi, misit anno DCCCLXXIII. Potest tamen citata scheda etiam sic accipi, ut Carolus concessam Salomoni anno DCCCLXVIII dignitatem regiam; eamdem anno DCCCLXXIII, accepto novo beneficio, ei confirmaverit, adjeceritque novas quoque prærogativas, permittendo ei sedem archiepiscopalem & proprium numisma; de quibus ad annum DCCCLXVIII, nullibi facta est mentio.

[25] Ad secundum Sirmondi objectum, patere ex Capitulo citato; Regis nomen a Carolo iis dumtaxat concessum fuisse, qui superstites tunc erant; [qui nascituri erant in eadem linea] respondendum existimo, verosimile paucis, aut potius nullis fore, regnum, quod a Carolo necessitate Brittonibus quondam juramento confirmatum fuerat, a Salomone acceptatum fuisse pro se & solis filiis suis, qui tunc in vivis erant, Confirmatum fuerit eo modo, quo pridem fuerat usurpatum a Nomenoio; & transierat ad posteros. Quod, si præter regiam coronam purpuramque tribuit confirmavitque Carolus Salomoni omnia insuper Regi convenientia, uti habet scheda Sirmondiana, utique contribuit successionem majestatis Regiæ saltem ejus posteris, quia id quivis Rex putat sibi deberi. Imo eadem scheda expressis verbis affirmat, Carolum dignitatem regiam concessisse, non tantum Salomoni, verum etiam successoribus ejus deinceps habendam. Quod si restringere velis ad solos successores, ex Salomone & filiis ejus nepotibusque legitime signendos; recte potuit Carolus anno DCCCLXXVII constituere Capitulum citatum; quia tunc nullus filiorum nepotumque Salomonis supererat. Secus judico, si per successores Salomonis intelligantur, qui post ipsum occupaverint principatum Britanniæ, sive ex progenie ejus illi forent, sive alieni. Interim oportet Carolum considerantem, cæsis Salomone & filiis, quia de posteris eorum nullus superstes esset, aut nosci posset; jamque alieni invasissent dominatum; anno DCCCLXXVII Carisiaci constituisse, ut regnum illud a fidelibus suis reciperetur. Sicuti & factum est. Neque enim deinceps Britannia, regnum; aut Principes ejus, Reges appellari consueverunt, sed tantum Duces.

§ IV. Fundat monasterium Salomon; scribit ad Hadrianum PP. & Reliquias ab eo accipit; obsidet Andegavos & capit.

[Diploma Salomonis anni 869;] Legitur apud Argentræum lib. 2 cap. 27, diploma Salomonis, ad petitionem Richardi, aliis Ritcandi, abbatis anno DCCCLXIX datum, cui inseritur fundatio monasterii & ecclesiæ in Plelan (Latinis Plebelanium est) ab eodem Salomoneprius facta S. Comwojoni; estque tenoris sequentis; aliquibus tamen, ex alio codice correctis & quæ Argentræo desunt, suppletis. In nomine Domini Amen. Salomon, Dei gratia totius Britanniæ magnæque partis Galliæ Princeps. Notum sit cunctis Britanniæ tam episcopis, quam sacerdotibus, ceterisque nobilissimis ducibus, fortissimisque militibus omnibus nostræ ditioni subjectis: quomodo venerabilis Richardus Abbas, cum aliquibus suis monachis, omnium tamen ceterorum monachorum petitionem deferens, nostram adierit præsentiam in monasterio meo, quod est in Plelan; ubi ego antea unam aulam habui.

[27] [in quo de fundatione monasterii in Plelan,] Sed infestantibus Normannis Connoyon * Abbas, cum precatu monachorum suorum, locum refugii ante Normannos sibi suisque monachis postulans, nos venerabilemque conjugem nostram Guihenerec † adiens, petiit: quibus assensum præbentes, non solum supradictam aulam eis tradidimus, sed etiam in eodem loco monasterium non ignobile ex nostro, in

* aliis Conwojon

† aliis, Guenwreth & Wenbrit honorem sancti Salvatoris, ad refugium supradictis monachis pro hereditate cælesti & redemptione animarum nostrarum, nec non & nostræ prolis parentumque nostrorum perpetua prosperitate, totiusque regni nostri Britanniæ fideliumque nostrorum tranquillissima stabilitate construere jussimus: [prius facta] quem etiam locum, monasterium Salomonis vocari voluimus; in quo etiam reverendissimus Abbas Connoyon sepultus jacet, & venerabilis conjux nostra Guihenerec honorifice sepulta quiescit: in quo etiam ego (si piissima Dei clementia concedere dignata fuerit) corpus meum sepeliendum, cum consilio Britanniæ nobilium, tam sacerdotum quam laicorum, devovi; nec non ad augmentum felicitatis & pacis totius Britanniæ, munus a Deo maximum, nobis transmissum præteritis temporibus, sanctissimum feci collocare Maxentium. Hactenus Argentræus, reliqua, quæ ipse per compendium contraxit quia ad magnanimitatem S. Salomonis ac munificentiam spectant, ex alio codice adjungo.

[28] Ait igitur; Ad quem etiam locum in Plelan, [quam hoc diploma ederetur,] causa orationis sancti Salvatoris venerabilisque Maxentii veniens XV (XVII) Kal. Maii die Resurrectionis Salvatoris nostri, quantum tunc libuit nostro sensui aliqua munera ex nostro thesauro pro regno Dei & redemptione animæ nostræ regnique nostri stabilitate mecum obtuli supradicto sancto Salvatori & sancto Maxentio & supradictis monachis, id est calicem aureum ex auro obrizo, mirifico opere fabricatum, habentem CCCXIII gemmas, pensantem X libras & solidum unum; & patenam ejus auream, habentem gemmas CXLV, pensantem VII libras ac semis; & textum Euangeliorum cum capsa aurea mirifice fabricata, pensantem VII libras, habentem CXX gemmas, & crucem auream magnam miri operis, habentem XXIII libras & CCCLXX gemmas; & unam capsam ex ebore Indico mirabiliter incisam, [quo divitem ornatum ecclesiæ] &, quod his pretiosius est præclarissimis reliquiis Sanctorum plenam; casulamque sacerdotalem pretiosam, extrinsecus interstincte ex auro coopertam, quam mihi meus compater piissimus rex Karolus pro magno, sicut est, transmisit dono; miræque magnitudinis pallium ad ipsus Sancti corpus desuper operiendum; & (ad cumulum miraculi virtute tamen S. Maxentii ante se Deo providente) Britanniæ missum S. Adjutoris Euangelium, ex ebore Pario & auro honorifice redimitum, nec non & librum Sacramentorum, quondam & nunc similiter, ipsius Sancti, ex ebore Indico circumtextum, alium quoque librum, ex argento & auro intus forisque ornatum, vitamque ipsius S. Maxentii prosaice & metrice compositam, vitamque S. Leodegarii martyris continentem. Exceptis aliis donis quæ ante jam dederam, id est altare ex argento auroque paratum; & crucem argenteam ex una parte, ex altera parte imaginem Salvatoris ex auro optimo & gemmis coopertam, habentem; & alteram crucem minorem, ex auro & gemmis coopertam; & duo vestimenta sacerdotalia ex purpura pretiosa; & tres clocas miræ magnitudinis.

[29] Et pergit. Eodem die supradictus Richardus abbas cum suis monachis veniens, precatus est nos, ut quidquid antecessores nostri, Nomenoius videlicet & Erispoius, ei dederunt, & quod ipse dedi, nec non & quod alii boni & nobiles viri, [ac immunitatem prædiorum donat] unusquisque secundum mensuram, dederunt aut daturi sunt sancto Salvatori ac monachis ex supradictis monasteriis sub regula S. Benedicti Deo servientibus, sub nostra defensione, regali more, recipere dignaremur, & propter hoc in supra dictorum omnium elcemosynis absque ambiguitate participes efficeremur …… Quorum petitioni faventes, cum consilio nostrorum nobilium, eis totum & ad integrum …. indulsimus …. Factum est hoc in pago nuncupante Trans-silvam, in plebe quæ vocatur Laan, in monasterio supradicto, quod vocatur monasterium Salomonis, XV (imo XVII) Kal. Maii, Feria 1, [15 Aprilis. 869.] Luna 1, Indict. 11, anno ab incarnatione Domini DCCCLXIX. Et subscriptum erat, Salomon, totius Britanniæ princeps, qui hanc donationem dedit firmarique rogavit, testis. Richardus abbas, qui accepit, testis. Rivallon & Wigon, filii supradicti Salomonis, testes; cum aliis testibus XXVIII, episcopis, abbatibus, presbyteris& nobilibus.

[30] Quod aulam suam in Plelan Salomon in monasterium concesserit prius Conwojoni, [Illustrantur quædam, in diplomate dicta] primo abbati Rotonensi, confirmatur ex ejusdem sancti Abbatis vita, a nobis XXVIII Decembris illustranda, & a Mabilione jam edita, ubi legitur: Beatus Convojonus furori cedens Normannorum, ad Salomonem se contulit regem, … a quo favorabiliter exceptus, [de prima fundatione,] ad subsidium vitæ monachis, tradidit Rex inclitus Abbati in eleemosyna sempiterna regiam, quam sibi in Plebelan construxerat cum designata terminis possessione. Noto etiam ex occasione ad illud, quod supra num. 28 legitur, in Britanniam missum fuisse, sancti adjutoris Euangelium; noto, inquam, per Adjutorem intelligendum esse ipsum Maxentium, [de S. Maxentio,] qui tali nomine in juventute vocatus fuit, ut vita ejus docet & alibi sic etiam nominatus invenitur. Noto item ex eodem diplomate, uxorem Salomonis Guihenerec adhuc invivis fuisse, quando primum Conwojoni concessum fuit Plebelanium, atque adeo ante annum DCCCLXIV, quo, si Alberto De Morlaix hic credere fas est, [de secundis nuptiis.] Salomon duxit Namnetis alteram uxorem Cæciliam, præclaram a moribus & virtute principem; filiam, uti ait, Flavii Patricii Romani. Verum de hoc secundo Salomonis conjugio alibi hactenus nihil inveni. Discimus indidem, corpus S. Conwojonis abbatis & Reliquias S. Maxentii depositas fuisse in eodem monasterio, antequam hoc diploma ederetur: quod & confirmatur ex citata Vita, ubi legitur sepultus fuisse Conwojon in Salvatoris ecclesia, a Salomone fabrica mirabili constructa, juxta beatum ex Pictavensi territorio abbatem Maxentium, cujus sacras Reliquias, cupide quæsitas, acceperat Salomon: qui & anno jam dicto, uti habent Annales Francorum Bertiniani, DCCCLXIX pacem cum Nortmannis, in Ligeri residentibus, fecit, & vinum partis suæ de pago Andegavensi cum Brittonibus suis collegit.

[31] [Epistola Solomonis ad Hadrianum PP.] Nolim hic desiderari duo alia scripta, quæ ad gesta & laudem Salomonis faciunt, edita ab eodem Argentræo. Alterum dicitur missum a Salomone rege ad Hadrianum Papam, alterum a Papa Regi remissum. Incipit primum. Domino ac beatissimo Apostolicæ Sedis Romanæ Adriano, Salomon Britonum Rex, flexis genibus inclinatoque capite, in Christo fideliter pacis diuturnitatem. Mundi termino appropinquante, ruinisque crebrescentibus, cum certa signa plurimis manifesta videantur, Romam vovimus ire causa orationis, nec non etiam petitionis nostræ gratia; quia præterito tempore beatæ memoriæ prædecessor vester Nicolaus, Pallium episcopo Dolensi Festiniano amovit; quod idcirco nobis dare distulit, quia nos nostrum nomini ejus præposueramus ignoranter, & litteras nostras absque sigilli nostri impressione, minus etiam idoneo Legato, ei transmiseramus. Sed cum jam totius Britanniæ voluntatem probare curavimus, omnes abnuerunt, nolentes nos adire orationem Apostolorum Petri & Pauli ceterorumque fidelium, pro eo quod pagani intrinsecus injuste vastant omnes terminos nostræ potestatis.

[32] Et ideo considerans meorum peccaminum gravitatem, [mittentis ei dona,] & reminiscens bonitatem Dei, precor almipotentiam vestæ dignitatis, ut hoc munusculum placide in persona supradictorum Apostolorum dignetur aspicere, hoc est statuam auream nostræ magnitudinis, tam in altitudine quam in latitudine, cum lapidibus diversi generis, & mulum cum sella & camo & fræno valentem, & triginta camisias & triginta drapas laneas, variis coloribus tinctas; cum triginta cervinis pellibus & triginta pallia pedalium ad opus domesticorum vestrorum; trecentos quoque solidos denariorum, quot annis deinceps persolvendos, quatenus dignitas a prædecessoribus vestris, antecessoribus nostris impensa, nobis nostrisque successoribus auctoritate vestra confirmetur in secula. Hæc omni vestræ dignitati vilia, putantes, mementote viduæ pauperculæ, in templo Domini duos denarios offerentis; & interim innotescere vestræ largifluæ almitati (per has litteras, [& petentis sacras Reliquias.] per hos geminos nuntios, hoc est Harennam episcopum & Felicem archidiaconum, ceterosque fideles nostros, qui in nostra sunt præsentia) voluimus, quod unum ædificem monasterium, quod adhuc in honorem alicujus Sancti non est dedicatum. Quocirca sublimitatem vestræ dignitatis precamur, ut Reliquias, quas a vobis & plurimis jam probatas (auxiliante Deo) digne possidetis, & quibus nostra insula melius in Christo favente possit illuminari; nobis cum his legatis transmittere dignemini.

[33] Aliud plane monasterium sit oportet, de quo hic mentio fit, ab illo, de quo in priori diplomate, ædificato in palatio Regis in Plebelanio. Illud enim jam dedicatum erat Salvatori: hoc autem in honorem alicujus Sancti nondum erat dedicatum. At videamus quoque epistolam, quam Hadrianus Papa remisit ad litteras Salomonis, hoc tenore: [Respondet Papa] Dilectissimo filio amantissimoque Salomoni regi Britonum, cum omnibus suis fidelibus; Adrianus gratia Dei Papa, perennem salutem. Sublimitas vestræ potestatis intelligat, nos veraciter per inducias septem dierum a Deo postulasse condignum vestræ magnificentiæ responsum: transactis autem septem diebus, nobisque omnibus Romanis in oratione & jejunio perdurantibus, visum est mihi tribusque Cardinalibus meis, Spiritu sancto revelante, ut de corpore beati Leonis Papæ vobis transmitterem: quia grande munus est.

[34] Igitur notum sit vobis, Fili carissime, & omnibus Christianis illic habitantibus; quod nos cum nostrorum auctoritate, [mittens brachium S Leonis.] brachium supradicti Leonis Papæ ad illum; & adjutorium, ad defensionem vestræ regionis, caritative dirigamus. Pro certo enim per illum probavimus, multa [Deum] fecisse miracula, ut fides nostra magis ac magis in illo accrescat. Ipse est sanctissimus Leo, qui per invidiam Romanorum, oculis linguaque privatus, gratia Dei cooperante, fuit mirabiliter restauratus, quatenus septempliciter eis oculis clarius videret, & eadem lingua verbum Dei eloquentius prædicaret. Et ideo auctoritas Romana in hoc de Deo præsumit, ut a Ligeri fluvio usque ad occidentalem plagam [habitantes,] quos aut ætas aut sexus aut persona impedit, tribus vicibus Reliquias illius in anno frequentent, & inde votum Romam eundi, quoad vixerunt, nostro libitu & auctoritate adimpleant. Pallium quoque, quod fratri & coëpiscopo nostro Festiniano postulastis, cum suo privilegio, vestræ dirigimus caritati. Valete in Christo, fideles Britanniæ habitatores.

[35] Quæ in his de Salomone leguntur, plana sunt. Quæ ad pallium, episcopo Dolensi a Nicolao Papa amotum, & quæ sequuntur, spectant, uti & alia nonnulla; aliis explicanda relinquo. De Salomone post annum DCCCLXIX in antiquioribus monumentis nihil singulare reperio, [Anno 873 obsidet Carolus Andegavum,] usque ad annum LXXIII; quo constat Andegavos, a Nortmannis insessos, a rege Carolo fuisse obsessos, ab eoque vocatum in auxilium regem Salomonem, ut qua parte fluvius Meduana urbem versus Britanniam alluit, ipsam coarctaret, Carolo reliquam trans flumen obvallante. Acriter utrimque institum est ab obsidentibus, nec minus acriter restitum utrisque ab obsessis. Audiamus chronicon S. Sergii Andegavensis hac de re apud Argentræum, nec non apud Duchenium: Carolus; [vocatoque in auxilium Salomone,] castris in circuitu positis, civitatem obsidione cinxit: & qua Meduana fluvius a partibus Britanniæ murum alluebat, Salomoni Britonum regi mandat, ut contractis auxiliis citius adventaret, ut communem hostem communibus viribus expugnarent: qui assumptis secum multis Britonum millibus, super Meduanæ fluvii ripas tentoria fixit.

[36] Igitur ex omnibus partibus urbs obsidione circumdatur, multis diebus undique summa virtute dimicatur; nova & exquisita machinamentorum genera applicantur; sed conatus Regis prosperitatis effectum non obtinuit: quia & loci facies non facilem præbebat accessum, & paganorum valida manus, quia pro vita eis res erat, summo conamine resistebat: exercitus autem immensæ multitudinis, [ope Britonum urbem capit] cum longo obsidionis tædio & gravi pestilentiæ morbo attereretur; cernentes Britones, urbem inexpugnabilem esse, conati sunt fluvium a suo alveo deviare, ut exsiccato naturali meatu, naves Normannorum invadere possent. Cœperunt itaque fossam miræ magnitudinis ac latitudinis aperire. Quæ res tantæ formidinis metum Normannis injecit, ut absque dilatione ingentem pecuniam Carolo pollicerentur, si soluta obsidione ex suo regno liberum præberet egressum. Atque ita recuperatæ urbis gloria Salomoni eiusque Britonibus adscribenda venit præcipue.

[37] Non lubet attendere quæ hic disputat Argentræus de epocha prædictæ obsidionis, cum satis constet, [anno 873,] tum ex principio adductæ relationis, tum aliunde, aliam non esse quam annum DCCCLXXIII; quod & fatetur tenetque ipse; atque ita dein pergit: Baldricus archiepiscopus Dolensis, qui illis fere temporibus (imo post duo secula) vixit, amplius aliquid adjungit prædictæ relationi, cujus alii scriptores non meminerunt. Videlicet, Carolum Calvum, ut compensaret beneficium, in rocuperatione urbis per Salomonem acceptum; remisisse illi, quod suum esse prætendebat supremum Britanniæ dominium, concessisse coronam auream titulumque regium, permisisse institutionem ecclesiæ Dolensis in thronum archiepiscopalem, ac impertiisse jus cudendi monetam auream & argenteam, quod Carolus magnus & Ludovicus filius Imperatores, negaverant Principibus Britanniæ deberi. Hæc Baldricus uti recte poterat novisse, ita & scripsit in chronico ecclesiæ S. Sampsonis Doli, ubi fuit Archiepiscopus.

[38] Potuerit illa novisse facta esse; potest tamen errasse in anno, [ante quem Salomon titulum Regis habuit.] quo facta sunt, utpote duobus minimum seculis posterior, quemadmodum alii in hoc errarunt chronologi. Fatetur etiam Argentræus, alios scriptores, narrantes obsidionem urbis Andegavensis, concessarum Salomoni a Carolo prærogativarum non meminisse; citavimus autem nos num. 21 Annales Francorum, qui illarum prærogativarum meminerunt ad annum DCCCLXVIII; atque num. 23 & sequenti, respondimus ad similem huic Baldericianæ narrationem, a Sirmondo inventam in monasterio S. Michaelis: ad quæ lectorem. remitto.

§ V An monitus fuerit Rex a synodo Saponariensi. Abdicato regno recipit se in solitudinem, & occiditur.

[Salomonem a synodo Tullensi an. 859 monitum fuisse,] Antequam hinc procedat Argentræus ad describenda, quæ supersunt, gesta Salomonis ejusque mortem, interserit Caput XXX sub hoc titulo: De falsa quadam monitione, quam nonnulli scriptores memorant factam esse Salomoni Britanniæ regi. Agit ibi Auctor nominatim contra Joannem de Tillet, Regi Christianissimo olim a secretis & Tabularium curiæ Parlamenti Parisiensis; qui scripserat, synodum ecclesiasticam tempore Salomonis regis fuisse celebratam anno DCCCLIX, apud Saponarias prope Tullum; in qua collecti præsules, monuerunt Salomonem, qui (uti Tilletus quidem ait) fidelitatem juraverat regi Carolo, ut illam, redeundo ad obedientiam, præstaret; utque recordaretur, Britanniam Francis ab initio subjectam fuisse; additis minis, si secus faceret, futurum ut excommunicatione aliisque censuris ipsum ligarent. Ita Argentræus; & mox accingit se ad illa refutanda.

[40] Interim apparet, producta ex Tilleto, sumpta esse ex Capitulo 3 & 4 commonitionis, [refutare conatur Argentræus;] quam synodus antistitum Franciæ, anno DCCCLIX ad Saponarias habita, ad episcopos Britanniæ misit, insinuandam eorum regi Salomoni. Et hæc omnia hic disci possunt ex § 1, num. 8 & 9, ubi & capitula commonitionis extensa sunt. Refutatio Argentræi primum aggreditur illud, ab initio Britanniam Francis fuisse subjectam. Sed hæc nostri fori non sunt. Deinde negat, posse Salomonem regem a synodo prædicta commonitum fuisse; quia, ait, tunc temporis adhuc regnabat Nomenoius; & Salomon non nisi septimo demum post anno regnare cœpit; earumque rerum testes advocat Reginonem & Sigebertum. Hæc si vera sunt, obtinuit Argentræus causam contra Tilletum, & simul destructa est, quam hic ordinavimus nos, chronologia, quod nolim credere aut credi, quamdiu graviora non producuntur argumenta.

[41] Epistolam synodi Saponariensis anni DCCCLIX, ad quatuor episcopos Britanniæ, [sed frustra.] additamque commonitionem ad Salomonem regem, genuina & proba synodi illius scripta esse, nemo, quod sciam, negavit hactenus: dum autem in illis Salomon dicitur Britannorum dominationem invasisse; &, Britannorum tenere regionem, aliaque supremæ potestatis manifesta reperiuntur indicia; concipi non potest, Nomenoium aut Erispoium tunc temporis adhuc regnasse. Atque hæc synodi contemporaneæ duodecim provinciarum; per litteras monentis Salomonem, rerum apud Britones potiuntem, auctoritas præponderabit utique auctoritatiReginonis, Sigeberti & aliorum, qui posterius scripserunt; &, quod attinet ad annum obituarium Nomenoii & Erispoii & Salomonis, hujusque principium regni, ne quidem inter se concordant auctores illi, aliis alia tempora signantibus. Sed frustra hæc pluribus disputemus hoc loco, quæ supra satis superque stabilita sunt, adversus Argentræi chronotaxin. Transeamus ad reliquam de Salomone historiam.

[42] [Incipit ipsum tædere dominationis,] Hanc ita tradit Argentræus cap. 31: Sub hoc tempus post captos Andegavos, Salomonem, qui piissimus & religiosis exercitationibus addictus erat, tædere cœpit dominationis & negotiorum mundanorum, simul desiderium incessit vacandi sanctioribus studiis rerumque æternarum meditationi. Hinc deliberato constitutum habens animo, defungi imperio & in monasterio aliquo se includere, accersiri jubet primores regni suosque ministros & consanguineos, tum ecclesiasticos, tum seculares; afferensque in medium quod animo meditabatur, dixit, se Regem suo tempore recuperasse quidquid ditionum decessores sui possederant, interim experientia didicisse, nihil esse in hac vita minus desiderabile quam regiam dignitatem, homines tamen qui experti non sunt, & plerumque ad regendum minus sunt apti, talia appetere ardentius; quippe qui tantum considerant quæ foris apparent, splendorem, honorem, magnificentiam: at vero intus omnia esse plena ægritudine animi, solicitudine, timore ac tædio: & quibus contingit talibus involvi dignitatibus, illos sæpenumero cogi, ut dignitates oblatas tueantur, agere quæ displicent Deo & ipsismet. Neminem posse comprehendere, quantum illud fastidii molestiæque afferat homini Deum timenti, cupientique voluntati ejus obtemperare in omnibus. Se, inquiebat porro, regiam dignitatem quondam concupivisse, & annis aliquot gessisse, nunc vero ejus fastidio affici tanto, ut decreverit exuere se omnibus quæ regis sunt: & hanc ob rem se illos convocasse.

[43] Sunt qui scribunt, providum Regem, considerantem, accidere sibi posse, [illamque resignans,] quod exemplo ipse præierat, eo hæc omnia direxisse, ut filium suum wigonem curaret coronari regem, metuens ne forte nepotes Nomenoii talionem de se sumerent. Et vero, quia rigidus morum censor erat, vindexque delictorum, severe invigilans in observationem legum statutorumque, multorum sustinebat odium. Superstites quoque erant adhuc aliqui ex episcopis, pridem in exsilium missis & non restitutis, qui non cessabant avertere subditorum animos, ubiubi poterant, a Rege; ac modo unum, modo alium instigabant ad vindictam: nec plures ex primoribus Regi perstitere fideles, quam episcopi duo totidemque comites: reliqui per clandestina consilia factiosorum, qui nolebant, regiam potestatem in familia Salomonis propagari, corrupti erant. Factionis istius antesignani fuerunt Pastenetheri, aliis nominatus Pasquitan, filius Nomenoii; & Gurvant, aliis dictus Urfean; ambo patrueles Salomonis.

[44] Hic interim sponte sua secessit in monasterium, palatio suo vicinum, [secedit in monasterium,] prope Plebelanium; ubi aliquanto post obsessus fuit a factiosis, & filius quidem ejus ab illis comprehensus est; ipse vero tunc quidem se illorum violentiæ subduxit. [in quo a factiosis occiditur,] Postridie vero persecuti ipsum sunt, & conatum salvare sese in exiguo monasterio, comprehenderunt tradideruntque in manus quorumdam Francorum, ejus inimicorum, quorum unum Aimoinus vocat Fulgoaldum; qui oculos ei eruerunt atque ita tractarunt, ut postridie inventus sit mortuus. Factum hoc est anno DCCCLXXIV, teste Reginone. Chronica Redonensia notant annum DCCCLXXVI. Corpus ejus, uti constituerat, depositum fuit in ecclesia sancti Salvatoris in Plebelanio.

[45] Alii scribunt, cæsum fuisse Brivatibus seu Brestæ, in loco, qui deinceps vocatus fuit lingua Britannica, Merzer Silaun, id est, Martyrium Salomonis. [& miraculis fulget.] Qui temporibus illis vixerunt, reputaverunt ipsum tam sanctum esse, ut patraret miracula, testanturque in obitu ejus plura apparuisse signa mirabilia. Ecce finem Regis & regni. Imperator Carolus Calvus tunc vivebat adhuc, morabaturque Compendii, quando ei nuntius de morte Salomonis allatus fuit, sine ejus ægritudine animi aut sensuum dolore. Huc usque ex Gallico Argentræi.

[46] Subjungo quæ de ejusdem cæde scribunt Annales Francorum Bertiniani ad annum DCCCLXXIV, quo vere obiit: Salomon, [Alia cædis descriptio,] dux Britonum, qui nuntiabatur dubiis nuntiis, quandoquidem (id est quandoque) infirmus, quandoquidem mortuus, certa relatione Carolo apud Compendium nuntiatus est hoc ordine mortuus. Videlicet insecutus a primoribus Britonum, Pascuitan & Vurnahat, Wigon filio Rivelin; nec non & Francis hominibus, quos valde afflixerat: & capto ac custodiæ mancipato filio ejus Wigon, fuga lapsus, in Paucherum secessit; & quoddam monasteriolum ingressus, ut se liberare valeret, circumventus a suis, quod a nemine Britonum quidquam mali sustinere deberet; traditus est Francis hominibus Fulcoaldo & aliis: sicque ab eis excæcatus, in crastinum mortuus est repertus.

[47] Annum, quo cæsus est Solomon, eumdem DCCCLXXIV signant apud Labbeum duo chronica; [illatæ an. 874.] alterum Andegavense, Salomon Rex Britonum a suis intersectus est IV Kalendas Julii; alterum montis S. Michaëlis, quod cum ad annum DCCCLXIX sic notasset; Salomon rex direxit Romam Adriano Papæ statuam auream cum multis anis donariis; consignat continuo ad annum DCCCLXXIV ejusdem cædem.

§ VI Gesta circa cædem S. Salomonis. Ex Gallico Alberti De Morlaix.

[Rex deposita corona solitarie vivit sibi ac Deo.] Albertus, ille, qui præter Argentræum in conscribenda Salomonis vita, etiam Annales Britanniæ Alani Bouchard præ oculis habuit, copiosius, quæ post allocutionem Regis ad Proceres de resignando imperio gesta sunt, pertractat: annumque mortis ejus recte statuit DCCCLXXIV, quamvis in præcedentibus gestis bonum chronologum secutus non sit. Transferamus ex ipso in Latinum quæ huc spectant. Totus, inquit num. 9, Procerum conventus, audita Regis allocutione, nequivit temperare a fletu; acceptaverunt tamen resignationem & gubernacula regni, & Rex dimisso consessu, sese recepit in castrum suum Brecilianum, incoluitque ibi exiguum eremitorium, extra ambitum castri extructum transegitque ibidem reliquum ætatis, solitarie sancteque vivendo sub disciplina & directione religiosorum monasterii sancti Salvatoris in Plebelanio.

[49] [Ne filius ejus Rex fieret,] Pergit num. 10: Rex Salomon, postquam vixerat in ista solitudine annos duos (in computu nostro vix unus universim invenietur) cupivit, filium suum, principem Albigeonem annos octo jam natum, coronari regem, eaque de re agebat cum principibus viris, qui se visitatum veniebant. Interea propinqui & familiares cæsi. pridem regis Erispoii, qui perpetuum fovebant in sinu suo odium contra Salomonem, ubi perciperunt agi de coronando ejus filio adolescentulo, rege, timentes ne regia dignitas in ejus progenie firmaretur, statuerunt e medio tollere & Regem & filium. Quamobrem, [conspirant Nobiles in utriusque necem,] ut securius quod conceperant exsequerentur, clanculum convenerunt præcipuos quosque regni principes, quos noverant Regi minus benevolos esse; nec difficile illis fuit plures trahere in partes suas. Nam Rex, ut erat egregius justitiæ vindex, severusque morum, illo tempore valde corruptorum censor; solicite curans observari leges, puniensque delinquentes; hisce moribus, ob quos maxime laudari & amari debebat, odium incurrerat multorum, qui dudum pertæsi erant dominationem ejus; rerumque novarum, si occasio ferret, videbantur studiosi fore.

[50] [progressique ad eremitorium Regis,] Inita igitur conjuratio est, cujus auctores præcipui fuere, principes Pastheneten, comes Leonæ, & Vurfeant, comes Goëlæ, fratres defuncti Regis Erispoii, & patrueles sancti regis Salomonis; qui tam dextre egerunt rem suam, ut præter duos comites & duos episcopos, nemo in fide Regis perstiterit; quod ipsis occasionem dedit exsequendi quantocius consilium suum; eoque collegerunt cohortem sceleratorum hominum & quidvis aggredi audentium; quibuscum nocte, diem XXIII Junii, quod pervigilium est S. Joannis Baptistæ, subsequente, processerunt armati Brecilianum atque ad eremitorium Regis, nihil minus, quam quod illi, cogitantis: & sub mediam noctem eo progressi tentaverunt effringere portam, ut conceptum homicidium patrarent. [divinitus prohibentur eo intrare,] Verum Deus, qui singularem electorum suorum curam habet, non permisit ipsum opprimi de improviso, sed spatium concessit, quo se disponeret ad mortem. Appropinquantibus quippe eremitorio ejus conjuratis, tanta ilico lucis claritudo locum divinitus circumfulsit, ut obtenebraret oculos aggressorum, & quamvis conarentur pluries eo intrare, numquam potuerunt pertingere ad portam. Ex quo consternati, receperunt se sub ortum diei in castrum quoddam vicinum unius e conjuratis, novaque ibi ceperunt consilia, quid foret opus facto.

[51] Inter hæc monitus Salomon quid gereretur, debilitato per spontaneas castigationes, [ubi & in monasterium, quo Rex fugerat.] infirmoque, ut erat, corpore, recepit sese inde ad monasterium sancti Salvatoris in Plebelanio, quo se melius pararet ad implendam omnem Dei de se voluntatem. Ubi vero innotuit conjuratis fuga Regis, simul cognoverunt clandestinas machinationes suas nihil sibi profuturas, statueruntque aperto marte illum aggredi: atque adeo obsederunt prædictum monasterium undique, & vim intulerunt. Verum, quod meritis & precibus religiosorum virorum, ibi Deo famulantium, adscribi potest; quoties manasterii septis appropinquabant, toties mirabiliter repulsi sunt: id quod animos omnium quidem consternavit. vehementer; nonnullos vero ita exterruit, simul & illuminavit, ut agnoscentes, Deum pugnare pro Sancto suo, ipsi suam perfidiam detestati, atque in domos suas reversi sint. Attamen hæc omnia nequiverunt conjurationis principes revocare a male cœptis. Apertam vim in astum verterunt. [Fingentes se factorum suorum pœnitere,] Subornarunt unum suæ factionis episcoporum, qui Regem accederet peteretque omnium nomine veniam & oblivionem præteritorum: fore se deinceps veros Britones & subditos ejus fideles: permitteret modo, se ad ipsum invisere, reverentiæ exhibendæ & gratiæ ejus coram requirendæ causa.

[52] Admisit benignissime accedentem ad se episcopum Rex, auditaque ejus legatione, respondit, se illis condonare ex toto corde; accederent ad se securi; se omnes in gratiam recipere, & expediturum tabulas oblivionis æternæ, talibus conceptas terminis, [admittuntur a Rege] qualibus ipsi vellent. Episcopus, gratiis Regi demisse actis, parabat abire, cum Rex; Heus, inquit, te rogatum velim, ut prius mihi impertias sacrosanctam Eucharistiam. Quo facto revertit ad conjuratos suos episcopus: & illi continuo se dederunt in viam cum manu militari, atque ingressi ecclesiam, invenerunt Regem in choro precantem Deum; qui prompte erexit se & consedit in sella sua, [quem maximis injuriis inceßunt,] ut accedentibus aures daret. Illi vero nulla salutatione præmissa, cœperunt ipsi exprobare cædem regis Erispoii patruelis sui, adjectisque sexcentis injuriis, denuntiarunt ei, adesse horam, qua crimen illud suum suo sanguine expiaret. Ad hæc aliud a Rege responsum non est, quam; Fiat voluntas Dei.

[53] Sub hæc comprehenderunt principem Albigeonem Regis filium, adductumque in conspectum patris, ibi crudeliter trucidarunt. Deinde injecerunt manus sacrilegas in Regem, [filioque in conspectu patris trucidato,] detractumque de sella sua prostraverunt humi, & contumeliose pugnis calcibusque a se percussum, tradiderunt in manus cohortis militum Francorum, qui arcte vinctum traxerunt in pronaon, ibique filius ejus lustricus, [ipsi oculos evellunt caputque abscindunt.] quem e fonte baptismali susceperat, ei oculos eruit, jactavitque per pavimentum, & pedibus cal cavit; denique, post alia multa supplicia, pio Regi caput amputarunt: atque ita anima ejus benedicta evolavit in cælum die XXV Junii, anno gratiæ DCCCLXXIV, regni ejus VIII (imo XVII.) Postquam inde recesserunt homicidæ, collegerunt Monachi Plebelanienses corpora Regis ac filii ejus, & sepeliverunt in ecclesia sua, proxime Reginas Guihenerec & Cæciliam, uxores Regis; ac justa eis solenniter persolverunt.

[54] [Ubinæm loci occisus sit Sanctus] Hæc Auctor ille: quæ ut facta sic esse possint omnia, firmiore tamen crederentur fide, si antiquiores fontes, unde hausta sint nonnulla, quæ apud alios non leguntur, indicasset: quemadmodum indicavit, diversas esse scriptorum opinionesde loco, ubi Rex cæsus sit; dum in margine notat, Argentræum scribere (locum nos quoque ex illo produximus initio num. 45) aliquorum relatione, occisum fuisse Regem prope Brivates, in loco qui Britonibus dicitur, Merzer Salaun, quod interpretatur, Martyrium Salomonis. Tum ipse De Morlaix porro sic pergit: In loco isto nunc spectatur ecclesia S. Mariæ de martyre, quam Britones appellant, An Itroun mari ar Merzer, in parecia vulgo Plou-Diri diœcesis Leonensis, una distans leuca ab urbe Landt-Tornok, quinque autem a Brivatibus: crediturque traditione, patrum sermone transmissa ad posteros, quod ara princeps jam dictæ ecclesiæ in ipso stet loco, ubi sanctus Rex fuit occisus.

[55] Est locus iste tota fere Britannia divisus a Plebelanio ac monasterio sancti Salvatoris; & tamen incertum est ex diversitate sententiarum, utro Rex fuerit interfectus. Scribit quoque Argentræus ex Anonymi Bertiniani Annalibus Francorum, Regem postridie quam ei fuerant eruti oculi, inventum fuisse mortuum; scribit vero De Morlaix, erutis oculis, ei caput amputatum fuisse. Illi dicunt vivente adhuc Rege, filium ejus fuisse captum &custodiæ mancipatum; hic vero, in conspectu patris fuisse trucidatum. Primi ipsum vocant Wigonem; posterior, Albigeonem. Hæc & alia velim nobis conciliari a Britonibus ex domesticis veteribusque monumentis; ut sic major gloria accrescat veritati & sancto Regi: cujus gesta, prout apud citatum Anonymum, Annales suos in anno DCCCLXXXII finientem, leguntur, & a nobis suo quæque loco descripta sunt; existimo ceteris certiora esse: & quæ ab illis notabiliter diversa referunt recentiores absque antiquorum auctoritate, non posse firmam mereri fidem.

[56] [& quo die.] Superest de die, quo cæsus, ad cælum evolavit Sanctus (de anno enim jam dictum est) pauca addere. De hoc tacet Argentræus. De Morlaix ponit diem XXIII Junii, quo conjurati primum aggressi sunt Regem in eremitorio suo; die vero XXV ponit occisum; eodemque die vitam ejus proponit legendam: chronicon tamen Andegavense diem notat, qua a suis interfectus sit, IV Kal. Julii; quæ Junii dies est XXVIII. Uter alteri hic præferendus sit scriptor, quis dicet? Chronicon antiquum est, pertingens usque ad annum MLVIII. De Morlaix, quia duplicem temporis distinctam exhibet notam, aggressionis & occisionis, dubitari non debet, quin apud antiquiores illa repererit: ideoque & nos putavimus, ipsum nobis hic sequendum esse, donec certiora proferantur; eoque securius, quia diem illum ecclesia quoque Venetensis festo sancti Regis celebrando præscripsit per officium proprium; ex quo hic accipe Lectiones secundi Nocturni.

ACTA
Ex Proprio Sanctorum Venetensium, anno MDCLX impresso.

Salomon, Rex Britanniæ Armoricæ, Martyr (S.)

[Salomonis studia pietatis,] Lectio IV. Salomon minoris Britanniæ rex, nomine tertius, pietatis studiis in primis deditus, Ecclesiam sibi frequentibus demeruit officiis. Cœnobium extruxit ordinis S. Benedicti, in quod religiosos viros induxit, quorum consilio publicis negotiis prospiciebat: cumque multos annos feliciter Armoricæ imperasset, ejus uxore fato suo functa, statuit imperium abdicare, ut reliquum vitæ in solitudine duceret: ideoque comitia condixit, edixitque, abire se velle potestate regia, ut tempus quod supererat, Deo impenderet; & obtestatus est regni Proceres, [abdicatio regni;] ut curam rerum susciperent donec adolevisset filius: proculque ab hominum consortio in locum quemdam, non longe a monasterio, quod condiderat distantem, abiit.

[2] Lectio V. Tum vero magnates Rempub. capessunt, [cædes intentata,] judicia exercent, & dynastæ quidam propinqui Salomonis (penes quos summa rerum antea fuerat, qui regnum in ipsius prolem propagari, ferre non poterant; cum optimatibus, quos insitum jam diu Salomonis tenebat odium, quod nefarios eorum mores redarguisset) vim parant & interitum ejus; domumque, in qua jacebat febri æstuque jactatus, circumstant: [sed divinitus impedita,] verum perterriti splendore quodam, qui totum locum collustrabat, hominem adoriri non audent. Tum ille in monasterium, saluti suæ consulens, devehendum se curavit: quod tamen paucis post diebus circumsistunt.

[3] Lectio VI. Sed cum vi irrumpere non possent, [tandem illata] episcopum quemdam in partes suas trahunt; cui fidens Salomon, sumpto prius ejusdem manibus sacrosancto Eucharistiæ Sacramento, impios homines, quorum jam rabiem deferbuisse renuntiaverat, in ædes introduxit; moxque irruunt in eum, variisque affectum probris, effossis etiam oculis, sævissime trucidant. Sancti anima, ad superos VII Kal. Julii evecta, corpus in monasterio honorifice conditum est. [& miraculis illustrata.] Insequente vero nocte lux multa locum, in quo mactatus fuerat, circumfulsit; commotusque tanto fulgore pius quidam vir, basilicam ibidem erexit, pluribus miraculis celebrem.

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 95 n. 3 ℣ 4 — numeri DCCCLIII — l — numeri DCCCLXIII, — Atque altero post versu — adeptæ II — l — adeptæ III;

Pag. 96 n. 8 ℣ 4 Nicolai de Adrichem abbatis (Quæ exinde sequuntur toto numero isto, deleantur & sequentia substituantur) — anno MCCCCLXXXI vita functi. Extat chronicon illud apud nos; & melioricharactere apud prænominatum Adrianum Westphalen, exemplo non uno, manu exaratum; estque diversissimum ab eo, quod nupero seculari anno MDCC Lugduni Batavorum typis vulgavit suisque notis amplissime illustravit Antonius Matthæus, [Chronicon Egmundanum an. 1700 editum] multis per typos editis libris clarus; atque in nos, singulorum, bene compactorum, donatione beneficus. Inter hos Tomus IV veterum Analectorum, complectitur Chronicon Willelmi monachi & procuratoris Egmundani, ab anno DCXLVII ad MCCCXXXIII deductum; cujus tamen pars prior usque ad annum MCCVI, vetustioris istique anno contemporanei Auctoris est, anonymi quidem, sed in eodem monasterio Egmondano monachi. Quod inde usque ad annum MCCCXXXIII excurrit, supplevit Willelmus, sub cujus solius nomine totum est editum.

[9] Hoc Chronicon, Egmundanum dici non potest, nisi quatenus a monachis Egmundanis concinnatum sit. Dici rectius debet universale, [multum differt ab altero,] quia res non tantam Egmundæ & in Hollandia, sed tota fere Europa gestas petractat. Chronici vere Egmundani collector, Joannes a Leydis, præ oculis habuit duorum jam dictorum Egmundensium monachorum scripta, atque inde quæ ad ad Egmundam ejusqueAbbates attinent, descripsit, reliquis rescissis; aliaque multa adjungens, uberiorem fecit historiam, cujus initio varia de gestis S. Adalberti contexuit; sed quæ hic prætermittenda censemus, quia vitæ, quam subjicimus, [quod est Joannis a Leydis.] cedunt vetustate & auctoritate: tantum describo quæ monachus Egmundanus antiquior & anonymus compendio sic refert ad annum DCXCIV: S. Adalbertus in loco, qui dicitur Egmunda, usque ad obitum suum apud quemdam Eggonem, usque ad tempus Caroli Bellicosi Ducis (intelligit Carolum Martellum) mansit, & totam regionem ad Christianam fidem ex magna parte perduxit, in eademque villa sepultus est: super cujus sepulcrum fideles ecclesiam construxerunt, quam a Danis sæpius constat esse destructam: [sed] Deo præordinante cum providenti gratia, inibi semper aliquis remansit, qui corpus honesti viri honeste servavit. Nec mirum si humanis honorabatur obsequiis, qui innumeris miraculorum signis coruscabat.

ADMONITIO AD ACTA S. GUILIELMI ABBATIS,
INSTITUTORIS EREMITARUM MONTIS VIRGINIS.

Guilielmus Abbas, Fundator Eremitarum Montis Virginis, in Italia (S.)

AUCTORE C. J.

[Auctor vitæ S. Guilielmi an sit Joannes a Nusco,] Papebrochius tomo V Junii a pagina 112 egregiam collocavit operam in illustrandis sancti hujus Guilielmi Actis secundum documenta, pridem publicata per religiosos viros ejusdem sacri Ordinis, Felicem Rendam anno MDLXXXI & Joannem Jacobum Jordanum ejusdem congregationis abbatem anno MDCXLIII, aliosque. Vitam quoque Viri sancti impressit prout ab eodem Jordano ex ms edita fuit, tamquam a Joanne a Nusco Sancti discipulo conscriptam, inscriptamque alii ejusdem Sancti discipulo & in regimine monasterii sancti Salvatoris in civitate Nuscana successori, Jacobo nomine. Quæ tamen a Jordano asserta ita credidit, ut in Commentario prævio num. 3, non potuerit dubitare, an non alius posterior abbas Jacobus, adeoque & Joannes scriptor vitæ, intelligi posset. Et continuo dubitationis suæ causam subjungit, quia vitæ scriptor num. 37 profitetur, ea omnia quæ narrat, se didicisse ex altero sibi cognomini Joanne de Nusco, uno ex primis S. Guilielmi in Virgineo monte discipulis.

[2] Potuerat P. Papebrochius dubitationis suæ causam confirmasse ex num. 20 ejusdem vitæ, [dubitari potest.] ubi hæc leguntur: Inter miracula quoque, quæ per venerabilem virum Guilielmum omnipotens Deus operari dignatus est, hoc memorabile priscorum solertia nostras devenit ad aures. Si priscorum solertia venit ad aures scriptoris, non debet ipse aut socius aut discipulus S. Guilielmi fuisse: qualis dicitur fuisse Joannes ille a Nusco, sub cujus nomine vita circumfertur. Imo cum in vita S. Guilielmi agatur de morte ejus, quæ signatur ei accidisse anno MCXLII; multo minus potest illam scripsisse Joannes prædictus, qui legitur triennio ante S. Guilielmum ad cælos migrasse, videlicet anno Christi MCXXXIX.

[3] Interea postquam tomus noster quintus Junii anno MDCCIX iverat in lucem, [Negat recens scriptor;] missus ad nos fuit post quadriennium liber Italicus, biennio antetomum illum nostrum impressus Genuæ MDCCVII sub hoc titulo: Discursus critici super Historia vitæ S. Amati presbyteri & primi episcopi civitatis Nuscanæ ….. per D. Franciscum Noia, archipresbyterum Cusanum. Auctor se monstrat & curiosum & eruditum, interque alia plura discurrit super vita S. Guillelmi ejusque auctore Joanne de Nusco, Sancti discipulo; quem negat & vitam scripsisse & Sancti discipulum fuisse. Dubitavit quidem illa de re Papebrochius, uti patet ex citato hic ejus loco num. 1; verum cum alia antiqua illarum regionum instrumenta, illa de re non haberet, quam quæ ex Monte Virginis submissa aut ab incolis ejus pridem impressa fuerunt; satius habuit illa, quæ passim recepta erant, illustrare, ut potuit; quam non sat solidis argumentis reprobare.

[4] Nunc autem, tum ex mea observatione, tum maxime ex prædicto libro occurunt varia, [contra quem promittitur apologia.] quæ correctione indigeant; quod hic fateri & monuisse sufficiat. Quo minus autem hic & nunc corrigam, faciunt litteræ aliunde submissæ, quibus promittitur responsio ad Discursus criticos prædictos evulganda. Dat enim sæpe vexatio intellectum, &quod congregatio Montis Virginis, contemplantioni magis quam studiis litterarum secundum institutionem suam addicta, dum in pacifica rerum suarum possessione fuerunt, non fecerint; nunc verosimiliter præstabunt, perscrutando antiqua monasteriorum suorum archiva; inde prolaturi varia, quæ nuper objecta solvant, aut cum vera historia concilient. Quamobrem expectabimus nos Responsionem promissam, ne parte inaudita altera, statuamus aliquid, quod possit alterutrius partis causæ aut veritati obesse.

[Errata]

Pag. 114 num. 9 ℣ 6 a fine — an. 1611 — l — an. 1594 —

Pag. 136 n. 6 ℣ 3 sic lege — ejusque sepulcrum hodiedum monstretur prope Neapolim, supra ingressum famosæ cryptæ, Puteolos ducentis; atque etiam ipse Georgica sua finiens testetur, se illa Neapoli habitantem composuisse: id tamen, quod de frequenti ejusdem in dicto monte conversatione, medicæque & astrologicæ artis studio, cum magia conjuncto, prædicatur, —

[Ad Diem XXVI]

[Errata]

Pag. 156 in catalogo Sanctorum, qui XXVI Junii coluntur, inseratur post S. Salvium ep. & S. Superium ejus discipulum —

S. Romanus episcopus Fesulanus in Hetruria.

Pag. 156 col. 1 inter Prætermissos, ubi de Joanne Heckio, adde ad calcem — describitur tamquam passi hoc die XXVI Junii, quamvis a Chrysostomo van der Sterre referatur ad diem sequentem, alterutrius errore.

[De S Decentio.] Ibidem post Joannem Heckium — isthæc insere: S. Decentii episcopi & confessoris Natalis Sanctonibus, cujus venerabile corpus, ob persecutionem paganorum Arvernos deportatum, requiescit in cellula, quæ Argedis nuncupatur, ubi Deo annuente multorum signorum miraculis claret: Ita codex Caudiacensis. Nihil de illo hoc die apud alios martyrologos invenio; an alio colatur, mihi ignotum est. Videtur ad XXVIII Octobris referri non debere, quo colitur S. Decentius martyr Pisaurensis in Italia (Ferrarius etiam episcopum facit) cum fratre suo S. Germano diacono.

Pag. 175 Appendicem de translationibus corporis S. Maxentii sic ordine —

[S. Salvatoris monasteria duo] 1 Distinguenda sunt monasteria duo in Britannia Armonica, Sancti Salvatoris nomine appellata, alterum ad confluentes Dutuli & Vicenoniæ, ubi nunc urbs Roton seu Rodonum, & extructum fuit a S. Conwojone. Cum vero locus iste obnoxius esset incursibus piratarum Normannorum & monachi cogerentur alio fugere; convenit idem Conwojon Salomonem Britanniæ regem, petiitque ab eo locum refugii, ac obtinuit aulam regiam in Plelan seu Plebelanii, ibique et Salomon etiam monasterium fundare tunc cœpit, sub eodem titulo sancti Salvatoris dictum; quod anno demum DCCCLXIX perfecit rogatu Richardi sive Ritcandi, [Rotone & Plebelanii;] abbatis sancti Salvatoris Rotonensis post devastatum a Normannis illud monasterium, at discimus ex Actis S. Salomonis, ac litteris fundationis ejus anno DCCCLXIX datis, & supra pag. 253 hujus tomi productis. Interea obierat Conwojon anno superiori, sepultus in ecclesia sancti Salvatoris Plebelanii, eoque illatum fuerat corpus S. Maxentii, unde & monasterium S. Maxentii appellari cœpit, quamvis & Salomon fundator suum ei nomen imposuerat,ut diceretur monasterium Salomonis; quod posterior ætas etiam sancti Salomonis vocavit, quando sanctitas fundatoris mirabilibus signis eluxit. Scribit Argentræus lib. 2 cap. 27, [an hoc supersit.] istius monasterii nihil hodie superesse præter vetustissima rudera & quasdam ejus reliquias prope Plebelanium. Verum Mabilio tomo 3 Annalium lib. 36 num. 106 notat, superesse hodiedum, non quidem monasterium ipsum, sed cellam monasterii Rotonensis, & S. Maxentii nomen etiam nunc retinere: atque, aut alibi scribit, vulgariter Saint-Maixent nominari. Potest hæc cella post Argentræi obitum, qui contigit anno MDXC, ex monasterii ruinis denuo excitata fuisse. De hoc monasterio Plebelanii loquitur Salomon in citatis litteris fundationis, quod in eo ad augmentum felicitas & pacis totius Britanniæ, munus a Deo maximum, sanctissimum Maxentium, sibi præteritis temporibus transmissum, collocari fecerit. (Hic deletis prioribus, prosequere pag. 175 ℣ 1) Annus transmissionis —

Pag. 204 post vitam S. Salvii episcopi ac martyris: ante S. Pelagium martyrem Cordubæ in Hispania, ponatur

DE SANCTO ROMANO CONFESSORE,
EPISCOPO FESULANO IN HETRURIA.

Romanus Episcopus Fesulanus in Hetruria (S.)

Seculo VIIII.

AUCTORE C. J.

Dudum oblitterata erat memoria hujus sancti episcopi non tantum apud Martyrologos, sed propemodum in ipso etiam loco, ubi quiescit. Eam nuper resuscitavit P. Dominicus Maria Sandrini sacri Ordinis Prædicatorum, vir eruditus atque historiæ Sanctorum studiosus. [Memoria S. Romani Fesulis] Dignatus is fuit mihi scribere e Conventu suo S. Marci Florentiæ die VI Julii MDCCVII, quod, cum illis diebus ad propinquam abbatiam Fesulanam Canonicorum Regularium divertisset, memorias Martyrum, qui ibi multi sunt, inquisiturus; casu invenerit in eorum archivo vetustum codicem (putat a tribus seculis scriptum fuisse) ad usum antiquorum Patrum illius cœnobii inservientem atque de expensis & agendis a Sacristano tractantem, in quo ad paginam XXXIII hæc legebantur verba. [nuper resuscitata.] Die XXVI Junii ad altare S. Stephani celebratur Festum S. Romani episcopi Fesulani, ubi acceduntur sex cerei ex legato Philippi de Arriguccis, nobilis Florentini; & ad vesperas in pervigilio pulsantur campanæ; & in nostra ecclesia conditum est illius corpus. Addit etiam ipse Sandrinus, quod celebris sit illius Sancti memoria per Hetruriam, quodque Fesulis in Cathedrali cernatur imago ejus ex parte meridionali inter imagines aliorum Sanctorum urbis illius, qui publicam habent venerationem. Abbatia, de qua supra, fuit Fesulis antiquissima cathedralis & multi sancti episcopi illic sepulti sunt. Ita fere Sandrinus clare & distincte.

[2] Eumdem Romanum scriptores etiam alii sanctum indigitant. [Obierit non an. 590,] Ughellus in episcopis Fesulanis tom 3 Italiæ sacræ, multis miraculis coruscasse scribit; S. Alexandri item episcopi Fesulani, de quo nos die VI Junii, successorem facit, atque obiisse putat anno DXC. Quod æque a vero debet alienum esse, tametsi citet publicas ecclesiæ Fesulanæ tabulas; quam quod ante scripserat, decessorem ejus S. Alexandrum anno DLXXXII in flumine mersum e vita excessisse. Uti enim ostendimus citato die, debere Alexandrum seculo IX intra annos XXIII & XLI obiisse; [sed potius seculo 9.] ita citius obiisse successor ejus Romanus non potest. Legitur in Actis S. Alexandri, quod ipse cernens, res sibi commissas, a tyrannis invasas, arrepto itinere Papiam devenit ad imperatorem Lotharium. Item quod præsidente Fesulis episcopo Romano, post non multum tempus a cæde Alexandri, tumulus ejus apertus fuit, corpusque ejus ita integrum visum est, sicut ea die, qua fuerat tumulatum; quodque dictus episcopus Romanus postquam ad tumulum per totam noctem hymnis, laudibus & orationibus vigilasset, Sancti corpus cum paucis clericis transportavit; quod multi facere antea non potuerant. Scribit quoque Archangelus Gianius in Annalibus Ordinis Servorum, Centuria 3 libro 3 cap. 11, quod corpus B. Gaudentii sacerdotis & monachi in Fesulana diœcesi absconditum fuit usque ad tempora Lotharii imperatoris; quando a venatoribus, aprum insectantibus, per divina signa detectum fuit: cumque illud Romanus Fesulas in sua cathedrali transferre constituisset, aliis coepiscopis visum est, ut præmissa oratione, de illo id decerneret; quod eis Altissimus revelasset: sicque alio divinitus translatum fuit.

[3] [Vixit enim sub Lothario Imp.] Ex adductis scripturis dignoscitur, tam S. Alexandrum, quam S. Romanum Fesulis episcopos fuisse, sub imperatore Lothario, & quidem in Italia atque Papiæ aulam suam tenente. Coronatus fuit Lotharius imperator Romæ a Paschale Papa in festo Resurrectionis dominicæ V Aprilis anno DCCCXXIII vivente Ludovico patre; & exinde usque ad ejus mortem, quæ indicit in annum DCCCXL, ut plurimum commoratus est in Italia, quo an postea redierit umquam, nescio. Igitur inter annum DCCCXXIII & XL uterque fuit episcopus Fesulanus post Grusolphum, qui reperitur apud Baronium anno DCCCXXVI consedisse in consilioRomano; & ante Donatum, qui memoratur ab Anastasio Bibliothecario sub Sergio P P. II, pro anno DCCCXLIV; uti in Actis S. Alexandri dictum est.

[Ad Diem XXVII]

[Errata]

Pag. 249 in fine Prætermissorum appone — S. Thomæ Apostoli corporis translatio in Edessa V Kalend. Julii, notatur in antiquissimo nostro S. Hieronymi Martyrologio. De illa erit agendum ad ejusdem natalem diem XXI Decembris.

Pag. 327 ad calcem vitæ S. Ladissai Hungariæ regis, apponatur

APPENDIX
De Capite S. Ladislai regis, Waradini mirabiliter servato, deinde Javarinum translato.

Ladislaus, Rex Hungariæ, Varadini (S.)

AUCTORE C. J.

Profectus ego C. J. anno MDCC iterum Viennam Austriæ, [S. Ladislai regis caput,] indeque excurrens in Hongariam inveni Javarini in ecclesia cathedrali sacrum caput S. Ladislai regis decore ornatum, cupidusque de modo ac tempore translationis ejus Waradino, ubi Sanctus obierat sepultusque fuerat, ad dictam ecclesiam, certiora discere, rogavi Javarini quidem R. P. Martinum Czeles collegii illic nostri tunc Rectorem, mihi antea Romæ familiariter notum; Viennæ autem R. P. Gabrielem Hevenesi, itidem illic Rectorem Domus Probationis, utrumque nationis Hungaricæ & humanissimum, ut pro gloria sancti Regis sui, inquirerent in dicti ejus capitis translationem. [nunc Javarini,] Uterque promisit operam suam, uterque præstitit; mihique Antverpiam reverso singuli seorsim miserunt historiam de conservato Waradini capite sub ruinis collapsæ turris integro & illæso; cui alter etiam addebat historiam de translatione ejusdem capitis Javarinum. Rector Novitiatus Viennensis sua acceperat a P. Superiore Varadinensi; Rector Javarinensis sua cum instrumento translationis, ab illustrissimo ac reverendissimo Domino episcopo Agriensi Stephano Telekesi, qui dudum Javarini in dignitate ecclesiastica fulgens, caput etiam sancti Regis ad incursum Turcarum ac Tartarorum anno MDCLXXXIII in tutiora loca deportavit, ut ipse infra narrabit.

[2] Accipe primo historiam servati capitis Waradini, olim descriptam a Joanne de Zordna, protonotario cancellariæ regis Hungariæ in Commentario super epistolas Joannis de Hunniad, [anno 1443 Varadini] gubernatoris & parentis Mathiæ regis Hungariæ. Hæc ita notantur in altero ms. nostro. David Czuittingerus in Hungaria litterata, non ita pridem edita Lipsæ, auctorem vocat Joannem de Zrena, aitque ex Lambecio, epistolas suas scripsisse ab anno MCCCCXLV ad LI, ut vidisse potuerit quæ scribit. Accipe autem ipsam historiam ejus ex collatione utriusque manuscripti, quæ non differunt nisi in paucis verbis, præterquam quod in uno versus unus desiderabatur, qui ex altero suppletus est.

[3] Varadiensis ecclesia cathedralis habuit duas turres, [divinitus conservatum] harum una cecidit in Dominica Judica, recte circa horam Sextam, quæ erat hora prandii, anno Domini MCCCCXLIII tempore Joannis de Dominis episcopi Varadiensis, qui in bello ad Varnam cum rege Uladislao periit. Erat sub ipsa turii volta quædam, seu sacristia voltata quædam, in qua reliquiæ Sanctorum, & præsertim caput, & utraque manus S. Ladislai solebant conservari, & ibidem a populo etiam visitari: cumque prætacto die ad ecclesiam ipsam, atque ad visitandas easdem reliquias maxima populi multitudo convenisset; tandem post multum populi concursum, subcustos vel expectatione fatigatus, vel forte ne horam prandii negligeret, non reposuit caput ipsum ad locum seu armarium, pro ejus conservatione deputatum, sed dimisit simpliciter in altari sacristiæ, ad quod exponi seu collocari consueverat, dum a peregrinis visitabatur, nullumque tegumentum aliud capiti ipsi adhibuit, nisi quoddam tenuissimum peplum, & eo coopertum ibidem reliquit, ac clausa sacristia ad refectionem exivit. Quo exeunte, vix quidem media hora transiverat, cecidit & corruit turris prætacta, rupitque casu sacristiam ipsam subtus se habitam, omnemque murum ejus usque ad terræ superficiem subvertit, capite ipso, & ceteris reliquiis in ipsa sacristia existentibus, interque ipsam ruinam, & acervos lapidum conclusis.

[4] Fit rumor primum in curia episcopi, dehinc mox in civitate rumore audito clamor, [sub ruina lapsæ turris] & tristis concursus ad castrum, opinantibus omnibus, quod prætactum caput, aliæque reliquiæ, per impetum tanti casus & molem tot lapidum in pulverem fuerint comminutæ. Sed longe aliter divina dispositione factum est. Nam dum ex ipsa populi multitudine, quæ convenerat, tot quot attingere poterant, ad mille prope hominum manus lapides ipsos dirutos evolvere cœpissent, ab hora supratacta continue laborando, molem ipsam ac ruinam evolvendo, vix tandem circa occasum solis loca ipsa reliquiarum, & altare, in quo caput prætactum dimissum exstiterat, attigerunt; cumque interea inquirendo dictas reliquias, planctus & gemitus emitteretur, finaliter compertum est, armaria & cistas seu scrinia omnia non confracta solum, sed quasi omnino contrita. Reliquias autem cum perquisivissent, invenerunt primum caput S. Ladislai in eodem loco & altari, in quo relictum fuerat, eodem quo supra dixi peplo coopertum, integrum ab omni ruptura conservatum, imo quod majoris apparet miraculi, stabat supra caput illud immediate lapis quidam ita grandis, ut humanis brachiis non potuerit circumplecti, qui præter ruinam & molem prætactam naturali ordine sufficiens fuisset, ad ipsum caput una cum theca, in qua consistit, ad partes minutas conterendum; sed divino nutu disponente, nec lapis ipse prægrandis, nec impetus tantæ molis ipsi capiti, aut ossibus reliquiarum aliarum ejusdem Sancti non solum fracturam ullam aut ruinam, sed nec scissuram minimam intulit.

[5] [uti & aliæ reliquiæ.] Specialiter vero manus seu brachium utrumque ipsius S. Ladislai; item etiam brachium S. Agathæ, quod propter metum & incursum Turcarum ab ecclesia Orodiensi per capitulum loci ejusdem ad ecclesiam Varadiensem pro tutiori conservatione, translatum fuerat, integra simul cum ipsarum thecis argenteis, de sub eadem ruina levata sunt. Quibus omnibus cum magna Dei laude visis, episcopus prætactus rapto capite ipso in sinum suum; item aliis reliquiis prætactis ad manus aliorum collocatis, una cum populi multitudine, post solis occasum eodem die egerunt processionem ad vicinas ecclesias, laudando & magnificando Deum, qui glorificat Sanctos suos, & glorificatur in eis.

[6] [Ejusdem capitis translatio Javarinum] De translatione porro ejusdem sacri capitis Varadino, paucis addit Hevenesius, quod dum Transilvania fuit avulsa ab Hungaria, translatum sit Albam Regalem: ubi cum ob Turcarum infestationes tuto satis loco non esset, anno MDC inde Javarinum deportatum, & venerabilis capituli ejusdem loci concreditum est fidei; atque etiamnum ibi asservatur ac pie colitur. Distinctiora scribit episcopus Agriensis prædictus, hoc tenore: Demetrius Napragy, qui anno MDC erat episcopus Transylvaniensis, prævidens futura disturbia Transylvanica, & ob invalescentem hæresim, eversionem famosi templi B. Mariæ virginis, Varadini a S. Ladislao extructi (quod etiam factum est per Georgium Rokoczi, qui ex hoc templo propugnacula & arcem Varadinensem extruxit) effossis illis divorum regum Hungariæ reliquiis, venerandum caput S. Ladislai, jam ante ad se receptum, idem episcopus Demetrius e Transylvania excedens, secum asportavit, ac tandem circa annum MDCVIII episcopus Javarinensis factus, & anno MDCX archiepiscopus Colocensis; ante suam mortem totum suum clenodium & argentariam templo B. Mariæ Virginis in cælos assumptæ, a S. Rege Stephano extructo, consignavit adhuc in vivis, qui etiam Javarini mortuus, in eadem ecclesia sepultus jacet, ut ejus epitaphium supra portam sacristiæ, quod ante aliquot annos ipse collocavi, demonstrat. Et sic venerandum caput hoc ecclesia & Capitulum Javarinense hereditavit; ubi etiam defacto cum ingenti populi concursu in ejus festo tota fere civitas ad osculandum concurrere solet, & venerari.

[7] [quid illi acciderit anno 1683.] Tum addit idem Episcopus Agriensis, cui & ego, Javarini existens, de rebus prædictis scripseram, quæ sibi circa S. Ladislaum ejusque sacrum caput acciderunt, hunc in modum. Certe & ipse plura expertus sum cum ob immanis hostis Christianitatis multitudinem anno MDCLXXXIII in ipso festo S. Ladissai cum archivio & clenodio templi Javarino excedere coactus, per unum & medium annum cum omnibus templi & capituli rebus exsulassem, expertus sum primo Sopronium, inde Neostadium, inde in Pernstain (arx est Comitum Bottyanii,) inde Lencam, Ginsium, ac tandem Javarinum, ne minimum quidem damnum passus, feliciter redii. Fugiebam aliquoties, dum Tartari & Turcæ, ubique in via pagos & oppida exurentes, hinc inde cursitantes, mihi nunquam obviarunt; sæpius lacrymando me cum omnibus S. Ladislao commendando, ne ei in suo capite sancto & reliquiis, quas mecum habui, pagani illuderent, jam gloriose regnanti, qui in vivis sæpissime talium prædecessores fugaverat ac ceciderat: & exauditus sum in omnibus periculis; & quod evasissem feliciter, post Beatissimam virginem Mariam S. Ladislao attribuere possum. Expertus sum etiam postea frequens ipsius auxilium tam in infirmitate mea, quam in aliis necessitatibus, & etiam moderno tempore in dies experior.

[8] Vidi ego Javarini sæpe dictum sancti Regis caput in cathedrali ecclesia religiose & decore servari, inclusum in busto argenteo non recentisoperis, in cujus vertice aperitur ostiolum rotundum, per quod sacra calvaria conspicitur, atque etiam permittitur illi a venerabundis osculum dari. Addo his etiam ex Missali, annis abhinc ducentis & amplius in partibus septemtrionalibus impresso, Missam de S. Ladislao rege, quæ præscribitur legenda, Os Justi. Epistola, Dedit Dominus confessionem Sancto suo &c. Eccli. 47. Graduale, Domine prævenisti eum. Euangelium, Nemo accendit lucernam. Offertorium, Desiderium animæ ejus. Communio, Beatus servus, quem cum venerit Dominus. Collectæ sunt ubique propriæ. Prima; Deus qui beatum Ladislaum regem piumque confessorem tuum gloria immortalitatis sublimasti, præsta quæsumus, ut ejus suffragantibus meritis & ab omnibus muniamur adversis & gaudiis perfruamur æternis. Per Dominum. Secreta; Sacrificium, Domine, quod tuæ majestati offerimus, quæsumus ut beato Ladislao rege & confessore tuo interveniente, ad nostrarum remedium transeat animarum. Complenda, sive ut nunc loquimur, Postcommunio: Sumptis muneribus tuis, ab omnibus nos, quæsumus Domine, peccatis intercedente beato Ladislao rege & confessore tuo propitius absolve, ut, percepta venia peccatorum, liberis tibi mentibus servire mereamur.

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 329 ad calcem Commentarii de beato Benevenuto Ordinis Minorum Corneti in Apulia, addatur —

[9] Debet sacrum corpus postea denuo absconsum fuisse vel metu bellorum, vel alia de causa, & hactenus latere. Habeo enim litteras illustrissimi ac reverendiss. Episcopi Melfiensis (nomen tribus notis male tortis indicatum, explicare nequeo) scriptas italice anno MDCXCII, XVIII Januarii ad R. P. G. B. della Pietra Provincialem Ord. Minorum de Observantia, nobiscum communicatas a R. P. Benigno Fremaut; quarum tenor talis est latine. Gratias ago Paternitati vestræ de nuntio, quod mihi attulerunt suæ, decima hujus Januarii datæ, significantes, in hac mea diœcesi esse thesaurum absconditum. Curabo, adhiberi omnem conatum, quo detegatur, ad ditandum me & hanc meam valde egentem diœcesim per illa bona spiritualia, quæ mihi promittit habitatio beati Benevenuti vestri in hisce partibus. Dubito, an sanctitas ejus sit valde antiqua, dum Pat. vestra nullum mihi dat indicium de annis Domini. Si fuit ante adventum Lutreccii in hasce terras cum exercitu, quando cepit Melfiam & incendit, difficile erit invenire aliquam ejus rei notitiam: quia cum reliqua civitate arserunt quoque archiva hujus ecclesiæ. Diligentia tamen quanta potest adhibebitur, & si quid inveniatur, certiorem faciemus P. V. Ego interim semper lucrifaciam, quia si non invenero thesaurum, saltem illum quæsiero. Postea autem Episcopus ille nihil invenerit, quia prædictus P. Fremaut, cum has ejus litteras deinde nobiscum communicavit, nihil de inventione meminit, neque in sua ipse Legenda anno MDCCIII impressa, de eodem B. Benevenuto aliud habet.

[10] De brachio ejus, olim per pium, uti tunc rebantur homines, furtum sublato & adhuc extante, certior relatio est, ab eodem P. Fremaut nobis commissa. Est autem illa testificatio & quidem duplex, altera oppidi ut videtur, altera capituli& cleri Ilicetensis, consignata eodem anno ac mense, quo supra Episcopus Melfiensis litteras suas rescripsit ad Provincialem Minorum, videlicet MDCXCII, die XX Januarii: ut credi possit, PP. Minores per illud tempus singulari & laudabili studio inquisivisse in res sui B. Benevenuti. Testificatio autem prima talis est. Corneti in Apulia B. Benvenuti, Eugubii in Umbria orti, ab humato corpore magnam brachii reliquiam ab Iliceti clero decerptam, delatamque (ut Veteres ferunt) in divi Joannis Baptistæ ecclesiam, quæ tunc major extabat, asservari ad hæc tempora in collegiata ejusdem; & ipsius Beati, in patronum electi, quinta Maii cujusque anni orbita, solemnia celebrari a capitulo, & clero cum totius populi fere concursu, & Regiminis semper interventu ad processionem; fidem facimus, & plene testamur, & per nostrum cancellarium has fieri, nostroque publico muniri sigillo fecimus, ac nostris propriis manibus subscriptas. Datum Iliceti die XX Januarii anni supradicti MDCXCII. Subscribunt Syndicus & alii quatuor, qui se vocant Electos.

[11] Altera testificatio Capituli, aliquanto distinctior est, cui subscribunt, D. Josephus … archipresbyter J. V. D. & canonici undecim, singuli sua manu ac nomine; quod & in præmissa testificatione fecerunt Syndicus & Electi. Ecce autem testimonium canonicorum. Beati Benvenuti professi laici Minorum de Observantia sancti Francisci, adest in ecclesia collegiata terræ Iliceti Bovinensis diœcesis Reliquia, reposita in statua lignea inaurata dicti Beati, & ex antiqua & immemorabili traditione de Corneto Apuliæ Ilicetum translata, cujus festum ut patroni minus principalis ibidem sub ritu duplicis majoris, cum officio & missa solenni de communi confessoris non pontificis, cum concursu, devotione, & processione cleri, & populi die quinta mensis Maii singulis annis celebratur, dictaque reliquia in sacristia dictæ ecclesiæ decenter servatur, & in Visitationibus episcopalibus visa & probata: & requisiti has præsentes manu propria subscripsimus, ego Archipresbyter, & Canonici dictæ ecclesiæ collegiatæ ejusdem ecclesiæ sigillo apposito Iliceti die XX mensis Januarii MDCXCII.

[12] Utrique testimonio fidem facit eodem die XX Januarii, Augustinus de Sanctis, publicus ubique apostolica auctoritate Notarius, & rogatus & requisitus, apposito signo suo. Dicitur in utroque testimonio, Iliceti festum B. Benevenuti die V Maii celebrari quem eumdem, forte ex istius loci usu, etiam signat Arturus a Monasterio in suo Martyrologio Franciscano. Potest tali die (dies namque obitus ignoratur) brachium beati viri ad Ilicetenses allatum aut elevatum fuisse. Nunc certe festum ejus in toto Ordine S. Francisci colitur sub ritu Duplicis majoris die XXVII Junii ex indulto Innocentii PP. XII; uti sæpe nominatus P. Fremaut me monet.

[Ad Diem XXVIII]

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 349 ubi desinunt, quæ collegit Papebrochius de S. Irenæo episcopo Lugdunensi ac martyre subjiciatur.

§ V De variis S Irenæi Actis, olim conscriptis, eorumque auctoritate.

Irenæus Martyr, Episcopus Lugduni in Gallia (S.)
BHL Number: 4457, 4458, 4460

EX MSS. CHIFFL.

[Prologus]

Nulla hujus Sancti Acta primis post martyrium ejus temporibus conscripta fuisse consentiens est omnium fere eruditorum opinio. Non continuo tamen argui meretur S. Gregorius episcopus Turonensis, dum scribit, quod martyrum in Galliis, ac nominatim Pothini atque Irenæi, passionum historiæ usque ad sua tempora fideliter retentæ fuerint. Et sane intercesserunt a martyrio S. Irenæi usque ad obitum Gregorii propemodum anni quadringenti; quo intervallo mirum sane esset, nulla tam præclari sanctique Martyris, episcopi & scriptoris gesta fuisse collecta. Si non fuerunt; unde quæso, post secula propemodum quatuor a martyrio Irenæi habuit Gregorius, quæ de Irenæo scripsit in Historia Francorum lib. 1 num. 27, atque iterum in libro de Gloria Martyrum cap. 50, cum tanta distinctione singularium adjunctorum, quæ post tot annos scire vix potuerit nisi ex antiquiore scriptore, qui illa posteritati commendaverit?

[2] At alter Gregorius Magnus Papa, qui Turonensi coævus fuit, Acta Irenæi a se quæsita invenire non potuit. Sit ita. Multa Sanctorum Acta conservata fuerunt in illis regionibus, ubi Sancti vixerunt ac mortem subierunt, quæ exteras nationes sæpe diu latuerunt. Vixerat multisannis Irenæus episcopus in Galliis ibique martyrio coronatus fuit: vixit ibidem semper Gregorius Turonensis item episcopus, & operam dabat conscribendæ Historiæ Francorum, item de Gloria, tam martyrum, quam confessorum: vixit Gregorius Papa in Italia, publicis pro ecclesia per mundum universum negotiis distentus, & nescio an umquam ad Gallias accesserit: non igitur mirum videri debet, quod Turonensis habuerit Acta S. Irenæi in Galliis passi, eaque invenire Papa non potuerit. Utut est, ait Turonensis, Martyrum passionum historiæ apud nos fideliter usque hodie retinentur, illorum utique, quorum continuo gesta profert, Pothini atque Irenæi.

[3] Habemus nos varia S. Irenæi Acta, ex antiquissimis legendariis, non uno loco inventis, descripta, quorum nulla sibi putavit edenda Papebrochius, quia non usquequaque videbantur certiori chronologiæ aut historiæ in omnibus consonantia. Quid tamen obsit, si etiam sic publicentur? ut quæ cuique ad manum non sunt, inter alia Sanctorum Acta inveniri possint, præsertim quando appositisobservationibus eorum fides & auctoritas quanta sit, monstratur, Habuit P. Petrus Franciscus Chiffletius noster, ut erat antiquitatis scrutator curiosus & eruditus, eadem fere Acta S. Irenæi, quæ nos, atque etiam alia, e variis codicibus eruta, quæ & commentariis suis illustravit; addiditque etiam disquisitionem de ecclesia Lugduni a S. Patiente episcopo extructa, ad quam subinde translatum fuit corpus S. Irenæi. Utrumque opusculum, post mortem Auctoris sui nobis commissum, hic, ut est, loco quodammodo suo appono; quamvis inde jam nonnulla delibaverit Papebrochius in præmisso Commentario suo historico. Dispertiar autem tractatum in duo capita, quorum primum de Actis, alterum de veteri statu ecclesiæ S. Irenæi Lugdunensis agit. Præmittit Chiffletius quæstionem,

An S. Irenæi Lugdunensis episcopi & sociorum Martyrum exstent vera & sincera Acta.

Desiderata fuisse ævo suo Acta S. Irenæi Lugdunensis episcopi & martyris, queritur S. Gregorius Papa lib. 9 Registri, epist. 50, ad Ætherium Lugdunensem episcopum. Gesta vero, inquit, vel scripta beati Irenæi, jam dudum est quod solicite quæsivimus: sed hactenus ex eis inveniri aliquid non valuit. Nec vero exinde uspiam inventa esse, ex eo manifestum est, quod quæ hodie habentur in variis ecclesiarum codicibus, etiam in Vallicellano, de quo Baronius ad 28 Junii; narrata Lugdunensium Martyrum cæde (qua etiam rubuere flumina) ubi ad Irenæum ipsum devenere, multis eum tormentis sublatum dicunt, quorum genera ex libro Passionis ejus petenda esse admonent. Tantum in veteri ejus Officio, quod in ejus propria Lugdunensi basilica olim celebrabatur, significatur gladio percussus, in Responsorio VII ad lectiones matutinales, quod ita conceptum est. O Martyr invictissime, norma virtutum omnium! Qui dum præscis certissime tuæ mortis supplicium, exspectas constantissime sævum Severi gladium. Triplicia damus ejus Acta qualiacumque ex variis codicibus; quæ sunt ceterorum omnium fontes, diversis in breviariis descriptorum. Nec vero ab his distinguimus, quæ olim accepimus Acta S. Irenæi prolixissima, ex codice S. Augendi Jurensis pervetusto. Cum enim in his Actis, præter ea, in quibus cum aliis brevioribus a nobis prolatis conveniunt, nihil occurrerit nisi parergon, as sine ordine de verbo transcriptum, vel ex Ruffini Eusebio, vel ex Irenæi scriptis, vel denique ex Actis discipulorum ejus, Ferreoli ac Ferrutii Bisonticensium; Felicis item, Fortunati & Achillei, Valentinensium martyrum; idcirco hæc tibi, lector, proponenda non existimavimus.

CAPUT I.
Acta triplicia ex vetustis codicibus descripta, in eaque annotationes Chiffletii.

[2] Acta I. Ex codice pervetusto S. Augendi Jurensis: & congruit liber sacrarum lectionum S. Justi Lugdunensis, & alius, qui fuit S. Irenæi Lugdunensis. Annotatio. Proba sunt hæc Acta, & ab Eucherii Lugdunensis ævo styloque minime aliena. Secum tamen ipsa pugnant in charactere temporis, dum sævitum aiunt in Lugdunenses Christianos, & sub cædem Clodii Albini, & cum Severi edicta feralia toto orbe in Christianorum exitium detonarent. Cæsus est enim Albinus anno Severi quarto: ac tum quidem ejus edicta in Christianos detonarunt Lugduni, nondum tamen orbe, toto, nisi ad annum Severi decimum. Igitur a nece Albini, ad id tempus, quo publicis edictis toto imperio promulgatis; sublati sunt Christiani, intervallum fuit annorum sex. Refer oculos in notas nostras ad caput secundum Chronici, in sectionem secundam diatribæ nostræ de tempore missionis S. Benigni.

[3] Vita. Cum Severi edicta feralia toto orbe in Christianorum excidium detonarent, [Vita 1.] adeo ut magnitudo persecutionum præsentem mundi interitum minaretur, exurgente contra se bello civili, idem Severus in Galliam transgreditur, interfectoque apud Lugdunum Clodio (ms. S. Justi, Claudio Albino) qui se illic Cæsarem fecerat, audiens quod beata civitas per sanctum Irenæum suis contrairet cæremoniis, secundum suæ rabiei morem ferocissimos gladiatores elegit; [Instante persecutione,] & undique eos urbem circumdare præcipiens, ait; Præcludite portas; circumvallate domicilia; & quicumque diis nostris non sacrificaverint, gladio vindice trucidate. Sed Christi pietas sancto Irenæo imminens periculum Angelo nunciante mandavit. Nam cum noctem pervigil in oratione transigeret, supplicante secum beato Zacharia presbytero, medio fere noctis, repente Angelus Domini cum ingenti adstitit claritate, sicque sancto Sacerdoti locutus est.

[4] O fidelissime Christi miles, dux exercitus candidati, [monetur Irenæus ab angelo,] Dominus te post multos labores cum populo tuo per martyrii triumpnum ad cælestia regna invitat. Conforta ergo fratres, ut sit eorum intrepida germanitas; quoniam pro Christo, quem plena fide diligunt, jam eos adveniente homicida gloriosus martyrii agon exspectat. Ne timeant antiqui hostis minas, nec eum, qui occidit corpus, animam vero occidere non potest. Et illos quidem unius horæ passio consummabit, te vero certamen prolixius & gloriosior manet triumphus. Zachariam quoque Presbyterum solicite latere facito, qui post tuum abscessum tibi successor existens, confirmet fratres in Christo. Audiens hæc sanctus Irenæus ait; Gratias tibi ago, Domine Jesu Christe, lumen æternum, splendor justitiæ, fons & origo pietatis, quia ita me per Angelum tuum lætificare & consolari dignatus es. Da Domine & huic populo tuo constantiam, ut nullus ex eis a tui nominis confessione deficiat; sed tua virtute confirmati, sanctæ promissionis tuæ brauium triumpho nobili consecuti, immortalitatis gloriam moriendo adipisci mereantur. Et oratione completa, confortare cœpit fratres in Christo.

[5] Erogabatur substantia in pauperes: flagrabat in eis florentissimus martyrii odor: [& se suosque parat ad martyrium,] diebusque & noctibus colloquiis divinis & orationi vacabant, exspectantes horam a Christo sibi denuntiatam. Igitur iniquissimus Cæsar circumdata a militibus urbe conditionem proposuit, ut si quis ullum Christianorum dimitteret, seu defensare voluisset, ipse similem sententiam damnationis exciperet; ut nobis (inquiens) liceat in civitate nostra cæremoniari, & libamina diis nostris offerre, qui nullo modo patiuntur sacrificia sua cum sacrificiis Christianorum misceri. Cædebantur ergo passim universi; nullusque sexus, nulla ætas, nulla conditio omittebatur; quin omnes prompti atque alacres, animas pro fidei libertate tradentes, gladiis tota urbe bacchantibus necarentur: adeo ut plateæ fluerent pretiosi sanguinis rivis, & vicina flumina nimio interfectorum cruore infecta rubescerent. [quod subit, ac sepelitur,] Sanctum vero Irenæum impiissimus Cæsar suis jussit conspectibus præsentari: tantaque in eum rabie crudelitatis exarsit, ut sævitiæ ejus species singulas enarrare prolixum sit. Liber tamen Passionis ipsius plenius de his eloquitur. Cumque invictum martyrii sui consummasset agonem, noctu a sancto presbytero Zacharia corpus ejus in crypta. abditissima conditum est: super quod nunc altare constructum testatur, esse placentem Deo hostiam, quæ loco Christi hostiæ collocata, plebem fidelium pascit mysteriis, tuetur patrociniis, corroborat virtutum signis; præstante ipso Domino & Salvatore nostro Jesu Christo, cum Patre & Spiritu sancto. Amen.

[6] Acta II. Ex alio codice S. Augendi Jurensis, qui conformis est Vaticano, ejusque paginam explet, magnopere a Baronio desiderata.

Annotatio. Decerpta videntur hæc Acta ex iis quæ modo protulimus: non tamen plane tota: nam de missione S. Irenæi, de ejus itineris comitibus, ac de die martyrii Christianorum Lugdunensium, propria habent nonnulla, quæ absunt ab illis prioribus. Quæ de S. Irenæi prodigiis & signis breviter hic perstringuntur, explicatiora sunt in aliis Actis, quæ habentur in codice S. Justi (quæ incipiunt, Gloriosi martyris Irenæi passionem scripturus) ubi dicitur Irenæus cæcis visum, claudis gressum, surdis auditum, ægris salutem pristinam restituisse; dæmoniacos exclusis immundis spiritibus curasse, mortuos quoque ad vitam revocasse. Sed quia in iisdem Actis missus asseritur Lugdunum S. Photinus a beato Petro Apostolo (qui tamen Petro martyrium Romæ obeunte natus nondum erat) & S. Irenæus a Polycarpo in Gallias destinatus, tantum post Photini martyrium (quodpariter a veritate alienum est) ideo ea lectori nostro obtrudere operæ pretium non putavimus.

[7] [Vita 2. Missus a Polycarpo Irenæus venit Lugdunum.] Vita. Sanctum Irenæum fide & gratia & Spiritu sancto repletum presbyterum, honore provectum, de suis lateribus S. Polycarpus ad felicissimam urbem Lugdunensem Angelo duce transmisit; ut Christianos latentes per loca iterum confortaret, & gentilium multitudinem, quæ in tenebris jacebat, sua prædicatione, Christi gregibus collocaret. Veniens vero S. Irenæus cum Zacharia diacono, & duobus clericis sibi comitibus, nobilissimam Lugdunensem ingrediuntur urbem. Cujus virtutibus, [multos convertit,] prodigiis & signis & prædicationibus, quæ faciebat per illum Deus, maxima civitas in proximo tempore in integrum credidit Christum. Audiens vero hæc iniquissimus Cæsar, quod beata civitas per S. Irenæum suas refutabat cæremonias, secundum suæ rabiei morem ferocissimos gladiatores elegit: & veniens, undique eos circumdare præcepit, dicens; Præcludite portas, circumdate domicilia: & quicumque diis nostris non sacrificaverint, universos gladio jubeo finire vitam.

[8] Sed Christi pietas ante S. Irenæum Angelum de cœlis transmisit. [monetur ab angelo martyrii,] Media vero nocte Angelus Domini facie ad faciem locutus est, Zacharia presbytero audiente, & ait ad eum; Irenæe sancte, Christus te post multos labores tuos, cum populo tuo (qui es Dux exercitus candidati, & lumen præclarum) per martyrii coronam ad cælestia regna invitat. Conforta ergo fratres, ut sit eorum intrepida germanitas; quia pro Christo, quem plena fide diligunt, jam adveniente homicida, martyrii triumphus eos exspectat. Ne timeant antiqui hostis insidias, nec eum qui occidit corpus, animam autem non potest occidere. Illis quidem sub unius horæ momento manet certamen, tibi vero gloriosior manet triumphus. Zachariam vero presbyterum cum duobus diaconibus latenter per loca paulisper serva: ut sicut tu post Photinum fuisti, ita ipse post te confortet iterum in Christo fratres, quorum similem coronam triumphus exspectat, & qui pretiosi corporis tui membra recondant sepulcro.

[9] Audiens autem hæc S Irenæus, ait; Gratias tibi ago, [eo se parat, & suos,] Jesu Christe, quod ita me ab ineunte ætate confortas, ut tam piam voluntatem promittas. Da Domine & huic populo tuo constantiam, ut stantes in fide pares nos cognoscas in regno tuo, ut nulla inimici infidelitate superati, nullus sit qui a tua confessione recedat; sed tua virtute firmati, per confessionem nominis tui, promissionis sanctæ bravium & triumphum nobilem consecuti, mottem contemnendo, adipisci mereantur gratiam tuam. Et completa oratione confortare cœpit fratres in Christo; in quorum visceribus Spiritus sanctus erat: nullumque a recto itinere devium diabolus potuit reperire; sed fides sancta infusa visceribus eorum alacriter flagrabat. Unusquisque suum confortabat fratrem: fulgebat in eis florentissimus martyrii odor: exspectantes tempus & horam, in qua ad martyrium pervenirent, diebus ac noctibus orationi vacantes: parum illis erat a colloquiis divinis & oratione cessare: & erogabatur quotidie substantia in pauperes.

[10] Tunc iniquissimus Cæsar circumdare urbem suis militibus jubet, [cinguntur a militibus,] dicens; Circumdate & comprehendite Christianos: & quicumque diis nostris non sacrificaverint, gladii jubemus finiri sententia: ullum si quis dimiserit, aut Christianum defensare voluerit, ipse puniatur; ut nobis liceat in civitate nostra cæremonias & labamina diis nostris offerre: quia notum vobis sit, quod non patiuntur dii nostri sacrificia sua cum sacrificiis Christianorum misceri. Et data sententia felicissima urbs a militibus circumdata est, & universi a persecutoribus sunt rapti. Tradebat frater fratrem in mortem: pater filium, mater filiam offerebat pro Christo: ac universi sexus, conditionem, & ætates summam martyrii & perennem coronam accipiunt.

[11] Currebant per plateas pretiosi sanguinis rivi. [occiduntur.] O quam beata flumina, quæ tot pro Christo excipiunt martyres, quorum aqua pretioso sanguine mixta aspexit ad cælos! Quæ ferocitas in unum tantam stragem dedit pro Christo? Passi sunt quarto Nonas Aprilis. Sanctum vero Irenæum episcopum jussit suis conspectibus præsentari, tantaque crudelitate, tantoque carceris septo affici, * ut longum sit enarrare, quantam pro Christo perpessus sit pœnam. Attamen passio ipsius id plenius declarat. Sed quantam ipsi videbantur inferre pœnam, Angelo confortante, nulla inimicis contactibus nec carnem corporis sui potuit nocere. Sed postquam gloriosam consummavit passionem, nocte a S. Zacharia in crypta abditissima sanctum corpus reconditur; super quod sepulcrum, sanctum altarium ædificavit.

[12] Acta III. Ex Mss. codicibus S. Pauli Bisonticensis & S. Joannis Bisonticensis, & Signiacensi.

Annotatio. Admiscent aliquid hæc Acta de S. Irenæi discipulis; emendanda in eo quod affirmant, eidem ipsi Polycarpo Smyrnensi Episcopo adhuc superstiti apparuisse Irenæum, discipulum scilicet magistro, a quo eum in Gallias missum dixerant. In notis enim ostendimus, eam Irenæi visionem oblatam eidem, a quo & missus fuerat, Polycarpo Ephesino (qui & Polycrates) non autem Smyrnensi, jam tum ab annis omnino trigintamartyrium passo.

[13] [Vita 3. Prologus.] Vita. Gloriosa sanctorum martyrum memoria, in qua perplurimum beata mater exultat Ecclesia, laudem Domini loquitur: quia dum militum victoriam fidelis populus rememorat, Regis sui, cui vicerunt, profecto præconia innovantur. Ad laudem ergo summi Regis, conditoris omnium, memoriam beatissimi Irenæi Burgundionum Apostoli in sancta ecclesia recitandam, litteris breviter commendamus: ex ejusque gestis innumeris pauca subteximus; ut quanto in sancta doctrina exstitit clarior, tanto sit in laude fidelium populorum voce celebrior.

[14] [A Polycarpo Irenæus;] Humanæ igitur reparationis in Salvatore Dei Filio completo mysterio, discipulorum suorum, quos ad hoc ex infirmis mundi, ut fortia quæque confunderet, delegit, salutiferæ doctrinæ prosecuta est institutio. Qui Patris sui ac magistri per omnia imitantes vestigia, quos in fidei soliditate repererunt constantes verbi Dei æmulatores, quas ipsi fundaverant, constituerunt ecclesiarum rectores: quos etiam in sancta prædicatione adjutores, in Dei prælio commilitones, in diversis laboribus collaborantes habuerunt & comites. Ex eorum itaque sanctissimo contubernio Polycarpus beati Johannis apostoli & euangelistæ discipulus, præclarus mundo emicuit, qui ab ipso Smyrnensis ecclesiæ Episcopus ordinatus, doctor mirabilis (sicut ecclesiastica refert historia) in Asia exstitit. Hic autem virum prudentissimum Irenæum, adsumme Philosophicis, Platonicis ac Pythagoricis disciplinis eruditum, verioris Philosophiæ disciplina disposuit, eumque ad fidem Christi convertit. Quem ad seminandum prædestinatis Dei verbum gentibus, sacerdotem egregium ac ministrum præcipuum informavit Qui quanto liberalium artium affectione ad persectum habitum deductus (ut multa ejus scripta testantur) hos, qui secum floruerant vel qui præcesserant, superavit; tanto divinæ scripturæ veritate agnita, in prædicatione ceteris ardentius inferbuit, ut in omnem terram sonus ejus exiret, & in fines orbis terræ ejus verbum procederet.

[15] Post multos denique Atticis in finibus agones consummatos, [multis in Asia præclare gestis,] post plurimos hæreticæ pravitatis sectatores in conflictu disputationum gloriose devictos; ubi etiam multas sanctorum Martyrum passiones scriptas reliquerit, multaque insignia atque miracula egerit; Polycarpus ejus magister piissimus, in augendo grege dominico (sicut fidelis pastor) semper solicitus, paternis verbis alloquitur filium, quem sancti Spiritus succensum igne, ubique gentium indeficientem noverat fore theologum. Eundum est, inquit, fili, marisque pelagus navigandum; ut quos fortis armatus tenet captivos, sibique complices, tu virtute deifica liberes, ipsumque quibus confidit armis exspolies. Eos quoque quos fallax ipse diabolus ac mendax ab initio decipit, Dei obedientiæ dare operam edoceas, Angelorum etiam consortes & concives efficias.

[16] Beatus itaque Irenæus præcepta Patris obedienter secutus, [mittitur in Gallias cum sociis] delectis quam pluribus quos Christo adquisierat filiis, suæ perfectionis comparticipibus & consociis, mox iter arripuit: ac sancto prævio Spiritu, ad Burgundiæ Lugdunum civitatem (quæ est metropolis) pervenit. Hæc vero civitas multarum virium dignitate pollebat, pluriumque civitatum magisterio prædita, præfulgebat: sed tunc claritate veri Solis a B. Irenæo illuminata, tanto crevit lucidius, quanto fuit per ipsum illustrata divinitus. Ipse vero post B. Photinum ejusdem ecclesiæ episcopum primum, secundus ecclesiam rexit: [multosque convertit] catholicæque fidei lumina per se suosque condiscipulos, per omnem Burgundiam longe lateque profudit. Chrysopolim namque (quæ est metropolis nobilissima) per Ferreolum presbyterum, ac Ferrucium diaconem, geminos fratres, ad fidem Christi convertit. Valentiam quoque per Felicem presbyterum, Fortunatum & Achilleum diacones, illuminavit: quos in utrisque suis civitatibus, ad conservandum sibi populum, Aureliano imperatore, ac duce Cornelio, divina gratia corona martyrii feliciter sublimavit.

[17] Eademque tempestate cum ipse Doctor mirabilis, per omnem Burgundiam divini seminis fructum quam maximum collegisset, jamque Dei Ecclesiam ad magnum incrementum deduxisset; [ac martyrio 28 Junii coronatus,] veritatis inimicus cernens se per ipsum passim conteri, furoris sui & invidiæ arma conatus est per ministros suos in eum excitare. Nam agente Severo imperatore, persecutionis gravissima in Christianos procella intonuit: in qua vir venerandus & Dei athleta, in confessione deitatis multis tormentorum affectus suppliciis, præsidente Domino; quarto Kalendas Julii martyrium complevit. Passi sunt autem cum eo omnis fere suæ civitatis populus; quos fidelis Pastor & prudens, ante suam passionem in Dei amore verbis divinis ita imbuit, ut se quisque cum eo, persecutoris manus non abhorrens, sponte morti tradiderit.

[18] Sancta vero ejus anima, carne soluta, a prædicatione non destitit. [S Polycarpo apparet.] Beato namque Polycarpo adhuc in vita manenti, cum innumera martyrum multitudine apparuit: expletionem quoque sui officii ac condiscipulorum magistro nunciavit; admonens, ut sanctos Dei famulos, Andochium & Benignum presbyteros, Thyrsum diaconem, Andeolum subdiaconem dirigeret ad Galliam: ibique dicens gentem adfore maximam, in Dei Filium per eos credituram. Magister ergo de visione filii lætissimus, & de recepta præmii corona gavisus; supradictos viros ad Dei nutum ad Galliam direxit, per quos Dei lumen ample gentibus effulsit. Carpentoractensis civitas illuminata per Andeolum: Hedua vero supra sidera elevata per Andochium & Thyrsum: Divion quoque sole splendidius resplendet per Benignum; ad laudem & gloriam Domini, qui vivit & regnat in secula seculorum, Amen. Hactenus Acta triplicia apud Chiffletium. Sequitur, De ecclesia Lugduni a S. Patiente episcopo extructa, ex epistola Sidonii ad Hesperium: quæ epistola cum suis versibus quandoquidem in Commentario Papebrochii § IV relata jam est, hic prætermittitur. Transeo igitur ad alia.

[Annotata]

* Hic deest aliquid in utroque exemplari.

CAPUT II.
De veteri statu basilicæ S. Irenæi Lugduni.
Excerpta ex tabulis ac monumentis Irenæensibus; ex quibus & evincitur ipsam esse S. Irenæi ecclesiam, de qua Sidonius l. 2 ep. 10.

[Ecclesiæ S. Irenæi] Cum anno MDLXII Lugduno potiti hæretici, Sanctorum reliquias disjecissent, codices antiquos tabulasque ecclesiarum flammis consumpsissent, aras evertissent; sacraria omnia expilassent, sacras etiam ædes aliquot solo æquassent; in S. Irenæi suburbana basilica nihil reliqui fecerunt præter cryptam seu confessionem subterraneam, suis omnibus spoliatam ornamentis. Qualis autem ea fuerit basilica, quam ornata, quibus antiquis inscriptionibus, quibus martyrum reliquiis inclita, cognovimus vel maxime ex aliquot ejus tabulis membraneis, quæ cladi illi subductæ, in Prioris archivio adhuc perseverant: ac præsertim ex instrumentis litis illius, quæ ab anno Christi MCCCCX ad XIII super possessione corporis S. Irenæi, inter S. Justi & S. Irenæi ecclesiarum canonicos disceptata est. Ibi enim reperimus quæcumque illi insuarum quique ecclesiarum commendationem undequaque congesserant. Ex quibus pauca hic colligemus; unde appareat, ubi primum conditus fuerit S. Irenæus, quo deinde semel atque iterum translatus: & quod denique non aliam ab Irenæensi basilicam, epistola supra citata, descripserit Sidonius.

[20] [conditor S. Patiens.] In crypta S. Irenæi, a dextris & a sinistris presbyterii, hi versus legebantur, musivo & auripetrino opere descripti majusculis.

Hic duo templa micant tecto fundata sub uno,
      Quæ Patiens sanctus conditor excoluit.
Corpora dumoso quondam demersa profundo
      Perspicuum tracti luminis inradiat.
Subdita resplendent, & fastigiata supernis
      Cultibus in celsum culmina prosiliunt.
Securus plane cælestia regna requirit,
      Qui Christo in terris regia septa parat.

[21] [Numerus eo loco occisorum.] Ad pavimentum superioris ædis, opere item musivo inscripti, adhuc supersunt hi versus.

Ingrediens loca tam sacra, jam rea pectora tunde
Posce gemens veniam, lacrymas hic cum prece funde.
Præsulis hic Irenæi turma jacet sociorum,
Quos per martyrium perduxit ad alta polorum.
Istorum numerum si nosse cupis, tibi pando,
Millia dena novemque fuerunt sub duce tanto:
Hinc mulieres & pueri simul excipiuntur.
Quos tulit atra manus, nunc Christi luce fruuntur.

Ad os dumosi illius profundi (de quo versu tertio primæ inscriptionis) seu voraginis, [Os putei obstructum,] crepido circumstructa putei similitudinem exhibebat, qui etiamnum mediam obtinet cryptam S. Irenæi. Et patebat olim omnium oculis; sed ei crepidini instratum deinde est pavimentum, & in S. Bartholomæi Apostoli honorem altare medio loco impositum, ea occasione quæ in tabulis ita describitur.

[22] Nedum antiquæ scripturæ & historiæ, sed etiam famosa & vulgaris antiquitas referunt, quemdam nobilem, potentem, & devotum Militem, Bartholomæum nomine; qui quasi per universum mundum causa devotionis & venerationis Sanctorum, [imposito altari S. Bartholomæi,] peregrinatus fuerat: & ubicumque veniret, quodam zelo devotionis ductus, cupiebat omnes reliquias, omniaque secreta ecclesiarum & locorum devotorum visitare & videre, & quadam devota cupiditate de ipsis reliquiis secum deportare. Unde taliter inter cetera fecisse dicitur, quod habuit partem capitis S. Bartholomæi, quæ maxilla, seu faux vel gauta vulgariter dicitur. Cum autem dictus Miles omnes ecclesias & devota loca civitatis Lugdunensis visitaret, inter cetera existens in crypta ecclesiæ S. Irenæi, & comperto, quod in puteo cryptæ (qui puteus pro tunc patens erat) innumerabiles erant sanctorum Martyrum reliquiæ: quarum devota temeritate, & cupiditate videndi, & habendi de reliquiis dictorum Martyrum, infra puteum intrare præsumpsit. Et statim divino miraculo correptus est cæcitate. Unde votum Deo fecit, & sanctis Martyribus, quod si misericordia obtenta lumen recuperaret, dictum puteum venerabiliter cooperiri faceret, & altare super illo erigi, & de suis bonis dotari: & dictas reliquias S. Bartholomæi patroni sui, quas super omnes pretiosas habebat, in eodem altari recondi faceret: & singulis annis, ad honorem & venerationem ipsius S. Bartholomæi; die festivitatis suæ, ac dictorum sanctorum Martyrum, per collegium ecclesiæ cathedralis, ad perpetuam rei memoriam, dictam cryptam processionaliter visitaret: & ibidem Vesperas & Missam super dicto altari solenniter celebraret. Quo voto emisso, Deo miserante lumen recuperavit: votumque implevit. Et ex tunc collegium cathedralis ecclesiæ Lugdunensis, ex causa prædicta, annis singulis in festo S. Bartholomæi, ad S. Irenæi cryptam ad Vesperas & Missam canendam accedere consuevit.

[23] Non exprimitur tempus cooperti putei, & altaris sub S. Bartholomæi nomine ei impositi: [seculo XIII.] quod tamen anno Christi MCCXLV id factum fuerit vehemens est suspicio. Bullam enim vidimus Innocentii Papæ IV, datam Lugduni XV Kalendas Decembris, pontificatus anno tertio (hic erat annus MCCXLV) qua concedit quadraginta dies Indulgentiarum, omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui ecclesiam S. Irenæi visitarint in festivitatibus sanctorum Bartholomæi & Irenæi. Est autem verosimillimum, ad primam expositionem reliquiarumS. Bartholomæi, a largitione hac pontificia quæsitam fuisse illis commendationem. Ejusdem cryptæ præter altare S. Bartholomæi, alia recensentur quinque altaria. Medium & primarium S. Irenæi; ad ejus dextram, altare S. Epipodii; ad sinistram, S. Alexandri. Item ad lævum latus cryptæ, altare S. Polycarpi, ejus continens reliquias. Ultimum erat altare, in quo asservabatur pars columnæ, ad quam Christus Dominus alligatus verberatusque est. Ad hæc singula altaria quotidianæ Missæ celebrabantur.

[24] [Mons sanctus.] Collis ipse ob tot Martyrum reverentiam vulgo nuncupabatur Mons sanctus: quod apparet vel maxime ex tabulis Artaldi Comitis Forensis, & domini Bellyoci, datis ad annum Christi DCCCCLXXXXIII tempore Burchardi regiæ stirpis, Lugdunensium archiepiscopi, ex quibus ista referuntur. Postmodum idem herus vegetatus divinis inspirationibus, recogitans quod nullus locus reperiretur, qui fulgentius luceret tot meritis & millibus Sanctorum, sicut ecclesia almi martyris atque pontificis Christi Irenæi, quæ est dicata in Monte sancto: hoc confisus & revolvens secum, quia ubi plus habetur multitudinis Christi martyrum, illic fortius atque facilius expellitur torva, maligna, & deceptrix fallacia dæmonum, & venissime meditans, quod venientibus ad eorum confugium, citius præstabitur per eorum merita adjutorium &c. ideo sepulturam suam ante valvas basilicæ S. Johannis Euangelistæ fieri fecit; & ordinavit, quod in die sui anniversarii, loci Canonici ante tumulum ipsius conveniant, & illic pro se exequias faciant.

[25] [Cryptæ martyrum Lugduni,] De crypta deinde Lugdunensium Martyrum hæc afferuntur ex Actis S. Alexandri. Hos itaque concordes semper & socios (Alexandrum nempe & Epipodium) quia mors diviserat, sepultura conjunxit: dum furantibus Christianis educta occulte extra urbem corpora, abscondite conduntur. Erat enim in colle superposito civitati, concretis densatus stipitibus locus: ibique in modum speluncæ conclusa frutetis ac sentibus vallis latebat, & (ut fit) humore deciduo per naturale ministerium infunditur inculta fœcunditas. Quo in recessu venerabilia corpora religiosa provisione demersa sunt; quia gentilium furor extremam denegans sepulturam, etiam in corpora exanimata sæviebat. Hæc ipsa est haud dubie crypta abditissima, in qua legitur S. Irenæus (in ejus Actis) a Zacharia Presbytero conditus. At erat a S. Justi & S. Irenæi cryptis factitiis longe diversa; tametsi fortasse utriusque spatia quondam obtinens, nondum S. Justi & S. Irenæi ecclesiis ædificatis.

[26] [quarum una an. 1625 detecta fuit,] Hujus antiquæ primorum Christianorum cryptæ vestigium illustre compertum est circa annum Christi MDCXXV, Lugduni tum nobis degentibus. Cum enim in ædibus Prioris S. Irenæi, ad fundandam structuram quamdam, altissime jam humus excavata esset, occurrit ex improviso lapideum conditorium: quo frustatim extracto, cum aliud atque aliud succederet, jussi sunt fossores in eam capulorum saxeorum struem fundamenta jacere. Mihi vero persuasum fuit, ad ea sepulcra pertinuisse cryptam, quæ persecutionum tempore Christianis quondam Lugdunensibus, & latibula, superstitibus præberet, & tumulos mortuis; subterraneis Romanorum cœmeteriis non absimilem, in quibus ad fidelium sepulturas, ejusmodi urnæ μονόλιθοι, aliæ aliis ad perpendiculum impositæ, velut in parietes assurgunt. Hac igitur in crypta primum conditos censeo Epipodium, Alexandrum, Minervum, Eleazarum, Irenæum, aliosque vel confessores vel martyres non paucos. Dumosum vero illud profundum, in quod sub Irenæo populi Christiani gladio cæsi, demersa sunt corpora, craterem fuisse & spriraculum ejus ipsius cryptæ; illi persimile, quod in monte Jura, prope lacum Antri, ad tres fere horarias leucas a S. Claudii monasterïo, alias non sine admiratione spectavimus.

[27] Ei voragini S. Patiens Lugdunensis episcopus duplicem sub uno tecto basilicam superstruxit, [Ecclesia a S. Patiente ubi condita,] in eorum præcipue Martyrum honorem, quos illa absorpserat. Nam horum dumtaxat meminere quæ dedimus epigrammata, basilicæ parietibus aut pavimentis a primo ejus conditu opere musivo inscripta; quo dubium fit, num S Irenæi corpus ipsemet Patiens in eam ædem intulerit; certe illud eodem loco non invenit, ut olim ajebant Irenæenses. Quare Irenæi, adeoque Epipodii & Alexandri Martyrum, tres omnino sepulturas agnosco. Primam in illa crypta abditissima, dumetis ac sentibus præclusa, aquis etiam torrentibus e collisclivo superiore subinde prolui solita, quæ Christianis olim perfugium ac latibula præbebat tumentibus persecutionum procellis; ut clanculum in ea & cœtus suos agerent, & Sacramenta perciperent, & suorum etiam, qui vita defuncti essent corpora religiose sepelirent. Alteram, data Ecclesiæ pace sub Constantini magni tempora, in Machabæorum æde sacra, quæ & S. Justi. Tertiam ac postremam, in crypta basilicæ, S. Johannis Euangelistæ nomine, super illius (de qua diximus) voraginis craterem exædificatæ, quæ nunc vulgo de S. Irenæi nomine appellatur.

[28] At quo tempore in eum locum e Sancto Justo translata sint horum Martyrum corpora, [quando corpus S Irenæi eo translatum.] obscurum hactenus fuit. Si conjecturæ indulgendum est, factum id putaverim nono post Christum seculo, circa annum DCCCLXX, his argumentis. Anno Christi DCCCLVIII (ut observavi in tabulis Irenæensibus) Audinus, sive Audoynus, sub beato Remigio Lugdunensi archiepiscopo Chorepiscopus, cum ecclesiam S. Justi quasi funditus reædificasset, adeoque ejus structuram majori ex parte immutasset; insuper eidem ecclesiæ villam S. Justi, cum omni dominio jurisdictionis ejusdemde suo proprio patrimonio donavit, in honorem sanctorum Irenæi & Justi, in basilica dictæ ecclesiæ quiescentium. Si fides est huic instrumento, adhuc anno illo DCCCLVIII jacebat S. Irenæus in ecclesia S. Justi. Porro in Adonis Viennensis martyrologio, quo Lugdunenses olim ecclesiæ in divinis officiis utebantur, hæc lego.

[29] VIII Kalendas Maii. Lugduni Galliæ, natale sancti Alexandri, [Ex Adone inquiritur in loca,] qui tertio post passionem beati Epipodii die productus ex carcere, primo ita est laniatus crudelitate verberantium, ut crate soluta costarum, patefactis visceribus secreta animæ panderentur: deinde crucis affixus patibulo, beatum spiritum exanimatus reddidit. Passi sunt cum eo & alii numero XXXIV. Sepulti ambo ex utroque altaris latere, in crypta quæ in colle superposito civitati, pulchro & antiquo opere exstructa est. Item, IV Kalendas Julii. Apud Lugdunum Galliæ, natale Irenæi episcopi, qui beato Photino prope nonagenario, & Christi martyrio coronato, in locum ejus successit. Quem etiam constat beatissimi Polycarpi sacerdotis & martyris fuisse discipulum, & apostolicorum temporum vicinum. Postea vero persecutione Severi, cum omni fere civitatis suæ populo, glorioso coronatus martyrio, sepultus est a Zacharia presbytero in crypta basilicæ beati Johannis Euangelistæ (male quædam exemplaria, Johannis Baptistæ) sub altari; cui ab uno latere Epipodius, ab altero Alexander martyr est tumulatus. Hujus cryptæ tam veneranda est claritas, ut meritum Martyrum signare credatur Denique, X Kalendas Septembris. Lugduni Galliæ, natale sanctorum martyrum Minervi & Eleazari cum filiis octo; quorum corpora in crypta, quæ urbi supereminet, condita habentur.

[30] [ubi S. Irenæus quievit;] Hic diligenter advertendum est, duas cryptas designari ab Adone in Irenæo: alteram in qua a Zacharia presbytero conditus est sub altari S. Johannis Euangelistæ: alteram in qua Epipodium & Alexandrum hinc & inde consepultos tum habebat, imo & Minervum atque Eleazarum cum filiis octo. Hanc posteriorem (quæ S. Patientis opus fuit) tanto fulgore insignem fuisse notat, ut is a Martyrum ibi conditorummerito divinitus manare crederetur. In illa priore & vetustissima significat Ado, fuisse altare sub S. Euangelistæ Johannis nomine dedicatum, sub quo altari Irenæus a Zacharia fuerit compositus, ita ut illo ipso altari contineretur. At in S. Patientis recentiore crypta jacebat quidem Irenæus directe sub altari S. Johannis, in superiore basilica constituto; sed in æde inferiore, sive in crypta jacebat, & in proprio altari, quod media testudine a S. Johannis altari sejungebatur. Ex his tamen Adonis verbis colligimus, jam tum, cum ille Martyrologium suum conscriberet, asservatum fuisse S. Irenæi corpus in illa perquam splendida crypta, pulcro & antiquo opere exstructa, adeoque in crypta ecclesiæ S. Irenæi, cum talem fuisse S. Justi cryptam ex nullis veterum monumentis appareat. Nunc tempus conscripti ab Adone martyrologii investigemus.

[31] [& in tempus,] Adonem nobili genere natum, observavimus olim in tabulis ecclesiæ Viennensis (quæ ad XVII Kalendas Januarias eum inter Sanctos colit) vitæ monasticæ a puero addictum fuisse in monasterio Ferrariensi. Inde cum Romam ad limina Apostolorum contendisset, quinquennium ibi exegisse; ac in reditu Ravennam digressum, veteris Romani Martyrologii sibi a viro religioso commodatum exemplar (quo deinde in suo concinnando plurimum usus est) suo manu descripsisse. Lugdunum postea transgressum, a Remigio ejus civitatis archiepiscopo exceptum esse perhumaniter: qui ejus delectatus consuetudine, captusque doctrinæ ac virtutum piis illecebris, venia prius ab ejus Abbate impetrata, illum in suum suæque ecclesiæ obsequium apud se retinuit. Ibi tunc potius conscribendo suo vel chronico vel martyrologio intendisse credendus est, [quo translatus sit in suam cryptam.] quam post susceptum (eodem agente Remigio) Viennensem archiepiscopatum anno Christi DCCCLXXV, Indictione VIII, quem ad annos sedecim ad obitum usque egregia laude administravit. Pertexuisse ergo videtur Martyrologium suum circa annum DCCCLXXIV. Tum vero jam erat corpus S. Irenæi in crypta ecclesiæ, nunc ab ipso nuncupatæ. Anno autem DCCCLVIII (ut supra ostendimus) adhuc habebatur in ecclesia S. Justi. Hæc si vera sunt, certe S. Irenæi corpusmedio tempore inter annos DCCCLVIII & DCCCLXXIV de S. Justi crypta in cryptam S. Irenæi translatum esse oportuit.

[32] Superest, ut hanc ecclesiam, quæ nunc S. Irenæi vulgo dicitur, [Ecclesiam, quæ nunc S Irenæi dicitur,] illam ipsammet esse ostendamus, quam a S. Patiente ædificatam libro 2 epistola 10 celebravit Sidonius. Ortum prospicit æquinoctialem, inquit ille. Ita est; sed nihil ex eo, aut perparum conficias, quia eodem quoque aliæ veteres ecclesiæ obversæ sunt. At erant olim in crypta S. Irenæi (ut legi in tabulis citatis) columnæ vario ex marmore triginta. Hæc porro sunt Sidonii fulmenta Aquitanica, quibus illa superbiebat porticus triplex. Duo vero illa, qua parietibus, qua pavimento inscripta opere musivo epigrammata, quod aliud esse dixeris a Constantii & Secundini Poëtarum hexametris (seu puris, seu pentametrorum alterno recursu variatis) quibus, ut ait Sidonius, vicinantia altari basilicæ latera clarescebant?

[33] Frusta est Papirius Massonus, de S. Stephani ecclesia Sidonium explicans, [a S Patiente extructam fuisse] quam ab Alpino Lugdunensi episcopo, centum fere annis ante Patientis tempora, extructam notant, tum aliæLugdunensis diœcesis tabulæ, tum etiam antiquus catalogus episcoporum Lugdunensium, in codice ipsius ecclesiæ S. Stephani, inter martyrologium & necrologium descriptus. Frustra item Jacobos Sirmondus in hanc Sidonii epistolam; Quo minus, inquit, S. Irenæi basilica videatur, facit, quod ab Arari procul absit, parumque ei conveniat situs ecclesiæ Sidonianæ. Verba Sidonii sunt; Hinc agger sonat, hinc Arar resultat: unde ad eam basilicam sese reflectere solitos dicit pedites, equites, essedorum moderatores, helciarios etiam & nautas, responsantibus alleluia ripis.

[34] De aggere seu via publica, nulla difficultas, quæ etiamnum in proximo est. [ostenditur] De Arari miror moveri quæstionem, cum fluat Arar ad radices collis, cujus in clivo posita est ædes S. Irenæi; ita ut ab helciariis ac nautis non solum ejus spectari culmina, sed & in ea psallentium chori facile exaudiri possent. Quod dubitat Theophilus Raynaudus noster, in Indiculo Sanctorum Lugdunensium, sitne de S. Justi ecclesia intelligendus Sidonius ob laudatam ejus magnificentiam, probari nobis non potest, cum attendimus, in eam ædem (quæ prius Sanctorum Machabæorum dicebatur) illatumfuisse S. Justi corpus ab Ægypto revectum, vixdum nato Patiente; unde & a S. Justo deinde appellata est: quodque regium opus ejusdem basilicæ, anno Christi MDLXII a Calvinianorum exercitu funditus eversum, dumtaxat ab Innocentii Papæ IV temporibus initium acceperit, cujus vidimus bullas, datas ad annos ejus pontificatus, quartum, quintum, septimum, & nonum, quibus certas Indulgentias impertitur iis, qui ad ecclesiæ S. Justi structuram manum porrexerint adjutricem. Reliqua Sidonii propius inspiciamus.

[35] Intus lux micat, inquit Sidonius, a crypta exorsus, [ex carmine Sidonii] ut quæ ad ædem superiorem esset cordis instar, & velut fabricæ totius umbilicus ac meditullium; nempe ob reliquias tot millium Martyrum, quas propius spectabat. Jam recole illud ex Adonis Martyrologio, Hujus cryptæ tam veneranda est claritas, ut meritum Martyrum signare credatur. Compara & versus illos; Corpora dumoso &c. Perspicuum tracti luminis inradiat. Hoc enim quid aliud est ab illis Sidonii verbis; atque bracteatum Sol sic solicitatur ad lacunar, Fulvo ut concolor erret in metallo? Pergit ille. Distinctum vario nitore marmor &c. ubi eleganter depingit musivum opus, quo superior quidem ædes ornata erat, sed præsertim crypta, pulchro & antiquo opere musivi & auripetri exstructa, ut habet fragmentum antiqui sermonis de S. Irenæo, quod supra retulimus.

[36] [& aliis scripturis.] Hujus utriusque operis frequens est mentio in citatis tabulis: distinguunt enim illæ musivum opus ab auripetrino, velut genus a specie; cum musivum coalescere dicunt ex minutissimis lapillis marmoreis & vitreis diversorum colorum, mirabiliter compositis; auripetrinum vero, ex isdem lapillis, sed sparsim deauratis, ab auro & petra sic appellatum. Porticum triplicem Sidonii interpretor trilateram porticum cryptæ, quæ scilicet dextrum, sinistrum, & infimum latera obtineret, superiore ad sanctuarii & altaris primarii commoda reservato. Porticus autem secundas ad triplicis illius specimen, explico similes & patentiores porticus superioris basilicæ, quæ inferioribus parallelæ essent.

[37] Denique testantur antiqui versus, quos dedimus, duo illa templa tecto fundata sub uno, a S. Patiente & condita & exculta. At aliam basilicam Lugduni ab eodem Patiente funditus exstructam, vix in omnibus Lugdunensium monumentis reperias; quamvis panegyrice dixerit Sidonius lib. 6 epistola 12, ad ipsum S. Patientem; Omitto, te tanto cultu ecclesiam tibi creditam convenustare, ut dubitet inspector, meliusne nova opera consurgant, an vetusta reparentur. Omitto, per te plurimis locis basilicarum fundamenta consurgere, ornamenta duplicari. Sed ut plures Lugduni fundaverit, hæc illi ejus descriptioni ita respondet, ut aliam, cui aptius conveniat, frustra quæras.

C. J.

[38] Cetera hujus lucubrationis Chiffletianæ desunt in ms. nostro. Observo autem, hæc ultima, [Ut dicta fiant clariora,] ubi disputatur de veteri statu ecclesiæ S. Irenæi ex epistola Sidonii, per se obscuriora esse intellectu, nisi ipsa epistola ad manum sit, ac identidem consulatur. Quamobrem ipsam, licet supra remiserim lectorem ad tomum V Junii, ubi impressa legitur, hic denuo recundendam curo. Est illa, uti jam dictum est, decima libri 2 ad Hesperium, cui carmen mittit Sidonius, novæ ecclesiæ, a Patiente Lugdunensi episcopo ædificatæ, inscribendum, sic præludens: Hujus igitur ædis extimis, rogatu præfati Antistitis Patientis, [datur epistola Sidonii] tumultua rium carmen inscripsi trochæis triplicibus, adhuc mihi, jamque tibi perfamiliaribus. Namque ab hexametris eminentium poëtarum, Constantini & Secundini, vicinantia altari basilicæ latera clarescunt; quos in hanc paginam admitti, nostra quam maxime verecundia vetat …. Sed quorsum ista? quin potius paupertinus flagitatæ cantilenæ culmus immurmuret.

[39]

Quisquis Pontificis, Patrisque nostri [& carmen]
Collaudas Patientis hic laborem,
Voti compote supplicatione
Concessum experiere quod rogabis.
Ædes celsa nitet, nec in sinistrum
Aut dextrum trahitur, sed arce frontis
Ortum prospicit æquinoctialem.
Intus lux micat, atque bracteatum
Sol sic sollicitatur ad lacunar,
Fulvo ut concolor erret in metallo.
Distinctum vario nitore marmor
Percurrit cameram, solum, fenestras:
Ac sub versicoloribus figuris
Vernans herbida crusta sapphyratos
Flectit per prasinum vitrum lapillos.
Huic est porticus applicata triplex,
Fulmentis Aquitanicis superba:
Ad cujus specimen remotiora
Claudunt atria porticus secundæ:
Et campum medium procul locatas
Vestit saxea sylva per columnas.
Hinc agger sonat, hinc Arar resultat.
Hinc sese pedes, atque eques reflectit,
Stridentum & moderator essedorum,
Curvorum hinc chorus helciariorum,
Responsantibus alleluia ripis,
Ad Christum levat amnicum celeusma.
Sic sic psallite, nauta vel viator:
Namque iste est locus omnibus petendus,
Omnes quo via ducit ad salutem.

[40] Neque debeo inobservatum relinquere, quod Chiffletius figat anno DCCCLXXV initium Adonis in episcopatu Viennensi, [Error in episcopatu Adonis correctus.] quo potius consignari debet ejus obitus; quandoquidem successor ejus Ottramnus subscripsisse legitur anno DCCCLXXVI concilio Pontigonensi. Verus annus initi ab Adoneepiscopatus DCCCLX definitur ex ipsiusmet epistola, in synodo Viennensi data, anno DCCCLXX incarnationis Dominicæ, Viennæ mense Aprilis, episcopatus domni Adonis anno X indictione III. Si annus ejus in episcopatu decimus incidit in annum incarnationis Domini DCCCLXX, utique primus concurrit cum anno DCCCLX. Igitur ut valeat Chiffletii computus, debet Ado suum scripsisse aut absolvisse martyrologium anno DCCCLIX. Is enim solus intercessit inter annum DCCCLVIII, quo adhuc in ecclesia S. Justi quievisse corpus S. Irenæi, censet Chiffletius; & annum DCCCLX, quo Ado episcopatum certo auspicatus est; atque adeo juxta argumentationem Chiffletii debet intermedio tempore dictum S. Irenæ corpus e S. Justi in S. Irenæi translatum fuisse. Vellem reliquus Chiffletii contextus adesset, aliquid majoris fortasse luminis allaturus.

[Errata]

Pag. 365 num. 16, versus ultimus deleatur totus, ac reponatur, saltem ut tempus mortis Ebbonis dignoscatur — post quod tempus Ebbo annos fere quinquaginta supervixit.

Ibidem a fine istius columnæ ℣ 6 — idem lex — 1 — idem rex —

Pag. 369 num. 33 ℣ primo post epitaphium sic lege — Tossanus putat versu non (nobis hic tertio epitaphii) quod per vocem conjux, non necessario debeat maritus intelligi, sed —

Pag. 371 num. 38 ℣ ultimo, ad illa verba, — sed liquida omnia, Annotationem suam nobis reliquit Papebrochius (illam ego neque probare neque improbare velim, uti nec tractatum ipsum de S. Theodechilde, quia accuratum studium requirunt, quod mihi modo non vacat adhibere) sed liquida omnia videri possint. [De Theodechildis matrimoniis:] Dixi, inquit, videri possint. Non enim parvus mihi residet scrupulus circa conjugem regem & regiam prolem. Nam quomodo duplex apud Varnos conjugium, licet regium, cum barbaris tamen gentilibusque, contractum, Christianæ mulieri ita gloriosum potuit videri Fortunato, ut ipsum inter præcipua, aut saltem ut ceteris paria, regiæ familiæ decora censeret? Quomodo non potius abominatus sit Poëta Christianus & presbyter, saltem secundum, novercæ cum privigno, ut quidem mos patrius jubebat, teste Procopio; sed expressissime vetabat lex Christiana? Quin etiam ipsum istudqualecumque conjugium, non sine injuria prioris sponsæ Brixiæ contractum, nec sine aliqua infamia superinductæ Theodechildis, dissolutum, quomodo dici potest novam gloriam regiæ Francorum familiæ intulisse? aut proles inde susceptas (si qua tamen suscepta fuit) in aliqua apud Francos æstimatione fuisse? Sic hæsitanti, non solum confirmatur conjectura de tertio ipsius in patria matrimonio; sed omnia circumspectanti & tempora & personas, nullus occurrit dignior vel aptior, in cujus thorum inducatur Theodechildis hæc, quam patruus ejus Clotharius rex Suessionum, [an nupserit Clothario patruo suo.] & per fratrum suorum subinde mortes, tandem etiam totius Franciæ monarcha. Habuit hic uxorem Ingundem, ex eaque filios usque ad annum DXXXV; post quem nulla Ingundis apud historicos fit mentio, sed multa postea recensetur feminea proles ex mulieribus variis, quarum nominantur aliquæ, sed nulla reginæ titulo honoratur. Quid ni igitur suspicer, Ingundem sub idem fere tempus mortuam fuisse, quo a Varnis redierat Theodechildis, ætate ac forma florens & Regi in feminas nimis quam proclivi, annumque ætatis tunc quadragesimum circiter agenti, placuerit in matrimonium tanto facilius, quantocommendabiliorem eam reddebat communio generis undique regii? In hoc conjugio vixerit illa annis pluribus quam XX, quandoquidem Clotharius vitam protaxerit usque ad annum DLXI, & ex iis, quæ nominantur, filiabus, nonnulas genuerit, fortassis & filios, sed patri præmortuos, nullaque regiminis parte potitos; ideoque præteritos ab historicis; merito tamen exhinc dicta, prole potens eaque felix, ita tamen, ut ejus Christiana patientia egregiæ exercita fuerit tolerandis tot pellicibus, quot Rex ille subinde eidem superinduxisse creditur, sicuti primæ uxori Ingundi superinduxerat ejus sororem Agarundem & annis aliquot velut alteram reginam habuit.

[Ad Diem XXIX]

[Errata]

AUCTORE C. J.

[Adelais Burgota] Pag. 397 inter Prætermissos col. 1, fere in medio, ubi Aletha, Alexia sive Aleza, cognomento Burgotta, appone ad calcem — His impressis, alia de hac Virgine indagavi Parisiis per D. Claudium Castellanum canonicum ecclesiæ cathedralis, qui inter alia, hæc rescripsit: Adivi ecclesiam sanctorum Innocentium, vulgo Saint Innocent dictam, vidique anaglypho opere in ære formatam imaginem beatæ istius Reclusæ, cui nomen est Alix la Bourgote, latine Adelais Burgota, non Aletha uti format nomen Saussayus. Ipsa indura est ad instar Religiosæ S. Claræ, portans velum in capite, pallium ex humeris supra tunicam, [quo habitu repræsentetur in statua.] sed non usque adeo demissum; funis antrorsum pendet demissus; collum tegitur subtili linteo; manus junctæ supra librum, in quo sub læva sculptum est, Deus in adjutorium meum intende, Domine ad adjuvandum me festina: sub dextra vero legitur primus versus Psalmi quinquagesimi, Miserere mei Deus secundum magnam misericordiam tuam. Apparet, hanc statuam olim constitisse supra tumbam ejus, quatuor leonibus æneis substentatam, quæ anno MDCLVI, dum pavimentum ecclesiæ innovabatur, alio remota fuerunt. Hinc ascendi ad Chartophylacium, & scrutatus varia scripta, comperi, Adelaidem illam in cellam suam junctim ecclesiæ, se abdidisse anno MCCCCXX, [Inclusa fuit in cella sua anno 1420.] quæ hodiedum extat mutata in sacrarium, ubi solenniter missam celebraturi sacris se vestibus induunt. Patri nomen fuit Bourgot, unde ipsa vulgo la Bourgote. Imprimis nosse cupiebam (pergit Castellanus) num alicui religioso Ordinimancipata fuisset, sive S. Francisci, ut scribit Arturus a Monasterio, sive S. Augustini, ut Breulius; verum ne apex quidem illa de re, in grandi scripturarum mole, quæ de Adelaide Reclusa tractant, invenitur. Addidit quoque Castellanus epitaphium Virginis, prædictæ tombæ ejus inscriptum; quod quia compendium vitæ est, hic servari meretur.

En ce lieu git sœur Alliz la Bourgote, [Epitaphium ejus,]
En son vivant Recluse tres-devote,
Rendue à Dieu femme de bonne vie
En cet hostel voulut estre asservie:
Ou a régné humblement & long-tans
Et demeuré par quarante-six ans
En servant Dieu augmentée en renom,
Le Roy Louïs onzieme de ce nom
Considerant sa tres-grand perfecture
A fait lever icy sa sepulture.
Al trépassa d'icy en son sejour
Le Dimanche vint & neuvieme jour
Du mois de Juin quart cents soixante & sis.
Jesus la mette en son saint Paradis.

Hæc se accuratius descripsisse, ait Castellanus, quam legantur apud Du-Breuil. [complectens vitæ synopsin.] Ego gallice dicta latine reddo soluta oratione, sensum sequens.

Hocce in loco jacet soror Adelais Burgote,
Dum vixit, Reclusa devotissima,
Deo dicata, femina bonæ vitæ,
Voluit hoc in hospitio servari;
Ubi habitavit humiliter & longo tempore,
Ac mansit per annos quadraginta sex
Deo serviens; & bonam famam acquisivit.
Rex Ludovicus, sui nominis undecimus,
Considerata ejus maxima perfectione,
Hic elevandum curavit ejus sepulcrum.
Ipsa hinc transiit in requiem suam
Dominica, vigesima nona die
Mensis Junii anno quadringentesimo sexagesimo sexto (subintellige post millesimum.)
Jesus ipsam collocet in sancto Paradiso suo.

Pag. 444 num. 79 ad calcem adde — sub hac tamen cautione, quod inscriptiones illic neque integræ sint, neque propria litterarum (quas Itulice Bollaticas vocat Millinus apud Soresinum pag. 45 & 46) repræsententur forma; neque annus in utroque inferiori limbo recte signetur; prout colligere est ex ipsis integris inscriptionibus, numero sequenti rectius citatis ex prædicto Millino.

Ibid. num. 80 ℣ 6 — anno Domini MCCCCLXIX — l — anno Domini MCCCLXIX

Item secundo post versu — MCCCCLXIV — l — MCCCLXIV — Denique versu hinc tertio — Joannis — l — Joannes —

Pag. 463 col. 2 ℣ 4, 5 & 6, sic scribe — acceperit ille, qui anno MCCCL donatus purpura a Clemente VI, in eadem superfuit, multa præclarissime gerens, per ditionem Ecclesiæ Romanæ, pontificius in Italia Legatus, usque ad annum MCCCLXVII. — Tunc addatur sequens

EMBOLISMUS
De eodem S. Pauli gladio in Hispania.

Petrus Apostol. Romæ (S.)
Paulus Apostolus, Romæ (S.)

AUCTORE C. J.

Quandoquidem de gladio S. Pauli, quem Hispani passim Mucronem vocant, hic agi cœptum est ex Tamajo, [Relatio Seguençæ de eodem gladio;] qui parum historice rem tractat, & multa minus apte interpolat; audiamus ipso antiquiorem historiographum sacri Ordinis Hieronymiani, Josephum de Siguença, quiParte 2 Historiæ Ordinis sui, anno MDC Matriti hispanice edita, libro 1, cap. 13, pag. 80, hunc in modum scribit: Inter alias plures præcipuasque monasterii nostri (S. Mariæ de la Sysla juxta civitatem Toletanam; uti titulus capitis habet) sacras reliquias visitur quoque, multæ vetustatis singularisque venerationis gladius, quo capite truncatus fuit S. Paulus Apostolus. Attulit illum Roma archiepiscopus Toletanus, Dominus Ægidius de Albornoz, donatum sibi a Pontifice Romano mercedis & summi favoris loco, pro officiis & laboribus Ecclesiæ Romanæ impensis; illoque se abunde remuneratum existimabat. Atque hoc sufficienter probat, veram esse Reliquiam illam; quamvis veritas ejus multum confirmata sit per miracula grandia, quæ illam cum fiducia tangentes, in curatione gravissimarum infirmitatum suarum experti sunt. Forma ejus refert antiquos gladios, quos intulerunt in Hispaniam Romani; non item eorum nomine appellatur, sed Arabico, a Mauris (ut multa sunt alia, quibus hodiedum utimur) nobis relicto.

[2] [ejus forma,] Idem gladius cum capulo suo longitudinem habet palmorum quatuor, latitudinem quatuor digitorum, estque unius aciei ad modum periconii antiqui, præterquam quod cuspidatus sit: ejusdemque formæ plures visuntur in columna Traiana. In altero gladii plano, litteris admodum peregrinæ formæ sculptum legitur; Neronis Cæsaris mucro: in altero quæ habentur litteræ, & posterius videntur incisæ, & forma differunt a prioribus; incisæ autem fuerunt (uti mea quidem fert opinio) ob memoriam & pietatem Christianorum, ad quorum manus iste gladius pervenit; atque ita sonant, Quo Paulus truncatus capite fuit, æra CVIII. In dorso gladii alius extat titulus, adeo oblitteratus, ut percipi a paucis possit, indicatque, altatum fuisse a Domino Ægidio de Albornoz archiepiscopo Toletano.

[3] [a quo Pontifice donatus sit Albornozio.] Pontifex ille Romanus, quem Albornozio dedisse gladium, ait Siguença, fuerit aut Innocentius VI, cujus jussu Avenione in Italiam profectus, conscripto milite, ditionem Ecclesiasticam partim vi, partim prudentia sua, dejectis tyrannis, pacavit; aut Urbanus V, Innocentii successor, sub cujus Pontificatu anno Christi MCCCLXVII obiit, optime de Ecclesia, & plus quam gladium prædictum meritus. De illius longitudine palmorum quatuor, conveniunt Siguença & Tamajus; de latitudine vero ejus, minimum quantum differunt, dum alter, ei digitos duos, alter quatuor attribuunt. Adducamus tertium scriptorem, mihi anonymum, qui dirimat litem, & quædam alia explanet. Submisit mihi Matrito istius Relationem P. Josephus Cassani Societatis nostræ, in litteris suis, anno MDCCVIII, die XXI Junii datis, scribens in hæc verba latine: Subito curavi, notitias omnes ad me mitti de ense, quo S. Paulus capite truncatus fuit. Hic Toleti in monasterio Syslensi servatur, sed non eo testimonio identitatis, quo probari vellem. Quod potui, feci. Vos accipietis, quidquid est, in obsequii memoriam: & si utile & curiosum videbitur, addetis Commentario ad vitam S. Apostoli.

[4] [Relatio alia recentissima fatetur,] Nunc ad Relationem Anonymi, similiter latine scriptam. Præmissis nonnullis, quæ jam tetigimus, de celebritate gladii, ejusque venerationeper concursum peregrinorum; dicit, totius longitudinem extendi ad pedes ternos Reythlanticos, qui fere idem conficient spatium quatuor palmorum; uti supra definitum vidimus: latitudinem vero, qua maxima est, extensionem quatuor digitorum non excedere, quod magis convenit cum sententia Saguençæ, quam cum Tamayi; quantumvis hic etiam declaret, se gladium vidisse aut saltem invisisse venerationis causa. Tum (quod multum refert) agit de veritate dicti gladii hic verbis:

[5] Quoad ejus veritatem, seu ut clarius loquar, legitimationem, [sola traditione credi, gladio illo necatum S. Paulum:] credideram sane in monasterio servari, non quidem simili veneratione; sed æquali cura, authographum aliquod scripturam, aut quid simile, certitudinem comprobans. Sed magis pii custodes, quam de veritate adeo singularis Reliquiæ soliciti, ad fidem testimonio carent: tantumque fundatur in antiquissima inconcussaque antiquorum traditione, asserente, summum Pontificem Eminentissimo D. Ægidio de Albornoz, præsuli Toletano, post tot illustres victorias, quibus Patrimonio Ecclesiæ plures civitates, ab aliquibus vi usurpatas, restituit, sacro ense remunerasse; ut sic ensi ense satisfaceret. Quo munere accepto, idem Eminentissimus illud Fratribus S. Hieronymi tradidit. Sic habet communis opinio, & ab auctoribus fide dignis scribitur. Nullus de veritate dubitat, extraneorumque incredulitas quotidianis miraculis convincitur Non permittunt Fratres, ensem extra monasterium abduci; sed aquæ, qua lotus fuit, potu infirmi a febri, præcipue tertiana, sæpissime subito liberantur. Dicunt, Romæ prædicti ensis ligneum transsumptum servari, ibique constanter asseri, originale Toleti in dicto monasterio venerari.

[6] Si tota hæc narratio majori non nitatur fide, quam ultima ejus periodus, [quæ traditio extendi non potest] vehementer dubitandum puto de veritate rei præcipuæ. Habitavi ego per annos septem Romæ, vigili semper oculo & animo intentus ad ea, quæ Sanctorum sunt, nec uspiam vidi, audivi, legi aut rescivi aliquid de ligneo illo ensis Paulini transsumpto; imo nec inveni scripturam ullam, quæ fidem aut mentionem faciat, talem ensem illic aliquando servatum fuisse. Et Octavius Pancirolus in copiosissimo Indice, quem texuit de sacris Reliquiis Romanis, multa meminit de Reliquiis S. Pauli, & inter alia, de scipione, quo utebatur sanctus Apostolus iter faciens; de columna, super qua ei caput præcisum putat; de velo, quo obvoluti fuerunt oculi antequam cæderetur: de gladio autem, quo cæsus fuerit aut ligneo ejus transsumpto, nihil. Nihilo magis de illo memimit Canonicus Romanus aut potius Vaticanus, qui sub annum MCC floruit, amplissimamque Ecclesiæ suæ Vaticanæ & reliquiarum ejus descriptionem reliquit, illustratam atque anno MDCXLVI editam Romæ a Paulo de Angelis.

[7] His tamen non obstantibus facile inducar ad credendum, [ultratempus donationis.] Albornozium pro præstitis Ecclesiæ officiis, etiam in bello, donatum a Pontifice gladio honoris causa fuisse, illumque post obitum ejus (non enim videtur, ex quo in Italiam venit in Hispaniam vivus rediisse) cum cadavere, quod inandito alias exemplo Toletum usque longissima via magnaque populorum frequentia, aliis post alios, etiam principibus viris, atque ipso Rege Henrico, succollantibus, elatum fuit; eodem apportatum esse, tamquamsingulare monumentum meritorum ipsius. Et eatenus existimo, satis certam esse traditionem in Hispania, gladium aliquem, Albornozio a Pontifice Romano donatum fuisse, atque ad monasterium B. Mariæ de la Sysla delatum, ibidem servari hodiedum; quia non tantum citati Auctores, sed antiquior etiam, Blasius Ortiz, qui Adrianum VI Pontificem creatum, secutus in Italiam, dein Canonicus Magistralis ecclesiæ Toletanæ, totiusque diœceseos sub archiepiscopo Joanne Tavera vicarius generalis fuit, anno MDXLIX impressit libellum, in quo de Reliquiis, ab Albornozio ex Italia Toletum missis, deque gladio sæpe dicto etiam agitur: verumtamen talis auctoritas aut traditio, non habetur ad probandum, eundem gladium, quem Pontifex Albornozio dedit, illum esse, quo S. Paulus Apostolus decollatus fuit. Aliud plane est pia credulitas hominum in rebus istiusmodi; aliud, rei veritas. Figura porro gladii, quæ cum citata Relatione mihi transmissa fuit, plane recta apparet, nisi quod in acumine desinat per modum rostri aquilini, non a do se inaciem curvati, sed contra, ab acie sursum. Ipsam hic delineatam accipe cum insculptis characteribus suis, ut curiosus quivis lector inde judicet secundum eruditionem suam, plura fortasse super ejus forma & antiquitate commentaturus, quam ego velim & Papebrochius cœpit tomo V Junii pag. 463 num. 166. Epigraphe in uno latere legenda est a mucrone, & prosequenda in altero latere a capulo: in primo insculptæ sunt voces integra, in altero non item: tota sic legi debet: CESARIS NERONIS MUCRO, QUO PAULUS TRUNCATUS CAPITE FUIT ERA CVIII. Notantur quoque in dorso mucronis seu gladii formæ quædam characterum, sed qui combinarinon possunt: ideoque in ectypo nostro sunt prætermissæ.

[Errata]

AUCTORE C. J.

[S. Hilarius ep. Patav.] Pag. 484 (ubi de S Hilario episcopo Patavino) num. 6 ℣ 7 a fine. Dele — Adeo ut cum sequentibus duobus versibus, usque ad — Meminerunt etiam &c. Repone autem hæc, sub num. 7, & quæ ibidem supersunt, conjunge cum numero sequenti: & alios subinde cyfros numerorum ordine suo muta.

[7] Verum translationem hanc monachorum, ab Abbate S. Servuli factam, [& translatio monachorum S Servuli, ad ejus ecclesiam, facta an. 819] Sansovinus ad annum refert non suum. Constat enim e certioribus monumentis, factam non fuisse ante annum DCCCXIX, quo Angelus Participatius Venetorum dux cum filio Justiniano donavit Joanni abbati monasterii S. Servuli, opem suam imploranti, Capellam S. Hilarii confessoris cum possessionibus, ut eo monachos suos transferret. Extant istius Donationis tabulæ apud Ughellum tom. 5 Ital. sacræ, col. 1265, datæ mense Martii, Indictione XII, Rivi-alti; quæ Indictio alium ibi annum signare nonpotest, quam DCCCXIX, atque inter alia sic habent: Quoniam quidem Joannes venerabilis Abbas monasteri S. Servuli, cum Dei caterva sui cœnobii, postulavit nostra suffragia; eo quod in loco angusto constituti & intra paludes manentes, Deo Christo deservirent, possessionibus carentes, unde victui necessaria subministrarent; postulantes, ut ob Christi & Sanctorum amorem eisdem subsidium & juvamen de hoc impertiremur. [ab Angelo Participatio Venetorum duce,] Atque ideo nos quidem, Angelus & Justinianus, per divinam gratiam Venetæ Provinciæ Duces …. cogitantes cogitavimus, qualiter eumdem Dei servum … cum Fratribus suis de prædicta ecclesia beati, Christi martyris Servuli transferentes, quo loco transmutare deberemus, vel quo ordine vivendi pacifice perpetualiter ponere possemus; ad nostram devenit memoriam, ut capellam quamdam in honorem B. Hilarii confessoris Christi super fluvium Hime, ad jura proprietatis nostræ cum suo territorio constructam, sibi concedentes, quieto possent vivere tramite, eo ordine, quo docet B. Benedicti Regula.

[9] Et nonnullis interjectis describit territorium, quod cum capella donat, [multas iis terras adjiciente.] ejusque terminos definit, ita prosequens: Concessa igitur prædicta capella S Hilarii cum suis territoriis, finibus & terminis cum omnibus appenditiis vel adiacentiis suis est … Id est a flumine, quod dicitur Clarino, procurrente usque in canalem, qui dicitur Gambarana, & inde in fossa, quæ dicitur Ruga; ac deinde in canale de Luna, percurrente in Sercho & usque in paludibus aquis salsis. Similiter a prædicto flumine Clarino, descendente ad locum, ubi dicitur Aurilia, & finalibus * descendente per canalem, qui dicitur Avisa, perexiente in dicto flumine Himæ, & deinde percurrente usque in paludibus similiter tribus millibus aquis salsis. Fluvius præcipuus, qui hic vocatur Hime, in secuturo mox Privilegio Lotharii imperatoris, anno MCXXXVI signato, appellatur, Dira, in finibus Rivoaltensibus, ibidemque Ugerius nominatur tunc temporis fuisse Abbas sanctorum Hilarii & Benedicti de provincia Venetiæ: & nunc in codice Taxarum Cameræ Apostolicæ (diximus enim ecclesiam illam Sedi Apostolicæ immediate subjectam esse) intitulatur Abbatia SS. Hilarii, Georgii & Benedicti; uti refert Aug Lubin in Notitia Abbatiarum Italiæ pag. 4. 1. De cetero, loca, in præmisso Angeli, & sequenti Lotharii Privilegiis nominata, accolis, seu Venetis seu Patavinis, illustranda relinquo. Uberior certe tabula antiqui agri Patavini chorographica, inde erui hac parte potest, quam quæ inserta conspicitur Historiæ Patavinæ, ab Ursato editæ.

[10] Meminerunt etiam S. Hilarii &c.

Pag. 491 num. 27 ℣ 8. Habuit autem Cabilonensis ecclesia — (deletis nonnullis quæ sequuntur, hæc substitue) — duodecim omnino episcopos, Joannes dictos, quorum penultimus, cognomine Germain, ab anno MCCCCXXXVI —

Pag. 492 num. 4 ad calcem apponatur — Quid? quod illa Tamayi Benedicta, a Bucelino in menologio, & ab Antonio de Heredia tomo 3 de vitis Sanctorum Benedictinorum, referatur, non ad XXIX Junii, sed ad XVII Augusti; neutro rationem reddente, cur illam tali die consignent.

Pag. 493, ubi de B. Hemma vidua, deleatur numerus 2 totus, & hæc reponantur —

[2] [Hemma uxor Wilhelmi comitis,] Eadem fuit Hemma, uxor comitis Wilhelmi in Friesach & Zeltschach, in vulgari chronica Salisburgensi, Hemma comitissa in Friesach nominata, cujus auspiciis (ut scribit Hundius) Gebehardus cœnobium Admontense in Styria fundavit anno MLXXIV aut sequenti. Non quod ipsa tunc superstes fuit, jam annis XXX ante mortua; sed quod adhuc vivens, Baldwino seuWaldwino archiepiscopo Salisburgensi in manus tradidit quædam bona ac prædia sua in valle Admontensi (forte eadem, quæ tomo V Jun. p. 516 litt. c, Henricus imperator sanctus in valle Admontensi sita, anno MXV contulit Wilhelmo comiti, nec non & dominæ, Hemmæ, matri suæ, [& fundatrix monasterii Admontensis,] nepti autem nostræ contulit; qui Wilhelmus, Hemmæ nostræ maritus, & Hemma illa nostræ socrus fuerunt.) ut ibidem monasterium conderetur. Id post Baldwinum tantum exsecutus est S. Gebehardus, alia bona fundationi adjiciens. Constant hæc ex vitæ S. Gebehardi, seu potius Historia Admontensi apud Canisium tomo VI Antiq. Lect. a nobis hoc tomo VI Junii ad diem XVI ex parte recusa & illustrata. Legitur ibi, apud nos num. 7, quod ad sustentationem Religiosorum virorum Gebehardus tradidit prædia; [una eademque est.] in primis quæ matrona quædam nobilis Hemma, comitissa de Friesaco & de Truchsen. post mortem mariti sui Wilhelmi comitis & filiorum suorum Hartwici & Wilhelmi, tempore Baldwini archiepiscopi, S. Rudberto (id est ecclesiæ ejus Salisburgensi) dedit in valle Admuntina, cum aliis prædiis, (alibi sitis) ad cœnobium ibidem fundandum. Hinc recte dicetur auspiciis Hemmæ illud fundatum fuisse; licet non nisi triginta post mortem ejus annis res executioni mandata sit; & excluditur tertia Hemma, de qua in Actis Beatæ nostræ.

[Annotata]

* an, finaliter

[Ad Diem XXX]

[Errata]

AUCTORE C. J.

Pag. 588 num. 6 ℣ 8 — MCCCXIX — l — MCCCXXXIX —

Pag. 606 De B. Arnulfo monacho Villariensi, col. 2 ℣ 8 & 9 sic lege — Qui leo virtute, jubilis similatur alaudæ; Qui turtur gemitu; visu simul atque volatu Par aquilæ —

FINIS.

SYNAXARIUM
Ex Menologio, jussu Basilii Imperatoris collecto, cujus sex postremi menses servantur manuscripti in monasterio Basilianorum Cryptæ-Ferratæ in Latio.

ΜΗΝΙ ΙΟΥΝΙΩι Α᾽. ΑΘΛΗΣΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΑΡΤΥΡΟΣ ΙΟΥΣΤΙΝΟΥ ΤΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥ.

I Justini Philosophi M.

Ιουστίνος ὁ τοῦ Χριστοῦ σοφώτατος Μάρτυς, ἦν ἀπὸ Νεαπόλεως τῆς Συρίας, φιλόσοφος ἀνὴρ, καὶ σύνεσιν ἔχων πολλήν. Ἀγαπῶν δὲ τὸν Χριστὸν, καὶ τοὺς αὐτὸν μισοῦντας ἀποστρεφόμενος, τῷ θείῳ ζήλῳ διεκαίετο καθ᾽ ἡμέραν. Διὰ τοῦτο καὶ ἀπελθὼν εἰς Ῥώμην ἐπὶ τῆς βασιλείας Ἀντωνίνου, καὶ γράψας τόμον κατὰ τῆς πλάνης μὲν τῶν εἰδώλων, ὑπὲρ δὲ τῆς πίστεως τῶν Χριστιανῶν, ἐπιδέδωκε τῷ βασιλεῖ. Καὶ θαυμάσας ὁ βασιλεὺς τὴν σοφίαν αὐτοῦ, καὶ τὴν ἐπιστήμην, οὐ μόνον οὐκ ἐφόνευσεν αὐτὸν, ἀλλὰ καὶ ἐπῄνεσεν. Ἐπὶ δὲ καὶ ἐν ταῖς πρὸς τοὺς εἰδωλολάτρας διαλέξεσι, τὴν μὲν θρησκείαν τῶν εἰδώλων ἀπατηλὴν ἀπέφαινε· τὴν δὲ τῶν Χριστιανῶν ἐβεβαίου, καὶ ἐκράτυνε γραφικαῖς ἀποδείξεσιν. Ἐφθονήθη ὑπὸ Κρίσκεντος τοῦ φιλοσόφου· καὶ φθονηθεὶς ἐπεβουλεύετο, ἕως ἀνηρέθη παρ᾽ ἐκείνου.

ΚΑΙ ΑΘΛΗΣΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΑΡΤΥΡΟΣ ΙΟΥΣΤΙΝΟΥ, ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΥΝΟΔΙΑΣ ΑΥΤΟΥ.

Justini & Soc. MM.

Καὶ οὗτοι οἱ ἅγιοι ἐν τῇ Ῥώμῃ διέτριβον, διδάσκοντες ἐπὶ τῷ ὀνόματι τοῦ Χριστοῦ, καὶ κρατηθέντες παρὰ τοῦ τῆς πόλεως Ἐπάρχου, ἀπεκλείσθησαν εἰς φυλακήν. Καὶ μετὰ πολλὰς ἡμέρας τῆς φυλακῆς ἐκβληθέντες, παρέστησαν τῷ Ἐπάρχῳ. Καὶ ἠρώτησεν ὁ Ἔπαρχος τὸν Ἰουστίνον μετὰ πολλὰς καὶ ἄλλας ἐρωτήσεις· εἰπὲ Ἰουστίνε· ἐὰν μαστιγωθεὶς, καὶ ἀποκεφαλισθεὶς πάντως πεπληροφόρησαι, ὅτι μέλλεις ἀναβαίνειν εἰς τὸν οὐρανόν; Ὁ δὲ Ἰουστίνος εἶπεν· ἐλπίζω κληρονομῆσαι τὴν τῶν οὐρανῶν βασιλείαν, ἐὰν ὑπομείνω προθύμως ταύτας τὰς βασάνους. Καὶ ὁ Ἔπαρχος εἶπε· τοῦτο οὖν ὑπονοεῖς ὅτι ἀναβήσῃ εἰς τοὺς οὐρανοὺς, καὶ ἀπολήψῃ ἀμοιβὰς τινῶν ἀγαθῶν; Ἰουστίνος εἶπεν· οὐχ ὑπονοῶ ἁπλῶς, ἀλλ᾽ ἀκριβῶς πεπληροφόρημαι. Τότε προστάξει τοῦ Ἐπάρχου, μετὰ τῶν σὺν αὐτῷ Ἁγίων τὴν κεφαλὴν ἀπετμήθη.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι Β᾽. ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΕΝ ΑΓΙΟΙΣ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΚΑΙ ΟΜΟΛΟΓΗΤΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ.

II Nicephori archiep. CP. Conf.

Νικηφόρος ὁ θεῖος, Ἀρχιερεὺς ὑπῆρχε τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ γέννημα καὶ θρέμμα, ἐπὶ τῆς βασιλείας Κωνσταντίνου τοῦ δυσσεβοῦς, ἡὸς Θεοδώρου καὶ Εὐδοκίας. Ὁ δὲ Θεόδωρος ὢν ὑπογραφεὺς τῶν βασιλικῶν ἐνταλμάτων, ὡς προσκυνητὴς τῶν θείων εἰκόνων διαβληθεὶς, ἐτύφθη καὶ ἐξωρίσθη εἰς Μύλασαν, εἶτα εἰς Νίκαιαν, ἔνθα καὶ τελευτᾷ. Ὁ δὲ τούτου υἱὸς Νικηφόρος, ὑπογραφεὺς καὶ αὐτὸς ὢν, καταλιπὼν ἀξίαν, πλοῦτον, καὶ δόξαν, τὴν Προποντίδα τῆς πόλεως κατέλαβεν᾽ ἔνθα Θεῷ καὶ ἑαυτῷ προσέχων ἐκτίσατο μεγάλην ἀρετήν. Καὶ μετὰ τελευτὴν Ταρασίου τοῦ μακαριωτάτου Πατριάρχου, προεχειρίσθη Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, ὑπὸ Νικηφόρου βασιλέως τοῦ πατρὸς Σταυρακίου. Καὶ διήρκεσε μέχρι τῆς βασιλείας Λέοντος τοῦ εἰκονομάχου· ὑφ᾽ οὗ καὶ ἐξωρισθεὶς, καὶ εἰς φυλακὴν ἐμβληθεὶς, πρὸς Κύριον ἐξεδήμησεν, χρόνων ἑβδομήκοντα ὑπάρχων. Ἐξ ὧν μὲν ἑννέα ἐν τῇ ἀρχιεροσύνῃ διετέλεσε, δέκα δὲ καὶ τρία ἐν τῇ ἐξωρίᾳ.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥ ΤΩι Γ᾽. ΑΘΛΗΣΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΑΡΤΥΡΟΣ ΛΟΥΚΙΛΛΙΑΝΟΥ, ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΥΝΟΔΙΑΣ ΑΥΤΟΥ.

III Lucilliani & Sociorum MM.

Λουκιλλιανὸς ὁ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυς, ἦ μὲν ἐπὶ τῆς βασιλείας Αὐρηλιανοῦ, πρώτερον ἱερεὺς τῶν εἰδώλων ὑπάρχων ἐν τῇ πόλει Νικομηδείας, γηραιὸς τὴν ἡλικίαν. Μετατεθεὶς δὲ πρὸς τὴν εἰς Χριστὸν πίστιν ἐκρατήθη, καὶ παρεδόθη Σιλβανῷ τῷ κόμητι, καὶ μὴ πεισθεὶς ἀρνήσασθαι τὸν Χριστὸν, συνετρίβη λίθοις τὸ πρόσωπον, καὶ τυφθεὶς ῥαβδίοις, ἐκρεμάσθη κατὰ κεφαλῆς ἐπὶ ξύλου. Εἶτα βληθεὶς εἰς φυλακὴν, εὗρεν ἐκεῖ παιδία τέσσαρα διὰ τὴν εἰς Χριστὸν πίστιν ἀποκλεισθέντα, Κλαύδιον, Ὑπάτιον, Παῦλον, καὶ Διονύσιον. Καὶ περιχαρὴς γενόμενος ἐστήριζεν αὐτὰ πρὸς τὴν πίστιν. Καὶ μετ᾽ αὐτῶν τῷ κόμητι αὖθις παραστὰς, καὶ μὴ πεισθεὶς ἀρνήσασθαι τὸν Χριστὸν, ἀνεβλήθη εἰς κάμινον πυρός. Καὶ ἐξελθὼν ἀβλαβὴς, ἤχθη δέσμιος μετὰ τῶν παιδίων εἰς τὸ Βυζάντιον. Καὶ τὰ μὲν παιδία ἀπεκεφαλίσθησαν· αὐτὸς δὲ σταυρῷ προσηλωθεὶς, ἐτελειώθη.

ΚΑΙ ΑΘΛΗΣΙΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ ΠΑΥΛΗΣ, ΤΗΣ ΠΑΡΘΕΝΟΥ.

Paulæ V. & M.

Ἡ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυς Παῦλα, συμπαροῦσα τῇ ἀθλήσει καὶ τοῖς ἀγωνίσμασι τῶν ἁγίων Λουκιλλιανοῦ, καὶ τῶν παίδων, κατάτε τὴν φυλακὴν, καὶ τὴν ὁδὸν ἀπεσπόγγιζε τὰ αἵματα, καὶ τῶν τραυμάτων τὰ ἕλκη, τεραπεύουσα κατὰ δύναμιν τῶν Ἁγίων τὰ σώματα· ἦν γὰρ ἐκ προγόνων Χριστιανὴ καὶ πιστή Καὶ τοῦτο ἔργον ἦν αὐτῇ, τὸ ἐπισκέπτεσθαι τοὺς ἐν φυλακαῖς, καὶ τοὺς ὑπὲρ Χριστοῦ μαρτυροῦντας θεραπεύειν καὶ διατρέφειν. Διὰ ταῦτα οὖν κρατηθεῖσα, ἤχθη καὶ αὐτὴ πρὸς τὸν κόμητα Σιλβανόν. Καὶ μὴ πεισθεῖσα θῦσαι τοῖς εἰδώλοις ἐτύφθη σφοδρῶς, καὶ ταῖς ἐπιφοραῖς τῶν ῥάβδων τὸ σῶμα διαλυθεῖσα, ἐπιστασίᾳ Ἀγγέλου ἐγένετο ὑγιής. Καὶ πάλιν προσαχθεῖσα τῷ κόμητι, εἰς κάμινον ἐνεβλήθη πυρός. Καὶ ἐξελθοῦσα ἀβλαβὴς, ἐπέμφθη καὶ αὐτὴ εἰς τὸ Βυζάντιον, καὶ ἀπεκεφαλίσθη, ἔνθα καὶ ὁ ἅγιος Λουκιλλιανός.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι Δ᾽. ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΕΝ ΑΓΙΟΙΣ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ.

IV Metrophanis Patriarchæ CP.

Μητροφάνης ὁ ἐν ἁγίους Πατὴρ ἡμῶν ὑπῆρχεν ἐν τοῖς χρόνοις τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου, Επίσκοπος Βυζαντίου, συγγενὴς Πρόβου τοῦ βασιλέως. Μετὰ δὲ τὸ ἐπικτίσαι τὸ βυζάντιον τὸν μέγαν Κωνσταντίνον, καὶ μετονομᾶσαι αὐτὸν Κωνσταντινουπόλιν, προεβιβάσθη Πατριάρχης, δεύτερος ταχθεὶς τοῦ Ῥώμης. Τῆς δὲ κατὰ Νίκαιαν συναθροισθείσης πρώτης συνόδου. Ὁ μὲν Πατριάρχης Μητροφάνης διὰ γῆρας καὶ νόσον ἀπελείφθη. Τὸν δὲ Πρωτοπρεσβύτερον αὐτοῦ Ἀλέξανδρος, ὃν καὶ διάδοχον αὐτοῦ ὠνόμασεν, ἀπέστειλεν ἀντ᾽ αὐτοῦ. Μετὰ δὲ τὸ ἐπανελθεῖν τόντε βασιλέα, καὶ τὴν ἱερὰν σύνοδον, πρῶτον διάδοχον ψηφισάμενος Ἀλέξανδρον, καὶ δεύτερον Παῦλον τὸν ὁμολογητὴν, καὶ ἐπευξάμενος ἀγαθὰ τῷ βασιλεῖ, καὶ τῇ συνόδῳ, ἀνεπαύσατο. Τὸ δὲ λείψανον αὐτοῦ ἐτέθη ἐν τῷ οἴκῳ αὐτοῦ.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι Ε᾽. ΑΘΛΗΣΙΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ ΜΑΡΚΙΑΝΟΥ, ΝΙΚΑΝΔΡΟΥ, ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΥΝΟΔΙΑΣ ΑΥΤΩΝ.

V Marciani & Soc. MM.

Μαρκιανὸς καὶ Νικανδρος, οἱ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυρες, μετὰ τῆς συνοδίας αὐτῶν, ὑπῆρχον ἐκ τῆς χώρας Αἰγύπτου. Καὶ διὰ τὴν εἰς Χριστὸν ὁμολογίαν, κρατηθέντες ὑπὸ τοῦ Ἄρχοντος, καὶ βιασθέντες ἀρνήσασθαι μὲν τὸν Χριστὸν, προσκυνῆσαι δὲ τοῖς εἰδώλοις. Καὶ μὴ πεισθέντες, πρῶτον μεν ἐτύφθησαν σφοδρῶς, καὶ τὰς πλευρὰς λαμπάσι κατεκάησαν. Καὶ κρεμασθέντες ἐξέσθησαν μετὰ σιδηρῶν ὀνύχων· ἕως αἱ σάρκες αὐτῶν ἔπεσον επὶ τὴν γῆν. Ἔπειτα ἀπεκλείσθησαν εἰς φυλακὴν ἡμιθανεῖς ὑπάρχοντες. Ἔνθα ἐπιφανεὶς αὐτοῖς Ἀγγελος Θεοῦ, ἐθεράπευσεν αὐτούς. Καὶ μετὰ πολλὰς ἡμέρας ἐξελθόντες τῆς φυλακῆς ὑγιεῖς, καὶ παραστάντες τῷ κριτηρίῳ τοῦ Ἄρχοντος, πολλοὺς τῶν ἀπίστων διὰ τὸ θαῦμα ἐπέστρεψαν ἐπὶ τὸν Κύριον. Καὶ πάλιν παραδοθέντες φυλακῇ, ἐν αὐτῇ τῷ Θεῷ τὰς ψυχὰς παρέδωκαν.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι στ᾽. ΑΘΛΗΣΙΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΚΥΡΙΑΣ, ΒΑΛΕΡΙΑΣ, ΚΑΙ ΜΑΡΚΙΑΣ.

VI Cyriæ, Valeriæ, & Marciæ MM.

Κυρία ἡ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυς, καὶ Βαλερία, καὶ Μαρκία ὑπῆρχον ἐκ τῆς πόλεως Καισαρείας τῆς Παλαιστίνης. Καὶ ὑπὸ Χριστιανοῦ τινος διδαχθεῖσαι, ἀρνησάμεναι τὰ εἴδωλα, καὶ τὰς βδελλυρὰς θυσίας, προσῆλθον τῷ Χριστῷ, καὶ ἐβαπτίσθησαν. Καὶ ἐν ἡσυχίᾳ καθεζόμεναι ἐν οἰκήματι διῆγον ἐν εὐλαβίᾳ πολλῇ, καὶ ἀρετῇ, νηστείᾳ καὶ προσευχῇ, καὶ ἀγρυπνίᾳ προσκαρτεροῦσαι, καὶ τὸν Θεὸν ἐξιλεούμεναι, καὶ παρακαλοῦσαι, ὅπως καταλυθῇ μεν ἡ τῶν εἰδώλων πλάνη, τελείως ἀναλάμψῃ δὲ ἡ τῶν Χριστιανῶν πίστις εἰς πάντα τὸν κόσμον, καὶ παύσηται ὁ κατὰ τῶν Ἁγίων διογμός. Οὕτω δὲ ποιοῦσαι, κατεμηνυθησαν τῷ τῆς χώρας Ἄρχοντι ὑπὸ τῶν εἰδωλολατρῶν. Καὶ ἀναγκαθεῖσαι ἀρνήσασθαι τὸν Χριστὸν, καὶ προσκυνῆσαι τοῖς εἰδώλοις, καὶ μὴ καταδεξάμεναι ταῦτα ποιῆσαι, ἐβασανίσθησαν, καὶ μαστιζόμεναι ἐν αὐταῖς τιμωρίαις ἐτελειώθησαν.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι Ζ᾽. ΑΘΛΗΣΙΣ ΚΑΙ ΑΝΑΚΟΜΙΔΗ ΤΟΥ ΛΕΙΨΑΝΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΑΡΤΥΡΟΣ ΘΕΟΔΟΤΟΥ.

VII Theodoti M.

Θεόδοτος ὁ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυς ὑγῆρχεν ἐκ τῆς χώρας τῆς Γαλατίας, χωρίου μαλοῦ. Θάπτων δὲ τῶν μαρτυρούντων Ἁγίων τὰ λείψανα, διεβλήθη τῷ τῆς Ἀγγύρας Ἄρχοντι, καὶ κρατηθεὶς ἀπεκλείσθη. Εἴτα εἰς ἐρώτησιν ἀχθεὶς, ἀντεῖπε σφοδρῶς τῷ Ἄρχοντι, καὶ τοὺς Ἑλλήνων θεοὺς ἐχλεύασε, καὶ τοὺς προσκυνοῦντας αὐτοὺς, μωροὺς καὶ ἀθλίους ἀπεκάλεσε. Τότε τυφθεὶς σφοδρῶς ἐκρεμάσθη ἐπὶ ξύλου· καὶ τὰς πλευρὰς ὑπὸ λαμπάδων κατεκάη, καὶ ἐξέσθη τὰς σάρκας. Καὶ μετὰ ταῦτα λαβὼν τὴν διὰ τοῦ ξίφους ἀπόφασιν· προσηύξατο, καὶ οὕτως ἐτμήθη τὴν κεφαλήν. Πρεσβύτερος δέ τις Φρόντων ὄνομα, ἰδὼν τὸ λείψανον αὐτοῦ ὑπὸ στρατιωτῶν φυλαττόμενον, ἀπῆλθε πρὸς αὐτοὺς, καὶ ἐφιλορονήσατο αὐτοὺς οἴνῳ, καὶ ὅτε ὕπνωσαν, λαβὼν τὸ λείψανον, καὶ ἐπιθεὶς τῇ ὄνῳ αὐτοῦ, ἀπαγαγὼν, ἔθαψεν ἐν τῷ χωρίῳ αὐτοῦ, βρύον ἰάματα μέχρι τῆς σήμερον.

ΚΑΙ ΑΘΛΗΣΙΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ ΝΙΚΑΝΔΡΟΥ ΚΑΙ ΜΑΡΚΙΑΝΟΥ.

Nicandri & Marciani MM.

Νίκανδρος καὶ Μαρκιανὸς, οἱ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυρες ὑπῆρχον μὲν τὴν τάξιν στρατιῶται, Χριστιανοὶ δὲ εὐβλαβεῖς καὶ φοβούμενοι τὸν Θεόν. Στρατευόμενοι ὑπὸ Μαξίμῳ τῷ Ἡγεμόνι, ἐπεὶ δὲ παρ᾽ ἐκείνου ἀπεστέλλοντο σὺν τοῖς ὑπ᾽ αὐτοῖς στρατιώταις, ἐπὶ τὸ κρατεῖν τοὺς Χριστιανοὺς, καὶ πρὸς αὐτὸν ἄγειν. Ἀυτοὶ, τοῖς, μὲν προεμήνυεν φυγεῖν, τοὺς δὲ ἐκράτουν μεν· ἐφείδοντο δὲ αὐτῶν, καὶ πάσης ἐπιμελείας ἡξίουν. Καὶ τοῦτο μαθὼν ὁ Ἡγεμὼν παρὰ εἰδωλολατρῶν, ἐλυπήθη μεν. Προσκαλεσάμενος δὲ αὐτοὺς, ἐπυνθάνετο εἰ ἀληθὲς εἴη τὸ κατ᾽ αὐτῶν ἀκουσθέν. Οἱ δὲ ψεύδεσθαι μὴ εἰδότες, οὐ μόνον ἀληθὲς εἶναι, ὅπερ ἠρωτήθησαν, διεβεβαιώσαντο, ἀλλὰ καὶ Χριστιανοὺς ἑαυτοὺς παῤῥησίᾳ ὡμολόγησαν. Ὅθεν βασάνοις πολλαῖς ὑποβλῃθέντες πρώτερον, ὕστερον τὰς τιμίας, καὶ ἱερὰς ἁυτῶν κεφαλὰς ἀπετμήθησαν.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι Η᾽. Ἡ ΑΝΑΚΟΜΙΔΗ ΤΟΥ ΛΕΙΨΑΝΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΑΡΤΥΡΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΗΛΑΤΟΥ.

VIII Theodori Ducis M.

Θεόδωρος ὁ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυς, ὑπῆρχε μὲν ἐπὶ τῆς βασιλείας Λικιννίου. Ἐξ εὐγενῶν δὲ γονέων γεννηθεὶς ἐν Εὐχαΐτοις, ἀνετράφη πιστῶς παρ᾽ αὐτῶν. Καὶ ἀνδρεῖος γενόμενος, ἐστρατεύθη, καὶ προεβλήθη στρατηλάτης Πόντου Ἡρακλείας. Ὑπῆρχε δὲ πάνυ ὡραῖος τῇ ὄψει, καὶ σοφὸς τῇ γνώσει Καὶ μαθὼν ταῦτα ὁ Λικίννιος, καὶ ἐπιθυμήσας ἰδεῖν, προσεκαλέσατο αὐτὸν ἐλθεῖν πρὸς αὐτὸν, θύσοντα μετ᾽ αὐτοῦ τοῖς θεοῖς. Ὁ δὲ ἀντεμήνυσεν αὐτῷ᾽ ὅτι μᾶλλόν σε χρὴ, βασιλεὺ, ἐλθεῖν ἐνταῦτα, ὅπως γένηται τὸ προστάγμα σου. Πεισθεὶς οὖν ὁ Βασιλεὺς ἀπῆλθε μετὰ σπουδῆς. Καὶ ὁ Μάρτυς ὑπαντήσας αὐτῷ, ἐτίμησεν αὐτὸν Βασιλικῶς. Τότε λέγει Λικίννιος· Θεόδωρε δεῦρο, θύσομεν τοῖς θεοῖς. Ὁ δὲ ἔφη· δός μοι αὐτοὺς πρώτερον ἐν τῷ οἴκῳ, ἵνα θεραπεύσω, καὶ τότε θύω αὐτοῖς. Καὶ λαβὼν τοὺς ἀργυροῦς θεοὺς, συνέτριψε, καὶ ἔδωκε τοῖς πτωχοῖς· καὶ γνωσθεὶς ἐτιμωρήθη. Εἶτα ἀπεκεφαλίσθη. Τὸ δὲ λείψανον αὐτοῦ ἀνακομισθὲν, ἐτέθη ἐν Εὐχαΐᾳ πλησίον Εὐχαἳτῶν.

IX, X, XI

Dies nona, decima, & undecima hic in exemplari nostro desiderantur.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι ΙΒ᾽. ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ.

XII Onuphrii Anachoretæ.

Ὁ ἐν ἁγίοις Πατὴρ ἡμῶν Ὀνούφριος ὑπῆρχεν μὲν ἐκ τῆς χώρας Αἰγύπτου. Διέτριβε δὲ ἐν κοινοβίῳ, διακειμένῳ ἐν Θερμουπόλει τῶν Θυβῶν. Καὶ ἀκούσας τὸν βίον τῶν Προφητῶν Ἠλιοῦ καὶ Ἰωάννου τοῦ προδρόμου, καὶ ζηλώσας, ἐξελθὼν τοῦ κοινοβίου ᾤκησε τὴν ἔρημον ἐπὶ ἔτη ἑξήκοντα. Ἄνθρωπον τὸ σύνολον μὴ ἑωρακὼς Μοναχὸς δέ τις Παφνούτιος ὄνομα χωρήσας εἰς τὰ ἐνδότατα τῆς ἐρήμου εὐλογηθῆναι ὑπὸ ἁγίων ἀνδρῶν, εὗρεν αὐτὸν, καὶ καθίσας πλησίον αὐτοῦ, παρεκάλεσεν αὐτὸν, εἰπεῖν τότε ὄνομα, καὶ πάντα τὰ περί αὐτὸν, εἰπόντα καὶ τοῦτο· ὅτι πάντες οἱ ἐν τῇ ἐρήμῳ τρεφόμετα μὲν ἀπὸ τῶν βοτανῶν· τὴν δὲ ἁγίαν κοινωνίαν κομιζόμετα ὑπὸ Ἀγγέλου. Θέλοντι δὲ ὑποχορῆσαι τῷ Παφνουτίῳ, εῖπεν ὁ Ὀνούφριος· μεῖνον τέκνον σήμερον, οτι τελειοῦμαι, καὶ θάψον με. Καὶ ταῦτα εἰπὼν, καὶ τελειωθεὶς, ἐθάφη ἐν πέτρα, σκεπασθεὶς τὸ ἡμύσει χιτωνίῳ τοῦ Παφνουτίου· γυμνὸς γὰρ ἦν.

ΚΑΙ ΑΘΛΗΣΗΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ ΑΝΤΩΝΙΝΗΣ.

Antoninæ M.

Ἀντωνίνα ἡ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυς ἦν ἐκ τῆς πόλεως Νικαίας ἐπὶ τῆς βασιλείας Διοκλητιανοῦ, καὶ Μαξιμιανοῦ. Χριστιανὴ δὲ οὖσα ἐκρατήθη παρὰ τοῦ Ἀρχοντος. Καὶ τυφθεῖσα μάστιξιν, ἀπεκλείσθη εἰς φυλακήν. Καὶ μετὰ ταῦτα τῆς φυλακῆς ἐκβληθεῖσα, ἐκρεμάσθη ἐπὶ ξύλου καὶ ἐξέσθη τὰς πλευράς. Καὶ ἐπὶ ἐσχάρας πεπυρακτωμένη ἐτέθη. Εἶθα κατετρυπήθη τὰς χεῖρας σουβλίοις πυρωθεῖσιν. Ἐξ ὧν ἀνεπέμπετο εὐωδία θυμιάματος. Χαραχθεῖσα δὲ καὶ τοὺς ἀστραγάλους, πάλιν ἀπεκλείσθη εἰς φυλακήν· καὶ τῇ τοῦ Χριστοῦ ἐπισκέψει θεραπευθεῖσα, ἐπι δυσὶ χρόνοις ἐκαρτέρησεν ἐν τῇ φυλακῇ, λιμῷ καὶ δίψει, καὶ τῇ λοιπῇ κακουχίᾳ προσπαλαίουσα. Καὶ μετὰ ταῦσα ἐκβληθεῖσα τῆς φυλακῆς ἔξω, καὶ ἀρνήσασθαι τὸν Χριστὸν ἀναγκασθεῖσα, καὶ μὴ πεισθεῖσα ἐῤῥίφη ἐν τῇ λίμνῃ, ἔνθα τὸ μακάριον χαίρουσα τέλος ἐδέξατο.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι ΙΓ᾽. ΑΘΛΗΣΙΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ ΑΚΥΛΙΝΗΣ.

XIII Aquilinæ M.

Ἀκυλίνα ἡ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυς ἦν ἐπὶ τῆς βασιλείας Τραἳανοῦ ἐκ πόλεως Βίβλου τῆς Παλαιστήνης. Θυγάτηρ Εὐτολμίου τινος, ἀνδρὸς περιφανοῦς. Πέντε δὲ ἐτῶν ὑπάρχουσα, ἐβαπτίσθη ὑπὸ Εὐταλίου τοῦ Ἐπισκόπου. Καὶ δέκα ἐτῶν γενομένη, τὰς ὁμήλικας κόρας τῶν εἰδώλων ἀπέχεσθαι διδάσκουσα, πρὸς τὴν εἰς Χριστὸν πίστιν ἐχειραγώγει. Διὰ τοῦτο καταμηνυθεῖσα τῷ τῆς χώρας Ἄρχοντι παρὰ Νικοδήμου τινὸς εἰδωλολάτρου ἐκρατήθη. Καὶ ἀχθεῖσα εἰς ἐρώτησιν, καὶ ἐνώπιον πάντων ὁμολογήσασα τὸ ὀνομα τοῦ Χριστοῦ, ἐτύφθη σφοδρῶς, καὶ σουβλίοις σιδηροῖς ἐκπυρωθεῖσι τὰς ἀκοὰς κατεκάη τοσοῦτον, ὅσον καὶ αἷμα ῥεῦσαι ἐκ τῶν μυκτήρων αὐτῆς, καὶ καπνὸν ἐξελθεῖν ἐκ τῆς κεφαλῆς. Εἶτα λαβοῦσα τὴν διὰ ξίφους ἀπόφασιν, καὶ ἀποκεφαλισθεῖσα, πρὸς Κύριον, ὃν ἐπόθησεν, ἐξεδήμησε.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι ΙΔ᾽. ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΡΟΦΗΤΟΥ ΕΛΙΣΣΑΙΟΥ.

XIV Elisæi Prophetæ.

Ἐλισσαῖος ὁ μέγας καὶ ἔνδοξος τοῦ Θεοῦ Προφήτης, ἦν μὲν ἐκ τῆς Ἰουδαίας, ἐκ τῆς γῆς Ῥοβοὴμ, υἱὸς δὲ Ἰωσαφάτ. Ὅτε δὲ ἔμελλε γεννηθῆναι, ἐγένετο μέγιστον σημεῖον· ἡ γὰρ χρυσῆ δάμαλις, ἡ ἐν Σιλὼμ οὕτως ἐβόησε μέγα, ὡς ἀκουσθῆναι ἐν Ἰερουσαλήμ, ὡς καὶ τὸν ἱερέα εἰπεῖν διὰ τῶν δήλων· ὅτι προφήτης μέγας ἐτέχθη ἐν Ἰερουσαλὴμ σήμερον, ὅστις καθελεῖ τὰ γλυπτὰ, καὶ συντρίψει τὰ χωνευτὰ, καὶ ποιήσει τέραστια μεγάλα. Ὃ δή καὶ γέγονεν· καὶ γὰρ καὶ τὰ Ἰεριχούντια ὕδατα ἀτεκνοῦντα ἰάσατο, ἅλας ἐπιβαλὼν αυτοῖς. Καὶ νεκροὺς ἔγειρε, καὶ Νεεμὰν τὸν Σύρον λεπρὸν ὄντα ἐκαθάρισε, καὶ Γιεζῆ τὸν ὑπηρέτην αὐτοῦ, φιλάργυρον ὄντα, καὶ παρήκοον, ἐλέπρωσεν· καὶ τὰ Ἰουρδάνια ῥεῖθρα τῇ μηλωτῇ πατάξας διέῤῥηξε. Καὶ περὶ τῆς τοῦ Χριστοῦ παρουσίας πολλὰ προφητεύσας, ἀπέθανε, καὶ ἐτάφη ἐν Σαμαρείᾳ ἐν Σεβάστου πόλει.

ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΕΡΟΜΑΡΤΥΡΟΣ ΚΥΡΙΛΛΟΥ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΚΠΗΤΗΣ.

Cyrilli Ep M.

Κύριλλος ὁ θεῖος Ἱερομάρτυς ὑπῆρχεν ἐπὶ Μαξιμιανοῦ τοῦ βασιλέως, πάσῃ ἀρεθῇ κεκοσμημένος. Καὶ Ἐπίσκοπος ὢν τῆς ἐν τῇ Κρήτῃ ἀγίας ἐκκλησίας. Ὑπάρχων δὲ χρόνων ἐννενήκοντα, καὶ πέντε, καὶ ἔχων οἰκέτας δύο, Θεοφάνην, καὶ Θεοχάριστον, ἀπήρχετο μετ᾽ αὐτῶν εἰς ἓν τῶν μοναστηρίων. Καὶ ἰδὼν κατ᾽ ὁδὸν τοὺς εἰδωλολάτρας θύοντας τοῖς εἰδώλοις, ἐστέναξε. Καὶ γνωσθεὶς ὅτι Χριστιανός ἐστιν, ἐκρατήθη παρ᾽ αὐτῶν. Καὶ ἀπεκλείσθη εἰς φυλακὴν, καὶ ἐν αὐτῇ εὐχόμενος, ἤκουσε φωνῆς οὐρανόθεν λεγούσης αὐτῷ· Κύριλλε χρίζω σου καὶ ἐν Ῥώμῃ. Καὶ ἀνεωχθεισῶν τῶν θυρῶν, ἀπῆλθε καὶ εἰς Ῥώμην. Καὶ στηρίξας τοὺς ἀδελφοὺς, πάλιν ὑπέστρεψεν εἰς Κρήτην. Καὶ κρατηθεὶς παρὰ τοῦ Ἄρχοντος, ἔλαβε τὴν διὰ ξίφους ἀπόφασιν. Καὶ ἐπιτεθεὶς εἰς ἅμαξαν, διὰ τὸ μὴ δύνασθαι περιπατεῖν ἐκ τοῦ γήρως· καὶ ἀχθεὶς εἰς τὸν τόπον τῶν καταδίκων ἀπεκεφαλίσθη.

ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΕΝ ΑΓΙΟΙΣ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΜΕΘΟΔΙΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ.

Methodii Patriarchæ CP.

Μεθόδιος ὁ ἐν ἁγίοις Πατὴρ ἡμῶν ὑπῆρχε μὲν ἐκ τῆς Σικελίας. Μοναχὸς δὲ γενόμενος, καὶ διαφόροις ἀσκήσεσι πᾶσαν ἀρεθὴν κατορθώσας, ἔφθασε μέχρι καὶ τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Καὶ διὰ τὸν ἐπικείμενον διογμὸν τῶν εἰκονομάχων, ἐν τῇ τοποθεσίᾳ τοῦ ὄρους τῆς ἐπισκοπῆς Κίου μοναστήριον κτίσας, ἐκεῖ προσεκαθέζετο. Καὶ διὰ τὸ τὴν αἵρεσιν μὲν τῶν εἰκονομάχων, σοφαῖς ἀποδείξεσι, καὶ γραφικαῖς ῥησεσιν ἀνατρέπειν, τὴν δὲ ὀρθόδοξον πίστιν ταῖς ἁγιωτάταις τοῦ Θεοῦ ἐκκλησίαις βραβεύειν, πολλοὺς πειρασμοὺς, καὶ διαφόρους κακώσεις ὑπέμεινεν. Ὄτε δὲ Θεόφιλος ὁ βασιλεὺς τέλει βίου ἐχρήσατο, καὶ ἡ ὀρθόδοξος πίστις ἔλαμψε, προσεκλήθη ὑπὸ Θεοδώρας τῆς βασιλίδος, καὶ Μιχαὴλ υἱοῦ αὐτῆς κατὰ πρόῤῥησιν τοῦ ὁσίου Ἰωαννικίου. Καὶ ἐχειροτονήθη Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Καὶ ἐπισκοπήσας ἔτη τέσσαρα, καὶ μῆνας τρεῖς, ἐτελειώθη.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι ΙΕ᾽. ΑΘΛΗΣΗΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΑΡΤΥΡΟΣ ΔΟΥΛΑ.

XV Dulæ M.

Ὁ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυς Δουλᾶς ἦν μὲν Ἔπαρχος τῆς χώρας Κιλιλίας. Διὰ δὲ τὸ τὸν Χριστὸν σέβειν, ἀλλοτριωθεὶς τοῦ ἀξιώματος, ἤχθη πρὸς τὸν Ἡγεμόνα Μάξιμον δέσμιος. Καὶ πρῶτον μὲν τύπτεται ῥαβδοις. Ἔπειτα διὰ τὸ τὰ εἴδωλα χλευᾶσαι, ἐπετέθη ἐν ἐσχάρᾳ πεπυρακτωμένῃ. Καὶ μετὰ ταῦτα ἐλαίῳ τὴν κεφαλὴν περιχεθεὶς, ἐδέξατο ἐπ᾽ αὐτὴν ἄνθρακας πυρός. Εἶθα ξίφεσι τὰ ψύα κατεκόπη, καὶ μετὰ ὀξέων ὀστράκων κατετρίβη. Καὶ μετὰ ταῦτα ἐρωτηθεὶς παρὰ τοῦ Ἡγεμόνος, ὅτι πῶς ὁ Χριστὸς ἐν σακρὶ γεγονὼς Θεὸς νομίζεται· πάσαν τὴν αὐτοῦ θεῖαν οἰκονομίαν ἐν ἐπιτόμῳ διηγήσατο. Καὶ τότε κρεμασθεὶς, ἐξέσθη ἕως ἐφάνησαν πάντα τὰ ὀστᾶ αὐτοῦ, καὶ τὰ ἔντερα ἐξεχύθησαν. Καὶ οὕτω τρέχειν ἀναγκασθεὶς, συρόμενος ἐπὶ μίλια εἴκοσι, καὶ ῥαβδοις ὑπὸ τῶν δημίων σφοδρῶς τυπτόμενος, τὸ πεῦμα τῷ Θεῷ παρέδωκεν.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι Ιστ᾽. ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΚΑΙ ΘΑΥΜΑΘΟΥΡΓΟΥ ΤΥΧΩΝΟΣ.

XVI Tychonis Thaumat.

Τύχων ὁ Θαυμαθουργὸς εὐσεβῶν γονέων υἱὸς· γεγονὼς, ἀφιερώθη τῷ Θεῷ παρ᾽ αὐτῶν. Καὶ τὰ ἱερὰ γράμματα μεμαθηκὼς, παρὰ τοῦ Τριμιθοῦντος Ἐπισκόπου χειροτονεῖται Διάκονος. Ἐκείνου δὲ τελευτήσαντος, αὐτὸς εἰς τὸν τῆς ἐπισκοπῆς ἀνάγεται θρόνον παρὰ τοῦ μεγάλου Ἐπιφανίου. Καὶ οὐκ ὀλίγους ἀπὸ τῆς πλάνης ἐπιστρέψας ἐπὶ τὸν Κύριον, καὶ πολλὰ θαύματα ποιήσας, πρός Κύριον ἐξεδήμησεν. Ἐξ ὧν δύο μόνα διηγήσομαι. Ὁ πατὴρ αὐτοῦ ἀρτοποιὸς ὢν, ἐπέτρεψεν αὐτῷ ἔτι νηπίῳ ὄντι, πιπράσκειν τοὺς ἄρτους· ὁ δὲ τὴν τιμην τῶν ἄρτων ἐδίδου τοῖς πτωχοῖς. Καὶ γνοὺς ὁ πατὴρ αὐτοῦ, ὠργίσθη κατ᾽ αὐτοῦ. ἀλλ᾽ ὁ παῖς ἀπελθὼν εἰς τὸ ὠρεῖον αὐτοῦ, ἔδειξε τῷ πατρὶ πεπληρομένον σίτου. Καὶ ἐδόξασαν τὸν Θεόν Ξυρὸν δὲ κλῆμα φυτεύσας, ἐποίησε βλαστῆσαι. Ὅπερ μέχρι τῆς σήμερον φέρει πρωΐμους σταφυλὰς τρυγουμένας ἐν τῷ καιρῷ τῆς μνήμης αὐτοῦ.

ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΡΟΦΗΤΟΥ ΑΜΩΣ.

Amos Prophetæ.

Ἀμὼς ὁ ἔνδοξος καὶ μέγας Προφήτης ἐγεννήθη μὲν ἐκ τῆς᾽ χώρας Ζαβουλὼν, ἐκ τῆς γῆς Ἰορδάνου τοῦ ποταμοῦ. Ἦν δὲ πατὴρ Ἠσαΐου τοῦ μεγάλου Προφήτου. Προεφήτευσε δὲ ἐπὶ ἔτη πεντήκοντα, διορθούμενος τὸν παρανομοῦντα λαὸν, καὶ τὸν Βασιλέα τῶν Ἰουδαίων ἐλέγχων. ἐπὶ ταῖς ἀνομίαις αὐτοῦ καὶ ἀδικίαις, ἐν αἷς παρώργιζε τὸν Θεόν. Πολλὰ δὲ περὶ τῆς παρουσίας Χριστοῦ, καὶ περὶ τῆς καταστροφῆς τῶν εἰδώλων, καὶ τῆς καταλύσεως τῶν δαιμόνων, καὶ τῆς αἰχμαλωσίας τοῦ λαοῦ προλέγων, ἐμισεῖτο παρὰ Ἀμεσίου τοῦ Ἱερέως τοῦ εἰδώλου Βαιθὴλ, καὶ διεβάλλετο, ἀνθ᾽ ὧν ἤλεγξεν αὐτὸν περὶ τῆς πλάνης τῶν χρυσῶν δαμάλεων. Καὶ διὰ τοῦτο παρὰ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ ῥάβδῳ πληγεὶς κατὰ τοῦ κροτάφου, ἔτι ἐμπνέων ἦλθεν εἰς τὴν γὴν αὐτοῦ. Καὶ μετὰ δύο ἡμέρας παραδοὺς τὴν ψυχὴν αὐτοῦ τῷ Θεῷ, ἐτάφη μετὰ τῶν πατέρων αὐτοῦ.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι ΙΖ᾽. ΑΘΛΗΣΙΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ ΜΑΝΟΥΗΛ, ΣΑΒΕΛ, ΚΑΙ ΙΣΜΑΗΛ.

XVII Manuelis, Sabelis, Jsmaëlis, MM.

Μανουὴλ, Σαβὲλ, καὶ Ἰσμαὴλ οἱ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυρες ὑπῆρχον μὲν ἐκ τῆς χώρας Περσίδος, υἱοὶ δὲ πατρὸς Ἀρχιμάγου, καὶ μητρὸς Χριστιανῆς. Καὶ διδαχθέντες τάτε ἱερὰ γράμματα, καὶ τὴν εὐσέβειαν παρὰ Εὐνείκου τινὸς Χριστιανοῦ, ἔσεβον καὶ προσεκύνουν τὸν Χριστόν. Ἐπὶ δὲ τῆς βασιλείας Ἰουλιανοῦ τοῦ παραβάτου, ἀπεστάλησαν παρὰ τοῦ Περσῶν βασιλέως πρέσβυς εἰς Κωνσταντινουπόλιν διὰ εἰρήνην. Καὶ ἰδόντες τὸν παραβάτην πέραν ἐν Χαλκηδόνι τοῖς εἰδώλοις θύοντα, ἐλυπήθησαν. Καὶ γνωσθέντες, κατεμηνύθησαν τῷ παραβάτῃ. Καὶ ἀχθέντες ἐνώπιον αὐτοῦ, ἤλεγξαν αὐτόν. Ὅθεν τυφθέντες σφοδρῶς, καὶ τοὺς ἀστραγάλους τρυπηθέντες, καὶ κρεμασθέντες λαμπάσι πυρὸς τὰς μασχάλας κατεφλέγησαν. Εἶτα ὁ ἅγιος Μανουήλ τὴν κεφαλὴν, καὶ τὰ ψύα ξύλῳ καθηλωθεὶς, καὶ βέλεσι κατακεντηθεὶς, ἀπήχθη σὺν, τοῖς ἀδελφοῖς αὐτοῦ εἰς τὸν τῶν καταδίκων τόπον, καὶ ἀπεκεφαλίσθησαν.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι Η᾽Ι. ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ ΛΕΟΝΤΙΟΥ, ΥΠΑΤΟΥ, ΚΑΙ ΘΕΟΔΟΥΛΟΥ.

XVIII Leontii, Hypatii, Theoduli. MM.

Λεόντιος ὁ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυς, ὑπῆρχε μὲν ἐκ τῆς χώρας Ἑλλάδος. Διὰ δὲ τὴν ἀνδρείαν αὐτοῦ γεγονὼς στρατηγὸς, διέτριβεν ἐν Τριπόλει τῆς Ἀφρικῆς, τῷ Χριστῳ φανερῶς λατρεύων, καὶ τοὺς πένητας δεξιούμενος. Καὶ τοῦτο μαθὼν Ἀδριανὸς ὁ τῆς Φοινίκης Ἡγεμὼν, νεοστὶ προχειρισθεὶς ὑπὸ Οὐεσπασιανοῦ τοῦ Ῥωμαίων καίσαρος, ἀπέστειλε πρὸς αὐτὸν Ὕπατον τὸν τριβοῦνον μετὰ δύο στρατιωτῶν· ὧν ὁ εἷς ἐκαλεῖτο Θεόδουλος μετακαλούμενος αὐτόν. Ὁ δὲ τριβοῦνος πυρετῷ κινδυνεύων, ἤκουσε φωνῆς λεγούσης αὐτῷ· εἰ θέλεις ζῆσαι, ἐπικάλεσαι τρίτον εἰς βοήθειαν τὸν τοῦ Λεοτίου Θεόν. Καὶ τοῦτο ποιήσας, ὑγίανε. Γῆς δὲ φωνῆς ταύτης ἀκούσας καὶ Θεόδουλος ἐπίστευσε, καὶ ἀμφότεροι ἐβαπτίσθησαν ὑπὸ Ἁγίου. Καὶ τοῦτο μαθὼν ὁ Ἡγεμὼν, κρατήσας αὐτοὺς, ἀπεκεφάλισε· τὸν δὲ ἅγιον Λεόντιον προσέταξεν ἐν τῇ φυλακῇ τύπτεσθαι. Καὶ τυπτόμενον προσελάβετο ὁ Κύριος.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι ΙΘ᾽. ΑΘΛΗΣΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΑΡΤΥΡΟΣ ΖΩΣΙΜΟΥ.

XIX Sosimi M.

Ζώσιμος ὁ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυς ὑπῆρχεν ἐπὶ τῆς βασιλείας Τραἳανοῦ ἐξ Ἀπολλωνιάδος τῆς ἐν Σωζοπόλει. Στρατευόμενος δὲ ὑπὸ τῷ τῆς Ἀντιοχείας τῆς Πισιδίας Ἡγεμόνι Δομετιανῷ ῥίψας τὰ ὄπλα, καὶ προσφυγὼν τῇ τοῦ Θεοῦ ἐκκλησίᾳ, τοῦ ἐν Χριστῷ καταξιοῦται βαπτίσματος. Κρατηθεὶς οὖν ἤχθη δέσμιος πρὸς τὸν Ἡγεμόνα, καὶ ἐρωτηθεὶς, καὶ ἑαυτὸν Χριστιανὸν εἶναι ὁμολογήσας, ταθεὶς ἐκ τεσσάρων, ἐτύφθη σφοδρῶς, καὶ κρεμασθεὶς ἐπὶ ξύλου, ἐξέσθη, καὶ ἐπὶ κραββάτου χαλκοῦ πεπυρακτωμένου ἐτέθη. Μεταβληθέντος δὲ τοῦ πυρὸς εἰς δρόσον, πολλοὶ τῶν ἀπίστων καταπλαγέντες, ἐπίστευσαν εἰς Χριστόν. Καὶ μετὰ ταῦτα κρηπίσι καθηλωθεὶς, καὶ ἵπποις νέοις προσδεθεὶς, ἠναγκάσθη συντρέχειν τῷ Ἡγεμόνι, ἐπὶ τὴν Κανεωτῶν πόλιν ἐλαύνοντα, ἄσιτος διαμείνας ἐπὶ τρισὶν ἡμέραις. Καὶ πάλιν εἰς ἐξέτασιν ἀχθεὶς, καὶ τὸν Χριστὸν ὁμολογήσας παῤῥησίᾳ, ἐτμηθη τὴν κεφαλήν.

ΚΑΙ ΑΘΛΗΣΙΣ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΙΟΥΔΑ.

Judæ Apost.

Ἰούδας ὁ τοῦ Χριστοῦ Ἀπόστολος, ὁ παρὰ μὲν τῷ ἁγίῳ Ἀποστόλῳ, καὶ Εὐαγγελιστῇ Λουκᾶ ἐν ταῖς πράξεσιν Ἰούδας ὀνομαζόμενος, παρὰ δὲ τοῖς ἑτέροις Ἀποστόλοις καὶ Εὐαγγελισταῖς Ματθαίῳ καὶ Μάρκῳ, Θαδδαῖος, ἀδελφὸς ὑπῆρχε κατὰ σάρκα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὡς ὢν υἱὸς μὲν Ἰωσήφ τοῦ μνήστορος, ἀδελφὸς δὲ Ἰακώβου τοῦ ἀδελφοθέου. Ὁ καὶ τὴν φωτιστικὴν καὶ δογμάτων ἔμπλεων τοῦ ἁγίου πνεύματος, ἅπασιν ἐπιστείλας ἐπιστολην. Οὗτος παρ᾽ αὐτοῦ τοῦ Χριστοῦ ἐνδυναμωθεὶς καὶ πλήρης τοῦ ἁγίου γενόμενος Πνεύματος, πᾶσαν μὲν τὴν πλάνην ἠφάνισε. Πάντας δὲ τοὺς πιστοὺς κατεφώτισεν. Ἀπελθὼν οὖν καὶ εἰς Μεσοποταμίαν, καὶ κηρύξας τὸ Ἐυαγγέλιον, καὶ πολλοὺς τῶν ἀπίστων ἐπιστρέψας πρὸς τὸν Κύριον, ἀπεδήμησε καὶ τοῖς ἐν Ἐδέσῃ πόλει, καὶ πρὸς Αὔγαρον τοπάρχην πορευθεὶς, ἐθεράπευσεν αὐτὸν ἀπὸ τῆς νόσους Εἶτα καταλαβὼν Ἀρὰτ τὴν πόλιν, καὶ σταυρωθεὶς καὶ τοξευθεὶς, ἐτελειώθη.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι Κ᾽. ΑΘΛΗΣΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΕΡΟΜΑΡΤΥΡΟΣ ΜΕΘΟΔΙΟΥ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΠΑΤΑΡΩΝ.

XX Methodii Ep. M.

Μεθόδιος ὁ τοῦ Χριστοῦ Ἱερομάρτυς ἐκ βρέφους ἑαυτὸν τῷ Θεῷ ἀναθεὶς, σκεῦος τίμιον καὶ δοχεῖον τοῦ θείου Πνεύματος γέγονεν. Ὄθεν καὶ ψήφῳ Θεοῦ τῆς ἀρχιεροσύνης ἀξιωθεὶς, καὶ τῆς ἐν Πατάροις ἐκκλησίας Ἐπίσκοπος γεγονὼς, καλῶς ἐποίμανε τὸ ποιμνίον ἑαυτοῦ. Διὸ καὶ τὴν Ὠριγένους αἵρεσιν πλεονάζουσαν ἰδὼν, ὁς ἄριστος ποιμὴν τῷ θείῳ πυρὶ τῶν αὐτοῦ λόγων κατέφλεξε. Καὶ μὴ φέρων ὁ ἐχθρὸς διάβολος τὴν αὐτοῦ παῤῥησίαν, καὶ ἔνστασιν, ἐξώπλισε τοὺς αὐτοῦ ὑποὑργοὺς πρὸς τὴν τούτου ἀναίρεσιν. Ὁ δὲ καὶ πρὸ τοῦ θανάτου τῆς αὐτοῦ μαρτυρίας, νέκρωσιν ζωηφόρον ἐνδυσάμενος, καὶ καθ᾽ ἑκάστην ἡμέραν νεκρὸν ἑαυτὸν λογιζόμενος, κατὰ τὸν θεῖον ἀπόστολον Παῦλον, ξίφει τὴν ἱερὰν καὶ μακαρίαν κεφαλὴν ἀποτμηθεὶς, πρὸς Κύριον ἐξεδήμησε χαίρων καὶ ἀγαλλόμενος.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι ΚΑ᾽. ΑΘΛΗΣΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΑΡΤΥΡΟΣ ΙΟΥΑΙΑΝΟΥ ΤΟΥ ΕΝ ΑΙΓΥΠΤΩι.

XXI Juliani M.

Ἰουλιανὸς ὁ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυς, ἦν μὲν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ ἐκ τῆς Αἰγύπτου. Τὸν Χριστὸν δὲ σέβων, συνεστήσατο μοναστήριον μέγιστον, ἐν ᾧ ἐδοξολόγει τὸν Θεόν. Καὶ μαθὼν τοῦτο ὁ Ἡγεμὼν, καὶ ἀποστείλας, αὐτὸν μὲν ἐκράτησεν, τὸ δὲ μοναστήριον ἐνέπρησε, κατακαύσας τοὺς ἐν αὐτῷ πάντας Ἐπισκόπους, ἱερεῖς, καὶ μονᾴζοντας. Εἶτα τὸν Ἅγιον τύψας, ἔβαλεν εἰς φυλακήν. Καὶ πάλιν ἐκβαλὼν δέσμιον, ἤγαγεν ἐνώπιον αὐτοῦ. καὶ ἰδὼν Κέλσιος, ὁ υἱὸς τοῦ Ἡγεμόνος, Ἀγγέλους παρισταμένους τῷ Ἁγίῳ, ἐπίστευσε τῷ Χριστῷ, καὶ ἕτεροι πολλοὶ σὺν αὐτῷ. Καὶ νεκρός τις ἐπὶ κλίνης φερόμενος ἐξαίφνης ἀναστὰς, ἐβόησεν· ὄτι προσευξαμένου Ἰουλιανοῦ, ἀνέστην ἐγώ. Καὶ πάλιν ἐπίστευσάν εἰς Χριστὸν πολλοί. Ὀργισθεὶς οὖν ὁ Ἡγεμὼν, ἐξέδειρε τὸ δέρμα τῆς κεφαλῆς τοῦ Ἰουλιανοῦ, ὁμοίως καὶ τοῦ Κελσίου. Ἰδοῦσα δὲ ἡ γυνὴ τοῦ Ἡγεμόνος, ἐπίστευσε, καὶ ἀπεκεφαλίσθη σὺν τῷ υἱῷ αὐτῆς, καὶ τοῖς λιποῖς, καὶ τῷ ἁγίῳ Ἰουλιανῷ.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι ΚΒ᾽. ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΕΥΣΒΙΟΥ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΣΑΜΩΣΑΤΩΝ.

XXII Eusebii Ep. Samosat.

Εὐσέβιος ὁ τοῦ Χριστοῦ Ἱερομάρτυς ὑπῆρχεν ἐπὶ Κωνσταντίου τοῦ βασιλέως Ἐπίσκοπος Σαμωσάτων, ζήλῳ τῆς διάπυρος τῆς ὀρθοδόξου πίστεως. Τοῦ δὲ βασιλέως τὰ Ἀρείου φρονοῦντος;, καὶ πότε τὴν χεῖρα αὐτοῦ τεμεῖν ἀπειλήσαντος, εἰ μὴ τὸ ὑπὸ τοῦ μεγάλου Μελετίου ψήφισμα προτείνει, καὶ ἐπιδώσει, λέγεται τὰς δύο χεῖρας ἐπανατεῖναι, καὶ εἰπεῖν· ὡς ἡδέως τὴν τούτων ἐκκοπὴν δέξομαι, ἢ τὸ ψήψισμα προδώσω. Μετὰ δὲ τελευτὴν Κωνσταντίου καὶ Ἰουλιανοῦ, ὑπὸ Οὐάλεντος ἀρειανοῦ καὶ αὐτοῦ ὄντος, τοῦ οἰκείου θρόνου ἀπελασθεὶς, ἐξωρίσθη εἰς τὸν Ἴστρον ποταμόν. Καὶ μετὰ θάνατον Οὐάλεντος ὑποστρέψας εὶς τὴν αὐτοῦ ἐκκλησίαν, μαρτυρικῆς ἔτυχε τελειώσεως· γυνὴ γὰρ Ἀρειανὴ ῥίψας κέραμον ἀπὸ τοῦ στέγους κατὰ τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ, ἐν τῷ διέρχεσθαι, ἔπληξεν αὐτὸν, καὶ μικρὸν ἐμπνέων παρήγγειλε τοῖς μετ᾽ αὐτοῦ, μηδὲν ἀδικῆσαι τὴν γυναῖκα, καὶ οὕτως ἐτελειώθη.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι ΚΓ᾽. ΑΘΛΗΣΙΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ ΖΗΝΩΝΩΣ ΚΑΙ ΖΗΝΑ.

XXIII Zenonis & Zenæ MM.

Ζήνων καὶ Ζηνᾶς, οἱ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυρες ὑπῆρχον ἐκ τῆς πόλεως Φιλαδελφείας τῆς Ἀραβείας. Ὁ μὲν Ζήνων στρατιώτης ὢν, ὁ δὲ Ζηνᾶς δοῦλος αὐτοῦ τυγχάνων. Καὶ ὁ Ζήνων ἐπιθυμῶν τοῦ διὰ Χριστὸν μαρτυρίου, πᾶσαν αὐτοῦ τὴν περιουσίαν σκορπίσας εἰς τοὺς πτωχοὺς, καὶ τοὺς δούλους ἐλευθερώσας, μετὰ τοῦ Ζηνᾶ μόνου παρεγένετο πρὸς τὸν Ἡγεμόνα Μάξιμον, καὶ αὐτῷ ἐμφανισθεὶς, ὡμολόγησε τὸν Χριστὸν, καὶ ἁπλωθεὶς ἐπὶ τὴν γὴν, ἐτύπτετο. Προσενεχθέντος δὲ βωμοῦ, ἠναγκάζετο ἐπιθῦσαι αὐτῷ. Ὁ δὲ λακτίσας αὐτὸν, ἀνέτρεψε. Διὰ τοῦτο κρεμασθεὶς ξέεται ἀφειδῶς, καὶ μετὰ ταῦτα ἐῤῥίφη ἐν φυλακῇ, δέσμοις δεθεὶς σιδηροῖς. Εἰσῆλθε δὲ καὶ ὁ Ζηνᾶς, καὶ κατεφίλει αὐτοῦ τὰ δεσμά. Καὶ μαθὼν τοῦτο ὁ Ἡγεμὼν ἐκέλευσε καὶ αὐτὸν συνδεθῆναι αὐτῷ. Εἶτα τῆς φυλακῆς ἀμφοτέρους ἐκβαλὼν, ἀπεκεφάλισε.

ΚΑΙ ΑΘΛΗΣΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΑΡΤΥΡΟΣ ΑΡΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ, ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΝ ΑΥΤΩι.

Aristoclis & Soc. MM.

Ὁ μὲν ἅγιος Ἀριστοκλῆς ὑπῆρχεν ἐκ τῆς Κύπρου πρεσβύτερος τῆς τοῦ Θεοῦ ἐκκλησίας. Ἐπὶ δὲ τῆς βασιλείας Μαξιμιανοῦ, τὸν διωγμὸν φοβούμενος, ἀνελθὼν ἐν ὄρει τινὶ, ἐκρύπτετο ἐν τῷ σπηλαίῳ, ἐν ᾧ προσευχόμενος ἤκουσε φωνῆς ἐξ οὐρανοῦ, κελευούσης αὐτὸν ἀπελθεῖν εἰς τὴν μητρόπολιν, κᾳκεῖ διαγωνίσασθαι τὸ μαρτύριον. Καὶ φθάσας εἰς τὸν οἶκον τοῦ ἁγίου Ἀποστόλου Βαρνάβα, κατέλαβε τὸν διάκονον Δημητριανὸν, καὶ τὸν ἀναγνώστην Ἀθανάσιον, καὶ παῤ αὐτῶν ξενισθεὶς, διηγήσατο αὐτοῖς πάντα καὶ τὰ τῆς ὀπτασίας. Καὶ λαβὼν καὶ αὐτοὺς συνοδοιπόρους, ἀπῆλθεν εἰς τὴν μητρόπολιν πρὸς τὸν Ἡγεμόνα. Καὶ τὸν Χριστὸν ὡμολογήσας ἀπεκλείσθη μετὰ τῆς συνοδίας αὐτοῦ ἐν τῇ φυλακῇ. Καὶ μετὰ ταῦτα αὐτὸς μὲν ἀπεκεφαλίσθη. Ὁ δὲ Δημητριανὸς καὶ Ἀθανάσιος πυρὶ παρεδόθησαν. Καὶ ἀβλαβεῖς ἐξελθόντες τοῦ πυρὸς, ἀπεκεφαλίσθησαν καὶ αὐτοί.

ΚΑΙ ΑΘΛΗΣΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΑΡΤΥΡΟΣ ΕΥΣΤΟΧΙΟΥ, ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΝ ΑΥΤΩι.

Eustochii & Soc. MM.

Εὐστόχιος ὁ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυς, ὑπῆρχε μὲν ἐπὶ τῆς βασιλείας Μαξιμιανοῦ. Ἱερεὺς δὲ ἦν τῶν εἰδώλων. Καὶ θεωρῶν τοὺς Ἁγίους ὑπὲρ Χριστοῦ μαρτυροῦντας, καὶ τὰ παράδοξα θαύματα ἐκτελοῦντας, κατέγνω τῆς οἰκείας τρησκείας. Καὶ προσελθὼν Εὐδοξίῳ τῷ ἐπισκόπῳ Ἀντιοχείας, ἐβαπτίσθη. Καὶ τῆς τοῦ πρεσβυτερίου χειροτονίας καταξιωθεὶς, ἦλθεν εἰς πόλιν, λεγομένην Λύστραν. Καὶ τὸν ἀνέψιον αὐτοῦ Γαιανὸν, καὶ τὰ τρία αὐτοῦ τέκνα εὑρὼν, ἐβάπτισεν αὐτοὺς εἰς Χριστὸν, ὁμοίως καὶ πᾶσαν τὴν συγγένειαν αὐτοῦ. Καταμηνυθεὶς οὖν τῷ Ἡγεμόνι παρὰ τῶν εἰδωλολατρῶν, καὶ κρατηθεὶς μετὰ πάσης αὐτοῦ τῆς συγγενείας, ἐτιμωρήθη σφοδρῶς. Εἶτα μεταπεμφθεὶς εἰς Ἄγκυραν πρὸς Ἀγριππῖνον, πάλιν ἐτιμωρήθη παγγενῆ. Καὶ τέλος ἅπαντες τὰς κεφαλὰς προτύμως ἀπετμήθησαν.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι ΚΔ᾽. ΤΟ ΓΕΝΕΘΛΙΟΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ.

XXIV Joannis Bapt.

Ἰωάννης ὁ μέγας καὶ ἔνδοξος Προφήτης, Πρόδρομος, καὶ Βαπτιστὴς τοῦ Χριστοῦ, γέγονε μὲν υἱὸς Ζαχαρίου τοῦ Ἀρχιερέως, καὶ Ἐλισαβὲτ τῆς στήρας. Ἐγεννήθη δὲ ἐξ ἐπαγγελίας Ἀγγέλου, μηνύσαντος τῷ πατρὶ αὐτοῦ τὴν αὐτοῦ σύλληψιν, καὶ ἀπιστήσαντι ἐπαγαγόντος τὴν κώφευσιν, ἣν ἔλυσε γεννηθεὶς οὗτος. Ὁ καὶ πρὸ τῆς γεννήσεως· τοῦ Χριστοῦ προσκιρτήσας ἐν τῇ κοιλίᾳ τῆς μητρὸς αὐτοῦ, καὶ τοῖς πᾶσιν, αὐτὸν εὐαγγελισάμενος. Καὶ μετὰ τὴν γέννησιν ἀπελθὼν ἐν τῇ ἐρήμῳ, καὶ κηρύξας βάπτισμα μετανοίας, καὶ ὑποδείξας τὸν Χριστὸν τοῖς Ἰουδαίοις, καὶ εἰπὼν· ἰδοὺ ὁ ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ, ὁ αἵρων τὴν ἀμαρτίαν τοῦ κόσμου. Καὶ μετὰ ταῦτα βαπτίσας αὐτὸν ἀνθρωποπρεπῶς ἐν τῷ Ἰορδάνῃ ποταμῷ, καὶ ἰδὼν τὸ πνεῦμα τοῦ Θεοῦ καταβαῖνον ὡσεὶ περιστερὰν, καὶ μένον ἐπ᾽ αὐτὸν, καὶ φωνῆς ἀκούσας ἐξ οὐρανοῦ λεγούσης· οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητὸς, ἐν ὧ εὐδόκησα.

ΚΑΙ ΑΘΛΗΣΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΑΡΤΥΡΟΣ ΟΡΕΝΤΙΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΔΕΛΦΩΝ ΑΥΤΟΥ.

Orentii & Soc. MM.

Ὁ Μάρτυς Ὀρέντιος, καὶ οἱ ἀδελφοὶ αὐτοῦ ἓξ ὄντες, ὑπῆρχον ἐπὶ τῆς βασιλείας Διοκλητιανοῦ ἐκ τῆς ἀνατολῆς ὁρμώμενοι. Στρατευόμενοι δὲ ἐν τῷ τάγματι τῶν Τυρόνων, ἀπῆλθον ἐν τοῖς Θρακώοις μέῤεσιν κατὰ τῶν Σκυθῶν. Ἐκστρατεύσαντος δὲ καὶ τοῦ βασιλέως, καὶ ἀντιπαραταξαμένου, καὶ τοῦ Ἄρχοντος τῶν Σκυθῶν μονομάχον ζητήσαντος, προεκρίθη Ὀρέντιος, καὶ μονομαχήσας, ἐφόνευσε τὸν Σκύθην, ἀγαγὼν τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ τῷ βασιλεῖ. Χαρᾶς οὖν πλησθεὶς ὁ βασιλεὺς ἐκέλευσε τῷ Ὀρεντίῳ θῦσαι ἐπινίκια τοῖς Θεοῖς. Ὁ δὲ εἶπεν ὅτι μᾶλλον τῷ Χριστῷ θύσομεν θυσίαν αἰνέσεως, ὡς αἰτίῳ τῆς νίκης. Τότε ὀργισθεὶς ὁ βασιλεὺς, ἐξώρισεν αὐτὸν μετὰ τῶν ἀδελφῶν αὐτοῦ εἰς τὰ τῆς ἀνατολῆς μέρη Ἔνθα καὶ ἐτελειώθησαν ἕκαστος ἐν διαφόροις τόποις, οἱ μὲν ἐν θαλάσσῃ ῥιφέντες, οἱ δὲ ἄλλως ἀναιρεθέντες.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι ΚΕ᾽. ΑΘΛΗΣΙΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ ΦΕΒΡΟΝΙΑΣ.

XXV Febroniæ M.

Φεβρωνία ἡ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυς ὑπῆρχε μὲν μονάζουσα ἐν τῇ μονῇ τῆς ἁγίας Βρυαίνης ἐν πόλει καλουμένῃ Σίβει. Πᾶσας δὲ τὰς σὺν αὐτῇ μοναζούσας, ἐν τῇ ἀσκήσει νικήσασα, ἐγένετο περιβοητος τῇ ἀρετῇ· Ἐπὶ τῆς βασιλείας Διοκλητιανοῦ, διογμοῦ κινηθέντος κατὰ τὴν χώραν ἐκείνην παρὰ Σελίνου τοῦ Ἡγεμόνος, αἱ μὲν λοιπαὶ μονάζουσαι ἔφυγον ἡ δε Φεβρονία ἀῤῥωστοῦσα κατέκειτο ἐν τῷ μοναστηρίῳ. Θεραπευομένη ὑπὸ Βρυαίνης τῆς Ἡγουμένης καὶ τῆς μοναχῆς Θωμαΐδος. Ἀποστείλας οὖν ὁ Ἡγεμὼν, ἐκράτησε τὴν Φεβρωνίαν, καὶ ἀγαγὼν ἐνώπιον αὐτοῦ, παρούσης καὶ τῆς Βρυαίνης, καὶ ἐπιστηριζούσης αὐτὴν, ἠνάγκασεν ἀρνήσασθαι τὸν Χριστόν. Καὶ μὴ πεισθεῖσαν, ἔτυψεν σφοδρῶς, καὶ κρεμάσας ἔξεσε· Καὶ τοὺς μαστοὺς, καὶ τὰς χεῖρας, καὶ τοὺς πόδας ἐξέκοψε. καὶ ξίφει διεῖλε τὴν κεφαλην αὐτῆς. Καὶ οὕτως τελειωθεῖσαν προσελάβετο ὁ Κύριος.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι Κστ᾽. ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΙΩΑΝΝΟΥ, ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΓΟΤΘΩΝ.

XXVI Joannis Ep. Gotth.

Ἰωάννης ὁ ἐν ἁγίοις πατὴρ ἡμῶν, ὡς ὁ μέγας Προφήτης Ἰερεμίας ἐκ βρέφους ἁγιασθεὶς, ἐγεννήθη ἐξ ἐπαγγελίας παρὰ γονέων εὐλαβῶν καὶ πιστῶν· καὶ ἐδόθη παρ᾽ αὐτῶν ἅμα τῷ γεννηθῆναι δῶρον τῷ Θεῷ, ἀφιερωθεὶς τῇ ἐκκλησίᾳ τῆς ἐπισκοπῆς Γοτθίας, ἐπὶ τῆς βασιλείας Λέοντος τοῦ Ἰσαύρου Ἐπεὶ δὲ εἰς μέτρον καὶ τῆς πνευματικῆς καὶ σωματικῆς ἔφθασεν ἡλικίας· καὶ ἔδει αὐτὸν εἰς τὸν τῆς ἀρχιερωσύνης θρόνον ἀνελθεῖν, ψηφισθεὶς ὑπὸ τοῦ ἰδίου λαοῦ ἐπέμφθη εἰς Ἰβερίαν, καὶ ἐχειροτονήθη ὑπὸ τοῦ ἐκεῖσε ὄντος ἀρχιερέως. Διὰ τὸ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐπικρατεῖν τὴν τῶν εἰκονομάχων αἵρεσιν, καὶ ὑποστρέψας καὶ καλῶς τὴν ποίμνην αὐτοῦ ποιμάνας, ἀπεδήμησε καὶ τῇ Κωνσταντινουπόλει μετὰ τελευτὴν τοῦ Ἰσαύρου. Καὶ δεξιωθεὶς παρὰ τῆς βασιλίσσης Εἰρήνης, ὑπέστρεψε. Καὶ διωχθεὶς παρὰ τοῦ οἰκείου λαοῦ, καὶ φυγὼν ἐν Ἀμάστριδι, ἐτελεύτησεν.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι ΚΖ᾽. ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΕΝ ΑΓΙΟΙΣ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΚΥΡΙΛΛΟΥ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ.

XXVII Cyrilli Ep. Alex.

Κύριλλος ὁ ἐν ἁγίοις Πατὴρ ἡμῶν, ἦν μεν ἐκ τῆς πόλεως Ἀλεξανδρείας, ἀνεψιὸς δὲ Θεοφίλου Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας. Εὐφυὴς δὲ γενόμενος, καὶ πᾶσαν γραφην διελθὼν ἑλληνικὴν ὁμοῦ καὶ Χριστιανικὴν, εἰς ὕψος ἀνῆλθεν ἀρετῆς. Ὅθεν μετὰ τὴν κοίμησιν Θεοφίλου τοῦ θείου αὐτοῦ κοινῇ ψήφῳ τῶν Ἀλεξανδρέων ἐπὶ τὸν τῆς ἀρχιερωσύνης ἀνήχθη θρόνον. Καὶ τὴν ποίμνην παραλαβὼν, ὡς ποιμὴν ἄγρυπνος τοὺς μὲν αἱρετικοὺς, ὡς λύκους ἐδίωκε· τοὺς δὲ πιστοὺς καὶ ὀρθοδόξους δόγμασιν ἀληθείας ἐστήριζεν. Οὗτος καὶ τὸν αἱρετικὸν Νεστόριον, κυριοτόκον τὴν Θεοτόκον λέγοντα καθελών. Θεοτόκον κυρίως καὶ ἀληθῶς ἐξεφώνησέ τε καὶ ἐδογμάτισε. Σύνοδον οἰκουμενικὴν συναθροίσας ἐν Ἐφέσῳ ἐπὶ τῆς βασιλείας τοῦ μικροῦ Θεοδοσίου. Καὶ μετὰ ταῦτα τὴν Ἀλεξάνδρειαν καταλαβὼν, καὶ πολλὰς βίβλους συγγραψάμενος κατὰ πάσης αἱρέσεως, ἐν εἰρήνῃ πρὸς Θεὸν ἐξεδήμησεν.

ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΔΑΒΙΔ ΤΟΥ ΕΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ.

Davidis Thessalon.

Ὁ ἐν ἁγίοις Πατὴρ ἡμῶν καὶ θαυματουργὸς Δαβὶδ, ὑπῆρχε μεν ἐξ ἀνατολῶν. Καταλαβὼν δὲ τὴν δύσιν, κατεφώτισεν αὐτὴν ταῖς ἀρεταῖς, ὡς ἀστήρ πολύφωτος· ἐξ ἀπαλῶν γὰρ ὀνύχων γενόμενος μοναχὸς, καὶ ἐγκρατείᾳ καὶ ἀγνείᾳ τὰ πάθη τῆς σαρκὸς ὑποτάξας, ὡρᾶτο μετὰ σώματος Ἄγγελος. Ἐπιθυμῶν δὲ πλείονος κόπου, καὶ μείζονος ἀρετῆς, διενοεῖτο τὴν ἀπὸ γῆς φυγην, καὶ πρὸς οὐρανὸν ἀνάβασιν. Καὶ εὑρὼν δένδρον μυγδαλῆς, πρὸς καθέδραν ἐπιτήδειον, πλησίον Θεσσαλονίκης, καὶ εἰς ἐκεῖνο ἀναβὰς, καὶ ποτὲ μὲν ἰστάμενος, ποτὲ δὲ καθεζόμενος, τὸν Θεὸν ἐδυσώπει, διὰ παντός· καὶ τοὺς πρὸς αὐτὸν ἀπερχομένους χάριν ὠφελείας στηρίζων καὶ τὰ πρὸς σωτηρίαν διδάσκων ἀπέλυεν. Καὶ οὕτω βιοὺς, καὶ ψύχει καὶ καύματι ταλαιπορούμενος ἐπλούτησε καὶ θαυμάτων ἐνέργειαν. Καὶ ἐν πᾶσι τὸν Θεὸν θεραπεύσας, πρὸς αὐτὸν ἐξεδήμησεν.

ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΗ ΣΑΜΨΩΝ ΤΟΥ ΞΕΝΟΔΟΧΟΥ.

Sampsonis Xenodochii Præfecti.

Σαμψὼν ὁ ἐν ἁγίοις Πατὴρ ἡμῶν ὑπῆρχε μὲν ἐκ τῆς παλαιᾶς Ῥώμης συγγενὴς καὶ μεγάλου Κωνσταντίνου. Παρασχόμενος τὸν πλοῦτον αὐτοῦ πάντα τοῖς πτωχοῖς, καὶ πτωχεύσας διὰ Χριστὸν, τὴν Κωνσταντινουπόλιν κατέλαβε. Καὶ τοῖς ναοῖς τῶν ἁγίων Προφητῶν ἐν αὐτοῖς προσευχόμενος διετέλει. Ἡσυχίας δὲ λαβόμενος, καὶ θεοπνεύστοις γραφαῖς ἐμμελετήσας, φανερὸς ἐγένετο δι᾽ ἀρετὴν τῷ ἁγιωτάτῳ Πατριάρχῃ Μηνᾷ, καὶ χειροτονεῖται παρ᾽ ἐκείνου πρεσβύτερος τῆς μεγάλης ἐκκλησίας, καὶ λοιπὸν ἦν λιμὴν σωτήριος τοῖς πενομένοις καὶ ἀσθενοῦσι, μετέχων καὶ τέχνης ἰατρικῆς. Θεραπεύσας δὲ καὶ τὸν βασιλέα Ἰουστινιανὸν ἀπὸ πάθους δυσιάτου, ἐφιλοφρονήθη παρ᾽ ἐκείνου τὰ μέγιστα, καὶ κτίσας Ξενῶνα εἰς ἀνάπαυσιν τῶν πτωχῶν καὶ ἀσθενῶν. Καὶ πολλὰ κατορθώματα καὶ θαύματα ποιήσας, ἐκοιμήθη ἐν εἰρήνῃ. Τὸ δὲ λείψανον αὐτοῦ ἐτέθη ἐν τῷ ναῷ τοῦ ἁγίου μάρτυρος Μωκίου.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι ΚΗ᾽. Ἡ ΕΥΡΕΣΙΣ ΤΩΝ ΛΕΙΨΑΝΩΝ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ ΚΥΡΟΥ ΚΑΙ ΙΩΑΝΝΟΥ.

XXVIII Jnvent. Reliquiarum Cyri & Joannis MM.

Κύρος καὶ Ἰωάννης οἱ τοῦ Χριστοῦ μάρτυρες ὑπῆρχον ἐπὶ Διοκλητιανοῦ τοῦ βασιλέως. Ὁ μὲν Κύριος ἐκ τῆς πόλεως Ἀλεξανδρείας, ὁ δὲ Ιωάννης ἐκ τῆς πόλεως Ἐδέσης, ἰατροὶ τὴν τέχνην. Γνωρίσαντες δὲ ἀλλήλους διὰ τὸ μονότροπον, περιήρχοντο πᾶσαν νῆσον καὶ πᾶσαν χώραν ἰατρεύοντες, οὐ σώματα μόνον, ἀλλὰ καὶ ψυχὰς, καὶ πολλοὺς τῶν Χριστιανῶν πρὸς τὸ μαρτύριον προθυμοποιοῦντες, φανεροὶ ἐγένοντο τῷ κατὰ τὸν τόπον Ἄρχοντι. Καὶ παρ᾽ ἐκείνου πρώτερον τιμωρηθέντες, ὕστερον ἀπεκεφαλίσθησαν. Καὶ τότε μὲν κρυβέντα τὰ τίμια αὐτῶν λείψανα, μετὰ ταῦτα ἐφανερώθησαν ἐν Ἀλεξανδρείᾳ, ἐπὶ Ἀρκαδίου βασιλέως, καὶ Θεοφίλου Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας, μυρία θαύματα ἐπιτελοῦντα μέχρι τῆς σήμερον εἰς δόξαν Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν, δι᾽ ὃν καὶ ἔπαθον. Ὧν τὴν πανήγυριν ἐτησίως πάντες οἱ πιστοὶ ἑορτάζομεν.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι ΚΘ᾽. ΑΘΛΗΣΗΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ ΠΕΤΡΟΥ ΚΑΙ ΠΑΥΑΟΥ.

XXIX Petri & Pauli.

Πέτρος μὲν ὁ μέγας τοῦ Χριστοῦ Ἀπόστολος ὑπῆρχεν ἐκ πόλεως Βηθσαἳδὰ υἱὸς Ἰωνᾶ, ἀδελφὸς γνήσιος Ἀνδρείου τοῦ πρωτοκλήτου. Ἁλιεὺς δὲ ὢν καὶ πένης, ἔλαβε τὴν θυγατέρα Ἀριστοβούλου, ἀδελφοῦ Βαρνάβα τοῦ Ἀποστόλου· ἐξ ἧς καὶ παῖδας ἐγέννησεν. Ἦν δὲ μετὰ τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ Ἀνδρείου κατὰ τὸν καιρὸν, ὅτε ἀπεκλείσθη ὁ Πρόδρομος ἐν φυλακῇ, ἁλιεύων ἐν τῇ λίμνῃ Γεννησαρὲτ, καὶ κληθεὶς παρὰ τοῦ Χριστοῦ, παρερχομένου τὴν λίμνην, ἠκολούθησεν αὐτῷ μετὰ τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ, καὶ γέγονεν αὐτοῦ μαθητής. Ὁ δὲ Παῦλος Ἑβραῖος ὢν, καὶ αὐτὸς ἐκ τῆς πόλεως Ταρσοῦ, μετὰ τὴν ἀνάληψιν τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ, ἐδίωκε τὴν ἐκκλησίαν αὐτοῦ Ἀλλὰ κληθεὶς καὶ αὐτὸς, ἐγένετο αὐτοῦ μαθητής. Καί μετὰ Πέτρου τὴν οἰκουμένην σχεδὸν ὅλην περιελθὼν, ἐκήρυξε τὸν Χριστόν. Καὶ τέλος ἐν Ῥώμῃ ἀπελθόντες ἀμφότεροι, ἔπαθον ὑπὲρ Χριστοῦ ὑπὸ Νέρωνος. Ὁ μὲν Πέτρος κατὰ κεφαλῆς σταυρωθεὶς· ὁ δὲ Παῦλος ἀποκεφαλίσθη.

ΜΗΝΙ ΤΩι ΑΥΤΩι Λ᾽. Η ΣΥΝΑΞΙΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΙΒ᾽ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ.

XXX XII Apostolorum.

Εἰ καὶ ἕκαστος τῶν ἁγίων Ἀποστόλων, ἐν ἄλλῳ καὶ ἄλλῳ καιρῷ ἐμαρτύρησεν· ἀλλ᾽ οὖν ἡ Ἐκκλησία τοῦ Θεοῦ, διὰ τιμὴν ὑπερβάλλουσαν, ἑορσάζει τὴν σύναξιν τούτων, ἐχόμενα τῆς μνήμης τῶν ἀγίων Ἀποστόλων Πέτρου καὶ Παύλου, καὶ πάντας ὁμοῦ ἐγκωμιάζει, ὡς τὴν οἰκουμένην φωτίσαντας. Ἔστω τοίνυν πᾶν πρῶτος ἐπαίνων ἐπάξιος Πέτρος, ὁ διαπυρὸς μαθητὴς, ὁ ὑπὸ Νέρωνος κατὰ κεφαλῆς σταυρωθείς. Δεύτερος Παῦλος τὸ σκεῦος τῆς ἐκλογῆς. Ὁ ὑπ᾽ αὐτοῦ ἀποκεφαλισθείς. Τρίτος Ἀνδρέας ὁ πρωτόκλητος, ὁ ὑπὸ Αἰγέα τοῦ ἐν δένδρῳ σταυρωθείς. Τέταρτος Ἰάκωβος ὁ τοῦ Ζεβεδαίου, ὁ ὑπὸ Ἡρώδου μαχαίρᾳ σφαγείς. Πεμπτὸς ὁ τούτου ἀδελφὸς Ἰωάννης, ὁ ζῶν ταφεὶς καὶ μετατεθείς. στ᾽ Φίλιππος ὁ ὑπὸ Ἑλλήνων ἐν τείχει κρεμασθείς. Ζ᾽ Θωμᾶς ὁ Δίδυμος, ὁ ὑπὸ Ἰνδῶν λόγχαις ἀναιρεθείς Η᾽ Βαρθολομαῖος ὁ σταυρωθείς. Θ᾽ Ματθαῖος ὁ λιθοβολιθεὶς. Ι᾽ Ἴακωβος Ἀλφαίου. Ιά Σίμων ὁ Ζηλωτής. Ιβ᾽ Ἴουδας Ἰακώβου κρεμασθεὶς, καὶ τοξευθείς.

ΤΕΛΟΣ.

INDEX HISTORICUS IN TOMUM VI JUNII.

A

Aaron episcopus 127 a

†Abilius ep. Alexandr. decessor S. Cerdonis, an. 98 mortuus 137 d

†Adalbero ep. Herbipolensis in Germania 146 a

†Adalbertus ep. Pragensis 136 b Propter fidem a Prussis occisus 42 b

Adalbertus , archiep. primus Magdeburgensis, quo anno ordinatus sit 38 f & seqq.

Adalbertus ep. Salisburgensis 127 f

Adalbertus abbas Weissenburgensis, electus archiep. Magdeburgensis 40 c

Adalbertus Bremensis archiep. 135 f

Adilbero Wirzburgensis ep. catholicus tempore schismatis 149 e 153 d

Adolphus Overhamus, monachus Wertinensis 93 d

†Ætherius ep. Viennensis 124 d

Ætherius ep. Lugdunensis post S. Priscum 122 c

†Agathanus ad ripam Ethnei fluminis 118 b

Agnes Pictavensis, Henrici 3 Imp. uxor 91 c

Albertus Canonicus Sendomiriensis, legatus ad Bonifacium VIII 8 e

Albigeo filius regis Salomonis 258 c

†Alexander ep. CP. supererat, quando periit Arius 71. Obiit 340 aut in fine præced. 76 a

†Alexander ep. Fesulanus 261 d

Alluincourt ep. Cadurcensis 104 b

†Altmannus Passaviensis ep. tempore schismatis Catholicus 146 a 149 d 153 d

Altwinus ep. Brixinensis in Alpibus 152 f

Andreas Bauduini, Vicarius in spiritualibus pro capitulo Lugdunensi 120 f

Andreas Schottus Societatis Jesu 226 f

†Annemundus Corpus in eccl. S. Nicetii 124 c

Anselmi, ep. Havelbergensis de S. Norberio testimonia 34 c

Anselmus episcopus Lucensis, familiaris Gregorio VII Pontifici 166 e

Antonia de Vassal, Hospitalis Belli-loci Antistita 97 e

†Antonius Patav. doctrina infusa 124 e

Antonius Daza Ord. Minorum 125 d

Antonius le Poyvre Dominus de Rosel. testatur de Reliquiis SS. Petri & Marcellini 4 a

Antonius Vermans 1570, Abbas Viconiensis 3 f

Aquilina de Theminis, fundatrix & prima Antistita Hospitalis S. Joannis Belli-loci 97 f

†Aquilinus episcopus Viennensis 127 b

Archanbaldus abbas Fuldensis 88 e

†Ardagnus abbas Trenorchiensis 119 f

Aribo comes clarissimus 130 d, e

Aribo archiep. Moguntinus obiit 1031, 88 a

Arius periit anno 336 exeunte, aut 337 inchoato 71 e, f

Arno archiep. primus Salzburgen. 152 e

Arnoldus Stryters, abb. Tongerl. visitavit abbatiam S. Michaëlis Antverpiæ 28 e

Arnulfus Simon, abbas Bonifageti 21 f

†Athanasius Patriarcha Alex. profectus anno 341, non anno 339, Romam 78 c. Manet ibi menses octodecim 79 a. Quando ab exsilio redierit 76 b

†Autbertus ep. Abrincensis in Gallia 143 e

Aymericus Faizela monachus monasterii Figeacensis 109 c

B

Balduinus Montensis Flandriæ Hannoniæque Comes a morbo miraculose bis sanatus, monasterium Hasnoniense restaurat 2 f seqq.

Bartholomæus ep. Laudunensis S. Norberti patronus & fautor præcipuus 24 b. Ejusdem epitaphium 25 e

†Basilissa Virgo 87 a

†Basilii magni reliquiæ 125 e

Benedictus P P. VIII, ab Henrico imperatore Fuldam deductus 89 b

†Benedictus ep. Andegavensis 245 d

Benignus Fremaut Ordinis Franciscani, Legendam edidit Sanctorum Ordinis sui 125 c

Benno schismaticus scriptor 198 b

Bernardus de Castelbranco Ordinis Cisterc. Procurator Romæ pro Canonizatione SS. Reginarum Tarasiæ & Sanciæ 206 a

Bonifacius episcopus in Scotia 240 f

Bernardus, filius Raynaldi comitis Namnetensis 247 b

†Bernardi abb. de S. Norberto testimonia 34 c

Bernowinus episcopus 14 c seq.

Bobbo seu Poppo, abb. Fuld. 88 f

Boleslaus Rex Poloniæ 216 a

†Bonaventura, quando natus mundo, quando Religioni 101 e

Boso Merseburg. ep. quo anno obierit 39 f

Brandanus abbas 240 f

Brantholius abb. Fuldensis 88

Brigitta soror Conventualis, scripsit Psalterium 205 a

Brun pater S. Brunonis-Bonifacii 217 c f

Burchardus Cameracensis obiit ante 1133, 30 d e

Burchardus ep. Halberstadensis 90 f

C

CÆcilia, altera uxor regis Solomonis 258 f

Calisti papæ annus sextus quando cœperit: quando ipse obierit 26 a

Carolus IV Romanorum Imperator deportat mitram S. Eligii Pragam 240 d

Carolus Pulcher Francorum rex 136 e

Catharina Roucques testis de Reliquiis SS. Marcellini & Petri 4 a

Claudius Castellanus, auctor Martyrologii universalis Gallico idiomate impressi 97 c

Casimirus Princeps Poloniæ minoris 215 d

†Castora vidua 127 e

†Cechardus ep. Lunensis 143 f

†Cerdon ep. Alexandrinus 137 c

Chrodieldis regia puella 122 d

Chorier Antiquitates Viennenses 127 d

†Chrysantus & Daria MM. 151 a

Clareni, congregatio Ordinis Minorum 119 c

Connoyon abbas S. Salvatoris 254 a

Conradus electus imp. 1024 89 f

Constantinus Magnus fecit Basilicam SS. Petri & Marcellini 4 f seqq.

†Cunegundis, Mechtundis, Wibrandis, Christiana, Virgines peregrinæ 144 d

Crescentius Anagninus Cardinalis sanctorum Petri & Marcellini 7 c

D

David Romæus de Sanctis Surrentinis 127 e

Demetrius Napragy episcopus in Transilvania 26 e

Diepurch, soror S. Gebehardi archiep. Salisburg. fundatrix Richerspergæ 154 d

Dobrava (Dambrauca) Miecislai Ducis poloniæ uxor, senioris Bolislai Bohemi soror 41

Domitianus imperator Romanorum, in Christianos sæviit anno Christi 93 62 b

Donodeus abbas S. Martini Lemovicen. 136 d

Duckher auctor Chronici Salisburg. 128 d

E

†Eberhardus ep. Salisburgensis 128 a, d

Echardus qualis fuerit 88 c

Elisabeth, S. Leopoldi Austriæ marchionis soror 150 d

Emo abbas primus Horti floridi in agro Groningano: scripsit Chronicon 24 b

Engelramnus camerarius & consiliarius Caroli Crassi regis Franciæ 253 a

†Erentrudis Virgo abbatissa 130 f

F

Festinianus Dolensis episcopus, pallium accipit a Pontifice Romano 252 c

Franciscus Pignatellus Card. SS. Petri & Marcellini 8 b

Franciscus Hoye testis de Reliquiis SS. Marcellini & Petri 4 b

Franciscus I Rex Galliæ 137 a

Franciscus Pire anno 1570 Abbas S. Joannis Valencianis 3 f

Fredericus Imperator 128 f 129 a

Fredericus ep. eccl. Juvavensis 131 d

Fulco episcopus Cracoviensis 215 d

G

Galla, seu Galhiota, priorissa monasterii des Fieux 102 d

†Gaudentius sacerdos & monachus 261 c

Gausbertus Cenomanensium comes 247 b

†Gebehardus archiepiscopus Salzburgensis, catholicus tempore schismatis 153 d 128 a 135 f

Gebuinus episcopus Lugdunensis 192 d

Geddo Philosophus, Magister S. Brunonis 217 c

†Georgius ep. Viennensis 127 a

Gerardus de Baras ep. & comes Cadurcensis 100 b

†Gerasimus Ordinis S. Basilii 127 d, e

Gero archiep. Magdeburgensis 43 f

Gervasius abbas Præmonstratensis 24 c

Ghisianus de Casate comes, Cardinalis SS. Petri & Marcellini 7 d

Giraldus vel Gerardus Ostiensis episcopus 173 a

Godefridus & Ermensendis. Epitaphium 25 e

Godefridus abb. Præmonst. promovit monasterii sui jura 26 e. Obiit XI Jan. 1328 26 d

Godefridus comes Cappenbergensis, a S. Norberto ad religiosum institutum conversus 34 b

Gradlonus Britonum princeps 14 b

†Gregorius episc. Armenus 249 c

Gregorius PP. XIII, in ecclesia Vaticana posuit partem brachii S. Basilii, cum corpore S. Gregorii Nazianzeni anno 1578 126 d

†Grusolphus episcopus Fesulanus 261 e

Guerec Britonum rex 14 b

Guibertus abbas Novigenti, encomiastes S. Norberti 22 c

Guihenerec regina Britonum, uxor S. Salomonis regis 244 a

Gunhildis Henrici 3 uxor prima 91 c

Gurvant seu Urfean S. Salomonis patruelis 257 a

H

†Hartwicus archiep. Salisburgen. 126 b

Hatto arcihep. Moguntinus jurisdictioni suæ eximi patitur episcopatus duos, & subesse archiep. Magdeburgensi 39 e f

Helenæ Augustæ sepulcrum 4 f

Helmoldus, auctor Chronici Sclavorum 140 d

Hemma, Gurcensis ecclesiæ fundatrix 150 c

Henricus 3, Niger dictus, imperator, filius Conradi 90 f 148 b 150 b

Henricus 4 imperator 147 b. Ejus Schisma contra Gregorium Papam VII 145 f 174 a b. Secundum excommunicatur 187 e f

Henricus abbas Præmonstratensis S. Michaëlis Archangeli Antverpiæ 26 d

Henricus, abbas Tungerloanus canonicos duodecim Diestemii collocat 28 d

Henricus Firlei de Dambroioicra episcopus Plocensis 234 e

Henricus Dux Bavariæ, frater imperatoris 135 d

Henricus Dux Normannorum 246 c

Hermannus Metensii episc. 147 b, Catholicus tempore schismatis 153 d

Hermanni abbatis S. Martini Tornacensis de S. Norberto testimonia 34 c

Hermannus monachus S. Vincentii, prope Laudunum monasterii, celebris Auctor, S. Norberto coævus, plura ejus gesta collegit 34 b

Herolfus archiep. Juvavensis 134 e 135 b c

Herveus, S. Martini Turonensis ecclesiæ thesaurarius 136 d

Herveus, filius Raynaldi comitis Namnetensis, a Lamberto comite occisus 247 b

Hildebertus seu Childebertus Austriæ rex 129 c

Honorius II Papa creatus anno 1124 exeunte 26 a. Rescribit S. Norberto 46 a

Hugo, primus ex Ordine Prædicatorum Cardinalis creatus 126 f

Hugo, abbas Cluniæcensis, familiaris Gregorio VII Pontifici Rom. 167 a b

Hugo, electus Diensis episcopus & a S. Gregorio VII ordinatus 171 a b

Hugo ep. Thabariensis 120 e

Hugo abbas Flaviniacensis scribit chronicon Virdunense 166 c

Hugo Ruodberti filius 135 e

†Hugo, primus socius S. Norberti & successor in Præmonstrato 23 f

I

Jacobus Froye abbas Hasnonii 1566 3 e

Jacobus Laderchius Presb. Oratorii, scribit de antiquis Ecclesiis sanctorum Petri & Marcellini 4 e

Jacobus Simon testis de reliquiis SS. Marcellini & Petri 4 a

Jarento, abbas Divionensis, legatus Gregorii VII in Lusitania 194 c d

Ida, mater S. Brunonis-Bonifacii 217 c

Innocentius IV seculo 13 dat indulgentias 124 c Anno 1251 in Italiam redit 126 f

Joannes Papa XII, dat bullæm pro archiep. Magdeburgensi 37 d

Joannes Papa XIII, archiepiscopatum Magdeburgensem confirmat. 37 f. Pallium archiepiscopo dat 39 d. Alia ejus bulla apocrypha 46 b

Joannes Alburquercius Goanus ep. 143 f

Joannes de Dominis episc. Varadiensis 262 a

Joannes Leonardus episcopus Sidoniæ, & Romæ suffraganeus 229 f

Joannes Germain Cabilonensis ep. Ejus Topographia Sanctorum 140 b

Joannes abbas Lambacensis 146 d

Joannes Rasoir testatur de Reliquiis SS. Marcellini & Petri 4 a

Joannes Vasques Coronado Præfectus arcis Mediolanensis 211 b

Joannes le franq, testis de Reliquiis SS. Petri & Marcellini 4 b

Joannes dux Brabantiæ approbat jura monasterii S. Michaëlis Ord. Præmonst. 26 e

Joannes Tillet Regi Christianissimo a secretis 256 c

Jordanus, primus Posnaniensis ep. consecratus anno 968, aut etiam post: quando obierit 41 f 42 d 53 c

Josephus de Siguenca Ordinis S. Hieronym. Historiographus 272 d

Juarno Dux Ruthenorum 216 a

Julius PP. tres misit litteras ad Eusebianos 81 b

K. L.

Kinga Regina Poloniæ 216 a b

Lambertus comes, transfuga a Carolo Calvo ad Britones 246 b

†Leonianus 127 b

†Leopharius ep. 126 b, c

†Leo PP. IX in Germania fuit ter 93 a. Idem celebravit in Padelbronna anno 1051 Pascha 88 b

Lesko Minoris Poloniæ rex 215 d

Lietardi ep. Cameracensis diploma pro Præmonstratensium ecclesia Grimbergensi 30 c. Item pro monasterio Bonæ spei 30 c

Liupramus archiep. 152 e

Lotharii imperatoris diploma 140 e

Ludovicus XI rex Franciæ, eximius S. Martini cultor 137 a

Ludovicus de Harcourt ep. Narbonensis 137 a

Luitoldus B. Bardonis successor 91 e

M

†Marculphus 127 b

Marcus la Cava ep. Mazarensis 138 d

Marianus Perbenedictus Cardinalis Sanctorum Petri & Marcellini 7 e

†Martianus ep. Beneventanus 126 e

†Martini ep. Turon. corpus 128 b, 135 d

Martinus Cuperus Abbas S. Crispini, suffraganeus Cameracensis 1570 3 f

Mathildis Comitissa litteras a Gregorio VII accipit 193 d e

Meginwardus Frisingensis episcopus catholicus tempore schismatis 153 d

Meinwercus ep. Paderbornensis 90 e

Mennitus Petrus Abbas Generalis Ord. S. Basilii 16 c

†Mercurius 137 c

Mespledus edidit vitam B. Floræ 98 b

Michaël du Chesnoy abbas Hasnonii 1566 3 e

Miecislaus Poloniæ Dux ad veri Dei cultum adductus per uxorem suam, quo anno conversus sit 40 f 41 c

Miecislaus duos archiepiscopatus, & septem episcopatus fundasse dicitur 40 f, 41 a. An id verum sit ibid. b, c.

Myeslaus dux Majoris Poloniæ 215 e

†Mochulleus Indrisnatæ apud Forhardos 118 b

Modestus & Crescentia S. Viti nutritores 138 f

†Molonathus episc. 241 a

N

Naamatus ep. Viennensis 127 a

†Namphasii corpus adhuc quiescit Caniaci in crypta ecclesiæ S. Martini diœcesis Cadurcensis 117 c Qualem vitæ institutum sectatus fuerit Sanctus ille 114 c d

†Namphasii morbus, qualis 114 f, 116 c, 117 a

†Nicetius ep. Lugdunen. decess. S. Nicetii 122 c

Nicolaus Palatinus 215 d

Nicolaus Schaten auctor Annalium Paderborn. 140 e

Nomenoius dux Nortmannorum 246 c

†Norbertus Romam comitatur Lotharium, ab Innocentio Papa ibid. coronatum Imperator. 46 b

O

Octavius Cajetanus idea Sanctorum Siculorum 138 d

Odo Aurelianorum comes 247 b

†Onuphrius Bellofortensis Ordinis S. Basilii monachus 128 d

Oswaldus episcopus 152 e

Otto magnus Imp. vovet se S. Laurentio Merseburgi erecturum episcopæt. 4 d. Coronatur a Joane P P. XII 40 a. Transfert monasterium S. Joannis Baptistæ ex urbe in vicinum montem 40

Otto 2 obiit 983 die 7 Decemb. 88 e

Otto 3 religiose peregrinatur in Poloniam 42 b. Archiep. Gnesnensem & 3 alios episcopatus ibi instituit 41 e

Otto Constantiensis episcopus schismaticus 175 e f

Ottocari, Styriæ comites varii 150 d, e f

P

Panthagatus ep. Viennensis 127 a

Pastenetherus vel Pasquitan filius Nomenoii 257 a

Paternianus ep. Bononiensis 151 a

†Paulus ep. Constantinop. quando primum cœperit exsulare 76 c

Paulus de Stockerouw refert Carmen S. Morandi ad S. Bernardum 10 c

†Pelagiæ pœnitentis translatio 118 f

Perchtoldus pseudoepiscopus Salzburgensis, bona ecclesiæ & ornamenta dissipat 153 c

Petrus Albanensis episcopus legatus Gregorii VII 185 d

†Petrus anachoreta in monte Atho 119 a

Petrus Farde Ord. Min. 144 a

Petrus Franc. Chiffletius S. I. Scriptor 264 d f

Piazza Ephemeris Vaticana ab eo scripta 126 d

Pibo Tullensis episcopus schismaticus 190 a

R

Rainaldus episcopus Cumanus 168 d

Raynaldus Dux Caroli Calvi 246 b

Richardus abb. Fuldensis 88 f

Richardus Abbas S. Salvatoris 253 f

Rivallon filius Salomonis R. 254 d

Robertus de Monte non scripsit totum chronicon, quod Sigeberto subnexum est 22 f

Rotbertus abbas Salmuriensis 136 b

Rodzella Decanus sendomiriensis legatus ad Bonifacium VIII 8 e

Rogerius comes 138 e

Romanus, Dux Wladimiriensium 215 e

De Rosmadec (Carolus) ep. Venetensis 249 c

Rudolfus abbas Herveldensis 90 b

Rudolfus Electus Imperator contra Henricum schismaticum 182 d. Cadit in prælio 190 d

Rugerius, Comes Calabriæ & Siciliæ 16 b

†Rutpertus ep. 145 b

†Rupertus, episcopatus Salisburgensis institutor 127 f. 128 e. 129 a

Rupertus ep. Wormatiensis 129 c

S

Sagittarius de gestis S. Norberti 35 c

Salonius ep. Ebredunensis 114 b

Sapaudus ecclesiæ Arelat. ep. 121 f

Saxius (Josephus Antonius) scribit de sanctis Gervasio & Protasio 209 c

Stephanus Telekesius episcopus Agrienses 261 f

Suitgerus episc. Bambergensis, dein Papa Clemens 2 90 f

Sulpitius ep. ecclesiæ Bituricæ 120 d

Syncletica unxit corpus S. Sebastianæ 70 b

Tagmon archiep. 3 Magdeburg. 42 c

Teniers (Chrysostomus) abbas S. Michaëlis Antverpiæ 21

†Ternanus Pictorum in Britannia minore episcopus 119 a

Thassilo dux Bavariæ 152 d

Thiemo ep. Salisburgensis 128 a

Theodoricus Virdunensis episcopus schismaticus 190 a

Theodoricus episcopus 152 e

Thietmarus ep. Hildesheimensis 90 f

Tietmarus Merseburgensis ep. 142 f

†Torannus, abbas Benchorensis 118 a

Traianus Imp. urbem condidit, quam in gratiam sororis suæ Marcianæ, vocavit Marcianopolim 62 b

Trithemius B. Bardonem laudat 88 a

†Troscanus Ard-Brecarensis 118 b

V & U

Valerius an episcopus Carcasonensis 10 a

Udalricus de Tirna fundator Capellæ S. Morandi Viennæ 10 d

Udo Trevirensis Archiepiscopus 185 b

†Virgilius ep. Salisburgensis 128 a e. 152 d

†Vitalis ep. Salisburgensis 128 a

Uldericus Pataviensis episc. legatus Gregorii VII 185 d

W

Walfridus abbas Thenoliensis 26 b

Walterus seu Gualterus aut Galterus abbas S. Martini Laudunen a S. Norberto constitutus 25 c

Werenherus baro fundator Richerspergæ 154 d

Wibertus Antipapa 190 e

Wichpertus, alio nomine Guibertus, Antipapa sub nomine Clementis 153 d

Wigon filius Salomonis R. 254 d

Willelm. episcopus Trajectensis schismaticus 190 b

†Wolfgangus ep. Ratisponensis 128 a 130 d.

INDEX TOPOGRAPHICUS IN TOMUM VI JUNII.

A

Alcobasia Congregatio Ord. Cisterciensis in Lusitania 206 a

Altkirchium urbs in Suntgovia 11 e

Anchialus ad oram Ponti & ostium Ergini fluminis 67 e

Andegavum obsessum 255 e f

Antrum, vulgo gallice Aintre, Aindre, & Indre, monasterium & insula in medio Ligeri 144 c 247 b

Arcadiopolis ab Arcadio, Theodosii filio appellata, prius Bergula dicta 67 f

Argadia Scotiæ regio 240 f

Argadum urbs in Scotiæ 241 a

Avelenburg in Saxonia 52 b

B

Belcaire, idem quod Beaucaire in Languedocia ad Rhodanum fluvium 226 c

Bergæ urbs Norwegiæ 205 a

Berien an Aabgoret Parochia, in qua vixit S. Heribaldus 204 a

Bethsoron vicus 17 d

Bethsur 17 d

Bibona olim urbs episcopalis 16 b

Brecilianum regio Britanniæ 258 a

Brisacum urbs ad Rhenum 211 e. An ibi sint Corpora SS. Gervasii & Protasii 213 seq.

Brivas, Brivates & Briva, locorum distinctorum nomina 226

Brivæ oppidum in Prov. Lemovicensi 226 c

Brixinum civitas episcopalis in Alpibus 152 f

C

Canusia vulgo Canossa, ubi Henricus IV supplex factus est Gregorio VII Papæ 181

Carbonara locus, & monasterium Neapoli 237 e

Castellum S. Angeli, aliter nominatum Moles Adriani, Turris & Castellum Crescentii, Domus Theodorici 193 a 195 b

Caunæ monasterium in diœcesi Narbon. 20 d

Cornetum urbs Apuliæ 263 e

Cortona urbs Hetruriæ; quando episcopalis facta 119 a

Cracovia, Poloniæ civitas præcipua, an fuerit aliquando archiepiscopalis 49 c

Crusivica, aliis Crusvicia, olim regia Polonorum 49 c

E

Enus, vel OEnus fluvius 133 e

Europa provincia antiquæ Thraciæ versus Propontidem 65 b

G. H. I.

Garganus, mons in Apulia 225 f

Gnesna Poloniæ civitas, quando legitime facta episcopatus 42 c 49 b

Gotzlar, urbs Saxoniæ 176

Hamerstein olim arx firmissima ad Rheni ripam 15 e

Heraclea metropolis Thraciæ 65 d

Ilicetum urbs Apuliæ 263 f

Lismora civitas Hiberniæ ad fluvium Dabronam 242 c

Lodilucum urbs Poloniæ 48 c

Lubek emporium in circulo inferioris Saxoniæ 49 b

Lugdunum civ. archiep. Ecclesia ibi S. Irenæi antiqua, a S. Patiente constructa, describitur 270

M

Marcianopolis, nunc Preslau, in Mœsia, non in ora Ponti Euxini, sed mediterranea 62 b

Marrea Scotiæ regio 240 f

Mazara, Siciliæ urbs antiqua 137 f. ejus situs 138 a

Mazovia, vel Mezovia 49 d

Mauri, Maurorum (vulgo Maurs) oppidum Arverniæ 107 b

Meciacus locus pugnæ 256 b

Meduana fluvius Britanniæ minoris 255 f

Melfia urbs in Apulia 236 a

Merseburgi consecratur S. Bruno-Bonifacius 217 e

Militensis episcopatus institutio 16 b c

Mons Sanctus Lugduni ad S. Irenæum 268 d

MONASTERIA.

Admontense monasterium in diœcesi Salisburgensi 151 f

S. Ægidii ad dextram Rhodani ripam 197 d

Alesleben ad Salæ fluvii ripam sinistram 52 b

Argedis in Arvernia, ubi corpus S. Decentii sarvari dicitur 260 d

Hospitale Belli-loci in Cadurcis 99 b

S. Bertini, alias Sithiu, in Belgio 197 d

Caunæ in diœcesi Narbonensi 20 f

Cianum in Calabria 16 b

Cluniacum in Furgundia 11 e

Corbeja nova ad Visurgim 140 d

Donna Romita, vulgo dictum, Neapoli 237 d

Figeacum, nobilis abbatia, a Pipinio Aquitaniæ rege condita 107 c

S. Florentii monasterium 255 b

Hasnonium in Belgio 2 a

S. Joannis de Carbonara Neapoli 237 d

S. Ligorii Neapoli 237 d

S. Martini, Ordinis Præmonstrat. Lauduni 26 b

S. Mauritii, Magdeburgi 40 a

Munkaliff prope Bergas Norwegiæ 205 e

S. Mariæ Magdeburgensis 51 e

Noviacum in Aquitania 258 b

Ossecanum in Bohemia 236 a

Parcum Ord. Præmonst. prope Lovanium 52 e

Plelan, seu Plebelanium, in Britannia minore 254 e

Pocrivuciense in Polonia 9 d

Richersperga Canonicorum S. Augustini 154 d

S. Salvatoris monasteria duo, in Britannia minore 260 e

Savichostense monialium in Polonia 9 d

Thenolia Ordinis Præmonstratensis in diœcesi Laudunensi 26 a b

N

Namnetæ civ. a Nortmannis vastatæ 245 a

Nividunum Equestrium in Helvetiis 20 c

Nividunum urbs Galliæ antiqua 18 e 19 b

Nova Britannia, quænam dicatur 247 a

Neoburgum, & quidem duplex ad Salam fl. 52 a

P

Palithi, Polithi, Politin, Poleda & Polda 51 f

Parcum prope Lovanium a Godefrido Barbato excitatum 52 e

Paucherum regio Britanniæ 257 c

Pithuria oppidum in Nortmannia 259 c

Plou-Diri, parœcia diœcesis Leonensis 258 e

Pluenbach vicus Bavariæ 133 o

Polonia, notum regnum, anno 999 subjecta diœcesi Posnaniensi in spiritualibus 41 e

Posnania civitas Poloniæ, nondum fuit anno 968 episcopalis 42 f43a, b, c

Q. R.

Quernefurde patria S. Brunonis-Bonifacii Ord. Camaldalen. 218 d

Rhisis, Rhesistus, Redæstus, urbs Thraciæ ad Propontidem 58 b

Rosmarchia, in extrema Rossiæ provincia, ad mare Germanicum 248 f

Rosmarten in Scotia 249 a

Rossia Scotiæ regio 240 f

Rugia insula in mari Baltico 142 b

S. T.

Salisburgum, civitas in Bavaria, olim Juvavia dicta 127 c

Sendomiria urbs Poloniæ 9 c

Stetinum & Stetina, urbs præcipua Pomeranicæ regionis 49 a

Tauriana olim urbs episcopalis 16 b

Tyle insula 241 e 242 e

W. X. Y.

Werffen arx in diœcesi Salisburgensi 154 c

Wesfaldi populi, quales Nortmanni 254 f

Westerfolda regio ultima Daniæ 245 a

Wormatiæ conciliabulum quando habitum 181 b

Xantus, seu Sancti urbs Cliviæ 51 c

Yevre-le-Chatel, prope Pithiverim 85 f

INDEX ONOMASTICUS

Clenodium, quævis supellex pretiosa 262 f

Complacitatio, simultanea voluntas aut pactum 148 e

Faux, maxilla 268 b

Γαλλέοτρα, cavea ferarum, aut repagulum ejus 70 c

Gauta, maxilla 268 b

Μαρτύριον, Ecclesia martyris 67 a

Obuncare, objurgare 167 b

Subcustos, ædituus secundarius 262 b

Subepiscopus, episcopi vicarius 262

Volta, fornix, camera 262 a

Voltatus, concameratus 262 a

Χορεύτρια. An femininum a Χορευτὴς dux chori? 66 d

INDEX MORALIS IN TOMUM VI JUNII.

A

Adolescentia pia S. Herbaudi 263 b, & B. Floræ 104 d e

Angelus nuntiat S. Irenæo instans Martyrium ipsi & omnibus urbem inhabitantibus 265 b c d 266 a b. Angelorum ministerio communicat B. Flora 112 f

Apparet Christus B. Floræ & tentatam consolatur 106 a b c. Apparent SS. Marcellinus & Petrus, suumque monasterium Hasnonii restaurari præcipiunt: illudque voventi Comiti Flandriæ sanitatem restituunt 2 f

Austeritas vitæ S. Norberti 49 f. Item B. Brunonis-Bonifacii 223 d e f

C

In Cælis sedem sibi paratam videt B. Floræ 110 a b. Ad Cælestem gloriam invitat Angelus S. Herbaudum 204 a

Capituli generalis Præmonstratensis Ordinis celebrandi ritus 24 e

Castitas B. Floræ admiranda 104 e

Communionem accipit B. Flora ministerio angelorum 112 f

Confessio quotidiana & humilis 112 b

Constantia S. Sebastianæ martyris, voce e cælo confortata 61 e 66 c 67 d

Contemplatur mysteria vitæ Christi B. Flora 111 d e f. Inter secularia negotia Gregorius VII cælesti contemplatione recreatur 166 f

D. E.

Dæmon agonizantem S. Herbaudum tentare nititur 204 b. Per dæmonem in aquam dejecta B. Flora, non madefit 106 f

Ecclesiæ invasores sacrilegos punit S. Norbertus 50 e. Idem ob Ecclesiam reconciliatam male a subditis habetur 50 d. Ad ædificandam Ecclesiam saxum magnum, nulli portabile, defert mulier, ejus pondus non sentiens 203 e

Ecstases meretur B. Flora innocentia vitæ 108 e f, & perambulat cælum 108 b c

Episcopatum invitus suscipit S. Norbertus & zelose administrat 50 b e. Pueri prædicunt, se episcopos fore 149 e. Electio Hugonis in episcopum, ordinante ipsum S. Gregorio VII Papa, probatur miraculoso lumine 171 a b

F. G.

Feræ obediunt S. Herbaudo 203 f

Festivitatis SS. Gervasii & Protasii MM. solennitas 210 b c

Fiducia in Deum. Qui petit a Deo sanitatem, diem aut tempus prædefinire non debet 211 f

Florescit ramusculus arbori avulsus in manu B. Hartwici 132 a

Gladius, quo S. Paulus obtruncatus dicitur, in Hispania servatus 272 d e f

I

Idola explodit S. Sebastiana 63 e

Jejunium S. Brunonis-Bonifacii 223 d

Ignem illæsus ingreditur S. Bruno-Bonifacius 224 a. Ignis ex fasciculo juncorum miraculose solvit metallum ad fundendam campanam 241 e f.

Immobiles fiunt qui S. Brunonem-Bonifacium martyrio affecerant 224 c

Indulgentia trium annorum & trium quadragenarum, concessa a Pontifice in dedicatione ecclesiæ 7 d.

Investituram beneficii a laicis potestatibus accipere, prohibetur 172 b c

L. M.

Leonis loquentis fabella 68 c

Luce cælesti probatur electio Hugonis in episcopum Diensem 171 a b

Martyr vocatur Gregorius VII, quia multa passus est a schismaticis 97 e

Martyrium. Ecclesiam gentiles invadunt & omnes Fideles trucidant 246 d e. Martyrium subiit Rex Salomon pro justitia 248 f. Ad Martyrium Christiani confortantur 266 b c. Martyrii desiderium in S. Brunone-Bonifacio 223 d e

Missa. Berengarius verum Christi corpus & sanguinem confitetur 179 e f. Ornamenta Sacerdotalia multa pretiosa dat Rex Salomon monasterio S. Salvatoris 254 b c

Monasterium construit S. Salomon rex 254 a b. Aliud condit in magna paupertate S. Norbertus 50 a. Pueri, se singula condituros monasteria prædicunt 149 e. Mutus inopinate loquenquendo, dubitantibus aliis; edicit, ubi monasterium Admontense condendum sit 149 e. Monasterii opulentia non officit Religiosorum paupertati aut perfectioni 105 a b

Mortem suam prædicit S. Gregorius VII 197 b. Instantem nuntiat Angelus S. Herbaudo 204 a

N. O. P.

Nativitas miraculosa S. Herbaudi 203 a

Pro Navi lapide utitur S. Molocus, mare trajecturus 242 a

Ex Obedientia prædicans, auditores ad fidem convertit S. Molocus 242 a b

Orans in spineto, tamquam ignito, conspicitur S. Petrus Spina 16 & 17 f, a

Papam S. Gregorium VII excommunicans Willelmus episc. Trajectensis, continuo punitur & moritur 190 b

Pauperibus cibos distribuit, qui ex nuptiis suis supererant Henricus Germaniæ rex: mimos vero & histriones dimisit vacuos 91 d

Peccatoris conversio festive celebratur in cælo 109 c

Persecutor servi Dei, punitur paupertate 203 e. Persecutiones patitur a schismaticis S. Gebehardus Archiep. Salisburgensis 153 c d

Pestem obventuram prædicit Hildebrandus archidiaconus, dein Gregorius P P. VII 167 c

Pœnitentia vide Austeritas vitæ

Prophetico spiritu prædicit Hildebrandus archidiaconus pestem obventuram 167 c, & mortem suam S. Bardo 92 a 88 b, & pueri tres, se futuros episcopos, & monasteria fundaturos 149 e

R

Regni vanitatem proponit & fugit Salomon rex 256 f 257 a

Religiosam vitam colit S. Bruno-Bonifacius 223 c. S. Herbaudus 203 d. B. Flora 104 f

Reliquiæ S. Barnabæ in templo Societatis Jesu Neapoli & Antverpiæ 95 f 96 a b. S. Norberti in Parco monasterio 52 f. Caput S. Ladislai regis sub ruina turris servatur illæsum 262 d. Corpus S. Sebastianæ in mare demersum, ad locum quietis defertur ab Angelis 70

S

Schismaticum episcopum citat ad Concilium & subditos ab ejus obedientia absolvit S. Gregorius VII 175 a b. Contra Schismaticos disputat S. Gebehardus 156 a b

Secreta aliorum acta novit S Hildebrandus 167 b c

Simplicitas puerorum grata Deo 149 e

Simoniacus Spiritum sanctum nominare non potest 167 e. Contra Simoniacos Canones synodi Romanæ 168 & seq.

Studiosus pius S. Bruno-Bonifacius 223 b

T. V. Z.

Tentationibus contra castitatem fortiter resistit B. Flora 105 c. Ex illarum vehementia videtur sororibus insanire 105 f

Viaticum miraculose accipit S. Herbaudus 204 b

Votum non implens, in periculum vitæ reincidit, quo per Votum fuerat liberatus 2 f. Alius, non implens, punitur 205 d

Zelus animarum in S. Herbaudo 204 a. In SS. Polycarpo & Irenæo 267 a. In S. Moloco, qui prædicans ex obedientia plurimos convertit 242 a

Acta Sanctorum: Martyrologium des Usuard I