ANNO CCCVIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De variis diebus cultus, & Actis ab Eusebio Cæsareensi editis.

Pamphilus Presb. Martyr Cæsareæ in Palestina (S.)
Valens Diac. Martyr Cæsareæ in Palestina (S.)
Paulus Confess. Martyr Cæsareæ in Palestina (S.)

AUCTORE D. P.

Hodiernæ Romani Martyrologii tabulæ, post nomen S, Juventii Martyris, cui (utpote Romæ passo) primi loci prærogativa deferebatur, reliquorum huic diei adscriptorum Sanctorum seriem sic prosequitur. Cæsareæ in Palæstina, B. Pamphili, Presbyteri & Martyris, viri admirandæ sanctitatis & doctrinæ, [Relatus in hodierno Romano Pamphilus, cum 2 sociis,] atque in pauperes munifici: qui ob Christi fidem, in persecutione Galerii Maximiani, primo sub Urbano Præside cruciatus, deinde sub Firmiliano iterum revocatus ad pœnas, una cum aliis martyrium consummavit. Passi sunt etiam tunc Valens Diaconus & Paulus, aliique novem, quorum memoria aliis diebus celebratur. Baronius, in suis ad hunc diem Notis, indicat, quod de Pamphilo agant Usuardus, Ado, ac ceteri Latinorum, post quos numerandus, qui primus præ aliis a Baronio appellatur Beda, supposititius est, & fere collectus ex Adone: nam verus Beda hoc die vacat omni Sancto: & hæc unica videtur esse causa cur, nescio quis, Beda & Floro posterior Martyrologus, Adone autem & Vsuardo prior, eumdem hunc diem elegerit commemorando annuatim S. Pamphilo. Ille autem & omnes eum secuti, cum Gregoriani Martyrologii curatoribus primis, [solus autem a vetustioribus.] Persecutionem Maximini nominaverunt; eo quod hic a Galerio Maximiano Cæsar declaratus, tyrannidem in Palæstina præsens exercuerit, quam Romæ urgebat Imperator Galerius; quem magis placuit nominare curatoribus novæ editionis, respectu cujus Baronius in Notis solet priorem vocare Martyrologium Romanum vetus; licet illæ editiones invicem secutæ sint paucorum dumtaxat mensium intervallo.

[2] Porro vetustiores isti Martyrologi, Pamphilum solum nominant: [Socii plerique referuntur 16 Febr.] cui reformati, quod dixi, Martyrologii Curatores adjunxerunt Valentem & Paulum; hos enim ex undecim martyrii Sociis solos præterierant, cum ad XVI Februarii septem eorum retulissent; Eliam scilicet, Jeremiam, Esaiam, Samuelem, & Danielem; Porphyrium, item atque Seleucum; ad diem vero XVII ejusdem mensis Theodulum ac Julianum; nulla apparente hujus divisionis causa. Etenim ex eorum Actis constat, eodem omnes die XVI mensis Peritii, hoc est secundum Romanos ante diem XIV Kalendas Martias, id est XVI Februarii, ad tribunal adductos ultimoque affectos supplicio fuisse. Ideo Græci, in suis Menæis & Synaxariis omnibus, simul omnes tali die referunt; uti & Græcos secutus Galesinius; licet, Latinis deinde aptare se volens, iterum retulerit hodie Pamphilum, sed solum, cum amplo elogio; quemadmodum Græci eumdem Pamphilum iterum sibi commemorandum censuerunt in Menæis, die V Novembris, scilicet ex Eusebio. Hic cum, libro de Martyribus Palestinæ cap. 7, [Ipse a Græcis etiam 5 Nov.] narravisset, tali die Cæsareæ passos SS. Silvanum atque Domninum, tresque alios ad metalla damnatos, alios vero post crudelißima tormenta in carcerem conjectos; primam Pamphili confeßionem his verbis subtexuit.

[3] Inter quos erat & Pamphilus, omnium sodalium mihi longe carissimus, [occasione primæ confessionis suæ:] qui præ cunctis nostræ ætatis Martyribus, ob eximiam virtutem, præcipuam laudem est consecutus. Ac primum Urbanus, totius Provinciæ Palæstinæ Rector, ejus tum in arte dicendi tum in philosophia peritiam experimento aliquo cognoscere volens, deinde sacrificare illum jubens; cum renuentem minasque illius aspernantem videret; supra modum efferatus, gravioribus eum tormentis excruciari præcepit. Post hæc ungularum, quibus latera ejus persulcaverat, crebritate ac pertinacia, tantum non carnibus illius pastus vir immanissimus; cum ex his omnibus nihil præter dedecus atque ignominiam retulisset, tandem illum ceteris qui in carcere erant Confessoribus aggregavit: nequaquam impune, ut ibidem fusius prosequitur Eusebius; alteram ejusdem confeßionem, cui & immortuus Sanctus est explicaturus cap. XI. Ad priorem interim spectat, hoc die V Novembris relatum in Menæis Distichon,
Φρουρᾷ δαμασθεὶς καὶ πρὸς τῆς φρουρᾶς ξέσει,
Διπλοῦν λάβε σοι Πάμφιλε εἰκότως στέφος.

Carcere subactus, & ante carcerem ungulis,
Accipe coronas, Pamphile, ex merito duas.

Ex titulo tamen, quo dicitur, Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ ὁ ἅγ. Πάμφιλος ξεεσθεὶς καὶ φυλακισθεὶς τελειοῦται,, id est, [dubites tamen an ut diversus.] Eadem die S. Pamphilus, ungulis laniatus, & carcere maceratus, extinguitur; dubites, an Auctor commemorationis hoc die faciendæ, vel saltem an concinnator istius Distichi, non finxerint sibi Pamphilum aliquem, cum prædictis coronatum ipso V Novembris, diversum ab eo qui XVI Februarii commemoratur.

[4] [Acta ex Eusebio 16 Febr. Latinæ data] Magister meus Godefridus Henschenius, secundum eam quam Bollandus præscripserat neceßitatem, sequendi qua posset Romanum Martyrologium hodiernum; ad prædictos XVI & XVII Februarii primum de septem, deinde duobus S. Pamphili Sociis sic egit; ut ex Eusebii libro de Martyribus cap. XI daret quæ ipsos præcise spectant; integra omnium Acta ex Metaphraste (ut Lipomano Surioque nominabatur) reservans ad hunc 1 Iunii, quo S. Pamphilum Latini omnes nominabant: sed nullo quod scire poßimus fundamento alio, quam arbitrariæ electionis. Id ego licet factum non valde probem, maluissemque pertractatam rem totam fuisse Februario mense; hic tamen sequi cogor; ut saltem nunc suppleam, quod ibi deest. Quæ autem Metaphrasti ab illis imputantur Acta, dabo ego, qualia ipse suæ Collectioni inseruit, non ut a se, sed ut ab Eusebio composita; quomodo etiam Græca accepimus ex Ms. Medicæo Regis Franciæ sub hoc titulo. Ἄθλησις τῶν ἁγίων καὶ ἐνδόξων τοῦ Χριστοῦ Μαρτύρων, Παμφίλου, Οὐάλεντος. Παύλου, Σιλεύκου, Πορφυρίου, Θεοδόλου, Ἰουλιανοῦ, Αἰγυπτίων, συνγραφεῖσα παρὰ τοῦ Εὐσεβίου τοῦ Παμφίλου. [nunc ex Ms. dantur Græco-latinæ,] Certamen Sanctorum & gloriosorum Christi Martyrum, Valentis, Pauli, Seleuci, (excidisse videntur nomina Θεοδόλου, Ἠλία, Ἱερεμίου, Ἠσαίου, Σαμουὴλ καὶ Δανιήλ, Theoduli, Eliæ, Jeremiæ, Isaie, Samuelis & Danielis) Ægyptiorum (quod soli quinque ultimi erant) conscriptum ab Eusebio Pamphili: hoc enim cognomen in amici cari memoriam assumpsit, semperque usurpavit, Eusebias, Cæsareensis Episcopus, & historiæ hujus scriptor.

[5] [Idem de Pamphilo scripserat libros tres,] Et hic quidem Eusebius, prædicto de Martyribus Palæstinæ libro etiam Pamphili Sociorumque Martyrium inserturus, post breve exordium capitis XI, laudato strictim Pamphilo; sic loquitur; Hujus viri reliquas virtutes resque præclare gestas, quæ prolixiorem orationem desiderant, jam pridem nos in peculiari opere quod de ejus vita conscripsimus, tribus libris complexi sumus. Hinc cum Hieronymus, in libro de scriptoribus, Eusebii scriptis annumerasset, de Vita Pamphili libros tres; Martyrologus ille antiquior, qui Vsuardo Adonique prælusit, utrique hæc verba a se accipienda dictavit; Cujus, vel hujus vitam Eusebius Cæsareenses Episcopus tribus libris comprehendit. Atque utinam hi nunc extarent! Extat interim (ut ego quidem existimo) eorum Caput ultimum præcipuumque, ultima scilicet sancti Martyris ac sociorum confeßio; quam deinde ipsemet Eusebius, rhetorico ornatu prætermisso, verbis alioqui plerisque iisdem Historiæ suæ, sive libro de Martyribus (ut dixi) inseruit. Equidem non possum hic assentiri Valesio, Eusebii interpreti eruditißimo, [unde hic sumptum videtur caput ultimum.] in Notis existimanti, non hoc esse partem illius majoris operis; sed Metaphrastem, nactum Historiæ præfatæ plenius exemplar quam modo habeamus, talia etiam scribere potuisse, quæ nunc in eadem Historia non leguntur. Absit ut mutilatam dicamus tam insigniter fuisse, quam modo habemus, Historiam Eusebii; eodem argumento ceteras quoque ejus partes insuspicionem similis mutilationis adducturi. Dicatur potius, suis prioribus scriptis usum Eusebium in lucubratione posteriori, omißis quæ minus necessaria erant, cetera iisdem aut fere iisdem quibus ante verbis inde transcripsisse. Atque hoc ut verosimilius fiat, priorem contextum Græco-latinum accipe, collatum cum contextu, qui est in historia, non quidem quoad verba singula (hæc enim inter se conferre volentibus, ad manum erit gemina editio Christophorsoni atque Valesii) sed quoad puncta digniora notatu.

[6] Prius tamen ex Menæis audi, quid, communi & proprio omnibus duodecim Martyribus die XVI Februarii, de iis canant Græci. Exordiuntur illi Versiculos similares hoc modo, Ἀποστόλων ἰσάριθμοι, ἀθλοφόροι γενόμενοι, [Duodenarius horum Martyrum numerus] λογισμὸν ὁμόζηλον ἀνελάβετε. Numero æquales Apostolis, in certamen progressi, concepistis animum pari zelo æstuantem; tum Canonem proponunt, in Odas more consueto distinctum; cujus hæc Acrostichis:

Δῆμον δωδεκάριθμον ἀθλοφόρων ἀναμέλπω.

Victricem pugilum duodenum canto cohortem.

Hic autem Canon, post Oden sextam, & ejusdem argumenti Contacio duo, interpolatur lectione Synaxarii, Actorum epitomen continente, post aptata singulis Martyribus suis Disticha hujusmodi, cum frequenti ad nomina allusione.

Ὑπὲρ τὸ πᾶν σε Πάμφιλος φιλῶν, Λόγε,
Καὶ τὴν τομὴν ἡγεῖτο τῆς κάρας φίλην. [versibus laudatur apud Græcos 16 Feb.].

Te, Christe, amando Pamphilus super omnia,
Capitis amabilem æstimavit jacturam.

Παῦλον Σέλευκος, καὶ Σέλευκον Οὐάλης,
Βλέτιων τομῇ χαίροντα, τὴν τομὴν φέρει.

Paulum Seleucus, atque Seleucum Valens,
Promptum secari videns, secari tulit.

Ἥλαντο πρὸς πῦρ Μάρτυρες θεῖοι δύο,
Θείου πόθου πῦρ ἦν τρέφοντες οἱ δύο.

Saliunt ad ignem Martyres divi duo,
Unum ignem alentes ambo divini amoris.

Σταυροῦσι δοῦλοι τῆς πλάνης ἐπὶ ξύλου,
Καὶ Θεοδοῦλον, δοῦλον Ἐσταυρομένου.

Errore capti figunt Theodulum cruci,
Esse Cruci-fixi, famulum se professum.

Κλήσεις Προφητῶν, καὶ τελευτὰς Μαρτύρων,
Λυχοῦσι πέντε Μάρτυρες, τετμημένοι.

Prophetica nomina & Martyricos fines,
Capite minuti Martyres quinque obtinent.

[7] [cum epitome Actorum] Plenius singula intelligentur ex Actis mox dandis, quorum interim in Menæis ac Synaxariis hæc est Epitome. Οὗτοι ἅγιοι Μάρτυρες, ἐν τῷ ἕκτω ἔτει τοῦ κατὰ Διοκλητιανὸν διωγμοῦ, εἰς τὸ μαρτύριον ἤχθησαν· ἐκ διαφόρων πόλεων, καὶ ἐπιτηδευμάτων, καὶ ἀξιωμάτων, εἰς μιὰν τὴν ἐν Χριστῷ πίστιν συνενωθέντες· ὁ δὲ τρόπος τῆς συλλήψεως γέγονεν οὗτος. Ἐν τῷ μέλλειν αὐτοὺς τάς πύλας τῆς πόλεως Καισαρείας παριέναι, τῶν φυλάκων πυνθανομένων τίνες τε εἶεν καὶ ὅθεν ὥρμηνται, Χριστιανοὺς ἑαυτοὺς ἀπεκάλεσαν, καὶ πατρίδα τὴν ἄνω ἔχειν Ἱερουσαλήμ· ὅθεν κατασχεθέντες Φιρμιλιανῷ τῷ Ἡγεμόνι πρέστησαν. Καὶ ὁ μὲν Ἡλίας, καὶ οἱ σὺν αὐτῷ τέσσαρες Αἰγύπτιοι, μετὰ πολλοὺς βασάνους τὴν διὰ ξίφους ἀπόφασιν ἔλαβον, συναποτμηθέντων Παμφίλου καὶ τῶν λοιπῶν. Ὁ δὲ Πορφύριος, τοῦ κυρίου αὐτοῦ Παμφίλου τὸ σῶμα ἐπιζητῶν, κατεσχέθη καὶ παρεδόθη πυρί· ὡσαὺτῶς δὲ καὶ Ἰουλιανὸς, τὰ τῶν Ἁγίων ἀσπαζόμενος σώματα, τῇ φλογὶ ὑπεβλήθη· ὁ δὲ Θεόδουλος, ἐπὶ ξύλου σταυρωθεὶς, διένυσε τὸ μαρτύριον. Τελεῖται δὲ ἡ αὐτῶν σύναξις εν τῇ ἁγιωτάτῃ μεγάλῃ ἐκκλεσίᾳ. [in Menæis.] Sancti hi Martyres, sexto Persecutionis a Diocletiano motæ anno, ad martyrium tracti sunt; ex diversis urbibus, professionibus, & conditionibus, in una Christi fide adunati: modus autem comprehensionis ipsorum, talis fuit. Cum essent ingressuri portas Cæsareæ, interrogantibus custodibus, quinam essent & unde venirent, Christianos sese nominaverunt, & patriam dixerunt habere supernam Jerusalem: quapropter ad Firmilianum Proconsulem sunt adducti. Et Elias quidem, ac socii ejus quatuor Ægyptii, post varios cruciatus, capitis sententiam gladio exceperunt; decapitati vero cum ipsis sunt Pamphilus ac reliqui. Porphyrius porro, requirens domini sui Pamphili corpus, comprehensus atque igni traditus fuit; similiter & Julianus, Sanctorum deosculans corpora, conjectus in rogum est; Theodulus autem in crucem actus. Eorum synaxis celebratur in sanctissima magna ecclesia.

[8] [Pamphili elogium ex S. Hieronymo.] Hactenus Græci, sed recentiores: nunc Latinum ex vetustioribus unum Hieronymum audiamus, qui Scriptoribus ecclesiasticis annumerans Pamphilum, cap. 75 sic de eo loquitur: Pamphilus Presbyter, Eusebii Cæsareensis Episcopi necessarius, tanto bibliothecæ divinæ flagravit amore, ut maximam partem Origenis voluminum sua manu descripserit, quæ usque hodie in Cæsareensi bibliotheca habentur. Sed & in duodecim Prophetas viginti quinque ἐξηγήσεων Origenis volumina, manu ejus exarata reperi: quæ tanto amplector ac servo gaudio, ut Crœsi opes habere me credam. Si enim lætitia est unam epistolam habere Martyris, quanto magis tot millia versuum, [qui prius ei tribuit Apologeticum pro Origene:] per quos mihi videtur sui sanguinis signasse vestigia? Scripsit, antequam Eusebius Cæsareensis scriberet, Apologeticum pro Origene, & passus est Cæsareæ Palestinæ sub persecutione Maximini. Ita ille in libro de Scriptoribus; sed quoad Origenis Apologeticum, velut a Pamphilo scriptum, primo quidem in epistola ad Pammachium & Oceanum conatur se expedire ab objecta sibi Pamphili Martyris auctoritate; ostenditque quam non sit verosimile, quod doctus vir primos ingenii sui fructus quæstionibus & infamiæ dedicarit: [sed de hoc postea dubitavit,] sed & hoc concesso, negat tale scriptum, eo probandum quia Martyris sit, nisi etiam velimus peccata defendere, quia qui postea Martyres, prius peccatores fuerunt. Postea vero in Apologia evincit, adversus Rufinum, postquam ostenderat, cur Origenem in quibusdam ante laudaverit; illum arguit, quod sex Eusebii libros pro Origene Latinos faciens, primum transtulerit sub nomine Pamphili, atque ita Martyri calumniam fecerit; [sed postea abfolute negavit, Rufinique fraude suppositum evicit.] tandemque evidenti argumento evincit Pamphilum Martyrem nihil omnino operis condidisse. Ipse enim Eusebius, inquit, amator & præco & contubernalis Pamphili, tres libros scripsit elegantissimos, vitam Pamphili continentes; in quibus cum cetera miris laudibus prædicaret, humilitatemque ejus ferret in cælum, etiam hoc in tertio libro addidit: Quis studiosorum amicus non fuit Pamphili? Si quos videbat ad victum necessariis indigere, præbebat large quæ poterat. Scripturas quoque sanctas, non ad legendum tantum, sed & ad habendum tribuebat promptissime; nec solum viris, sed & feminis, quas vidisset lectioni deditas: unde & multos codices præparabat, ut, cum necessitas poposcisset, volentibus largiretur. Et ipse quidem proprii operis nihil omnino scripsit; exceptis Epistolis, quas ad amicos forte mittebat; in tantum se humilitate dejecerat; veterum autem tractatus Scriptorum legebat studiosissime, & in eorum meditatione jugiter versabatur.

ACTA PASSIONIS.
Ex libris Eusebii Cæsareensis de Vita Pamphili:
Juxta Ms. Medicæum Regis Christianissimi.

Pamphilus Presb. Martyr Cæsareæ in Palestina (S.)
Valens Diac. Martyr Cæsareæ in Palestina (S.)
Paulus Confess. Martyr Cæsareæ in Palestina (S.)

AUCT. EUSEBIO.

PARS PRIOR.
Omnium duodecim atque imprimis Pamphili laudes complectens.

ΚΑιρὸς δὴ καλεῖ πρὸς πᾶσι τὸ μέγα καὶ περιφόητον ἀνιστορῆσαι θέατρον, Παμφίλου τοῦ ἁγίου Μάρτυρος, καὶ τῶν σὺν αὐτῷ τελειωθέντων θαυμασίων ἁνδρῶν, καὶ πολυτρόπους εὐσεβείας ἄθλους ἐπιδεδεγμένων: Πλείστων γοῦν ὅσων κατὰ τὸν ἐγνωσμένον ἡμῖν διωγμὸν, ἀνδρισαμένων, τὸν περὶ ὧν ὁ λόγος ἀγῶνα σπανιώτατον, ὃν ἡμεῖς ἔγνωμεν, ἱστορήσαμεν, ἀθρόως ἐν αὐτῷ πᾶν εἶδος ἡλικιῶν τε σώματος, καὶ ψυχῶν ἀγωγῆς, βίου τε καὶ ἀναστροφῆς διαφόρου περιειληφότα, βασάνων τε ποικίλοις εἴδεσι, καὶ τοῖς κατὰ τὸ τέλειον μαρτύριον ἐνηλλαγμένοις στεφάνοις κεκοσμένον. Νέους τὲ γὰρ ἦν ἰδεῖν· καὶ κομιδῆ παῖδας τῶν σὺν αὐτοῖς Αἰγυπτίων τινὰς, ἡμῶν τοὺς δε ἄλλους (μεθ᾽ ὡν καὶ ὁ Πορφύριος ἦν) ἀκμαίους τε αὖ σώματί τε ὁμοῦ καὶ φρονήσει, τοὺς ἀμφὶ τὸ ποθεινόν μοι ὅνομα, καὶ τὸν Ἰαμνήτην Παῦλον, Σέλευκόν τε καὶ Ἰουλιανὸν, ἄμφω τῆς Καππαδοκῶν γῆς ὡρμημένους· ἦσαν δὲ ἐν αὐτοῖς καὶ ἱερᾷ πολιᾷ, βαθυτάτῳ τε γήρᾳ πεπυκασμένοι, Οὐάλης Διάκονος τῆς Ἱεροσολυμιτῶν ἐκκλησίας, καὶ ὁ τοὔνομα ἐπαληθεύσας Θεόδουλος.

Τοιαύτη μὲν οὖν ἐν αὐτοῖς ἡ τῶν ἡλικιῶν ἐτύγχανε ποικιλία· ψυχῶν δὲ ἀγωγαῖς διηλλάττοντο, οἱ μὲν ἰδιωτικώτερον, οἷα παῖδες καὶ ἀπλούστερον ἔτι τὸν νοῦν φοροῦντες, οἱ δὲ καὶ πάνυ στιβαρὸν καὶ ἐμβιθὲς κεκτημένοι τὸ ἦθος· ἦσαν δὲ ἐν αὐτοῖς καὶ τοῖς τῶν ἱερῶν μαθημάτων οὐκ ἀνεπιστήμονες, συγγηνῶς δὲ ἅπασιν ὑπερφυὴς καὶ ἐναρετός ἡ ἀνδρία προτὴν. Οἶα δέ τις ἐν ἀποστείλβουσυν ἄστροις ἡμεροφαής φωστὴρ, ἐν μέσοις διέπρεπεν ἐξαστράπτων, ὁ ἐμὸς δεσπότης (οὐ γὰρ ἑταῖρον προσειπεῖν ἔτι μοι θέμις τὸν θεσπέσιον καὶ μακάριον ὡς ἀληθῶς Πάμφιλον) παιδείας γὰρ οὗτος τῆς παρ᾽ ἕλλησι θαυμαζομένης, οὐ μετρίως ἧπτο, τῆς τε κατὰ τὰ θεῖα δόγματα καὶ τὰς θεοπνεύστους γραφὰς (εἰ χρῆ τι θρασὺτερον, πλἦν ἀληθὲς, εἰπεῖν) ὡς οὐδέτερον ἔχοι τις φάναι τῶν κατ᾽ αὐτὸν ἠχητο· μεῖζον δὲ τούτων ἐκέκτη τὸ πλεονέκτημα, τὴν οἴκοθος μᾶλλον δὲ θεόθεν αὐτῷ δεδωρημένην σύνεσίν τε καὶ σοφίαν.

Καὶ τὰ μὲν περὶ ψυχὴν οὕτως εἶχον οἱ πάντες· βίου δὲ αὖθις καὶ ἀναστροφῆς πλείστη τίς ἐν αὐτοῖς ὑπῆρχε διαλλαγή· τοῦ μὲν Παμφίλου ἐξ εὐπατριδῶν κατάγοντος κατὰ σάρκα γένως, ἐπισήμως τὲ ταῖς κατὰ τὴν πατρίδα πολιτείαις διατρέψαντος, τοῦ δὲ Σελεύκου ταῖς κατὰ τὴν στρατείαν ἀξιαῖς περιφανέστατα τετιμημένου, τῶν δὲ τῆς μέσης καὶ κοινῆς γεγονότων ἀγωγῆς. Οὐκ ἦν δὲ αὐτῶν ὁ χορὸς οὐ δὲ τοῦ οἰκοτικοῦ γένους ἐκτός, ὅτε γὰρ ἠγεμονικῆς οἰκετίας θεράπων αὐτοῖς συγκατείλεκτο, καὶ ὁ Πορφύριος, τὸ μὲν δοκεῖν, τοῦ Παμφίλου γεγονὼς οἰκέτης διαθέσει γε μὴν ἀδελφοῦ καὶ μᾶλλον γνησίου παιδὸς διενηνοχὼς οὐδὲν ἢ ἐλείπων τῆς πρὸς τὸν δεσπότην κατα πάντα μιμήσεως. Καὶ τί γάρ; αλλ᾽ εἰ φωνῇ τις, αὐτοὺς ὁλόκληρον ἐν βραχεῖ τόπον ἐκκλησιαστικοῦ συστήματος περιειληφέναι, οὐκ ἂν ἐκτὸς βάλοι τῆς ἀληθείας, πρεσβυτερίου μὲν ἐν αὐτοῖς ἠξιωμένου τοῦ Παμφίλοὺ, διακονίας τὲ τοῦ Οὐάλεντος, τήν τε τῶν ἐπὶ τοῦ πλήθους ἀναγινώσκειν εἰθισμένων τάξιν εἰληχότων ἑτέρων· ὁμολογίαις διὰ καρτερωτάτης μαστίγων ὑπομονῆς, ἔτι πὰλαι πρὀ τοῦ κατὰ τὸ μαρτύριον τέλους τοῦ Σελεύκου διαπέέψαντος, καὶ τὴν τῆς στρατιωτικῆς ἀξίας ἀποβολὴν ἐῤῥωμένως καταδεξαμένου· τῶν τε λοιπῶν ἐπὶ τούτοις, διὰ κατηχουμένων καὶ πιστῶν τοὐτὶ λοιπὸν τῆς ὡς ἐν εἰκόνι σμικρᾷ μυριάνδρου ἐκκλησίας ἀφομοίωμα φερούσης ἀναπληρούντων.

Οὕτω παράδοξον τὴν τοσούτων καὶ τηλικούτων μαρτύρων ἐκλογὴν ἐθεωρήσαμεν, καθ᾽ ἣν καὶ τοί γε οὖ πολλοῖς τὸν ἄριθμον οὖσιν ὥμως, οὐδὲν ἀπέδει ταγμάτων ἐν ἀνθρώποις εὑρισχομἐνων· Οἶα οὖν ἐν πολυχόρδῳ λύρᾳ ἐξ ἀνομοίων συνεστώσῃ χορδῶν, ὀξειῶν καὶ βαρειῶν. τῶν τε ἀνειμένων καὶ ἐπιτεταμένων καὶ μέσων, εὐδιηρμοσμένων ἁπασῶν τέχνῃ τῇ Μουσχῇ· κατά τὰ αὐτὰ δὴ καὶ ἐπὶ τούτων. νέοι κατὰ τὸ αὐτὸ καὶ πρεσβύται, δοῦλοι τε ὁμοῦ καὶ ἐλεύθεροι, λόγιοι καὶ ἰδιῶται, ἄδοξοί τε κατὰ τὸ τοῖς πολλοῖς δοκοῦν καὶ ἐπίδοξοι, πιστοί τε καὶ κατηχούμενοι, ἁμα καὶ διάκονοι σὺν πρεσβυτέροις, οἱ πὰντες, ὡς ἂν ὑφ᾽ ἑνὸς πανσόφου μουσουργοῦ τοῦ μονογενοῦς τοῦ Θεοῦ λόγου ποικίλως ἀνακρουσθέντος, καὶ τῆς ἐν αὐτοῖς ἔκαστοι δυνάμεως διὰ τῆς τῶν βασάνων ὐπομονῆς ἐνδειξάμενοι τὴν ἀρετὴν, τούς τε τῆς ὁμολογίας λαμπροτάτους καὶ ἐμμελεῖς· ἁρμονίους τὲ καὶ συμφώνους᾽ ἐπἰ τῶν δικαστηρίων φθόγγους ἀποδεδωκότες, ὑφ᾽ ἒν καὶ τ᾽ αὐτὸ τέλος τὴν εὑσεβεστάτην καὶ πάνσοφον διὰ τῆς τοῦ μαρτυρίου τελειώσεως τῷ Θεῷ τῶν ὅλων ἀπεπλήρωσαν τὴν μελωδίαν·

Ὑπερθαυμάζειν ἅξιον καὶ τὸν ἀριθμὸν τῶν ἀνδρῶν προφητικὸν δηλοῦντα χορόν· Δώδεκα γάρ εἶναι συνέβη τοὺς πάντας, ὁπόσους Πατριάρχας καὶ Προφήτας καὶ Ἀποστόλους γενέσθαι παρειλήφαμεν. Ου πὲρ᾽ ἑτέρων, οὐδὲ τὰς κατὰ μέρος ἑκάστου πολυτλήτους ἀνδρείας, κατὰ τῶν πλευρῶν ξέσεις, καὶ τὰς διὰ τριχῶν αἱγίων ὑφῆς κατὰ τῶν ξεσθέντων τοῦ σώματος μερῶν ἐντρίψεις, τάς τε ἀνηκέστους μάστιγας, καὶ τὰς πολυτρόπους καὶ ἐνηλλαγμένας βασάνους, δεινάς τε καὶ δυσκαρτερήτους στρεβλώσεις, ἃς ἐπικελευομένου τοῦ δικαστοῦ καὶ χερσὶ καὶ ποσίν ἐπιτείνοντες, οἱ δορυφόροι, τῇ βίᾳ κατηναγκαζον πρᾶξαί τι τῶν ἀπειρημένων τοὺς Μάρτυρας.

Τί χρὴ λέγειν τὰς ἀειμνήστους τῶν θεσπεσίων φωνὰς, ἐν αἷς ἧττον πεφροντικότες τῶν πόνων λαμπρῷ καὶ φαιδρῷ προσώπῳ, τὰς τοῦ δικαστοῦ πεύσεις ἀμείβοντες, προῖς αὐταῖς βασάνοις γελῶντες ἀνδρικῶς, ἤθει τε σπουδαίῳ κατειρωνευόμενοι αὐτοῦ τὰς ἑρωτήσεις; Ἐρωμένου γὰρ ὁπόθεν εἶεν, τὴν ἐπὶ γῆς πόλιν φράξειν παρέντες, τήν ὄντως ἑαυτῶν ἀνεδήλουν πατρίδα, ἁπὸ Ἱηρουσαλὴμ ἑαυτοὺς ἀναγορεύοντες, ἐνέφαινον δὲ ἄρα κατὰ τὸν αὐτῶν νοῦν τὴν ἐπουράνιον τοῦ Θεοῦ, ἐφ᾽ ἣν καὶ ἔσπευδον πόλιν, καὶ ἄλλα δὲ τοιουτότροπα, ἄγνωστα μὲν καὶ ἀσύνοπτα τοῖς τῶν ἱερῶν ἀγεύστοις, μόνοις δὲ αὐτοῖς καὶ τοῖς ἐκ τῆς θείας πίστεως ὡρμημένοις ἀριδηλότατα προσέφερον· ἐφ᾽ οἷς δὲ μάλιστα ὁ δικαστὴς ἀγανακτικῶς, καὶ μάλα ὀργίλως σφαδάζων, καὶ τὸν λογισμὸν ἀπορούμενος ποικίλως, ὡς ἂν μὴ ἡττηθείη, τὰς κατ᾽ αὐτῶν ἐπενόει μηχανάς· κἄπειτα πεσὼν τῆς ἐλπίδος, τέλος ἑκάστῳ τὰ τῆς νίκης ἁποφέρεσθαι παρεχώρει βραβεῖα· Ποικίλος δ᾽ ἦν αὐτῶν καὶ ὁ τῆς τελευτῆς τρόπος· Δυεῖν μὲν τῶν ἐν αὐτοῖς κατηχουμένων τῷ διὰ πυρὸς βαπτίσματι τελειωθέντων· Ἑτέρου δὲ τῷ τοῦ σωτηρίου πάθους σχήματι παραδοθέντος· τῶν δὲ ἀμφὶ τὸ ποθεινόν μοι ὄνομα, διαλλάττουσι βραβείοις ἀναδησαμένων.

Τάδε μὲν οὖν φαίη ἄν τις καθολικώτερον τούτων μεμνημένος, κατὰ μέρος δὲ ἕκαστον ἐπεξιὼν, εἰκότως ἂν τοῦ χοροῦ τὸν πρωτοστάτην μακαρίσεις. Πάμφιλος οὗτος ἦν, ὁ θεοφιλὴς ὤντως ἀνὴρ καὶ πάντων ὡς ἀληθῶς φίλος τε καὶ προσήγορος, ἐπαληθεύων τὴν ἐπωνυμίαν, τῆς Καίσαρέων ἐκκλησίας ὁ κόσμος. Ἐπεὶ καὶ τὴν τῶν πρεσβυτέρων καθέδραν πρεσβύτερος ὢν ἐδόξαζε, κοσμῶν ὁμοῦ καὶ κοσμούμενος τῇ ἐνταῦθα λειτουργίᾳ· Κἀν τοῖς ἅλλοις δὲ θεῖος ἦν ὄντως καὶ θείας μετέχων ἐμπνεύσεως· ἐπεὶ καὶ παρ᾽ ὅλον αὐτοῦ τοῦ βίον ἀρετῇ πάσῃ διαπρέψας ἔτυχε, μακρὰ μὲν χαίρειν εἰπὼν τρυφῇ καὶ πλούτου περιουσίᾳ· ὅλον δὲ ἑαυτὸν ἀναθεὶς τῷ τοῦ Θεοῦ λόγου ἀποδόμενός γέ τοι τὰ εἰς αὐτὸν προγόνων ἤκοντα γυμνοῖς, πηροῖς καὶ πένησιν ἅπαντα· αὐτὸς ἐν ἀκτήμονι διῆγε βίῳ ιι᾽ ἀσκήσεως καρτερικωτάτης τὴν ἔνθεον μετιῶν φιλοσοφίαν. [Ὡρμᾶτο μὲν οὖν ἐκ τῆς Βηρυτίων πόλεως, ἔνθα τὴν πρώτω ἡλικίαν τοῖς αὐτόθι ἐτέθραπτο παιδευτηρίοις· Ἐπεὶ δὲ τὰ τῆς φρονήσεως εἰς τελείους ἄνδρας αὐτῷ προσήει, μετέβαινεν ἀπὸ τῶν δὲ ἐπὶ τὴν τῶν ἱερῶν λόγων ἐπιστήμην· ἀνελάμβανε δὲ ἐνθέου καὶ προφητικοῦ βίου τρόπον, καὶ Θεοὺ μάρτυρα αὐτὸς ἀληθῆ ἑαυτὸν καὶ πρὸ τελευτῆς τοῦ βίου παρίστη.]

Ἀλλ᾽ ὁ μὲν Πάμφιλος τοιοῦτος ἦν· δεύτερος δὲ μετ᾽ αὐτὸν ἐπὶ τὸν αγῶνα παρήει Οὐάλης, γερεᾷ καὶ ἱεροπρεπεῖ πολιᾷ τετιμημένος, αὐτῇ τε προσόψει σεμνὸς καὶ ἱερὸς πρεσβύτης· οὐ μὴν ἀλλὰ τῶν θείων γραφῶν εἰ καί τις ἄλλος εἰδήμων· τοσαύτας γέ τοι μνήμας αὔτῶν ἐνεστερνίσατο, ὡς μηδὲ ἀποδεῖν τῆς ἀπὸ γραμμάτων τεύξεως τὰς διὰ μνήμης αὐτῶ σωζομένας τῶν ἱερῶν μαθημάτων ἀπαγγελίας. Διάκονος ἦν, καίπερ ὤν τοιοῦτος, τῆς Αἰλιέων ἐκκλησίας. Τρίτος έν τοῖς δὲ κατηριθμεῖτο Παῦλος, θερμουγότατος καὶ τῷ πνεύματι ζέων ἀνὴρ, ἁπὸ τῆς Ἰαμνητῶν πόλεως ἐγνωρίζετο· ὃς δὴ καὶ πρὸ τοῦ μαρτυριου διὰ καυτήρων ὑπομονῆς, τὸν τῆς ὁμολογίας ἀγῶνα διηθλήκει.

[1] Tempus nunc monet, coram omnibus aperire theatrum magnum istud ac celeberrimum Sancti Martyris Pamphili, [Martyrium hoc præ ceteris laudans Eusebius,] & eorum qui cum ipso vitam finiverunt admirabilium virorum, & per varia pro pietate certamina circumductorum. Etenim licet plurimi ex nobis, tempore persecutionis contra nos publicatæ, strenue sese gesserint; horum tamen, de quibus nunc sermo est, rarissimum agonem nobisque cognitum, ideo potius scripsimus; quia in eo statim apparebit, velut sub uno aspectu, omne genus tum ætatis corporeæ, tum spiritualis conditionis, vitæque & studiorum diversitas magna; sed imprimis varietas tormentorum, [in eo miratur varietatem ætatum,] atque exinde secundum martyrii cujusque consummationem paratarum cuique coronarum. Nam videre erit, quosdam eorum qui inter ipsos erant Ægyptiorum a juniores atque omnino pueros; alios autem nostrorum (in quibus etiam Porphyrius erat) viribus simul corporis simul & animi prudentia robustos; eos scilicet qui cum dilectissimo meo censebantur, Jamnitem b Paulum, Seleucumque & Julianum, ambos ex Cappadocum regione huc advectos. Erant etiam inter illos quidam sacra canicie & profunda ornati senectute; Valens nempe, Ecclesiæ Hierosolymorum Diaconus, & nomen suum verificans c Theodulus.

[2] Hæc ergo inter eos erat ætatum varietas: sed & mentis exercitatione distinguebantur; [eruditionis] cum alii rudiores essent, utpote pueri, simpliciori adhuc intellectu utentes; alii jam formatam ac solidam haberent vivendi consuetudinem. Quin etiam inveniebantur inter illos haud inexperti diviniorum disciplinarum. Omnibus tamen æque congenita erat excellens quædam atque virtute fulta animi fortitudo. Præ omnibus autem, tamquam præ scintillantibus astris luninare majus, emicabat eorum medius Dominus meus; nec enim amplius fas mihi est d Sodalem appellare venerandum ac vere beatissimum Pamphilum. Etenim disciplinarum, Gentilibus æstimatarum, peritiam haud mediocrem consecutus; in divinis dogmatibus ac cælitus inspiratis scripturis, omnium qui secum versabantur (audacter, sed tamen vere, dico) apparebat versatior; insuper autem pollebat prærogativa, propriæ scilicet, aut potius a Deo donatæ, intelligentiæ ac sapientiæ.

[3] Sic quo ad animam constitutis singulis, major adhuc differentia erat conditionum. [generis,] Nam Pamphilus quidem, nobili secundum carnē genere prognatus, etiam præsignis erat muneribus in patria publice gestis: Seleucus vero, præcipuis in militia honoribus fuerat decoratus; cum alii mediæ ferme conditionis essent. Sed neque in choro isto servile genus deerat, cum ex Proconsulari familia adjunctus eis fuerit servus Porphyrius; specie quidem tenus Pamphili mancipium, reipsa autem nihil a fratre, aut potius filio genuino discrepans, & nusquam a Domini sui imitatione deficiens. Ecquid porro? Si quis dixerit, ipsos omnem ecclesiasticæ ordinationis formam numero suo complexos esse, nihil extra veritatem dixerit; cum Presbyterii dignitate ornatus fuerit Pamphilus, ad gradum Diaconatus evectus Valens, [atque Ordinis,] alii Lectorum munere fungi coram plebe consuessent; Seleucus vero, etiam ante Martyricum finem decoratus esset nobili confessione per generosam verberum, tolerantiam, fortiter etiam dignitatis militaris jacturam perpessus; ceteri vero, tamquam Catechumeni aut Fideles, veluti in imagine parva repræsentarent similitudinem numerosæ Ecclesiæ.

[4] In hunc ergo modum contemplari nobis licet, admirabilem talium atque tantorum Martyrum delectum; [tamquam chordarum in cithara,] quatenus illis, quamvis numero paucis, nullus tamen eorum ordinum deerat, qui solent inter homines reperiri. Nempe, quemadmodum in lyra chordarum plurium earumque inter se dissimilium, acutæ & graves, intensæ ac remissæ, mediæque, per musicam artem belle concordantur: sic & in istis juvenes cum senibus, servi cum liberis, docti & indocti, nobiles & secundum vulgi æstimationem ignobiles, fideles & catechumeni, Diaconi atque Presbyteri; tamquam pulsante eos diversimode sapientissimo Musices Magistro Dei Verbo, suam singuli per tormentorum tolerantiam ostendentes virtutem, pulcherrimos beneque concordes confessionis modulos coram tribunalibus personabant; communi denique fine, per consummationem martyrii, pientissimam simul doctissimamque concludentes melodiam Deo omnium conditori.

[5] Sed & consideratione singulari dignus est illorum numerus, Propheticum repræsentans chorum: erant enim universim duodecim, quot etiam Patriarchas, [duodenarium numerum,] Prophetas atque Apostolos fuisse accepimus. Neque aliorum quam talium esse dixerim, e vel uniuscujusque eorum multiplicem fortitudinem, inter sectiones laterum, & laniatorum deinde corporis totius membrorum attritiones per cilicinos ex lanis caprinis pannos, & intolerabilia verbera variaque & commutata identidem tormenta, ac graves immanissimosque cruciatus; quos cum ad imperium Judicis lictores intenderent manibus pedibusque, omni violentia nitebantur cogere Martyres ad aliquid illicitum faciendum.

[6] Quid porro necesse est referre illas semper memorabiles eorum voces, [generosa, Responsa] quas medios inter dolores sereno ac læto vultu sapienter reponebant interrogationibus judicis, generose ridendo ad ejus tormenta, aut gratioso quodam modo eludendo propositas ab eo quæstiones? Interrogante enim illo, undenam essent; pro eo quod de terrena civitate responderent, veram ei suam indicabant patriam, ab Hierusalem se esse prædicantes; intelligebant autem cælestem illam Dei, quo festinabant, civitatem; & alia ejusmodi varia dicebant, inexpertis sacrarum rerū non intelligibilia, & solis divinæ fidei consortibus manifesta: quibus Judex magis exacerbatus, animoque æstuans, [tormenta tolerata,] neque quid ageret comperiens, ne illis cederet, quascumque excogitabat machinas; ac denique dejectus spe omni, unicuique eorum victoriæ assignavit bravium. Sed in hoc quasi varius erat modus: nam duobus quidem eorum adhuc Catechumenis, suus per ignem baptismus obtigit: alteri salvificæ passionis imagini assimilati, ceteri vero qui cum dilecto meo erant diversa inter se præmia partiti sunt.

[7] Atque hæc dixerit aliquis, ipsorum volens in genere meminisse; [Sed præ omnibus laudat Pamphilum,] sigillatim vero eos prædicaturus, jure merito totius chori ducem imprimis laudaverit. Pamphilus hic fuit, vir Dei amantissimus, & vere amicus f omnium, secundum significationem nominis sui, Cæsareensis Ecclesiæ ornamentum: nam & Presbyteralem cathedram Presbyter existens glorificavit, ornans simul & ornatus eo quod ibi offertur sacrificio. Sed & aliis quoque in rebus vere divinus erat, divinæque inspirationis particeps: cum per omnem vitam cunctis fuerit virtutibus cumulatus, longe quidem valere jubens delicias atque divitias, totum vero sese tradens verbo Dei. Renuntians enim universæ quæ sibi a parentibus obvenerat substantiæ, eamque nudis, imbecillis egenisque distribuens, ipse vitam ducebat proprio carentem, exercitationeque indefessa divinam sibi comparabat philosophiam. g [Erat autem ex Berytensium civitate, ubi primam ætatem egit in iis quæ ibi erant puerorum gymnasiis: postquam vero ingenium ejus ad virilem ætatem maturuit, transivit ad sacrarum litterarum studium; vitæque formam, omnino divinam & propheticam, suscepit; seque Dei verum Martyrem, etiam ante vitæ finem probavit.]

[8] Et talis quidem erat Pamphilus; secundus vero cum illo ad agonem processit Valens, [tum Valentem,] grandæva ac reverenda canicie conspicuus, ipsoque aspectu venerabilis senex: insuper vero divinarum Scripturarum intelligens si quis alius, earumque memoriam complexus tam firmam, ut ad earum, quas in ea repositas servabat, sacrarum promissionum usum, non egeret præsidio litteralis consequentiæ. [& Paulum,] Quamvis autem talis esset, Diaconatus tamen gradu in h Æliensi Ecclesia erat contentus. Tertius denique numeratus Paulus, actione simul & spiritu ferventissimus, ex Jamnia civitate oriundus: qui etiam ante martyrium, ferri candentis tolerantia, confessionis certamen exantlaverat.

ANNOTATA D. P.

a Procul ab Auctoris mente aberravit Interpres, apud Lipomanum & Surium, cum vertit: Adolescentes & pueros, atque adeo plane infantes, ex iis qui erant cum ipsis (fortaßis Ægyptiis interpres scripserat, uti debebat) alios autem pubescentes … nempe mihi carissimum Jamnitem Paulum.

b Jamnia sive Jamna, urbs Maritima Palæstinæ, haud procul Ioppe, sed totis 20 horariis leucis dißita a Cæsarea, cujus Archiepiscopo subest, etiam urbe Maritima in confiniis Phœniciæ.

c Θεόδουλος enim, Dei servus, interpretatur.

d Prædictus Interpres pro ἑταῖρον, ἕτερον, alium; & vertit; non est mihi fas aliter appellare.

e Videtur hic aliquid deesse Græco textui, ad sensum complendum.

f Πάμφιλος, quasi Πάντων φίλος, Omnium amicus.

g Quæ sequuntur, non videntur hoc loco scripta ab Eusebio; sed ab eo, qui ex tertio ejus libro de Vita Pamphili hujus ac sociorum Martyrium exercerpsit, suæ collectioni inserendum, huc collata ex libro ejusdem Eusebii primo, ne prorsus accephala esset narratio, quæ de priori vita nihil haberet: itaque judicavi ea his signis [] a reliquo contextu abjungenda: quod si fecisset Valesius, non dubitasset credo eorum causa hanc compositionem diversam ab historia Eusebiana censere.

h Ælia id est, Hierusalem, ab Ælio Adriano sic dicta, postquam illa ab eo in monte Calvariæ restaurata, situm mutavit; Iudæis novam urbem ingredi prohibitis.

Idem, ex Eusebii Historia Martyrum, Cap. XI.

Ut appareat, quam non verosimile sit,
hanc Passionem ex alio paulum prolixiori
Historiæ Eusebianæ textu, quam vulgo habeatur, acceptum;
sed alterius anteriorisque operis partem esse,
quam deinde in aliud opus auctor transtulerit;
placet hic alterum contextum subjicere.

Καιρὸς δῆτα καλεῖ, τὸ μέγα καὶ περιβόητον ἀνιστορῆσαι θέατρον, τῶν ἀμφὶ τὸ τριπόθητον ἔμοιγε ὄνομα Παμφίλου τελειωθέντων. Δώδεκα δ᾽ ἦσαν οἱ πάντες, προφητικοῦ τινος ἢ καὶ ἀποστολικοῦ χαρίσματος καὶ ἀριθμοῦ κατηξιωμένοι· ὧν ὁ κορυφαῖος, καὶ τῇ τοῦ κατὰ Καισάρειαν πρεσβείου τιμῇ κεκοσμημένος μόνος, ἐτύγχανεν ὁ Πάμφιλος· ἀνὴρ καὶ παρ᾽ ὄλον αὐτοῦ τὸν βιον πάσῃ διαπρέψας ἀρετῇ, ἀποτάξει καὶ καταφρονήσει βίου, τῇ τῆς οὐσίας εἰς ἐνδεεῖς κοινωνίᾳ, κοσμικῶν ἑλπίδων ὀλιγωρίᾳ, φιλοσόφῳ πολιτεία καὶ ἀσκήσει· μάλιστα παρὰ τοὺς καθ᾽ ἡμᾶς διέπρεπε τῇ περὶ τὰ θεῖα λόγια γνησωτάτῃ σπουδῇ, ἀτρύτῳ τε ἃ προὔθετο φιλοπονίᾳ, καὶ τῇ περὶ τοὺς προσήκοντας καὶ πάντας τοὺς αὐτῷ πλησιάζοντας ὠφελείᾳ· οὗ τὰ λοιπὰ τῆς ἀρετῆς κατορθωματα, μακροτέρας ὄντα διηγήσεως, ἐπ᾽ ἰδίας τῆς τοῦ κατ᾽ αὐτὸν ὑποθέσεως βίου γραφῆς ἐν τρισὶν ἤδη πρότερον ὑπομνήμασι παραδεδώκαμεν. Ἀλλὰ γὰρ ἐπ᾽ ἐκεῖνα τοὺς φιλοτίμως καὶ ταῦτα εἰδέναι ἔχοντας, ἀναπέμψαντες, τὰ νῦν ἐχώμεθα τῆς κατὰ τοὺς Μάρτυρας ἀκολυθίας. Δεύτερος μετὰ Πάμφιλον ἐπὶ τὸν ἀγῶνα παριῄει, ἱεροπρεπεῖ πολιᾳ τετιμημένος, Οὐάλης, τῶν ἀπὸ Αἰλίας Διάκονος, αὐτῇ προσόψει σεμνότατος πρεσβύτης, τῶν θείων γραφῶν εἰ καί τις ἄλλος ἐπιστήμων· τωσαύτας γέ τοι μνήμας αὐτῶν ἐνεστέρνιστο, ὡς μὴ ἐνδεῖν τῆς ἀπὸ γραμμάτων ἐντεύξεως, τῆς εἴ ποτε λάβοι γραφῆς οὕς δ᾽ οὖν ἀπομνημονεῦσαι διεξόδους. Τρίτος ὁ θερμουργότατος καὶ τῷ πνεύματι ζέων, ἀπὸ τῆς Ἰαμνιτῶν πολέως, ὃν αὐτοῖς ἐγνωρίζετο Παῦλος, πρὸ τοῦ μαρτυρίου διὰ καυτήρων ὑπομονῆς τὸν τῆς ὁμολογίας διαθλήσας ἀγῶνα.

Tempus nunc est, ut magnum illud ac celebre spectaculum, eorum qui cum Pamphilo (cujus nomen mihi quidem desideratissimum est) martyrium consummarunt, posterorum memoriæ tradam. Erant omnes numero duodecim, prophetica quadam seu potius apostolica gratia, & numeri æqualitate donati: quorum princeps eminebat Pamphilus, solus ex eorum numero, Presbyterii apud Cæsaream dignitate decoratus; vir toto vitæ suæ tempore in omni virtutis genere spectatissimus, seu fugam & contemptum seculi consideres, seu bonorum largam in pauperes erogationem, seu secularium honorum ad quos aspirare poterat despicientiam, seu denique arctioris & philosophicæ cujusdam vitæ exercitationem. Sed præ cunctis nostræ ætatis hominibus eminuit in eo viro ardentissimum studium sacrarum litterarum, & in iis rebus quas sibi perficiendas proposuerat indefessa laboris assiduitas ac diligentia; ad hæc singularis, in proximos cunctosque qui ad ipsum accesserant, beneficentia. Hujus viri reliquas virtutes resque præclare gestas, quæ prolixiorem orationem desiderant, jam pridem nos in peculiari opere, quod de ejus vita conscripsimus, tribus libris complexi sumus: si qui igitur harum rerum cognoscendarum cupidine tenentur, eos illuc amandasse contenti, in præsentiarum cœptam de Martyribus nostris narrationem prosequemur. Secundus post Pamphilum in certamen descendit, Æliæ urbis Diaconus, Valens, augusta canicie conspicuus, ipsoque aspectu venerabilis senex, qui divinas Scripturas præ ceteris egregie callebat: eas enim usque adeo fideli memoria complectebatur, ut nihil omnino interesset, an ex codice ipso legeret, an cujuslibet scripturæ integras paginas recitaret. Tertius inter eos claruit Paulus, Jamnitarum oppido oriundus, vir in agendo fervidus & ardore spiritus plenus; qui ante martyrium candentis ferri ustiones perpessus, confessionis coronam retulerat.

PARS ALTERA.
Sanctorum singulorum certamina, & martyrii exitus.

Τούτοις ἐπὶ τῆς εἵρκτης δυεῖν ἐτοῖν χρόνων κατατριβομένοις, ὑπόθεσιν τοῦ μαρτυρίου ἐγένετο Αἰγυπτίων ἄφιξις, τῶν σὺν αὐτοῖς τελειωθέντων οὓς κατὰ τὴν Κιλικίαν οὗτοι καταπονουμένους ἐν τοῖς μετάλλοις, μέχρι τῶν τόπων καταστήσαντες ἐπὶ τὴν οἰκείαν ἐπαλινόστουν· καὶ δὴ πρὸς ταῖς εἰσόδοις τῶν κατὰ Καισάρειαν πυλῶν, τίνες εἶεν καὶ πόθεν ἀφικόμενοι, πρὸς τῶς φυλάκων ἐρωτηθέντες, καὶ μηδὲν τ᾽ ἀληθοῦς ἄποκρύψαντες, Χριστιανοὶ δὲ φάντες ἑαυτοὺς, κακούργων τρόπῳ ἐπ᾽ αυτῷ φώρῳ ληφθέντων καταλαμβάνοντο· πέντε δὲ ἦσαν τὸν ἀριθμόν. Οἱ δὲ προσαχθέντες τῷ Ἄρχοντι, κἀπὶ τούτου παῤῥησιασάμενοι, δεσμοῖς μὲν αὐτίκα παραδίδονται, Τῇ ὑστεραίᾳ, Περιττίου μηνὸς ἐξ καὶ δεκάτῃ, κατὰ Ῥωμαίους δὲ τῇ πρὸ δεκατεσσάρων καλάνδων Μαρτίων, αὐτοὺς δὴ τούτους, σὺν τοῖς ἀμφὶ τὸν Πάμφιλον, τῷ Φιρμιλλιανῷ προσάγουσιν. Ὀ δὲ τῶν Αἰγυπτίων ἀπεπειρᾶτο μόνων, πρὸ τῶν βασάνων εἴδεσιν παντοίοις διαγυμνάζων τοὺς ἄνδρας. Τὸν μὲν οὗν προήγορον αὐτῶν ἐν μέσῳ ἀγαγὼν, τί εἴη καὶ ἀπόθεν ἠρώτα. Ὅστις, ἀντὶ τοῦ κυρίου ὀνόματος, προφητικόν τι ἑαυτῷ προσῆπτε· τοῦτο δὲ καὶ πρὸς τῶν λοιπῶν ἐγίγνετο, ἀντὶ τῆς πατρόθεν αὐτοῖς ἐπιτεθείσης ἐπωνυμίας.

Ἡλίαν γ οὖν καὶ Ἱερεμίαν, Ἠσαΐαν τε καὶ Σαμουἠλ καὶ Δανιὴλ ἥκουσας ἄν αὐτῶν ἑαυτοὺς ὀνομαζόντων, καὶ τὸν ἐν κρυπτῷ Ἰουδαῖον καὶ γνήσιον Ἰσραηλίτην αὐτοῖς ἔργοις οὐ μόνον, αλλὰ καὶ φωναῖς κυρίως ἐκφερομέναις ἐνδεικνυμένων· τοιοῦτον οὖν τι πρὸς τοῦ Μάρτυρος ἐπακούσας ὁ δικαστὴς ὄνομα, οὐ μὴν τῇ τοῦ ῥήματος ἐπιστήσας δυνάμει, δεύτερον, ἤ τις αὐτοῦ πατρὶς εἴη ἠρώτα. Ὁ δὲ συνοδῷ τῇ προτέρᾳ δευτέραν ἀφίησι φωνὴν, Ἱηρουσαλὴμ εἶναι λέγων τὴν ἑαυτοῦ πατρίδα, ἐκείνην δῆτα νοῶν, περὶ ἧς εἴρηται Παύλῳ, Ἡ δὲ ἄνω Ἱερουσαλὴμ ἐλευθέρα ἐστὶν, ἥ τις ἐστὶ μήτηρ ἡμῶν· καὶ, Προεληλύθατε Σιὼν ὄρει, καὶ πόλει Θεοῦ ζῶντος, Ἱερουσαλὴμ ἐπουρανίου. Καὶ ὁ μὲν ταύτην ἐνόει· ὁ δὲ ἐπὶ χθόνα καὶ χαμαὶ ῥίψας τὴν διάνοιαν, τίς εἴη αὐτὴ καὶ ὑπὸ γῆς ποίας κειμένη, ἀκριβῶς ἐπολυπραγμόνει, καὶ δῆτα καὶ βασανους ἐπῆγεν ὡς ἂν τ᾽ ἀληθὲς ὁμολογοίη. Ὁ δὲ στρεβλούμενος κατόπιν τῶ χεῖρε καὶ τοῖν ποδοῖν μαγγάνοις τισὶ διακλώμενος, εἰρηκέναι τ᾽ ἀληθές σε ἰσχυρίζετο. Εἶτα αὖ πάλιν καὶ πολλάκις πυνθαμένου, τίς εἴη καὶ ποῖ κειμένη ἡ λεχθεῖσα πόλις Ἱερουσαλὴμ, μόνην αὐτὴν εἶναιτῶν Χριστιανῶν πατρίδα, ἔλεγε, μὴ γὰρ καὶ ἑτέροις ἢ τούτοις μόνοις αὐτῆς μετεῖναι, κεῖσθαι δὲ πρὸς ἀνατολαῖς, καὶ πρὸς αὐτῷ φωτὶ καὶ ἡλίῳ. Ὁ μὲν καὶ πάλιν διὰ τούτων κατὰ τὸν οἰκεῖον νοῦν ἐφιλοσόφει· τῶν ἐν κύκλῳ βασάνοις αὐτὸν αἰκιζομένων οὐ δὲ ἐπιστρεφόμενος· ὥσπερ δέ τις ἄσαρκος καὶ ἀσώματος, οὐ δὲ ἐπαισθάνεσθαι ἐδόκει τῶν ἀλγηδόνων. Ο δὲ δικαστὴς ἀπορούμενος ἐσφάδαζεν, ἐχθρὰν καὶ Ῥωμαίοις πολεμίαν τάχα που συστήσασθαι ἑαυτοῖς πὸλιν Χριστιανοὺς οἰόμενος· πολύς τε ἦν ἐπικείμενος ταῖς βασάνοις, καὶ ἀνερευνῶν τὴν δηλωθεῖσαν πόλιν, τήν τε κατά ἀνατολὰς ἐξετάζων χώραν· ὡς δὲ ἐπὶ πλεῖον μάστιξι τὸν νεανίαν καταξῄνας, ἀπαράλλακτον τῶν προτέρων αὐτῷ ῥηθέντων ἑώρα, τὴν ἐπὶ θανάτῳ κατ᾽ αὐτοῦ κεφαλικὴν ἐκφέρει ψῆφον.

Καὶ τὰ μὲν κατὰ τούτον, τοιαύτην εἴληφε δραματουργίαν, καὶ τοὺς λοιποὺς δὲ τὸν Αἰγυπτίων, τοῖς παραπλησίοις διαγυμνάσας παλαίσμασι, τὸν ὅμοιον ἐπάγει τρόπον· εἶτα ἐκ τούτον ἐπὶ τοὺς ἀμφὶ τὸν Πάμφιλον μεταβὰς ἀνεδιδάσκετο, ὡς ἄρα πρότερον ἤδη πλείστων εἴεν βασάνων πεπειρασμένοι· ἄτοπον δὲ εἶναι λογισάμενος ταῖς αὐταῖς αἰκίαις περιβάλλειν τοὺς ἄνδρας, καὶ μάταια μοχθεῖν, τοσοῦτον μόνον, εἰ κᾂν νῦν πειθαρχοῖεν, ἀνεπυνθάνετο· ακούσας δὲ παρ᾽ ἑκάστου τὴν ὑστάτην τῆς μαρτυρίας φωνἢν, παραπλησίως κεφαλικὴν τιμωρίαν κατ᾽ αὐτῶν ἐξενεγκάμενος, ὑπάγει.

Οὗπω δὲ αὐτῷ πᾶν εἴρητο ἔπος· καὶ πόθεν; Ἀναβοᾶ μειράκιόν τι, τῆς οἰκετικῆς τοῦ Παμφίλου θεραπείας, ἐκ μέσον τοῦ πλήθους τῶν ἀμφὶ τὸ δικαστήριον κυκλούντων παρελθὼν εἰς μέσον· ἐβόα δὲ μεγάλῃ φωνῇ, ταφῆ τὰ σώματα ἐξαιτούμενον. Πορφύριος ἦν ὁ Μακάριος· θρέμμα γνήσιον Παμφίλου· οὐδ᾽ ὅλων ὀκτὼ καὶ δέκα ἐτῶν, καλλιγραφικῆς ἔμπειρος, σωφροσύνης δὲ ἕνεκα καὶ τρόπων πάντα καλύπτων ἐγκώμια, ὡς οἶα ὑποτηλικῶ δὲ ἀνδρὶ συνησκημένος· ὡς δ᾽ ἕγνω τὴν κατὰ τοῦ δεσπότου ψῆφον· ἀπὼ μέσης τῆς πληθύος ἀνέκραγε, γῇ τὰ σώματα παραδοθῆναι ἀξιῶν. Ὁ δὲ οὐκ ἄνθρωπος ἀλλὰ θὴρ, καὶ θηρίου παντὸς ἀγρώτερος, μή τε τῆς αἰτήσεως εὔλογον ἀποδεξάμενος, μή τε τῷ τῆς ἡλικίας ἀπονείμας νέῳ συγγνώμην, αὐτὸ μόνον ὡς ὁμολογοῦντα Χριστιανὸν ἔμαθε, παντὶ σθένει τοῖς βασανισταῖς κατ᾽ αὐτοῦ χρῆσθαι προστάττει. Ὡς δὲ ἐπικελευομένου θύειν ἀνένευεν ὁ θαυμάσιος, οὐκ ἐθ᾽ οἷα σάρκας ἀνθρώπου· ἀλλ᾽ οἷα λίθους ἢ ξύλα, ἤ τι τῶν ἀψύχων ἕτερον ἄχρις ὀστέων αὐτῶν καὶ κατὰ βάθους σπλάγχνων αἰκίζειν αὐτὸν, καὶ πᾶν τὸ σῶμα καταξαίνειν ἐπικελεύεται. Εἰς μακρὸν δὲ τούτου γινομένου, μάτην ἐγχειρεῖν διέγνω. Ἀφώνου, μικροῦ δεῖν καὶ ἀψύχου τοῦ σώματος τῷ γενναίῳ μάρτυρι καταστάντος, παράμενον τὸ ἀνηλεὲς καὶ ἀπάνθρωπον κεκτημένος ὁ δικαστής· τριχῶν πεπλεκμένοις ὑφάσμασι τὰς ἐκ δαρείσας ταῖς βασάνοις πλευρὰς ψήχειν καὶ τρίβειν ἐπὶ πλέον προστὰττει· εἶθ᾽ ὧσπερ κόρον λαβὼν καὶ τῆς μανίας ἐμφορηθεὶς, μακρῷ καὶ μαλθακῷ πυρὶ παραβληθῆναι αὐτὸν ἀποφαίνεται· οὗτος μὲν οὐν πρὸ τῆς τοῦ Παμφίλου τελειώσεως ὕστατος επὶ τὸν ἀγῶνα παρελθὼν, τῇ ἀπὸ τοῦ σώματος ἀπαλλαγῇ τὸν δεσπότην προέλαβεν.

Ἠν δὲ ἆρα τὸν Πορφύριον θεωρεῖν ἱερωνίκου διαθέσει πάμμαχον νενικηκότος, κεκονιμένον τὸ σῶμα, φαιδρὸν δὲ τὴν ὄψιν, θαρσαλέῳ τε φρονήματι καὶ γαύρῳ, τὴν ἐπὶ τὸν θάνατον βαδίζοντα· θείου Πνεύματος ὡς ἀληθῶς ἔμπλεων· καὶ δὴ φιλοσόφῳ σχήματι τῷ περὶ αὐτὸν ἀναβολαίῳ τρόπον ἑξωμίδος ἠμφιεσμένος, ἄνω βλέπων καὶ πάντα τὸν θνητὸν καὶ ἀνθρώπινον ὐπερφρονῶν βίον, ἀτρεμεῖ τῇ ψυχῇ πρόσεισι τῇ πυρᾷ. Ἤδη ἑαυτῷ τῆς φλογὸς πελαζούσης, ὠς ἂν δὲ μηδενὸς αὐτῷ παρόντος λυπηροῦ ἀταράχῳ καὶ νήφοντι λογισμῷ περὶ τὸν οἰκείων τοῖς γνωρίμοις ὁ ἥρως, διετάττετο, εἰς ἔτι τότε τὸ πρόσωπον φαιδρὸν καὶ ἀπαράλλακτον διαφυλάττων. Ὡς δὲ τοῖς γνωρίμοις αὐτάρκως συνετᾴξατο, πρὸς τὸν Θεὸν ἤδη λοιπὸν ἠπείγετο· τῆς γέτοι πυρᾶς ἐξ ἀποστήματος κύκλῳ περὶ αὐτὸν ἀφθείσης, ἐνθένδε κᾀκειθε ὑφήρπαζε τῷ στόματι τὴν φλόγα, ἐπισπέρχων αὐτὸς ἑαυτὸν ἐπὶ τὴν προκειμένην πορείαν· καὶ τοῦτο ἕπραττεν, οὐ δὲ ἕτερον ἢ Ἰησοῦν ἀνακαλούμενος.

Τοιοῦτος καὶ Πορφυρίου ἄθλος· τῆς δὲ κατ᾽ αὐπὸν τελειώσεως ἄγγελος τῷ Παμφίλῳ γενόμενος Σέλευκος, τοῦ σὺν αὐτοῖς καταξιούται παραυτίκα κλήρου. Αὐτίκα γ᾽ οὖν διαγγείλαντα αὐτὸν τῷ Παμφίλῳ τὸ τοῦ Πορφυρίου τέλος, καὶ τῶν Μαρτύρων τὸν δῆμον ἐν φιλήματι ἀσπασάμενον, συλλαβόντες οἱ στρατιῶται ἄγουσιν ἐπὶ τὸν Ἡγούμενον. Ὁ δὲ, ὧσπερ ἐπισπεύδων τῷ προτέρῳ αὐτὸν συναπόδημον γενέσθαι, κεφαλῇ κολασθῆναι προστάττει. Τῆς Καππαδοκῶν οὗτος ὡρμᾶτο γῆς· λαμπρότατα δὲ τὸν ἐν στρατείαις εὐδοκιμήσας, τὸν ἐν Ῥωμαἳκαῖς προκοπαῖς οὐ μικρᾶς ἐπείληπται ἀξίας· οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ αὐτῇ ἡλικίᾳ καὶ ῥώμῃ σώματος, μεγέθει τὲ καὶ ἰσχύος, ἀρετῇ πλεῖστον ὅσον τοὺς λοίπους ἀνθρόπους ἐπλεονέκτει, καὶ τὴν πρόσοψιν δὲ αὐτὴν περίβλεπτος ἦν τοῖς πᾶσι, τότε πᾶν εἶδος ἀξιάγαστος μεγέθους ἕνεκα καὶ εὐμορφίας· καταρχὰς μὲν οὖν διωγμοῦ διὰ μαστίγων ὑπομονῆς, τοῖς κατὰ τὴν ὁμολογίαν διέτρεψεν ἀγῶσι μετὰ δὲ τὴν τῆς στρατείας ἀπαλλαγὴν, ζηλωτὴν αὐτὸς ἑαυτὸν καταστήσας τῶν τῆς εὐσεβείας ἀσκητῶν, Χριστοῦ γνήσιος στρατιώτης ἀποδέδεικται. ὀρφανῶν, ἐρήμων καὶ χηρῶν ἀποριστάτων, τὸν τε ἐν πενίᾳ καὶ ἀσθενεία καταπονουμένων, ἐπίσκοπός τις οἷα καὶ φροντιστὴς ἐπιμελούμενος· πατρός τε καὶ κηδεμόνος δίκην τὸν ἀπεῤῥιμμένων ἁπάντων τοὺς πόνους, καὶ τὰς κακοπαθείας ἀνακτώμενος· ὅθεν εἰκότως, πρὸς τοῦ τοιούτοις δὴ χαίρει Θεὸς μᾶλλον ἢ ταῖς διακαπνοῦ καὶ αἵματος θυσίαις, τῆς κατὰ τὸ μαρτύριον ἠξιώθη τελειώσεως· Δέκατος οὗτος ἀθλητὴς, σὺν τοῖς εἰρημένοις, μιᾷ καὶ τῇ αὐτῇ τετελείωτο ἡμέρᾳ, καθ᾽ ἣν ὡς ἕοικε μεγίστης τῷ Παμφίλου μαρτυρίῳ πύλης οὐρανῶν διανοιχθείσης, εὐμαρὲς ἅμ᾽ αὐτῷ καὶ ἄφθονος ἡ τῆς τοῦ Θεοῦ βασιλείας ἐγίγνετο πάροδος.

Κατ᾽ ἴχνος δῆτα τῷ Σελεύκῳ Θεόδουλος, σέμνός τις καὶ θεοσέβης παρήει πρεσβύτης, τῆς ἠγεμονικῆς οἰκετίας πρώτης τιμῆς ἠξιωμένος τρόπων καὶ ἡλικίας ἕνεκα· καὶ διὰ τὸ τριγονειας αὐτὸν πατέρα καθεστάναι, καὶ ἔτι μᾶλλον ιι᾽ ἣν ἔσωτε περὶ τοὺς κηδεμόνας εὐνοίαν· τὸ παραπλήσων δὴ τῷ Σελεύκῳ καὶ οὗτος διαπραξάμενος· καί τινας τὸν μαρτύρων ἀσπασάμενος φιλήματι, προσάγεται τῷ δεσπότῃ, μᾶλλον ἑαυτὸν τῶν ἄλλων ἐπ᾽ ὀργὴν ὀξυνας, ταυτὸν τοῦ σωτηρίου μαρτυρίου πάθος σταυρῷ παραδοθεῖς ἀνεδέξατο.

Ἐπὶ τούτοις ἑνὸς ἔτι λείποντος· ὃς τὸν δωδέκατον ἁπωπληρώσειε τοῖς είρημένοις ἀποθμὸν, Ἰουλιανὸς παρῆν τοῦτου ἀποπληρώσων. Ἐξ ἁριδημίας οὗτος αὐτῆς ὥρας ἀφικόμενος, μὴ δὲ εἰσβαλών πὡς τῇ πόλει, εὐθὺς ὡς εἶχεν ἀπὸ τῆς ὁδοῦ, μαθὼν παρὰ τοῦ [γενομένου] καὶ ὁρμήσας ἐπὶ τὴν τῶν μαρτύρων θείαν, ὡς επὶ τῆς γῆς χαμαὶ κείμενα τὰ τῶν μαρτύρων ἐθεάσατο σώματα, χαρᾶς ἔμπλεως γεγονὼς, ἑκάστω περιπλέκεται, φιλήματι τοὺς πάντας ἀσπαζόμενος· Ἔτι δὲ τοῦτο πράττοντα συλλαβόντες οἱ τῶν φόνων διάκονοι προσάγουσι τῷ Ἄρχοντι. Ὁ δὲ ἀκόλουθα τῇ προαιρέσει τελῶν, μακρῷ καὶ τοῦτον πυρὶ παραδίδωσιν. Οὕτω δῆτα καὶ Ἱουλιανὸς σκιρτῶν καὶ ὑπεραλλόμενος μεγάλῃ τῇ φωνῇ, τῷ τηλικούτων αὐτὸν ἀγαθῶν ἀξιώσαντι Θεῷ χάριτας ὁμολογὼν, μαρτύρων ἐν χοροῖς ἀνελαμβάνετο. Ἦν δὲ καὶ οὗτος, τὸ μὲν γένος τῆς Καππαδοκῶν, τὸν δὲ τρόπον, πλήρης μὲν εὐλαβείας· πλήρης δὲ πίστεως, πρᾷος ἀνὴρ καὶ ἐπιεικής· τά τε ἄλλα σπουδαῖος, καὶ πνέων εὐωδίας ἁγίου Πνεύματος, τοσοῦτον συνοδίας στέφος σὺν τῷ μακαρίῳ Παμφίλῳ τῆς τοῦ μαρτυρίου τελεώσεως ἠξιώθη.

Ἐπὶ τέτταρας δὴ ἡμέρας τοσαυτάς τε νύκτας προστάξει τοῦ Φιρμιλλιανοῦ τὰ πανάγια σώματα τῶν τοῦ Θεοῦ Μαρτύρων βορὰ τοῖς σαρκοβόροις θηρίοις ἐξέκειτο. Ὡς δὲ οὐδὲν αὐτοῖς προσήει, οὐ θὴρ, οὐκ ὄρνεον, οὐ κύων, ἐξ οἰκονομίας Θεοῦ, λειφθέντα ζῶα καὶ ἀβλαβῆ τῆς προσηκούσης τιμῆς καὶ κηδείας λάγοντα, τῇ συνήθει παρεδόθη ταφῇ, ναῶν οἴκοις περικαλλέσι ἀποτεθέντα, έν ἱεροῖς τε προσευκτηρίοις, εἰς ἄλληστον μνήμην τῷ τοῦ Θεοῦ λαῷ τιμᾶσθαι παραδεδομένα.

[9] Cum prælaudati tres Sancti biennium egissent in a carcere, occasio martyrii oblata ipsis est per eos, qui etiam cum illis extremo affecti supplicio fuerunt Ægyptios. [Appulsi Cæsaream exules Ægyptii, 15 Feb.] Hi a Cilicia revertebantur domum, postquam illuc usque deduxerunt ad metalla damnatos b; atque ad ingressum portarum Cæsareæ interrogati c, qui essent, & unde venirent; cum neque ejus quod erat quidquam dissimularent, seque Christianos esse profiterentur; instar maleficorum ipso in facinore deprehensorum, fuerant comprehensi, numero quinque: ad Præsidem autem adducti, eademque fiducia usi, continuo in vincula dati erant. Postridie vero, qui XVI dies erat mensis Perisii, hoc est juxta Romanos dies XIV ante Kalendas Martias, iidem, simul cum illis qui Pamphilo aderant, Firmiliano exhibentur. Qui solos Ægyptios tentandos sibi sumens omni genere tormentorum, [capiuntur & postridie sistuntur judici,] nudari viros jussit; deinde, eum qui præcipuus inter omnes videbatur in medium adducens, quis esset & unde interrogabat. Hic cum loco proprii nominis propheticum aliquid ipsi indicasset; idem & alii fecerunt pro nominibus sibi in patria inditis.

[10] Eliam ergo & Hieremiam. Isaiam & Samuelem atque Danielem sese ipsos appellare audiens Præses (sic enim placuerat illis ostentare quem intus abditum gerebant animum veri Judæi ac Israelitæ, [assumptisq; sibi nominibus propheticis,] non solum operibus, sed etiam vocabulis d clare prolatis) ipse quidem virtutem nominis sibi a Martyre indicati non intellexit; sed porro perrexit interrogare, quæ ipsi esset patria: Martyr vero, eodem compendio usus, alteram emisit vocem, dicens, Jerusalem sibi patriam esse, eam scilicet intelligens, de qua Paulus ait, Quæ sursum est Jerusalem libera est, quæ est mater nostra: & alibi, Accessistis ad Sion Montem & civitatem Dei viventis, Jerusalem cælestem. [Gal. 4, 26., Heb. 12, 22,] Talia igitur cogitabat Martyr; Sed Præses, mentem terræ affixam habens; quæ illa esset Jerusalem, & ubi terrarum sita e studiosius requirebat; quin & tormenta admovebat, ut quod verum esset faterentur. Sed enim Martyr, manus post tergum retortas, pedesque quibusdam machinis luxatos habens, verum se dixisse affirmavit. Cumque nihilominus iterum atque iterum interrogaretur, quæ & ubi sita esset ea quam dicebat civitas Jerusalem; Solam hanc Christianorum patriam esse respondit, atque illos solos nec alios ullos in ea versari; consistere vero ad Orientem, juxta lucem atque solem. [patriam sibi esse Jerusalem profitentur,] Et hic quidem rursus juxta proprium suum sensum philosophabatur, nihil commutatus iis quæ circumstabant tormentis, sed velut incorporeus nec sentire quidem videbatur dolores; Judex vero angustiabatur, ratus, Christianos urbem aliquam, Romanæ æmulam & inimicam sibi condere; multusque in eo erat ut percunctando disceret, & ipsam & regionem Orientalem quæ sibi indicabatur ubi essent. [& capitis damnantur,] Videns tamen ad verbera magis etiam immutabilem manere juvenem, & in prioribus responsis perseverare; capitalem tandem contra eum mortis sententiam pronuntiavit.

[11] Et res quidem hujusce Martyris talem, veluti cujusdam dramatis, [una cum Pamphilo & sociis.] exitum habuerunt; ceteros deinde Ægyptios, cum ad diversimoda quoque experimenta nudasset, eumdem in modum agitavit. Tum ad Pamphili Sodales transgressus, didicit quod jam pridem variis essent cruciatibus tentati. Quare supervacaneum ratus iisdem quæstionibus homines subjicere; seque frustra in iis laboraturum; solum interrogavit, an vel nunc persuaderi sibi sinerent. Audiens vero ex singulis extremam confessionis vocem, consimilem in eos tulit sententiam capitis, atque recessit.

[12] Sed nondum tota tragœdia peracta erat. Quomodo autem peracta est? [Illius servus Porphyrius corpus Domini poscit ad sepulturam,] Revocavit eum juvenis quidam de medio turbæ tribunal circumstantis, prosiliens ex famulitio Pamphili; revocavit autem voce magna, deposcens corpora ad sepulturam. Beatus hic Porphyrius erat, genuinus Pamphili vernula, necdum octodecim annos natus f, scribendi peritissimus, morum ac sapientiæ titulo omnibus encomiis major, ut qui cum tali viro sese exercuerat: qui, ut cognovit latam in Dominum suum sententiam; ex media turba vociferans, oravit ut corpora sibi sepelire liceret. Præses vero, non tamquam homo, sed ut fera, vel si quid fera immanius est, neque postulationis æquitatem suscipiens, neque juventutis rationem ullam habens, solum quia didicit adolescentem se Christianum fateri, carnificibus præcepit omnes in eo torquendo vires contendere. [ideoque dire laniatus] Cum ergo jubenti sacrificare abnuisset admirabilis ille; non jam ut carnem humanam, sed ut lapidem aut lignum aut aliud quodcumque inanimatum, usque ad ipsa ossa & interiora viscera, præcepit tyrannus ex carnificari corpus ejus, quo diutius facto, agnovit tandem in vanum id agi. Licet autem absque voce & pene absque anima generosi Martyris corpus jaceret, immittis tamen atque efferus Judex jussit laceratas ejus carnes ac latera g setaceis pannis confricari atque deteri; tandemque, velut exsaturaturus furorem, lento ac longius posito igne Martyrem consumi præcepit. Ita ille, ante consummationem Pamphili, ultimus progressus ad agonem, Dominum suum prævertit abdicatione corporea.

[13] [& lento igni traditus,] Erat autem videre Porphyrium instar sacri athletæ universi certaminis victorem gloriosum, dissectum corpore, sed facie splendidum, lætaque & intrepida mente ad mortem procedere; utique divino plenum spiritu, & tamquam in habitu philosophico, solum injectum sibi instrumentum, quasi pallium gestantem, despicientemque omnia; & mortalem atque humanam hanc vitam contemnentem, absque ulla mentis formidine ad rogum procedebat. Cum vero ad ipsum jam propinquaret flamma, tamquam si nihil molestiæ pateretur vir ille strenuus; [expirat. generose] inconcusso atque constanti sensu, quæ sua erant legabat familiaribus, usque in illud tempus servans oris serenitatem immutatam. Ut vero notis suis pro libitu valefecit, totus ad Deum conversus est: & quia rogus ad intervallum circumpositus erat, hinc inde captabat ore flammas, quasi seipsum incitans ad propositam sibi viam: hoc autem faciebat, aliud nihil quam Jesum inclamans.

[14] Tale fuit certamen Porphyrii: qui vero ipsius mortem Pamphilo nuntiavit Seleucus: [quod cum Pamphilo nuntiasset Seleucus,] ejusdem cum ipso factus illico est sortis particeps. Etenim ipsum Porphyrii finem Pamphilo nuntiantem, simul & Martyrum catervam osculantem, comprehenderunt milites, atque ad Proconsulem adduxerunt: qui ipsum, utpote festinantem simul cum præcedente Porphyrio hinc migrare, jussit capitali sententia plecti. Venerat hic ex Cappadocia, vehementerq; inclaruerat h militaribus exercitiis, & non mediocriter apud Romanos promotus fuerat; [jam olim profide fustigatus,] quin etiam ætate & corporis robore viriumque magnitudine & virtute plerosque hominum antecedebat: nam vultu ipso admodum spectabilis præ cunctis, speciem præferebat undequaque dignissimam, forme eximie gratia. Fuerat autem initio persecutionis propter fidei confessionem certantibus adnumeratus per tolerantiam verberum; sed abdicata militia æmulator factus eorum qui ad pietatem exercentur, Christi germanum militem sese probavit; orphanis desolatis ac viduis protectore carentibus, omnibusque cum penuria & imbecillitate conflictantibus, provisor factus, patris aut curatoris ad instar, cunctorumque desperatorum laboribus atque ærumnis medelam ferens: quapropter a Deo, [capite plexus est,] qui talibus magis quam victimarum nidore ac sanguine delectatur, martyriali exitu dignus est habitus. Porro decimus hic athleta, una eademque consummavit agonem suum die; atque ut par est credere, martyrio suo amplissimam cæli portam cum reserasset, simul & Pamphilo ipsi spatiosus ad Dei regnum patefactus est ingressus.

[15] Seleuci vero vestigia secutus est Theodulus, pius ac venerabilis senex, [deinde Theodulus crucifixus,] in Proconsulari familia primo honore dignatus, tum morum ætatisque prærogativa, tum filiorum trium i generatione inclitus: qui eadem ac Seleucus factitans, & Martyrum aliquos osculo devenerans, Domino suo adductus fuit, eumque ad majorem quam alii iracundiam concitans, ipsam, salutaris confessionis passionem excepit cruci traditus.

[16] Sub hæc, cum etiamnum deficeret unus, adfuit qui duodenarium numerum impleret Julianus: qui ea ipsa hora peregre adveniens, & vixdum ingressus civitatem; cum intellexisset quæ erant acta, & ad Martyrum conspectum festinasset accedere; ubi eorum corpora humi jacentia vidit, circumfusus singulis, omnes est osculatus. Hoc agentem comprehenderunt ministri cædium, [ac denique Julianus igni traditur.] atque adduxerunt Præsidi: qui congrua proposito suo faciens, etiam hunc lento igni tradidit. Ita etiam Julianus, gestiens atque lætitia exultans, & Deo tantis se bonis dignato magna voce gratias agens, susceptus est inter choros Martyrum. Erat autem huic quoque genus ex Cappadocia; quoad mores vero plenus pietate ac plenus fide, vir mansuetus atque discretus, studiosus in omnibus, & Spiritus sancti suavitate redolens, eoque dignus factus tali cum beato Pamphilo exitus martyrialis corona.

[17] [Corpora quatridium feris objecta, illæsa sepeliuntur.] Sanctissima eorum corpora, de mandato Firmiliani, per dies quatuor totidemque noctes jacuerunt, ferarum carnivorarum dentibus exposita. Cum vero nulla neque fera neque volucris, aut canis quisquam, per Dei dispositionem, ea contingeret; integra illa atque intacta relicta, congruo cum honore & cura, consuetæ sepulturæ sunt tradita, k repositaque in ædium sacrarum pulcherrimis & oratoriis sanctis, in perpetuam memoriam Dei populo ad honorem data.

ANNOTATA D. P.

a Ecgrapha nostra Medicæi Ms. ἐπὶ τῆς Κρήτης, in Creta, quasi isti ibi exulassent: sed corriguntur ex Ms. Lipomanni, atque ex ipsomet Eusebio, hæc in compendium contrahente, & τῆς εἴρκτης scribente.

b Additur in Hist. ὁμολογήτας, Confessores.

c Additur ibidem, Perinde ac priores illi quos supra commemoravi (scilicet Ægyptii alii, qui cap. 10 narrabantur, XIX Kal. Januarias comprehensi) professos, se ad ministeria Confessoribus in Cilicia constitutis exhibenda proficisci: quorum alii quidem, eadem qua illi quibus ministraturi venerant, pœna damnati sunt, oculis ac pedibus inutiles redditi (uno scilicet oculo eruto, & cruris unius succisis nervis) tres vero ex ipsis, in urbe Ascalone, in qua vincti tenebantur, cum admirabilem animi fortitudinem ostendissent, diverso martyrii exitu occubuere. Quippe unus illorum Ares nomine, flammis consumptus est; reliquis duobus, quorum unus Probus, alter Elias vocabatur, caput gladio præcisum. Coluntur autem hi a Græcis 19 Decembris, quasi quinto die post comprehensionem supplicio affecti.

d Ibidem alia datur ratio, mutatorum nominum, quod scilicet propria forsan idololatrica essent, a falsorum Deorum nominibus sumpta, ut sunt Dionysius, Bacchides, Athenæus aliaque similia. Non tamen ex hac Eusebii conjectura, multo minus ex isto horum Martyrum facto, recte quisquam intulerit, in frequenti Christianorum primorum usu fuisse, gentilia nomina baptizandis commutare, in nomina Patriarcharum, Prophetarum, vel Apostolorum, aliaque e sacris Scripturis petita.

e Nempe jam inde a tempore Ælii Hadriani, & anno Christi 179 restaurata urbs Jerusalem, mutato nomine erat & dicebatur Ælia; ut antiquatum pridem nomen potuerit Romano Præsidi peregrinum prorsus accidere; maxime si noverat, Ægyptios esse quos interrogabat.

f Utraque hæc commendatio deest in Historia.

g Hoc quoque tormentum eadem Historia prætermittit.

h Ibidem legitur, Τῆς ἐν στρατείας ἐπιλέκτου νεαλείας, in delecta ad militiam juventute.

i Trium filiorum patribus præmia apud Romanos fuisse proposita, notius est quam ut hic moneri debeat: atque id hic dici credo τριγονείας πατέρα: Valesius tamen aliter vertit, quod tertiæ jam stirpis nepotes haberet: sed hoc Straboni scribitur Τριγεννεία.

k Deest hæc clausula in Historia: quam tamen Eusebio abjudicare nihil nos cogit, qui Vitam Pamphili æque ac Historiam ecclesiasticam scripsit, cum jam Constantinus lege lata permisisset Christianis sacras ædes condere, & Martyrum corpora eis inferre. Si quis tamen malit hæc ab alio addita credere, nolim ei operosius contradicere.

APPENDIX
De miserabili exitu eorum qui S. Pamphilum persecuti sunt.
Ex Eusebii libro de Martyribus cap. VII & XI.

Pamphilus Presb. Martyr Cæsareæ in Palestina (S.)
Valens Diac. Martyr Cæsareæ in Palestina (S.)
Paulus Confess. Martyr Cæsareæ in Palestina (S.)

[18] Operæ pretium fuerit hoc loco commemorare, quemadmodum, [Judex ipse postea capite plexus,] divini Numinis. providentia impios illos Præsides ulta est. Etenim Firmilianus, qui Martyribus Christi adeo contumeliose insultaverat, cum aliis extremo supplicio addictus, capite truncatus est … Urbanus vero, qui primus in S. Pamphilum sæviit, cujusmodi pœna apud justissimum Dei tribunal afficiendus sit, ob sævitiam qua in Sanctos est usus, ex ipsis quæ in hac vita expertus est, quasi præludiis, licet agnoscere. Nam statim post illa quæ adversus Pamphilum nefarie admiserat, [quod & decessori ejus, Pamphilum prius persecuto,] cum adhuc Provinciam administraret, ultio divina corripuit: quæ quidem hominem illum, qui hesterno die in excelso tribunali residens, jus dicebat, militum satellitio stipatus totiusque Palæstinæ rector; quique contubernalis tyranni, utpote amicorum præcipuus, & commensalis fuerat; repente unius noctis spatio spoliatum, cunctis hisce dignitatibus nudavit; & coram ipsis, qui nuper illum ut Præsidem coluerant, [acciderat.] pudore atque ignominia perfudit; & abjectum atque ignavum, vocesque ac preces muliebri more fundentem, universæ quam rexerat gentis conspectui exhibuit; ipsum denique Maximinum, quo sese maxime ille efferebat, utpote ei carus imprimis & acceptus ob ea quæ adversus nostros crudeliter agebat, inexorabilem & crudelissimum judicem in ipsa urbe Cæsarea ei constituit. Post plurima enim opprobria, quibus, ob illa quorum convictus fuerat crimina, affectus est; tandem Imperator capitali eum sententia damnavit.