1. November

DIES PRIMA

SANCTI QUI KALENDIS NOVEMBRIS COLUNTUR.

S. Photinus, episcopus Beneventi.
S. Athanasius, S. Jacobi discipulus.
S. Theodorus, S. Jacobi discipulus.
S. Austremonius, episcopus martyr, Arvernorum apostolus.
S. Meltagasus martyr Terracinæ
S. Victor martyr Terracinæ
S. Felix martyr Terracinæ
S. Crescens martyr Terracinæ
S. Felix martyr Terracinæ
S. Sattus martyr Terracinæ
S. Perseverantus martyr Terracinæ
S. Octavia martyr Terracinæ
S. Cessia martyr Terracinæ
S. Maxima martyr Terracinæ
S. Ristha martyr Terracinæ
S. Saturnina martyr Terracinæ
S. Donata martyr Terracinæ
S. Simplicia martyr Terracinæ
S. Prima martyr Terracinæ
S. Cæsarius diaconus, martyr Terracinæ.
S. Julianus presbyter, martyr Terracinæ.
S. Primus, episcopus Alexandriæ.
S. Profuturus, episcopus Papiæ.
S. Benignus, martyr Divione in Gallia.
S. Maria, virgo et martyr.
S. Macedo martyr
S. Julianus martyr
S. Victor martyr
S. Felix martyr
S. Januarius martyr
S. Vitalis martyr
S. Petrus martyr
S. Crescentius martyr
S. Victorinus martyr
S. Macrotus martyr
S. Cristatus martyr Melitinæ
S. Petrus martyr Melitinæ
S. Mammerus martyr Melitinæ
S. Saturninus martyr Melitinaæ
S. Magnus martyr Melitinæ
S. Melantus, martyr.
S. Patricius, martyr Nivernis.
S. Vigilantius, martyr in Macedonia.
S. Nundinus, martyr in Macedonia.
S. Macedonius, martyr Cæsareæ in Cappadocia.
S. Cæsarius, martyr Damasci.
S. Dacius, martyr Damasci.
SS. Socii, martyres Damasci.
S. Cyriæna, martyr Tarsi.
S. Juliana, martyr Tarsi.
S. Jacobus episcopus, martyr in Perside.
S. Joannes presbyter, martyr in Perside.
S. Severus, martyr in Novempopulania.
S. Januarius II, episcopus Beneventi.
S. Mathurinus, Lyricanti in Gallia.
S. Marcellus, episcopus Parisiorum.
S. Paulus diaconus.
S. Severinus, monachus Tibure.
S. Auditus.
S. Romulus, monachus in diœcesi Bituricensi.
S. Lautenus, abbas in diœcesi Vesuntionensi.
S. Vigor, episcopus Baiocensis.
S. Mausona, episcopus Emeritensis in Hispania.
S. Brugacius, episcopus in Hibernia.
S. Carpreus, episcopus vel abbas in Hibernia.
S. Brenan, in Hibernia.
S. Canan, in Hibernia.
S. Finntina, in Hibernia.
S. Bigill, in Hibernia.
S. Ailtin, in Hibernia.
S. Caomhog, in Hibernia.
S. Colman, in Hibernia.
S. Colman alter, in Hibernia.
S. Lonan, in Hibernia.
S. Cronan, in Hibernia.
S. Ædh, in Hibernia.
S. Dichull, Martan, in Hibernia.
S. Martan, in Hibernia.
SS. Tres filii Diomæ in Hibernia.
SS. Septem episcopi de Cill-Tedil, in Hibernia.
S. Donatus , abbas in Hispania.
S. Cæsarius, episcopus Arvernensis.
S. Gallus II, episcopus Arvernensis.
S. Annarius seu Emmerannus, episcopus apud Pictavos.
S. Genesius, episcopus Lugdunensis.
S. Florbertus, abbas Gandavi in Flandria.
S. Lumbrosa, virgo in Hispania.
S. Gundisalvus, episcopus in Hispania.
S. Petrus Cymbensis seu de Barco, confessor in Hispania.
S. Adalgottus, abbas Disertinus in Helvetia.
B. Berchtoldus, abbas Montis Angelorum in Helvetia.
B. Simon a Collazono, confessor Ordinis S. Francisci.
B. Raynerius Aretinus, confessor Ordinis S. Francisci.
Ven. Conradinus de Brixia, confessor Ordinis S. Dominici.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.

S. Amabilis, presbyteri Ricomagensis in Arvernia, Acta recentiora, amissis vetustis, quorum adhuc jacturam dolemus, sub die 11 junii [Tom. II Jun., p. 466 sqq.] , præmisso admodum brevi commentario prævio, edidit Papebrochius noster. Sed, quod apud tam diligentem vulgo scriptorem mireris, non advertit doctissimus vir, non solum ad diem 18 octobris de S. Amabili sermonem esse apud Saussayum, sed longe fusius ad diem 1 novembris, qua die ejus festum Claromonte celebrari indicat. Neglexit etiam Papebrochius annuntiata de S. Amabili apud Molanum et Ferrarium. Ille in editione prima, anni videlicet 1568, additionum suarum ad Martyrologium Usuardinum, ad kalendas decembris mentionem S. Amabilis adjecit his verbis: In territorio Arvernensi, sancti Amabilis Rigomagensis presbyteri et confessoris. De quo Greg. Turonensis. Sed hanc additionem, sicut alias non paucas, ex sententia censorum supprimere coactus est in secunda editione anni 1573. Eam autem retinuit Philippus Ferrarius in suo Catalogo generali, apud quem nihilominus et die 19 octobris et die 1 novembris annuntiatur Arvernis S. Amabilis abbatis, atque in Indice Sanctorum hunc Arvernensem abbatem a presbytero Ricomagensi diversum facere videtur, nullo utique fundamento. Iisdem illis diebus 19 octobris et 1 novembris festum S. Amabilis assignat Simon de Peyronet [Catalog. SS., p. 12.] . Castellanus autem ad diem 1 novembris festum S. Amabilis Claromonte hoc die, Ricomagi vero die 11 junii celebrari notat. Ad diem 1 novembris annuntiatur etiam Arvernis S. Amabilis in Martyrologio Parisiensi Cardinalis de Noailles et in Ebroicensi. Denique apud Saint-Allais, præter memoriam translationis corporis Arvernis Ricomagum die 19 octobris, duplex occurrit S. Amabilis mentio, diebus 11 junii et 1 novembris. — Porro de S. Amabili non pauca post Papebrochii ætatem scripta edita sunt, quæ recensita videsis apud Lelong [Biblioth. hist. de la France, tom. I, n. 10879 – 10886.] et in Catalogo Historiæ Franciæ a bibliothecæ publicæ Parisiensis custodibus edito [Catal. de l'Hist. de France, tom. IX, p. 248, n. 313 – 320.] .
S. Anastasii, episcopi Brixiensis, hodie translationis festum agitur. Cfr. infra de SS. Dominatore et sociis.
S. Apollinaris, Laodiceæ episcopus, in martyrologio Salisburgensi Richardi Withford, reperitur ad diem 1 novembris sequenti elogio ornatus: Laodiceæ in Syria, festum S. Apollinaris episcopi, magnæ doctrinæ ac singularis sanctitatis viri, qui plures libros scripsit præsertim contra hæreticos. Nullo alio in martyrologio hujus viri nomen invenimus, quem non unam ob causam prætermittimus. Prima est, quia nullum publici cultus monumentum occurrit, altera quod a fide catholica defecit et proprii nominis hæresim instituit. De quo legi possunt Hieronymus, Basilius, Gregorius Nazianzenus, Athanasius aliique, quos apud Seccarellum [Hist. Eccl., tom. VI, ad an. 369.] vel apud Natalem Alexandrum [Sec. IV, diss. 46.] citatos reperies.
S. Audomarus. Notarunt majores nostri, ubi de S. Audomaro egerunt ad diem 19 septembris [Comment. præv., numm. 43, 44.] , festum elevationis corporis ejus olim celebratum fuisse die 1 novembris. Idque collegerunt ex annuntiatione memoriæ Sancti sive depositionis illius (qua voce perperam elevationem ejus designari adverterunt) in calendario anni 826 edito a Dacherio [Spicileg., tom. II, part. I.] et ex Hieronymiano Corbeiensi utroque, majori et minori. His addi poterant Hieronymianum Blumaniense seu Weissemburgense, ubi ad diem 1 novembris annuntiatur Sitio monasterio depositio S. Audomari episcopi. Præterea Auctaria Atrebatense et Tornacense ad Bedanum, in quibus rectius quam in aliis hucusque adductis notatur: Eodem die translatio corporis S. Audomari, episcopi et confessoris; ac denique in Appendice ad Martyrologium Adonis apud Georgium, ubi, sicut in Hieronymiano Weissemburgensi, ad diem 1 novembris legitur: In Sithiu monasterio, depositio sancti Audomari episcopi. Acta illius elevationis deperdita lugebant majores, neque nobis circa ea quidquam innotuit.
S. Baudelium, martyrem Zamorensem, in Aprilis tomo II, ad diem vigesimam, inter prætermissos reperio, quem deficientibus documentis in kalendas novembris prædecessores remiserunt. Nos nulla nacti certiora documenta eumdem denuo prætermittere cogimur.
S. Bayam seu Beiam virginem Scotam hac die 1 novembris annuntiant Adamus King seu Regius in Calendario suo, et inde, ut videtur, David Camerarius item in suo Calendario, Thomas Dempsterus in Menologio Scotico et Philippus Ferrarius in Catalogo suo generali. Nos cum martyrologio et breviario Aberdonensi, ex quibus solis notitia hujus sanctæ habetur, agemus de ea sub die 3 novembris.
S. Benignus. In Catalogo generali Philippi Ferrarii memoratur hac die: In Hibernia, S. Benigni episcopi. De celeberrimo illo S. Patricii discipulo agemus cum martyrologiis hibernis ad diem 9 novembris.
S. Bonifacii translatio. In Martyrologio Fuldensi edito a Dom. Georgio, kalendis novembribus, statim post memoriam omnium Sanctorum, annuntiatur: Eodem die, in Fulda monasterio, dedicatio ecclesiæ sancti Bonifatii episcopi et martyris, et translatio corporis ejus in occidentalem partem ejusdem basilicæ. Similem, omissis ultimis verbis de situ sepulcri, mentionem habet Rabanus. Ipsam autem dedicationis et translationis seriem, carmine descriptam per Candidum monachum in Vita Ægilis, ediderunt majores nostri inter Analecta Bonifaciana ad diem 5 junii [Tom. I Junii, p. 490, numm. 14 – 18.] . Quo autem tempore translatio illa facta sit indicant Annales Fuldenses Enhardi, ubi notatur ad annum 819: Hoc anno basilica sancti Bonifacii martyris in cœnobio Fuldense ab Heistolfo archiepiscopo dedicata est in honorem domini Salvatoris et omnium Sanctorum ejus, translataque sunt ossa sancti martyris kalendis novembribus [Mon. Germ. Hist., Script. tom. I, p. 357.] . Hæc verba ex priori editione allata jam fuerant ad diem 5 junii [Loc. cit., num. 13.] .
S. Cadocum laudat Albert Le Grand [Vies des SS. de Bretagne, p. 665.] ad diem 1 novembris, simul tamen indicans ejus festum celebrari in Ecclesia Venetensi die 21 septembris [Ibid., p. 668.] , neque in ullo martyrologio aut calendario illius nomen ad præsentem diem notatum reperi. Acta qualiacumque S. Cadoci ediderunt majores nostri ad diem 24 januarii [Tom. II Jan., p. 603.] ex cod. ms. cœnobii Rubeævallis prope Bruxellas, et Legendario Capgravii, quæ manifeste compendium exhibent eorum quæ ex duplici codice bibliothecæ Cottonianæ in Museo Britannico nostris diebus publici juris fecit W. J. Rees [Cambro-British Saints, pp. 22, 309.] , adjectis textui latino versione anglica atque notis præstante editoris eruditione dignis. In his quæcumque de S. Cadoco nota aut cum ejus historia connexa sint vel circa eam prudenti conjectura supplere liceat, diligenter collecta reperiet studiosus lector.
Christophorum a Sancta Clara inter beatos recenset Arturus in Martyrologio Franciscano. Quem ipse acceperat ab Angelo a Sancto Francisco, qui librum suum Certamen Seraphicum provinciæ Angliæ præstantissimi viri Vita ornavit [P. 185 sqq.] . Est autem ille, ut ex Arturo nonnulla memorentur, in seculo dictus Gualtherus Colman, ex nobili antiquissimaque prosapia in comitatu Stoffordiæ * in Anglia oriundus et a piis catholicisque parentibus ab infantili ætate probe educatus; litteris postea egregiam operam navavit. Qua de re in Belgium trajiciens, habitum S. Francisci in conventu Anglo-Duacensi apud Patres Recollectos induit. Sacerdos factus, missionarius in Angliam ablegatur, ubi semel et iterum captus, ad ultimum, postquam diu in vinea Domini laborasset, anno 1641 detentus est in carcere, et lata in eum sententia mortis executioni haud demandatur, regio favore accedente… In teterrimum conjectus carcerem … variis contumeliis et molestiis afficitur .., multisque ærumnis … confectus per quatuor ferme annos continuos, obdormivit in Domino anno circiter 1645 [P. 534.] .
Clydwyn ac Dingad, filiorum Brychani [Cfr. infra, Comment. de S. Carpreo.] , et Clydai, Callwen ac Gwenful, ejusdem filiarum, memoriam hodie celebrari indicant monumenta Walliensia [Rice Rees, Essay on the Welsh Saints, pp. 140, 153.] . Sed videntur hi ex eorum esse numero qui numquam a Romana Ecclesia Sanctorum titulo agniti sunt, et ideo veneratione populari dignati quod ecclesias aliquas seu oratoria condiderunt [Cfr. ibid., p. 64.] .
B. Comitissæ, de qua in Actis nostris ad diem octavum septembris, memoriam renovat Hagiologium Italicum ad hanc diem. His autem quæ pridem fuerunt conscripta addenda videntur quæ legimus apud P. Dominicum Grandis de Oratorio Venetiano: hic enim, teste Melzi [Dizionario di opere anonime, tom. III, p. 259.] , auctor est libri cui titulus Vite e memorie de' santi spettanti alle chiese della diocesi di Venezia. Docet itaque [Op. cit., tom. IV, p. 294 sq.] alteram authenticam reliquiarum recognitionem fuisse factam die 24 novembris anni 1760 ex præscripto Clementis papæ XIII, a quo Venetiarum patriarcha Joannes Bragadino et Flaminius Corner ex ordine senatorio postulaverant solemnem cultus beatæ virgini exhibiti confirmationem. Desiderabat enim summus pontifex ut in hujusce cultus testimonium proferretur chartula illa de qua multi, sic inscripta: 1308 obiit B. Comitissa (Contessa), filia Domni Nicolai Tagliapietra (Tajapietra) ac Domnæ Helenæ Tagliapietra (Tajapietra), S. Viti ad mare (so mare). Sed irriti quæsiverunt. Corpus vero, iisdem ac prius repetitis prodigiis, eodem quo in priore recognitione repertum est statu.
SS. Cosmas et Damianus, quorum hodie in græcorum menæis festum occurrit, ad diem 27 septembris pertinent, quo die Acta eorumdem tractata fuerunt.
Dedicatio basilicæ SS. Joannis et Jacobi. Ita Florentinius legendum putat locum turbatum martyrologii Hieronymiani ad hunc diem. Videsis infra de SS. Vigilantio et Nundino martyribus in Macedonia.
Dedicatio basilicæ cœnobii Vallilias seu Vallis Lilii, Ordinis S. Benedicti, Senonensis diœcesis, per Venilonem archiepiscopum, in honorem sancti Remigii Francorum apostoli. Ita Saussayus ad calcem annuntiationum hujus diei. Hæc dedicatio facta est die 1 nov. an. 840 [Gall. christ., tom. XII, pp. 21, 118.] .
S. Docmaelem ad hunc diem refert Garaby [Vies des Bienheureux et des Saints de Bretagne, p. 277.] , eumque anno 484 consecratum, anno 499 vita defunctum indicat. Huic anno ipsius mortem innectit etiam Albertus Le Grand, eique quinquagesimum octavum locum assignat inter episcopos Lexobienses, qui sederunt in vico postea vulgo nuncupato Cozqueaudet, antequam illam sedem Trecorium transtulisset S. Tugdualus [Ap. Lobineau, SS. de Bretagne, append., p. 9.] . Sed qua auctoritate illi scriptores in incerta definiendo plus æquo audaces hæc asseruerint, omnino siluerunt. Erat olim in Wallia meridionali, in hodierno comitatu Pembroke, monasterium Ordinis Tironensis (quod seculo XI a Martino Turonensi conditum ferunt), S. Dogmaelis nomine consecratum [Dugdale, Monast. Anglic., tom. IV, p. 128.] , cui tamen postea S. Thomas patronus substitutus est [Rice Rees, Welsh Saints, pp. 71, 358.] ; sed vetus nomen S. Dogmaelis hodiedum retinuit vicus [Carlisle, Topog. diction. of Wales.] . Num hic sanctus cum Docmaele Armoricano idem sit, definire non ausim.
SS. Dominatoris, Pauli, Anastasii et Dominici, episcoporum Brixiensium, translatio annuntiatur hodie in Philippi Ferrarii Catalogo generali, adjecta hac nota: Ex Tab. Eccles. Brixien. hac die, quando horum SS. corpora ex castro in ædem cathedralem translata sunt, licet Officium translatum ob dictam causam (festum Omnium Sanctorum) in alium diem transferatur. Relationem illius solemnis translationis, die 1 novembris 1581 a S. Carolo Borromæo factæ, ex Joannis Francisci de Florentinis presbyteri Brixiensis schedis, aliaque huc spectantia protulerunt majores nostri, in commentario historico de S. Anastasio, ad diem 20 maii. De S. Paulo actum est ad diem 7 februarii; de S. Dominatore et de S. Dominico agendum ad diem 5 novembris et 20 decembris.
Domna, Domnina et Cyriaca. In synaxario Sirmondi annuntiatur martyrium trium sanctarum mulierum his verbis: Καὶ ἄθλησις τῶν ἁγίων γυναικῶν Δόμνας καὶ Δομνίνας καὶ Κυριακῆς. Et certamen sanctorum mulierum Domnæ et Domninæ et Cyriacæ. In menæo græco monasterii S. Marci PP. Prædicatorum Florentiæ: Domnica, Domna et Cyriacus. Quæ sanctæ mulieres quum aliunde nobis non innotuerint, dum certiora nanciscamur documenta, prætermittendæ visæ sunt.
S. Domnolus, episcopus Cenomanensis. In solo Auctario Barberinio ad Martyrologium Bedæ a Floro Lugdunensi auctum reperio ad diem 1 novembris: Eadem die Cenomanis civitate natale S. Domnoli episcopi et confessoris. Quumque nec in ceteris documentis hagiologicis neque in duplici Vita S. Domnoli a Papebrochio ad diem 16 maii edita quidquam occurrat unde ratio reddi possit cur hac die memorandus veniat, sponte oritur suspicio eum qui Auctarium illud confecit, perperam sive in documentis quibus usus est sive in schedis suis pro kal. decembris, quo S. Domnolus obiit, legisse kal. novembris. Ceterum ad ea quæ de S. Domnolo ad prædictum diem 16 maii disputata sunt, hoc unum advertendum videtur, nempe postquam longe accuratius decodicibus manuscriptis Historiæ Francorum a Gregorio Turonensi conscriptæ [Cfr. Pertz, Archiv, tom. V., p. 50 – 52; tom. VII, p. 246 – 249; tom. VIII, pp. 30, 80. — G. Monod, Sources de l'histoire mérovingienne, p. 57 sqq.] nostris temporibus inquisitum est, jam non licere tam facile in illo opere interpolationes admittere, neque ulla ratione probabilem videri sententiam Cointii [Ad an. 545, num. 19 sqq.] et Papebrochii [Act. SS., tom. III Maii, p. 604, numm. 5, 6.] interpolatum judicantium libri VI cap. 9, ubi de S. Domnolo agitur. Unde ulterius, quum, quidquid dicat Bouquet [Hist. de Fr., tom. II, p. 271, not. g.] , non facile concilientur quæ apud Gregorium de ratione suscepti a Domnolo præsulatus Cenomanensis leguntur, cum iis quæ de eadem re traduntur apud anonymum Vitæ S. Domnoli scriptorem, omnino uter alteri præferendus sit disceptandum venit. Hujus autem auctoritatem auctoritati Gregorii postponendam esse nullus dubito. Quamvis enim se cum sancto plurimum conversatum esse dicat, certe ipsum non videtur novisse antequam Cenomanensis episcopus factus sit nec quidquam distincte de gestis ab illo in superiori ætate refert, nisi quod Roma jam episcopus Cenomanos venit vacante jampridem ea sede et, vehementer id postulante clero et populo, invitus sane et compulsus Ecclesiæ Cenomanensis regimen suscepit. Scripsit idem anonymus, ipso teste in prologo, sub Haduindo episcopo: is autem ab anno ut videtur 623 et certe post annum 615 usque post inchoatum annum 644 et forte usque ad annum 652, eidem Cenomanensi Ecclesiæ præfuit: unde rursus colligitur auctorem illum anonymum satis juvenem fuisse ubi Domnolum novit, quippe qui anno 581 episcopatu cessit, postquam sederat annos saltem viginti duos. Gregorius autem Turonensis certe scripsit ante annum 596, quo anno Gregorius M. summus pontifex ad Pelagium, illius in sede Turonensi successorem, litteras misit, nec certe minus recte nosse poterat quæ suo tempore acta fuerant circa ordinationem episcopi qui Turonensis Ecclesiæ suffraganeus erat, quam obscurus quidam presbyter vel clericus quinquagesimo saltem post illam ordinationem anno scribens. Itaque, ut quam plurimum anonymo nostro concedamus, illud tantum ex ejus narratione probabiliter colligendum videtur, Domnolum scilicet, a Clotario II rege episcopum Cenomanensem designatum, consecratione episcopali ornatum fuisse antequam Cenomanos accederet.
S. Duffus, Scotorum rex, memoratur hac die in Calendario Davidis Camerarii. Sed jam notavit Henschenius noster [Act. SS., tom. V Junii, p. 248 b.] quam levis esset iste auctor in adstruendis sanctis; nec, quod ad Duffum attinet, ulla alicujus ecclesiastici cultus vestigia in monumentis certioribus offendimus, quamquam utique ipsius virtutes laudibus extollunt Scotorum annales [Cfr. Forbes,Kalendars of Scottish Saints, p. 327.] .
S. Dysibodi translationem ad hanc diem annuntiant Thomas Dempsterus in suo Menologio Scotico et Ferrarius in Catalogo generali, et præterea in suis martyrologiis vel menologiis Ordinis S. Benedicti scriptores hujus Ordinis Arnoldus Wion, Hugo Menardus, Gabriel Bucelinus, Antonius de Heredia, Benedictus Cherle. Qui omnes, præter ultimum, remittunt ad scriptorem Annalium Sancti Dysibodi, quem secundum veterem errorem Dodechinum vel continuatorem Mariani Scoti vocant [Cfr. G. Waitz in Prolegom. ad hos annales, Mon. Cerm. Hist., tom. XVII Script., pp. 4, 5.] . In his nempe Annalibus ad annum 1139 legitur: Reliquiæ sancti Dysibodi translatæ sunt kalend. novembr. a veteri ecclesia in novum monasterium, migrante una omni congregatione sub præfato domino Cuonone abbate [Mon. Germ. Hist., tom. cit., p. 26.] . Quæ verba citavit jam Sollerius noster ad diem 8 julii [Act. SS., tom. II Julii, p. 582, num. 9.] , disserens de sancto Dysibodo. Ubi videsis fusius explanata quæ ad ejusdem sancti historiam pertinent.
S. Ermengaudum, episcopum Urgellensem exordio seculi XI, ad hanc diem laudarunt Molanus, Galesinius, Canisius et Castellanus. Rectius de eo cum Martyrologio Romano dicemus ad diem 3 hujus mensis.
S. Eustochium, virgo ac martyr, hodie legitur in Usuardinis; sed remittitur ad diem 2 novembris, quo die in Martyrologio Romano refertur.
S. Fina memoratur hodie in menologio Bucelini. Ejus Acta descripserunt decessores nostri ad diem 12 martii.
S. Florus, primus episcopus Lodevensis, in Usuardi Auctariis hac die recensetur: cujus Acta remittimus ad diem 4 Novembris.
Franciscum de Stanno, episcopum Ruthenensem, natum anno 1462, vita vero functum anno 1529, aliquam cultus speciem habere docent notæ bollandianæ ad diem primam novembris in bibliotheca regia Bruxellensi asservatæ. Hunc etiam non sine laude in supplemento Martyrologii Gallicani [P. 1188.] et in Catalogo Phil. Ferrarii [P. 428.] inscriptum reperies. Præterea scriptores Galliæ christianæ [Tom. I, p. 228.] ejus nomini beati titulum adjecerunt. Sed et nostra ætate canonicus Ruthenensis, Bion de Marlavagne, anno 1839 vulgari sermone Vitam B. Francisci typis mandavit. Propterea anno 1878 ad Ill. episcopum Ruthenensem binas litteras dedimus, rogantes ut faceret nos certiores de cultu quem ipsi populares adhiberent et quatenus constaret utrum possessor pacificus cultus centum annorum decreta Urbaniana antecedentium, jure in beatorum numerum reponeretur. Sed quum nescio quo casu nihil rescriptum fuerit, dirimendæ liti supersedendum duximus. Agitur enim de viro qui licet summis virtutibus fuerit ornatus, ad tempus tamen anno 1511 Pisis conciliabulo interfuit.
S. Gonsaldi eremitæ Vita ad hunc diem 1 novembris legitur apud Jac. Branche [Saincts et Sainctes d' Auvergne, p. 629.] . At in aliis documentis hagiologicis, et in Bernardi Guidonis tractatu de Sanctis Lemovicensibus [Ap. Labbe, Bibl. nov. mss., tom. I, p. 629.] , unde [Ibid., p. 635.] desumpta sunt quæcumque de S. Gonsaldo habet Branche, festum illius celebrari indicatur nonis novembris. In hunc diem itaque et a nobis tractanda ejus Acta reservantur.
S. Gotebaldus. Apud Rich. Challoner [British Martyrology, p. 152.] hac die notatur commemoratio S. Gotebaldi episcopi, natione Angli, qui exordio seculi XI evangelium in Norvegia et Suecia prædicasse refertur apud Adamum Bremensem [Gest. Hammab. Pontif., lib. II, cap. 82, al. 29 (Mon. Germ. Hist., Script. tom. VII, p. 320).] . De quo jam dixerunt majores nostri ad diem 5 aprilis inter prætermissos [Tom. I April., p. 396.] , nec aliquid hic supplendum occurrit.
In Dania, S. Haraldi regis et martyris memoria hac die recensetur in Catalogo generali Philippi Ferrarii, qui et in nota subjuncta id ex kal. et scriptorib. Daniæ erutum atque Haraldum anno 980 pro Christo interfectum esse indicat. Fuit is Haraldus VI, cognomento Blaatand seu Cærulidens, qui ab Ottone M. devictus et ad amplectendam religionem christianam inductus, huic deinceps in regno suo propagandæ haud segniter incubuit. Quo studio multorum antiquis superstitionibus nimis addictorum odium in se concitavit, quibus ducem se obtulit Sueno seu Swein, filius ejus nothus. Ad arma ventum est. Haraldus autem in prælio sauciatus paulo post ex accepto vulnere obiit. Hoc solum sensu pro Christo interfectus dici potest. Et Baronius quidem [Annal., ad an. 980, n. x.] sancti nomine eum condecorat; sed nullum hactenus cultus antiquitus illi præstiti vestigium reperi. Qua vero levitate Philippus Ferrarius ad calendaria et alia monumenta provocare soleat quæ numquam viderit, sæpius in opere nostro animadversum est quam ut ejus testimonio quidquam momenti tribuamus. Neque etiam satis confidere ausim auctoritate Joannis Adolphi Cypræi, qui post relatum genus mortis Haraldi ait [Annal. Episc. Slesvicensium, p. 73.] : Qua de causa et ejus memoriam in festo Omnium Sanctorum majores nostri celebrabant: nam eo die obiit. Et paulo inferius: Ad sepulcrum ejus cæcos visum recepisse aliaque insignia miracula edita esse, constanti fama ac traditione perhibetur. Scribebat hæc Cypræus anno 1634, quum nuper a lutherana hæresi ad catholicam Ecclesiam conversus patrium solum, quod nihil de conversione cogitans ad tempus reliquerat, jam ulterius non repetere statuisset, ac proinde jam non supponi potest ita commode antiquas traditiones catholicas investigasse et reperisse. Præterea vero nec memoria alicujus qualicumque modo celebrata nec fama vulgaris miraculorum satis certa videntur ecclesiastici cultus indicia. Donec igitur certiora innotescant, ab Haraldi gestis inter Acta nostra referendis abstinendum duximus.
S. Hermenegildus martyr notatur hodie in menologiis græcis [Martinov, Annus Græco-Slavicus, 1 Nov.] , quem Latini colunt die 13 aprilis, ubi de eo in Actis nostris dictum est..
Hermenegildus monachus. In martyrologiis seu menologiis Benedictinis celebratur ad hunc diem memoria S. Hermenegildi monachi, qui apud Tamayum de Salazar notatur ad diem 9 novembris, propter rationem mox indicandam. Solum autem hujus cultus fundamentum habetur quod legitur apud Ambrosium de Morales [Coronica de España, lib. XVI, cap. 18 (tom. VIII, p. 227).] , videlicet: Sancta Maria Saliciensis (de la Salceda) hodiedum exiguum eremitorium est, tertio ab urbe Tudensi lapide, ruinis ingentis monasterii adjacens, quæ illud opere munifico conditum demonstrant, vestigiis adhuc supereminentibus quibus antiquæ ecclesiæ et claustri atque aliorum quorumdam cœnaculorum figura appareat. Ferebantur vulgo illic condita esse corpora gloriosi principis Hermenegildi ejusque genitricis. Sed nostris diebus non defuit qui devote locum illum perscrutaretur, illoque exterso, reperta sunt duo sepulcra lapidea opertoriis suis munita, quorum alterum erat litteris vacuum, alterum vero hanc præferebat inscriptionem quæ profecto errori vulgari occasionem dedit: IN HOC TUMULO REQUIESCIT FAMULUS DEI HERMENEGILDUS. QUI OBIIT DIE QUINTA FERIA QUINTO NONAS NOVEMBRIS. ERA DCCCCLXXXI. FRATRES ET SORORES ORATE PRO NOS. Notum est æræ Hispanicæ anno 981 respondere annum Christi nati 943 [Art de vérifier les dates, p. 17.] . At quid sibi vult dies ille quintus nonas novembris, quæ nota utique nusquam in ullis fastis legitur? Putavit inde Morales ad diem kalendarum retrocedendum esse, et in versione hispanica illius inscriptionis Hermenegildum obiisse die 1 novembris indicavit. Idem tamen suspicatus est errorem irrepsisse in scriptura, et artificem V. NONAS pro V. IDUS perperam sculpsisse: quod omnino asseruit Tamayus de Salazar [Martyrolog. Hispan., tom. VI, p. 91.] , et inde, quod supra monuimus, Hermenegildi mentionem in diem 9 novembris rejecit; confirmavitque Henricus Florez [España sagrada, tom. XXII, p. 54.] ex eo quod dies nona novembris anni 943, qui litteram dominicalem habuit A, revera incidit in quintam feriam [Cfr. Art de vérifier les dates, pp. 17, 50.] . Ex Moralio autem Arn. Wion in martyrologio suo ad diem 1 nov. signavit:In Hispania, monasterio Sanctæ Mariæ de Salzeda, sancti Hermenegildi monachi. Hugo Menardus item: In Hispania, sancti Hermenegildi monachi. Et secundum eos ad eumdem diem Ferrarius in suo Catalogo generali: Salsedæ, S. Ermenegildi monachi, notans Salsedam oppidum esse Hispaniæ in Catalaunia. At mira temeritate Christophorus Henriquez hujusmodi ad diem 1 novembris Menologio Cisterciensi elogium inseruit: In Sicilia, depositio sancti Hermenigildi monachi, qui in monasterio Sanctæ Mariæ de Salsede Cistertiense institutum amplexus, post varia sanctitatis opera et admiranda virtutum signa, appropinquante fine vitæ suæ, animam puram in manu Creatoris commendans, lætus migravit ad Christum. Vademque citat Fr. Bivarium: Ex relatione, inquiens, quam ad me misit R. P. Franciscus Bivarius, Observantiæ regularis Ordinis Cistertiensis Procurator Generalis Romæ, in qua, dum agitur de Sanctis Siciliæ, hoc legitur: Prima novembris, sanctus Hermenegildus monachus Cistertiensis, in monasterio Sanctæ Mariæ de Salsede, etc. Credibile profecto non est, hæc hausisse Bivarium ex alio fonte quam Ambrosio Moralio. Itaque propria auctoritate Hermenegildum nostrum Cisterciensem monachum commentus est et ex Hispania in Siciliam transtulit, quum tamen Ordo Cisterciensis primum anno 1098, ac proinde amplius annis 150 post Hermenegildi obitum exortus sit, nec ullum monasterium Siciliense Sanctæ Mariæ de Salseda in Annalibus Cisterciensibus usquam memoretur, immo nec oppidum aut pagus hujus nominis in Sicilia ullus, nisi Salsedæ nomine designari supponas villam in tractu Messanensi sitam, vulgo Salice [Fr. Sacco, Dizion. geograf. di Sicilia, tom. II, p. 160.] , ubi tamen nullum alicujus monasterii vestigium indicatur. Henriquium exscripsit Bucelinus et secuti sunt auctor Calendarii seu Martyrologii Cisterciensis, Heredia et Cherle. Ad cultum vero Hermenegildi nostri quod attinet, profecto ad illum asserendum sufficere non videtur epitaphium a Moralio exscriptum, quumque nullum aliud ejus cultus proferatur indicium, satius nobis visum est inter prætermissos ad hunc diem illi locum dare. Neque etiam Castellanus ausus est eidem sancti vel beati titulum attribuere, sed venerabilis tantum, ubi in suo Martyrologio universali ad diem 5 novembris scribit: Salsedæ, prope civitatem Tudensem in Gallæcia, venerabilis Hermenegildi monachi.
S. Hilarius, cujus frequens hodie apud Usuardinos et alibi mentio occurrit, die 13 januarii tractatus fuit. Hodie agitur festum translationis ejusdem sancti, quod ob festum Omnium Sanctorum in alium diem Ecclesia Pictaviensis transfert [Cfr. Act. SS., tom. I Jan., p. 799, num. 5.] .
Jacobus presbyter, ejusque discipuli Jacobus diaconus ac Dionysius, monachi, qui hodie citantur in Anno Slavico Martinovii, prætermittuntur, donec sciamus utrum pro fide catholica an pro schismate græcorum mortem obierint.
Juvencus presbyter in martyrologio Withfordii die 1 nov. recensetur his verbis: In Hispania, festum S. Juvenci presbyteri, notabilis doctrinæ viri, qui quatuor evangelia versibus expressit et alia utilia opera scripsit. Hic Juvencus presbyter, omnium poetarum christianorum celeberrimus, a S. Hieronymo magnifice laudatus, a quibusdam auctoribus inter sanctos confessores annumeratus, ad diem 12 septembris prætermissus fuit, nullo cultus vestigio reperto. Quem nos, licet illustrandæ hujus præclarissimæ vitæ cupidissimi, ob eamdem causam prætermittimus.
S. Licinii Acta dedit et commentatus est Joannes Bollandus ad diem 13 februarii [Act. SS., tom. II Febr., p. 675.] : ad quem diem illius mentionem habent Usuardus et Martyrologium Romanum, eademque die Officio duplici colitur in Ecclesia Andegavensi [Ibid., p. 677, num. 12.] . Apud plerosque tamen antiquos martyrologos, Adonem, Bedam, Notkerum, itemque in martyrologio manuscripto S. Lamberti Leodiensis et in Hermanni Greveni auctario ad Usuardum, assignatur Licinii memoria ad diem 8 junii, quod etiam notavit Bollandus [Ibid., num. 13.] . Idem vero aliquantulum erravit ubi ait [Ibid., num. 12.] apud solum Ferrarium ad diem kalendarum novembrium, quo Sanctus decessit, ipsius nomen fuisse adscriptum et perperam ab illo scriptore invocatam esse auctoritatem martyrologii monastici. Nam revera inter addenda ad martyrologium sub die 1 novembris legitur apud Wionem hæc mentio: Andegavis in Gallia, depositio sancti Licinii episcopi et confessoris, insignis pietatis et sanctitatis viri [Lignum Vitæ, p. 900.] . Reliqua tractata vide ad prædictam diem 13 februarii.
S. Longini hodierno die memoria celebratur in Calendario Æthiopico apud Ludolfum in fastis sacris ecclesiæ Æthiopicæ, ad diem V mensis Hedar, qui est dies 1 novembris. Eodem die in Synaxario Æthiopico apud Dilmann: Apparitio capitis sancti Longini, qui Christi latus lancea aperuit. Item in Synaxario Coptico apud Maium [Script. Vet., tom. IV, p. 99.] : Inventio capitis sancti Longini militis, qui Christi latus lancea aperuit, cujus martyrium die 25 Abibi describitur. Acta S. Longini tractata fuerunt ad diem 15 martii, ubi legitur hæc inventionis capitis historiola.
S. Lusor, cujus hodie fit mentio apud Castellanum, rejicitur ad diem 4 novembris, quo die in antiquis martyrologiis signatur.
S. Magnum, episcopum Mediolanensem (in. sec. VI), annuntiant hoc die calendarium missalis Ambrosiani an. 1560, Galesinius, Castellanus et Ferrarius. Nos cum Martyrologio Romano et recentiori Mediolanensi calendario agemus de eo ad diem 5 ejusdem mensis.
S. Marcianus, qui hodie a nonnullis recensetur, videtur esse Marcianus, confessor Cyri, vel Marcianus episcopus, de quibus agetur die sequenti.
S. Nabor. In duplici editione Martyrologii Usuardini cum additionibus, quæ vulgo attribuitur Hermanno Grefgen seu Greveno, legitur ad diem 1 novembris: Pictavis, sancti Naboris episcopi. Quam mentionem mirum est omnino neque admonito lectore prætermissam esse a Sollerio in auctario Greveniano ad hunc diem, quum tamen diligenter notata sint ea quæ apud hunc editorem eamdem præcedunt et sequuntur, et Sollerius in præfatione sua [Num. 182.] significet se duplici illa editione Greveniana usum esse, nec certe alia ejusdem posterior prostet. Quidquid sit de ea re, illud certum est, nullum hujus nominis episcopum Pictaviensem, vel qui in civitate Pictaviensi præcipue colatur, usquam memorari. Quumque in aliis auctariis Usuardinis non paucis occurrat eodem die mentio Pictavis, sancti Hilarii episcopi et confessoris, quæ apud Grevenum omissa est, non immerito, ut videtur, suspicio oriri potest hanc annuntiationem, perperam a Greveno vel aliquo ipsius adjutore lectam, occasionem dedisse erroneæ illius Naboris, omnibus aliis martyrologis sive hagiographis ignoti, in Greveniano martyrologio indicationi.
B. Nonium Alvarez Pereira hoc loco a nobis collocari jure mirabitur qui meminerit ea quæ in appendice tomi III Maii [P. 680.] scripserunt decessores nostri. Nihil tamen hoc nobis crimini ducet, si illas quas die 11 januarii anni 1878 Ulysippone accepimus litteras cum eo communicaverimus. Scribebat nempe Vincentius Ficarelli, S. J. presbyter: Cultum canonicum et liturgicum nunquam habuisse videtur, ne apud Carmelitas quidem; venerationem tamen popularem, præsertim ad exitum fere seculi decimi sexti, habuit magnam, et vulgo et publice appellabatur sanctus et beatus; peregrini plurimi adibant ejus sepulcrum voti solvendi causa. Quæ veneratio tamen paullatim decrevit, ita ut nunc dici possit nullam esse, et vix tanti viri extat memoria. Templum certe magnificum ab eo extructum terræ motu anni 1755 magna ex parte corruit, et nunc vix supersunt parietes et sacellum majus, quod versum est in museum archæologicum. Post expulsionem religiosorum, quæ in hoc regno effecta est anno 1834, ossa venerabilis servi Dei e sacello interiori monasterii Carmelitarum translata fuere ad sacellum item interius monasterii canonicorum regularium S. Augustini, vulgo dicti de S. Vicente de Fora, quod nunc est residentia Em. Patriarchæ, ibique asservantur, sed sine ullo cultu, in capsula lignea et fere neglecta. Processus sive Ordinarii sive apostolicus pro ejus beatificatione nunquam videntur instituti fuisse, acta nulla neque in tabulario patriarchali neque alibi reperiuntur, et fortasse nunquam extiterunt; nulla enim memoria invenitur. Paucis abhinc annis R. P. Generalis Carmelitarum Roma scripsit ad sacerdotem Lusitanum mihi familiarem hic commorantem, eidemque commisit ut quidquid invenire posset colligeret et coram Em. Patriarcha aliisque viris idoneis discuteret. Munus sibi demandatum sacerdos sedulo executus est, sed præter id quod apud auctores Vitæ servi Dei et in chronicis Carmelitarum invenitur, vix aliquid aliud colligere potuit… Idem sacerdos edidit libellum in quo reperies nonnulla ex supra notatis, brevem narrationem aliquot miraculorum et libellum supplicem aliquot episcoporum ad Pontificem, cujus tamen libelli exitus nullus fuisse videtur. Nec Romæ apud Patres de Monte Carmelo quidquam servari docent litteræ die 6 martii ejusdem anni, jubente Adm. Rev. P. Generali, nobis Roma transmissæ. Itaque quum Vita hujus sanctissimi viri auctore Antonio Rodericio Costio Ulysippone anno 1723 typis data, quam sub oculis habemus, quædam referat unde suademur ut a quidlibet decernendo multum caveamus, rem in medio duximus relinquendam, donec Deo juvante præsentes monumenta sanctitatis perscrutati fuerimus. Libellus de quo P. Ficarelli, titulum habet: Memoria sobre a phase christa do grande condestavel D. Nuno Alvares Pereira, pelo P. Jose Antonio da Conceiçao Vieira. Lisboa, typ. de Souza et Filho, 1871. Ubi (p. 63) invenies litteras supplices ad Clementem X datas mense maio anni 1674, ad Nonii beatificationem obtinendam.
Nuntiam viduam, Tertii Ordinis S. Francisci, quæ anno 1596 e vita migravit, beatam appellat Arturus de Monasterio, nonnullos afferens auctores qui ejus encomia celebrarunt, sed nullum legitimi cultus certum documentum.
S. Oddon, eremita Tudensis, a solo Tamayo ex fictitiis illis Juliani Toletani Adversariis ad hanc diem Martyrologio Hispanico insertus est.
S. Paterni (Wallice Padarn) Vitam ex codice Musei Britannici nostris diebus edidit W. J. Rees [Cambro-British Saints, p. 188 – 197.] . Quam utinam cognovissent majores nostri ubi ad diem 15 aprilis illius Sancti Acta tractarunt.
S. Polycarpus. Postquam Saussayus sancti Mathurini Acta retulit, in hunc modum de Polycarpo, præfati Mathurini episcopo, dicere exorditur, fide utique Saussayana: At vero, tametsi impense tanto confessori gratulemur, qui divine actorum meritis tot insignia gloriæ, tot monimenta pietatis promeruit, tamen non sine dolore ferimus, quod S. Polycarpus, qui eum in Christo genuit, ad tam sublimia provexit, nec exilem obtineat debiti honoris participationem. Nec enim ipsa in ecclesia Senonensi, quam difficillimis temporibus rexit, quam atroci sub persecutionum procella fovit, tutavit, servavit, ulla vix ejus exstat venerandæ memoriæ scintilla. Cum pridem ejus sacratissimum nomen ex pontificum illius ecclesiæ serie exciderit, porro inter sanctos quos ea honorat nullum hactenus locum sortitus sit, adeo ut, sicut opus fuit modernorum nomenclatorum diligentia ut suum in ordinem restitueretur in episcopali catalogo, sic nostra hac fere indiguit commonitione ut cultum debitum reciperet, qui inter sanctos quibus jure tutelæ et beneficiorum debito ecclesia illa obstricta est id non solum meruit ut sanctissimis ipsius patribus adcenseretur, sed speciali coleretur nominis reverentia. Nec enim vir ille beatus inter sanctos duntaxat illius sedis pontifices confessores annumerandus erat, qui potius martyrum honore debuit celebrari: non ideo solum quod pressuras plerasque, dum Christi gregem adversus frementes lupos tueretur, tempore ferventis persecutionis Senonis sustinuerit, sed potissimum quia ob constantem Christi nominis confessionem ab impiis in exilium pulsus, in Phrygiam relegatus, ibi in magna rerum penuria et vitæ angustia extremum in propugnatione fidei spiritum efflaverit. Quo nomine Romana omnium mater Ecclesia plurimos viros beatos inter martyres adscripsit, atque ipsa in Gallia jam pridem ecclesia Vienniensis sanctum Florentium episcopum suum mortuum in exilio martyris honore veneratur. Idem Polycarpus apud Petrum de Natalibus in Vita S. Mathurini [Catal. SS., lib. X, c. 6.] sancti nomine decoratur. Vidi etiam apud Senonas in Gallia catalogum episcoporum manuscriptum sec. XVI, quo sancti titulus Polycarpo tribuitur. Ceterum, quia cultus ejus vestigium nullum apparet, neque Petrus de Natalibus tantæ auctoritatis est ut quem ipse sanctum nominat illico sanctum credas, Saussayana canonizatio non impedit quominus prætermittatur.
Potanus. Vid. infra Vollo.
SS. Publius, Victor, Hermes, Papias, Justus et Vitalis, hodie leguntur in Usuardinis, postero die in Martyrologio Romano et Hieronymianis; quare in diem 2 novembris remittuntur.
Pyriecus. Vid. infra Vollo.
Reginbodo. In Supplemento ad Menologium Benedictinum Bucelini legitur ad diem 1 novembris: In monasterio Wirtenbergiæ Hirsaugiensi, sanctæ memoriæ Reginbodonis, tertii ejus loci abbatis, qui vita excessit sub annum 896, ejusque historiæ ex monimentis et Chronico Hirsaugiensi Joannis Trithemii brevis notitia traditur; sed nullum indicatur alicujus ecclesiastici cultus vestigium.
S. Remedium episcopum et confessorem hodie memorat Auctarium Tornacense Martyrologii Bedani. De quo quum nusquam alibi occurrat ulla mentio, vix dubium nobis videtur quin huc a die 1 octobris migrarit, nescio qua scriptoris illius auctarii oscitantia, sanctus is quem Hieronymianum Richenoviense ad hunc diem 1 octobris indicat his verbis: Remis, depositio sancti Remedii episcopi, Corbeiense vero minus ad diem 15 januarii: Remis, depositio S. Remedii episcopi et confessoris, ac denique Grevenus ad eumdem diem 15 januari: Remedii episcopi et confessoris. Ubi etiam certum videtur aliquam confusionem factam esse inter S. Remigium episcopum Remensem et S. Remedium abbatem, de quo utroque ad diem 1 octobris egerunt majores nostri.
Richardum eremitam adjecto sancti nomine laudant Benedictini, Trithemium secuti qui de eo in Chronico Hirsaugiensi hæc retulit: In festivitate Sanctorum Omnium obiit S. Richardus monachus, presbyter et eremita, qui vitam solitariam pro Christi amore in eremitario juxta Pfaffenbron in Alsatia multis duxerat annis, vivens in omni sanctitate et puritate conscientiæ, multosque tam vitæ merito quam sermone evangelico revocans ad semitas vitæ sanctioris; unde et spiritum habere prophetiæ meruit et multis miraculis coruscavit. Annales autem Marbacenses, quales recens prodierunt [Mon. Germ. Hist., tom. XVII, p. 179.] : Anno domini 1262, kalendas novembris, obiit frater Richardus, heremita Phaffenbornen. Eum vero prætermittimus, quum nihil deprehensum fuerit quod cultum ipsi adhibitum significet. Etenim litteris datis ad Reverendissimum Episcopum Argentinensem, responsum est die 31 januarii anni 1878: Nec libri liturgici nec quisquam eorum qui de Alsatia scriptitarunt, excepto Grandidier, beati viri meminerunt. Apud Grandidier vero, tomo VI operum ineditorum, pag. 179, hæc leguntur: Pfaffenbrunn, jacens ad quatuor leucas ab oppido Neocastrensi (Neubourg), ad dimidiam leucam a Marienbrunn, ad leucam cum dimidia a Gersdorff, fuit olim abbatiæ Neocastrensis Ordinis Cisterciensis. Hanc solitudinem celebriorem fecit sacerdos eximiæ sanctitatis, Richardus nuncupatus: qui cum plures annos ibi vixisset, cum fama sanctitatis obiit. Annectuntur quæ Trithemius scripsit. Nec his certiora transmiserunt quos auctore R. D. Episcopo Argentinensi de eadem re interrogandos curavimus.
Rivallinus. Vid. infra Vollo.
B. Romæi a Livia meminerunt hac die hagiographi aliqui, decepti forsan a Leandro Alberto, qui [De viris illustr. Ord. Prædic., fol. 186.] scripsit beatum nostrum kalendis novembris diem suum obivisse, quum vita cesserit die 21 novembris 1261, ut rectius ait Echard [Biblioth. Prædic., tom. I, p. 161.] , ex testimonio Bernardi Guidonis, qui qui in catalogo magistrorum generalium Ordinis Prædicatorum, secundum optimæ notæ codicem Tolosanum [Cfr. L. Delisle, in Notices et extraits des mss. etc., tom. XXVII, pp. 310, 313.] , cujus lectionem describendam curavimus, Romæum obiisse notat anno Domini MCCLXI, XI kal. decembres: unde corrigenda est lectio quam exhibet Martene [Ampliss. Collect., tom. VI, p. 420.] , in qua numerus XI ante kal. decembres desideratur. Attamen litteris interrogavimus R. P. Pradel, Ordinis Prædicatorum, virum humanitate plenum ac gloriæ sanctorum valde studiosum, num B. Romæo aliquis cultus publicus deferatur. Hic nos fecit certiores omnem sub auspiciis Ill. Episcopi Carcassonensis adhiberi operam ad obtinendam a sede Romana cultus confirmationem, nobisque transmisit non pauca documenta, quorum usus erit, quando, Dei favente gratia, opus bollandianum deductum fuerit ad diem 21 novembris.
Simonem Serantonium, ex Ordine Servorum B. Mariæ Virginis, in beatorum numerum reposuerunt auctor Menologii Mariani, Leonardus Cozzando [Sagro tempio Servitano, p. 110.] , Josephus Brocchi [Vite de' Sancti e Beati Fiorentini, part. I, p. 581.] , sed inter illos qui, licet vocati sancti, nullo tamen cultu ecclesiastico gaudent, et tandem Catalogus hagiologicus Etruscus, Romæ typis datus anno 1731. Quumque ejus nomen minime reperiatur in tabulis eorum qui in Ordine Servorum ut sancti coluntur, anno 1861 a Patribus cœnobii Florentini cum P. Victore De Buck communicatis, satis erit remisisse ad ea quæ de Simone scripsit Gianius in Annalibus Servorum B. Mariæ [Tom. I, cent. I, pp. 440 et 441, ad annum 1438.] .
S. Spinulum (vulgo Spin), monachum Mediani monasterii (Moyenmoutier) in Vosago, sub hoc die laudat Auctarium Luxoviense ad Martyrologium Usuardi, his verbis: Apud Median. cœnobium, sancti Spinuli confessoris, qui præcipuus discipulorum sancti Hidulphi, post anachoriticam vitam, quam laudabiliter consummavit, clarus mundo miraculis, ad Dominum migravit. Eumdem S. Hidulfo adjunxerunt majores nostri ad dies 11 maii, 11 junii et 11 julii, ea potissimum, opinor, gratia, ut ad hunc ultimum diem ait Sollerius [Act. SS., tom. III Julii, p. 208.] , quod de ipso nil scriptum supersit præter id quod S. Hidulfi legendis insertum legitur, neque certus alius dies nobis innotuerit, quo potius quam hoc ipso colatur, quidquid in nonnullis auctariis Usuardinis relatus sit ad dictum XI junii sub nomine Spinali, alibi autem coli dicatur kalendis augusti, vel, ut nunc ex auctario Luxoviensi notatum est, kalendis novembris. Itaque qui historiam Spinuli, quantum ad nos pervenit, velit ediscere, adeat Vitam triplicem S. Hildulphi, quam cum commentario prævio et annotationibus edidit Humbertus Belhomme, Mediani monasterii abbas, tum inter Acta nostra ad diem 11 julii, tum in Historia Mediani monasterii, videlicet Vitæ I numm. 13 – 15 [Ibid., p. 223.] , Vitæ II num. 4 [Ibid., p. 228.] , Vitæ III capp. X, XIV, XV, et XVIi exordium [Ibid., p. 232 – 234.] . — Præterea vero in Historia Mediani monasterii modo citata, primum occurrit mentio translationis corporis S. Spinuli ad prioratum Bellævallis, quæ ita refertur ex Joanne a Bayono, anno 1326 Mediani monasterii historiographo: Anno autem MCIV, Bertrico abbate et fratribus consentientibus, corpus beati Spinuli prædicti ad Bellamvallem honorifice sublatum a Medio cœnobio, in capsa argento tecta reponitur: cujus meritis innumera coruscarunt, ut a veridicis antiquorum relationibus percepi, miracula. Sed nunc vel ob compatriotarum malitiam, vel inhabitantium defectum vitæ et insolentiam, virtutes penitus in eodem cessarunt loco [Belhomme, op. cit., p. 269.] . Ex frequentia miraculorum quæ primis temporibus post translationem in prioratu Bellævallis apud reliquias S. Spinuli contigerunt, nomen suum accepisse fertur vicus non procul inde ad ripam Mosellæ situs, ubi fluvium trajicere et sæpe subsistere solebant peregrini ad sacras exuvias undique accurrentes: qui vicus scilicet inde Portus cœlorum (vulgo Portieux) nuncupatus est [J. F. Deblaye, Reliques de l'église de Moyenmoutier, p. 5.] . — Postea autem, anno 1647, pars præcipua illarum reliquiarum, majora videlicet ossa complectens, translata est Bellavalle Nanceium atque reposita in prioratu Sanctæ Crucis, qui postea in abbatiam titulo S. Leopoldi dedicatam excrevit. Quæ vero Bellavalle remanserant, earum pars aliqua monasterio Mediano restituta est anno 1736 [Ibid., p. 6.] .
Theodorus. In Synaxario Æthiopico Dilmanni legitur hoc die: Translatio corporis Theodori martyris, præfecti militum, in Scatabum ditionis Sijut in Ægypto Superiori, et consecratio ecclesiæ ejus; in Calendario Æthiopico Ludolfi: Translatio corporis Mar Theodori, et in Calendario Coptitarum apud eumdem: Adventus corporis Mar Theodori Shatabam; in Synaxario Coptorum apud Maium: Translatio corporis Theodori ducis ad Sciatabam Asiuti Ægypti Superioris urbem. Theodori ducis translationem in Ægyptum nullibi legisse me memini; suspicor hunc Mar Theodorum esse abbatem Theodorum, non vero ducem militum. Fortassis hic agitur de celeberrimo Theodoro, sanctissimo S. Pachomii discipulo. De Theodoro duce actum fuit die 7 februarii, de abbate Theodoro die 14 maii, una cum S. Pachomio.
Theodotia sive Theodote, mater SS. Cosmæ ac Damiani, cujus hodie in menæis fit mentio, tractata fuit die 2 januarii.
Timotheus martyr, qui hodie celebratur in Calendario Æthiopico apud Ludolfum, atque in Synaxario Æthiopico quod edidit Dilmann, fortassis idem est de quo egit Daniel Papebrochius ad diem 15 junii.
Tumanius martyr hodie celebratur in Synaxario Coptorum apud Maium. Ignotus nobis, nisi forsitan idem sit qui apud Ludolfum ac Dilmannum in Calendario et Synaxario Æthiopicis Timotheus audit; reliqua consentiunt nomina, in hoc solo nomine discrepantia est.
Velleus. Vid. infra Vollo.
S. Venerii translatio. In Auctario Florentino Usuardini martyrologii annuntiatur sub hac die in Civitate Regii (in Æmilia, postea ducatu Mutinensi), translatio corporis beati Venerii confessoris, de partibus Lucensium ad Regium prædictum. Ejus translationis memoria apud Phil. Ferrarium et in martyrologiis ac menologiis Benedictinis rejicitur ad diem 3 novembris. De ea dictum est a majoribus nostris ad diem 13 septembris, in commentario prævio de S. Venerio [Tom. IV Sept., p. 114.] .
Vollo, Potanus, Velleus, Rivalinus, Pyriecus. In libro quem de sanctis Britanniæ Armoricæ anno 1839 gallice edidit canonicus de Garaby, indicantur ad diem 1 novembris nonnulli quorum memoria solum servata est per nomina quorumdam illius regionis locorum vel per traditiones populares. Videlicet S. Vollonis episcopi vocabulo insignitus est vicus quidam in pago Pledrano, juxta S. Brioci. Qui sanctus, ait Garaby, forte ex majori Britannia in Armoricam venit, et a nonnullis idem existimatur cum S. Bonto, episcopo Claromontano (?), qui colitur die 15 januarii. S. Potani item titulo decoratur vicus diœceseos Briocensis. Is forte idem est cum S. Potentino, discipulo S. Columbani, qui magistrum suum secutus est Luxovium, ac postea in Armoricam, et secundum Dempsterum monasterium condidit juxta aliquam Armoricæ civitatem, quod sanctissime gubernavit, floruitque circa annum 620. Visebatur olim statua S. Potani, abbatis insignia gerentis, in ecclesia cœnobii Lantenacensis [Lobineau, SS. de Bretagne, ed. Tresvaux, tom. I, p. LXV.] . S. Vellei eremitæ memoriam ait vir in Britannicis traditionibus excutiendis versatissimus, Daniel Ludovicus Miorcec de Kerdanet, posteris traditam esse nomine vetustæ ecclesiæ Guiquelleavi, juxta pagum Lesneven in comitate Leonensi. Quod nomen scilicet, britannico idiomate Guic-Ellé seu Guic-Vellé, significat locum seu plebem aut gregem S. Vellei [Albert Le Grand, SS. de Bretagne, ed. Miorcec de Kerdanet, p. 67, col. 2, not.] . S. Rivalinus habitasse dicitur in specu sito in pago Melrandensi, a latere editioris cujusdam linguæ quam terminat Sara, rivulus Blaveto influens. Adeo autem contemplationi rerum cœlestium deditus fuisse fertur et a terrenis abstractus, ut numquam viderit alium sanctum qui in altero ejusdem aggeris latere sedem fixerat. Mira præterea quædam de eo narrantur prodigia. Sed hæc omnia sola nituntur traditione populari [Mahé, Antiquités du Morbihan, p. 444.] . S. Pyriecus nomen fuisse traditur cujusdam episcopi et comitis Leonensis, cujus statuam repertam aiunt in tractu Leonensi juxta arcem Blosconensem, alte (ad triginta nempe pedes) humo effossa. Verum hæc statua puerum repræsentat nudo capite, tunica satis brevi et palliolo vestitum, cujus dextera manus avem sustentat, nec quidquam in ea effigie conspicitur unde episcopum vel comitem suspiceris [Cambri, Voyage dans le Finistère, tom. I, p. 133.] . Quidnam vero traditioni populari locum dare potuerit, incertum est.
Wiggerus. Diei 1 novembris illigat Murer [Helvetia sancta, p. 180.] memoriam B. Wiggeri, ex abbate Ottenburano episcopi Augustani in Bavaria, anno 902 defuncti; sed quo die obierit vel quo loco sepultus sit, omnino ignoratur. At præcipue desideratur alicujus cultus ecclesiastici ipsi tributi indicium, quod neque apud Murer neque alibi reperire licuit.
Wilhelmus. Refert idem Murer [Ibid., p. 181.] , in ducatu Clevensi Rhætiorum, ad lævam ripam Lyræ fluvii, non procul ab hujus origine, sitam esse ecclesiolam, cui quædam vetustæ adjacent domus, et locum illum ad S. Wilhelmi vulgo appellari, atque, ut videtur, in ecclesiola corpus cujusdam beati requiescere; cujus beati viri vitæ et mortis nulla uspiam memoria exstat. Ipse tamen Murer solo hoc ædiculæ nomine et forte quam ipse illi assignavit ætate nixus, hæc sufficere putavit ut ad diem 1 novembris B. Wilhelmum confessorem circa annum 1000 vita functum affirmaret.

[Annotatum]

* pro Staffordiæ

DE S. PHOTINO EPISCOPO BENEVENTI IN ITALIA.

SECULO I.

[Commentarius]

Photinus, episcopus Beneventi (S.)

G. V. H.

Inter plurimos S. Petri discipulos, quos veluti a sancto apostolorum principe ecclesiis suis præpositos Italorum pia traditio veneratur, [S. Photinus primus Beneventanus episcopus,] sanctus occurrit Photinus, quem primum ecclesiæ suæ antistitem Beneventani colunt. Huic sancto episcopo cultus publicus exhibetur in ecclesia cathedrali Beneventana, consecrato altari in honorem S. Photini cum reliquis sanctis illius Ecclesiæ episcopis. Consecrationis acta habentur in archivis cathedralis ecclesiæ, quæ ibidem ipse legi anno 1880, die 5 julii, fasciculo complexo acta ab anno 1686 – 1692, quo ultimo anno 1692, die secundo mensis decembris, prædictum altare consecratum fuit. In diptycho ecclesiæ Beneventanæ, quod anno 1691 in synodo provinciali publicavit Ursinus archiepiscopus, ita legitur: S. Photinus ab apostolorum principe ordinatus anno XL.

[2] [ob inolitam traditionem] De S. Photino Marius de Vipera, archidiaconus Beneventanus [Chronologia episcoporum ecclesiæ Beneventanæ, p. 1.] , sequentia tradit: Sanctus Photinus, apostoli Petri discipulus, ab eo Beneventum missus anno Domini circiter 40, fuit primus qui episcopale munus Beneventi exerceret, ex majorum nostrorum traditione. Quod probabile est, cum nedum Neapoli S. Petrus episcopum constituerit, verum etiam Puteolis aliisque in locis, et multo magis in civitate Beneventana eo tempore florentissima. De eodem sancto legimus in Hagiologio Italico [Ap. Ughelli, Ital. Sacr., tom. VIII, p. 12.] : Sanctus Photinus, ut vulgo fertur, primus episcopus Benevento datus fuit a sancto Petro apostolo, circa annum Domini XL. Hic Beneventanos ad Christi fidem sua prædicatione adduxit, et cum aliquot annorum spatio gregem sibi commissum rexisset, migravit e sæculo, quo anno prorsus ignoratur, quemadmodum successorum ad S. Januarium usque nomina interciderunt et acta. Joannes de Nicastro [Pinacotheca Beneventana, lib. I, c. 12.] diptychon S. Beneventanæ ecclesiæ exordiens, primo loco S. Photinum ponit his verbis: S. Photinus, natione Græcus, ab ipso apostolorum principe primus adlectus fuit episcopus, anno partæ salutis quadragesimo. Cantelius quoque noster [Metropolitanarum urbium hist., part. III, diss. III, c. 8, n. 6.] : A sancto, ait, Potino (Petri apostoli discipulus erat) Beneventani ad christianam fidem eruditi sunt. Quibus consentit eximius Joannes de Vita, Beneventanæ ecclesiæ canonicus [Antiquit. Beneventan., tom. I, diss. III. De tempore quo primum Beneventi suscepta est christiana fides.] , asserens Photinum esse qui prior ab apostolo Petro Beneventi episcopus ordinatus, Beneventani episcopatus religionisque christianæ in eam urbem invectæ fundamenta jecit. Quam traditionem jure ac merito commendari dicit simplicitate sua. Ac Beneventum quod attinet, sincerior fortasse, inquit, quia ceteris simplicior ad posteros ejus rei traditio pervasit, dum de suo primo episcopo Photino ac de Petri in sua mœnia adventu nihil magnificum ac quadam miraculorum pompa illustre jactat: eo dumtaxat contenta, ut eumdem Photinum primum sibi ab eodem Petro episcopum constitutum velit.

[3] [quam non infirmat mentio S. Marciani,] Unus qui huic Beneventanæ traditioni obvius ivit, Franciscus fuit Pacca, Beneventanus archiepiscopus, Joannis de Vita æqualis. Hic vir, ita refert Joannes de Vita [Ibid.] , in encyclica epistola, quam ad pastorale patriæ suæ munus evectus de more conscripsit, primum Beneventi episcopum, contra quam hactenus creditum vulgo fuerit, S. Marcianum, martyrem discipulum sancti Petri, civibus prorsus ignaris patefecit. Causam cur a recepta sententia recessisset, hanc mihi humiliter sciscitanti benigne reddidit, quod scilicet in Usuardo S. Sophiæ, in bibliotheca Vaticana asservato, cui X aut XI seculi antiquitas tribuitur, hæc in mense junio aliquando se legisse meminerit: Beneventi, S. Marciani episcopi et martyris, discipuli S. Petri. Hæc apud Joannem, cujus verba sequentia toto cum assensu reddimus. Post relatum enim dubiæ fidei inventum, ita pergit: At fateor, non id mihi statim persuadere potui, quod ex dubiæ fidei monumento VIX verisimile conjectare sinit perpetuum apud omnes ejus rei silentium; quis enim credat, cum longo tempore ecclesia S. Sophiæ ejus codicis quotidiana pene lectione uti debuisset, atque adeo vulgatum apud omnes Beneventanos S. Marciani primi episcopi nomen jam fuisset, ejus tamen rei ita periisse memoriam, ut nullum vel leve vestigium ad posteros permeaverit? Qui recte concludit, et nos concludimus cum ipso: Donec igitur meliora afferantur, tutius mihi erit communem illam vetustissimamque sequi traditionem pluribus non mediocris notæ probatam scriptoribus, quæ S. Photinum primum Beneventi episcopum a sancto Petro ordinatum fuisse testatur.

[4] [putari potest.] Maneat ergo suus S. Photino honor et locus, quem nullis quidem antiquitatis monumentis, sed venerabili sanctæ Beneventanæ ecclesiæ traditione primum ejusdem ecclesiæ colimus episcopum. Annum tamen ordinationis, quem dubium plerique tradunt, circa quadragesimum post Christum natum nequaquam constituere audemus; opinamur enim multo post tempore Petrum Benevento episcopum dedisse.

DE SS. ATHANASIO ET THEODORO DISCIPULIS S. JACOBI COMPOSTELLÆ IN HISPANIA.

SECULO I.

[Praefatio]

Athanasius, S. Jacobi discipulus (S.)
Theodorus, S. Jacobi discipulus (S.)

AUCTORE G. V. H.

§ I. Traditionum de SS. Athanasio et Theodoro recensio et crisis.

Non semel in opere nostro sanctorum Athanasii ac Theodori nomina prædecessoribus nostris obvia fuere, [Quamquam documenta antiqua desunt,] eorumque Acta tunc prætermissa ad kalendas novembris miserunt. Sic ad diem 25 julii [Tom. VI Julii, p. 4.] inter prætermissos legitur: Athanasius et Theodorus, ut comites sancti Jacobi in Hispania relicti, juxta magistri sepulcrum apud Compostellam tumulati, ex Maurolyco, Felicio, Galesinio huc remissi sunt 15 maii, tom. III, p. 443, atque iterum in prætermissis 25 junii. De iisdem etiam, et aliis S. Jacobi apostoli in Hispania sociis aut ab eo ordinatis episcopis, actum in commentario ad Acta Cæcilii episcopi Eliberitani, ad diem 1 februarii. Recurrit iterum sermo de Athanasio tom. III Aprilis, pag. 1001, et alibi. Quid de utroque aut alterutro hoc die dici possit equidem non invenio; neque enim in Actis S. Jacobi memorantur. Si qua Tamayo fides est, fuerit Athanasius iste Cæsaraugustanus episcopus, quem referre ipsi lubuit 1 novembris, ad quem proinde diem rem totam ex Sampiro aliisque examinandam remittimus.

[2] [traditio de his sanctis] Molestissimi tædii plenum opus est, in rejiciendis falsorum chronicorum figmentis decoctam toties recoquere cramben. Hispanorum historicum longe gravissimum audiamus, Joan. Marianam [De rebus Hispaniæ, lib. IV, c. 2.] : Paucos se discipulos divo Jacobo adjunxisse, quo tempore fuit in Hispania, fama est. Qui plurimos, novem numerant: Petrum, Eboræ in Lusitania episcopum, pro quo nonnulli Thesiphontem substituunt, præsulem Bergitanum, quæ urbs non procul Almeria sita erat; Cæcilium Eliberitanum; Eufrasium Illiturgitanum; Secundum Abulensem; Indaletium Urcitanum (Verga oppidum esse creditur in Vasconum confinibus); Torquatum Accitanum, id est Guidixensem; Hesichium Carthesanum, non procul Asturica; Athanasium demum et Theodorum, sacri sepulcri (S. Jacobi), sic fama fert, custodes, quorum ibi sepulcra dextra lævaque monstrantur. Sunt qui hos omnes Roma a Petro et Paulo apostolis amandatos in Hispaniam putant, gratia evangelii promulgandi. Prorsus qui historiam ante quingentos ferme annos scripsit Pelagius, Ovetensis episcopus, Jacobi discipulos facit Calocerum, Basilium, Pium, Grisogonum, Theodorum, Athanasium, Maximum. Nos, quoniam rerum antiquitas certam scriptioni derogat fidem, liberum lectori judicium de tota hac re relinquamus.

[3] [præcedit tempus quo turbari cœpit historia;]Hæc Mariana; cui penitus adstipulamur dicenti fama ab antiquo ducta, non certa documentorum fide, sanctorum virorum S. Jacobi discipulatum constare. Quare æquum censemus morosolectori nullas adhibere molestias, sed unicuique liberum judicium relinquimus, ita ut ipsi Hispanorum traditioni, S. Jacobo Athanasium cum Theodoro discipulos tribuenti, adhæreamus. Hæc enim ante amplius mille annos apud Hispaniam fama valebat, estque antiquissimis consignata documentis: quæ documenta non adhibemus ad rei fidem astruendam; distant enim immane quantum a rerum narratarum temporibus, septem fere secula; sed hoc valent apud nos, quod testantur istarum ecclesiarum traditionem plurimis ante seculis quam falsi chronicorum compilatores totam turbare cœperunt historiam.

[4] [ei suffragantur Leo III et Calixtus II,] Prius documentum est epistola Leonis III, Romani Pontificis: quam, sicut et citandam mox alteram Calixti II, ad calcem hujus commentarii integram proferemus. Ibi post narratam S. Jacobi translationem Hierosolymis in Hispaniam sanctique corporis sepulturam, hæc legimus: Initio autem salubri consilio, duo clientuli remanserunt ibi ad custodiendum pretiosum talentum, beati scilicet Jacobi corpus venerandum, quorum unus dictus est Theodorus, alter vero Athanasius. Alii vero discipuli Deo comite ad prædicandum Hispanias ingressi sunt; ut præmisimus, illi duo discipuli pedissequi, pro reverentia illius magistri, dum summo cum affectu præfatum sepulcrum pervigiles indesinenter pervigilarent, jusserunt se post obitum suum a christianis juxta magistrum suum, unus ad dexteram illius, alius ad sinistram, sepeliri. Sicque definito termino vitæ naturæ debitum persolventes, felici excessu spiritum exhalarunt cœloque animas gaudendo intulerunt, quos præceptor non deserens egregius cœlo terraque secum collocari obtinuit divinitus, stolaque purpurea in æterna curia cum eisdem discipulis gaudet ornatus corona, miseris se deposcentibus invicto suffragio patrocinaturus. Alterum documentum est epistola Calixti papæ II, in qua sequentia legimus: Alii vero discipuli, Athanasius scilicet et Theodorus, ut in ipsa beati Leonis epistola scribitur, juxta apostolicum corpus, unus ad dexteram et alius ad lævam, sepeliuntur.

[5] [et nuper confirmata est, repertis corporibus.] Præter ea quæ in utroque documento legimus, nihil de SS. Athanasio et Theodoro novimus. Sic ergo statuendum videtur: Athanasius et Theodorus S. Jacobi discipuli fuerunt, sancti apostoli sepulcri custodes, et post beatam mortem unus a dextris, alter a sinistris S. Jacobi tumulati quiescunt. Hæc est pura Hispanorum traditio, cui adhæremus tanto libentius quanto aperta nuper sepulcra S. Jacobi et discipulorum ejus atque in eadem ecclesia reperta ossa majus illi pondus addiderunt [Cfr. infra, § II.] . Unusquisque autem videt quam latum et speciosum fingendi campum hæ lineæ falsariis designare potuerint. Quos ægre quidem, sed tamen sequemur usque ad Tamayum, qui deficientibus Actis, ipse dignatus est horum sanctorum Acta quinto decimo post obitum eorum seculo componere.

[6] [Antiquæ traditioni quædam addidit Pseudo-Dexter] Flavius Lucius (Pseudo-) Dexter in Chronico ad an. Christi 37: Multos etiam discipulos, præcipuos autem numero duodecim, more apostolico in Hispaniam secum portat. Scilicet episcopos Basilium, Pium, Athanasium, Maximum, Chrysogonum; presbyteros Theodorum, Cæcilium, Thesiphontem, Iscium, Calocerum; lectores Torquatum, etc., etc. Athanasii, quem hic nominavit tantum, mox ampliorem notitiam dabit ad annum Christi 50, inquiens: Per hæc tempora sanctus Athanasius, primus episcopus Cæsaraugustanus, Græcus natione, discipulus sancti Jacobi ex his quos in Hispania habuit, tota Celtiberia prædicat, et se mirabilem ibi præstat. Ipseque et Theodorus tota Carpetania prædicantes et docentes discurrunt. Theodori rursus meminit ad annum Christi 41: Impleta honorifice legatione sua ac rebus Hispaniæ sanctissime compositis, relictaque ecclesia Theodori curæ quæ de Columna dicitur, quam B. Virgo sua præsentia sospitaverat, beaverat et consecraverat, ubi et præclaram imaginem suam reliquit (quæ cœlestis ædes ex eo tempore fidelium devotione frequentatur), Jacobus cum lacrymis Hispanorum Hierosolymam revertitur. Et iterum ad annum Christi 71: Theodorus, II Cæsaraugustanus episcopus, prædicans in Africana Pentapoli, cum Irenæo archidiacono suo et Serapione et Ammonio lectoribus martyr fit. Nec multo post delatum ejus corpus ad Hispaniam (ut ipse Theodorus jusserat) prope sepulcrum sancti Jacobi jacet.

[7] [e Pseudo-Braulio,] In additionibus ad Maximi Chronicon, quæ S. Braulionis dicuntur, sequentia carmina leguntur de Athanasio et Theodoro [Ad calcem Chronici M. Maximi (ed. Madriti, 1651), p. 53 – 55. Cfr. P. L., tom. XXXI, p. 167.] :

M. Maximi de S. Athanasio primo Cæsaraugustano episcopo carmen.

Primus Athanasius nostra fit præsul in urbe
      Angelicæque domus pastor honorificus.
Per Carpetanos jactat sacra semina tractus
      Et Celtiberis prædicat in populis.
Macte animi pietate, senex, præsulque paterque,
      Discipulus Jacobi, pontificumque decus.
Ora pro populo commisso, splendide pastor;
      Anchora qui fidei diceris esse, fave.

Obiit prope Cæsaraugustam A. C. 59. Colitur 1 novembris.

Ejusdem M. Maximi de S. Theodoro primo archipresbytero S. Athanasii carmen.

Hispaniæ figunt paribus vestigia curis
      Divus Athanasius, tum Theodorus amans.
Presbyter iste fuit primus, docuitque libenter
      In Celtibero dogmata sacra solo;
Cumque quater decies complesset Cynthius orbem.
      Cinctus fronde caput sidera clarus adit.
Consors alterius Theodori, cui data cura
      Custodire sui busta verenda patris.
Macte animo, Theodore sacer, servator ovilis,
      Cæsareæ fulgens religionis honor.
Ante Deum supplex pro nobis sedulus ora,
      Qui, duce te *, fidei carpsimus ambrosiam.

M. Maximi ad sanctos primos Cæsaraugustanos præsules Athanasium et Epitectum et Archipresbyterum Theodorum ac socios martyres.

En pie sacris adolemus aris
Thura nardumque et solitos odores,
Præsulum turbæ, sibi quos patronos
      Urbs habet ista;
Quos habet patres, fideique primos
Præsules, istis quoque sub magistris
Cæsaris floret nimis urbs, quibusque
      Dedicat ædes.
Laudo te primum, Athanasi sacer,
Teque præstanti, Theodore, cantu.
Non minus nostris, Epitecte præsul,
      Dignus es odis.
Tertium et primum vidit ipse Iberus
Fortiter passum; sed enim secundum
Sacra per tractus Libycos serentem
      Clara Cyrene.
Hic cubant sacri cineres sepulti,
Quos dolens Crescens sepelire mandat.
Hinc levat Crescens graviore causa
      Frater et hospes,
Et comes supplex Irenæus illis,
Qui levitarum caput esse fertur,
Atque lectores duo; sed necantur
      Quatuor ense.
Martii sena quater alma luce
Plebs tibi supplex sociisque sacris,
Quo die passos memorant, celebrat
      Festa quotannis.

[8] [et secundum hos Tamayus,] Tamayus in notis ad Martyrologium suum Hispanicum, ad kal. novembris, Maximi disticha et partem odæ saphicæ exscribit. In ipso Martyrologio sequens elogium Athanasii legitur: Cæsaraugustæ, in Celtiberia Hispaniæ, sancti Athanasii episcopi ipsius urbis I, B. Jacobi Hispaniarum apostoli discipuli, et in vita et post mortem fidelissimi comitis, qui sepulto magistri sanctissimo corpore et in ejus honorem altari sacrato, infulas præsulatus induit Cæsaraugustani, ubi et in Carpetania et alibi prædicans, tandem in prima persecutione Neronis martyrio coronatur. Tandem S. Athanasii Acta componit in hanc formam:

[9] [qui et cta] Acta S. Athanasii, discipuli B. Jacobi apostoli et Cæsaraugustani episcopi, martyris, ex breviariis et scriptoribus.
Athanasius, origine Græcus, Toleti ortus, natione Judæus, cum in eadem urbe primos eruditionis et doctrinæ flores suxisset, ad apicem sapientiæ vir jam consummatus pervenit, eo tempore quo Jerosolymorum principes et sacerdotes Jesu Christo Domino nostro mortem intrepidi perquirebant. Quam ut inculpabilius, ut ipsis videbatur, perficerent, per epistolas Judæos apud Toletum inclytam synagogam possidentes interpellarunt, ut ejus morti assentientes sententiam damnationis innocentissimi Jesu subscriberent. Ast Toletani, qui vitam, miracula et prodigia Christi per varias relationes cognoverant, Jerosolymam Athanasium et Josephum, viros admirabilis doctrinæ et in scripturis egregie edoctos miserunt, ut Jerosolymitanis Judæis principibusque sacerdotum aliisque in lege magistris edicerent, nequaquam hominem illum dolo perderent, eosque a proposito indigno facinore prorsus averterent. Sed cum Athanasius et socius, dum Christi mortem redimere properant, Jerosolymam convenissent, eam a perfidis Judæis executam jamjam protinus didicere. Hinc Athanasius vi eruditionis curiosius speculari desiderans causam qua adducti ejus principes mortem intulerant Redemptori, tandem profundius agnovit illam ob invidiam fuisse patratam. Tunc Toletanos suos de omnibus ad amussim certiores faciens, doctrinam Christi ad salutem dumtaxat in posterum esse necessariam concivibus rescripsit. Hinc eos admonet ut si forte aliquis ex ejus apostolis seu discipulis Toletum adventare contigerit, illos admitterent, et Christi verbum fidemque proni complecterent.

[10] [integra] Ille vero Jacobo Hispaniarum apostolo designato conversus adhærens, tandem cum eo Hispanias repedavit, et ejus discipulus electus, omnes illius regionis angulos lustravit, donec Cæsaraugustam cum magistro ingressus, et cum eo in oratione positus, admirabilem illam B. Mariæ Virginis, adhuc in carne manentis, super columnam splendentis, apparitionem intuitus, omnia a beata Dei genitrice Jacobo mandata propriis auribus intellexit. Quinimo postmodum oratorii fabricæ interfuit, et a beato magistro illius loci et urbis episcopus ordinatus est. Qui cum Theodoro presbytero, ejus socio, post successore, in custodiam angelicalis ædiculæ perseverans, multa tempora consumpsit in Virginis matris servitio et obsequio. Post hæc Jacobi magistri, ab Herode decollati Jerosolymis, corpus a discipulis collectum et navi impositum, angelorum ministerio Hispanias advectum, et apud Iriam Flaviam Gallæciæ appulsum agnoscens, relicta domo virginea de Columna, Theodoro presbytero et socio Gallæciam perrexit, et una cum cæteris apostoli discipulis eo convenientibus sacrum magistri pignus solemniter sepelivit, aramque toto mentis affectu religiose construxit.

[11] [composuit] Hinc solemnibus peractis, Cæsaraugustam repedans, ut talenta spiritualia in posterum lucrifaceret, per totius Celtiberiæ fines circuiens intrepidus evangelica jactare semina cœpit, et ad Carpetanos perveniens, etiam universam illam regionem prædicando lustravit, plurimos ad Christi fidem convertens et a fæce antiquæ legis ad vivificantem evangelicæ veritatis doctrinam revocans. Tandem, cognita per Hispanos præsules B. Pauli apostoli captura et vinculis, illum cum Elpidio Toletano et Basileo Braccarensi Romam dimittunt, qui ipsi munera et refectionem, quas Hispanorum nomine deferebat, in eorum signum obtulit amoris. Igitur legatione obita, et de negotio commisso præsulibus et fidelibus rationem reddens exactam, ad propriam revertere ecclesiam satagens, a gentilium manu tentus, ob fidei confessionem martyrio kalendis novembris anno LIX coronatur. Cujus sacrum corpus a fidelibus collectum et Gallæciam delatum, juxta Jacobi magistri tumulum sepelitur et adhuc honorifice requiescit.

[12] [ex multis corrasa.] Hoc est exemplar Actorum S. Athanasii, quæ Tamayus fatetur a nemine specialiter scripta fuisse; quare ea ex omnibus composuit. Quorum Actorum rationem reddens ita prosequitur: En sancti præsulis et martyris Acta, quæ ex centonibus abs auctoribus minutatim recensita coagulare potuimus, in quorum probatione aliqua subjungemus: Primum, circa originem, quam fuisse græcam asserit Dexter in Chronico, ann. 80, n° 2, his verbis: Per hæc tempora S. Athanasius, episcopus Cæsaraugustanus, Græcus natione, discipulus sancti Jacobi, tota Celtiberia prædicat, conveniunt Morillo 1. p. c. 21, comes de Mora c. 17. f. 317, et cæteri superius relati. Secundum, de civilitate et ortu apud Toletum, adsit Julianus Petri in Chronico, n° 8, fol. 9, ubi agens de nuntiis quos Judæi Toletani miserant Jerosolymam contradicentes mortem Domini, eos fuisse ex Toletanis civibus suæ synagogæ refert, et probat egregie comes Morensis d. c. 17, fol. 317, et Ludovicus Lopez d. c. 7. Tertium, de legatione Romam pro visitando B. Paulo apostolo in vinculis posito testis est idem Julianus in Advers. n° 6, hac serie: In memoriis S. Justæ reperi, quod ecclesiæ Hispanæ elegerunt Athanasium Cæsaraugustanum, Elpidium Toletanum, Basilium Braccarensem, qui cum aliis etiam ex judaismo et gentilismo Paulum vinctum Romæ visitarent, ipsique munera et refectiones deferentes consolarentur. Quod ipse Paulus c. 10 Epist. ad Hebræos docet, dum dicit: Et vinculis meis compassi estis; idque fuit sub mensem septembris anno Domini quinquagesimo nono. Conveniunt Michael de Erze de Adventu S. Jacobi, c. 19, Don Murus Castella et cæteri recentiores. Quartum, de martyrio, die, mense et anno obitus S., M. Maximus in calce epigrammatis superius positi; et conducunt dicta a Bivario ann. 60, fol. 116. Hinc a Galesinio, Maurolyco et Ferrario deviabis, qui diem martyrii seu transitus ad XV maii retulere, forte verum diem ignorantes.

[13] [Reliqui vero martyrologi] Misso tantisper Tamayo, omnium martyrologorum, ut mole maximo, sic fide minimo, reliquos inspiciamus. Hieronymiana, Parvum Romanum, Beda, Florus, Rabanus, Wandelbertus, Notkerus, Ado, Usuardus, Athanasium ac Theodorum prorsus ignorant. Maurolycus ad diem 15 maii, septem reliquis de quibus egit Henschenius ad diem 1 februarii, Athanasium addit ac Theodorum, Leoninæ epistolæ auctoritate nixus: Duo autem reliqui hujus apostoli (Jacobi) comites Athanasius et Theodorus in Hispania relicti, juxta magistri sepulcrum apud Compostellam tumulati jacent, ut in epistola quadam S. Leonis legimus. Galesinius eodem die: In Hispania SS. confessorum Cæcilii… Athanasii et Theodori. E quibus Cæcilius, beati Jacobi apostoli discipulus, ab apostolorum principe Petro episcopus consecratus, Eliberitanæ ecclesiæ præfuit. Reliqui item, ubi ex urbe Hierosolyma in Hispaniam ejusdem sancti Jacobi, quem Herodes Agrippa necarat, corpus asportarunt, inde Romam profecti episcopique ab eodem facti, ad Hispaniam gentium superstitionibus implicitam mittuntur; ubi Indalentius Vergitanæ, Torquatus Accitanæ, Hesychius Cathenanæ, Secundus Abylanæ, Ctesiphon Almerianæ, Euphrasius Eliturgensis civitatis episcopatui præfectus, e tenebris ingentem multitudinem pro sua quisque regione ad aspiciendam evangelii lucem revocavit. Ab illis item duobus, Athanasio et Theodoro, qui ex Hispania numquam discesserant, in multas illius provinciæ partes christianæ religionis disciplina propagata est. Philippus Ferrarius in Catalogo generali Athanasii ac Theodori bis mentionem fecit, semel ad diem 15 maii, iterum ad diem 25 junii. Priori loco hæc habet: Idibus maii, Compostellæ in Hispania, SS. Athanasii et Theodori, discipulorum S. Jacobi apostoli; et annotat: Ex Maurolyco et Galesinio hac die: de iis agit Marieta, lib. I de Sanctis Hispaniæ, ad diem 25 junii. In tabulis tamen ecclesiæ Compostellanæ, in quibus sancti quos colit annotantur, desiderantur, uti in editis Madriti animadvertimus. Altero loco idem profert elogium cum sequenti nota: Ex Maurolyco et Galesinio hac die: de quibus tamen ad diem 15 maii. Sed ex tabulis ecclesiæ Compostellanæ, teste Joanne Marieta, lib. VI de Sanctis Hispaniæ, hac die.

[14] [antiquam solummodo traditionem referunt.] Quibus omnibus consideratis, unum communem omnibus nucleum videmus ab aliis aliter ornatum. Nucleus est, Athanasium ac Theodorum, S. Jacobi discipulos, exstitisse in Hispania. Reliqua majori minorive aut etiam nulla fide adjecta sunt. Retro itaque gressum referamus, singulis rebus accuratæ trutinæ subjectis. Antiquissimum documentum, epistola Leonis, et hanc secutus Calixtus papa, inter discipulos S. Jacobi Athanasium ac Theodorum annumerant, qui juxta magistri Jacobi corpus tumulati jacebant, postquam, teste Leone, sacrum corpus vigili cura custodierant dum vita maneret. Utrumque etiam Pelagius, Ovetensis episcopus, inter Jacobi discipulos recenset, uti supra Marianam testantem audivimus. In hoc fundamento traditionis Hispanorum totum Athanasii et Theodori Actorum ædificium a posterioris ævi scriptoribus exstructum est: nutabundum sane ac labile, quippe quod fundamento male cohæreat.

[15] [Quæ Pseudo- Dextertradit,] Pseudo-Dexter ordinem ducit, facitque Athanasium primum episcopum Cæsaraugustanum, eique successorem assignat Theodorum, episcopum ejusdem urbis secundum, annis Christi 50 et 71. Quod qua auctoritate fecerit penitus videre nequivi. Pseudo-Dextri furtivum patrem communi suspicione dicunt Romanum Higueram, magni sed miri ingenii virum, ingentis sed non sat sinceræ eruditionis. Potest itaque fieri ut quæ Pseudo-Dexter de Athanasio narravit, ex Higueræ calamo manarint, inventa ab Higuera non puto. Habet enim præter alios auctorem ad quem se referat, virum inter historicos magnum, Hieronymum de Blancas. Hic enim in Commentariis rerum Aragonensium, ita scribit: Nam post beatum Athanasium ipsius apostoli (Jacobi) discipulum, quem primum Cæsaraugustanensem episcopum memorant, etc. [Hispania illustrata, tom. III, p. 578.] . Quæ cum legisset Romanus de la Higuera, mox Occania Cæsaraugustam ad Hieronymum Blancam litteras dat, kalendis juniis anno 1589, in quibus inter alia scribit: Ad hæc, quæ de beato Athanasio, primo Cæsaraugustæ episcopo, scribis, jam ego nonnunquam legeram; sed an sola traditione nitatur, vel aliquo veteri scriptore, vel membrana, velim abs te doceri [Inter epistolas Nicolai Antonii et aliorum eruditorum, ad calcem operis Censuras de historias fabulosas ejusdem Nic. Antonii, p. 686.] .

[16] [non confirmantur nisi auctoritate Hieronymi Blancæ;] Ad quem eodem anno 1589 Cæsaraugusta Occaniam die 20 julii rescripsit Hieronymus Blancas: Neque tamen minori, imo vero majori veterum monumentorum nititur copia quod traditum est nobis de B. Athanasio, ut is primus nostræ urbis episcopus statuatur. Nam inter ea, quæ a Beuterio et Vasæo afferuntur, gravissima Calixti Papæ et magni Basilii de fundatione nostræ hujus augustissimæ ecclesiæ de Pilari testimonia, apparent etiam istius rei nonnulla vestigia. Sunt porro alia in hanc sententiam non pauca, minime prorsus explodenda: nempe illustris ac vetus ea ipsa de re, quæ in bibliotheca ejusdem ecclesiæ asservatur historia (ut in ea continetur), in Moralium libris, qui diu latuerant, inventa. Hi autem libri iidem ipsi illi putantur esse quos beatus Papa Gregorius episcopo nostro Tagioni, a Toletano concilio regeque Cindasvinto Gottho Romam misso, in orationibus pernoctanti, cum sanctorum cœtu in divi Petri basilica apparens, ut dicitur, revelavit. Exstant quoque et sanctissimorum beati Jacobi discipulorum quæ appellantur lectiones, olimque in nostro breviario feruntur, quæ ex eodem Calixto, atque ex Leone Papa, ac B. Hieronymi martyrologio, sicut didicit a beato Chromatio, necnon a Lombardorum chronicis et aliis authenticis libris (namque in ipsarum lectionum præfatiuncula hæc omnia annotantur) excerptæ dicuntur. Necnon antiquissimæ visuntur hodie in eodem templo jam pæne vetustate evanescentes picturæ, quibus tota hæc res, auribus omnium testata satis, ipsis oculis testatior fit. Iccirco eam nolui cunctatione mea dubiam reddere, tametsi neque ita protuli quin dubitanter illam affirmarim, ne in alicujus nimium critici animadversionem incurrerem: cum præsertim hactenus mihi hujusmodi scriptorum perlegere libros non licuerit. Sed nequaquam duco in majorum traditiones inquirendum nimis, maxime in his rebus quæ ad divinum cultum et fidelium devotionem augendam pertinent [Ibid., p. 687.] . Hæc doctissimus Blancas ad Romanum Higueram de Athanasio, primo Cæsaraugustæ episcopo. Qui qua in sententia fuerit satis patet. Videndum est quid sentiant illi, quorum auctoritatem invocat.

[17] [qui et ipse Vasæum et alios] Joannes Vasæus [Chronic. Hispaniæ ad ann. Chr. 44.] sequentia scripsit: Reliqui duo, S. Athanasius et S. Theodorus, juxta sancti apostoli corpus, quod indesinenter vigilantes servaverant, alter ad dextram, alter ad sinistram, a populis quos Deo lucrifecerant sepulti sunt, quos Petrus Antonius Beuter, libri primi capite vigesimo tertio, ab apostolo ex Hispania in Judæam redeunte Cæsaraugustæ relictos, alterum episcopum, alterum presbyterum scribit. Sed hoc cum epistola Leonis non concordat. Testimonium Brugensis nostri Vasæi totum ad Leonis epistolam refertur, quodque Beuter superaddit, uti bene Vasæus notavit, a Leonis epistola abest. En tibi verba Beuteri, cujus originalem textum quum præ manibus non habeam, ex italica versione quam Alphonsus Ulloa confecit [Beuter, Cronica etc., tradotta, cap. 23, p. 347, Venetiis 1556.] , latine: Facta illa ecclesia (angelica B. Virginis a Pilari) commissa fuit duobus discipulis, quorum nomina sunt Athanasius unius, alteriusque Theodorus. Hunc ordinavit (Jacobus) presbyterum, illum consecravit episcopum ad prædicandam Domini fidem; deinde cum septem reliquis iterum Hierosolymam profectus est.

[18] [non jure] Perspicuum est Vasæi auctoritatem frustra invocari ad confirmandum S. Athanasii Cæsaraugustanum præsulatum; quem Calixtus, Vincentius Bellovacensis, pariter ignorarunt: ignorarunt, inquam, non hominem, sed hominis episcopatum. Quod vero Magnum Basilium huc traxerit affirmantem Athanasii episcopatum Cæsaraugustanum, lepidum utique negotium est. Legerat optimus Blancas quem affert Vasæum, ad annum Christi 37 scribentem de fundata a S. Jacobo B. Mariæ Virginis ecclesia in Cæsaraugustana civitate, ut est constans a multis retro sæculis ac perpetua fama et memoria, per quam multa antiquorum gesta, teste Magno Basilio in epist. ad Nepot., nobis velut per manus tradita sunt. Quæ a Vasæo rite ac vere dicta sunt. Quem autem Vasæus affert Basilium, docentem multa ad nos non scripto sed vivo traditionis verbo pervenisse, quod hic sane docet ac verissime, hunc Blancas, memoriæ aut phantasiæ lusu deceptus, credidit testari S. Athanasii episcopatum. Leonem ac Calixtum Romanos pontifices, quos deinde auctores laudat, de Athanasii episcopatu Cæsaraugustano ne verbum quidem fecisse, allatum a nobis utriusque documentum palam facit. Quod vero martyrologium Hieronymianum in causæ suppetias adducit, vacuo iterum fecit labore. Nam neque illud martyrologium horum virorum, Athanasium dico aut Theodorum, mentionem facit, neque illud martyrologium quod ex præfationis litteris Hieronymi et Pammachii supposititiis Hieronymianum credidit, Hieronymi est, sed Usuardi. Et hic iterum labitur: nam inter Jacobi discipulos Usuardus non recensuit Athanasium neque Theodorum; nisi forte codex aliquis ignotus in Hispania interpolatus in manus Blancæ inciderit. Re ergo verum probatur quod candide confitetur Blancas, auctores istos suis oculis non fuisse usurpatos. Quod vero de historia in libris Gregorii Moralium reperta enarrat, ad trutinam revocare nequeo, quum illam non habeam; puto tamen esse eamdem Pelagii Ovetensis, quæ Athanasium quidem et Theodorum Jacobi discipulis annumerat, de episcopatu vero Cæsaraugustano tacet. In breviariis quibusdam, ac præsertim in breviario Cæsaraugustano, Athanasium proclamari primum Cæsaraugustæ episcopum libenter credo. Et sic cogor opinari Hieronymo Blancæ solum suum superesse Beuterum auctorem cum breviariis. Tandem notatu dignum est Blancam ex fama loqui aliorum nec certam animi proferre sententiam, fidem tamen fieri aliquam ex pictis imaginibus, quæ procul dubio Athanasium infulatum repræsentant.

[19] [appellat.] Ambrosius Morales [Hist. Hisp., lib. XI, cap. 7, n. 16.] jungit quidem cum septem Jacobi discipulis Athanasium simul et Theodorum; episcopum vero Athanasium, Theodorum presbyterum, nuda Cæsaraugustanensium fide enuntiat. Franciscus de Padilla [Hist. Hisp., sec. I, cap. 8, fol. 18.] , quem ex hispanico idiomate latinum facio, ita scribit: Huic ecclesiæ (Cæsaraugustanæ) ordinavit (Jacobus) episcopum unum ex sociis et discipulis suis, Athanasium nomine, et alterum nomine Theodorum ordinavit presbyterum. Et citatur Beuter lib. I, c 25 (qui est typographi error pro 23). Unde perspicuum est Padillam pendere ex Beutero.

[20] [testimonia quoque a Bivario] Ad annum Christi 37, ubi Dexter inter discipulos duodecim, quos S. Jacobus in Hispaniam secum portavit, Athanasium episcopum et Theodorum lectorem collocat, Bivarius annotat quæ sequuntur [Comment. II, n. 4.] : S. Athanasius, primus Cæsaraugustæ episcopus post S. Jacobum apostolum. Notissimus omnium discipulorum apostoli hic est, quem cognoscunt Leo III, Calixtus II, Belvacensis et alii, dum de S. Jacobo agunt. Breviarium Cordubense, et Eborense, et fere omnia antiqua Hispaniæ breviaria, Pelagius Ovetensis, Vasæus, Mariana, Marieta et ceteri Hispani scriptores, et ipse de se fatetur in fragmento quod superius adduximus de S. Petro Braccarensi inquiens: Jacobus, Zebedæi filius, magister meus, etc. M. Maximus in ejus honorem epigramma scripsit. Incipit vero:
Primus Athanasius nostra fit præsul in urbe
Angelicæque domus pastor honorificus.

— Inferius vero hæc habet:

Macte animi pietate, senex, præsulque paterque,
Discipulus Jacobi es pontificumque decus.

— Plura de eo suis locis annis 42 et 50. Egimusque superius ad annum 35, ubi testimonio Juliani ostendimus hunc cum aliis missum fuisse Hierosolymas ab Hispanis Judæis super morte Christi Domini. Vide Caledonium et Hugonem supra relatos. Jam ad singula respondendum est.

[21] [congesta] Athanasius, primus Cæsaraugustæ episcopus. Id quidem gratis asseritur, nec habet idoneum auctorem. Notissimus omnium discipulorum apostoli. Notus est, sed notissimus omnium nullo modo dici potest, nisi forte opera et studio falsariorum. Quem cognoscunt Leo III et Calixtus II. Cognoscunt sane, sed episcopum Cæsaraugustanum fuisse nec Leo nec Calixtus dixerunt. Belvacensis et alii. Belvacensis nihil novit nisi ex Leone et Calixto, et episcopatum Athanasii ignorat [Vid. Speculum Historiale, lib. IX, cap. 6.] ; alii sane permulti, sed quid dicant et qua autoritate, jam partim diximus et deinceps dicetur. Breviarium Cordubense, Eborense. Breviarii Cordubensis copia mihi non est, sed Eborense (Ulysippone 1548) Athanasii nostri non meminit. Et fere omnia antiqua Hispaniæ breviaria. Sane fieri non potest ut omnia antiqua Hispaniæ breviaria inspiciam, quippe quæ adiri a me non possint. Suspicor tamen breviaria pleraque a Leone ac Calixto aut, quod idem est, a Vincentio Bellovacensi pendere et Athanasii episcopatum ignorare. Penes me est Proprium Compostellanum, impressum Compostellæ anno Domini 1596: in quo ad diem 5 maii sic lego: Torquati et sociorum martyrum pontificum, dupl., discipulorum beati Jacobi apostoli; et eorum duo corpora, scilicet Theodori et Athanasii, collocantur in ecclesia Compostellana. Officium de communi plurimorum martyrum temp. paschali. Quamquam hic videntur Athanasius et Theodorus cum reliquis pontificibus computari, de episcopatu tamen Cæsaraugustano sermo non est.

[22] [vel nihil] Pelagius Ovetensis, Vasæus, Mariana, Marieta et ceteri Hispani scriptores. Ex supra relatis patet Pelagium, Vasæum, Marianam, scire utique Athanasium, scire Theodorum, S. Jacobi discipulos, episcopatum autem nescire aut tacere. Marietam, qui non est apud me, Bivario dabo. De ceteris Hispanis scriptoribus hic respondere non possum; respondebo postea, ubi Tamayum examinabo. Et ipse fatetur de se in fragmento, quod superius adduximus de S. Petro Braccarensi. Fragmentum illud quod exscribere pudet, ne tantis quisquiliarum sordibus paginæ nostræ maculentur, legi potest apud Bivarium in commentario ad annum Christi 36. Portentosum spurii documenti mendacium, ab scriniis cujusdam bibliothecæ Sardiniæ et etiam ab altera regni Aragoniæ acceptum per manus P. Bartholomæi de Olivenza, Provincialis Societatis Jesu in insula Sardiniæ, typis postmodum excudit Divus Prudentius de Sandobal, episcopus Tudensis, in historia ejusdem ecclesiæ. Ita Bivarius. Jam vero in illo documento S. Athanasius dicit quidem S. Jacobum magistrum suum, at nihil de suo episcopatu. M. Maximus in ejus honorem epigramma etc. Epigrammata et carmina Maximi spuria sunt ac supposititia, seculo XVI conficta: res est lippis ac tonsoribus nota. Plura de eo suis locis annis 42 et 50: quæ nos ibidem examinabimus. Egimusque superius ad annum 35, ubi testimonio Juliani ostendimus hunc cum aliis missum, etc. Testimonium illud Juliani spurium est ac confictum, cum reliquis falsorum chronicorum documentis.

[23] [præter antiquam traditionem] Vide Caledonium et Hugonem supra relatos. Inter elogia Dextri, Chronici auctoris [P. L., tom. XXXI, p. 22 sq.] , epistolam quamdam allegavit Bivarius Hugonis episcopi Portugallensis ad Mauritium archiepiscopum Braccarensem, in qua mentio fit Vitæ S. Petri Braccarensis (ex vetusto codice membraneo scripto, ut ibi dicitur, de mandato Argioviti, quondam hujus sedis [Portugallensis] episcopi) auctore Caledonio Braccarensi. In cujus Vitæ fragmento scribitur: Jacobus ad Cæsaraugustam ædiculam excitarat in honorem Deiparæ Virginis, creatoque inibi Athanasio discessit, etc. En tibi quod ex Caledonio et Hugone videndum dixit Bivarius. Qui hæc præmiserat [Ibid., p. 22.] : Eam (epistolam) vero ex autographo traxit doctissimus vir amicusque noster Gaspar Albarez de Losada, cujus dono eam Ulysippone missam accepimus. At hanc epistolam et ipsum Caledonium Braccarensem in gratiam Pseudo-Dextri conficta esse merito judicat Nicolaus Antonius [Biblioth. Hispana Vet., tom. I, cap. 21.] .

[24] [demonstrant,] Bivarius ad eumdem annum Christi 37, Comment. 2, n. 5: S. Theodorus episcopus successit Athanasio in episcopatu Cæsaraugustano. Ejus discipulatum fatentur omnes illi qui de sancto Athanasio agunt, quos nunc citavimus, Calixtus, Leo et ceteri, et similiter Pelagius episcopus Ovetensis et M. Maximus in hymno quem de tribus prioribus Cæsaraugustæ episcopis edidit. Dabimus illum inferius ad annum 71. De Theodoro agemus iterum anno 50 et 71, quo martyrio coronatus est. Sufficiat hic animadvertisse eadem omnino valere de episcopatu Theodori quæ de Athanasii, videlicet antiquis ignotum fuisse, a quibusdam recentioribus admissum, ab optimis historicis ignorari. Quæ ad annum Christi 42 de Athanasio Bivarius annotat nihil opus est referre; supponit more solito Athanasium a Jacobo ordinatum episcopum Cæsaraugustanum, dicitque accurrisse cum reliquis ad corpus S. Jacobi in Hispaniam translatum.

[25] [vel spuria sunt.] Ad annum vero 50, Commentarius ad Dextrum citat locos jam pridem tractatos, deinde citat elogium horum sanctorum ex Galesinio, quod supra ipsi attulimus ex 15 maii; falsum Dextrum munit præsidio falsi Maximi, adductis hymno et epigrammatis supra a nobis descriptis; disputat de uno aut duobus Theodoris, de morte quieta an violenta: quæ omnia sunt umbrarum vacuarum vana certamina, quæque ideo missa facimus. Præterea de sepultura utriusque sancti viri ea scribit quæ ex Leone et Calixto nota sunt. Tandem loca prædicationis Athanasii et Theodori designat ex Ptolemæo, quæ pariter prætermittimus. Denique, ad annum Christi 71, cui Dexter Theodori mortem annectit, Bivarius errantem Dextrum suo errore confirmat. Illum Theodorum qui cum sociis Irenæo, Serapione atque Ammonio Pentapoli in Libya martyrium fecit, ipsissimum Theodorum successorem Athanasii in Cæsaraugustano episcopatu et Jacobi discipulum prædicat. Quæ uti sine ullo auctore idoneo affirmantur, inanem refutandi laborem non postulant.

[26] [Idem est dicendum] Ad Maximi epigrammata et hymnum nihil aliud annotandum duxi præter hoc: sunt hæc posterioris ævi hominis falsarii conficta manu carmina insipida, Pseudo-Dextri inventis altero Theodoro addito. Jam ad Tamayum transeundum est, generosum Athanasii Actorum conscriptorem. Qui sollicita fontium indicatione magna nos refutandi cura liberavit. Pendet enim totus ex falsis chronicorum auctoribus et scriptoribus quibusdam quorum nulla est auctoritas, quippe qui aut ab iisdem falsariis decepti fuerunt, aut vaga quadam vulgi traditione illusi, quæ fieri potuissent ut facta habuerunt.

[27] [de iis quæ ad Acta sua] Videamus præcipua Actorum capita. Et primo quidem, circa originem Athanasii græcam, auctorem citat Dextrum ad annum Christi 50, n. 2: et conveniunt, inquit, Morillo, et comes de Mora et ceteri superius relati. At Pseudo-Dextri auctoritatis nulla est, et qui Dextrum sequuntur eorum nulla est auctoritas. Secundo, circa civitatem Athanasii Toletensem citat Julianum Petri ejusque fabulosa inventa; quorum fides tota quanta græca est et nulla: quam nec comes Morensis nec Ludovicus Lopez suo testimonio credulo sanare possunt. Tertio, legationem ad Paulum ex ejusdem Juliani adversariis adstruit, auctoritate pari, cui nec Michael de Erze, nec Castella, nec ceteri recentiores mederi valent. Quarto, martyrium prædicat ex Marco Maximo, ejusdem cum Dextro farinæ, quem ne doctissimus quidem Bivarius salvare potest.

[28] [subjunxit] Allegaverat Tamayus more suo ingentem scriptorum catervam, primi, medii infimique subsellii, quorum plerosque supra nos ipsi adduximus, aut ab aliis adductos examini subjecimus. Sunt autem sequentes: ex martyrologis, Petrus Galesinius, Maurolycus, Philippus Ferrarius; dein Calixtus II, Calixtus III, Leo III, Romani Pontifices; scriptores Flavius Dexter ejusque commentator Bivarius, Marcus Maximus ejusque carmina quæ supra exscripsimus, tandem Julianus Petri, Ambrosius Morales, Joannes Vasæus, Vincentius Bellovacensis, Pelagius Ovetensis, Stephanus Garibay, Joannes Marieta, Petrus Antonius Beuter, Franciscus de Padilla, Maurus Castella, Castillo, Bernardus Brito, Murillo, Rodericus de Acuña, Gaspar Scolanus, Magister Rus-Puerta, Michael de Erze, Ludovicus Lopez, comes Morensis et alii, inquit, innumeri.

[29] [Tamayus] Leonem III et Calixtum II supra dedimus [Num. 4.] . Bullam Calixti III non dabimus, quia de Athanasio aut Theodoro nullum verbum facit: legi potest in appendice ad tom. III Hispaniæ sacræ, n. XI. Galesinium quoque, Maurolycum et Ferrarium exscripsimus, ex quibus nihil aliud didicimus præter utriusque sancti discipulatum Jacobi, sepulcri custodiam, sepulturam juxta corpus magistri sui Jacobi et sanctitatis gloriam, quibus Galesinius addit apostolicos labores. Dextrum, Maximum, Julianum impune spernimus: sunt enim supposititii; unaque cum illis prætermittimus doctissimum Bivarium, qui tanta sui ingenii ac doctrinæ præstantia in iis tuendis abusus est. Vincentius Bellovacensis, Ambrosius de Morales, Joannes Vasæus, et his multo antiquior Pelagius Ovetensis, magna sane nomina, quorum jam iterum ac tertio facta est mentio, nihil Tamayum juvant; nihil enim certi produnt præter ea quæ modo diximus. Reliquos nihil moramur: aut enim vagam aliquam opinionem secuti sunt, aut falsa chronica exscribunt, qui etiamsi tota Acta Athanasii, et quod de Theodoro dictum est præter eum quem historicæ traditionis nucleum vocavimus, maxime affirmarent, audiendi nullo modo sunt. Quæ enim silentibus tredecim aut quatuordecim seculis recentiores auctores narrare cœperunt, ab sanæ criticæhominibus, juxta notissimum artis hujus canonem, negligenda sunt. Quæ autem de Athanasii Actis dicta sunt, eadem omnia eadem lege valent de Theodoro ejusque gestis, qualia a Dextro aut Maximo prolata fuerunt.

[30] [Quid videatur sentiendum declaratur.] Tædiosæ inquisitioni finem imponentes, quid tandem de Athanasio ac Theodoro statuendum videatur libere edicemus. Athanasius ac Theodorus sancti Jacobi discipuli exstiterunt, qui beati apostoli corpus in Hispaniam translatum jugi custodia circumdantes, beata tandem morte quieverunt, ac juxta magistri corpus, unus ad dextram alter ad sinistram, tumulati jacent. Ex Hispania numquam abierunt. Hæc testantur Leo et Calixtus. Martyres obiisse Leo insinuat, dum dicit purpurea eos stola insignitos. Episcopos fuisse aut presbyteros nulla sat certa traditio docet. Libenter tamen id admiserim, quamquam nullo historiæ testimonio innixus. Athanasium primum, Theodorum secundum Cæsaraugustæ episcopos fuisse, uti legitur vel in ipso catalogo Cæsaraugustanorum præsulum Constitutionibus synodalibus anno 1697 impressis præfixo, nos cum doctissimo Risco [España sagrada, tom. XXX, tract LX, cap. 7.] negamus; utpote quod nullo veterum testimonio, nulla ipsius urbis antiqua traditione nitatur. Publici et ecclesiastici cultus honore donatos esse ex breviariis et martyrologiis sæpe citatis clarissime patet; maxime vero in epistola Leonis III egregia sanctitatis gloria qua beati viri in cœlis fruuntur manifesta est. Utriusque sancti sepulcra anno 1879 mense februario, quando S. Jacobi sepulcrum inventum fuit, juxta beati apostoli tumulum hinc inde inventa fuere.

[Annotatum]

* in ed. dive te.

§ II. Sepulcrum SS. Athanasii et Theodori. Recognitio reliquiarum facta anno 1879.

[Utriusque sancti Compostellæ] Gratum opus lectori me facturum arbitror, si sepulcri sancti Jacobi atque huic adjacentium sepulcrorum Theodori et Anastasii descriptam formam oculis subjecero talem qualem, post factas excavationes in majori sacello ecclesiæ cathedralis Compostellanæ, R. P. Fidelis Fita S. J. ac D. Aurelianus Fernandez-Guerra dederunt in opusculo recens edito [Recuerdos de un viaje a Santiago de Galicia. Madrid 1880. In-4°.] . In quo [Pag. 70.] habetur monumenti sepulcralis delineatio orthographica fundamentorum usque ad pavimentum cryptæ, quam hic subjicimus (pag. seq., fig. I), partes singulas litterarum inscriptarum signis distinguentes.

a Ambitus sive porticus subterraneus. — b Sepulcra duorum discipulorum Theodori et Athanasii, aperta in solo. — c Locus super quem depositus fuit sacrophagus apostoli. — d Situs unde nascebatur arcus introitus ad cameram sepulcralem. — e Vestibulum sive ecclesia subterranea. — f Situs unde nascebatur arcus introitus in hanc ecclesiam ex ambitu sive porticu exteriori. — g Locus correspondens primæ parti ædis, ubi erat porta introitus in ædificium, quæ respiciebat ad orientem. — h Loculus sive repositorium, ubi erant reliquiæ, ad partem extremam orientalem absidis. — Liniæ punctuatæ secundum e a h a ductæ correspondent formæ fundamentali altaris majoris, erecti intra annos 1666 et 1669.

[32] [sepulcrum inventum est.] Cui delineationi doctissimi auctores ejusdem monumenti formam secti in longum sectique in latum addiderunt; quas figuras etiam hoc loco priori subjungendas duximus (fig. II et III). Tres quoque picturas adumbrant visu dignissimas: primum est fragmentum pavimenti opere musivo ecclesiæ subterraneæ, cujus locus in delineatione littera e signatur; altera est pictura ex veteri codice A archivi Compostellani, confecta anno 1129; tertia seculi XIII ex historia Compostellana. Utraque hæc inventionem sacrorum sepulcrorum, factam a Theodemiro episcopo Iriensi (in. sec. IX) [España sagrada, t. XIX, p. 63.] , exhibet. In priori (fig. IV) stat Theodemirus capite infula tectus, sinistra baculum gerens, dextræ indice trium sepulcrorum medium designans, quod supervolans angelus dextra indicat, sinistra incensat. Paries hanc inscriptionem habet: Teodemir' Episkop'; e fornice lampas dependet. Secunda (fig. V) eamdem historiam depingit paucissimis mutatis adjunctis. Quæ omnia cum Leonis epistola mirifice consonant.

[33] [Ossa ibidem reperta medici,] Alio in loco infra sacellum majus cathedralis Compostellanæ, plurima ossa humana inventa fuere, quæ quum vehementer suspicarentur Compostellenses esse reliquias S. Jacobi atque hujus discipulorum Athanasii ac Theodori, Eminentissimus Michael Cardinalis Paya, archiepiscopus Compostellanus, peritis viris examinanda dedit. Cujus examinis en tibi authenticum documentum, ex hispanico [In appendice ad Recuerdos, etc., supra cit., p. 109 – 111.] ad verbum latine redditum: Infrascripti, Doctores, Dominus Antonius Casares, in facultate artis medicamentariæ Universitatis hujus cathedraticus, Eques a magna cruce Isabellæ Catholicæ, etc., Dominus Franciscus Freire y Barreiro, ac Dominus Sanchez Freire, in facultate medica ejusdem Universitatis cathedratici, receperunt ab Eminentissimo Domino Cardinale, istius diœcesis archiepiscopo, litteras humanitatis atque officii plenas, quæ sequentia communicant:

[34] [a Card. archiep. Compostellano, ] Exploratio, quæ sub pavimento presbyterii atque interioris sacrarii hujus sanctæ ecclesiæ metropolitanæ de Compostella, nostro nostrique Excellentissimi Capituli canonicalis mandato instituitur, eo fine ut detegatur sepulcrum et ossa gloriosissimi apostoli sancti Jacobi, cui hæc magnifica basilica consecrata fuit post primam eorumdem inventionem, produxit inter alios effectus inventionem magnæ collectionis illorum (ossium) intra sepulcrum rusticum in memorato interiore sacrario, quæ est absis magnæ basilicæ, absque ulla inscriptione quæ indicet ea esse sancti apostoli vel duorum ejus discipulorum, sancti Athanasii et sancti Theodori, quos historia ac traditio testantur jacuisse sepultos juxta cineres tam dilecti magistri sui. Cumque summopere intersit eorumdem authenticitatem summo studio atque exquisitissima sollicitudine inquirere, rationi ac prudentiæ consentaneum existimavimus rogare vestras Excellentias, ut dignentur eadem recognoscere, examinare, ordine componere ac colligere, nosque deinde certiores faciant secundum notam suam scientiam, veracitatem ac judicandi facultatem, de tribus hisce punctis: 1° ad quot squeletra pertineant; 2° quanta sit eorum antiquitas; 3° utrum in illis signum aliquod reperiatur, quod faciat temerariam vel vero dissimilem opinionem, ea esse eorum quorum putantur, videlicet, sancti apostoli sive solius, sive hujus et duorum ejus quos diximus discipulorum. Bonitatis vestræ ac notissimæ religionis securi confidimus fore ut non dedignemini tanti momenti onus impositum, et perficiatis illud tam complete, ut nobis exhibeatis informationem luminosam, quæ nos adjuvet ad videndum clare in eventu tantæ gravitatis. Deus conservet vestras Excellentias in multos annos. Sancti-Jacobi, die 24 januarii 1879.

Michael Cardinalis Paya, Archiepiscopus Compostellanus.
(Sequitur chirographi tessera).

Excellentissimis et maxime Illustribus Dominis, Doctori D. Antonio Casares, Rectori ac cathedratico pharmaciæ istius Universitatis litterariæ, Doctori D. Francisco Freire et D. Timotheo Sanchez Freire, medicinæ ac chirurgicæ cathedraticis in eadem.

[35] [ad id delegati,] Ad implendam ordinationem in transcripta communicatione expressam, venerunt una in palatium archiepiscopale; ubi eos receperunt Domini Canonici D. Jacobus Blanco Barreiro, D. Antonius Lopez Ferreiro et D. Joseph Labin et Cabello, delegati a sua Eminentia et Excellentissimo Capitulo ad assistendum recognitioni facultatis; qui eos duxerunt ad sacrarium, quod est in abside magnæ basilicæ, cujus pavimentum complete ac recenter sublatum erat. In centro infra pavimentum istius circuitus cernitur capsa, in modum loculamenti, formata rudibus parietibus cujus cavitas tendit nonaginta novem centimetra in longum, in latum triginta tria, in profundum triginta. In ipsa invenerunt ossa humana, posita sine ordine et permixta aliquo terreo pulvere, privata cartilaginibus et partibus mollibus, tam detrita ac tam fragilia ut ne unum quidem os integrum existat ac completum. Quæ in superiore parte erant non cooperta terreo pulvere, meliori conservationis statu erant quam reliqua, potestque gradus assignari fragilitatis ac consistentiæ secundum structuram compactam et contactum terræ, ita ut stratum interius constet ex illa atque ex particulis osseis innumerabilibus. Quibus per otium studiose examinandis ponendisque in ea conditione quæ conservandis esset aptissima, necesse fuit recollecta in discos marginibus sursum recurvis disponere una simul in duas partes, quarum una constaret fragmentis pertinentibus ad determinanda ossa,aut quæ iis assignari possent, altera fragmentis quæ determinari sub hoc respectu nequeant propter parvitatem formamve perditam. Observare promptum fuit colore, consistentia, pondere, conformatione, textura, amplitudine, ossifactione et numero manifeste indicari existentiam ossium quæ pertinerent ad varias corporum compages osseas (sceletos), factaque distributione in classes secundum istas proprietates, evenerunt tres sequentes portiones ossium determinabilium. Prima congeries, cujus notæ sunt fragmenta ossium justæ amplitudinis, colore claro avellanæ, satis ponderosa et fragilia, deletaque quasi complete pars interna suturarum cavitatis cranii ac pars externa multis locis. Secundam congeriem formant fragmenta quæ correspondent ossibus amplitudinis regularis, colore arenati cum maculis viridantibus, majoris ponderis ac minus fragilibus quam præcedentia, ac suturæ cranii ossificatæ multis in locis a parte interna ac quibusdam in locis a parte externa. Tertia congeries sunt fragmenta ossium parvi voluminis, colore obscuro avellanæ, leviaque ac fragiliora, et suturæ complete ossificatæ a parte cranii interna, ossaque quibus componitur sunt maximæ tenuitatis.

[36] [studiose se cernunt,] En tibi quadra synoptica particularum, quæ unamquamque congeriem constituunt, in quibus signum (?) significat dubium circa illas quas numerus immediate illud præcedens complectitur.

[37] [et examine facto,] Analysis chemica fragmenti diaphysis femoris e secunda congerie hanc summam dedit, quam sequens quadrum exprimit, ubi simul comparatur summa quam Berzelius ex analysi chemica normalium ossium, quamque Girardin obtinuit ex analysi ossium sceleti Celtici.

[38] [ex compositione ossium] In compositione ossium, quæ studio huic subjecta fuere, duo quædam specialius notari convenit: primo, magna diminutio materiæ organicæ, quæ ad antiquitatem referri videtur; secundo, augmentum phosphatorum et diminutio carbonati, cujus rei causa esse potuit actio acidorum productorum in fermentatione substantiarum organicarum, quæ cum ossibus permixtæ fuerunt.

[39] [ea probabiliter esse SS. Jacobi et discipulorum ejus] Attentis iis quæ relata sunt, tres quæstiones ab Eminentissimo Domino Cardinali propositæ sequenti modo resolvi possunt: 1° Ossa recognita pertinent ad tres sceletos incompletos ejusdem numeri personarum, amplitudine atque ætate differentium, quorum quæ ad duas priores congeries spectant erant in transitu a secunda ad tertiam partem durationis mediæ ac physiologicæ quam solet vita durare, dum tertia congeries in hac tertia parte consistere videtur. 2° Antiquitas ossium recognitorum accurate statui nequit; verum considerato statu integritatis et compositionis tam simili in sceleto celtico, affirmari potest exstitisse per secula. 3° Quod spectat antiquitatem, haud temere credi videtur dicta ossa pertinuisse ad corpora sancti apostoli et duorum ejus discipulorum.

[40] [testantur] Quibus laboribus terminatis, processum fuit ad mundanda ac lavanda omnia ossa in alcoolio, ad removendum humorem dandamque majorem consistentiam; classificata deposita reliquimus in capsa lignea tribus divisionibus distincta, ea vero quæ non determinata fuerant, numero 365, in altera capsa. Factæ sunt omnes operationes prædictæ in eodem loco ubi ossa apparuerant, excepta analysi chemica, assistentibus tribus Dominis qui constituerunt commissionem indicatam, inde a die nono ad diem vigesimum quintum februarii, et ab hora octava usque ad decimam et mediam noctis.

Sancti-Jacobi, die 20 julii 1879. — Antonius Casares. — Franciscus Freire. — Timotheus Sanchez Freire.
Transcriptum de mandato suæ Eminentiæ Reverendissimæ Card. Archiep. domini mei.
Dionysius Lopez, a secretis.

DOCUMENTA DE SS. ATHANASIO ET THEODORO.

Athanasius, S. Jacobi discipulus (S.)
Theodorus, S. Jacobi discipulus (S.)

BHL Number: 4059, 4062

EX MSS.

EPISTOLA LEONIS PAPÆ III a

e codice Calixtino.

Incipit epistola beati Leonis papæ de translatione beati Jacobi apostoli; quæ III kalendas januarii celebratur.

Noscat fraternitas vestra, dilectissimi rectores totius christianitatis, qualiter in Hispania integrum corpus beati Jacobi apostoli translatum est. Post ascensionem Domini nostri Salvatoris ad cœlos adventumque Spiritus super discipulos, ab ipsa passione Christi in revolutione anni undecimi, tempore azymorum, beatissimus Jacobus apostolus, perlustratis Judæorum synagogis, Hierosolymis captus ab Abiatar pontifice simul cum Josia suo discipulo, jussu Herodis capite plexus est. Sublatum est autem corpus illius beatissimi Jacobi apostoli a discipulis suis nocte præ timore Judæorum; qui angelo Domini comitante pervenerunt in Jopem ad littus maris. Ibi vero hæsitantes ad invicem quid agere deberent, ecce nutu Dei parata affuit navis. Qui gaudentes intrant in eam, portantes alumnum nostri Redemptoris, erectisque velis simul cum prosperis ventis, cum magna tranquillitate navigantes super undas maris, collaudantes clementiam nostri Salvatoris, Hyriæ pervenerunt ad portum. Ibi præ gaudio cecinerunt hunc davidicum versum: In mari viæ tuæ et semitæ tuæ in aquis multis. Egressi de navi, deducentes deposuerunt beatissimum corpus in quoddam prædiolum vocitatum Liberum Donum, distans * a præfata urbe octo millibus, ubi nunc veneratur. Quo in loco invenerunt vastissimum idolum a paganis constructum. Ibi vero circumspicientes, invenerunt cryptam, in qua erant ferrea instrumenta, cum quibus artifices lapidum erant assueti agere domorum ædificia. Gaudentes igitur ipsi clientuli præfatum idolum diruerunt atque minutatim in pulverem redegerunt. Deinde cavantes in altum posuerunt firmissimum fundamentum, ibique desuper fecerunt parvam arcuatam domum, ubi construxerunt lapideo opere sepulcrum, ubi artificiali ingenio conditur corpus apostolicum. Superædificatur ecclesia quantitate minima, quæ altari ordinata divo, felicem devoto pandit aditum populo. Post humationem sanctissimi corporis laudes celebraverunt superno regi, psallentes hos davidicos versus: Lætabitur justus in Domino et sperabit in eo, et laudabuntur omnes recti corde; et iterum: In memoria æterna erit justus, ab auditione mala non timebit. Post aliquantum vero temporis ab ejusdem apostoli alumnis in fidei agnitione plebibus edoctis, brevi adolevit fecunda ac Deo multiplicata messis. Inito autem salubri consilio, duo clientuli remanserunt ibi ad custodiendum pretiosissimum talentum, beati scilicet Jacobi corpus venerandum, quorum unus dictus est Theodorus, alter vero Athanasius; alii vero discipuli Deo comite ad prædicandum Hispanias ingressi sunt. Ut præmisimus, illi duo discipuli pedissequi pro reverentia illius magistri, dum summo cum affectu præfatum sepulcrum pervigiles indesinenter pervigilarent, jusserunt se post obitum suum a christianis juxta magistrum suum, unus ad dexteram illius et alius ad sinistram, sepeliri. Sicque definito termino vitæ naturæ debitum persolventes, felici excessu spiritum exhalarunt cœloque animas gaudendo intulerunt. Quos præceptor non deserens egregius cœlo terraque secum collocari obtinuit divinitus, stolaque purpurea in æterna curia cum eisdem * discipulis gaudent, ornatus corona, miseris se deposcentibus invicto suffragio patrocinaturus, auxiliante Domino et Salvatore nostro Jesu Christo, cujus regnum et imperium cum Patre et Spiritu sancto perenniter manet in sæcula sæculorum. Amen.

e codice Escurialensi.

In Christi nomine Leo episcopus vobis in Christo credentibus et cuncto populo catholico. Notescimus vobis de translatione beatissimi Jacobi Zebedæi, fratris Joannis apostoli et evangelistæ; qui decollatus est ab Herode rege in Hierosolima, ut liber Actus apostolorum docet. Hujus beatissimi sacra ossa apostoli, a Domino vero ordinante ad Hispanias translata, videlicet contra mare Britannicum condita: et sic levatum est de Hierosolimis corpus ejus navigio in rathem; et manu Domini gubernante sic requievit inter illa rathe et Sare, quod dicitur Bisria, in locum Iliæ. Inde vero levatum corpus ejus a suis discipulis flendo et indulgentiam petendo [a] Deo, elongaverunt eum de loco Iliæ XIIcim miliarios; ubi corpus ejus sanctum tumulatum est sub arcis marmoricis occidentalis urbis *, cujus celeberrima illarum gentium veneratione excolitur. Unde et ejus discipuli Tessefor, Torquatus et Anastasius ibidem meruerunt requiem habere, et alii vero quatuor ascenderunt rathem et reversi sunt ad priorem Hierosolimam. Et dum essent pariter, flatum draconis destruxerunt per meritum beati Jacobi, et ejus instrumenta disruperunt in montem qui ab initio vocatus fuerat Ilicinus, et ex tunc vocabimus eum Montem Sacrum. Vos vero, fratres, in Christo fidem * habentes, pro nobis ** preces offerte Domino, quia quod superius diximus, verum est.

ANNOTATA.

a Epistolæ Leonis III duplex exemplar superest; utrumque edimus, non ex manuscripto codice quem non vidimus, sed juxta textum typis expressum a R. P. Fideli Fita et Domino Aureliano Fernandez-Guerra [Recuerdos, etc., p. 120.] , inter appendices et documenta, n. IV: unum ex codice Escurialensi III L 9, in forma folii 4a, sec. XII; alterum ex codice Calixtino bibliothecæ regiæ Matritensis II L 1. Posterius jam ediderat Floresius [España sagrada, tom. III, App., n. IX.] , sicut et epistolam Calixti II [Ibid.] , quam continuo subjungimus.

* cod. urbe

* ed. distantem

* cod. fide

* * cod. vobis

* ed. ejusdem

EPISTOLA CALIXTI PAPÆ II.

Hanc beati Jacobi translationem a nostro codice excludere nolui, cum tanta prodigia et trophæa ad decus Domini nostri Jesu Christi et apostoli in ea scribantur, quæ etiam minime ab epistola discordant quæ B. Leonis nomine intitulatur. Sed sciendum quod beatus Jacobus plures discipulos, sed duodecim habuit speciales. Tres in Hierosolymitanis oris elegisse legitur, quorum Hermogenes præsul effectus et Philetus archidiaconus, post ejus passionem apud Antiochiam multis miraculis decorati, sacra vita in Domino quieverunt, et beatus Josias, Herodis dapifer, una cum apostolo martyrio exstitit laureatus. Novem vero in Galæcia, dum adhuc viveret apostolus, elegisse dicitur; quorum septem, aliis duobus in Galæcia prædicandi causa remanentibus, cum eo Hierosolymis perrexerunt, ejusque corpus post passionem per mare ad Galæciam deportaverunt. De quibus beatus Hieronymus in suo martyrologio sic dixit ac beato Chromatio scripsit, quod sepulto in Galæcia beati Jacobi corpore ab apostolis Petro et Paulo infulis episcopalibus apud Romam ordinantur, et ad prædicandum Dei verbum ad Hispanias adhuc gentili errore implicitas diriguntur. Tandem vero prædicatione sua innumeris gentibus illustratis, Torquatus Acci, Ctesiphon Vergi, Secundus Abulæ, Endalecius Urci, Cecilius Eliberi, Esicius Caicescæ, Eufrasius Eliturgi, V. idibus maii quieverunt. Alii vero duo discipuli, Athanasius scilicet et Theodorus, ut in ipsa beati Leonis epistola scribitur, juxta apostolicum corpus, unus ad dexteram et alius ad lævam, sepeliuntur.

DE S. AUSTREMONIO PRIMO EPISCOPO ARVERNORUM IN GALLIA

FORSAN SECULO I.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Austremonius, episcopus martyr, Arvernorum apostolus (S.)

AUCTORE G. V. H.

§ I. S. Austremonii Acta terna. Primæ Passionis argumentum breviter declaratur.

Acta S. Austremonii, primi Arvernorum episcopi, tractanda aggredior, haud ignarus difficultatum quibus id negotium abundat. [Quæstio generalis de tempore quo in Gallias] In ancipiti enim quæstione versamur, circa quam eruditorum acies jam ab uno et altero ac tertio seculo digladiantur, tantusque est ab utraque parte armorum apparatus animique pugnantium tanti ut brevi secuturam pacem sperare nefas sit. Quum enim S. Austremonius sit unus ex septem episcopis quos Romana sedes misit in Galliam, statim quæritur ad apostolica tempora an ad Decianam ætatem sit referendus. Gallorum eruditorum schola quam historicam vocant, quæque a Gregorio Turonensi episcopo gregoriana audit et, quia relictis populi traditionibus oralibus scripta præcipue historia inniti videtur, antitraditionalis nominatur, plerosque e septem ad Decianum ævum revocat et Austremonium cum illis.

[2] [Roma missi sunt septem episcopi] Huic scholæ altera eruditorum virorum schola opponitur quæ, quia traditionibus gloriatur, traditionalis nomen obtinuit, et quia septenarium Gregorii Turonensis numerum ad apostolica tempora refert, antigregoriana vocatur. Historicum nomen prima schola secundæ dare recusat, quantum ego video, non jure sed injuria. Sunt enim in hac non minus quam in illa præstantes eruditione viri, clari ingenio, indefesso studiorum labore probabiles, rerum æstimatione ac maturo judicio præpollentes. Quorum ego sanctæ antiquitatis notitiam, scientiam ecclesiasticæ traditionis nisi summo apud me loco esse confitear, revera pudet. Quæstio vero ipsa, qua in dirimenda tanti viri laborant, non semel in Actis nostris tacta fuit, fuitque quum videretur propter Austremonium, hoc loco libratis utrimque rationibus, iterum tractanda. Verum enimvero re mature considerata a primo proposito dissiluimus.

[3] [hoc loco non tractanda.] Auctores qui in hac materia versanda desudarunt, triplici ferme differentia censentur. Eorum aliqui profanam historiam quum non leviter attigissent, rerumque profanarum notitia præditi essent, ad historias deinde ecclesiasticas accesserunt, rerum sacrarum ignari, spiritus ac normæ Ecclesiæ catholicæ inscii. Factumque est, quod necessario fieri debuit, ut judicio haud satis æquo uterentur, falso pleraque interpretarentur, et ab erroneis principiis in sequelas errore plenas deducti, per ignotam silvam cæci viatores iter facerent. Alii rursus, nec ingenio nec scientia nec labore præstantes, quod semel scriptum invenerunt, fideliter in novos libros referunt, nec nova inquirentes, nec vetera dijudicantes, nec consueta trutinantes. Quorum est legio: quos si legeris, tandem reperies omnes omnino coctam toties recoquere cramben. Tandem alii sunt in utraque schola viri omni laude nostra majores, ingenio præclari, utriusque tum sacræ tum profanæ scientiæ acumine insignes, judicio maturi, consilii prudentes, immmenso labore studioque diligentissimo in utraque historia, sacra ac profana, diu multumque versati, quorum tamen studiorum exitus in oppositas abit partes. Hinc existimare licet neutra ex parte tantam affulgere lucem ut prudentis judicis assensum firmiter inclinet. Quare consentaneum operi nostro videtur universæ quæstioni tractandæ nunc supersedere, donec clariore luce ex tanta confricatione recepta atque uberiore fructu ex tot studiosorum hominum laboribus invento, universam licuerit causam penitus cognoscere.

Jam ad S. Austremonii Acta cognoscenda atque examinanda accedimus..

[4] [Austremonii Acta.] Tria Actorum S. Austremonii exemplaria ad nostram venere notitiam, quorum tertium typis jam pridem editum fuit, reliqua duo ex manuscriptis codicibus nunc primum in lucem prodeunt.

[5] [Primæ Passionis] Primum exemplar reperimus anno 1880, mense januario, in bibliotheca publica urbis Claromontanæ in Arvernia. Codex est sæculi X, membraneus, longus Om,35, latus Om,26. Olim fuit abbatiæ S. Illidii in eadem urbe Claromontana. Mutilus est paginis aliquot; itaque S. Austremonii Acta hic codex solus non nisi initio mutila dare posset. Invenimus autem in eadem Claromontana bibliotheca alium codicem manuscriptum, priori illo multo recentiorem, qui sacris olim officii ecclesiastici lectionibus inserviisse videtur, in quo eamdem reperimus Vitam S. Austremonii præcedentis apographam. Quare quæ in antiquiore codice deerant, ex posteriore suppleta integram narrationis seriem exhibent. Hic autem codex seculi XIII membraneus est, longus Om,41, latus Om,28; multæ ceræ guttæ in pagina fixæ nocturnum usum indicant. Hæc Acta S. Austremonii satis simplicia sunt carentque verborum amplificatione rerumque interpolatione, quæ alterum ac maxime tertium exemplar immane quantum auxerunt. Ad reliqua duo exemplaria antequam accedamus, hoc primum accurato examini subjiciemus. Ac primo quidem S. Austremonii Vitæ, qualem præsens exemplar describit, synopsin brevem tradimus.

[6] [brevis synopsis] Actorum synopsis. Sanctus igitur Austremonius, apostolorum Christi discipulus, temporibus Decii imperatoris cum aliis quampluribus condiscipulis in Galliis missus LEGITUR ad prædicandum. Verum post accessum apostolorum, cum Valentiniani et Novatiani hæresis inimico impellente contra legionem christianam grassari cœpisset, sanctus Clemens, discipulus ac successor beati Petri apostolorum principis, hos viros, sicuti ab apostolis ordinati fuerant, in singulis eos urbibus destinavit. Deinde sequuntur septem virorum nomina, quorum Dionysium ac Saturninum martyres, reliquos quatuor, omisso Austremonio, confessores auctor appellat. Quibus dictis ad S. Austremonii gesta narranda transit. Sanctum virum recta via ducit ad mœnia Arvernicæ civitatis, ubi tunc maximus gentilium error colebatur, quo in loco ecclesiam fabricavit non palam sed occulte, qua in ecclesia prædicabat. Confluente populo ad ejus prædicationem, sanctus episcopus gaudens de Arvernorum facilitate credendi, statuit rite instructos salutari doctrina baptismatis unda tingere. Magno labore, doctrina multa, plurimis signis fidem propagabat, atque ex discipulis suis, sicuti traditum illi fuerat, levitas ac sacerdotes constituit. Dein refertur prodigium servati ex naufragio rustici propter eulogias a S. Austremonio acceptas, et additur hunc morem adhuc perstare, ut, si sacerdos præsto est, ante alium cibum eulogias, panem videlicet benedictum, accipiant homines.

[7] [proponitur.] Prospero porro successu fidei prædicatio procedit; ex discipulis sancti præsulis adjutores fiunt et prædicatores, simulacra destruuntur et magna ecclesiarum consurgit multitudo ut tantæ basilicæ, Domino opitulante, construerentur quantæ nusquam in una aliarum civitatum regni illius constructæ cernuntur. Auctor Deo gratias agit et quosdam sacræ Scripturæ textus valde accommodos affert. Sancti præsulis humilitatem commendat et zelum prudentem, quo ex discipulorum numero constituit populi pastores; ipse ut evangelicæ perfectionis normam ostenderet et mundi pompam vitaret, Iciodori monasterium ædificat. Judæi autem plurimi per eas regiones diffusi zelum sancti viri accendunt, qui eis Christum annuntiat. Frementes ira Judæ viro Dei necem parant. Qui a discipulis monitus, gaudio exultat, spe lætus martyrii; discipulos consolatur, majori zelo Judæos aggreditur eorumque parvulos baptizat. Quod unus ex Judæorum principibus graviter ferens, baptizatum ab Austremonio filium in puteum mittit, ut traditur, et Austremonium verberibus laniatum capite truncat. Abscissum caput in eumdem quo filium mittit puteum; unde discipuli caput magistri una cum parvuli corpore educentes, utrumque martyrem Iciodori in monasterio sepulturæ tradunt. Aqua putei fit fons sanitatum. Judæi puniuntur, ut ne unus quidem in hac urbe sicuti in aliis habitare noscatur usque in præsens. Locus ubi sanctus martyr quiescit in magno habetur honore. Tum sequitur revelatio Cautino facta, quæ ipsis ferme Gregorii Turonensis verbis narratur, deinde translatio corporis facta ab Avito nutu divino Volvicum, et altera translatio facta a Pippino, petente Lanfrido, Mausiacum; tandem subduntur miracula.

[8] [Hujus Passionis scriptor Gregorium Turonensem legit] Actorum examen. De inventione, translatione ac miraculis infra dicendi locus occurret. Nunc Actorum examen diligens instituemus.

Hæc Acta S. Austremonii gesta enarrant, plurimis post sancti viri obitum seculis scripta. Auctor Gregorium Turonensem præ manibus habuit et partim exscripsit, quod ex mox dicendis patebit. Gregorius scilicet Historiæ Francorum lib. I, cap. 28, ita scripserat: Sub Decio vero imperatore multa bella adversus nomen christianum oriuntur… Valentinianus et Novatianus, maximi tunc hæreticorum principes, contra fidem nostram inimico impellente grassantur. Hujus tempore septem viri episcopi ordinati ad prædicandum in Gallias missi sunt, sicut historia passionis sancti martyris Saturnini denarrat. Ait enim: Sub Decio et Grato consulibus, sicut fideli recordatione retinetur, primum ac summum Tolosana civitas sanctum Saturninum habere cœperat sacerdotem. Hi ergo missi sunt: Turonicis Gatianus episcopus, Arelatensibus Trophimus episcopus, Narbonæ Paulus episcopus, Tolosæ Saturninus episcopus, Parisiacis Dionysius episcopus, Arvernis Stremonius episcopus, Lemovicinis Martialis est destinatus episcopus. De his vero beatus Dionysius, Parisiorum episcopus, diversis pro Christi nomine affectus pœnis, præsentem vitam gladio imminente finivit. Saturninus vero jam securus de martyrio, dicit duobus presbyteris suis: Ecce ego jam immolor et tempus meæ resolutionis instat. Rogo ut usquedum debitum finem impleam, a vobis penitus non relinquar. Cumque comprehensus ad capitolium duceretur, relictus ab his solus attrahitur. Igitur quum se ab illis cerneret derelictum, orasse fertur: Domine Jesu Christe, exaudi me de cœlo sancto tuo, ut numquam hæc ecclesia de his civibus mereatur habere pontificem in sempiternum. Quod usque nunc in ipsa civitate ita evenisse cognovimus. Hic vero tauri furentis vestigiis alligatus ac de capitolio præcipitatus, vitam finivit. Gatianus vero, Trophimus, Stremoniusque et Paulus atque Martialis in summa sanctitate viventes, post acquisitos Ecclesiæ populos ac fidem Christi per omnia dilatatam, felici confessione migrarunt. Et sic tam isti per martyrium quam hi per confessionem relinquentes terras, in cœlestibus pariter sunt conjuncti.

[9] [et circa nonnulla ei contradicit] Hoc Gregorianæ historiæ caput Actorum scriptor præ oculis habuit: quod partim secutus est, cui alia ex parte contradixit. Secutus est in enumerandis episcopis, solo omisso Austremonio; secutus est in assignando martyrio sanctis Dionysio ac Saturnino, dicendo: De his vero Dionysius ac Saturninus per martyrii palmam cursum consummarunt. Gregorii verba de reliquis episcopis, excepto Austremonio, fideliter descripsit usque ad finem capitis. Quæ itaque in Gregorio exscribendo auctor noster prætermisit, distincto expressa charactere oculis patent. Non minus clare patet auctoris intentio Gregorio contradicendi in iis quæ spectant tempus missionis ac martyrium S. Austremonii. Imprimis Gregorio adversatur statuenti Austremonium cum reliquis tempore Decii missos esse. Nam prima narrationis periodo dicit, aliena utique fide, quam voce legitur indicat, Austremonium, apostolorum Christi discipulum, temporibus Decii cum aliis plurimis condiscipulis missum esse in Gallias. Utramque igitur sententiam ad manifestam contradictionem uno verborum ambitu concludit, ita scribens: Sanctus igitur Austremonius, apostolorum Christi discipulus, temporibus Decii imperatoris cum aliis quampluribus condiscipulis in Galliis missus legitur ad prædicandum.

[10] [præsertim circa tempus missionis] Ubi ergo sibi legere visus est auctor tam flagrantem contradictionem? In libris Gregorii Turonensis, qui hic, lib. I Historiæ Francorum, septem episcopos, quos inter Austremonium, quem ille Stremonium vocat, tempore Decii missos affirmat; alibi vero, videlicet in libro de Gloria confessorum, cap. 80, et in libro De gloria martyrum, cap. 48, hos eosdem viros discipulos apostolorum haberi insinuat. Etenim de ipso Saturnino, Tolosatium primo episcopo, laudato capite 48 hæc scribit: Saturninus vero martyr, ut fertur, ab apostolorum discipulis ordinatus, in urbem Tolosatium est directus. Quem in locum sane perquam apposite annotat Ruinartius: Si eo nomine apostolos vere intelligit Gregorius, dissentit a seipso in lib. I Hist. c. 30, ubi ex ipsiusmet Saturnini Actis, ejus Tolosani episcopatus initium Decio et Grato Cons., id est anno 250, consignat. Erat forte jam tunc, ut hodie superest, vulgi traditio sanctum Saturninum ab ipsis apostolis ordinatum fuisse episcopum et in Gallias missum, quam hic secutus est Gregorius. Gregorium utrobique a se dissentire verissimum est: quæro etiam a Ruinartio quid qui apostolorum discipulos nominat, per apostolos potuerit intelligere nisi apostolos. Quod autem viros ab apostolico ævo remotos apostolorum discipulos vocarit, persuadere mihi non possum, neque ire in sententiam eorum qui hoc modo Gregorium secum ipso componere student. Deinde Gregorius non dicit ab apostolis, sed ab apostolorum discipulis ordinatum Saturninum. Denique, traditionem de S. Saturnino ab ipsis apostolis (seu apostolorum discipulis) ordinato episcopo et in Gallias misso, vulgi solummodo, et non etiam doctiorum fuisse quis Ruinartium docuit?

[11] [septem episcoporum] Idem Gregorius Turonensis cap. 80 libri De gloria confessorum, Ursinum, a quo Bituriges Christum acceperunt, a discipulis apostolorum episcopum ordinatum atque in Gallias destinatum fuisse scribit. Quinam vero fuerint ex mente Gregorii hi apostolorum discipuli, quorum discipulus erat Ursinus? Manifesta res est ex lib. I Historiæ Francorum cap. 29, ubi: De horum vero, inquit, discipulis quidam Biturigas civitatem aggressus, salutare omnium Christum Dominum populis nuntiavit. Ex his ergo pauci admodum credentes, clerici ordinati, ritum psallendi suscipiunt, et qualiter ecclesiam construant vel omnipotenti Deo solemnia celebrare debeant, imbuuntur. Docet ergo Gregorius hunc Biturigum primum prædicatorem discipulum esse illorum septem virorum, quos inter Austremonium recenset, qui Decio ac Grato Cons. in Gallias advenissent: hos enim ejusdem libri cap. 28 enumeraverat. Viri nomen hic suppressum aperit cap. 80 libri De gloria confessorum, dicens: Bituriga vero urbs primum a sancto Ursino, qui a discipulis apostolorum episcopus ordinatus in Gallias destinatus est, verbum salutis accepit, atque ecclesiam Biturigensem primum instituit rexitque, qui migrans a seculo, in campo inter reliqua sepulcra populorum sepulturæ locatus est. Hic ergo Ursinus a discipulis apostolorum ordinatus episcopus, discipulus fuit, teste Gregorio, septem virorum.

[12] [Roma in Galliam.] Clarum itaque ac manifestum auctori nostro videri potuit septem viros episcopos, e quorum numero, teste Gregorio, Austremonius fuit, juxta ipsum Gregorium hæc scribentem ad tempora pertinere apostolica. Unde consequitur Gregorio notam fuisse ac probatam traditionem, sive vulgarem sive ecclesiasticam, quæ septem viros episcopos temporibus tribuebat apostolicis. Quos nihilominus auctoritate exemplaris cujusdam Actorum Saturnini, quod præter Saturninum nullum ex reliquis nominat, ad Deciana Gregorius tempora revocavit. Ex quibus colligitur prima phrasis auctoris Actorum S. Austremonii, Gregorium respicere Turonensem ipsiusque contradictionem ostendere. Cui auctor suam sententiam, per opponendi particulam verum subnectit, scribitque: Verum post accessum apostolorum, cum Valentiniani et Novatiani hæresis inimico impellente contra legionem christianam grassari cœpisset, sanctus Clemens, discipulus ac successor beati Petri apostolorum principis, hos viros, sicuti ab apostolis ordinati fuerant, in singulis eos urbibus destinavit. Utriusque ergo phrasis auctoris sensus huc redit: Legitur quidem Austremonius apostolorum Christi discipulus cum aliis condiscipulis Decii imperatoris tempore in Gallias missus; sed hoc verum non est: Clemens Petri apostoli successor eos misit ab apostolis ordinatos. Deinde episcoporum nomina eodem modo atque iisdem ferme verbis quibus Gregorius enumerat. Tum breviter enuntiat quæ Gregorius fusius enarrat de Dionysii ac Saturnini martyrio, et mox ad Gregorium exscribendum revertitur, omisso solo Austremonio, ita ut Gregorio contradicendi finem clarius manifestet; hic quippe Austremonium fecerat confessorem quieta morte finem vitæ obtinentem, quem auctor noster scit esse martyrem. Quare Gregoriana phrasi, excepto Austremonio, transcripta, ad suam narrationem texendam procedit.

[13] [Facta pauca refert] Facta pauca refert, apostolicis pleraque congrua temporibus, rem christianam a tenuibus primo initiis lento gradu proficientem, tandem conversa innumerabili multitudine florentem, institutos sacerdotes ac levitas, qui receptam fidem tuerentur ac longius propagarent, fundati Iciodori monasterii famam, evangelium ab Austremonio Judæis prædicatum, baptizatumque unius ex principibus Judæorum filium, eumdemque hanc ob causam projectum in puteum; denique Austremonium ab iratis Judæis neci traditum ejusque caput in puteum qui parvum martyrem jam acceperat missum, utriusque martyris in monasterio Iciodorensi sepulturam.

[14] [et singulare miraculum;] Hæc facta totius narrationis, ut ita dicam, substantiam constituunt, cui parvas considerationes brevesque conciunculas auctor intexuit; ubi de miraculis loquitur, brevissime dicit ea multa fuisse, unum quoque describit, narratque servatum a naufragio vi diabolica inferendo rusticum hominem ob eulogiam panis benedicti ab Austremonio acceptam. Idem miraculum absque nominibus locorum ac personarum Turonensis retulit (De glor. conf., cap. 31), quod apud Arvernos, inquit, gestum in adolescentia mea in veritate cognovi. Quæ Gregorii verba ambigua sunt, nec satis declarant utrum ipso adolescente res gesta sit, an adolescens rem gestam audiverit. Mihi tamen phrasis Gregoriana hunc alterum sensum, non illum priorem, habere videtur. Nec Gregorius, nec auctor noster idoneum affert auctorem; ille enim: in veritate, inquit, cognovi; hic: traditur, ait, relatione fidelium.

[15] [deinde corporis seculo VI inventionem et duplicem translationem.] Inter signa ac miracula post mortem S. Austremonii ostensa primo loco meminit de infirmis sanitati restitutis ex hausta prædicti putei aqua. Tum narrat deletos ejectosque e regione et urbe Arvernorum Judæos, deinde donaria multa ad sancti viri sepulcrum allata, ac signa plurima ibidem patrata quamdiu populus debito honore sacrum ambiret sepulcrum. Postea cruda increscit rusticitas, qui licet scirent quod in prædicto loco Yciodoro requiesceret, nullum tamen illi exhibebant honoris cultum. Notet lector hæc quæ signamus; Gregorii enim Turonensis verba sunt ex libro De gloria confessorum, cap. 30, quo loco revelationem Cautino factam enarrat, quam auctor noster diligenter exscripsit usque ad finem, omissis tantummodo ultimis Gregorii verbis: hæc ab ipsius episcopi ore audivi. Integrum Gregorii textum vide infra, ubi de inventione ac translatione reliquiarum S. Austremonii agitur. Post hanc sepulcri revelationem, auctor noster primam narrat translationem S. Austremonii Iciodoro Vulvicum, deinde alteram Vulvico Mauziacum, tandem aliquot miracula Mauziaci patrata adjungit, sermone brevi ac simplice.

[16] [Hæc Acta, seculo VI posteriora,] Hæc sunt S. Austremonii Acta, quæ omnibus adhuc ignota ex Claromontanæ civitatis bibliotheca eruimus. Ex iis quæ modo attulimus duo imprimis clara sunt ac manifesta, videlicet hæc Acta post Gregorium Turonensem scripta esse, atque eum in finem ut Gregorio contradicatur. Post Gregorium scripta esse, probant fragmenta ex ipsis Gregorii libris desumpta et huic narrationi ad verbum inserta, quæ supra notavimus. Finem ab auctore intentum Gregorio contradicendi supra pariter probavimus ipsissimis auctoris verbis, quibus, proposita in prima periodo sententiarum pugna, suam oppositam Gregorio sententiam profert, sanctumque Austremonium non Decii temporibus, ut Gregorius fecit in libro I Historiæ, sed temporibus tribuit apostolicis, quod alibi senserat Gregorius. Deinde Austremonium non recenset in numero confessorum, quod ibidem fecerat Gregorius, sed sequenti narratione martyrii laurea donat, atque hunc ob finem Gregorii verba, quæ suæ narrationi inserebat, truncavit.

[17] [stylo scripta inæquali sed sincero,] Stylo auctor usus est valde inæquali, ita ut varias lacinias consuisse videatur. Veritatis amicum probat rerum relatarum sobrietas: quæ certa sibi videbantur, ut certa; quæ fama tantum cognita, in fide refert aliena. Certa auctori videbatur S. Austremonii missio tempore facta apostolico, certum quoque ejusdem sancti martyrium; quare utrumque validissime affirmat contra Gregorii Turonensis assertionem contrariam. Prædicationem Austremonii, conversionem Arvernorum, constitutos sacerdotes ac levitas simpliciter narrat, utpote quæ nullus in dubium vocaret. Fundatum ab Austremonio Iciodori monasterium, miraculum servati a naufragio rustici, crudelitatem Judæi baptizatum filium in puteum demergentis, aliena fide, sicuti acceperat, ipse tradit. Stylus auctoris valde humilis est atque incomptus, nec grammaticæ satis observans. Aliqua tamen intertexuit quæ periodi elegantiam sapiunt ac Sidonium ferme redolent Apollinarem. Speciminis loco ista sint: Siquidem terris fecunda, nemorosa arboribus, vineis uberrima, populis constipata et commerciis referta habebatur.

[18] [videntur attribuenda seculo VII.] Opinamur hanc Austremonii gestorum relationem seculo septimo attribuendam esse. Longe enim abest ab ubertate ac redundantia quæ sequentium temporum fetus legendarios distinguit, styloque est tam humili et abjecto, tamque omnis artificii experte, grammaticæ quoque tam incurioso, ut libenter rudis cujusdam Arvernatis, Gregorii Turonensis æqualis, opus hic agnoscerem, nisi inserta ipsius Gregorii fragmenta subsequens saltem seculum indicarent.

§ II. Exponuntur argumenta Passionis secundæ et tertiæ.

[Passio secunda amplior est,] Hac Austremonii Vita multo amplior est illa, quam ex codice Bruxellensi nunc primum edimus. Codex membraneus est formæ folii parvi, seculi IX vel X, inter codices bibliothecæ regiæ Bruxellensis numero insignitus 8550. In Gallia scriptus atque ad Lemovicenses referendus esse videtur; hujus enim civitatis nomen pulchrioribus litteris exaratum videmus. Auctoris nomen nullum præfert, nec aliunde mihi quidquam occurrit quod in auctoris notitiam deducere possit. Quantum ex stylo judicare possum, præcedenti Vita recentior est; amplior enim ille et luculentior dicendi modus VIII ferme seculum indicare videtur.

[20] [tertia amplissima.] Tertiam gestorum ac passionis S. Austremonii narrationem dabimus ex codice ms. Vaticano Reginæ Sueciæ, numero 426, perpetua collatione instituta cum eadem Passione ex codice ms. bibliothecæ Nationalis Parisinæ, formæ folii maximi, numero 5365, seculi XII, nec non cum illa quam Labbeus typis expressit in Nova bibliotheca mss., tom. II, p. 482, ex veteri manuscripto codice ecclesiæ Lirinensis, in quo deest prologus, cujus apographum sua manu descriptum dederat alias R. P. Jacobo Sirmondo S. J. v. c. Andreas Duchesnius, historiographus regius. De qua Passione Labbeus in syllabo scriptorum huic alteri Bibliothecæ tomo præfixo ita loquitur: Sectio III. Selectæ vitæ, elogia, etc… V. Gesta et passio S. Austremonii, primi Arvernorum episcopi, soluta strictaque oratione descripta, incerto auctore, qui sinceriori narrationi multa haud dubie fabulosa intexuit, cum revelatione corporis et variis ejusdem translationibus ac miraculis.

[21] [Hujus S. Præjectus] Quod multa haud dubie fabulosa huic narrationi intexta sunt, inspicienti patet. Auctor, uti Labbeo, et mihi incognitus est. Sunt qui dicant S. Præjectum Arvernorum episcopum hujus S. Austremonii Vitæ auctorem esse, quibus cur consentire nequeam, quæ dicturus sum exponent. In Vita S. Præjecti [Act. SS., tom. II Januarii. p. 634.] legitur: Nam passiones martyrum, Cassii, Victorini, Anatoliani et Astrebodii ac ceterorum sanctorum qui in eadem urbe sanguinem fuderunt pro Christo, glorioso elucubravit stylo. Ex hoc loco eruunt argumentum statuendi Præjectum auctorem Vitæ S. Austremonii. At hoc loco de nullo sermo est Austremonio, de Astrebodio sermo est. Quod si tantisper demus Astrebodium eumdem esse atque Austremonium, unde probabitur Vitæ Austremonii nostri et non alterius, tres enim sunt, Præjectus esse auctor? Præterea, si Præjectus aliquam Vitam S. Austremonii scripsit, non scripsit hanc, neque ullam ex tribus. Nam clarissimis verbis dicitur Præjectus scripsisse Vitas martyrum qui in eadem urbe (Arvernica) sanguinem fuderunt. Jam vero nulla ex tribus Austremonii martyrium collocat in urbe Arvernica, sed Iciodori in vico, qui multis milliariis ab urbe distat Arvernorum.

[22] [perperam auctor] Tandem citari potest codex Parisinus 5365 sec. XII, ubi S. Præjectus prologi auctor declaratur hisce verbis: Incipit prologus S. Præjecti in passionem S. Austremonii; et sequitur hæc eadem Passio qua de agimus. Unde quidem patet creditum sec. XII S. Præjectum auctorem, esse non patet. Recentiores plerique opinionem hanc suam ex Surio hausisse videntur, qui in Vita S. Præjecti ad diem 25 januarii, pro Astrebodio, sive Astrebundio, ut aliqui codices habent, scripsit Austremonium, proprio marte an quia ita in suo codice legerat? Puto tamen Surium, quod scriptum invenerat, more suo fideliter tradidisse; nihil enim in margine annotavit, quod alias ubi nomini aliud nomen substituit, pro sua sinceritate facere consuevit: v. g. ad diem 1 novembris, ubi in Passione S. Benigni, pro Aurelio se invenisse Aurelianum nota marginali lectorem admonet. Quidquid est, neque ex Surio, neque ex simplici Præjecti Vita (simplicem voco eam quam Suriana lima non tetigit), nemo discere potuit S. Præjectum auctorem esse hujus Passionis de qua loquimur, neque unius ex tribus. Si Præjectus Austremonii Vitam composuit, ea periit, aut incognita adhuc latet.

[23] [a nonnullis] Quid vero Galesinium in martyrologio, quid Baronium præcipue induxerit ad scribendum in notis martyrologii ad 1 novembris: Acta sancti Austremonii a S. Præjecto metro scripta esse, plane ignoro. Neque enim ex Surio id discere potuit, qui dicit solummodo S. Præjectum Passiones martyrum luculento scripsisse stylo, neque ex eadem Præjecti Vita simplice, ubi pro luculento habetur glorioso stylo; nihil autem strictam metro orationem indicat. Ut dicam quod sentio, suspicor Baronium quum hæc scriberet memoria confusum fuisse: dicit enim ad diem 1 novembris, annotando in S. Austremonium: Hujus acta metro scripsit S. Præjectus, ut auctor qui ejus vitam scripsit testatur, quam habes apud Surium tom. VII, hac die. At Surius tomo VII nihil ejusmodi dicit, nec Vitam Austremonii sive soluta sive stricta oratione, nec Vitam S. Præjecti, quæ I non VII tomo occurrit. Aliunde itaque hisce viris Austremonii Vita metro conscripta innotuit. Quæ sane alia non fuerit ac versus quibus hæc Passio interpolatur, separatim sive in unam seriem transcripta, aut ipsa Austremonii gesta qualia Labbeus edidit, dempto videlicet prologo; hæc enim a versibus initium ducunt. Parum refert in re tam parva errasse Galesinium vel magnum Baronium; ego vero inde concludo aliud existere aut exstitisse horum Actorum exemplar, quod per Urbis bibliothecas diligentissime quæsitum invenire non potui.

[24] [fuisse traditur.] Nihil itaque video quod cogat me Præjecto auctori Vitam S. Austremonii adscribere, ac sane haud committam ut hanc tertiam numero Passionem illi tribuam. Neque enim Præjecto, viro doctissimo atque eloquentiæ laude præstantissimo, nec omnino viro sapienti et sobrio, ne ista quidem ætate, hæc insipida verborum ac fabularum farrago adscribi absque viri injuria possit.

[25] [Passio secunda seu parva] Hic lectorem monitum volo tria Actorum S. Austremonii exemplaria tribus deinceps denominationibus indicari; vocabimus primum Passionem minimam, alteri Passio parva nomen erit, ac tertium Passio magna audiet. De minima hactenus dictum est: nunc de aliis dicendum.

[26] [narratis in Passione minima] Argumentum Passionis parvæ. Auctor hujus Passionis Austremonium apostolorum facit collegam præcipuum, a Clemente pontifice tempore Neronis digno cum honore susceptum, pullulantibus Valentiniani ac Novatiani hæresibus cum sociis in Gallias missum. Quorum virorum illustrium, qui jam antea per beatorum apostolorum providentiam singulis erant urbibus delegandi, hæc sunt nomina: et dein consuetum numerum et ordinem tenens eosdem viros enumerat quos Gregorius Turonensis, Hist. Franc. l. I, c. 28, duos (Dionysium et Saturninum) martyres, quatuor reliquos confessionis gloria dicit illustres. Inde oratio ad Austremonium vertitur. Quem prædicandi fidem causa ad Arvernicæ civitatis mœnia, ipsam, ut clare indicat, Claromontanam urbem venisse, et multos evangelica lege imbuisse asserit verbis non paucis. Tum miraculum servati e naufragio rustici graphice depingit, et comparat Austremonium cum Saturnino Tolosano, quorum utrumque dæmonibus æque odiosum ostendit. Relatis uberrimis prædicationis fructibus, excellentia discipulorum qui ex cultoribus idolorum jam fierent magistri cooperatores, multiplicitate ecclesiarum quantas in nulla aliarum regionum civitate constructas esse cernimus, fulgore miraculorum, dicit a beato episcopo electos esse solertes et industrios viros. Hos itaque tamquam bases columnarum ceteris præfecit.

[27] [quædam adjungit de Austremonii gestis;] Deinde mentionem facit conventus ab Austremonio, Saturnino ac Martiali quotannis celebrari soliti, in confinio Arvernicæ diœcesis, qui locus a tribus dominis sortitum retinet nomen. Sequitur iter Austremonii Biturigas, sanatio Cassii et fratrum ejus (martyrii hujus Cassii fit mentio), confirmatio Biturigum in fide suscepta, consecratio Ursini in episcopum Biturigum, reditus in Arvernos. Denique post triginta sex annos in episcopatu ductos, pervenit fere ad tempora Trajani, et Urbico sibi substituto episcopo, Iciodori monasterium construxit. Judæi multi in urbe Arvernica diffusi sunt, quos dæmones contra Austremonium Christi fidem tam fructuose prædicantem excitant. Veniunt discipuli et instantis periculi patrem commonent, qui lætus spem martyrii accipit et præ gaudio exultans, discipulis ultima monita tradit; quos mœrentes consolatur et ostendit se martyrio paratum, exemplo Christi et apostolorum.

[28] [similia refert de sancti martyrio,] Austremonius interim vehementiori exardet zelo in convertendis gentilibus et Judæis, et unius ex illorum proceribus filium baptizat. Iratus pater filium in puteum, qui nunc usque permanet, projicit. Tum Austremonium flagellis cæsum capite truncant. Animæ egredienti cœlicorum catervæ obviam veniunt, consertusque est Austremonius apostolorum choro martyrii palma laureatus, quorum exstitit in mundo imitator et collega eximius. Caput martyris abscissum post parvuli corpus in puteum projicitur; utrumque inde erutum in Iciodorensi monasterio locare decreverunt. Quibus humatis, fulgent miracula plurima; ex potu aquæ putei infirmi sanantur, hæc aqua die martyrii quotannis exundat. Sævitur in Judæos, qui eliminantur propriis sedibus et extorres fiunt, ita ut ne unus quidem in omni rure Arvernico habitare sinatur usque in præsens. Tum martyris tumulus summæ venerationi esse cœpit et miraculis fulgere, quamdiu coævi viverent donariis et populi frequentia inclytus. Postea veneratio minui cœpit, et perire pristinus honor. Et licet non dubitarent beatum martyrem eodem loco manere, non maximum tamen ei exhibebant famulatum, quousque illum vis divina eo transferre decrevit quo nunc decenter quiescit humatus.

[29] [corporis revelatione et duplici translatione.] Post hæc gesta et passionem sancti Austremonii in eodem codice agitur de translatione ejus jussu regis ad locum Mauziacum et de miraculis ipsius præfulgentibus. Quo sub titulo referuntur: 1° revelatio Cautino facta, redditique tumulo honores et patrata ibi signa; 2° translatio, divino monitu facta ab Arvernorum episcopo Avito, cujus nomen reticetur, Vulvicum; 3° translatio facta a rege Pippino, petente Lanfrido abbate, Vulvico Mauziacum. Absolutis translationibus sequitur Liber miraculorum. De his vero omnibus, de revelatione, translationibus et miraculis infra agendi locus est, ubi de gloria S. Austremonii postuma sermo recurret.

[30] [Passio tertia Austremonium unum e 72 Christi discipulis facit;] Argumentum Passionis magnæ. Post prologum in codice Parisino gestis S. Austremonii præfixum, quem Vaticanus codex exhibet mutilum, gesta sancti viri incipiunt a carmine, cujus versus deinceps inter solutam orationem interponuntur. Hi versus, exceptis tribus, in codice Parisiensi desunt. Octo versus qui prosam orationem præcedunt, Austremonium ex septuaginta duobus Christi discipulis ad evangelii prædicationem, pontificali honore sublimatum, et deinde nomina tradit: Turonis dirigitur Gracianus episcopus, Arelato Trophimus, Narbonæ Paulus, Tolosa Saturninus, Lemovicas Martialis. Arvernicam inter eos monarchiam Austremonius inclytus martyr post Deum suscepit habendam. Quorum ex numero septeno, ut Gregorius Turonensis habet, Dionysium excludit, eo fine ut, omisso Dionysio et substituto Austremonio, duos martyres retineat, quum Gregorius martyrii laudem Dionysio et Saturnino, reliquis quinque, quos inter Austremonium recenset, confessionis gloriam assignet.

[31] [missionem ejus in Arverniam,] Tum refert Austremonium, e septuaginta duobus unum, sacræ cœnæ interfuisse, passioni Dominicæ et ascensioni adfuisse, atque in Pentecostes die cum reliquis S. Spiritum accepisse. Sequuntur versus octo, qui idem repetunt. Narrare pergit auctor Austremonium Gallias ingressum, prædictis viris a se mutuo divisis, in Arvernos profectum esse, comitantibus Necterio presbytero, Ursino viro probo et Mameto diacono, quos a beato Petro discipulos et socios acceperat. Arvernicæ civitatis mœnia incunctanter adit et prædicat fidem Christi et legem evangelicam. Aliquanto post tempore, docente Spiritu sancto ad ipsius regionis civitatem pervenit; quæ hodie a prisco conditore Clarimontensis vocata est. Quid inter Arvernicæ civitatis mœnia et ipsius regionis civitatem Clarimontensem intersit, ut prius hæc adire ibique prædicare, deinde non multo post ad illam pervenire Austremonius potuerit, penes auctorem esto. Rumorem forsitan ex populi traditione aut scriptis libris accepit, Austremonium statim ut Arvernorum fines attigit prædicationem inchoasse, deinde peragrantem Arvernorum civitatem tandem ad ipsius civitatis oppidum, quæ nunc est urbs Claromontana, pervenisse. Dicitur enim sanctus vir primo substitisse Castri Laudani, et hinc post multorum conversionem ad Claromontanam urbem accessisse. Ibi prædicat evangelium. Sequuntur duodecim versus qui præcedentia breviter repetunt.

[32] [virtutes et labores apostolicos]Arvernenses cives, proceres, urbani et pagenses convertuntur et Austremonius ecclesiam in ipsa urbe Claromontana ædificat, quam beato Petro dedicat, in qua etiam ecclesiasticos ordines congruenter instituit. Hic sanctus præsul virtutibus et miraculis clarere incipit. Quæ omnia quatuordecim versibus summatim referuntur. Post hæc dicitur Austremonius et ipse sanctissime vixisse et reliquos ad sanctitatem perduxisse salutaribus monitis instructos, quæ lectoribus suis auctor pariter impertit. Versus septemdecim idem faciunt. Porro Austremonius sanctitate inclitus, miraculis gloriosus, omnem circa populum fide imbuit; in locis aridis fontes aquarum ad baptizandum conversos e terra elicit; discipuli ejus tantum proficiunt ut magistri sui fiant adjutores. Quotannis Austremonius cum Martiali Lemovicensi et Saturnino Tolosano episcopis collationem habet in loco sito in confinio Arvernicæ diœcesis, qui a dominis tribus sortitum retinet nomen. Versus septemdecim Austremonium laudant et nomen ejus deducunt ab Austro imbres ferente.

[33] [etiam extra Arverniam] Fama Austremonii multos undique adducit. Hic Biturigas pergens Cassium cum fratribus suis a morbo sanat, qui Cassius postea martyr effectus esse dicitur. Bituriges Austremonius in fide confirmat, eisque Ursinum creat episcopum. Hinc Nivernensem in pagum profectus convertit incolas; quo facto in Arvernos revertitur. Lemovicensem regionem magna ex parte lustravit, prædicavit in Aquitania Secunda. Quæ regiones sanctum præsulem summe venerabantur ut omnigenæ virtutis exemplar, actione et contemplatione conspicuum. Cui ut liberius vacare posset, post triginta sex annos in episcopatu consummatos, ex discipulis suis præstantissimos viros eligit, quos erudiendæ plebi præfectos ad omnem vitæ sanctitatem adhortatur. Urbicum sibi substituit episcopum, et Iciodori monasterium constituit. Versus viginti prædicationis fructum, Ursini consecrationem et monasterii Iciodorensis erectionem commemorant. Tum narratur miraculum servati ex naufragio rustici, qui eulogias ab Austremonio acceperat, et duorum dæmonum de hac re colloquium, quos Austremonius increpat. Versus viginti et octo eadem referunt. Auctor denuo repetit multa signa ab Austremonio esse patrata, qui pæne universos ad fidem convertit Arvernos. Versus viginti duo virtutem Austremonii celebrant et martyrium ejus annuntiant.

[34] [et apud Judæos,] Auctor dicit post Jerusalem eversam multos Judæos per Arvernorum urbem fuisse diffusos, quibus Austremonius fidem annuntiat; alii convertuntur, alii obdurantur. Versus viginti tres mentionem faciunt gentilium et Judæorum ad fidem adductorum: qui Judæi simulacra colebant; alii Judæi Austremonio necem parant. Pergit narrationis series, et Lucium filium principis Judæorum Austremonius baptizat. Quo baptizato, vir sanctus Plauziacum profectus, ibidem ecclesiam ædificat in honorem S. Petri. Princeps Judæorum filium projicit in puteum: quem Austremonius Iciodorum reversus inde mortuum extrahit et sepulturæ tradit magna cum pompa. Sequuntur juvenis martyris laudes. Versus viginti quinque Austremonii prædicationem, Lucii conversionem, martyrium et sepulturam celebrant.

[35] [denique martyrium]Versibus absolutis, narratur Austremonius Marii discipuli morbum audivisse, qui Marius per montana loca evangelium prædicaverat, vices pontificis exequendo. Quem invisit Austremonius, sociis sibi adscitis Necterio et Mameto archidiacono. Cum quibus vallem Iornensem * petit, ubi Marius detinebatur. In quo itinere in villa Marojolo fabricatam ecclesiam S. Petro dedicat. Interim Marius obierat mortem; quem Austremonius sepulcro tradit, atque in ejus honorem basilicam dedicat, cui ecclesiæ viri nobiles triginta mansos donarunt, instigante et confirmante S. Austremonio. Ex discipulis plurimis quos prædicationis causa Austremonius in montana direxerat, Antoninus advenit, qui sanctum virum invitat ad consecrandam ecclesiam Compendiacensem. Ordinatis ministris in valle Iornensi, Compendiacum petit, ecclesiam S. Michaeli dedicat, et ecclesiastico ordine nobilitat. Interim discipuli quos ad prædicandum emiserat, undique ad eum conveniunt, quos salutaribus monitis instruit. Cum vero princeps Judæorum, Lucii martyris parens, Austremonio necem pararet, idque discipulis innotuisset, hi sanctum patrem suum seria oratione aggrediuntur, ne se morti exponat. Quibus sanctus episcopus respondet sibi nihil fore acceptius quam vitam finire martyrio, ipsosque ad Deo alacriter serviendum exhortatur, mœstos consolatur, eisque valedicit et ultima monita una cum benedictione tradit.

[36] [prodigiis insigne fuse enarrat;]Tum, misso Necterio ad Antrambenses, assumpto solo Mameto socio, Iciodorum revertitur, distans uno et amplius stadio; orationi se tradit, martyrii exspectans agonem. Quo orante Judæorum princeps accurrit, fugam Mametus capessit, flagellatur Austremonius, angelica voce recreatur, post multas injurias capite truncatur; caput in eumdem puteum quo antea Lucium, projiciunt. Sub pedibus occisi episcopi fons oritur; anima martyris in paradisum columbæ specie ascendit. Postquam nuntiatum fuit discipulis patris sui martyrium, illico corpus quærunt et inveniunt, quod in Iciodorensem ecclesiam deferunt. Interim monitus Urbicus cum populo multo Iciodorum venit, et sanguinis recentis guttis ducuntur ad puteum, unde caput extrahitur; solemnes martyri exequiæ celebrantur, corpus martyris in loculo lapideo Iciodorensi in cœnobio sepelitur. Virtutes multæ fiunt; sanat ægrotos aqua putei, qui quotannis die martyrii exundat. Complevit beatus Austremonius agonem suum die kalendarum novembrium anno a passione Domini nostri Jesu Christi 64, Versus triginta martyrium celebrant.

[37] [et post mortem ejus, conversionem Judaeorum et aliorum supplicia,] Hic codex Parisinus finem Passioni ac narrationi imponit; codex vero Vaticanus ac Labbei Lirinensis narrationem ulterius prosequuntur, et quid post sancti viri obitum gestum sit exponunt. Urbicus episcopus Arvernos exhortatur ad puniendos Judæos. Capitur multitudo Judæorum, quibus edicitur utrum mori eligant an baptismo ablui. Ex iis, qui signa viderant in morte martyris et angelum audierant loquentem, fidem christianam suscipiunt; reliqui exterminantur. Sepulcrum S. Austremonii magno cœpit esse in honore, fulgentibus miraculis, quorum unum refertur hoc modo contigisse: Quodam tempore quadragesimæ, cum sacerdos divina ex more celebraret mysteria, beatus Austremonius, mirabile dictu, de suo, cunctis qui aderant cernentibus, exiit sepulcro, et procedens ante altare, elevata juxta morem episcopi manu dextera, sacerdoti omnique populo benedixit, ac benedictione completa, ipsis videntibus, ad proprium regressus est sepulcrum.

[38] [cultumque sancto exhibitum.] Mansit sancti viri sepulcro honos usque ad barbarorum incursiones; deletis monasteriis et ecclesiis, sepulcrum mansit incognitum, fama tamen martyris persistente. Pace reddita, duo eriguntur oratoria: quæ qui plenius discere cupiat, remittitur ad librum de Germanorum gestis inscriptum. Tum obiter commemoratis Theodorici gestis, dicuntur pro capacissimis basilicis oratoria esse constructa, cum funditus omnium monasteriorum cultus Arvernis positorum deperisset. Sub eo fere tempore Cautinus Iciodorensem ecclesiam suscepit regendam, archidiaconatus functus officio. Sed populorum moribus versis in deterius, quidquid reliquit Theodoricus, postmodum gens Wandalica nimium effera de vagina suæ crudelitatis egressa dissipavit. Avitus, successor beati Præjecti, abstulit Iciodoro corpus S. Austremonii, illudque Vulvici posuit juxta corpus sui decessoris. Tum aliqua dicuntur de Pippino, Rotgerio, Eufrasio, de translatione corporis S. Austremonii Vulvico in alium locum, petente Lanfrido, omnia manca, hiulca, dissita; mentio fit trium puerorum, qui tres rosas litteris inscriptas a capite auferunt; tandem sequuntur pauci versus incohærentes, et ita expliciunt gesta et Passio sancti Austremonii episcopi et martyris.

[39] [Sequitur corporis revelatio et duplex translatio.] Post Passionem in codice Vaticano et Lirinensi apud Labbeum, incipit revelatio corporis beati Austremonii, quæ est amplificata et exornata S. Gregorii Turonensis narratio de revelatione facta Cautino. Post revelationem, incipit ejusdem prima translatio facta ab Avito II, Claromontano episcopo, Iciodoro Vulvicum, quum interim sacra ossa in quodam puellarum cœnobio tantisper deposita fuissent. Post hanc primam translationem incipit ejusdem secunda translatio, quæ facta est a rege Pippino, petente Lanfrido abbate, Vulvico Mauziacum, anno Domini 764. Absoluta secundæ hujus translationis relatione incipit textus libri miraculorum, quo finito incipit liber miraculorum. Qui Liber miraculorum cum textu sunt alterius auctoris. Etenim, quum præcedentia omnia, Passio, revelatio, translationes, stylo ampullato et portentosis ambagibus involuto scripta sint, hæc miracula simpliciori et congruo scribendi genere narrantur. Sequitur tandem additamentum, quod sancti Austremonii ossa Mauziacum a Pippino rege translata ibidem serventur.

§ III. Gestorum S. Austremonii examen.

[Generalis historiæ Austremonii conspectus.] Jam habes, benevole lector, trium Passionum argumenta oculis fideliter subjecta, quas infra positas si percurrere dignaberis, proprio uteris judicio. AdS. Austremonii res gestas quod spectat, tres Passiones in unam rem concurrunt, ut videlicet perfectissimi ac sanctissimi apostoli formam exhibeant, qui postquam prædicationis ardore ac diligentia Arvernorum magnam partem sancta fide imbutos sacra tinxit lympha, ecclesias ædificat, sacros ordinat ministros, tandem multis editis miraculis, quorum unum referunt Passiones, ædificato monasterio, dataque per se ipsum religiosæ forma vitæ multis discipulis, Judæos pertrahit ad fidem, quorum cum principis filium baptizasset, incensus ira pater et filium et dein Austremonium necat. Quibus rebus Passio magna plurimas alias, Passio parva unam quoque et alteram addit. Adducor ut credam hanc Passionis minimæ historiam veritatis substantiam continere, Austremonium fuisse catholicæ fidei strenuum prædicatorem, ab apostolica sede missum, ab ipso Arvernorum gentem ad Deum fuisse conversam, erectisque ecclesiis ordinatisque rei divinæ ministris, stabilita fide, apostolum meritis plenum, tradita quoque apostolicæ vitæ forma signisque illustrem migrasse ad Dominum. Quæ vero his superaddunt singulæ Passiones, jam sive hoc loco in commentario nostro sive inferius inter Annotata, paulo distinctius discutienda veniunt.

[41] [Ejus missio in Galliam,] Et primo quidem Austremonium temporibus apostolicis Passiones omnes tres inserunt. Apostolorum Christi collegam præcipuum Passio parva ac minima, ex septuaginta duobus unum Passio magna affirmat. Ab ipsis apostolis Austremonium cum sociis ad singulas urbes destinatos omnes tres Passiones innuunt aut declarant; ab ipso Petro missos Passio magna, a Clemente, Petri successore, parva dicit ac minima. Tempus missionis a Passione magna haud accurate, accuratius a parva et minima designatur. Illa enim post S. Spiritus adventum, hæc vero et ista post Petri martyrium, sedente Clemente pontifice, missos dicunt; addit vero Passio parva factum esse Neronis persecutione debacchante. Quibus si addideris, quod Passio magna et parva docent, sanctum virum triginta sex annos in episcopatu Arvernorum duxisse quum in Iciodorensem eremum secederet, et pervenisse ad tempora Trajani, ut Passio magna, aut fere ad tempora Trajani, ut Passio parva affirmat, non absque labore utraque inter se Passio componetur.

[42] [quamvis non iisdem temporis notis] Passionis magnæ chronologia nonnihil turbata est. Etsi enim annus a passione Domini 64 cum imperatoris Trajani temporibus componi potest, tamen difficile intellectu est, quomodo S. Austremonius, quum primum urbem Arvernorum ingressus esset, ecclesiam S. Petro dedicare potuerit nisi viventi apostolo; si enim defuncto, deduces Austremonium longe ultra 64 annum a passione Domini: nam pontificatus ad minimum anni triginta septem sunt numerandi. Quo vero anno a Petro in Arvernos missus sit, nulla ratione ex Passione magna concludi potest.

[43] [in singulis Passionibus,]Parvæ Passionis chronotaxis facilius componitur, hoc modo. Mittitur Austremonius a Clemente, Petri successore, tempore Neronianæ persecutionis. Auctor enim sequitur opinionem illorum qui Clementem primum faciunt a Petro pontificem. Potuit ergo mitti anno 70, durare in pontificatu Arvernorum triginta septem annos et perseverare fere usque ad tempora Trajani, dummodo velis supponere Austremonium aliquot annos antequam mitteretur a Clemente ad episcopalem dignitatem fuisse evectum et genti Arvernorum destinatum apostolum, quod cum textu Passionis hujus nequaquam pugnat, et potius convenit.

[44] [ad seculum primum refertur,]Passio minima aperte temporum errore labitur; dicit enim, quum Valentiniani et Novatiani hæresis grassari cœpisset, Austremonium cum sociis a Clemente missos esse. Jam vero dudum post Clementem hæ hæreses ortæ sunt. Attamen auctoris error est in eo ut credat has hæreses vivente S. Clemente Petri successore exortas fuisse; nam tantum abest ut mens ejus sit Austremonii missionem ad secundum aut tertium seculum trahere, ut potius contra eos qui Deciana tempora huic missioni assignarunt suam narrationem composuerit, ut patet ipso exordio, quasi diceret: Austremonium apostolorum collegam tempore Decii vixisse scribunt; haud ita est: nam Clemens misit illum. Reliquis annorum notis hæc Passio minima caret omnino; quare nec secum pugnare dicenda est, nec alio labi nisi primo errore hæreseon Valentiniani et Novatiani.

[45] [cui traditioni Gregorius Turonensis]Hoc itaque loco quæstio non levis momenti tractanda occurrit, ad tempora apostolica S. Austremonius referendus sit an ad tempora Deciana. Si horum Actorum auctoritate standum est, apostolos vidit Austremonius, aut saltem cum viris apostolicis vixisse dicendus est. Si Gregorio Turonensi creditur, Decii imperatoris tempore circa annum 250 cum sex reliquis missus est Austremonius. Qui hac in parte ab Gregorio Turonensi discedere audebit, magnopere offendet apud scholæ Gregorianæ doctos viros; qui Gregorio adhæret, diras quoque alterius scholæ exspectare debet. Ego vero nec Turonensis antistitis amore nec studio teneor Actorum, sed veritatis amore ductus, diligenter inquiram in germanam veramque Arvernorum traditionem.

[46] [ita contradicit] Et primo quidem patet Acta prima, quam Passionem minimam appellavimus, hoc fine scripta esse ut Gregorio contradicatur. Fuere itaque, quum Acta scriberentur, qui crederent, non Decii imperatoris tempore, sed apostolico ævo venisse Austremonium. Cum his Actis reliqua Acta consonant in adscribendo apostolicæ ætati Austremonio; consonant insuper pleraque breviaria, martyrologia satis antiqua, non tamen ipsis Actis antiquiora; quare nec auctoritas eorumdem huc advocanda est. Sed ipsum penitius inspiciamus Gregorium, cui ego plenam fidem adhibere cur non audeam, ex sequentibus patescet. Ante omnia quæritur unde habeat Gregorius certitudinem asserendi septem quos enumerat viros Decii imperatoris tempore missos fuisse. Præter Passionem S. Saturnini nihil habet; et in ista Passione de solo sermo fit Saturnino. Quid igitur causæ fuit Gregorio, cur ex hac Passionis auctoritate sex reliquos una cum Saturnino Decianis assignaret temporibus. Profecto nihil aliud nisi ratum fixum stetisse Gregorio hos septem viros una missione in Gallias destinatos fuisse: quod unde didicit nisi ex vivente aliqua traditione sive populari sive ecclesiastica, sive in ore hominum volitante sive scriptis consignata libris?

[47] [ut eam non tam ignorasse] Jam vero notatu dignum est, omnesque notarunt, non uno in loco Gregorium res gestas ex illa traditione haustas suis fidenter consignare libris. Quæ supra jam tetigi, claritatis causa repeto. Ac de ipso quidem Saturnino, in libro De gloria martyrum, cap. 48, ipse Gregorius hæc scribit: Saturninus vero martyr, ut fertur, AB APOSTOLORUM DISCIPULIS ORDINATUS, in urbem Tolosatium est directus. Ad hunc locum Ruinartius annotat: Si eo nomine apostolos vere intelligit Gregorius, dissentit a se ipso in lib. I Hist. c. 30, ubi ex ipsiusmet Saturnini Actis, ejus Tolosani episcopatus initium Decio et Grato consulibus, id est anno 250, consignat. Erat forte jam tunc, ut hodie superest, vulgi traditio sanctum Saturninum ab ipsis apostolis ordinatum fuisse episcopum et in Gallias missum, quam hic secutus est Gregorius, quanquam ejus Acta, quæ sincera esse existimamus, aliud habeant. Vide Acta sincer. Videtur ergo Gregorius eamdem de Saturnini missione traditionem cognovisse atque secutus fuisse quam Acta nostra referunt.

[48] [quam deseruisse censendus sit,] Idem Gregorius in libro De gloria Confessorum, c. 80, de sancto Ursino, Biturigum episcopo, sequentia narrat: Bituriga vero urbs primum a sancto Ursino, QUI A DISCIPULIS APOSTOLORUM EPISCOPUS ORDINATUS in Gallias destinatus est, verbum salutis accepit, atque ecclesiam Biturigensem primum instituit rexitque. In libro vero Historiæ Francorum I, cap. 29, postquam cap. 28 septem episcopos enumeravit, et qua quisque morte vitam clauserit, ita prosequitur: De horum (nempe septem episcoporum) vero discipulis quidam Biturigas civitatem aggressus, salutare omnium, Christum Dominum populis nuntiavit. Ex his ergo pauci admodum credentes, clerici ordinati, ritum psallendi suscipiunt: et qualiter ecclesiam construant, vel omnipotenti Deo solemnia celebrare debeant, imbuuntur. Hunc itaque quemdam ex discipulis septem episcoporum, Ursinum, primum Biturigum episcopum fuisse traditio Gregorium docuit. Ursinus vero, affirmante Gregorio, a discipulis apostolorum episcopus ordinatus atque in Gallias directus est. Ex eadem autem traditione Gregorio innotuisse necesse est septem quoque episcopos ad tempora pertinuisse apostolica; secus enim non poterant habere discipulum ordinatum ab apostolorum discipulis. Haud enim inducar ut cum aliis admittam hoc nomine discipulorum apostolorum alios designari apostolico ævo posteriores.

[49] [nullo apud populares suos successu.]Unde sequitur S. Gregorium Turonensem, quum septem episcopos ad Deciana tempora revocaret, traditionem suo vigentem tempore deseruisse, inductum suo Actorum S. Saturnini exemplari, quod Decio et Grato consulibus Saturninum Tolosæ primum assignat episcopum. Traditio quam Gregorius in libro I Historiæ deseruit, eadem est quam Acta nostra, parva videlicet Passio ac minima, secuta sunt. Fateor mihi videri non mediocrem vim hisce Actis accedere ex testimonio Gregorii. Patet etiam tantum abesse ut Gregorius auctoritate Actorum S. Saturnini popularibus suis Arvernis traditionem fecerit dubiam, ut etiam auctor Passionis minimæ singularem Gregorii sententiam opposita patriæ traditione quasi validissimo telo confodere se posse existimarit. Et reapse ita confodit, ut per multa secula Arvernorum ecclesia suum se Petro aut Clementi debere Austremonium credere perrexerit. Quod clare patebit infra, ubi ecclesiasticam Arvernorum traditionem evolvemus.

[50] [Miraculum rustici a submersione servati] Jam ad singulare miraculum, quod tria Acta eodem fere modo referunt, examinandum oratio vertatur. Et primo statim quæritur sitne hoc prodigium S. Austremonio an alii sacerdoti tribuendum. Dubitandi causa hæc est: S. Gregorius Turonensis in libro De gloria confessorum, cap. 31, ut quanta sit virtus sacerdotii ostendat, factum enarrat, quod apud Arvernos, inquit, gestum in adolescentia mea in veritate cognovi. Quidam presbyter solitarius iter carpens, ad hospitiolum cujusdam pauperis Limanici mansionem expetiit. Qua accepta, juxta morem sacerdotum nocte a stratu suo consurgens orationi astitit; sed et homo, quem necessitas compellebat lignum ex silvis evehere, valde mature surrexit; et sicut mos rusticorum habet, nondum inchoante luce, postulat cibum a conjuge, quæ sine mora porrexit. Acceptum vero homo ille panem non prius comedit quam a sacerdote benediceretur aut ab eo eulogias acciperet. Quibus acceptis sumpsit et abiit. Cumque ad amnem adhuc ante lucanum venisset, imposito plaustro cum bobus in ponte qui super navem locatus erat, alterum transmeare cœpit in littus. Verum ubi in medium amnis devenit, audivit vocem dicentem: Merge, merge, ne moreris. Cui respondens vox alia ait: Sine tua enim admonitione, quæ proclamas fecissem, si res sacra meis conatibus non obstaret. Nam scias eum eulogiis sacerdotis esse munitum; ideo ei nocere non possum. At ille voces audiens et personam nullius cernens, ac de se verba jactari cognoscens, consignans se cruce dominica gratias Deo egit quod ei pars adversa prævalere non potuit. Tum in littus ulterius progrediens, cum optato onere domum regressus est salvus. Ita Gregorius.

[51] [etiam legitur apud Turonensem,] Similem historiam Passio minima continet, quam et reliquæ duæ Passiones eumdem in sensum referunt, quamque hic subtexo: Tantas denique sub eodem tempore virtutes dignatus est Dominus ostendere per illum, ut gentilium corda non minus miraculis quam prædicationibus erigerent. Nam cum quodam die isdem beatus pontifex Austremonius juxta Flaveris fluvium populum prædicaret ac strenue moneret ut stabiles permanerent in his quæ ab ipso didicerant, unum inibi fertur a Domino accidisse miraculum. Traditur enim relatione fidelium, quod duo rustici ad ligna cædenda flumen transfretare voluissent, cumque populi ubi vir Domini prædicationi inserviebat substitissent, unus ex illis accepto pane ex quo refectionis hora comesturus erat, ut credo, inspiratus a Domino, perrexit ad episcopum obtulitque ei, qui suscipiens eumdem panem benedixit, eidemque rustico eulogias ex ipso dedit. Mox rediens navim cum comite suo pluribusque aliis conscendit, et vento flante commovetur aqua. Navis vero inter aquarum undas agitata submergitur, et omnes necantur præter unum cui beatus pontifex Austremonius eulogias dedit, qui natando ripam fluminis attigit et meritis viri Dei intuentibus inlæsus evasit. Dæmon vero qui ceteros in profundo pelagi mersit, hunc littora fluminis incolumem properare cernens, ad collegam suum audiente populo clamabat in aere. Eu, quid agis? Quare non necas hunc, qui tam audaciter fluminis undas transcendit? Ad quem respondit: Non valeo, licet cupiam, quia Austremonius, qui undique nos ejicit, eulogias illi dedit. Quo manifesto peracto miraculo, ab illo die et deinceps sanctum Austremonium magis prædicantem audierunt. Etiam usus inolevit in omnem regionem, ut jejuni quique, si sacerdos adest, eulogias accipiant, quæ pro sancta communione habentur. Hæc Passio minima.

[52] [sed suppresso Austremonii nomine.] Tanta inter utramque, Gregorii videlicet atque Actorum, narrationem intercedit similitudo, ut unum utrobique factum narrari mutatis adjunctis videri prima facie possit. Uterque auctor relata refert, neuter auctorem qui fidem faciat affert. Ex relatione fidelium auctor Actorum accepit, Gregorius in veritate cognovit gestum apud Arvernos; utrum vero cognoverit rem se adolescente gestam, an adolescens cognoverit rem gestam, dubia phrasis non dirimit. Nihil tamen dubium est auctorem Actorum legisse librum Gregorii, unde partem capitis 30 exscripsit usque ad ultimum versum, quem statim sequitur in capite 31 supra citata narratio. Existimare igitur licet hujus rusticanæ traditionis auram ad Gregorium pervenisse quum adolescens educaretur apud Arvernos, quam postea talem qualem memoria tenuerat Miraculorum libro inseruerit; auctorem vero Passionis minimæ, diligentiori instituto examine, factum cum omnibus rerum ac personarum adjunctis expiscatum memoriæ tradidisse. Potest etiam fieri ut ultima Actorum verba Gregorianam narrationem respiciant, ubi dicitur: Etiam usus inolevit in omnem regionem ut jejuni quique, si sacerdos adest, eulogias accipiant. Nam apud Gregorium acceptum homo ille panem non prius comedit quam a sacerdote benediceretur aut ab eo eulogias acciperet. Quibus acceptis sumpsit et abiit. Ubi habes hominem jejunum, qui nolit sumere panem antequam sacerdos benedicendo eulogias inde dederit. Nihil credere nos jubet Passionis auctorem rem incertam in ore vulgi fluctuantem, proprio judicio ad Austremonium accommodasse; nihil enim in hac minima Passione, satis sobria rerum, fingendi audaciam indicat.

[53] [Traditio de sancti martyrio,] Postremo loco de morte S. Austremonii agendum. Tria Acta circa rei substantiam conveniunt et martyrii corona S. Austremonium insigniunt. Gregorius vero Turonensis Austremonium a martyribus segregat, et pacifica confessorum morte obiisse tradit [Hist. Franc., lib. I, cap. 28.] . Auctor Passionis minimæ, quem e o fine scripsisse diximus ut Gregorianæ sententiæ contradiceretur ubi hic S. Austremonium cum reliquis ad Deciana tempora revocat, eumdem Gregorio contradicendi animum, quod mortem Austremonii spectat,statim ab initio manifestat. Nam recensitis septem episcopis, de his, inquit, Dionysius ac Saturninus per martyrii palmam cursum consummarunt; dein Gregorium exscribit, omisso Austremonio, pergitque, ipsissimis fere Gregorii verbis: Gratianus vero Trophimusque et Paulus ac Martialis in summa sanctitate (viventes) adquisitos ecclesiæ populos ad fidem præ omnibus Christi dilatatam felici confessione migrarunt. Et sic tam illi per martyrium quam hi per confessionem relinquentes terras in cœlestibus pariter sunt conjuncti. Quibus Gregorii verbis, librarii incuria tantisper turbatis, sequentem phrasim annectit per opponendi particulam: ita enim prosequitur, gesta deinceps solius Austremonii relaturus: Sanctus vero ac venerabilis Dei cultor Austremonius, qui etc. Quæ est auctoris prudentia, non exscribentis fideliter alienam narrationem, sed suam solerter componentis. Non enim cum quatuor confessoribus Austremonium conjungere potuit, quippe qui non naturali sed violenta morte obierit in odium fidei illata, nec tamen hujus martyrium Saturnini ac Dionysii passioni æquare voluit, qui publica auctoritate a Romanis judicibus condemnati gloriosa pro Christo morte functi sunt, quum Austremonius populari seditione ignobilium hominum, privato potius quam publico odio, quamquam ob Christi fidem, interemptus sit.

[54] [ignota Gregorio] Iterum itaque hoc loco quæstio gravissima movetur, sitne an non S. Austremonius martyris titulo honorandus. Gregorius negat, affirmant Acta et cum Actis per multa secula affirmat Arvernorum ecclesia. Neque aliam ob causam negarunt aliqui, atque ipsa aliquando Arvernorum ecclesia, sancti præsulis martyrium nisi ob auctoritatem S. Gregorii. Librato itaque utriusque auctoritatis pondere, si alterutri adversantium parti sit assentiendum, quum adhuc sub judice sit lis neque ullo Ecclesiæ decreto definita nec fortassis ante supremum judicii diem dirimenda, videor mihi Arvernorum antiquæ ac satis constanti et adhuc perduranti traditioni adhærere posse absque levitatis nota. Patet enim perspicue ex hac ipsa Passione minima tum temporis Arvernorum traditionem per Gregorii opinionem nequaquam fuisse revulsam, sed data opera, publico ecclesiæ cultu fuisse assertam ac per multa deinceps secula propagatam, quæ postea concuti aliquantisper potuit, nec tamen evelli, usque in præsentem diem.

[55] [quia apud Arvernos] At Gregorius Arvernis natus et educatus apud Gallum episcopum, sanctissimum virum, apud Avitum, æqualis sanctitatis præsulem, Arvernorum traditiones ignorare non potuit. Responderi posset, magis mirum videri totam per tot secula Arvernensem ecclesiam et populum ficto credidisse martyrio, ficti martyrii monumentis ostensisque ad ficti martyrii locum prodigiis. Attamen erroris exempla prudentiam commendant. Verum qui assumit Gregorium non potuisse latere traditionem Arvernorum circa Austremonium, is quidem probare debet et nomen et honorem et cultum et res gestas Austremonii in omnium manibus fuisse et ore, aut saltem iis consignata libris quos viri ecclesiastici manibus terere solent. Sed nihil horum probatur, et omnia aliter sese habuisse vel ex ipso discimus Gregorio. Oblivioni ferme traditus erat in urbe Arvernorum suus apostolus. Quod nemo mirari debet; nam neque Arvernorum urbs sacro Austremonii corpore gaudebat: sepultus enim fuit in Iciodorensi eremo. Deinde tot clades bellorum, urbis eversiones, pestilentes morbi, barbarorum incursiones omnia turbarant, omnia susdeque verterant, ut facile Arvernorum urbi potuerit accidere quod in multis Galliarum civitatibus accidit, ut apostolorum suorum et tumulum et locum et nomen tandem ignorarent, donec cœlitus advenientes sancti viri populis suis se ipsos manifestarent, quorum patribus Christum annuntiaverant.

[56] [obscurata,] Rem ita se habuisse apud Arvernos, vel ex ipso Gregorio probari posse videtur. Quid enim? duro Gregorius insectatur Iciodorenses verbo quod quiescentem apud se Austremonium nullo honore afficerent, quum tamen quantum apud se thesaurum haberent non ignorarent. Quid ergo Gregorio causæ fuit cur adeo in Iciodori rusticos inveheretur, Arvernis vero urbanisparceret? Quod hi Austremonium ubi sepultus esset ignorarent, illi apprime scirent: nec scirent modo sepultum apud se, sed etiam quis et quantus vir esset; nisi enim et hoc scivissent, nihil erat cur sepulcro honores impendere debuissent. Quamquam et Iciodorensem populum facile excuso: ideo enim Austremonium non colebat cruda rusticitas, quia non colebat polita urbanitas. Erat enim Arvernorum præsulis, erat diaconi ab ipso Iciodorum missi, sancti apostoli cineres et ossa veneratione prosequi et tumulum in Iciodorensi basilica inhonorum non relinquere. Quod ita negligere sanctissimi viri tumulum nullosque tanto patriæ apostolo honores reddere tot sancti Arvernorum præsules potuerunt, non aliam invenio causam præter oblivionem.

[57] [servari potuit apud Iciodorenses.] Densas tenebras pellere cœpit primus quidam radius, quum Cautino diacono cœlestis visio scrupulum injecit: sic enim Cautinus, postea Arvernorum præsul, Gregorio rem gestan narravit. Tunc ergo Austremonii sanctitas Arvernis celebrari iterum cœpit; sed non una cum sanctitate statim rerum gestarum series ipsis innotuit; et potuit S. Gregorius scire sanctum, potuit nescire martyrem. Intelligo hinc posse mihi objici, cur ad Arvernorum ecclesiæ traditionem appellare ausim, qui hoc loco nullam eam fuisse contendo. Accusatio specie non caret; faciam tamen ut diluatur. Traditionem propugno, traditionem non fuisse interruptam non contendo. Interruptam fuisse apud urbanos aut saltem vehementer offusam tenebris perspicuum est; apud paganos Iciodorenses non item. Teste enim Gregorio, cruda Iciodorensium rusticitas non ignorabat; sed non honorabat, quem omni honore dignum scire debebat. Manet ergo libertas opinandi quæ deinde in tota Arvernorum ecclesia rursus invaluit traditionem ab Iciodorensibus fuisse servatam, nec tantum servatam, sed erectis monumentis solidatam. Hinc ostendebant beati viri sepulcrum, illinc puteum quo martyris corpus projectum fuerat, nec longe inde dissitum martyrii locum et fontem miraculis sanationum illustrem.

[58] [Præter hæc probabiliter admitti possunt] Præter Austremonii missionem acceptam tempore apostolico, prædicationem apud Arvernos insigni successu coronatam, miracula, sacrorum ministrorum ordinationem, alia quædam supersunt quæ ad historiæ substantiam tribus Passionibus communem pertinere diximus. Sunt autem ecclesiarum ædificatio, monasterii Iciodorensis fundatio, Lucii martyrium. Quorum veritatem licet scriptis monumentis adstruere non possim, sunt tamen ejusmodi ut nullo negotio credi possint.

[59] [oratoriorum ædificatio] Hoc loco necesse est Passionem minimam rursus distingui a duabus reliquis, ut primitivæ traditionis notas observemus. De primo oratorio a S. Austremonio constructo, iis verbis loquitur Passio minima ut primorum temporum adjuncta facile deprehendas; ita enim scribit: Ad hunc denique locum sanctus vir Dei Austremonius properans, ecclesiam ibi quæ nec locis nec populis erat nota, Domino protegente, cum magno studio fabricavit. Vides tenuia initia, loci obscuritatem et humilitatem, omnia qualia tempus illud requirit. Hoc oratorio, quod fortassis privatarum ædium pars aut subterraneum cubiculum fuit, prædicationis statuit exordia more apostolico vir apostolicus. Accurrentibus deinde plurimis ac baptizatis, plura erecta fuerunt oratoria, in privatis, ut credere fas, civium conversorum ædibus; sparsa deinde per Arvernorum regionem prædicationis luce, sive per Austremonium sive per beati viri discipulos, alia et alia addita sunt oratoria. Hæc, opinor, rei substantia et historicæ traditionis veritas censeri potest.

[60] [qualia tempus patiebatur,] Libenter concedo Passionis auctorem videntem plurimas basilicas ædificatas, tantum splendorem, tantamque sacrarum ædium copiam, errore ductum Austremonio adscripsisse quæ diu post Austremonium facta sunt. Quod sane manifestum est in eis quæ paulo post scripsit in eadem Passione, ubi sancti viri discipulorum zelum describit: Et sicut exhibuerant sua membra servire injustitiæ et iniquitati ad iniquitatem, ita e contrario studebant servire Deo in sanctificationem. Destruebant aras ubi dæmonibus ante sacrificaverant, et ipsis in locis cum magno conamine et miro decore ecclesias construebant; quibus per idem tempus mos et amor in prædicta urbe increvit ut tantæ basilicæ, Domino opitulante, construerentur quantæ nusquam in una aliarum civitatum regni illius constructæ cernuntur. Pro quo gratias, summe Pater Omnipotens, poscimus, qui tam egregium prædicatorem mittere dignatus es, per quem olim tam innumerabilem populum perditum ad cœlestia revocares. Hæc ille, quæ non tantum tempori Austremonii non conveniunt, sed septimum aut octavum seculum luce clarius indicant.

[61] [monastica vita ab Austremonio] Jam veniendum est ad constructionem monasterii Iciodorensis. Fabulam ac commentum explodent ambabus manibus qui ante Antonium aut Pachomium monasticam vitam nullam fuisse opinantur. Non ab Antonio aut Pachomio monastica vita inventa est, sed ab apostolis tradita, inde ab apostolicis temporibus culta et propagata, postea in stabiliorem formam redacta certisque adstricta regulis. Audiamus Passionis minimæ auctorem: Monasterium dicitur ædificasse in loco qui Iciodorus vocatur, ubi non modicam monachorum turbam constituens, apostolicam vitam, quam plene didicerat, feliciter illis tradidit conservandam, docuitque regulis artis retundi animum et jugo semper Domini colla subdi. Hinc ergo discimus famam fuisse primum monasterium Iciodori a S. Austremonio fuisse fundatum. Auctor Passionis traditionem sive popularem sive ecclesiasticam affert, et præterea nihil.

[62] [cum sociis suscepta] Quæstio esse potest utrum hæc traditio cum reliquæ Passionis tenore pugnet an conveniat. Dubium non est quin aptissime convenire dicenda sit. Etenim, ut tradidit Eusebius, mos erat apostolicorum virorum omnia relinquere, abdicatisque bonis terrenis evangelii prædicationi se dabant. Hæc est vita illa apostolica quam plene didicisse Austremonium legimus; conveniunt hæc viro, conveniunt tempori. Dummodo ne quis monasterium Iciodorense Austremonii tempore tale fingat quale postmodum Pachomius construxit vel Benedictus, aut vitam cogitet solitariam nullis deditam apostolicis laboribus. Quod nequeper hæc Acta licet. Nam Austremonius ex hac ipsa Iciodori solitudine sacras expeditiones cum sociis instituit. Res ita concipienda videtur. Sanctus episcopus cum sociis electis, abdicata omni rerum terrenarum cura, ex genuinæ atque apostolicæ sanctitatis norma propriæ saluti procurandæ suæque perfectioni acquirendæ studebat, et pari zelo saluti proximorum sacras obeundo missiones vacabat. Quare nihil obstare videtur quominus hæc Iciodorensis monasterii ædificatio, hoc quem diximus modo intellecta, vera esse credatur, si reliquæ Passioni fides adhibeatur.

[63] [et Lucii martyrium.] Quod Lucii martyrium spectat , quamquam scriptis libris nulla nec Acta nec monumenta supersunt alia ab Actis S. Austremonii, non vidio quid prohibere possit quominus cum ceteris ejusdem traditionis partibus admittatur. Primo enim non facile fuerat ejusmodi martyrium fingere, quum nulla fictionis nec necessitas appareat nec utilitas. Tum vero res gesta apprime convenit Judæorum indoli ac in christianos odio furioso. Tandem impositum adolescenti baptizato Lucii nomen remotæ antiquitatis mores redolet. Adamabant christiani lucis cognomina, quibus et baptismus illuminatio erat, quæ res infinitis exemplis demonstratur ab aliis.

[64] [Magis suspecta quæ his adjiciunt Passio magna] ut concludamus hanc de gestis S. Austremonii disputationem, mentem nostram quæ sit aperiamus. Quæcumque in Passione minima continentur, quam supra rei substantiam diximus, falsa probari nequeunt, quamvis earumdem rerum veritatem certis documentis, præter famam ac traditionem Arvernorum, demonstrare non possimus. Ad reliquas passiones ut redeamus, quidquid in Passione magna ac parva huic quem diximus veritatis nucleo superadditur, suspectum aliquo modo nobis videtur, nisi aliunde idonea confirmetur auctoritate. Quod itaque de discipulatu S. Austremonii, quo inter septuaginta esset collocandus, quod de ipsius præsentia mysteriis fidei ac passionis et resurrectionis reliquisque in magna Passione narratur, rejicimus, non quod ita fieri non potuit, sed quod nulla alia re nisi voluntate atque ingenio auctoris nitatur. Idem dicendum de reliquis sex viris apostolicis et de Petri ad eos habita oratione, qui binos misit et binos, ut antea Dominus fecerat. Hæc enim vana sunt atque insulsa, ac cum ipsa auctoris narratione pugnantia, qui una post linea singulos continuo dicit ad singulas urbes missos.

[65] [et parva, præsertim] Parcius ista tamen referenda judicavit auctor Passionis parvæ proposuitque vero similius. Collegam apostolorum præcipuum dicit Austremonium, missum dicit a Clemente apostolorum successore, non dicit ordinatum a Clemente, et ita orationem temperat ut Austremonius jam magni nominis vir existens a Clemente susceptus ac honore affectus dicatur, sed Austremonium cum sex sociis per providentiam apostolorum delegandos reapse delegat Clemens. Quæ omnia facta sunt debacchante Neronis persecutione. Quod vero Valentinianum et Novatianum huc traxerit, communi cum Passione minima errore lapsus est.

[66] [de sociis Austremonii, de ecclesia S. Petro dedicata] Socios Austremonio Passio magna tres adjungit, Necterium scilicet presbyterum, Ursinum almificæ probitatis virum, Mametum quoque habentem levitalis ordinis officium. Quæ unde acceperit auctor et quo fundamento nitantur quum plane nesciamus, recentiori ævo ficta atque Austremonii historiæ inserta esse putamus, ex populari forte traditione accepta. Primam ecclesiam Arvernis ædificasse in honorem beati Petri Austremonium nostrum et magna et parva Passio asserunt. Qui in ipsorum chronologia error esse videtur, ut supra demonstravimus, nisi viventi adhuc Petro hanc ecclesiam dedicatam voluerint, aut rem multo post gestam in initio Passionis referendam putaverint. Ecclesiam ab Austremonio Arvernis constructam fuisse et res ipsa clamat et ex Passione minima didicimus; opinor autem dedicationem Petro factam, et dirutas aras, et mansuefactos principes, et turbas conversorum, et reliqua quæ ibi narrantur, aut mera esse figmenta, aut partim ad posteriora prædicationis tempora esse referenda. De discipulis qui fiunt magistri adjutores, de ingenti numero ecclesiarum, nihil addimus iis quæ in examinanda Passione minima diximus.

[67] [et de conventu annuo cum Saturnino et Martiali.] Utraque Passio narrat quemdam S. Austremonii morem cujus nulla fit in minima Passione mentio, iisdem ferme verbis: Est locus in confinio Arvernicæ diœcesis qui antiquorum relatione priscorum a dominis tribus sortitum retinet nomen. Illuc quippe semel in anno conveniebant beatus Austremonius, necnon egregius Lemovicensium Martialis et inclytus martyr Saturninus Tolosanus. Meram autumo fabulam, quia nullo fundamento nixam. Quem vero locum respiciat, reperire non potui, nisi forte Trissac vel Treignac intelligi voluerit. Finem cur convenirent quotannis, quamvis his viris non sit indignus, confictum esse cum conventu conficto consequenter existimo.

[68] [Iter autem Biturigas] Deinde iter beati viri Biturigas et Cassii sanationem conversionemque ad fidem utraque Passio enarrat. Cassii Acta a S. Præjecto conscripta neque prædecessores nostri neque nos invenire potuimus. In apocrypha Passione, quam Petrus Franciscus Chiffletius ad Henschenium miserat, eadem fere leguntur de morbo Cassii, qui postea martyr fuit. Animadvertit Henschenius hæc potuisse contingere, dummodo Cassii tempore, qui circa an. 264 martyrium fecit, et Austremonius vixerit [Act. SS., tom. III Maii (ad d. 15), p. 455, num. 5.] . Manifestum est hanc Cassii sanationem et conversionem aut confictas esse ab utriusque Passionis auctore aut, si veræ fuerunt, non adscribendas esse Austremonio aut, si sunt adscribendæ, hunc non vixisse tempore apostolico; nam Cassius et socii ad seculum III sine dubio pertinent.

[69] [et Ursini episcopi ibidem consecratio,] Biturigas quum pervenisset, populum adhuc in fide nimium vacillantem suo studuit roborare documento et exemplo, et inibi aliquantisper commoratus, in ejusdem cathedræ pontificatu populi petitione sublimavit beatum Ursinum discipulum suum, nobilitatis apice pollentem et per omnia Deo placere studentem. Clericorum ergo et laicorum rebus prudenti moderamine dispositis, etc. Idem iisdem verbis in utraque Passione legitur, præter illa populi petitione, quæ sola Passio magna refert. Si itaque utriusque Passionis auctori fides, primum ab Austremonio pastorem civitas Bituricensium recepit. Res certa videtur primum Bituricensium episcopum fuisse Ursinum; temporum personarumque adjuncta non ita certa videntur. In proprio hujus sancti officio quo nunc utuntur Bituriges, nulla fit Austremonii mittentis aut consecrantis mentio; nihil tamen quod pugnet cum Actis nostris ibi legitur. Gregorius Turonensis Actorum narrationi favet. Gregorii verba supra exscripsimus: qui in libro De gloria confessorum, cap. 80, Ursinum a discipulis apostolorum episcopum ordinatum Bituricensium instituisse dicit ecclesiam, et libro primo Historiæ Francorum, capp. 28 et 29, hunc unum fuisse e septem episcoporum discipulis. Res ita gesta videtur: Ursinum sive episcopum sive simplicem presbyterum Austremonius ad Bituricenses destinavit, qui eo pergens fidei fundamenta jecit, clericos ordinavit. Erant tamen tenuia admodum initia. Laborantibus subvenit Austremonius, conversos confirmat propriumque iis episcopum tradit aut ordinat Ursinum.

[70] [cui traditioni non obstat Turonensis,] Quod si quis eumdem mihi Gregorium objiciat narrantem [Hist. Franc., lib. I, cap. 29.] a Leocadio adhuc ethnico domum impetratam, quam primam fuisse Biturigum dicit ecclesiam, et ita ratiocinetur: Hic Leucadius, teste Gregorio, e stirpe Vettii Epagathi, Lugdunensis martyris, fuit; non potuit ergo apostolico vixisse ævo; hic, inquam, meminerit et ascendentes et descendentes, respectu unius cujusdam, e stirpe hujus jure meritoque dici posse. Deinde quod supra admonendum duximus lectorem, hic repetam. Primam evangelii prædicationem apud Bituricenses ex traditione didicit Gregorius eamque ævo apostolico assignat, dicendo [De gloria conf., cap. 80.] Ursinum a discipulis apostolorum episcopum ordinatum in Gallias destinatum fuisse: ævum longe remotius quam seculum III finiens eadem narratio non obscure indicat, ubi dicitur Ursinus, migrans a seculo, in campo inter reliqua sepulcra populorum sepulturæ locatus esse. Non enim adhuc populus ille intelligebat sacerdotes Domini venerari, eisque reverentiam debitam exhibere. Quæ uti tempori primitivæ Ecclesiæ conveniunt, ita cum Constantini ætate difficillime componuntur. Hujus ergo Ursini populo Leocadius domum suam tradidit, teste Gregorio; hujus ergo ætatis idem fuit Leocadius, qui proin non a Vettio Epagatho descendit, sed a quo Vettius Epagathus descendere dicendus est. Ceteroquin ægre creditur tanti tamque conspicui martyris prolem ethnicæ superstitioni adhæsissse.

[71] [minus fide indigna,] E quibus omnibus concludimus iter Bituricense Austremonii ordinatamque ab eo hanc ecclesiam, secundum Acta præfata, fide non esse indigna: quamquam S. Ursini Acta et Proprium Bituricensis ecclesiæ de Austremonio Ursinum mittente non meminere [Labbe, Bibl., tom. II, p. 457.] . Illa enim Ursinum non faciunt discipulum septem virorum, sed socium illis octavum adjungunt, hoc de Austremonio tacet.

[72] [itemque prædicatio fidei Nivernensibus.] Hoc loco Passio magna præ Passione parva redundat. Hæc enim ita pergit: Clericorum ergo et laicorum rebus prudenti moderamine compositis, lætus in Domino ad Arvernica repedavit arva. Illa vero: Clericorum ergo et laicorum rebus prudenti moderamine dispositis, ad Nivernensem pagum iter direxit. Ad cujus usque incolas perveniens, populum adhuc erroribus implicitum gentilitatis, idola adorando, dæmonibus sacrificando, sua salubri et dulci prædicatione ad veritatis cultum necnon et fidei æquitatem convertit. Ergo in Dei timore populo confirmato, lætus in Domino Arvernica repedavit ad arva. Si itaque Passioni magnæ fides, Nivernenses Austremonio fidem prædicatam ac susceptam debent. Ipsa Nivernensis ecclesia, in suo Proprio, festo S. Austremonii, quod die 3 novembris ritu duplici celebrat, ita testatur de se et de Bituricensibus: Romæ fundata ecclesia, Petrus, cui universi gregis cura fuerat commissa, in diversas Occidentis partes misit discipulos qui fidem prædicarent. Ab eo Arverni in Galliis habuere Austremonium. Is cum evangelium apud Arvernos seminasset, studio protelandi Christi Salvatoris imperium, Noviodunum Æduensium seu Nivernum ad Ligerim appulit, ubi religionis christianæ fundamenta jecit, quod et fecisse dicitur Avarici Biturigum. Nihil est cur testanti ecclesiæ Nivernensi fidem abnegemus.

[73] [Temporis nota incerta.] Jam occurrit temporis nota, qua Passionem minimam carere supra diximus. Passio enim magna et parva post triginta sex annos in episcopatu Arvernensis ecclesiæ peractos, eremum Iciodorensem cogitasse Austremonium referunt, Adduntque perseverasse usque ad tempora Trajani, aut fere usque ad tempora Trajani, ut Passio parva habet. Imperatoris nomen ex Labbeana editione excidit, in ms. codice Parisiensi habetur Vespasianus, mendo manifesto, quod cum ipso textu pugnat. Sola Passio parva Trajanum nominat. Dilucidandæ huic quæstioni ideo supersedemus, quia fundamentum historicum hæc nota non habet. Quum vero in fine Passio magna mortem Austremonii anno a passione Domini 64 assignet, monemus iterum lectorem hic manifesta chronologiæ vulnera reperiri, quibus medendis necessaria nobis adjumenta desunt.

[74] [Suspecta quæ narrat Passio magna de ecclesiis ædificatis,] Post honores S. Lucio martyri redditos, audito nuntio morbi S. Marii discipuli, vir sanctus, adhibitis Necterio Mametoque sociis, ad invisendum Marium proficiscitur in vallem Iornensem, quo in itinere ecclesiam in villa Marojoli beato Petro dedicat. De Mario ejusque Actis videri potest tomus II Junii Actorum et quæ Daniel Papebrochius commentatur. Nos de hoc Austremonii itinere quod affirmemus aut negemus nihil omnino habemus. Consecratam a sancto viro his adjunctis ecclesiam non credimus. Quod vero additur, Austremonium super sepultum Marium ecclesiam ædificasse ipsique Mario dedicasse, credere nequeo; multoque minus credo nobiles viros, quos beatus Marius salutari prædicatione ad viam veritatis converti fecerat, eidem ecclesiæ beati Austremonii suggestione ex prædiis suis in usus clericorum ibidem omnipotenti Deo sanctoque Mario servientium triginta mansos voluntate promptissima, condonasse, eamque donationem voluisse ut S. Austremonius episcopali auctoritate confirmaret. Puram putam habeo fabulam. De ædificata ecclesia in loco qui Compendiacensis dicitur, sancto Michaeli a S. Austremonio dedicata, nihil certius habeo quod affirmem. De misso quoque ad Antrambenses Necterio, deque Mameto reditus Iciodorum socio, qui Judæis Austremonium persequentibus fugam ceperit, fides penes ignotum esto auctorem.

[75] [de Urbico successore ab Austremonio sibi suffecto,] Passio parva post iter Biturigas reditumque Arvernos sibique suffectum Urbicum, in eremum Iciodorensem Austremonium deducit, ubi ædificato monasterio, Judæis fidem prædicat, Lucium convertit; quo a patre perempto, vir sanctus ad necem quæritur et tandem occiditur. Quæ præter hæc retulimus supra, in sola Passione magna habentur. In ipsis martyrii adjunctis præ minima et parva redundat Passio magna. Quæ antequam examinamus, de Urbico, quem et parva et magna Passio consensu pari Austremonio suffectum dicunt, pauca hic dicenda sunt. In locum suum a sancto episcopo eremi studioso unum aut plures ex discipulis subrogatos, etiam si omnia Acta tacerent, res ipsa clamat. Verum quo nomine hic, sive successor futurus sive, ut nunc dicimus, coadjutor cum jure successionis, vocatus fuerit, Passio minima tacet, Urbicum et parva et magna Passio nominant. De Urbico videri potest Godefridus Henschenius ad diem 3 aprilis in Actis nostris. Hoc loco dicendum videtur, si Austremonio magistro usus est Urbicus, ad apostolica tempora non pertinere Austremonium. Quare si Passioni minimæ fides habeatur et Austremonius a Clemente credatur missus, interpontificium primum inter et secundum Arvernorum præsulem admitti cum Claudio Roberto aliisque debet, aut statuendum est primum ab Austremonio Arvernorum episcopum non esse Urbicum hunc, sed esse hunc primum cujus nomen tenet historia. Si quis a me quid tenendum sit exquirat et utri contradictionis parti sit assentiendum, cito dicam certum esse nullius inter Austremonium et hunc Urbicum Arvernorum præsulis nomen innotuisse, certumque esse Urbicum vixisse unum et alterum seculum post tempora apostolica, falsum itaque videri Austremonio coævum fuisse Urbicum; nolim tamen interpontificium admitti, sed cum Passione minima credo ordinatum ab Austremonio episcopum vices gerentem, aut fortassis plures episcopos, qui unum ex sociis successorem Austremonio dederint, et ita deinceps successionem secutam fuisse usque ad Urbicum, qui extremo seculo III et ineunte IV sedem tenuit Arvernorum. Nomina autem episcoporum tanta temporis intercapedine excidisse tam frequens est in ecclesiastica historia factum, ut mirari subeat cur inde ex defectu nominum traditorum non fuisse episcopos aliqui concludant. Legi dignus est de hac quæstione doctissimus Domnus Chamard, O. S. B. [Les églises du monde romain, p. 399 sqq.] . Quare statim moneo ex ingenio finxisse Passionis magnæ auctorem, quando Urbicum inducit habentem concionem senatorum, eisque indicentem ut Judæos persequerentur.

[76] [de adjunctis etiam quibusdam martyrii,] Jam ad martyrii narrationem regrediamur. Substantiam martyrii tres Passiones fere eamdem tradunt. Dixi fere eamdem; nam quum parva ac magna post flagellationem amputato capite martyrium factum esse dicant, minima, alio verborum circuitu usa, innuere videtur enecto flagris Austremonio tunc tandem caput fuisse amputatum; ita enim scribit: Beatum vero Austremonium antistitem multis verberibus laniatum quoadusque spiritum exhalaret, novissime capitis obtruncatione martyrii palma eum decorantes. Caput Austremonio amputatum, ex trium Passionum auctoritate, in puteum projicitur quo sancti Lucii corpus projectum fuerat, atque inde extrahitur una cum Lucii corpore juxta Passionem parvam et minimam. Passio magna Lucii martyrium multo ante constituerat tempore, una cum sepultura martyris. Credimus minimæ ac parvæ Passioni fidem esse habendam. De miraculo loquentis ad Austremonium angeli deque fonte in loco martyrii orto, de invento capite ex guttis sanguinis viam indicantibus ad puteum, Passio parva ac minima nihil meminere. Gloriosum quoque Austremonii e corpore exitum atque in cœlos introitum, quem Passio minima nullo vestit prodigio, parva ac magna miraculosum reddunt. Quare adducor ut quidquid præter simplicem Passionis minimæ relationem reliquæ duæ addiderunt gratis inventum æstimem aut fortassis orationis dilatandæ causa adjectum. Ad fontem vero quod spectat, quamquam miraculosum ejusdem ortum in dubium vocare licet, ipse tamen fons in loco qui dicitur martyrii exstitit signis ac sanationum donis illustris.

[77] [de prodigio aquæ quotannis exundantis] Aquam putei quo caput sancti viri projectum fuit, multis attulisse sanitatem et minima ac parva ac magna Passio affirmant. Verum prodigium exundantis quotannis putei ipso die martyrii solæ parva ac magna Passiones referunt. Maneat ergo, quod utique fide dignissimum est, multis ex haustu aquæ sancti capitis contactu sacratæ sanitatem corporis rediisse; reliqua inter fabulas reponamus, tanto securius, quanto profundior oblivio apud Iciodorenses hoc prodigii genus tegit. Mihi enim, anno 1880 mense januario, per Iciodorensem tractum diligentissime omnia quæ S. Austremonium spectant investiganti, nemo de puteo aut de exundante quotannis aqua quidquam communicare potuit. Locus ipse martyrii, qui olim et fonte prædicto et exstructa sacra ædicula insignis fuit, vix vestigia sancti viri servaret, nisi in loco sacelli erecta crux lapidea viatorem moneret, addita hinc inde sequenti inscriptione in basi lapidea:

DIVUS STREMONIUS A S. PETRO IN GALLIAM MISSUS APUD ARVERNOS VENIT FIDEQUE DATA HIS REGIONIBUS APOSTOLATUM MARTYRIO HOC IPSO IN LOCO CORONAVIT CIRCITER ANNO DOMINI LX.

IN CUJUS MEMORIAM HIC UBI QUONDAM FONS SALIEBAT DIU SACRA STETIT ÆDES PIETATE FIDELIUM EXSTRUCTA QUA TEMPORE EVERSA HANC CRUCEM EREXERUNT DUS ET DA FALLON-HARDY DIE 31 MENSIS MAII ANNO MDCCCLXVII.

[78] [atque Austremonii e sepulcro populo benedicentis.] Judæos post mortem S. Austremonii factos illico extorres Arvernia, ex trium Passionum consensu diximus: qua in re ingenii feracitatem Passionis magnæ auctor ostendit additis adjunctis inventionis suæ. Cœpisse S. Austremonii sepulcrum illico signis clarescere populique concursu devoto celebrari unanimes asserunt Passiones tres; quæ devotio deinceps intepuit, eisdem Passionibus testantibus. Verum Passio magna splendidum narrat prodigium surgentis e sepulcro Austremonii populoque benedicentis. Quale prodigii genus et primis et recentioribus seculis accidisse plus semel cognovimus; quare nec negare nec confirmare audemus. Negare enim a priori ab historici gravitate alienum est, et confirmare absque idoneo auctore summæ levitatis. Hic Acta S. Austremonii proprie dicta terminantur. Quæ enim in codicibus adjecta sunt, quæque uno tenore cum præcedentibus connexa dabimus, postumam viri sancti gloriam spectant.

§ IV. Ecclesiastica Arvernorum monumenta de S. Austremonio.

[Martyrologium Claromontanum sec. VII] Præter Acta præcedentibus paragraphis tractata, quorum una, quam Passionem minimam appellavimus, ad officium liturgicum pertinuisse supra monstravimus, alia insuper Arvernorum ecclesiæ documenta afferenda duximus, eo fine ut præstantissimæ hujus ecclesiæ traditio quam maxime illustrata proprium de sancto apostolo suo Austremonio reddat testimonium. Primo loco pono martyrologium Claromontanum ms. membraneum, bibliothecæ nationalis Parisinæ, novi fundi latini n° 9085, sec. XII; in quo S. Austremonii elogium in festo ejus die legitur sequens: In Galliis, urbe Arvernis, natalis beati Austremonii martyris, qui Romæ a sanctis apostolis episcopus ordinatus, ad eamdem urbem ob Christi evangelium prædicandum directus est.

[80] [et alterum sec. XIII,] Secundo loco pono martyrologium ms. membraneum anni 1284 quod asservatur in bibliotheca capituli Claromontani, quod ibidem audit la canone; in quo p. 34 item legitur: Kal. novembris. In Galliis, urbe Arvernensi, natalis beati Austremonii martyris, qui Romæ a sanctis apostolis episcopus ordinatus, ad eamdem urbem ob Christi evangelium prædicandum directus est.

[81] [breviaria Claromon tana sec. XIV unum] Tertio loco pono breviarium ms. membraneum bibliothecæ nationalis Parisinæ, novæ acquisitionis lat. n° 116, quod venit ex communi bibliotheca Fratrum Prædicatorum Claromontensium, sec. XIV. Cujus breviarii lectiones Actis nostris superius tractatis fere consonant. In calendario ad caput breviarii, VII idus novembris, Austremonius alia manu est additus; sed in ipso breviario responsoria et lectiones habentur de vita S. Austremonii, quæ partim desumpta videntur ex Passione quam vocavimus magnam, partim ex ea quam minimæ nomine insignivimus. Quo in codice a pag. 473 et deinceps legitur beatus Austremonius pontificali sublimis gloria et martyrii palma; narratur etiam miraculum salvati ex undis rustici. Præterea: Primus Arvernantium præsul et præcipuus exstitit Austremonius, quibus notitiam veritatis primus ostendit. Deinde narratur Austremonius e septuaginta Christi discipulis fuisse, cœnæ affuisse, et resurrectionis Christi testis, quippe qui apparenti Christo affuerit, quique viderit eum in cœlos ascendentem, in die pentecostes Spiritum Sanctum receperit. Tunc additur, eodem fere modo quo in Passione minima, mirantis in modum: Sanctus igitur Austremonius apostolorum discipulus temporibus Decii imperatoris cum aliis plurimis in Gallias missus legitur ad prædicandum. Deinde quasi ad refutandum hanc seram missionem, quæ legitur (in Gregorio utique Turonensi), subjungitur Austremonium a Clemente Petri discipulo et successore missum esse, et reliqua secundum Acta. In fine, ubi martyris mentio fit, dicitur ubi caput ejus cecidit fons ortus esse, et anima columbæ specie ascendit, secundum Passionem magnam.

[82] [et alterum] Huic adjungo simile breviarium Claromontanum sec. XIV, cujus lectiones ex maximis Actis conflatæ aut potius extractæ sunt cum omni verborum tumore. Sic: Beatus igitur Austremonius in numero septuaginta duorum discipulorum a Domino Jesu Christo designatus in sacræ cœnæ convivio cum cœnantibus discubuit. De passione vero Domini cum ceteris condoluit discipulis et gloriosa ipsius resurrectionis revelatione subsequenter gaudere promeruit. Eratque cum discipulis quando stetit Dominus Jesus in medio eorum et dixit illis: Pax vobis; cujus dulcissimam præclaramque vocem ipse etiam audivit… Cetera omnia, præter lectiones, fere ad verbum consentiunt cum officio e Breviario Claromontensi Ludovici d'Estaing, episcopi Claromontani an. 1654, quod vide infra.

[83] [traditionem Arvernorum de Austremonii missione apostolica] Hic paulisper standum est. Sex aut septem seculorum traditionem scriptam lectoris ob oculos posui. Hac itaque traditione discimus Austremonium ad tempora pertinere apostolica, et martyrio vitam finivisse, non obstante contraria Gregorii Turonensis traditione. Jam quid deinceps tenuerit Arvernorum ecclesia penitus perscrutemur. Si Dufraisse audias [Origine des églises de France (Paris, 1688), c. 9.] , contraria omnia tenuit ecclesia Arvernorum, et Decii imperatoris tempore suum recepit apostolum Austremonium a Romana sede missum; et dicit se hoc legisse in antiquis breviariis. Quæ breviaria vehementer doleo me non potuisse videre; suspicor tamen rem sese habere in breviariis quæ doctissimus vir consuluit ut sese habet in Passione minima. Citabo Passionis minimæ exordium et deinde citabo lectionem breviarii quam Dufraisse ad probandum quod assumpserat attulit. Tunc unicuique palam fiet, cur puncta primam phrasin sequantur, substituta a scriptore verbis omissis: Sanctus igitur Austremonius, apostolorum Christi discipulus, temporibus Decii imperatoris cum aliis quam plurimis condiscipulis in Galliis missus legitur ad prædicandum. Verum post accessum apostolorum, cum Valentiniani ac Novatiani hæresis inimico impellente contra legionem christianam grassari cœpisset, sanctus Clemens discipulus ac successor beati Petri, apostolorum principis, hos viros, sicuti ab apostolis ordinati fuerant, in singulis eos urbibus destinavit. Hi vero missi sunt: Turonicis Gratianus episcopus, Arelatensis Trophimus episcopus, Narbonæ Paulus episcopus, Tolosæ Saturninus episcopus, Parisius Dionysius episcopus, Lemovicen Martialis episcopus, Arvernis vero Austremonius est destinatus episcopus. Ita Passio quam minimam appellamus; ubi luce clarius secunda phrasis ex mente scriptoris confutat primam aliena fide (legitur, inquit,) nixam.

[84] [comprobant, frustra reclamante Dufraisse;] Dufraisse vero probare intendens traditionem esse ecclesiæ Arvernorum, septem episcopos venisse in Galliam tempore Decii anno 253, argumenti loco: Breviaria, inquit, impressa jussu nostrorum episcoporum et capituli in usum ecclesiarum hujus diœcesis, apud Joannem Petit Parisiis an. 1528, et in Thiers apud Robertum Massalinum an. 1557, in legenda S. Austremonii 8 novembris, dicunt ipsos (septem episcopos) in Galliam missos fuisse imperante Decio: Sanctus igitur Austremonius, apostolorum Christi discipulus, temporibus Decii imperatoris cum aliis plurimis condiscipulis in Gallias missus legitur ad prædicandum… Hi vero missi sunt: Turonicis Gratianus episcopus, Arelatensibus Trophimus episcopus, Narbonæ Paulus episcopus, Tolosæ Saturninus episcopus, Parisiis Dionysius episcopus, Lemovicensibus Martialis episcopus, Arverniæ vero Austremonius est destinatus episcopus. Huc usque breviaria citat Dufraisse. At cur bonus vir secundam phrasin omisit et nobis pro verbis puncta dedit? An ideo quia legit phrasin eamdem quam habet Passio minima, et ita oppositum docent breviaria thesi quam hoc capite Dufraisse ope et auctoritate eorumdem breviariorum defendit? Videntur enim lectiones illorum breviariorum eædem esse quæ Passio minima. Hinc fit ut volens nolens suspicari cogar breviaria manuscripta diœcesis Claromontanæ, quæ optimus canonicus secundo loco affert ad probandam thesin, eadem reticendo loqui pro thesi, ubi vero libera sunt ad loquendum, thesi contradicere et consonare cum monumentis mss. et breviariis a nobis in hac paragrapho citatis.

[85] [nec repugnant breviarium anni 1654] Jam pergendum est ad seculum subsequens, ut traditio ecclesiæ Arvernorum in sacra liturgia expressa cognoscatur. Quem in finem afferam breviarium Claromontanum, typis excusum anno 1654, cui titulus: Breviarium Claromontense, ad meliorem formam debitumque modum restitutum, illustrissimi et reverendissimi in Christo Patris D. D. Ludovici d'Estaing, Claromontensis episcopi, authoritate, ac ejusdem ecclesiæ capituli consensu editum. Claromonti, apud Nicolaum Jacquard, 1654. In hoc breviario sequens legitur officium S. Austremonii:

Venite, adoremus Dominum regem martyrum, qui beatum Austremonium pontificali sublimavit gloria et martyrii palma.

In I° Nocturno. Ana 1 toni. Primus Arvernensium præsul et præcipuus exstitit Austremonius, quibus notitiam veritatis primus ostendit. Ps. Beatus vir, cum reliquis de communi unius martyris. Ana 2 toni. Laudabilis athleta Dei socios habuit, Nectarium scilicet presbyterum et Mametum levitalis habentem ordinis officium. Ana 3 toni. Præconiali plane excolendus est laude pontifex iste, qui primordialem suæ prædicationis fructum Domino dedicavit. Sequuntur lectiones e libro Sapientiæ, cap. 10. Resp. 1. Candidatus martyrum cœtus laudabilium victrici triumphorum gloriatur laurea, in qua beatus Austremonius tripudiali exultat lætitia. ℣. Laudabili etenim virtutum flore venustatus, in lucifluo cœlorum palatio gaudet laureatus et perpetua gloria decoratus. Tripudiali. Resp. 2. Sancti Spiritus unctio de omnibus beatum docuit Austremonium et instruxit in omni scientia et doctrina. ℣. Glorificans eum salutari munificentia ac mirifica lenitate. Et instruxit. Resp. 3. Honestum, etc. de communi. In antiquo breviario Claromontensi sec. XIV legitur responsorium sequens: Sanctus Austremonius, Domino Jesu Christo prædicante, divini documenta mysterii sagaciter didicit, et quæ gessit virtutum insignia præsentialiter vidit. Vocem Domini Jesu dicentis: Pax vobis, audivit; illa namque benedictione dignus fuit qua ascendens in cœlos discipulis benedixit.

In II° Nocturno. Ana 4 toni. Vir Domini Austremonius, Spiritus Sancti gratia repletus, turbam expetit gaudenter, illique prædicationis documenta pronuntiat confidenter. Ana 5 toni. Crescente fidelium numero, ecclesiam construxit, quam in beati Petri principis apostolorum honore dedicavit. Ana 6 toni. Sparguntur etenim divini passim verbi semina, dilatantur almiflua orthodoxæ religionis sacramenta. — Lectio IV. Sanctus Austremonius, a Romana sede summoque Pontifice in Gallias missus, primo Noviodunum super Ligerim appulit, ibique religionis christianæ sacramenta jecit et episcopatum instituit. Stabilita illic religione christiana, successorem sanctum Patricium relinquens, Augustonemetum Arvernorum venit, urbem, ut ait sanctus Sidonius, in Limania situ, muris, turribus, ædificiis, antiquitate, civibus percelebrem, æquore agrorum amœnissimo, in quo sine periculo quæstuosæ fluctuant in segetibus undæ; quod industrius quisque quo plus frequentat hoc minus naufragat; viatoribus molle, fructuosum aratoribus, venatoribus voluptuosum; quod montium cingunt dorsa pascuis, latera vinetis, terrena villis, saxosa castellis, opaca lustris, aperta culturis, concava fontibus, abrupta fluminibus; quod denique hujusmodi est ut semel visum advenis multis patriæ oblivionem sæpe persuadeat. Resp. Cum voluisset Deus noster gloriosos christianæ religionis titulos per mundi spargere climata, beatum Austremonium per manus apostolorum sacri præsulatus venustavit dignitate. ℣. Attribuit ei elegantem parcimonialis vitæ normam et gratiosissimam verissimæ prædicationis eloquentiam. Beatum. — Lectio V. Ibi divino afflatus Spiritu Austremonius evangelicis verbis cæcutientibus paganis probavit mera esse deliramenta deorum simulacra, Dei autem invisibilem in essentia unitatem, distinctam in personis Trinitatem, naturas differentes in Christo unica Filii æterni subsistere hypostasi; et hæc ita verbis et miraculis demonstravit ut Arvernis cum pagana impietate divortium facere et catholicæ religioni adhærere suaserit. Quod ut promptius exequeretur, sanctos Lirenatum, Marium, Mametum, Antoninum et Nectarium, viæ, vitæ ac doctrinæ socios, ad superiores inferioresque provinciæ partes tamquam fertiles et ad messem albicantes segetes, ad Christumque divinitus propendentes populos, Biturigas vero Ursinum episcopum destinavit. Catechumenos instructos baptizavit, sacro chrismate delinitos confirmavit, litteratos et probatos ad ordines ecclesiasticos promovit, prout a Christo apostolis et apostolicis viris traditum est, ecclesiasticam hierarchiam efformavit, clericos et monachos perfectionis regulam docuit. Tandem fessus annis et laboribus, in partem oneris episcopalis, quod triginta sex annos sustinuerat, sanctum Urbicum coadjutorem et successorem elegit, et ad Issiodorensem eremum divina contemplaturus, nihil tamen debiti pastoralis omittens, se recepit. Resp. Laudabilis athleta Dei Austremonius venerabatur ab omnibus, quoniam probabilis scientiæ documentis pollebat et vernantibus meritorum titulis florebat. ℣. Erat namque eximius doctor, justitiæ sectator, veritatis dilector. Et vernantibus. — Lectio VI. Illic christicidarum fœtentium turba Judæorum domicilium fixerat; permultos ex illis et primarii viri filium, Lucium nomine, religionis dogmata docet et baptizat sanctus Austremonius. Abominabilis pater, id inique ferens, filium putei aquis immersum suffocavit. Quod ubi rescivit beatus episcopus, Issiodorum festinus accurrit sanctumque martyrem honorifice sepelivit. Majores iras inde concipit tetrum Judæorum genus, instigante Lucii martyris patre, qui per sicarios variis ictibus affecti Austremonii tandem caput crudeliter obtruncant. Illius corpus a gementibus discipulis honorifice in ecclesia quam Issiodori ædificaverat conditum est. Ubi postea inhonoratum remansit ad annum circiter quingentesimum sexagesimum, quo Cautino tunc diacono, postea episcopo, revelatum ipsius sepulchrum, Deo inspirante, cancellis vallatum venerationi esse cœpit. Illinc sanctus Avitus, secundus hujus nominis Claromontensis episcopus, reliquias Volvicum transtulit. Volvico postea Mozacum delatæ, ubi religiose asservantur frequentibus miraculis insignes. Vitæ historiam scripsit sanctus Præjectus, Arvernorum episcopus et martyr. Resp. Dum sanctus prædicat Austremonius, occurrit populus, credentium augetur numerus, laus Christi Jesu omnium ore personat. Christiana fides ab omnibus magnificatur. Venerabilis pontifex spirituali lætatur gaudio, dum suo conspicit labore et studio gregem Domini multiplici augmentari numero. Christiana. Gloria. Christiana.

In III° Nocturno. Ana 7 toni. Destruuntur simulachrorum delubra vana, corruunt idola, ac mirifica sanctæ crucis eriguntur vexilla. Ana 8 toni. Venerabilis pontifex spiritali lætatur gaudio dum suo conspicit studio gregem Domini multiplici augmentari numero. Ana 9 toni. Pax Christi Ecclesiæ prædicatur, vera salutis notitia diffunditur, laudabilis prædicatorum ordo passim magnificatur. Lectiones ex homilia S. Ambrosii in illud: Designavit Dominus et alios septuaginta duos, etc. Resp. 7. Provocabat autem populum ad fidei sacramentum pius affectus gloriosi antistitis, quia in omnibus actibus prædicabilem se exhibebat universis. ℣. Illi virtus divina tanta contulit facundiæ dogmata, ut verbi auditores divini christiani nominis et fidei extemplo ducerentur amore. Quia. Resp. 8. Magnificus antistes Austremonius dixit: O quam desiderabile nuntium quod mihi prænuntiat mei cordis desiderium. ℣. Magnopere cupiens per martyrii agones victorias consummare triumphales, ait: O quam. Resp. 9. O beate Austremoni, quam dulce est pietatis gratia tuum flere martyrium, quam charum est amoris causa tuum laudare triumphum. Quia sicut in utroque polles laudabilis, ita in utroque refulges mirabilis. ℣. Securus, alme pastor, de te ipso, sis, quæsumus, de collegio tuorum sollicitus servulorum, quo Deum deorum in Sion securi possimus videre. Quia. Gloria. Quia. — Te Deum. — ℣. Ora pro nobis, beate martyr Austremoni. ℞. Ut digni efficiamur promissionibus Christi.

Ad Laudes. Ana. Felix Arvernica regio, quam beatus martyr Austremonius sanguine consecravit proprio. Ana. Christi miles Austremonius a Judæis comprehensus pro fide Christi cæditur; sed tormenta sentire non poterat, quia Christum semper in ore habebat. Ana. Austremoni, inquit angelus, præsul invictissime, ne frangaris supplicio, sed gratulare de præmio quod mox percepturus es in cœlesti palatio. Ana. Eodem momento quo sanguis ex beati martyris Austremonii capite fluxit, sub pedibus illius fons aquæ de terra prorupit. Ana. In qua hora sancti martyris Austremonii anima est egressa a corpore; hymnidicis stipata choris, angelorum obsequio in specie columbæ visa est ad cœlestia deportari. Ad Benedictus, Ana. Eximii Austremonii martyris tui atque pontificis, Christe, celebrantibus festum, petimus ejus meritis, da æternæ hæreditatis præmium. Oratio. Deus qui beatum Austremonium pontificali gloria et martyrii sublimasti victoria, concede propitius, ut illius semper pretiosis fulciamur meritis cujus præclaris gloriamur triumphis.

Ad Vesperas. Ana sola. Felix Arvernica, prima de laudibus. Ad Magnificat, Ana. O beate Austremoni, quam dulce est tuum flere martyrium, quam charum est tuum laudare triumphum: intercede pro nobis ut mereamur videre Deum deorum in Sion.

[86] [et ejusdem temporis missale,] Quibus adde prosam propriam missæ, ex missali Claromontensi ejusdem Ludovici d'Estaing edito Claromonti an. 1646:

Nova cantet cantica
Gaudens plebs Arvernica
Sancto Austremonio,
Quem verbi dominici
Destinavit nuncium
Sedes apostolica.
Nactus pontificium
Corda movet gentium
Ab erroris vitio.
Cui dedit eulogias,
Spernens fraudes impias
Hic exit a fluvio.
Baptizatus patrias
Natus per insidias
Perimitur gladio.
Hic præsul occiditur,
Fons de terra oritur
Sanctoque martyrio.
Ut columba vehitur
Ad cœlum deducitur
Anima cum gaudio.
A peccati macula
Hujus sancti sedula
Nos mundet oratio
Viventis per sæcula
Post mortis patibula
In cœli palatio.

[87] [in quibus et sancti martyrium præcipue celebratur.] Mansit itaque in annum 1654 priscorum seculorum traditio in ecclesia Arvernorum. Ex hoc vero officio videmus illustrissimum d'Estaing, motum fortassis temporum istorum fervore in oppugnanda apostolica septem episcoporum missione, timidius agere cœpisse, ita ut in ipsa legenda missionem a Clemente factam præteriret, asserens simpliciter a Romana sede summoque pontifice missum esse Austremonium; cetera vero, imprimis martyrium, apertissime traduntur ut in Actis, præsertim in Passione magna, narratur. Ad tempora apostolica Austremonius refertur in primo responsorio secundi nocturni: Cum voluisset Deus noster gloriosos christianæ religionis titulos per mundi spargere climata, beatum Austremonium per manus apostolorum sacri præsulatus venustavit dignitate. Nihil tamen in hoc officio gloriosius prædicatur quam sancti episcopi martyrium.

[88] [Antiquam traditionem descruerunt] Sequenti demum seculo Arvernorum ecclesia antiquam traditionem abjecit, aut potius Arvernorum episcopi suos jusserunt paternam traditionem abjicere; breviarium Romanum abolitum fuit, novum introductum, dolente ac gemente meliore cleri portione. Ita enim lego in manuscripto codice, Iciodorensi nuncupato *: Anno 1731 in ecclesia monasterii Iciodorensis O. S. B. martyrum honores sancto Austremonio adhuc deferebantur, et Benedictini monachi Sancti Allyrii prope Clarum montem allatis documentis probabant sanctum Austremonium martyrii gloria esse insignitum. Quo factum est ut multorum ex animis exortum dubium eximeretur. Verum anno 1737, illustrissimus Dominus Massillionius, Claromontanus episcopus, novum composuit breviarium, quod typis expressit Petrus Boutaudon, typographus regius Claromonte. Jubente episcopo, clerus secularis novum breviarium accepit, in quo sancto Austremonio cultus sancti confessoris tribuitur. Multi ex senioribus cleri hanc Romani officii abolitionem ægre tulerunt. Ita prædictus codex Iciodorensis.

[89] [episcopi Claromontani sec. XVIII,] Prævaluerunt tandem in diœcesi Claromontana novæ traditiones, et breviarium Claromontense anni 1774 Francisci Mariæ le Maistre de la Garlay Stremonium colit ut confessorem. Antiquis antiphonis et responsoriis abjectis nova, ex Scripturarum verbis conflata, substituta fuere. Lectiones secundi Nocturni desumptæ sunt, quarta ex Gregorio Turonensi, Hist. lib. I, cap. 30: Decii imperatoris tempore … pariter conjuncti; quinta ex ejusdem Turonensis lib. De gloria confessorum, cap. 30: Per sanctum Stremonium … auxilia antistitis impetrantur; sexta, ut ibidem indicatur, ex Historia monasterii Mauziacensis [Cfr. Mabillon, Act. SS. O. S. B., sec. III, p. 192 sq., n. 6.] : Sanctus Avitus hujus nominis secundus … post mortem sepeliri voluit.

[90] [sed rursus asseruit Proprium Claromontense] Anno tandem 1862, die 11 septembris, Sacra Rituum Congregatio approbavit novum Proprium Sanctorum ecclesiæ Claromontensis, ubi dominica infra octavam Omnium Sanctorum celebrandum indicatur festum S. Austremonii confessoris et Arvernorum apostoli, (martyris ergo titulo et honore caret,) et assignantur sequentes lectiones: Lectio IV. Sanctus Austremonius Decii imperatoris tempore, ut refert Gregorius Turonensis, aut etiam, juxta aliam et perantiquam traditionem, decurrente primo seculo, ab apostolica sede cum sex aliis episcopis in Gallias missus, Augustonemetum advenit ibique sedit. Cum patefacto sibi per varia miracula prædicationis aditu Arvernam civitatem sub lege Christi redegisset, plurimos direxit evangelii præcones ad superiores inferioresque partes provinciæ, quorum præcipui Marius et Necterius. Ipse vero catechumenis instruendis ac baptizandis fervens incumbebat, et si quem invenerat idoneum, sacris initiabat ordinibus. Ex tunc etiam, ut memoria accepimus, oratorium in honorem virginis Deiparæ in suburbiis construxit, quod Sanctæ Mariæ inter sanctos deinceps appellatum est. Post fundatam Arvernorum ecclesiam, studio protelandi Christi Salvatoris imperium, Nivernum ad Ligerim appulit, ubi religionis christianæ fundamenta jecit: idem fecisse dicitur Avarici Biturigum. Lectio V. Tandem ad suos Arvernos reversus, in partem oneris pastoralis, quod triginta sex annos sustinuerat, sanctum Urbicum successorem elegit, et ad Iciodorensem eremum divina contemplaturus se recepit. Illic a Judæis, ex quibus multos Christo acquisierat, variis ictibus affectum Austremonium capite plexum fuisse ecclesiæ Claromontensis traditio est; quam tamen ignorasse videtur Gregorius Turonensis. Narrat enim pium antistitem, in summa sanctitate viventem, post acquisitos Ecclesiæ plurimos populos, post Christi fidem per omnia dilatatam, felici confessione ex hac vita migrasse, etc. Hic sistimus, quia reliqua lectionum pars ad inventionem reliquiarum spectat.

[91] [recens a sede apostolica approbatum,] Congruit ergo moderna traditio ecclesiæ Arvernorum cum nucleo illo veritatis quem supra in Passione minima reperisse visi sumus. Atque imprimis, non obstante Gregorio Turonensi, perantiqua traditio Arvernorum dicitur illa, juxta quam S. Austremonius decurrente primo seculo Arvernorum venit in urbem; et iterum Austremonium a Judæis capite plexum fuisse ecclesiæ Claromontensis traditio esse dicitur, quam tamen ignorasse videtur Gregorius Turonensis. Patet itaque traditionem Arvernorum Gregorio Turonensi contrariam per decem et amplius secula invaluisse, labefactatam seculo uno, nec tamen revulsam, et nunc quoque nostris temporibus, approbante sede apostolica, publico testimonio in divinis officiis celebrari.

[92] [ubi tamen non colitur ut martyr.] Mirum fortassis alicui videri potest, martyris cultum S. Austremonio non adhiberi, martyrium vero in officio publico ex traditione Arvernorum ecclesiæ non dubitanter, sed certo affirmari. Causa non una afferri potest. Prima ac præcipua mihi videtur ipsius Romani Martyrologii elogium, quod martyris titulum non adhibet. Deinde auctoritas S. Gregorii Turonensis, quæ seculi decimi septimi episcopos commovit ut sublata martyris denominatione uno confessionis titulo Austremonium honorarent. Quapropter, ad vitandum scandalum, in re non omni ex parte indubia, nihil in cultu exteriori innovandum Romani judices censuerint.

[93] [Austremonii martyrium prædicant et inscriptio duplex] Præter documenta scripta duo alia subjungam satis antiqua, quorum tamen ætatem definire nequeo. Primum est lapis marmoreus qui anno 1709 inventus est in ecclesia S. Illidii, quum altare S. Illidii destrueretur, in quo lapide legebatur: Hic reliquiæ sunt B. Austremonii mrs. scique Juliani et Stabile [Gall. christ., tom. II, p. 225.] . Alterum est inscriptio capsulæ quæ servabatur in ecclesia cathedrali Claromontana, quæ ita sonat: Partes femoris sancti Austremonii, Arvernorum episcopi et martyris [Ibid.] . Utraque hæc inscriptio, quarum juxta Dionysium Sammarthanum neutra septingentos annos superabat (anno 1720), Austremonium prædicat martyrem.

[94] [et traditio ecclesiæ Brivatensis.] Tandem documentorum seriem claudat schedula quam inter annotata a prædecessoribus nostris inveni, in qua ecclesiæ Brivatensis testimonium legitur de martyrio S. Austremonii: In Calendario antiquo membraneo ms. insignis ecclesiæ Brivatensis, cujus aliquot fragmenta nobis exhibuit Antverpiæ coram anno 1711 Eminentissimus Cardinalis de Bouillon e Gallia fugitivus, ita legitur: KAL. NOVEMBRIS. IPSO DIE NATALIS SANCTI PONTIFICIS AUSTREMONII ET MATRIS EJUS. Ac deinde, sed recentiore manu: VI IDUS NOVEMBRIS. IPSO DIE OCTAVO S. ASTREMONII EP. ET MART. Nihil necesse est monere lectorem verba et matris ejus esse librarii mendum, sua inscitia abbreviationem codicis quem descripsit explicantis; videlicet legendum est: et martyris.

[Annotatum]

* manuscrit d'Issoire.

§ V. De prima inventione reliquiarum S. Austremonii seculo VI, et de duplici translatione earumdem Iciodoro Vulvicum et deinde Vulvico Mauziacum.

[Primæ inventionis reliquiarum S. Austremonii historia,] Prima inventio reliquiarum S. Austremonii a Gregorio Turonensi refertur in libro De gloria confessorum, cap. 30, unde duæ Passiones inventionis historiam desumpserunt. Facta autem est ipso Deo per insigne prodigium sancti viri tumulum manifestante atque illustrante cœlesti lumine et honore. Res ita a Gregorio narratur: Per sanctum enim Stremonium, qui et ipse a Romanis episcopis cum Gatiano beatissimo et reliquis quos commemoravimus est directus, primum Arverna civitas verbum salutis accepit, eoque prædicante salutare mundi Redemptoremque omnium Christum Dei Filium credere cœpit. Hujus autem sepulcrum apud Iciodorensem vicum habetur; ad quod cruda rusticitas, licet sciens quod quiesceret, nullum tamen ibi exhibebat honoris cultum. Post longinqua vero annorum curricula, Cautinus, qui ipsius Arvernæ urbis episcopus datus est, in diaconatu suo ecclesiam vici illius rexit. Igitur dum nocte quadam in lectulo cellulæ suæ, quæ huic basilicæ adhærebat, decumberet, audivit psallentium quasi parum resonantibus vocibus, et surgens vidit templum magno splendente lumine, et obstupefactus aspicit intrinsecus, (erat enim cellula illa in superiore contra fenestras templi,) et vidit, et ecce circa tumulum multitudo albatorum tenentium cereos et psallentium. Quod diutissime cernens, cum discessissent, statim facto mane jussit tumulum cancello vallari, ac palliolis nitentibus obvelari, præcepitque reverentiam loco illi impendi. Ex hoc enim oratio super tumulum funditur et auxilia antistitis impetrantur. Hæc ab ipsius episcopi ore audivi.

[96] [a Cautino episcopo sec. VI narrata,] Ita quidem res gesta est, si Gregorio fides sit habenda: et quidni, inquiet aliquis, Gregorio fidem haberes? Gregorio utique credo, utrum vero Cautino, in cujus auctoritate totius rei cardo vertitur, fidere liceat vehementer dubito. Teste enim Gregorio ipso, Cautinus hic vir pessimus fuit, pecuniæ amantissimus. Creditu difficile est pessimum episcopum, variis sceleribus infamem, ante episcopatum sanctis moribus vixisse, præsertim quum ad sedem episcopalem summa ambitione et fraude ascenderit. Veritatis ergo sanctitas exigit ut hanc visionem suspectam habeam propter viri indignitatem. At indignis, inquiunt, gratiæ gratis datæ quum in aliorum utilitatem tribui possint, cur hanc gratiam dubitas factam Cautino indigno, ut tu suspicaris? Possunt indigno gratiæ fieri et factæ sunt; sed potest indignus multo etiam facilius factas gratias mentiri, præsertim ubi spes lucri avaro arridet animo. In Cautino enim episcopo, teste Gregorio Turonensi, nihil sancti, nihil pensi fuit: de omnibus enim scripturis, tam ecclesiasticis quam secularibus, ad plene immunis fuit; Judæis valde carus ac subditus erat, non pro salute, ut pastoris cura debet esse sollicita, sed pro comparandis speciebus, quas cum hic blandiretur, et illi se adulatores manifestissime declararent majori quam constabant pretio venumdabat. Hæc de Cautino Gregorius Hist. lib. IV, cap. 12. Quod si immania Cautini crimina quis scire desideret, totum caput illud duodecimum legat, ego referre fastidio. Dico tamen mihi satis suspectum testem hunc unicum.

[97] [aliquatenus suspecta.] Potuit enim qui episcopus Judæorum amicus ex avaritia factus est, jam diaconus animo judaizasse, ubi spem emolumenti imminentem haberet. Quid enim, si totum negotium hoc modo gestum sit? Dormiebat in sepulcro inhonorus magnus Arvernorum apostolus, et donaria et oblationes cum pietate fidelium dormiebant; quæ res diaconi marsupio implendo non admodum favebat. Facilem hic excogitavit methodum abigendo damno. Miraculum finxit, et quod pietas ac religio dudum jusserant, tumulum sancti viri aliquo honoris signo circumdat. Semper fuerunt viri qui fas putent pro pietate mentiri. Quod si Cautinus, amore pecuniæ, specie pietatis tam innocuum mentitus miraculum credatur, sane famæ suæ modicum patietur detrimentum. Quidquid sit quod factum credatur, verum utique manet cœpisse populi pietatem accendi, cœpisse tumulum ferventibus adiri precibus et antistitis auxilia impetrari. Quo vero anno hæc facta sint invenire non potui, paulo tamen ante puto quam Cautinus se in episcopalem thronum ingesserat. Successit Cautinus sancto Gallo, qui anno 562 defunctus est [Savaron, Origines de Clairmont, p. 52.] , ipse vero Cautinus anno 570 vitam finivit [Ibid., p. 53.] . Quare seculo VI ad medium vergente Austremonius signis iterum clarescere cœperit: et hanc dicemus primam inventionem reliquiarum ejus sensu latiore; non enim ignorabant Iciodorenses rustici cujus viri tumulum apud se haberent.

[98] [Secunda inventio et prima translatio] In secunda inventione ac prima translatione reliquiarum S. Austremonii referendis Acta prima, quam Passionem minimam diximus, præ reliquis sequemur. Patet enim Passionem magnam et parvam inde sumpsisse thema, quod verbis dilatarent, et fortasse etiam rebus augerent. Secunda itaque inventio, quam secuta est prima translatio Iciodoro Vulvicum, facta est ab Avito hujus nominis secundo, Arvernorum sanctissimo præsule, cujus Acta tractata videsis ad diem 21 januarii. Passio minima, post memoratum S. Austremonii cultum restitutum tempore Cautini, ita dicere pergit: Postea vero per revelationem Domini nostri Jesu Christi, quia isdem locus a suo iterum exorbitatus erat honore, veniens Arvernorum pontifex, adhibita secum monachorum caterva, canonicorum insuper multitudine atque frequentia suæ plebis, jussit aperiri beatissimi martyris Austremonii sepulturam. Cum autem aperto sarcophago corpus illius inde levaretur, tantus odor circumstantium nares perfudit ut vere scirent eum [in] aulam paradisi apostolorum meritis sociandum. Inde cum summo honore deportatus est ad Vulvicum cœnobium, ubi beatissimus martyr et pontifex Præjectus jacet humatus; ibique, Deo ordinante, sepulturæ juxta prælibatum Dei sacerdotem Præjectum martyrem traditur venerandus.

[99] [Iciodoro Vulvicum extr. sec. VII.] Hanc translationem et sequentem Vulvico Mauziacum Mabilionius [Act. SS. O. S. B., sec. III, part. II, p. 191 sqq.] narravit ex Actis Labbeanis, quam nos Passionem magnam diximus. Nobis hic brevioribus esse licebit, quum integra documenta infra legenda daturi simus. Juxta Passionem minimam, locus sepultura S. Austremonii illustratus a suo iterum exorbitatus erat honore. Tertiam vocat Mabilionius hanc Iciodori cladem ex auctoritate Actorum, ut puto, Labbeanorum, primum seculo V ineunte vastantibus Wandalis, dein Theodorici copiis seculo VII decurrente. Nunc rursus ex eodem auctore vastantibus quibusdam Wandalis, Avitus II, Arvernorum episcopus, in loco martyrii prædecessoris sui Præjecti erexit monasterium Vulvici. Hic igitur Arvernorum pontifex, per revelationem Jesu Christi, dicit Passio minima, divinitus ammonitus juxta Passionem parvam, juxta Passionem magnam in somnis admonitus, quum sibi adstaret vir in visu, vivido vultu, canis decoratus, oculis ardentibus, ingressu mirabilis, aspectu terribilis, Iciodorum adit multis ex clero et populo comitantibus, sepulcrum aperiri jubet, sacras reliquias Vulvicum transfert, juxta beatum Præjectum sepulturæ tradit. Aliis verbis idem referunt Passio minima ac parva. Passio magna factum unum addit. Translato videlicet sacro corpore tantisper in monasterium quoddam puellarum, hæ religiosæ feminæ, mali dæmonis instinctu sacris reliquiis illus erunt verbis contumeliosis usæ; quas divina justitia puniente, inde Vulvicum pontifex et clerus sacrum corpus transtulerunt. Rei fides penes auctorem maneat. Quo anno hæc translatio facta sit incertum; quum vero S. Præjectus occisus sit anno 670, et successor ejus Avitus ad annum 680 pervenerit, illo temporis spatio, anno circiter 680, facta censeatur translatio S. Austremonii Iciodoro Vulvicum.

[100] [Secunda translatio Vulvico Mauziacum,] Jam de secunda translatione reliquiarum S. Austremonii Vulvico in monasterium Mauziacense. Anno ab incarnatione Domini 764, indict. II, regnante vero Domno Pipino anno 24, acta est hæc translatio. Eodem tempore imperabat Romanis Constantinus Leonis filius. Ita notatum invenio ad calcem relationis translationis secundæ, quæ Passioni magnæ subjuncta est. Sed inter instrumenta ecclesiæ Claromontensis reperitur diploma Pippini regis pro dotatione seu instauratione Mauziacensis monasterii, quo diplomate multa Pippinus bona concedit prædicto monasterio; quod incipit: In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis Pipinus opitulante divina gratia Aquitanorum rex...;dicitque in decursu orationis: Beato Austremonio, primo præsuli Arvernorum, cujus sacra ossa a Vulvico ad cœnobium (Mauziacense) transtulimus; et in fine: Data kal. febr., indictione XI, anno XXIV, regnante Pipino inclyto rege [Gall. christ., tom. II, Instr., p. 108 sqq.] . Ubi auctores Galliæ Christianæ sequentia annotarunt, quæ transcribere operæ pretium est.

[101] [tempore Pippini regis,] Ubi legitur supra an. 24 Pipini regis, legendum 19 putant Cointius et Bouchetus, qui præceptum hoc evulgavit inter probationes veræ originis domus Francicæ, ubi occurrunt multæ variantes lectiones, quas edidit Cointius ad annum 833, n° 3, utramque editionem, Sammarthanorum ex codice Joannis Savaronis et Bouchetianam, conferendo. Ceterum hunc annum 19 refert Cointius ad annum 833, qui erat 19 regni Pipini filii Ludovici Pii. Verum ad illum pertinere non potest hoc diploma in quo Pipinus ipse dicit factam a se translationem corporis Stremonii, quæ contigit anno 764. Vide etiam Annales Cointii ad annum 681, n° 71 et sq. Hæc porro conveniunt cum historia translationis S. Stremonii, auctore Lanfredo abbate, quam edidit Mabill. tom. 3 Act. SS. p. 191. Legendum videtur indict. secunda, pro undecima, ut etiam legitur apud Savaronem. Facile autem erat unam sumere pro altera, quippe nota 11 modo pro II, modo pro XI explicari potest. Porro ubi legitur annus 24 Pipini regis, sumitur initium ejus regni in Aquitania a morte Caroli cognomento Martelli, qui anno 741 exstinctus est, ut omnes fatentur. Quamvis enim statim regis nomen sibi non vindicaret Pipinus, non mirum si post assumptum publice regis titulum, qui solus ei deesse videbatur, cancellarii aut qui vice eorum diplomata scribebant, annos ejus regni computaverint a tempore administratæ regiæ summæque potestatis in Aquitania. Sane Marianus Scotus viginti septem annos regno Pipini tribuit, quod non potuisset facere nisi computando ejus exordium a morte Caroli Martelli. Hoc Pipini diploma egregie propugnatum est a Joanne Berthon, rectore ecclesiæ S. Martini Mausacensis, adversus Josephum Garachon, rectorem Sancti Pauli apud Mauzacum, in lite pendente coram judicibus Ricomagensibus anno 1707. Hoc modo diploma omni vitio in notis chronologicis carere ostenditur.

[102] [patris Caroli Magni,] Hæc illi; quorum explicatio, quamquam Cointio interpretatio subtilis quidem, sed omni carens fundamento visa est [Annal. Eccl. Francorum ad an. 833, n° 3.] , spernenda non est. Etenim nec ipse Cointius, nisi facta vi, diploma hoc ad annum 833, Pippini Ludovici Pii filii, Aquitaniæ regis, annum 19 trahere potuit. Debuit enim ex anno 24 codicis Savaronis, facere 19, ut cum Bouchetiano conveniat, quum multo minor errandi facultas esset ex XIX ad XXIV quam ex II ad XI, quod nos admittere cogimur. Deinde Pippini, Caroli Magni patris, regnum a morte Caroli Martelli computatum fuisse, Mariani Scoti allatum exemplum probat. Alterum ejusmodi exemplum legitur in Gestis abbatum Fontanellensium [Mon. Germ. Hist., tom. II, p. 285.] . Tandem tempora Pippini regis ejusque expeditiones Aquitanæ, illorumque bellorum adjuncta imprimis conveniunt rei narratæ in nostro codice, signantque Pippinum Caroli Martelli filium, cui insuper synchronum imperatorem Romanorum Constantinum, Leonis filium, vetustus auctor adscripsit.

[103] [vel Pippini I, regis Aquitaniæ,] Haud tamen dissimulandum est difficultatem superesse, titulum videlicet, Pipinus opitulante Dei gratia Aquitanorum rex, quem titulum Pippinus Caroli Martelli filius numquam, quod novimus, sumpsit, quique Pippinum, Ludovici Pii filium, tam clare designare videtur ut vix contradicendi locus supersit, maxime quum indictio tum XI, tum II, ipsius regno conveniat, imo indictio II cum ultimo ejus regni anno, qui est 24: regnavit enim ab anno 814 usque ad 838 [Art de vérifier les dates, tom. II, p. 251.] , ac mortuus est die 13 decembris an. 838. Quod si diploma illud authenticum probatur datumque a Pippino Aquitaniæ rege, Ludovici Pii filio, hæc altera S. Austremonii translatio ad seculum IX pertinet. Suspicionem fortasse movebant plurimæ lectiones variantes, quas Cointius sedulo annotavit, inter codicem Savaronis et Bouchetianum. Notatu dignum est deesse in codice Savaronis ad finem sequentia: Y. diaconus ad vicem Aldeberti episcopi recognovi. Quidquid est, auctor prædictæ relationis, quam ex codice seculi IX edimus, adscripto Constantini imperatoris nomine, annum 764 manifeste designat.

[104] [ipso rege jubente] Hanc autem tam accuratam temporis notam ex archivo, ut credere fas est, monasterii Mauziacensis accepit auctor, quem Tillemontius aliique putant fuisse Lanfridum abbatem, de quo in translationis Actis fit sermo. Quod si ita est, hic Lanfridus Passionis magnæ auctor dicendus est; eodem enim stylo utitur, eisdem involvitur ambagibus, eamdem exhibet verborum pompam. Cum Tillemontio tamen sentire prohibeor, primo quia nullum invenio argumentum, secundo quia vir qualis Lanfridus fuit, ab ejusmodi dicendi genere propria indolis gravitate alienus censendus est. Auctores Passionum parvæ ac magnæ simplicem minimæ relationem ampliori singula dicendi genere extendere conati sunt. Juxta Passionem minimam, Lanfridus abbas petierat a Pippino ut concederet eis ex civitate Arverna aliquem transferendi licentiam. Concessit rex, qui paulo post Vulvicum veniens, interrogans de corporibus sanctorum ibi tumulatis, didicit sanctum Austremonium olim prædicatorem ejusdem urbis fore. Tunc reminiscens monachorum petitionibus, divino tactus nutu, (ut scriptum est, Cor regis in manu Dei, quocumque voluerit vertet illud,) celeri nuntio fratribus jubet ut quantocius properent et simul cum eo summum martyrem deferant. Istud nutu Dei Passionis minimæ, vel, uti Passio parva habet, divino tactus spiramine, a Passionis magnæ auctore tam prodigiosum inflatur in modum ut in splendidissimam divinæ revelationis exeat historiam; cujus fidem, uti multarum aliarum rerum, apud auctorem relinquimus.

[105] [et comitante;] Mauziacenses itaque statim cum ingenti gaudio pergunt, et sepulturæ locum cum Joseph scriba et sacerdote regis in altum fodientes, noctemque illam pervigilem ducentes, sanctissimi martyris corpus digne componunt. Mane autem facto rex cum exercitu suo adveniens, et circumquaque per omnem regionem audientes, non modica ibi facta est turba. Rex autem sequebatur corpus et humeris deportabat; fit ingens lætitia. Qui deferebant lætabantur; a quibus auferebant, flebant. Talique ordine beatus martyr Austremonius ad eumdem (Mauziacense) voluit monasterium tranferri. Deinde pauca commentatus de opportuna et rebus adjunctis accommoda translatione Iciodoro Vulvicum et Vulvico Mauziacum, ad miracula Mauziaci ostensa progreditur enarranda. De miraculis vero in itinere factis, quæ Passio parva et magna referunt, ne verbum quidem aut signum Passioni minimæ additum fuit. Quæ ob illam causam nec affirmare nec negare in animo est. Fieri enim potuerunt, utrum vero facta sint, dubitare prorsus licet. Ita a lædenda pietate atque ab asserendo mendacio æquali distamus spatio.

[106] [cui translationi, secundum relationem posteriorem,] Necessarium duximus huc pauca afferre ex iis quæ apud Labbeum [Nov. bibl. mss., tom. II, p. 505 – 507.] post Librum miraculorum S. Austremonii descripta leguntur. Relatio illa composita fuit, ut mihi videtur, anno 1197: ita enim judico propter datam quæ subscriptionibus addita est, quam videsis infra. Potest tamen fieri ut tota relatio posterioris temporis sit, additis subscriptionibus et temporis nota ex authentico aliquo instrumento. Quæ idcirco a me dicuntur, quod tota relatio authentici instrumenti faciem non gerat, et in fine quædam adjecta sunt quæ in ejusmodi documentis inveniri non assolent. Toto tamen cœlo stylus et elocutio a stylo et elocutione præcedentium differunt, atque alium posterioris ætatis auctorem clamant.

[107] [interfuerunt Adebertus, Arvernorum episcopus, et Rogerius, dux Aquitaniæ,] Ex hac relatione discimus translatione Vulvico Mauziacum interfuisse Adebertum Arvernorum episcopum, et Rogerium Aquitaniæ ducem tempore ipsius translationis a Pippino extorsisse caput S. Austremonii, quod ad castrum suæ ditionis quod vocatur Petra-incisa * transtulit; unde postea Iciodorum reportatum fuit. Iciodorenses tandem gloriari cœperunt integrum apud se servari Austremonii corpus. Quo rumore commoti Mauziacenses Robertum episcopum Claromontensem rogaverunt ut examen canonicum institueret: quod quum coram multis testibus fecisset, inventæ sunt S. Austremonii reliquiæ integris adhuc Pippini sigillis: reliquias in vas illud unde fuerant assumptæ sagaci studio reposuerunt honorifice, et illud vas diligentissime fuit reconsignatum, quousque in aliud vas multo pretiosius tempore opportuno transponatur. Lege integram narrationem cum subscriptionibus in fine post Acta.

[108] [qui et caput S. Austremonii a rege impetravit.] Diximus supra in Passione magna circa finem multa legi hiulca, abrupta, quæ vix aut ne vix quidem intelligi queant. Quibus locis lux affulget ex hac relatione. Rotgerius enim qui ibi nominatur, quique fundator Karrofuli * dicitur et eidem loco Petram-incisam tribuit, idem est Rogerius Aquitaniæ dux, qui a Pippino rege sacrum Austremonii caput accepit. Huc spectant ea quæ quorsum pertineant ne divinando quidem assequi poteris, nisi capitis donationem sciveris. Legimus fere ad finem Passionis, ubi obscuris verbis translatio Vulvico Mauziacum indicatur: Nil jam conjiciens rex nomine fisus amminiculo * sacrum merito a terrigeno cespite aufert ac subito * cœlibatum manibus laudabiliter sustentatur. Stellulæ quas textui suo Labbeus inseruit admonere videntur locum esse hiulcum. Hæc ita explico: Rex Pippinus, jam nihil moratus et nulli dubio inhærens, cum Austremonii nomen audivisset, corpus sancti viri e terra exaltari jubet, et quum portaretur, propriis manibus sustentabat. Jam sequitur: Præterea tres pueri vultu decoreque parili ac venustate luculenti, sertis religatas invicem manus rosarumque speculis redimiti, ad exequias convenere; quorum unus peplum apprehendens subinde cervical operto, non illic ubi occiput sed ubi discriminat sinciput, manum injiciens tres rosæ flores tulit: videlicet prima, sacram ferre hæredem; secunda, lætos vernulis afflare honores; tertia, vim superam in præsidium incunctanter coaptandam. Hæc, credo, occasione donati a Pippino Austremonii capitis Rogerio, quam donationem in scripta translationis historia legere potuit, feracissimum auctoris ingenium excogitavit, ut cœlestem quasi angelorum interventum insinuaret, qui sublatis de sub capite Austremonii rosis, Rogerio Eufrasiæ marito, ut ibidem legitur, et piam sobolem et domus honores et cœleste portenderent præsidium. Quare ex mente auctoris, quam exprimere non potuit, congruum fuerit ut Rogerio petenti Pippinus sancti episcopi caput concederet. Rosas miraculosas intelligere auctorem clarum est ex sequenti translatione, quam mense februarii, multa nive cadente, factam esse dicit.

[109] [Reliquiæ] Post recognitionem factam a Roberto, [S. Austremonii recognitæ anno 1197;] Arvernorum episcopo, anno 1197 aut circiter, sacræ reliquiæ in monasterio Mauziacensi constanter asservatæ fuerunt. Credibile est a seculo duodecimo exeunte usque ad seculum decimum octavum sæpius fuisse recognitas; nos tamen nihil authentici documenti reperire potuimus, præter instrumentum authenticum quod anno 1839, die 24 octobris, in capsa sancti Austremonii a R. D. Combes, episcopi Claromontensis vicario generali, has reliquias recognoscente inventum fuit; quo instrumento testabantur monachi Benedictini se, Ill. D. Massilionio Claromontensi episcopo petente, die 23 febr. anni 1731, S. Austremonii capsam aperuisse, et os a sacro corpore abstulisse, episcopo tradendum. Cujus rei processum verbalem lege infra una cum litteris petitoriis episcopi Massilionii.

[110] [recentius vero jussu episcopi Claromontani,] Tandem sacrarum S. Austremonii reliquiarum solemnis recognitio seu visitatio facta est anno 1839, die 24 octobris, a Claromontano episcopo Ill. D. Ludovico Féron ac R. D. Combes, prædicti episcopi vicario generali. Cujus visitationis processum verbalem hic exhibemus, latine versum, ex gallico exemplari quod anno 1880 mense januario Mauziaci descripsimus in domo presbyterali, tradente ac benigne juvante R. D. parocho; reliqua acta publica, quorum versionem latinam hic dabimus ex exemplari gallico factam, apud eumdem venerabilem virum descripsimus, ipso quoque plurimum juvante, cujus viri insignem caritatem erga nos et erga S. Austremonium pietatem satis laudare non possumus. In his versionibus adornandis præcipuum studium fuit in veste latina servare gallicam formam, ut authenticis documentis, quæ vernacula lingua in opus nostrum inseri nequeunt, esset versio similior ac quasi pellucida.

[111] [die 24 octobris an. 1839, R. D. Combes,] Sequatur ergo primo loco processus verbalis D. Combes:

Exemplar processus verbalis visitationis reliquiarum sancti Austremonii, sancti Calminii, sanctæ Namadiæ et aliorum sanctorum in ecclesia Mauziacensi depositorum, factæ per D. Combes vicarium generalem, in archivo episcopatus depositi. — Anno 1839, die 24 octobris, nos Augustus Combes Montis-Ferrandensis seminarii præses, vicarius generalis, ad verificandas prædictas reliquias specialiter delegati, petente D. Faure, Mauziaci parochi, presbyteralem domum dictæ parochiæ adivimus. Quam commissionem impleturi operam dedimus ut certo nobis constaret reliquias gloriosi sancti Austremonii, civitatis Arvernæ apostoli, sancti Calminii, sanctæ Namadiæ, et aliorum sanctorum in Mauziacensi ecclesia depositorum, ibidem ad hunc usque diem fuisse conservatas.

[112] [Mauziaci,] Absque ullo dubio constat pretiosas sancti Austremonii reliquias primo Iciodori in sepulcro depositas, deinde post destructum Iciodori monasterium ab anno 674 usque ad 689 circiter, a Claromontano episcopo Avito nominis hujus secundo Vulvicum translatas, tandem anno 764 ab Adeberto Claromontano episcopo in abbatia Mauziacensi fuisse depositas. Præter monumenta historiæ ecclesiæ Arvernorum, et fidelium pietatem quæ sancti Austremonii gloriosas reliquias in Mauziacensi ecclesia venerata est, quæ nullum dubitandi locum relinquunt utrum Mauziaci sanctæ hæ reliquiæ fuerint depositæ, rem certam nobis reddidit epistola Massilionii, episcopi Claromontani, ad religiosos S. Benedicti Mauziaci existentes data, qua petit reliquias S. Austremonii ad altare consecrandum. Epistolam autographam vidimus, una cum deliberatione religiosorum Benedictinorum, dictæ petitioni acquiescentium. Epistola illa atque ea deliberatio inventæ in capsa reliquiarum sancti Austremonii, transcriptæ servantur in archivo ecclesiæ Mauziacensis. In dubium vocari nequit reliquias sancti Austremonii, populorum venerationi in Benedictinorum Mauziacensium abbatia quotannis expositas, in eodem loco conservatas fuisse usque ad infelicia revolutionis tempora, ad annum usque 1792, quo anno religiosi suo monasterio egressi sunt.

[113] [per testes idoneos] Operam deinde dedimus ad colligendas probationes quibus constare possit pretiosum hoc depositum intactum permansisse temporibus turbationis atque impietatis. Quem ad finem audivimus depositionem D. Joannis Baptistæ Rougier, moderni majoris * et communitatis procuratoris inde a revolutione anni 1793, anno ætatis 77; D. Joannis Auzène, proprietarii et agentis municipalis inde ab eadem revolutione, anno ætatis 74; et D. Jacobi Jabot, proprietarii exercentis functiones æditui * eodem tempore, anno ætatis 79.

[114] [probata reliquiarum authentia,] Hi omnes tres, notæ probitatis viri, qui Mauziacum ab infantia incoluerunt, testes fide digni, separatim interrogati, testimonio nos certiores fecerunt: 1° Fuisse ante revolutionem notorium S. Austremonii reliquias existere in ecclesia abbatiæ Benedictinorum Mauziaci easque quotannis fidelium venerationi exponi. 2° Tempore reipublicæ perturbatæ, quum spoliabantur ecclesiæ et reliquiæ violabantur, capsas quibus continebantur reliquiæ sancti Austremonii, sancti Calminii et sanctæ Namadiæ, et plurimorum aliorum reliquiaria a prædicto Joanne Auzène, secreto ex ecclesia fuisse remota et domum suam avecta, petente ac juvante D. Henrico Ferrier, parocho tunc constitutionali, depositaque fuisse in armario, cujus clavem spatio duorum ferme annorum D. Auzène constanter penes se servabat, eoque temporis spatio capsas non fuisse apertas. 3° Quum tranquillitas redire atque impietatis furor sedari videbatur, dictas capsas intactas fuisse redditas atque in sacristia depositas, ubi nos easdem reperimus. 4° Capsas in sacristia depositas ibidem perpetuo mansisse, nec expositas fuisse novis violationibus; erant enim sub tutela D. Henrici, quo exhortante et adjuvante D. Auzène impiorum eas furori subtraxerat; sacristia quoque, quæ presbyteralis domus præsentis cubiculis subjacet, propria facta erat D. Rougier, D. Auzène prædicti aliorumque Mauziacensium civium, empta ab hisce bonis civibus illa parte ædificiorum abbatiæ Mauziacensis quæ nunc est domus presbyteralis. 5° Clavem sacristiæ penes emptores fuisse usque ad pacem ordinemque restitutum. 6° Apertis catholicis ecclesiis, reliquias sancti Austremonii ceterasque venerationi fidelium fuisse expositas. 7° Capsas nunc in sacristia depositas easdem esse quas ante et post revolutionem viderant.

[115] [eadem solemniter recognovit] Quibus depositionibus additis circumstantiis auditis, ad aperiendas capsas recognitas a prædictis testibus processimus, præsentibus D. Faure parocho Mauziacensi, D. Dalbine parocho Sancti Amabilis Ricomagi, D. Bernardin parocho Marsatensi, DD. Dellestable et Déjardin directoribus majoris seminarii Montis-Ferrandensis, D. Grand eleemosynario collegii Ricomagensis, D. Rougier majore Mauziacensi et DD. Auzène et Jabot. Exterior forma capsarum, antiquitatis notas ostendentium, testatur ecclesiam Mauziacensem a multo tempore easdem possidere. In S. Austremonii capsa reperimus epistolam Massilionii et religiosorum Benedictinorum deliberationem autographas, quorum titulorum supra fecimus mentionem. Inspectæ sancti Austremonii reliquiæ veracitatem testimoniorum prædictorum neutiquam dubiam fecere, nosque impulere ad judicandum primum hoc depositum tempore commotæ reipublicæ et deinceps mansisse intactum. Pretiosæ hæ reliquiæ pannis sericis involutæ erant et linteis tempore exesis coopertis pulvere; tæniola pergamena hæc verba exhibebat: Reliquiæ sancti Austremonii. Pulverem lintea ac reliquiaria operientem sedulo colligendum curavimus atque in capsa decenter collocavimus una cum ossibus ossiumque fragmentis S. Austremonii, involutis linteo candido cum hac inscriptione: Ossa sancti Stremonii.

[116] [et authenticas declaravit,] Quamquam in capsa S. Austremonii non invenimus titulum scriptum, qui reliquiarum authenticitatem positive confirmet, non possumus prohiberi quominus eamdem illis fidem habere pergamus quæ ante revolutionem eisdem habita fuit, propter depositionem cum circumstantiis additis fide dignam testium auditorum, propter signa antiquitatis capsæ, propter statum in quo reliquias reperimus, propter cultum his reliquiis redditum toto tempore quo possibile fuit eas venerari, propter curam D. Perier, episcopi constitutionalis, suppressis duabus aliis Mauziaci ecclesiis, conservandi antiquæ abbatiæ ecclesiam eamque dedicandi sancto Austremonio, quemadmodum majoratus Mauziacensis acta testantur, propter magnam difficultatem, nec veremur etiam dicere impossibilitatem auferendi has sacras reliquias eisque alia ossa substituendi, sive tempore illo quo pretiosum hoc depositum sub tutela fuit D. Auzène, sive tempore quo traditum fuit D. Henrico Ferier, qui omnem lapidem movit ad subtrahendum illud furori revolutionariorum, sive tempore quo in sacristia fuit occlusum, clave manente penes emptores domus presbyteralis, sive eo tempore quo commissum fuit vigilantiæ ac fidelitati parochorum catholicorum, qui inde a revolutione ecclesiæ Mauziacensi præpositi fuerunt. Consideratio exigui momenti quod potuisset haberi in auferendo reliquias hasce pretiosas ipsisque alia ossa substituendi; consideratio magnæ curæ omni tempore Mauziaci habitæ conservandi hoc præclarum depositum, quæ cura manifestatur cultu sancto Austremonio reddito et periculis quæ omni abjecto timore subiere occultando hasce reliquias tempore terroris; spiritus bonus administrationis municipalis Mauziacensis diebus revolutionis; affectus bonus, pietas, zelus, devotio civium Mauziacensium erga sanctum Austremonium: hæ rationes omnes unitæ fortissime probant sacras has reliquias ad nostra usque tempora esse conservatas.

[117] [sicut et reliquias SS. Calminii, Namadiæ] Argumenta jam exposita, quæ ostendunt reliquias sancti Austremonii fuisse conservatas, etiam probant reliquias sancti Calminii et sanctæ Namadiæ in eadem capsa conclusas, ad nostra usque tempora esse conservatas. Invenimus insuper in capsa authenticam latine in charta pergamena exaratam die 8 sept. an. 1705, signante Claudio Foussier. Sacræ hæ reliquiæ inventæ sunt cum tæniolis, eoque in statu quem dicta authentica designabat. Nos vigilem curam adhibuimus ut hæ reliquiæ decenter in capsa reponerentur.

[118] [et aliorum,] Visitavimus quatuor reliquiaria lignea, quibus tamquam stylobatis quatuor parvæ statuæ ligneæ erant impositæ. In primo reperimus duos fasciculos separatos; uni inscriptum erat: Reliquiæ sancti Bonnitii episcopi et religiosi de Maniloco; alteri: Reliquiæ sancti Marii confessoris. In secundo os erat sic inscriptum: Maxilla sancti Petri. In tertio repertum est os satis magnum, cum hac inscriptione: Reliquiæ sancti Austremonii. In quarto erat digitus cupreus, quo in medio post vitrum particulæ ossium reperiuntur cum binis inscriptionibus quæ legi non potuere. Honorem habemus exponendi Reverendissimo episcopo nullas a nobis detectas esse probationes in favorem harum reliquiarum, præter hanc unam, tempore videlicet revolutionis quatuor illa reliquiaria a D. Auzène secreto ex ecclesia fuisse remota una cum duabus capsis, reddita eodem tempore, eaque populorum venerationi constanter exposita fuisse.

[119] [visitationis instrumento confecto;] In quorum fidem nos, vicarius generalis, specialiter delegatus, processum verbalem visitationis nostræ composuimus, cui subscripsimus una cum DD. ecclesiasticis præsentibus et testibus quos audivimus, ut serviat certificandæ authenticitati reliquiarum gloriosi sancti Austremonii, Arverniæ apostoli, beatorum sancti Calminii, sanctæ Namadiæ et sanctorum quorum supra mentionem fecimus, eorumque cultui perpetuando in terris.

Combes, vic. gen. — Dellestable. — Déjardin, S. Sulpicii. — Faure, deservitor. — Bernardin, deservitor Marsat. — Dalbine, parochus S. Amabilis. — Rougier, major. — Grand, eleemos. collegii. — Jabot. — Ozène.

[120] [cujus sententiam confirmavit Ill. Ep. Claromontanus.] Ex hoc processu verbali clare patet quam sollicita cura boni cives Mauziacences sancti patroni sui sacras reliquias ab incursu impiorum tutas servaverint. Jure igitur ac merito Ill. D. Ludovicus Féron, Claromontensis episcopus, anno 1839, die 20 novembris, inventas S. Austremonii reliquias declaravit authenticas solemni decreto ac statuto quod sequitur:

Nos Ludovicus Carolus Féron, miseratione divina et auctoritate sedis apostolicæ episcopus Claromontanus, visa relatione nobis præsentata a D. Combes majoris nostri seminarii præside, viso processu verbali composito a D. Faure deservitore Mauziaci, rebus omnibus multa cura examinatis, collectis suffragiis unanimis omnium membrorum concilii nostri, luminibus sancti Spiritus imploratis, perfecta et plena convictione acquisita, ordinavimus et ordinamus sequentia: Art. I. Reliquiæ sancti Austremonii quas possidet parochia Mauziaci agnoscentur ut authenticæ. Art. II. Reliquiæ sancti Calminii et sanctæ Namadiæ in eadem ecclesia conservatæ etiam agnoscentur ut authenticæ. Art. III. Cunctæ istæ reliquiæ qua tales fidelium venerationi exponentur. Art. IV. D. Combes, majoris nostri seminarii præses, per nos specialiter delegatur ad apponendum sigillum nostrum pretiosis istis reliquiis. Art. V. Quod attinet ad varia ossa conclusa quatuor reliquiariis quorum relatio prædicta et processus verbalis faciunt mentionem, volumus ut cum honore serventur et ponantur in loco conveniente. Attamen haud permittimus ut fidelium venerationi exponantur, deficiente plena certitudine eorumdem authenticitatis.

Actum Claromonte, in nostro palatio episcopali, die 20 novembris 1839.

† L. C. Ep. Claromontanus. — Ex mandato, Osoucard, can. vic. gen.

[121] [Subjunguntur epistola] Huic decreto subjungimus exemplar epistolæ Massilionii et processus verbalis monachorum [Massilionii petentis reliquias S. Austremonii] Mauziacensium, quorum in processu verbali D. Combes fit mentio. Utrumque instrumentum in linguam latinam vertimus, servata quantum fieri poterat facie gallica, ad augendam fidem:

Epistola Massilionii. Construendum curavi in palatio episcopali sacellum, quod Deo dedicavi sub invocatione sancti Austremonii, Arverniæ apostoli et primi episcopi, cujus sacrum corpus in vestra conservatis ecclesia. Suppliciter a te, domine, peto ut domino Théron parum aliquid cinerum ejus vel ossium aliquot particulas tradas, sub novi sacelli altare mittendas. Pro benignitate vestra scriptum testimonium adjungetis, quo significetis vos me petente hasce reliquias a corpore sancti Austremonii separasse, sub altari sacelli palatii episcopalis ponendas. Nomen vestrum ac meum adscribetis, annumque diemque; est enim mea authentica jungenda particulis quas mihi missuri estis. Exspecto magno cum desiderio, altare consecraturus. Si clementiori uteremur cœlo, exhortarer vos ut veniatis mecum pransuri cras, ipsique illas afferatis.

Sum, domine, animo sincerissimo vester Humillimus atque obsequentissimus famulus,

† J. B. Episcopus Claromontanus.

Hoc mane, die martis.

[122] [et deliberatio monachorum Mauziacensium] Processus verbalis mon. Mauziacensium. Hac die vigesima tertia mensis februarii, anno millesimo septingentesimo trigesimo primo, ad horam octavam matutinam, D. Ludovicus Taupin, prior abbatiæ regiæ SS. Petri et Pauli Mauziaci prope Ricomagum, Ordinis Cluniacensis, Claromontanæ diœcesis in Arvernia, quum nos in capitulum convocasset, ubi tota communitas inventa est capitulariter congregata, nobis exposuit Reverendissimum Dominum Joannem Baptistam Massilionium, modernum episcopum Claromontanum, honore se affecisse scribendi ad se epistolam datam die 30 januarii anni præsentis, qua ipsum cunctosque religiosos componentes communitatem dictæ regiæ abbatiæ Mauziacensis instantissime orat ut velint sibi communicare aliquot particulas reliquiarum corporis sancti Austremonii, Arvernæ provinciæ apostoli et Claromontanæ diœcesis primi episcopi, quarum possessores sunt ex tempore immemoriali, quasque conservant in sua ecclesia obseratas cum omni requisita decentia in capsa, propter antiquitatem venerabili; quæ reliquiæ ponendæ sint sub altari sacelli novi quod dictus Dominus Episcopus construendum curavit in palatio suo episcopali sub invocatione ejusdem S. Austremonii.

[123] [petitioni annuens;] Lectione facta per secretarium dictæ communitatis non solum epistolæ Magnitudinis ejus, sed etiam alterius, Reverendissimi Patris Joannis Fricout, superioris religiosorum strictæ observantiæ Ordinis Cluniacensis, datæ die 14 præsentis mensis ad priorem abbatiæ Mauziacensis, tendentis ad exhortandum religiosos dictæ communitatis ut corde bono annuant votis ac precibus dicti Domini Episcopi; facta super negotio deliberatione, omnes unanimiter ei concurrerunt per communem consensionem; et extemplo deduxerunt dictum D. Ludovicum Taupin, dictæ abbatiæ Mauziacensis priorem, ad sacristiam, ubi hic alba et stola indutus est; deinde cum ipso, cereos accensos manu tenentes, iverunt ad sacellum ubi est capsa gloriosi sui patroni; qua discooperta, prostraverunt se, dictisque precibus requisitis in simili casu, dictam capsam aperuerunt, datoque incenso, extraxerunt os corporis dicti sancti Austremonii, gloriosi sui patroni, quod involutum panno bombycino operis damasceni decenter posuerunt in capsula, quam munitam et obsignatam sigillo dictæ abbatiæ dederunt in manus D. prioris, quem rogaverunt ut Domino Episcopo eam tradendam curaret; quod hic libenter in se recepit, promittens se commissionem ipsorum fideliter executurum, tradendo pretiosum depositum sibi commissum.

In quorum fidem præsentem processum verbalem composuimus, cui omnes religiosi, componentes nunc communitatem abbatiæ regiæ Mauziacensis subscripserunt, apposueruntque sigillum insignium dictæ abbatiæ, ut dicto Domino Episcopo pro re nata inserviat. — Datum et ratum habitum in abbatia Mauziacensi, hac die 23 februarii, an. 1731.

Domnus Ludovicus Taupin,
Prior abbatiæ Mauziacensis.

Copia præsens ex originali fideliter descripta reposita fuit in capsa, cum epistola dicti Domini Episcopi Claromontani.

L. S.

[124] [necnon processus verbalis D. Faure, parochi Mauziacensis,] Hisce subjungimus processum verbalem D. Faure, tunc parochiæ Mauziacensis deservitoris, de ipsa D. Combes visitatione, capsarum apertione et reliquiarum recognitione. Ex quo dirimi potest dubium quoddam quod legenti processum verbalem D. Combes, quem primo loco posuimus, oboriri potuit, videlicet utrum reliquiæ S. Austremonii et ceterorum sanctorum in una an in pluribus capsis fuerint repertæ. Ex hoc processu D. Faure clare patet in capsa S. Austremonii solummodo hujus reliquias fuisse repertas, sanctorum vero Calminii et Namadiæ in alia capsa.

[125] [de recognitione reliquiarum per D. Combes,] Processus verbalis visitationis et aperturæ capsarum sancti Austremonii, sancti Calminii et aliorum quatuor reliquiariorum, infra designatorum.

Anno 1839 dieque octobris 24, D. Augustinus Combes, majoris seminarii præses, vicarius generalis diœcesis, virtute delegationis specialis Reverendissimi Domini Episcopi Claromontani, se transtulit in ædes presbyterales et in ecclesiam Mauziaci, ad examinandam authenticitatem reliquiarum quas dicta ecclesia possidet, conclusas duabus capsis ligneis quarum una dicitur sancti Austremonii, altera cooperta cupro variis coloribus distincto dicitur sancti Calminii et sanctæ Namadiæ, et quatuor reliquiariis ligneis quibus tamquam stylobatis quatuor parvæ statuæ etiam ligneæ impositæ sunt.

Ne dubium venire possit de identitate capsarum et reliquiariorum supra designatorum, invitavimus ad assistendum cærimoniæ D. Joannem Baptistam Rougier, majorem et procuratorem communitatis inde a revolutione anni 1793, D. Joannem Ozène, proprietarium in parochia Mauziaci et agentem municipalem inde ab eadem revolutione, et D. Jacobum Jabot, proprietarium in eadem parochia et fungentem munere æditui inde ab eodem tempore. Qui tres testes cognitæ probitatis unanimiter declaraverunt coram D. vicario generali delegato, coram DD. Dalbine parocho Sancti Amabilis Ricomagi, Bernardin deservitore Marsati, Dellestable professore majoris seminarii diœcesani, Desjardin professore in eodem seminario, Prudhomme deservitore Sancti Georgii-de-Mory, Grand eleemosynario in collegio Ricomagensi et Faure deservitore Mauziaci, se perfecte agnoscere dictas capsas et reliquiaria esse easdem atque eadem quas et quæ religiosi Benedictini ante annum 1793 fidelium venerationi exponebant. Insuper dictus Joannes Ozène declaravit se, cessante religionis cultu in Gallia post annum 1793, capsas et reliquiaria prædicta secreto ac directe ex ecclesia Benedictinorum domum suam transtulisse, adjutum solummodo a D. Henrico Ferrier, tunc parocho constitutionali, qui hoc a se petiverat ut prædicta objecta revolutionariorum furori subtraheret; dictas capsas et reliquiaria deposita fuisse in armario, cujus clavem constanter penes se habuit, et mansisse in hoc armario usque ad cultum restitutum, et toto isto temporis lapsu numquam fuisse aperta, et deinceps per se ipsum directe fuisse reportata in locum unde sumpta fuerant, et commissa tutelæ dicti D. Henrici Ferrier, qui perrexit tempore et loco eadem fidelium venerationi exponere ut pridem factum fuerat.

His notitiis collectis, D. Combes processit ad aperiendas capsas et reliquiaria, ut sequitur. Primo aperuit capsam S. Austremonii, in quo reperta fuit epistola autographa Massilionii, Claromontani episcopi, petentis a priore abbatiæ Mauziacensis portiones aliquot reliquiarum sancti Austremonii, ponendas sub altari quod in palatio episcopali construendum curabat; processus verbalis religiosorum, petitioni annuentium, dictæ epistolæ adjunctus est et sigillo abbatiæ munitus. Juxta epistolam repertum est vetus vas porcellanum continens: 1° parvam ampullam vitream in qua erant quatuor dentes; 2° fragmenta plurima ligni veteris omnino putrefacti, et tæniolam membraneam hæc exhibentem: Reliquiæ sancti Austremonii. Post illud vas triginta duo ossa vel ossium fragmenta erant mixta pulvere multarum aliarum particularum ligni putrefacti, involuta linteo veterrimo et pessimo. Capsa mundata est; triginta duo ossa vel ossium fragmenta posita sunt in mappula candida ab omni parte consuta, et cooperta panno serico et villoso rubei coloris cum hac inscriptione: Ossa sancti Stremonii, et reposita in capsam. Ligni fragmenta collecta sunt in saccum lineum et posita in eadem capsa ad dextrum portæ latus; vetus vas porcellanum, continens parvam ampullam in qua sunt quatuor dentes, etiam in capsa repositum est ad portæ latus sinistrum.

Deinde D. Combes aperuit capsam sancti Calmini, abbatiæ fundatoris. Primum objectum quod repertum est, authentica erat latine exarata in charta pergamena, data die 8 septembris 1705, signante Claudio Foussier suppriore. Dicta capsa continebat saccos tres pelle ovina continentes ossa, et unum lineum continentem caput integrum, et reliquias alterius; ab utroque capsæ latere inscriptiones erant conformes authenticæ. Sacci positi sunt cum inscriptionibus in loco eodem quo fuerant; authentica quoque reposita est in loco quo fuerat, et capsa reclusa.

Statim post D. Combes visitavit alia quatuor reliquiaria lignea supra designata. In primo invenit duos parvos fasciculos separatos portantes, unum hanc inscriptionem: Reliquiæ sancti Bonnitii episcopi et religiosi de Maniloco, et alterum hanc: Reliquiæ santi Marii confessoris. Uterque fasciculus cum sua inscriptione in charta pergamena repositus fuit in locum suum. In secundo erat os unum cum hac inscriptione: Maxilla sancti Petri; fasciculus et inscriptio in charta pergamena reposita sunt in loco suo. In tertio erat os satis magnum portans hanc inscriptionem: Reliquiæ sancti Austremonii episcopi Claromontani. Os cum inscriptione in charta pergamena repositum fuit in loco suo. In quarto erat digitus cupreus, quo in medio sub vitro erant parvæ ossium particulæ, et a latere inscriptiones parvæ duæ in charta pergamena, quas legere non potuimus, sive quia temporis diuturnitate characteres notabiliter erant deleti, sive quod scriptura præcedentibus multo est antiquior. Artis periti nobis dixerunt contineri hæc verba: Ex digito S. Joannis Baptistæ, quæ transscripsimus in charta et una in reliquiario reclusimus. Altera legi non potuit. Omnium supra relatorum compositus est præsens processus verbalis cui D. vicarius generalis et testes supra designati mecum parochiæ deservitore subscripserunt.

Combes, vic. gen. — Dellestable. — Déjardin, p. S. S. — Bernardin, deservitor Marsati. — Dalbine, parochus S. Amabilis. — Faure, deservitor. — Grand, eleemosynarius collegii. — Rougier, major. — Jabot. — Ozène. — Prudhomme.

[126] [et de appositione sigilli episcopalis.] Hunc sequatur alter processus verbalis ejusdem Faure de appositione sigilli episcopalis:

Processus verbalis appositi sigilli episcopalis reliquiis sancti Austremonii, sancti Calminii et sanctæ Namadiæ, quas ecclesia Mauziacensis possidet.

Anno 1839 dieque novembris 27, ex articulo primo ordinationis Reverendissimi Domini episcopi Claromontani, datæ die 20 novembris anni hujus, quæ declarat authenticas reliquias sancti Austremonii, sancti Calminii et sanctæ Namadiæ, quas ecclesia Mauziacensis possidet; ex articulo quarto ejusdem ordinationis quæ D. Augustum Combes, majoris seminarii præsidem et vicarium generalem, specialiter delegat ad apponendum sigillum episcopale pretiosis hisce reliquiis, is denuo huc se transtulit in domum presbyteralem et in ecclesiam Mauziaci ad implendam commissionem suam.

Aperta sancti Austremonii capsa, lintea quæ sancti ossa continent exsoluta sunt; ossa principalia separatim involuta sunt tænia candida obsignata ab utraque parte extrema; ossa principalia una cum minoribus et ossium fragmentis reposita sunt in eadem mappula in qua antea erant, quæ fuit cooperta panno serico et villoso rubei coloris multis in locis consuto. Totum hoc ligatum fuit tæniola candida quæ totam latitudinem circumdat, et obsignatum ab utraque parte extrema. In medio addita fuit parva tæniola rosei coloris ad supplendam tæniolam candidam, breviorem quam ut totum pretiosum fasciculum circumplecti posset; qui fasciculus, debite obsignatus, repositus fuit in capsa cum hac inscriptione: Ossa sancti Austremonii. Saccus lineus continens ligni fragmenta inventa in hac eadem capsa ligatus fuit tæniola candida ab utraque parte extrema obsignata, et positus in capsa a portæ latere dextro: parva ampulla continens quatuor dentes, ad orificium fuit obsignata et reposita in veteri vase porcellano a portæ latere sinistro. Epistola Massilionii, processus verbalis religiosorum, ordinatio Reverendissimi Episcopi in capsa fuere posita, quæ fuit obserata, et sigillum foris appositum scuto seræ.

Deinde sancti Calminii capsa aperta est, sacci continentes ossa extracti, sollicite ligati; partibus extremis sigillum appositum: omnes dein cum suis inscriptionibus eodem loco suo repositi sunt. Antiqua authentica in charta pergamena latine exarata, insuper inscriptio in charta indicans ordinationem qua permittitur expositio reperiri in capsa sancti Austremonii, in eadem capsa conclusæ sunt. Capsa fuit obserata et sigillum appositum seræ catenatæ, ligatæ tæniola rosei coloris.

Totum hoc actum est præsentibus DD. Dalbine parocho Sancti Amabilis, Dellestable majoris seminarii directore, Déjardin ejusdem seminarii directore, Pillière deservitore Vulvici, Rordes deservitore de Chateaugau, Bernardin deservitore Marsati, Faucher eleemosynario visitationis oppidi Ricomagi et Grand eleemosynario collegii ejusdem oppidi.

In quorum fidem nos, deservitor parochiæ Mauziaci, præsentem processum verbalem fecimus, cui D. vicarius generalis et testes prædicti nobiscum subscripserunt die, mense et anno ut supra.

Combes, v. g. — Faure, deservitor. — Dalbine, parochus. — Déjardin, p. S. S. — Dellestable, p. S. S. — Faucher. — Bernardin, deservitor Marsati. — Grand.

[127] [Novissima recognitio reliquiarum facta anno 1852.] Tandem sequatur actus authenticus secundæ aperturæ capsæ S. Austremonii et extractionis reliquiarum factæ a Ludovico Féron, episcopo Claromontano, per D. Brun, vicarium generalem prædicti episcopi, ex ejusdem mandato, die 29 januarii, anno 1852:

Nos Ludovicus Feron, miseratione divina et auctoritate sedis apostolicæ episcopus Claromontanus, implorato lumine sancti Spiritus aperuimus capsam continentem reliquias sancti Austremonii Arvernæ civitatis apostoli, pieque provoluti in genua coram pretiosis illis reliquiis, inde pro ecclesia nostra cathedrali duas particulas extraximus, quæ sunt fragmentum satis magnum tibiæ dextræ, et alterum fragmentum minus magnum ejusdem ossis. Quo facto, remisimus reliquias in eumdem statum, replicatasque cum eisdem linteis designatis in processu verbali D. Combes, vicarii generalis diœcesis et majoris seminarii præsidis, nostro sigillo obsignavimus.

Mauziaci, die 20 januarii an. 1852.

Brun, vic. generalis. — Ex mandato, Aug. Teilhot, C. Secret.

[128] [Præter reliquias S, Austremonii Mauziaci servatas,] Magnopere desideraveram actum authenticum hujus secundæ aperturæ et recognitionis reliquiarum; verum invenire non licuit. Fortasse non publica, sed privata assistentis et examinantis medici, domini scilicet Imbert, ut aliunde mihi compertum est, auctoritate facta est relatio quam lego in libro D. Gomot de abbatia regali Mauziacensi, gallice scripto [Gomot, Histoire de l'abbaye royale de Mosat, p. 220.] ; ubi sequentia numerantur: 1° Femur dextrum cui deest apophysis, quem magnum trochanterem vocant, quæque videtur fuisse serrata. 2° Femur sinistrum integrum, dempta magni trochanteris facie aversa, quæ etiam serrata videtur fuisse. 3° Tibia sinistra et tibiæ dextræ pars superior. 4° Vertebri pars satis magna; tres vertebræ lumbares et rotula una. 5° Basis cranii tota. 6° Caput fere integrum, costarum fragmenta duo, calcaneum haud integrum. — Præterea capsa continebat plurima ossa parva, e quibus, præter digitorum pedumque phalanges aliquot, nihil discerni potuit. Post hanc ultimam capsæ aperturam sigillum episcopale portæ appositum fuisse non videtur. Ego quidem quum Mauziaci anno 1880 mense januarii instrumenta authentica descripsi, capsam intus et foris diligenter inspicere potui, aperiente D. parocho; fasciculum et reliqua quorum in processu verbali mentio est, oculis usurpavi.

[129] [aliæ nonnullæ] Ex notabilibus reliquiis S. Austremonii extra Mauziacensem ecclesiam existere didici partem unam in seminario majori Claromontano-Ferrandensi, [servantur Claromonte et Iciodori.] quam secum tulisse videtur Mauziaco domum D. Combes, alteram in ecclesia cathedrali Claromontensi, tertiam in ecclesia parochiali Iciodorensi.

[130] [Quo devenerit S. Austremonii caput, incertum.] Omnem operam dedi investigando capiti S. Austremonii, quod olim constat Iciodori fuisse conservatum; cujus translationem et vices varias antequam Iciodorum perveniret, videsis in relatione illa cujus supra meminimus, quæque infra post Acta legenda est. Quum Mabilionius scriberet alterum tomum Actorum SS. Ord. S. Benedicti seculi III, caput S. Austremonii in Iciodorensi monasterio adhuc servabatur, ut ipse auctor testatur in Translatione S. Stremonii episcopi Arvernensis (p. 194): Iciodorum monasterium hactenus (an. 1672) perseverat sub Ordine S. P. Benedicti, recens congregationi S. Mauri unitum; in quo sancti Stremonii caput etiam nunc asservatur, corpus vero Mauziaci. Quo vero tempore Iciodoro ablatum quove portatum fuerit, non constat. R. D. Daguillon, parochus Iciodori, qui me hospitalitate præclara Iciodori domum suam recepit, dicit se nullam invenisse memoriam hujus capitis Iciodori existentis, neque ante neque post rerum subversionem in Gallia. Notum quidem est in recognitione reliquiarum facta Mauziaci a vicario generali Brun, a doctissimo viro Imbert, medicinæ doctore, inter reliquias inventum fuisse caput et cranii partem. Verum doctissimo medico certo constare non potuit hoc esse caput S. Austremonii. Plura aut certiora discere non licuit.

[131] [Quædam reliquiæ olim servatæ Claromonte in ecclesia S. Illidii] Reliquias S. Austremonii alibi quoque fuisse aut esse, subinde ex variis documentis collegi. Unum et alterum hic adscribo iterum, (nam allata jam fuere, ut testimonium martyrii,) juxta Galliæ christianæ auctores (tom. II, p. 225): Anno 1709, in ecclesia S. Illidii, destructo altari S. Illidii, lapis marmoreus inventus est cum hac inscriptione: Hic reliquiæ sunt B. Austremonii mrs. scique Juliani et Stabile. Quamquam non admitto corpus S. Austremonii aliquamdiu jacuisse in hac ecclesia, patet tamen reliquias quasdam ibidem fuisse.

[132] [et in ecclesia cathedrali,] Deinde lego: In ecclesia cathedrali servatur capsula ex argento inaurato cum hac inscriptione: Partes femoris Sancti Austremonii Arvernorum episcopi et martyris. Juxta Sammarthanum neutra inscriptio septingentos annos superat. Unde patet ex judicio D. Sammarthani facile ad annum 1197 posse referri. Quod si ita sit, credam a Roberto pontifice Arvernorum ex Mauziacensi cœnobio Clarummontem fuisse allatas tunc quum reliquias examine canonico recognovisset. Partes femoris dicit inscriptio; et relatio doctissimi medici Imbert, qui die 29 januarii an. 1852 reliquias S. Austremonii examinavit, inter ossa sancti viri enumerat duo femora, parte aliqua mutila utraque, quæ videntur, inquit, serrata. Quare non absurdum erit opinari duo femora tunc fuisse mutilata quum solemnis recognitio occasionem facilem pontifici daret. Posteriorem epocham non libenter admittam, quia inscriptionis antiquitas contrarium videtur postulare. Nihil tamen certi definire audeo, quia tota res mihi stat aliena fide, eaque hominis autumantis potius quam judicantis.

[133] [atque adhuc in Entraigues.] Tandem audivi ex ore doctissimi viri, R. D. Chaix de Lavarène, parochi Sancti Genesii apud Carmelitas Claromonte, reliquias S. Austremonii servari in ecclesia veteris communitatis S. Austremonii in Entraigues. Atque hæc sunt quæ de reliquiarum S. Austremonii elevatione, translationibus atque existentia ad meam notitiam pervenerunt.

[Annotata]

* Saint-Ivoine

* Charroux

* gallice maire

* gallice marguillier

§ VI. De cultu S. Austremonii.

[Antiquus cultus S. Austremonii apud Arvernos.] Si Actis apocryphis fides est adhibenda, statim a martyrio sacrum viri corpus publici cultus honores accepit. Qui cultus paulatim intepuit et tandem desiit, donec tempore Cautini, cœlesti visione, si Cautino fides, martyris tumulum illustrante, intermissus cultus reparari cœpit. Tunc verum cultum miraculis etiam commendatum incepisse, ex Gregorio Turonensi, De gloria conf., cap. 30, certum est. Postea vero bellis et barbarorum incursibus vastato Iciodorensi monasterio, sepulcrum sancti viri absque honoribus debitis aliquamdiu ruderibus ac squalore obrutum mansisse videtur, donec ab Avito II sacrum corpus exaltatum e terra et Vulvicum translatum fuit, uti supra fuit enarratum. Inde ad nostra tempora cultu non intermisso S. Austremonius apud suos gaudet Arvernos. Extra Arvernorum fines hic cultus sero sparsus est.

[135] [Non tamen memoratur sanctus in vetustis martyrologiis.] Martyrologium quod Hieronymianum vocatur Austremonii nomen non habet, nullis, ne antiquissimis quidem exemplaribus, v. g. Epternacensi aut Bernensi. Ado Viennensis Austremonii non meminit, nec reliqua martyrologia antiqua. In Usuardo puro non invenitur; in additamentis tamen ad kal. novembris legitur ejus nomen et elogium breve. Videlicet, in codice Aquicinctino: Arvernis, sancti Austremonii episcopi; in codice Victorino, et reginæ Sueciæ n° 130: Civitate Arvernis, sancti Austremonii episcopi et martyris; in codice Altempsensi: Arvernis, natale beati Austremonii martyris, primi pastoris civitatis ipsius; apud Belinum, in editione altera: Arvernis, sancti Austremonii, primi Arvernorum episcopi et martyris. Molanus, haud dubie ex Belino, juxta Sollerium, textui subdidit: Arvernis, sancti Austremonii primi Arvernorum episcopi et martyris.

[136] [Ejus elogium in martyrologio Romano.] Galesinius breve habet elogium: Arvernis, sancti Austremonii, episcopi et martyris. Tandem Martyrologium Romanum kal. novembris Austremonii mentionem facit his verbis: Arvernis, sancti Austremonii, primi ejusdem civitatis episcopi. Saussaii longius elogium describere supervacaneum est. Quibus adde breviaria, quæ recensere nihil attinet.

[137] [Missa propria concessa vicariatui apostolico Novæ Caledoniæ,] Tandem hic subjungimus missam propriam S. Austremonii, quæ simul S. Austremonii cultum in extremas terras propagatum indicet.

DOM. INFRA OCT. FESTI OMN. SANCTORUM. IN FESTO SANCTI AUSTREMONII, PRIMI ARVERNORUM EPISCOPI, ET VICARIATUS APOSTOLICI NOVÆ CALEDONIÆ PRINCIPALIS PATRONI. (Ex duplici decreto S. R. C. de Propaganda Fide 15 maji 1881 et 18 decembris ejusdem anni.)

Introitus. Psalm. 95. Annuntiate inter gentes, quoniam magnus Dominus super omnes deos; quoniam omnes dii gentium dæmonia: Dominus autem cœlos fecit. Psalm. ibid. Cantate Domino canticum novum: cantate Domino omnis terra. Gloria Patri.

Oratio. Deus, qui nos de tenebris in admirabile lumen tuum beati Austremonii prædicatione vocare dignatus es: da nobis ejus meritis et precibus ita digne evangelio Christi conversari, ut eam quam te miserante suscepimus fidem, sanctis operibus confiteri valeamus. Per eumdem Dominum nostrum Jesum Christum.

Lectio Epistolæ beati Pauli apostoli ad Thessalonicenses. (1. Thessal. 2.) Fratres: Fiduciam habuimus in Deo nostro … accepistis illud non ut verbum hominum, sed, sicut est vere, verbum Dei, qui operatur in vobis qui credidistis.

Graduale. Gloria vestra sumus, sicut et vos nostra, in die Domini nostri Jesu Christi. In Christo Jesu per evangelium ego vos genui. Rogo vos, imitatores mei estote sicut et ego Christi. Alleluia, alleluia. Deo gratias, qui triumphat nos in Christo Jesu, et odorem notitiæ suæ manifestat per nos.

Sequentia.

Arverna gens, mente læta
      Prome cantus die ista
      In laudem Stremonii.
Hic te primus informavit
      Vera fide, primus pavit
      Verbo evangelii.
Missus a Romana Sede
      Ad te volat; et repente
      Nova fiunt omnia.
Plebs, quæ prius sine Deo,
      Redemptore gaudet Christo,
      Jam fidelis et pia.
Quos ludebat stultus error,
      Quos tegebat noctis horror,
      Hi sunt lux in Domino.
Ubi vepres et spineta,
      Ibi surgit seges multa,
      Rigante Stremonio.
Christe, quem sub hoc pastore
      Patres nostri coluere
      Fide et virtutibus;
Quorum fidem profitemur,
      Fac et mores imitemur,
      Placentes in omnibus;
Ut corona quam in cœlis
      Tuis parasti electis,
      Mereamur perfrui.
            Amen. Alleluia.

Sequentia sancti Evangelii secundum Marcum. (Cap. 16, 15.) In illo tempore, dixit Jesus discipulis suis: Euntes in mundum universum … super ægros manus imponent, et bene habebunt. Credo.

Offertorium. (Isaiæ 61.) Vos sacerdotes Domini, ministri Dei nostri, dicetur vobis: Fortitudinem gentium comedetis et in gloria earum superbietis.

Secreta. Benedictio tua, Domine, super hæc munera nostra descendat, quæ majestati tuæ pro triumpho sancti Austremonii offerimus, humiliter deprecantes ut cujus ministerio fidem accepimus, ejus intercessione ex fide vivamus. Per Dominum nostrum Jesum Christum Filium tuum: qui tecum vivit et regnat.

Communio. (Ephes. 2.) Eratis sine Deo in hoc mundo; nunc autem in Christo Jesu vos, qui aliquando eratis longe, facti estis prope, in sanguine Christi.

Postcommunio. Deus, qui beati Austremonii ministerio eam nobis gratiam contulisti ut ex infidelibus fideles, ex peccatoribus justi efficeremur: adesto operibus tuis, adesto muneribus, ut quibus inest fidei justificatio, non desit fidei fortitudo. Per Dominum.

[134] [desumpta ex missis propriis Claromontanis.] Hæc missa desumpta est ex Missis propriis ad usum insignis ecclesiæ Claromontensis, a SS. Domino nostro Pio papa IX approbatis ac de mandato Ill. ac Rev. DD. Ludovici Caroli Féron episc. Clarom. editis (Parisiis, Le Clère, 1865). Ubi præterea legitur hæc præfatio propria, in festo et per octavam legenda: Vere dignum et justum est, æquum et salutare te quidem, Domine, in omnibus sanctis tuis mirabilem prædicare, sed in hac præsertim beati Austremonii festivitate maximas tibi gratias agere. Ipse enim vere nobis est apostolus, cujus ministerio nos a tenebris ad lucem et a morte ad vitam misericorditer transtulisti; hunc dedisti nobis patrem et magistrum, qui et per evangelium nos in Christo genuit et viam justitiæ verbo et exemplo primus monstravit; hanc tu nobis illo prædicante gratiam contulisti, ut qui hospites eramus et advenæ, nunc cives sanctorum et domestici Dei nominemur et simus. Et ideo cum angelis et archangelis, cum thronis et dominationibus, cumque omni militia cœlestis exercitus hymnum gloriæ tuæ canimus sive fine dicentes.

VITA PRIMA S. AUSTREMONII AUCTORE ANONYMO
ex duplice codice Claromontano.

Austremonius, episcopus martyr, Arvernorum apostolus (S.)

BHL Number: 0844 a

EX MSS.

CAPUT PRIMUM.
S. Austremonii missio in Galliam. Labores apostolici. Monasterii Iciodorensis ædificatio.

[S. Austremonius cum aliis sex a S. Clemente in Galliam missus,] Sanctus igitur Austremonius, apostolorum Christi discipulus, temporibus Decii imperatoris cum aliis quampluribus condiscipulis in Galliis missus legitur ad prædicandum. Verum post accessum apostolorum, cum Valentiniani et Novatiani hæresis inimico impellente contra legionem christianam grassari [crassari 2.] cœpisset, sanctus Clemens, discipulus ac successor beati Petri, apostolorum principis, hos viros sicuti ab apostolis ordinati fuerant in singulis eos urbibus destinavit. Hivero missi sunt: Turonicis Gratianus episcopus, Arelatensis Trophimus episcopus, Narbonæ Paulus episcopus, Tolosæ Saturninus episcopus, Parisius Dionysius episcopus, Lemovicen [ita 2.] Marcialis episcopus, Arvernis vero Austremonius est destinatus episcopus. De his vero Dionysius ac Saturninus per martyrii palmam cursum consummarunt, Gratianus vero Trophimusque et Paulus ac Marcialis in summa sanctitate post adquisitos Ecclesiæ populos ad fidem præ omnibus Christi dilatatam, felici confessione migrarunt. Et sic tam illi per martyrium quam hi per confessionem relinquentes terras in cœlestibus pariter sunt conjuncti. Sanctus vero ac venerabilis Dei cultor Austremonius, qui cum Gratiano beatissimo vel reliquis quos memoravimus est directus, quo amplius cognovit gentilitatis fervere errorem, illic intrepidus ac fidei calore accensus, Domino ducente Arvernis civitatis mœnia pervenit. Spiritu enim Sancto repletus non verebatur incredulæ gentis expetere feritatem, hoc sibi re arbitrans prodesse ad gloriam, si rudem ac dudum incultam terram ad verbi Dei semina proscindere et excolere ac fructiferam Domino juvante cum laborum certamine reddere posset; juxta illud quod scriptum est: Parate viam Domini, rectas facite in solitudine semitas Dei nostri. Solitudo autem hujuscemodi regio cum habitatoribus recte dicitur, quia sine Deo in hoc mundo vana et insensibilia elementi colentes variis dæmoniorum erratibus subditi erant, adorantes creaturam potius quam Creatorem. Nam eadem urbs ad quam Dei famulus primo perrexit in Limannia b sita habetur, illoque in tempore secundum hujus desideria erroris et conventu populorum et nobilitate inclita videbatur.

[2] [Arvernis ecclesiam construit] Erat igitur civitas ipsa, ubi maximus tunc gentilium error c colebatur, in supercilio montis ejusdem urbis posita, muro et turribus firmiter munita, et aquæducto grandi et miro opere irrigabatur. Siquidem terris fecunda, nemorosa arboribus, vineis uberrima, populis constipata et referta commerciis habebatur. Sed terra fructifera et fertilis a malignis operibus inhabitantium erat corrupta. Ad hunc denique locum sanctus vir Dei Austremonius properans, ecclesiam ibi quæ nec locis nec populis erat nota, Domino protegente, cum magno studio fabricavit. Cumque illic indesinenter die noctuque verbi Dei semina spargere non cessaret, ad prædicationis illius constantiam innumerabilis multitudo utriusque sexus ex eadem provincia concurrentes, pie ac fideliter sanctis ejus monitis obedientes, Creatori omnium Deo credere cœperunt.

[3] [et Christi fidem prædicat.] Igitur sanctus Dei præsul ac per omnia apostolicus vir, Arvernorum congaudens facilitatem credendi, baptismi gratia illos regenerare studens, evangelicis verbis adloquebatur eos dicens: Genimina viperarum, quis vobis ostendit fugere a ventura ira? Facite fructus dignos pœnitentiæ, quoniam per gratiam Domini nostri Jesu Christi de insensibilibus lapidibus, id est ex incredulis et necdum Deum cognoscentibus patribus, in veros Abrahæ filios commutari meruistis. Gratia enim Dei estis salvati per fidem; qui vos pretioso sanguine quasi inmaculati agni redimere dignatus est. Cujus beneficio et ope adjuti, confortamini alterutrum, spem habentes quia qui cœpit in vobis opus bonum perficiet. Multis vero exhortationibus et doctrinis populorum turbis imbutis atque ad verbi Dei notitiam cum multo labore et signis a Domino ac miraculis non modicis convocantibus provocatis, levitarum et sacerdotum officia, sicut traditum illi fuerat, ecclesiastico more instituit d. Tantas denique sub eodem tempore virtutes dignatus est Dominus ostendere per illum, ut gentilium corda non minus miraculis quam prædicationibus erigerent.

[4] [Rusticus ejus ope a naufragio servatur.] Nam cum quodam die isdem beatus pontifex Austremonius juxta Flaveris e fluvium populum prædicaret ac strenue moneret ut stabiles permanerent in his quæ ab ipso didicerant, unum inibi fertur a Domino accidisse miraculum. Traditur enim relatione fidelium quod duo rustici ad ligna cædenda flumen transfretare voluissent, cumque populi ubi vir Domini prædicatio[ni] inserviebat substitissent, unus ex illis accepto pane ex quo refectionis hora comesturus erat, ut credo, inspiratus a Domino, perrexit ad episcopum obtulitque ei. Qui suscipiens eumdem panem, benedixit eidemque rustico eulogias ex ipso dedit. Mox rediens navim cum comite suo pluribusque aliis conscendit, et vento flante commovetur aqua. Navis vero inter aquarum undas agitata submergitur, et omnes necantur præter unum cui beatus pontifex Austremonius eulogias dedit; qui natando ripam fluminis attigit, et meritis viri Dei intuentibus, inlæsus evasit. Dæmon vero qui ceteros in profundo pelagi mersit, hunc littora fluminis incolumem properari cernens, ad collegam suum audiente populo clamabat in aere: Eu quid agis? Quare non necas hunc qui tam audaciter fluminis undas transcendit? Ad quem respondit: Non valeo, licet cupiam, quia Austremonius, qui undique nos ejicit, eulogias illi dedit. Quo manifesto peracto miraculo, ab illo die et deinceps sanctum Austremonium magis prædicantem audierunt. Etiam usus inolevit in omnem regionem ut jejuni quique, si sacerdos adest, eulogias accipiant, quæ pro sancta communione habentur.

[5] [Multis ad fidem conversis,] Igitur cum jam ab omnibus virtutibus et signis claresceret, fiebat omnimodo ut ipsi adjutores magistri existerent et prædicatores verbi Dei, qui paulo ante cultores idolorum esse desierant. Ab ipsis denique simulacra destruebantur a quibus summo cum studio fuerant fabricata. Et sicut exhibuerant sua membra servire injustitiæ et iniquitati ad iniquitatem, ita e contrario studebant servire Deo in sanctificationem. Destruebant aras ubi dæmonibus ante sacrificaverant, et ipsis in locis cum magno conamine et miro decore ecclesias construebant; quibus per idem tempus mos et amor in prædicta urbe increvit, ut tantæ basilicæ Domino opitulante construerentur quantæ [quatenus 2.] nusquam in una [nulla 2.] aliarum civitatum regni illius constructæ [construere 2.] cernuntur. Pro quo gratias, summe Pater omnipotens, poscimus, qui tam egregium prædicatorem mittere [mitti. 2.] dignatus es, per quem olim tam innumerabilem populum perditum ad cœlestia revocares. Jam enim implebatur hoc quod per Osee prophetam dudum ante dictum fuerat ex persona hujusmodi populi convertentis: Vocabo non plebem meam plebem meam, et non misericordiam consecutam misericordiam consecutam. Et erit in loco ubi dictum est eis: Non plebs mea vos, ibi vocabuntur filii Dei viventis. Et illud Isaiæ: Venient ad te qui detrahebant tibi, et gentes quæ non cognoverunt te, ad te properabunt.

[6] [pastores constituit.] Cum igitur longo tempore sanctus Dei Austremonius in prædicta regione feliciter conversatus, populorum multitudinem ad Dei notitiam, sicut dictum est, perduxisset, congaudens de felicitate tanti gregis, tamquam bonus pastor Dominum exorat ut oves suas integro numero custodire dignetur, incessanter illi gratias agens pro innumera multitudine quam per eum adquisierat nomini suo. Et quamvis multis virtutibus et miraculis insignis videretur, in cunctis custodiam virtutis humilitatem mente retinens, hoc sæpe aiebat: Non ego quicquam operor, sed qui habitat in me Spiritus Sanctus. Et illud apostoli: Gratia Dei sum id quod sum. Posthinc vero, cum jam gregem Christi multiplicatum cerneret, sapientiores quosque ex ipsis et omnem injustitiam odientes, providens reliquæ multitudini, constituit præesse pastores, qui non desinerent omni tempore minus doctos a pravitatis itinere revocare atque ad viam veritatis, quæ Christus est, perducere festinarent. Hi autem qui a tam benigno magistro prædicandi curam susceperant, non subsistebant omni modo, sed meditationi legis Dei inservientes, quod a sancto patre didicerant, ceteræ plebi adnuntiare student.

[7] [Manasterium Iciodori condit.] His ita habentibus, sanctissimus vir Dei Austremonius populorum frequentiam non ferens quam in pontificali culmine sustinebat, necnon et seculi dignitatem quam ei præferebant filii quos in evangelio Christi genuerat devitans, ut impleretur quod dictum est: Justus justificetur adhuc, monasterium dicitur ædificasse in loco qui Iciodorus f vocatur, ubi non modicam monachorum turbam constituens, apostolicam vitam quam pleniter didicerat feliciter illis tradidit conservandam, docuitque eos regulis artis retundi animum et jugo semper Domini colla subdi.

ANNOTATA.

a Horum alter, seculi X, fuit olim abbatiæ S. Illidii. In eo desiderantur numeri 1 et 2, quos edimus ex altero seculi XIII; cfr. Comment. præv., num. 5. Codicem hunc designamus numero 2, illum vero antiquiorem numero 1. — Ipsam autem hanc Vitam primam in Commentario præv. Passionem minimam passim appellavimus.

b Limannia, sive Limania, gallice la Limagne, regiuncula est tractus Arvernensis.

c Videtur auctor indicare voluisse aliquod insigne erroris monumentum quod in Arvernica civitate coleretur quum eo Austremonius missus a Clemente advenisset. Opinor autem significari maximam illam Mercurii statuam eo tempore erectam Arvernis, atque hunc esse maximum illum errorem qui tunc colebatur Arvernis. De qua statua Plinius [Hist. Nat., lib. XXXIV, cap. 7.] : Verum omnem amplitudinem statuarum ejus generis vicit ætate nostra Xenodorus Mercurio facto in civitate Galliæ Arvernis per annos decem, HSc̄c̄c̄c̄ (sestertium quadringenties). Postquam ibi satis artem approbaverat, Romam accitus est a Nerone, ubi destinatum illius principis simulacrum colossum fecit CX pedum longitudine, qui dicatus solis venerationi est, damnatis sceleribus illius principis.

d Nihil Clementis et totius ævi apostolici temporibus magis consonum dici potuit. Verba enim illa morem evangelizandi apostolis proprium ac deinceps a viris apostolicis usurpatum graphice depingunt. Quem morem Clemens Romanus in prima ad Corinthios epistola iisdem ferme verbis tradit, cap. 42: Prædicantes apostoli igitur per regiones eturbes, primitias earum spiritu cum probassent, in episcopos et diaconos eorum qui credituri erant constituerunt [P. G., tom. I, p. 291.] . Quem modum ac rationem viri deinceps apostolici secuti sunt teste Eusebio. Qui postquam de Ignatio, Polycarpo aliisque apostolorum discipulis locutus est, ita pergit [Hist. Eccl., lib. III, cap. 37. (P. G., tom. XX, p. 291.)] : Præter hos alii quoque complures eodem tempore viguerunt inter apostolorum successores principem obtinentes locum. Qui utpote discipuli tantorum virorum admirabiles plane ac divini, ecclesiarum fundamenta, quæ variis in locis apostoli prius jecerant, additis ædificiis exstruxerunt; prædicationem evangelii magis ac magis promoventes et salutaria regni cœlestis semina per universum terrarum orbem late spargentes. Siquidem plerique ex illius temporis discipulis quorum animos ardentioris philosophiæ desiderio verbum divinum incenderat, servatoris nostri præceptum jam antea expleverant, divisis inter egentes facultatibus suis. Deinde relicta patria peregre proficiscentes, munus obibant evangelistarum, iis qui fidei sermonem nondum audivissent, Christum prædicare et sacrorum Evangeliorum libros tradere ambitiose satagentes. Hi postquam in remotis quibusdam ac barbaris regionibus fundamenta fidei jecerant aliosque pastores constituerant et novellæ plantationis curam commiserant, eo contenti ad alias gentes ac regiones comitante Dei gratia ac virtute properabant. Quippe divini spiritus vis ac potentia multa per eosdem miracula etiam tum operabatur, adeo ut prima statim audita prædicatione universi simul populi veri numinis cultum promptissimo animo susciperent. Qui hæc legit et lecta comparat cum iis quæ de S. Austremonio in Actis narrantur, plane eademreperiet dicta de Arvernorum primo episcopo quæ Eusebius de primis apostolorum discipulis ac successoribus enarrat.

e Flaver, i. e. Elaver fluvius, sive Elavaris, Elauris, Hileris, nunc l'Allier, surgit in Cebennis in confinio Gabalorum et Villavorum, et infra Nivernum (Nevers) in Ligerim influit. Recentiores scriptores eum Alerem, Alarem appellant, Helerium quoque et Helarium, Alerium et Alerim [Valesius, Notitia Galliarum, ad hanc vocem.] .

f Iciodorus, nunc Iciodorum oppidum (Issoire), supra urbem Claromontanam situm, ubi Bessæ amnis cum Elavere confluit. Monasterium primitus fundatum varias clades subiit ac solo fuit æquatum; postea a S. Præjecto alumno restitutum sec. VII, post iteratas clades instauratum est denuo sec. X. Cujus basilicam in honorem SS. Petri et Austremonii dedicavit Bernardus Claromontensis episc. circa an. 950 [Act. SS. O. S. B., sec. III, tom. II, p. 191 seq.] . Inutile censemus huc afferre quæ de fundato hoc monasterio in Manuscripto Iciodorensi narrantur; in quo scripto, cujus in his rebusquam levis sit fides nemo ignorat, asseritur illud monasterium anno 318 a comitissa Nataria fuisse erectum [Tablettes historiques de l'Auvergne, tom. VIII, p. 214 sq.] . De hac Nataria cfr. quæ dicit J. B. Bouillet [Statistique monumentale du Puy-de-Dôme, p. 193.] .

CAPUT SECUNDUM.
Judæorum conversio tentata. Lucius puer a patre necatus. S. Austremonii martyrium et sepultura. Revelatio corporis sec. VI.

[Judæi Austremonio mortem moliuntur.] Per idem vero tempus non modicam multitudinem ex Judæorum gente in Arvernam urbem constat fore diffusam a. Nam antiquus hostis, videns sibi perisse quos per famulum suum Austremonium Dominus adquisierat, et quia a mundi exordio contra electos Dei pugnare non destitit, totam nocendi sui artem contra virum Dei per hanc perfidam gentem studuit incitari. Verum cum beatus præsul hunc infelicem populum propter piaculum in Salvatorem commissum multis increpationibus argueret, atque ex divinarum Scripturarum auctoritate ostenderet propter salutem generis [regis 2.] humani de cœlo eum descendisse ad terras, et incarnatum de Spiritu Sancto et Maria Virgine, isdem perfidus populus nullo modo ei præbebat adsensum, nec solum, ut eos monuit, pœnitentiam ex incredulitate et duritia sui cordis perceperunt, sed etiam in ejus necem apertis persecutionibus conspirarunt. Quod sancti viri discipuli intelligentes, nuntiare student magistro quod de ejus interitu tota mentis aviditate Judæi cogitarent. Audiens autem pater sanctus [sanctum 2.] hunc sermonem, alacri vultu tranquilloque ut semper erat animo respondisse fertur: Ecce nuntium bonum de terra longinqua adlatum, si ad effectum rei quandoque præstante Domino perveniret. Cumque discipuli turbati de tali secum responsione conquererent, ait ad eos sanctus Dei Austremonius: Quid est, fratres, quod tristiores solito vos conspicio? Numquid consideratis martyrii mei gloriam pertimescere, quam toto mentis desiderio a Domino studeo promereri? Mementote verbi Domini Jesu dicentis: Non est servus major domino suo, neque discipulus major eo qui misit illum. Et iterum: Si me persecuti fuerint, et vos persequentur. Simulque reminiscite quid monuit dicens: Nolite eos timere qui occidunt corpus, quia postmodum non habent quid amplius faciant. Quid denique jucundius, immo quid servis Domini amabilius huic nuntio quæ detulistis? Qui ideo de terra longinqua bona nuntiare perhibetur, cum erutis animabus fidelium de laqueis tentationum, quæ tota vita humana est super terram, ad æternam patriam, ubi sine laborum certamine cum Christo perenniter regnaturi sunt, eos transmeare insinuatur.

[9] [Martyrium Lucii pueri et deinde ipsius S. Austremonii.] His vero et hujusmodi assertionibus fortiores eos contra hujus mundi tentamenta redditos, idem ipse contra resistentem sibi impiissimum Judæorum populum fide armatus, aperta eis voce Christum prædicare non destitit. Et licet ipsi plus de ejus interitu pertractarent, ille tamen et Dei Filium eis adnuntiare curat et parvulos quosque eorum comprehensos lavacri salutaris unda perfundit. Unde factum est ut unius Judæi filium qui potentior ceteris præerat, baptismi sacramento traderet. Quod cum nuntiatum fuisset Judæo filium suum fore [fonte 2.] baptizatum, maximo furore succensus, cum multitudine suæ gentis ubi vir sanctus tunc temporis morabatur adveniens, filium suum fertur in puteum projecisse. Beatum vero Austremonium antistitem multis verberibus laniatum quoadusque spiritum exhalaret, novissime capitis obtruncatione martyrii palma eum decorantes, dignam sibi Christus animam excipiens, apostolorum meritis constituit sociandam. Caput ejus in puteum post parvuli membra projectum, sed a christianis quam celeriter sublatum, utrosque condigno condientes honore in monasterio quod Hyciodori construxerat isdem sanctus martyr, sepulturæ locum tradiderunt. Ex aqua vero ejus putei infirmantium multitudo postea fideliter hauriens, meritis sancti viri ex variis languoribus saluti restituuntur.

[10] [Judæi expulsi S. Austremonii sepulcrum miraculis prius celebre,] Dehinc namque cœpit christianorum odium in Judæos concrescere, qui hoc scelus fuerant perpessi. Quos ita atrocissimis pœnis variisque suppliciis sunt insecuti ut ne unus quidem in hac urbe sicuti in aliis habitare noscatur usque in præsens b. His vero ad nihilum redactis et extra fines suos, si qui effugere poterant, dignam illis pœnam Domino tribuente, ejectis, eumdem locum in quo sanctum martyrem tumulaverant, summo honore dignum ducere, magnisque cum muneribus beati antistitis expetunt suffragia, cujus meritis et intercessionibus suffulti, ex quacumque tribulatione vel infirmitate læsi adveniunt, sani et incolumes ad propria revertuntur.

[11] [deinde neglectum, sec. VI, agente Cautino, rursus honoratur.] Verum longa per tempora, et quamdiu populus superstes fuit qui signa et miracula sanctamque conversationem beati Austremonii mente et opere retinebat, ad sepulcrum illius eadem plebs cum multis donariis devota mente concurrere festinat. Hos vero a seculo excedentes et per plures jam refrigescente caritate, cruda sequens increscit rusticitas. Qui licet scirent quod in prædicto loco Yciodoro requiesceret, nullum tamen illi exhibebant honoris cultum. Post longinqua vero annorum curricula Cautinus, cui ipsius Arvernæ urbis episcopatus datus est, in diaconatu suo eamdem ecclesiam rexit. Igitur dum nocte quadam in lectulo cellæ suæ quæ huic basilicæ adhærebat decumberet, audivit psallentium quasi parum resonantibus vocibus, et continuo surgens, vidit templum magno splendescere lumine; obstupefactus namque aspexit intrinsecus; erat enim cellula illa in superiore contra fenestras templi. Et vidit, et ecce circa tumulum multitudo albatorum tenentium cereos et psallentium. Quod diutissime cernens, cum discessissent, statim facto mane jussit tumulum cancello vallari, prædixitque reverentiam loci illius. Ex hoc enim frequens oratio super tumulum funditur, et auxilia antistitis impetrantur c.

ANNOTATA.

a Diffusos eo tempore per Arvernorum civitatem fuisse Judæos nihil habet absurdi, neque est isti ævo minus consonum. Pronum enim est Judæorum familias aliquot publico Claudii edicto Roma excedere jussas, in propinquas commigrasse Gallias, eoque conceptum erga Christi legem odium transtulisse.

b Tempus illud præsens quo noscitur nullus in urbe Arvernorum vivere Judæus, pretiosum videtur exhibere indicium quo tempus statuatur horum Actorum. Verumtamen indicium fallax est, uti ex dicendis patebit. Prima quidem specie designari videtur epocha ante seculum VI medium; nam post medium seculum illud multi apud Arvernos iique ditissimi vivebant Judæi, teste Gregorio Turonensi. Etenim inter vitia istius Cautini, Arvernorum episcopi, cujus ex ore S. Gregorius revelationem S. Austremonii quæ in Actis narratur, audivisse se dicit, cum ebrietate et avaritia et crudelitate ab ipso Gregorio refertur ejusdem Cautini familiaritascum Judæis. Post narrata enim alia indignissimi episcopi scelera [Hist., lib. IV, cap. 12.] : Judæis, inquit, valde carus ac subditus erat, non pro salute, ut pastoris cura debet esse sollicita, sed pro comparandis speciebus. Hic Cautinus successit sancto Gallo, Gregorii nostri avunculo, anno 562 [Savaron, Origines de Clairmont, p. 52.] . Sane putandum non est a Cautino revocatos fuisse Judæos ex exilio; non enim omississet Gregorius illud ceteris ejusdem sceleribus addere. Ergo, dicat aliquis, tempus illud quo Arvernorum civitas Judæis caruit, seculum sextum medium præcessit? Attamen aliud idque posterius tempus est quo Judæis habitatoribus caruisse Arvernicam civitatem certa historia testatur. Rem narrat Gregorius Turonensis [Hist., lib. V, cap. 11.] , eamdem versibus exornavit Venantius Fortunatus [Miscellanea, lib. V, cap. 5. (P. L., tom. LXXXVIII, p. 186).] . S. Avitus, qui Cautino successit in cathedram Arvernorum, una pentecostes vigilia baptizavit amplius quingentos; hi vero qui baptismum percipere noluerunt, discedentes ab illa urbe Massiliæ redditi sunt, ubi, adnotante Ruinartio, postea baptismum suscipere compulsi fuisse videntur ex epistola S. Gregorii Magni ad Virgilium Arelatensem et Theodorum Massiliensem episcopos [Epist. lib. I, ep. 45 (P. L., tom. LXXVII, p. 509 sqq.).] .Potest ergo fieri ut Arvernorum civitas dudumJudæo vacua permanserit, quod videns Actorum compilator, hanc Arvernorum felicitatem carendi Judæo inquilino cum traditione occisi a Judæis patriæ apostoli conjungere, ac factam multo post Austremonii mortem ævo Judæorum ejectionem hujus ætati attribuere voluerit. Quod multo magis suspicari licet in Passione parva ac magna, ubi idem factum narratur cum iis adjunctis quæ multo etiam propius ad Gregorii Turonensis narrationem accedunt; manere enim dicuntur baptizati, et qui baptismum recusant ejici; eodem plane modo res accidit sub Avito episcopo.

c Hic primi auctoris textus terminari videtur. Difficile enim intellectu est cur auctor, qui non semel Gregorianam narrationem exscripsit suo eam argumento aptando, hic verba præsentia Gregorii retinuerit, quæ significant Austremonium adhuc requiescere Iciodori, si statim alio translatum fuisse dicturus esset. Ideo quæ adduntur, post secutas translationes adjecta putamus.

CAPUT TERTIUM.
Duplex translatio Vulvicum et Mauziacum. Miracula.

[S. Austremonii corpus Ieiodoro Vulvicum transfertur,] Postea vero per revelationem Domini nostri Jesu Christi, quia isdem locus a suo iterum, exorbitatus erat honore, veniens Arvernorum pontifex, adhibita secum monachorum caterva, canonicorum insuper multitudine atque frequentia suæ plebis, jussit aperiri beatissimi martyris Austremonii sepulturam. Cum autem aperto sarcophago corpus illius inde levaretur, tantus odor circumstantium nares perfudit ut vere scirent eum [in] aulam paradisi apostolorum meritis sociandum. Inde cum summo honore deportatus est ad Vulvicum a cœnobium, ubi beatissimus martyr et pontifex Præjectus jacet humatus, ibique, Deo ordinante, sepulturæ juxta prælibatum Dei sacerdotem Præjectum martyrem traditur venerandus b. Ubi dum per plurimum spatium jaceret, postmodum auxiliante Domino ad Mausiacense monasterium c, qui non longe in honore sancti apostoli Petri et sancti Caprasii martyris exstat, cum ingenti est gloria translatus d.

[13] [et postea Mauziacum,] Nam cum isdem Mausiacus propter malorum hominum invastationem valde a suo esset honore dejectus, venerabilis vir Lanfredus abbas ejus cœnobii et monachorum caterva rogaverunt Pipinum regem ipsius … [Equitanie provincie add. 2.] e ut concederet eis in civitate Arverna aliquem sanctorum transferendi licentiam. Rex vero clementer illis quod petebant concedens et non post multum Vulvicum veniens, atque ex sanctorum corpora illic tumulata interrogans [ex-interr. ita 1, 2.] , didicit beatum Austremonium olim prædicatorem ejusdem urbis fore. Tunc reminiscens monachorum petitionibus, divino tactus nutu, ut scriptum est: Cor regis in manu Dei, quocumque voluerit vertet illud, celeri nuntio fratribus jubet ut quantocius properent et simul cum eo summum martyrem deferant. Qui statim cum ingenti gaudio pergunt et sepulturæ locum cum Joseph scriba et sacerdote regis in altum fodientes, noctemque illam pervigilem ducentes, sanctissimi martyris corpus digne componunt. Mane autem facto, rex cum exercitu suo adveniens, et circumquaque per omnem regionem audientes, non modica ibi facta est turba. Rex autem sequebatur corpus et humeris deportabat; fit ingens lætitia. Qui deferebant lætabantur, a quibus auferebant flebant, talique ordine beatus martyr Austremonius ad eumdem [ita 1, 2.] voluit monasterium transferri.

[14] [ubi miraculis clarescit.] Credo nutu Dei actum fore quod primo de Iciodorensi fuerit ad Vulvicum delatus et inde Mausiacum. Nam isdem beatus Austremonius in loco qui vocatur Hiciodorus, sicut disseruimus, regulare monasterium primitus construens, ibi monasticam tenuit vitam. Sed jam non solum nec regularis ibi erat habitus, verum etiam propter imminentia paganorum bella f, quæ Arvernis regio perpessa est, nullus cultus sanctæ religionis ibi habebatur; ob id voluit asportari. Postmodum vero a regulari iterum Mausiacense cœnobio [a-cœn. ita 1, 2.] placuit transferri, in quo loco quantas per ill[um] Dominus dignatus est operari virtutes, miracula, signa, non est hoc virium mearum exponere. Sed ne in futurum fabulosa credantur quæ adhuc nova cernuntur, pauca de miraculis quæ per illum in eodem monasterio Dominus fecit adgrediamur. Nam isdem locus sub tanta debilitate erat adtritus, quia inter omnia opulentia sublimis habebatur, ut jam vix propter oppressionem pravorum hominum ibidem servientium monachi esuriem valerent adquiri. Sed postea Domino annuente, ejus intercedentibus meritis et precibus, ad tantum recuperatus est honorem ut sublimiter majoribus exæquaret locis et nil frugi haberet in cunctis.

[15] [Energumenus liberatur,] Cum igitur paulatim fama sancti martyris circumquaque reboaret, fiebat ut non solum ex vicinis locis, verum etiam ex longinquis regionibus concito gradu expetenda suffragia advenirent. Erat autem quidam nobilis genere, in territorio Turonico, qui male patiebatur a dæmonio et nocte ac die crudeliter agitabatur. Nam in basilica beatissimi martyris antistitis atque confessoris Turonicis ab uno dæmone liberatus est. Qui exiens fertur clamasse: Jam quia meritis hujus sancti expellor a te, ego veniam ad sororem tuam. Tu autem si ab altero dæmone, scilicet meo socio, vis liberari, Arvernis vade ad monasterium Mauziacum, et ibi a beato Austremonio curaberis ab illo. O diabole! invitus ab ejus corpore exiens et invitus ut mereretur curari bona ventura ei prædicens, corpus alterius invasurum non tacuisti. Tamen isdem homo, non incredulus his dictis, ad eumdem locum pervenit et ejus basilicam ubi beatissimus Dei martyr et pontifex humatus adhuc jacebat Austremonius, intravit. Qui illico dæmonem cum sanguine vomuit et ab eo liberatus est. Ibidem per tres dies vota et orationes Domino persolvens, ad locum unde venerat sanus rediit.

[16] [sanantur infirmus, pedibus contracti, cæci.] Aliud vero miraculum quod Dominus per eum operatus est narrabo. Fuit quidam nomine Aldegeus, gravi per quinque annos infirmitate detentus, nullam corporis sentiens valetudinem, quia per omnes membrorum artus una tenebat ægritudo. Deportatus autem ante sepulcrum sanctissimi viri, ubi dum pervigilem duceret noctem, sanitatem recepit et incolumis ad propria rediit. Nec silendum puto quod quidam, Hildebertus nomine, pedum amiserat usum; ubi dum portatus fuisset, meruit recipere sanitatem, et qui alienis manibus delatus est, propriis gressibus revertitur sanus. Sub eodem fere tempore deportatur quidam, Adalbertus nomine, cum duabus feminis Aufrasia et Adalberga, quibus officium pergendi erat ablatum; et venientes sanitatem recipere meruerunt et incolumes redierunt. Venit etiam quædam femina Adalsindis carens luminis officio, quæ alienis manibus deducta et oculorum lumen meruit recipere ac sana redire. Adducuntur insuper duo viri Sigobertus et Lantarius cum quadam femina Adalberga nomine, oculorum luminibus privati, et illuminati reversi sunt sani. Veniunt namque Ingalbertus nomine et Radulfus cum Benedicta et Ingelberga; simul officium pergendi eis ablatum; sed meritis sive intercessionibus præfati martyris a contractura pedum solvuntur, et nodi disjunguntur, et incolumes revertuntur.

[17] [Pœnitentis vinculum] Præterea aliud dictum mirabile quod egit, silendum non puto. Sanctus namque beatus Petrus, [ferreum apud sepulcrum S. Austremonii dissilit.] princeps apostolorum, a Domino hanc obtinuit gratiam ut a variis languoribus curare valeat quoscumque. Unde accidit ut quidam Romam veniens, ob maxima peccaminum suorum molimina brachia ferro utraque vincta haberet. Sed dum ante sepulcrum cum vota adstaret beatissimi Petri, ejusque intercessionibus cernua devotione supplicaret, illico ex sinistro brachio ferrum nutu divino disruptum est et ex eodem sanus effectus est. Sed sequenti nocte eidem Dominus per visionem revelare dignatus est: Surgens vade Arvernis in Aquitaniam, et quære monasterium Mausiacum, ubi beatus martyr et pontifex Austremonius adhuc humatus jacet. Quo dum ordinante Domino Jesu Christo perveneris, alterius brachii sanitatem recuperabis et a ferro liberaberis. Qui consurgens festine Arvernis venit, et Mausiacum monasterium juxta imperium Domini advenit. Ubi dum ante corpus viri beatissimi vota sua et orationes persolveret, sicut Roma in visu ei prædictum fuerat, ferrum dextro brachio subito contritum est et brachium liberatum. Unde satis claret, cum a beato Petro Roma solutus sit ab uno ferro, et per revelationem a sancto Austremonio ab altero, quia beatus martyr et pontifex Austremonius sociatus est apostolorum meritis, et digne, quia ab apostolorum principe fuerat ordinatus et ad Gallias ad prædicandum destinatus, ut meritis illius coæquaretur. Homo vero qui infirmus venit, sanus et incolumis Deo protegente ad propria rediit.

[18] [Dæmoniaci liberati,] Quidam præterea dæmoniacus ad eumdem cum aliis quampluribus sanctum locum advenit. Quem quidam monachus ex eodem loco multis ab eo causis quæsitis interrogavit plurima; qui fertur ei respondisse: Tu quid interrogas, quid vis? Tibi quicquam respondere nolo, nisi tantum: Vobis autem hac nocte dormientibus Austremonius ante majestatem divinam adstabat supplicans pro his omnibus quorum corpora obsessa habemus, ut ea dimittentes procul ejiceremur inde. Et cum monachus interrogavit: Qua hora eris pulsurus ab eo? Vel ut cum futurum sit ut pellaris inde? At ille respondit: Scio quia cum primum signum motum fuerit in tertiam, statim hinc egrediar. Et sic coactus est ut horam expulsionis suæ diceret et pulsus exiret. Sed, o diabole inimice veritatis! quomodo de te vera dixisse fatearis, cum mendax sis ab initio et in veritate non stetisti, et quibuscumque suades falsitatem promittis? Scio plane quia coactus exiisti et magis coactus recessisti. Homo autem jubente Domino hujus sancti meritis et intercessionibus hora tertia ad motum signi curatus est et a dæmone liberatus, atque sanitati restitutus rediit incolumis.

[19] [cæci curati et alii dæmoniaci. ] Venerunt etiam duo cæci, utrique privati luminibus, et visibus a Domino receptis, ad loca occulta redire sua. Sub eodem vero tempore plurimi sunt adducti maligno spiritu pleni, qui ibidem a Domino sanitatem recipere meruerunt et a malignis spiritibus liberari. Dæmoniacæ quædam feminæ venerunt duæ. Venerunt etiam et tres viri, omnes a dæmonibus obsessa corpora, et ad sepulcrum beatissimi martyris perducti virtutem omnipotentis Dei et meritis sive precibus hujus sancti curati sunt, et sanitatibus restituti incolumes redire meruerunt, ita sani ac si in eis jus proprium dæmones numquam habuissent.

[20] [Vir a lepra et ab obsessione dæmonis sanatus.] Est aliud præterea memorabile miraculum quod non omnino silendum est. Quidam namque toto corpore lepra perfusus ibidem ad beatissimi viri corpus perducitur, qui etiam immundo spiritu tenebatur obsessus. Dumque per aliquot dies ante sepulcrum gloriosissimi pontificis atque martyris vota sua prout poterat cum uxore sua persolveret, deprecans Dominum ut sanctissimi viri meritis et a lepra, qua per omnia membra erat perfusus, eum mundaret atque etiam ab immundo spiritu curaret; qui meruit exaudiri. Nam corpus ejus et a lepra curatum exterius et ipse interius a dæmone liberatus, sicque in utroque recipere meruit sanitatem. Ubi dum post curationem in eodem loco persisteret nec ad agellum suum vellet redire, ammonitus est a conjuge sua ut rursus suum propriosque inviseret parentes. Dumque bis terque fuisset ammonitus, eique suggereret uxor sua ut reverteretur, mox fertur tale ei dedisse responsum: O mulier, quid me tam frequentibus insultas vocibus ut domunculam meam repetam et pauperculos parentes revisitem? Num putas aut credis me adeo venisse ut revertar? Quid etiam æstimas me triduo precari Dominum post acceptam sanitatem meis orationibus, num ut hinc recedam et teguriolum meum videam? Non utique; absit ut redeamus. Sed quia Domino miserante, meritis istius præclarissimi sancti ab infirmitate exterius interiusque curari merui, hic moriar; et hoc corpus, Domino jubente, hic habebit sepulturam, etsi in sterquilinio locellum. Sicque factum est ut postera die, sicut prædixerat, vita præsenti caruit, et in eodem loco sepulturæ est traditus. Credo, licet leprosus iste vir et dæmoniacus fuerit, tamen boni meriti eum dico fuisse, qui dum curatus a Domino esset, noluit redire, sed oratu obtinuit ne curationem quam acceperat, denuo ad seculum rediens, quodam modo perderet. Elegit enim magis mori ubi curatus fuerat quam iterum implicans se actibus seculi, perderet vitam quam per gratiam Sancti Spiritus habebat acceptam. FINIT PASSIO.

ANNOTATA.

a Vulvicum, gallice Volvic, vicus est Arverniæ, prope Ricomagum (Riom, Puy-de-Dôme).

b Cfr. Comment. præv., ubi de translatione prima, præsertim num. 99.

c Mauziacum, gallice Mosat, Mozat vel Mosac, vicus est Vulvicum inter et Ricomagum situs.

d Cfr. Comment. præv., num. 100 sqq.

e Cfr. ibidem.

f Cfr. Comment. præv., num. 99.

VITA SECUNDA S. AUSTREMONII AUCTORE ANONYMO
ex codice Bruxellensi 8550.

Austremonius, episcopus martyr, Arvernorum apostolus (S.)

BHL Number: 0845, 0846, 0847 a

EX MSS. ET IMPR.

CAPUT PRIMUM.
S. Austremonii missio in Galliam. Labores apostolici. Monasterii Iciodorensis ædificatio.

[A S. Clemente] INCIPIT VITA VEL PASSIO SANCTI AUSTREMONII EPISCOPI ET MARTYRIS. — Imperatoris æterni moderamine universa regnorum sceptra regente, postquam ejusdem filius Dominus noster Jesus Christus carneam formam, quam assumere dignatus est, potentia qua decebat super cœlos evexit, sancti apostoli per quatuor terræ plagas se diffuderunt et universis nationibus normam fidei quam a Domino acceperant observandam tradiderunt. Cumque per id tempus Nero impiissimus terra marique imperii sui frena laxasset et in Christi famulos dira ejus rabies nimia acerbitate debaccharet, contigit beatum Clementem pontificem, successorem apostolorum, sanctæ et summæ sedis Romanæ gubernare [cod. gubernavit.] apicem.

[2] [cum aliis sex in Galliam missus S. Austremonius] Beatissimus igitur ac gloriosus Domini Austremonius, apostolorum Christi collega præcipuus, ab eodem a beato præsule Clemente per id tempus digno est cum honore susceptus et loco maximæ venerationis habitus. Contigit præterea Valentiniani et Novatiani hæresim pullulari [ita passim in cod. occurrit forma deponens pro activa.] contra religionem christianam; unde coactus est beatus Clemens sanctum Austremonium cum aliis quibusdam strenuis [cod. strenuus.] viris in partes Galliarum dirigere. Quorum videlicet virorum illustrium, qui jam antea per beatorum apostolorum providentiam singulis erant urbibus delegandi, hæc sunt nomina: Turonus Gratianus episcopus, Arelato [ita corr., prius Arelatensis.] Trophimus episcopus, Narbonæ Paulus episcopus, Tolosa Saturninus episcopus, Parisius Dionysius episcopus, Lemovicas Martialis episcopus, Arvernicam denique inter eos monarchiam Austremonius inclitus martyr post Deum suscepit regendam. Hi denique omnes, secundum omnipotentis Dei cuncta regentis dispositionem, propriam meritorum suorum sunt adepti vicissitudinem. Nam ex eisdem Dionysius ac Saturninus, duo magna luminaria, per martyrii palmam assecuti [cod. assecutis.] sunt æternæ felicitatis coronam; Gratianus vero Trophimusque et Paulus ac Martialis verbi Dei semina ubique diffundentes, et de vasis iniquitatis innumerabiles populos reddentes sanctæ Ecclesiæ gremiis, in non ficta sanctitate viventes, optatæ beatitudinis sunt effecti compotes, et licet hi per passionis agonem nec non et alii per quietis diuturnam confessionem, præsentem sortiti sunt corporum metam, unius tamen vitæ cœlestis senatus eos pariter in æther retinet ovantes.

[3] [Arvernis Christi fidem prædicat,] Venerabilis [in cod. ante hanc vocem add. SEQUITUR.] igitur Dei cultor Austremonius partes Galliarum ingressus et comitibus præfatis a se mutuo divisis, tellus Arvernicum, ad quod per divinitatis [cod. divini tantis.] dispositionem delegatum se fore non dubitabat, adgressus est intrepidus, et innumera dæmonum delubra, quæ per eamdem regionem errore fanatico cuncta colere pro diis videbantur, vanissima esse figmenta publice prædicabat, satagens ad vivifica Christi convertere dogmata. Spiritus itaque Sancti virtute fretus ac munimine verbi Dei firmiter vallatus, Arvernicæ civitatis mœnia incunctanter adiit, non veritus vesaniæ gentis expetere feritatem, quia mens Christo dedita nulla formidatur incommoda. Præterea evangelizabat eis indesinenter fidem catholicam, quam a sanctis apostolis acceperat, videlicet unum Deum in Trinitate venerandum, et eumdem in tribus personis existentem in unitate summopere colendum. Docebatque æque unigenitum Dei Filium de supernis cœlorum ad terras descendisse pro salute cunctorum in plenitudine temporum; propterea æquum non esse ut homo, qui est et rationis capax et magno pretio sanguinis Domini emptus, ad [cod. ab.] injurias ejusdem Dei idolis mutis et vanis cervices suas inclinaret. Prædicabat alternam dilectionem ad invicem, et quod sibi quis mutuo juvamine fieri optaret alteri non denegaret. Asserebat omnibus bonorum operum exhibitionibus insistendum, toto nisu accelerans parare viam Domino in cordibus eorumdem infidelium, qui per tot seculorum curricula per infidelitatem duruerant, saxea gerentes corda, adorantes creaturam potius quam creatorem.

[4] [ecclesiam construit et clericos ordinat.] Erat igitur urbs ad quam vir Domini Austremonius perrexit in supercilio montis posita, quæ secundum illius temporis errores et conventn populorum et nobilitate inclita videbatur, muris turribusque firmissimis vallata, et aquæductu grandi mirifice irrigabatur. Erat et terris fecunda, nemorosa arboribus, vineis uberrima, commerciis referta, quæ a maligno incredulorum cœtu immerito videbatur esse corrupta. Ad hunc denique locum insignis Domini Austremonius properans, et quampluribus ad fidei rudimenta conversis ac superfluis deorum cultibus abjectis et ararum delubris ex parte dirutis, ecclesiam in honore beati Petri apostolorum principis Domino favente construxit. Quo negotio boni primordii patrato, gavisus est beatus pontifex quod de adquisitis Domino populis matrem fidelium coadunari videret ecclesiam, ubi advenientes populi veternosas criminum diluerent noxas et per fidem intemeratæ Ecclesiæ gremiis redditi, perpetuam transferantur ad aulam. Cernens itaque per suæ exhortationis ac prædicationis instantiam, quæ de ore ejus Domino suggerente ineffabiliter profluebat, innumerabiles utriusque sexus catervas ad immortales fidei latices cursitando, immensas creatori omnium rependebat gratiarum odas. Instituit denique more ecclesiastico sacerdotum ac levitarum distincta singillatim officia singulorumque graduum vel qui psalmos alternatim reboarent ordinatissime instituta decrevit.

[5] [Prodigio rustici ejus ope naufragio erepti,] Miraculorum porro insignis [ita cod.] hunc beatum præsulem decorare Dominus dignatus est tam innumeris, ut mentes rebellium non minus miraculis ad credendum incitarentur quam exhortationibus erudirentur. Ex quibus ut majora prætermittamus, unum de minimis ex quo majora perpendantur referendum videtur. Quodam die dum pretiosus Domini Austremonius juxta Flaveris fluvium consisteret et populos quos per fidem Domino adquisierat verbo prædicationis veluti novella plantaria cœlestibus irrigaret monitis, tale inibi fertur accidisse signum ex quo partim datur intelligi quanta excellentia sint tanti viri acta perpendenda. Revelatione quippe notum est eorum qui adfuere, quod duo rustici ad ligna cædenda proficiscentes præfatum flumen transfretare conati sunt. Cumque illic ubi pontifex Domini prædicationi studebat paululum substitissent, unus ex ipsis, accepto pane quem refectionis hora comesurus [cod. comessurus.] erat et, ut creditur, inspirante Domino, perrexit ad beatum antistitem obtulitque ei. Qui suscipiens eumdem panem benedixit, eidemque rustico ex ipso eulogias dedit. Mox rediens, navim cum comite suo plurimisque aliis conscendit et vento flante commovetur [cod. commoventur.] aqua. Carina vero inter undarum minaces procellas undis dehiscentibus male agitata submergitur, omnibusque dirus patet exitus, eorum corpora volventibus undis spiritu vitali carentia. Evasit autem is cui beatus pontifex Austremonius eulogias dederat, ipsius eum protegentibus inter undas meritis a quo in ore perceperat donum benedictionis. Sed totius nefandæ artis auctor dæmon, qui hujus tam miseri negotii exstitit impiger patrator, cernens hunc virum incolumem ad littora tendentem, quem meritis beati viri Dominus liberare decreverat, ad collegam suum itidem malignum clamitabat in aere, audiente populo: Heus tu, ait, quid operaris? Cur hunc permittis elabi qui tam pernicibus alis undas transmeat fluminis? Ad quem ille: Non valeo, licet meæ sit voluntatis, quia Austremonius, qui nos undique ejicit, illi eulogias dedit. Quo audito, universus populus qui huic spectaculo intererat et qui deinceps comperti sunt, beati præsulis prædicationi avidius inhæserunt. Mos etiam inde inolevit in omnem regionem ut jejuni quique, si sacerdos adsit, eulogias accipiant, quæ merito pro sanctæ communionis vera ratione [cod. veracione.] habentur. O quam pari et æquo libramine a superno inspectore sanctorum merita ponderantur! Hic dilectus Domini Austremonius Arvernicæ gentis aggressus edomare feritatem, fatentur dæmones se illum non posse impedire qui ipsius sancti erat munitus benedictione. Pari ordine Saturninus, martyr Domini inclitus, ipsius comes, ut supra retulimus, Tolosanæ gentis expetens verbo fidei demulcere rabiem, fatentur numina dæmonum ejus se præsentiam tolerare non posse nec ipsum mutilandi licentiam habere: merito pares et martyrii agoneque et dæmonum protestatione.

[6] [et aliis miraculis] Claris igitur signis radiante beato præsule ita ut nullo in loco lateri potuisset, prodentibus eum energumenis quos ipse curabat, cœpit se omnis populus eidem offerre, relicto gentilitatis ritu; quos ipse unda sanctificationis respersos benignissimis instruebat documentis, quatenus supernis inhiarent postquam Christi gratiam agnovissent. Et quidam ex eis tanta Domini sunt gratia repleti, ut et suffragatores magistri fierent et cooperatores verbi Dei qui paulo ante cultores esse idolorum desierant, et ubi dæmonum delubris ante latuerant, ibi summo Deo magnis jubilationibus concrepabant. Unde et tantus ardor fidei Domino annuente in eorum cordibus incanduit, ut tam multiplices ibi ecclesias conderent quantas in nulla aliarum regionum civitate constructas esse cernimus.

[7] [plurimis tota gens ad fidem conversa.] Longo igitur tempore beatus Domini Austremonius in hac regione feliciter conversatus, in apostolicæ sanctitatis excellentia vitam ducens, innumera virtutum operatus est insignia, quæ nunc stilo prosequi supervacaneum ducimus; præsertim quia et valde erat difficile inter tot innumeras plebium cohortes frequentantem eum et quodammodo discurrentem agnosci nisi declarantibus signis. Nam claudis gressum reddendo, mortuos ab inferis vitæ reddendo, energumenos [cod. erguminos.] ab obsessis dæmonibus liberando, cæcis lumen præbendo, leprosos curando aliarumque mirandarum signa virtutum patrando, totam gentem Arvernicam Domino favente ad fidei æquitatem convertit. Signa enim, ut ait apostolus, non sunt fidelibus, sed infidelibus. Confirmato ergo in Dei timore populo, providit ex eis sollertes et industrios quosque viros, qui et rerum administratione ceteros præirent et prudentiæ sagacitate miro callerent ingenio, qui et zelo divini amoris referti æquitatem diligerent et non haberent dolum in lingua sua, nec exercerent [cod. ercerent.] malum in proximos suos. Hos itaque tamquam bases columnarum ceteris præfecit, movens eos ut inscios et rudes docerent, omnesque ad meliora provocarent et ad fidem quam ab ipso didicerant minime deviarent.

[8] [Singulis annis convenit S. Austremonius SS. Martiatem et Saturninum.] Est locus in confinio Arvernicæ diœcesis qui antiquorum relatione priscorum a dominis tribus sortitum retinet nomen b. Illuc quippe semel in anno conveniebant beatus Austremonius, necnon egregius Lemovicensium Martialis, et inclitus martyr Saturninus Tolosanus, tamquam luminaria huic mundo micantia. Conferebant inter se de supernis; de statu Ecclesiæ catholicæ ac de suarum ovium profectibus mutua alternatim confabulatione disserebant, vel si forte in alicujus plebe aliquis hæresiarcha oriri videretur, qui maxime in primordia nascentis Ecclesiæ pullulari videbantur, mutuo verborum jaculo funditus ab Ecclesia evellerentur, vel si a proprio errore non resipisceret, inter biothanathas proscriberetur. Qua ad invicem sanctissima collatione examinata, unusquisque ad propria repedabat ovilia.

[9] Operæ pretium videtur et illud non reticere, quod quædam exstitit causa qua ad Bituricense pagum ire decrevit; dispositumque peragens iter, repperit quemdam virum illustrissimum, [Apud Bituricenses Cassium sanat et Ursinum episcopum consecrat.] nomine Cassium, cum suis fratribus gravi languore infirmitatis toto corpore ipsoque vultu dehonestari; quos ab eadem ægritudinis incommoditate ereptos pristinæ sospitati reddidit lætos. Erat autem præfatus vir Cassius natalium splendore decoratus, et quod multæ benignitatis esset suorum affinium protestabantur edicta. Qui quantæ fuerit sanctitatis cujusve meriti [cod. meritis.] finis probavit, in quo omnis laus secure canitur, qui pro Deo ad palmam usque martyrii dicitur pervenisse. Itaque beatus Austremonius ad Bituricensium incolas usque perveniens, populum adhuc in fide vacillantem suo studuit roborare documento et exemplo, et inibi aliquantisper commoratus, in ejusdem cathedræ [ita corr., prius cathedram.] pontificatu sublimavit beatum Ursinum, discipulum suum, nobilitatis apice pollentem et per omnia Deo placere studentem. Clericorum ergo et laicorum rebus benigno moderamine compositis, lætus in Domino Arvernica repedavit ad arva.

[10] [Urbicum sibi substituit et Iciodorense monasterium fundat.] Denique triginta et sex annis cum magno certamine pontificatum ejusdem urbis rexit, et perseveravit fere usque ad tempora Trajani imperatoris. Postea vero Urbicum virum sanctissimum in pontificali culmine ordinavit, omnemque clerum et plebem illi commendavit ac dimisit ad regendum. His rite peractis, pretiosus Domini Austremonius, populorum frequentiam non ferens et aniles laudum strepitus vulgi refugiens, in pontificali quoque culmine positus favores adulantium perhorrescens, toto animi proposito spiritali theoriæ decrevit inhærere; omnibusque modis oblectamenta mundi respuens, ipse ad meridianam plagam eremum concupivit; ad quod perveniens monasterium construxit in loco qui vocatur Iciodorus, ut tanto ibi Domino vacaret liberius quantum a mundiali hominum strepitu erat segregatus. Ubi non modicam monachorum constituens turbam, apostolicam vitam, quam pleniter didicerat, feliciter illis tradidit conservandam; ad exemplum videlicet beatorum apostolorum et per ipsos credentium docens eos vivere, de quibus dicitur: Multitudinis autem credentium erat cor unum et anima una, nec quisquam aliquid suum esse dicebat, sed erant illis omnia communia.

ANNOTATA.

a Cfr. Comment. præv., num. 19. Hanc Vitam in Comment. præv. passim Passionem parvam appellavimus.

b Cfr. Comment. præv., num. 67.

CAPUT SECUNDUM.
Judæorum conversio tentata. Lucius puer a patre necatus. S. Austremonii martyrium et sepultura.

[Judæi Austremonio mortem moliuntur,] Per idem vero tempus non modica Judaicæ gentis agmina in urbe Arvernica videbantur esse diffusa. Sed et antiquus hostis, videns sibi periisse quos per famulum suum Austremonium Dominus adquisierat, et dolens innumerabiles populos per ejus prædicationem de suis faucibus extrahi, toto suo illo antiquo conamine suæ artis apodixen [sic cod.] perfidam gentem hanc in virum Dei conatus est exercere. Verum cum beatus præsul hunc infelicem populum propter piaculum in Salvatorem commissum multis increpationibus argueret, atque ex divinarum scripturarum auctoritate ostenderet pro salute gentis humanæ de cœlo eum descendisse ad terras et incarnatum de Spiritu Sancto ex Maria Virgine, isdem perfidus populus nullo modo ei præbebat adsensum, nec solum de quibus eos monuit ex incredulitate [cod. incrudelitate.] et duritia sui cordis pœnitentiam non egerunt, sed insuper in ejus necem apertis persecutionibus conspirant. Quod sancti diu discipuli perspicaci curiositate animadvertentes, indicare student magistro quod isdem nequam populus de ipsius interitu tota mentis aviditate pertractaret, dicentes illi: O ter quaterque beate domine pater, num ignoras hujus vesanæ gentis Judaicæ perfidiam in tui grassari [cod. crassare.] perniciem? Certe quidem fatemur, ut palam sit tibi, noveris hunc cœtum malignum suis machinationibus dolosis paternitatem tuam ocius exstinguere velle et, si fas sit, nomen tuum funditus a viventibus aboleri velle. Unde ut tui curam agere magnopere digneris, sancte pater, oramus, quia in hujus insanissimæ gentis dolos te incidere valde pertimescimus. Novimus quia qui cœli terræque rectorem carne visibili mundo apparentem interficere non sunt veriti, forte nec tuæ miserebuntur reverendæ senectuti, et te sancto patre erudiente didicimus quia in occasu boni pastoris magna exstat ruina subjectæ plebis. Quod ne huic innumerabili populo per tuam eruditionem Domino adquisito proveniat, magna sagacitate tuam paternitatem providere congruit. Quæ cum vir Domini a discipulorum ore mente tranquilla et vultu alacri hausisset, sic demum ora resolvit: Felix, inquit, hujus famæ relatus, si ad dictorum [(a. d.) cod. adhuc torum.] fidem proveniat effectus; optimumque est pro Christo hujus corporeæ molis subire dispendium si ex eo pervenitur ad felicissimum supernæ beatitudinis immarcescibile bravium. Nam, quod fateor ut palam sit omnibus, sciatis me pro Christi Domini timore innumeras velle perpeti cruces, horrendos quoque belluarum amplecti hiatus et innumera tormentorum genera, quousque vitalis flatus deficiat, non timere; maxime cum amplectendum sit eorum dolis occumbere qui in Domini Jesu nece manus truculentas injicere non timuere. Populum autem suum deifica Omnipotentis clementia sua ineffabili providentia ubique circumteget [cod.circumtegeret.] et misericordia qua eum voluit revocari a tenebris ad se, qui est vera lux, fine tenus non desistet tueri et conservare. Omnibus quoque indesinenter monita salutis suggerebat, ita inquiens: Filioli, sufficiat unicuique hactenus sua exercuisse studia et sui in voluptatibus deserviisse; reliquum superest ut quod quisque vivit, Deo et non sibi vivat, qui redditurus est secundum opera sua unicuique.

[12] [quam lætus exspectat sanctus.] Hæc et hujuscemodi verba cum vir Domini filiis quos in Christo per evangelium genuerat, tranquillo ut erat semper vultu oreque venusto perorasset, cœperunt discipulorum mentes magno mœroris pondere prægravari, cernentes eum insidiantium laqueos et minas plus appetere quam formidare. Quos intuens inquit: Cur, carissimi, mihi solito tristiores efficimini? Num arbitramini me pro Christi Domini amore certaminis agonem pertimescere? Scitote quia pro eo cuncta quæ a quovis latore [forsan lictore, ut in Vita tertia.] possunt excogitari [cod. excogita.] supplicia, sum paratus perferre. Si enim Christum Dominum oportuit pati et ita intrare in gloriam suam, quis ego sum qui pro eo pati recusem [cod. recusam.] ? Utinam vel idoneus sim discipulorum ejus sequi vestigia, qui per ampla orbis spatia varia sunt perpessi tormenta. Non est enim servus major domino suo, neque discipulus major eo qui misit illum. Quibus verbis animæquiores effecti, præstolabantur eum quotidie adversus nefandissimam gentem dimicantem et eloquia salutis more vehementissimi torrentis evomentem, quæ guidem aliis erat odor vitæ ad vitam, non credentibus vero lapis offensionis et petra scandali; munimineque regio septus, Christum omnimodis non destitit palam prædicare, utpote quem semper ore ac mente gerebat et cujus famulatui indesinenter inhærebat; et quos ab eorum prava revocare poterat synagoga, confestim salutifera respersos unda universorum Domino subdendos sancta aggregabat in aula.

[13] [Martyrium Lucii pueri,] Unde factum est ut cujusdam ex proceribus Judaicæ plebis filium [fidelium.] baptismi sacramento lotum populo sociaret fidelium. Fiunt ergo nota patri Judæo quæ a beato Austremonio fuerant gesta, suum utique filium lavacro salutari renatum. Quam [cod. quem.] ob rem ejusdem genitor amarissimo commotus felle, et ultra quam credi potest ægre ferens, multitudine suæ gentis agglomerata [cod. aggloremerata.] , veluti olim ad Domini Jesu necem cucurrerant, sic itidem nunc ubi sanctus Domini degebat pari voto eademque pertinacia efferatus adcurrit, filiumque suum qui viro Domini indissociabiliter adhærebat arripiens, in puteum qui nunc usque permanet pertinaciter projecit. Beatum vero Austremonium antistitem temerariis manibus pariter aggredientes, multis verberibus diversisque suppliciis diutissime affecerunt; cumque inter hæc hostiam jubilationis et gratiarum laudes Domino infatigabiliter offerret, tandem cum capitis multatione decorarunt. Ad cujus protinus egressum animæ fiunt obviam polorum catervæ, et dulciter hymnizantes ad supernæ curiæ senatum ovantem admittunt, consertusque apostolorum choro, martyrii palma laureatus, quorum exstitit in mundo imitator et collega eximius. O quam præclaram meritorum vicissitudinem contulit arbiter æternus huic sanctissimo martyri, qui videntibus cunctis æthereum penetravit palatium, regnaturus cum eo in æternum.

[14] [et deinde ipsius S. Austremonii.] Impiorum denique phalanges adhuc in pretiosum Domini martyrem Austremonium sævientes, ejus venerandum caput post parvuli corpus in puteum projecere. Sed is cujus moderamine seculorum ordo decurrit, suorum ubique fidelium curam gerens, religiosos citissime præparavit viros qui et pretiosum caput et parvuli corpus ab aquoso eruerent domicilio et meliori reconderent mausoleo. Sublato itaque a puteo magni pretii thesauro in cœnobio [(i. c.) cod. incendio.] Incioderense, quod idem martyr Domini olim construxerat, utrosque favente Domino locare decreverunt. Quo peracto tanta cœperunt micare ad hujus egregii martyris loculum insignia virtutum quanta nullius valet effari lingua viventium. Nam et ex aqua putei illius quo sanctum corpus est projectum multitudo languentium fideliter hauriens meritis sancti viri ab omni eruebantur incommoditate, optatæque reddebantur sospitati. Singulis quoque annis, eodem die quo beatus martyr relinquens terrena penetravit siderea, ejus putei lympha ab imis supergrediens sua mirabiliter videbatur humectare ora, largifluam et quasi superinundantem sancti martyris designans virtutem.

[15] [Judæi expulsi. S. Austremonii sepulcrum miraculis prius celebre, deinde neglectum.] Patrato itaque hoc scelere Judæi, cœpit odium christianorum in eos vehementer ebullire, tantaque eos infestatione cœperunt impetere, variis eos suppliciis afficientes, quousque propriis sedibus eliminati suæ habitationis extorres efficerentur; ita ut ne unus quidem in omni rure Arvernico veluti in aliis mundi regionibus habitare sinatur usque in præsens, congruam meritis illorum Domino vicissitudinem rependente. Quibus ad nihilum redactis, cœpere religiosi viri, divini amoris zelo fervidi, eumdem locum quo sanctum martyrem tumulaverant summo cum honore venerari, multique ex longinquis regionibus adventantes magnis cum muneribus beati martyris Austremonii exspectabant suffragia, cujus ope freti et munimine fulti, quacumque incommoditate detinebantur eruti, sani et alacres ad propria revertebantur. Factumque est ut, quamdiu populus superstes fuit qui signa et prodigia beati martyris viderant et nota mente recolebant, sepulcrum illius et magnis nitescerent donariis et plurima totius vulgi frequentia veneraretur a cunctis. Quos e seculo excedentes pluribusque jam annis evolutis refrigescente caritate, cœpit isdem locus frequentia hominum destitui et paulatim a pristino honoris statu annullari. Et licet non dubitarent beatum martyrem eodem loco manere, non maximum tamen ei exhibebant venerationis famulatum, quousque illum vis divina eo transferre decrevit quo nunc decenter quiescit humatus, favente rege regum Domino, cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen. Explicit vita vel passio beati martyris Austremonii.

CAPUT TERTIUM.
Revelatio corporis S. Austremonii. Duplex translatio Vulvicum et Mauziacum. Miracula.

[Reliquiæ S. Austremonii, agente Cautino, rursus honoratæ,] De translatione jussu regis ad locum mauziacum et de miraculis ipsius præfulgentibus. Post longæva annorum curricula quo gloriosus martyr Domini Austremonius consummato martyrii agone in Iciodorensi cœnobio diutissime quievit humatus, placuit divinæ majestati mundo palam facere quantæ virtutis esset isdem martyr, cum eum ab eodem loco transferendum decrevit. Per idem tempus regebat Arvernicæ sedis cathedram præsul nomine Cautinus, qui in suo diaconatu prius eamdem ecclesiam ubi vir Domini quiescebat gubernavit. Igitur dum nocte quadam in lectulo cellæ suæ, quæ huic basilicæ adhærebat, decumberet, audivit psallentium quasi parum resonantibus vocibus; et continuo surgens vidit templum magno splendescere lumine. Obstupefactus namque aspexit intrinsecus; erat enim cellula illa in superiore contra fenestras templi. Et vidit, et ecce circa tumulum multitudo albatorum, tenentium cereos et psallentium. Quod diutissime cernens, cum discessissent, statim facto mane jussit tumulum cancello vallari prædixitque reverentiam illius. Ex hoc enim frequens oratio super tumulum funditur et auxilia antistitis impetrantur.

[17] [postea Iciodoro Vulvicum translatæ,] Igitur Wandalica persecutione ingruente [cod. incruente.] , urbes plurimæ per Galliam dirutæ fuerunt; cujus persecutionis tempestatem præclara urbs Arvernica vitare non valuit; nam et eadem pari modo est eversa. Sunt hactenus in monimentum antiquæ nobilitatis ruinæ ædificiorum, parientinis maceriarum exstantibus. Ecclesiis quoque ubique depopulatis, contigit eumdem locum quo sanctus Domini erat veneratione hominum privari. Unde divinitus Arvernorum præsul ammonitus, adgregata utriusque sexus [cod. xesus.] plebe non modica, adiit locum quo sanctissimum corpus quiescebat, junctis pariter monachorum clericorumque catervis. Supplicata itaque Altithroni clementia, cum jubente præsule urna ubi sancti martyris artus quiescebant aperiretur et exinde sanctum corpus levaretur, tantæ suavitatis odor inde exortus est ac si aromata et balsama ibi aspergerentur, in tantum ut omnes faterentur eum paradisiaco illo nectare dulcedinis perfrui quod sponsa postulat lætabunda: Trahe me, inquit, post te; curremus in odorem unguentorum tuorum. Levantes itaque sancti martyris glebam cum hymnis cantantibus, advexerunt ad cœnobium qui vocatur Vulvicus, ubi beatus martyr et pontifex præfatus * jacet humatus, et juxta ipsius bustum sanctum martyrem Austremonium locandum decernunt.

[18] [deinde Vulvico Mauziacum,] Cumque inibi ejus sancta membra diu quievissent, nolens divinitas geminum decus Ecclesiæ suæ, hæc videlicet duo magna luminaria, unius loci contineri angustia, placuit iterum divinæ majestati sanctum martyrem ab eodem removeri loco [cod. locum.] . Est locus antiqua nobilitate eximius, ab urbe Arverni decem milibus distans, vocabulo Mauziacus, ubi non modica monachorum caterva spiritali theoriæ illis diebus operam dabat. Ferebat [cod. serebat.] autem tunc tempus isdem locus insigne nominis beati Petri apostoli, pariterque sancti martyris Caprasii continens pignora; sed postquam Deo favente almus martyr Austremonius illuc est delatus, transiit ad [cod. adque.] nominis [in cod. repet. transiit adque nominis.] gloriam ipsius cœnobii vocabulum. Cujus cœnobii rector bonæ memoriæ Lanfredus illis erat in diebus, qui inito [cod. mitto.] consilio cum subdito [cod. subito.] sibi [cod. subiti.] monachorum grege adierunt pariter Domnum Pipinum regem Aquitaniæ, unanimiter eum exorantes quatenus eis aliquem ex primoribus sanctorum martyrum Arvernæ civitatis ad suum monasterium transferre liceret. Rex vero precibus aurem semper accommodans, dictis petitionibus eorum assensum præbere judicavit, et non post multum Vulvicum adiens [cod. audiens.] , de sanctorum corporibus illic tumulatis sciscitatus, didicit beatum Austremonium doctorem et magistrum Arvernici ruris exstitisse et ejus incolas ad fidei rudimenta convertisse. Quam [cod. quem.] ob rem petitionum reminiscens monachorum, divino tactus spiramine, sicut Sapientia protestatur: Cor regis in manu Dei est, et quocumque voluerit vertet illud, celeri nuntio fratribus jubet ut quantocius properent et cum ipsius juvamine beatum deferant martyrem.

[19] [ubi miraculis clarescit.] Qui statim cum ingenti exultatione festinantes et ad indicium regiæ auctoritatis Josep ipsius regis apocrisiarium [cod. apocrisarium.] secum habentes, noctem illam pervigilem ducunt, et sanctissimi martyris thecam reserantes, sanctum ejus corpus ad transferendum educunt. In crastinum ergo phœbo suo jubare arva ubique inlustrante, rex præfatus cum suo comitatu [cod. comitatus.] lætus adcurrit, et omnes circumquaque ad fines, qui per totam regionem occurrere potuerunt, unanimes advenere; auferentesque inde sanctum martyrem, cum plausu et alacritate populorum illud deferebant. Rex quoque ad instar regis David, qui olim ante arcam Domini ludebat, lætus ante sancti martyris exequias exultabat et ejus sancta membra propriis humeris evehebat. Erat autem hiems; cumque læti et alacres iter agerent, subito tantæ densitatis nix cœpit elabi ut totius terræ superficiem operiret, et quod est mirabile dictu, per omne illud itineris spatium quo sanctum corpus vehebatur, nihil nivis cecidit. Omnes quoque ægroti et ii quibus natura lumen negaverat, qui sancti martyris loculum tangere meruerunt, et hi gressibus receptis incolumes sunt effecti, necnon et isti optatæ lucis sunt effecti compotes. Denique paulatim augebantur agmina populorum usque quo ventum est ad cœnobium Mauziacense, ubi Domino favente cum magno est decore locatus, ibique hactenus tanta ejus vigent beneficia et virtutum per singulos dies incrementa, quanta nullus valet explicare lingua; quæ si scriberentur per singula, a pluribus dicerentur apocrypha.

[20] [Energumenus liberatur;] Incipiunt ejusdem miracula [miraculi B.] sancti Austremonii episcopi et martyris post transitum [(INC.-TRANS.) INCIPIT TEXTUS LIBRI MIRACULORUM V, L.] a. Insignia mirandorum actuum gesta, quæ divinitati placuit ostendere per gloriosum martyrem Austremonium, Arvernicæ gentis præsulem atque doctorem, in cœnobio Mauziacensi, quo ipse humatus quiescit, nostræ non est facultatis retexere, quia humanæ capacitatis vires excedunt. Nam rerum opifex Dominus, qui nullius eget laude, post ipsius sanctissimi agonis triumphum in præfato loco admirandas admodum peregit virtutes ad comprobandum sui fidelissimi testis meritum, simul ut et humana ratio inde percipiat suæ utilitatis jugiter emolumentum unde virtutum cernit indesinenter oriri incrementum. Illorum sane sanctorum obtentu apud majestatem summi Dei nos muniri credimus in terris in quibus sic evidenter nitescunt prodigia virtutis [EXPLICIT TEXTUS. INCIPIT LIBER MIRACULORUM add. V, L.] . Erat igitur [om. V, L.] vir nobilis quidam [(v. n. q.) q. v. n. V, L.] genere ex territorio Turonico, qui infandæ pestis quatiebatur dæmone. Qui a caris et notis in basilica beatissimi Martini episcopi Turonensis deductus, ab eodem est dæmone liberatus. Sed exiens fertur clamasse: Quia hujus sancti meritis expellor a te, scias te iterum crudeliore spiritu invadendum, a quo si denuo liberari [liberare B.] volueris, vade Arvernis, ad monasterium Mauziacum, quo beatus [om. V, L.] Austremonius martyr quiescit, et eum tuæ salutis restitutorem [restitutorum B.] esse cognosce. Cujus vocis effectus continuo subsecutus est, atque ab atrocissimo correptus [om. B.] dæmone ad præfatum locum quo pestifer spiritus eum ire docuerat pergens, basilicam sanctissimi intravit martyris. Ante cujus tumulum cum aliquamdiu jacuisset, dæmoniacum virus cum misero evomens cruore, sanæ menti redditus est; ibique triduo gratiarum actiones Domino persolvens et beatum Austremonium suum liberatorem asserens [(s. l. a.) s. a. l. V, L.] , ad propria repedavit.

[21] [sanantur infirmus,] Nec illud silendum reor quod eodem tempore per beatum Austremonium gestum est. Fuit quidam homo [om. V, L.] nomine Aldegeus, gravi membrorum incommoditate detentus, nullam sui habens valetudinem corporis per annos quinque. Affines itaque sui et parentes ad basilicam sancti martyris eum advehunt [advenit B.] , et cum eo totam ducentes noctem pervigilem, virtutem adesse sentiunt martyris. Nam sospitati redditus, qui alienis fuerat evectus humeris, reversus est gressibus propriis.

[22] [pedibus contractus,] Haud dissimile contigit iisdem in diebus miraculum. Erat quidam homo vocabulo Hildebertus, qui pedum debilitate mulctatus gradiendi funditus amiserat usum. Delatus est ergo ante martyris venerabile sepulcrum; quem supplici conatu exorans ut sui misereretur, adfuit propitiatio divinitatis, receptoque pedum robore incolumis stetit, et cum ingenti alacritate publica voce laudans martyrem sanctum, ad propria est reversus.

[23] [mulier cæca cum aliis tribus,] Sub eodem fere tempore adiit limina jam dicti gloriosi martyris quædam mulier videndi privata officio; quam comitatus est quidam claudus cum duabus [ducibus B.] ejusdem sexus feminis non impari gressum [gressuri V, gressus L.] debilitate mulctatis [mulctatæ B, V.] . Deducti ergo in basilica sanctumque in excelsis proclamantes Austremonium, adfuit divina clementia nexus solvere miserorum. Vultu [vultum B.] namque, quem diutina [divina V, L.] depresserat cæcitas [cæcitatis B.] , in lucem commutato, gaudens mulier circumcirca oculorum orbes volvebat, et qui aliorum viribus fuerant evecti, redintegratis basibus pedum, ovantes huc illucque cursitabant, sicque redierunt ad sua.

[24] [tres cæci,] Adducuntur itidem tres cæci, qui diutina cæcitatis caligine depressi, a [ad B.] magnarum opum affluentia ad exilem erant inopiam delapsi, unus quidem sexus masculini, duo vero feminei; parique voto Altithroni altis vocibus exorabant clementiam. Quorum gemitibus divinitati annuere libuit, et ut cunctis patesceret martyris meritum [(m. m.)mer. mart. V, L.] , atra depulsa caligine inlustrantur videndi jubare.

[25] [duo viri et totidem mulieres claudi.] Eodem die advehuntur duo claudi cum duabus feminis ejusdem invalitudinis ad præclari limina martyris [(l. m.) m. l. V, L.] . Cujus ut introierunt [intraverunt L.] atria [ara B.] , deifica faciente clementia, adepto pergendi robore, alacriter cursitando repedarunt ad propria.

[26] [Pœnitentis vinculum ferreum apud sepulcrum S. Austremonii dissilit.] Præterea aliud factum dictu [om. V, L.] mirabile quod sæpedictus martyr peregit, silendum non puto [(s. n. p.) n. p. s. V, L.] . Beatum namque Petrum apostolorum principem, quem Deus æthereæ custodem deputat [deputavit V, L.] aulæ, cunctos curare posse languidos [languentes V, L.] nemo [nenon B.] sanæ mentis ambigit. Quidam itaque pœnitens Romam adiit beati Petri suffragia petiturus, utraque brachia ferro vincta habens: ante cujus conspectum vel [c v. om. V, L.] sepulcrum cum cernuus exoraret [om. B.] Omnipotentis misericordiam, illico ex sinistro brachio ferrum nutu divino disruptum est [om. B.] , et ex eodem sanus effectus est. Sequenti vero nocte facta est vox divinitus ad eum hujusmodi: Surgens vade Arvernis in Galliam, et perquire locum Mauziacum vocabulo quo martyr Austremonius humatus quiescit; quo dum adveneris, alterius brachii sanitatem recuperabis. Qui consurgens festine Arvernis venit, et ad jam dictum cœnobium jussionis divinæ haud [au B.] segnis exsecutor pervenit. Ubi dum ante corpus beatissimi viri sua vota persolveret, repente ab illius brachio ferrum procul exilivit [exivit B.] , et optatam recepit sanitatem. Unde claret martyrem sanctum [(m. s.) s. m. V, L.] in illo [(i. i.) nullo V, L.] supernæ curiæ senatu visionis divinæ non dissociari a beato Petro in beamine, cui concors fuit in pœnitentis reddenda sanitate.

[27] [Dæmoniacus liberatus;] Adducitur ex longinquo quidam dæmoniacus arctissimis nexibus catenarum vinctus, cumque ante sepulcrum martyris sancti miseris [misteris B.] modis quateretur, inter plurimos circumstantes percunctatus [percunctatum B.] est eum quidam monachus multa. Ad quem ille hujusmodi responsum dedit: Quid me interrogas? tibi minime respondere volo; sed hocscito, quia nocte transacta hic [om B.] Austremonius ante majestatem [majestate B.] divinam adstabat, supplicanus pro his quorum corpora vexare non desistimus, ut ab eorum dominatione procul ejiceremur. Tunc isdem interrogavit eum horam suæ egressionis. Cui et inquit: Scio quia mox ut signum horæ tertiæ motum fuerit, ab hoc homine exibo. Quod et [ om. B.] ita factum est. Nam ut ad laudes Deo concinendas signum insonuit, ille pestifer spiritus, relicto hominis domicilio, vacuas recessit in auras [aures V.] .

[28] [cæci curati] Venerunt [veniunt V, L.] etiam duo [tres V, L.] cæci, ex multo jam tempore videndi juvamine destituti, poscentes a sancto martyre luminis donum. Quorum preces divina majestas exaudire decrevit. Nam sancti martyris freti meritis, fugata nocte et ingresso die [diei B.] , qui venerant palpando rediere videndo.

[29] [et alii dæmoniaci;] Venerunt etiam tres viri et duæ feminæ immundorum spirituum infestatione vexati, beati martyris Austremonii exposcentes suffragium [suffragia V, L.] . Virtute ergo divina meritisque sancti compulsi sunt dæmones hominum relinquere domicilia et inhabitabilia hominibus avibusque expetere deserta; sanæque menti redditi, gaudentes repedarunt ad sua.

[30] [vir a lepra et ab obsessione dæmonis sanatus.] Patratum est a Domino per gloriosum martyrem aliud memorabile [mirabile B..] miraculum, quod minime censeo reticendum. Quidam namque toto corpore lepra respersus, ad beatissimi viri tumulum deducitur; qui etiam spiritu immundo tenebatur obsessus. Cumque [dumque B.] per aliquot dies ante sepulcrum sancti martyris excubaret cum sua conjuge et interno gemitu supplicationis preces accumularet quatenus a gemina incommoditate liberari mereretur, spe sua frustratus non est. Nam meritis sancti viri expulso dæmone, cutis quoque per omnia recuperavit candorem; sicque [in add. V.] utraque peste carens, adeo sibimet congratulabatur ut fateretur se nec ad proprium redire agellum, nec sacrum eumdem locum ulterius relicturum. Suggerente itaque sibi conjuge ut reverterentur suosque reviserent parentes, penitus non adquievit, sed objurgata ea dixit [ei add. V, L.] : Sine me triduo Domino sanctoque martyri pro adepta sanitate gratiarum persolvere vota, et quod nobis denuo visum fuerit peragemus. Non ambigo hunc sanæ mentis exstitisse hominem, qui malesuadenti [male suadere B.] uxori non credens, magis elegit sanctum magnificare martyrem pro impensa sanitate quam [in B. prius quia, corr. qua.] rursus seculi se implicare actibus [om. B.] . Biduo ergo in bono [Dei V, L.] permanens voto, tertia die ingruente [(d. i.) i. d. ex V, L.] , hac luce privatus [migratus V, L.] est et anima ejus læta de præmio effecta est [et an.-est om. V, L.] .

[31] [Cæcæ natæ oculi reformati.] Quoniam propensiorem fidem eisdem operibus [(e. op.) eis V, L.] accommodamus quæ oculis intuendo dijudicamus quam illis quæ auribus audiendo vix credimus, nunc adgrediamur ea quæ per beatum martyrem Austremonium exspectatione digna [om. V, L.] coram positi fieri vidimus. Venit namque a Tolosanæ gentis climate quædam puella nobili edita prosapia, cui lumen natura negavit [(n. n.) neg. nat. V, L.] in tantum ut, secundum illius evangelici cæci nati sed a Domino per linimenta [liniamenta B, V, L.] luti inluminati figmentum, vultus illius [istius V, L.] puellæ non solum tenebrosus esset [(t. e.) tenebrosum esse V, L.] , sed nec palpebrarum vestigia quo oculorum orbes esse deberent significaret. Hæc ergo ducentium [ducentibus V, L.] manibus Mauziacensis basilicæ atria ingressa, ante beati Austremonii mausoleum se poni debere [deberet B.] rogavit. In sinistra itaque parte cancelli quod curvatura maceriæ tegitur totam noctem pervigilem ducens, ante pullorum cantum sensit ad se accedere [venerabilem V, L.] virum vultu venerabilem, manus sibi per faciem extergentem. Cumque oculi illi reformarentur dextroque ad plenum redintegrato sinister perficeretur, subito quidam janitor illic quiescens obsceni fœtoris [statu B.] miserum emisit sonum. Quo [quod B.] sanctus provocatus abscessit, minorque inventus est ocellus dextro, tamen perfecte videns. Exstitit in testimonium rei gestæ sanguis ab ejus genis [genu B; genos V.] eliciens, multo tempore ostestans [obstestans B.] parietem sanguineum. Erat vero nomen puellæ Karissima [Karisima V, L.] , percunctabaturque omnes [homines B.] cujus stigmatis idem essent [esset B.] , totius essentiæ prorsus ignorans speciem. Expliciunt [EXPLICIT LIBER MIRACULORUM V, L.] .

ANNOTATA.

a A numero 20 ad finem Vitæ eadem leguntur ac in Libro miraculorum qui post Vitam tertiam S. Austremonii duplicem translationem excipit. Quare codicum Bruxellensis et Vaticani, simulet editionis Labbeanæ collatione hic facta, variantes lectiones exhibemus, signantes codicem Bruxellensem littera B, Vaticanum V, editionem vero Labbeanam L. De textu Vaticano et Labbeano cfr. quæ statim ante Vitam tertiam dicuntur.

* legendum videtur, Præjectus,

VITA TERTIA S. AUSTREMONII AUCTORE ANONYMO.

Austremonius, episcopus martyr, Arvernorum apostolus (S.)

BHL Number: 0848, 0849, 0850

EX MSS. ET IMPR.

[Praefatio]

Hanc tertiam S. Austremonii Vitam, quam commentando a reliquis duabus distinximus nomine Passionis maximæ, edimus ex codice ms. Vaticano reginæ Sueciæ n° 486 (in Comment. præv. num. 20, mendose scribitur numerus 426 pro 486), membraneo, folio parvo. Exaratus est seculo IX; quare auctoribus Historiæ litterariæ Galliarum, tom. XV, p. 621, hanc Passionem seculo XII tribuentibus, consentire nequimus. Porro quum codex anteriore parte ablata prologum hujus Passionis mutilum exhibeat, eumdem præfigimus ex codice Parisino bibliothecæ nationalis, signato n° 5365, membraneo, folio maximo, sec. XII, qui integram Passionem exhibet, demptis versibus intercalaribus præter unum aut alterum et tota ea parte quæ incipit a versibus num. 26 additis. Codicis hujus variantes lectiones perpetuo annotantur una cum variantibus lectionibus codicis Lirinensis ecclesiæ, editi apud Labbeum, in Nova bibliotheca mss., tom. II, p. 482, absque dicto prologo, sed cum versibus. Codicem veterem esse dicit Labbeus, sed ætatem non indicat; quam nullo modo indagare potuimus.

Codicem Vaticanum signamus numero 1, Parisinum numero 2, editionem vero Labbeanam numero 3.

PROLOGUS.

a

[Austremonius Galliæ apostolus] Incipit prologus sancti Præjecti [Projectl 2.] in passionem sancti Austremonii. — Cum rector seculorum ineffabile sua dignatione pereunti mundo subvenire dignatus est miserendo ipse præscius futurorum, sic idoneos sponsæ suæ intemeratæ, videlicet Ecclesiæ, decrevit ordinare pastores qui et renatos in Christo adoptivos filios immortalitatis unda abluerent et divini verbi nectare eorumdem penetralia irrigarent, vel cum imminens dira sævientium detonaret procella, ad pii agonis incitamenta provocarent et ipsi ecclesiarum providi rectores in ovile Christi insegniter excubantes, tamquam ædificati super fundamentum apostolorum, insignium verborum spiculis corda rebellium jacularent [jacularunt 2.] , quatenus protervos demulcendo et mites ad potiora incitando, cum innumeris agminibus atria perennis vitæ felici transmigratione mererentur penetrare; quod non solum verissimis assensionibus astruendo, verum etiam copiosis prodigiis coruscando, ad cujus ævi felicitatem toto nisu sequentes inhiare deberent evidentibus patefecere miraculis. Sed et post mirabilem [mirabile 2.] Christi adscensum ad cœlos tanta virtutum congerie iidem fundatores ecclesiarum in sæculo immicuere, leprosos curando, cæcos illuminando, paralyticis gressum reddendo, exanimatos vivificando, ut veridica Domini sententia in eis impleta sit dicentis: Qui credit in me, opera quæ ego facio et ipse faciet. Ex quorum collegio almus Domini Austremonius toto orbe nominandus, velut lampas lucidissimus, partes Galliæ illustrat et, ita est fatendum, suarum fulgore virtutum ipsa reverberat astra, deifica favente clementia. Qui rite in orbe tali vocitatur nomine, quia sicut flante AUSTRO pruinæ et frigoris AUSTERITAS liquescit, ita isdem martyr Domini, a partibus Romaniæ climata adiens Galliæ, innumerabiles infidelitatum machinas suo peritissimo eloquentiæ perfodit spiculo, et superfluas errorum frivolositates suo vanefecit exemplo et documento. Quæ quamvis sint tam magnifica ut exiguitatem humani sensus videantur excedere, tamen ne ex toto silentii carcere tegi videantur, etsi ejus præconia idonee non valemus eloqui, vel tenuem sermonem devotæ plebi auribus tentemus inferre, quia maximus fructus est audientium [pretiosa add. 1.] athletarum gesta revolvere. Explicit prologus [om. 1.] .

Conditor excelsi residens in culmine cœli
Emicat in sanctis, jugiter laudandus in ipsis,
Quos et mirificis mundo radiare triumphis.
Inter quos renitet virtutum lampade vernans
Magnificus martyr Austremonius orbis,
Qui meruit pasci divini dogmate verbi;
Discipulus Christi de septuaginta duobus,
Cujus clara sequens certamina lectio narrat.

ANNOTATUM.

a Hunc prologum damus, ut jam diximus, ex cod. Parisino. Apud Labbeum omnino omittitur præter versus subjunctos; in codice Vaticano fere totus deesi, deficiente primo folio, ita ut exordiatur in media voce [exi]guitatem humani sensus…

CAPUT PRIMUM.
S. Austremonii missio in Galliam. Labores apostolici in Arvernia.

[e septuaginta duobus Christi discipulis,] Incipiunt gesta et passio sanctissimi Austremonii primi Arvernorum pontificis. — Imperatoris æterni moderamine universa regnorum sceptra regente, postquam ejusdem Filius Dominus noster Jesus Christus carneam formam, quam pro nostra salute assumere est dignatus, potentia qua decebat super cœlos evexit, sancti [om. 2.] apostoli per quatuor terræ plagas se diffuderunt, et septuaginta et duos ejusdem Domini nostri discipulos, qui jam, sicut sermo refert evangelicus, ab ipso electi fuerant, paucos scilicet operarios ad multam messem et toto dilatatam [dilatandam 2.] orbe quasi agnos inter lupos, pius ut ipsorum eis jusserat magister, direxerunt. Ante gloriosissimam namque ipsius Domini nostri passionem eis fuerat jussum [(f. j.) jus. fuer. 2.] ne in vias [viis 2.] gentium irent et ne ipsorum civitates [(i. c.) civ. eorum 2.] intrarent. At postquam Judæa, suo immanissimo scelere fœdata et sua damnabili obstinatione cæcata, ipsius Redemptoris [redemptione 3.] salutiferam prædicationem et apostolorum doctrinam funditus sprevit, dicens in suis filiis Domino: Recede a nobis, et scientiam viarum tuarum nolumus, isdem rerum omnium Dominus, neminem volens perire, qui ideo venerat ut populis qui in tenebris et umbra mortis sedebant lumen oriretur justitiæ, dixit eisdem sanctissimis discipulis: Euntes in mundum universum, prædicate evangelium omni creaturæ. Qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit. Sancti igitur apostoli ipsorumque jam dicti gloriosissimi socii cum ipso Domino conversantes ipsiusque sanctissimo obtutu [obtutui 1, 2.] gaudentes, nullatenus ab ipso corporali præsentia patiebantur [patiebant 2.] se separari, quem post modicum [modum 3.] temporis in cœlis [cœlum 2.] noverant exaltari.

[2] [a S. Petro cum aliis sex episcopus consecratus in Galliam mittitur,] Post gloriosam igitur Domini nostri ascensionem postque Sancti Spiritus adventum, beatissimus Petrus a, princeps apostolorum [(P. p. a.) pr. ap. Petrus 2.] , qui vicem Christi inter eos felicissime gerere videbatur [videbantur 2, 3.] , advocans ipsos sanctissimos discipulos, humili præceptione et dulci jussione ut præceptorum Domini memores non fierent segnes obauditores imperavit, et binos ad prædicandum, prout Dominus ante [om. 2.] eis jusserat, destinavit, et sua omniumque apostolorum benedictione roboravit et pontificali honore sublimavit. Quorum videlicet virorum illustrium, qui singulis urbibus erant [fuerant 2.] delegandi, hæc fuere nomina: Turonis dirigitur Gratianus episcopus [om. 2.] , Arelato Trophinus [Trophimus 2.] , Narbonæ Paulus, Tolosa [Tolosæ 2.] Saturninus, Lemovicas Martialis. Arvernicam inter eos monarchiam Austremonius inclitus martyr post Deum suscepit regendam. Ibi denique omnes, secundum Dei omnipotentis cuncta regentis dispositionem, propriam meritorum suorum sunt adepti vicissitudinem. Nam ex eisdem tantum Austremonius ac Saturninus, duo magna luminaria, per martyrii palmam assecuti sunt æternæ felicitatis coronam. Gratianus vero, Trophimusque et Paulus ac Martialis, verbi Dei semina ubique diffundentes, et de vasis iniquitatis innumerabiles populos sanctæ matris Ecclesiæ gremiis reddentes, in non ficta sanctitate viventes, optatæ beatitudinis sunt effecti compotes. Et licet hi per passionis [passionem 2.] agonem nec non et alii per quietis diuturnam confessionem præsentem sortiti sunt corporum [corporis 2.] metam, unus tamen vitæ cœlestis senatus eos pariter in æternum retinet ovantes.

[3] [mysteriorum vitæ Domini testis oculatus.] Gloriosissimus igitur Austremonius in numero septuaginta duorum discipulorum, ut supra jam dictum est, a Domino Jesu Christo designatus, ipso Domino prædicante clarifica divini documenta magisterii sagaciter didicit, et quæ gessit virtutum insignia præsentialiter vidit. Nam et in sacræ cœnæ convivio cum cœnantibus discubuit et novo mysticoque mandato strenuus minister interfuit. De passione vero Domini cum ceteris condoluit discipulis, et gloriosa ipsius resurrectionis [resurrectione 2.] revelatione [om. 2.] subsequenter gaudere promeruit. Illa namque [quoque 2.] benedictione sanctificari dignus fuit, qua ascendens in cœlum discipulis benedixit. Angelorum etiam voces audire gratulatus est [grat. est aud. 2.] dicentium: Viri Galilæi, quid admiramini adspicientes in cœlum? Sic veniet quemadmodum vidistis eum euntem in cœlum. In die quoque sancto Pentecostes [Pentecosten 1, 2.] Spiritum Sanctum accepit cum ceteris discipulis, cujus intima unctio de omnibus illum docuit et instruxit in omni scientia et doctrina, stabiliens eum in fidei soliditate et confirmans in omni patientia et veritate, tribuens illi largiflua charismatum munera, ac [hac 1, 2.] clarificans salutari munificentia et mirificali ditans virtutum potentia.

Hic [VERSUS ante hanc vocem add. 1.] Domini martyr præclaro lumine cordis
Corporeisque oculis meruit pie cernere Christum.
A Domino dominante quidem benedicitur ipse,
Quum petit alta poli, carnem super astra levando.
Quin etiam veniente die, cum Spiritus almus
Ignis in effigie cœli descendit ab arce
Et per apostolicum se contulit agmen honestum,
Affuit, emeritus ditari munere Christi.

[4] [Cum Necterio, Ursino et Mameto sociis in Arvernica regione] Venerabilis igitur Dei cultor Austremonius partes Galliarum ingressus, et comitibus præfatis a se mutuo divisis, paucis tantum secum comitando, quos a beato Petro discipulos et socios accipere meruit, retentis, Necterium [Nectarium 2.] b scilicet presbyterum, Ursinumque c almificæ probitatis virum, Mametum d quoque habentem levitalis ordinis officium, tellus Arvernicum, ad quod per divinitatis dispositionem delegatum se fore non dubitabat, adgressus est intrepidus, et innumera dæmonum delubra [(d. d.) del dæm. 2.] , quæ per eamdem regionem errore fanatico cuncta colere pro diis videbantur, vanissima esse figmenta publice prædicabat, satagens ad vivifica Christi convertere dogmata. Spiritus itaque Sancti virtute fretus ac munimine verbi Dei firmiter vallatus, Arvernicæ civitatis mœnia incunctanter adiit, non veritus vesanæ gentis expetere feritatem, quia mens Christo dedita nulla formidat [formidabat 2.] incommoda. Præterea evangelizabat eis indesinenter fidem catholicam quam a sanctis apostolis acceperat, videlicet unum Deum in Trinitate venerandum et eumdem in tribus personis existentem, in unitate [virtute 3.] summopere colendum. Docebat æque unigenitum Dei Filium de supernis cœlorum ad terras descendisse pro salute cunctorum in plenitudine temporum; propterea æquum non esse ut homo, qui est et rationis capax et magno pretio sanguinis Domini emptus [redemptus 2.] , ad injurias ejusdem Dei idolis mutis et vanis cervices suas inclinaret. Prædicabat alternam dilectionem ad invicem, et quod sibi quis mutuo juvamine fieri optaret, alteri non denegaret. Asserebat omnibus bonorum operum exhibitionibus insistendum, toto nisu accelerans parare [præparare 2.] viam Domino in cordibus eorumdem infidelium, qui per tot seculorum curricula per infidelitatem [(p. i.) pro infidelitate 2.] duruerant, saxea gerentes corda, adorantes creaturam potius quam creatorem.

[5] [ejusque urbe principe Christi fidem prædicat;] Post non multum vero temporis spatium, revelante sibi ac docente Spiritu Sancto, ad ipsius regionis civitatem pervenit quæ hodieque propter præclaram affluentiam amœnitatis et firmitatem roboris, turrium murorumque copia, vinearum ac nemorum abundantia, apricitate [apriscitate 2; a priscitate 1, 3.] collium et venustate montium, a prisco conditore Clarimontensis [a priscitate 1, 3.] e vocitata est. Fuderat namque in [Clarmontensis 1.] terris roseum jubar ignitum ut sol, cum sanctus vir cœpit evangelizare catholicam civibus doctrinam. Cujus prædicationis rumor totam repente commovit civitatem. Athleta [adleta 1.] autem Domini [nostri add. 3.] Austremonius Sancti Spiritus gratia repletus, inexpugnabilibus sacræ fidei armis munitus, turbam gentilium honestate sermonis turbatam expetit gaudenter, illique prædicationis documenta pronuntiat confidenter. Dominicæ quidem incarnationis, passionis, resurrectionis et ascensionis mirabile mysterium, oraculis vatum longe ante prædictum, apertissimis assertionibus pandens, gloriam vitæ cœlestis prædicabat incredulis, voce affabili dicens: Qui crediderit et in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti baptizatus [et bapt. in nom. P. et F. et Sp. S. 2.] fuerit, salvus erit. Qui vero non crediderit, condemnabitur.

Spargens per partes mundi regnator Olympi
Discipulos proprios, athletam pontificali
Hunc per apostolicas decrevit honore sacrari
Jure manus sanctas, tribuens affamina grata.
Hunc etenim primum felix Arvernica tellus
Accipit exultans, dono sortita superno
Pontificem, qui perspicuam gustaverat undam
Dogmatis æterni de vivo fonte fluentem.
Florebat vero sociis sibi cœlitus auctis
Ursino Necterioque percuncta piis justoque Mameto [juxtoque Memeto 1.] .
Exultans igitur, nulla formidine flexus,
Convocat assiduus gentes ad jura salutis.

[6] [sermone ac miraculis multos convertit,] Arvernenses igitur cives tam proceres quamque [quam 2.] urbani, nec non et pagenses, ut audiunt terribilem incredulorum perditionem [proditionem 2, 3.] , optabilem quoque credentium salutem, desiderant protinus consequi et fidem Christi et gratiam baptismi. Adcurrit interim populus credentium, augetur numerus fidelium; laudem Domini Jesu omnes uno ore personant. Christiana fides universorum credulitate magnificatur, sæva principum severitas inspirante Deo in suavem mansuetudinem vertitur [convertitur 2.] , dira plebis duritia in blandam dulcedinem commutatur. Crescente vero fidelium numero, vir Domini Austremonius ecclesiam in jam dicta [dictam 1.] civitate construxit, quam in beati Petri principis apostolorum honore dedicavit. In qua etiam ecclesiasticos ordines congruenter instituit, probabilesque personas almæ fidei sacramentis imbutas sacris ordinibus insignivit ac divinis obsequiis mancipavit. Præconiali plane est [om. 3.] excolendus laude pontifex iste, qui primordialem suæ prædicationis et magnificabilem fructum Domino Jesu Christo principique apostolorum, beato scilicet Petro, humili dedicat prosecutione. Sparguntur etenim divini passim verbi semina, dilatantur valde almifluæ orthodoxæ religionis documenta, diabolica [diabolice 1, 2.] evacuantur figmenta, destruuntur simulacrorum delubra, vana corruunt idola ac vivifica [vivifice 2.] sanctæ crucis eriguntur vexilla. Pax Christi nullo contradicente prædicatur, veræ salutis notitia fide pollente diffunditur, laudabilis prædicatio robore coruscante magnificatur. Venerabilis quoque pontifex spiritali lætatur gaudio dum suo conspicit labore et studio gregem Domini multiplici augmentari numero. Gaudebat utique [namque 2; ubique 3.] de filiorum profectibus, quos ac si pius pater nutrimentis fovebat cœlestibus. Mirabilis quidem in suis refulgebat [refulget 2.] actibus, quia dulcissima amplectendæ [amplectenda 2.] exhortationis prædicamenta multimoda prosequebantur virtutum prodigia. Glorificali autem ipsius imperio ab obsessis arcebantur corporibus dæmones; morborum ægritudinibus fessi statim præoptata gratulabantur medela [medella 1.] , ipsius oratione salutari. Visus reddebatur cæcis, dolentibus almi solaminis gaudia largiebantur famine paregoriali [panegyrali 3.] f, divitibus exempla dapsilitatis [dapsatilis — 2.] g ditissima erogatione pandebantur, pauperibus jura patientiæ munificalis evangelica instructione ostendebantur, ut omnibus omnia factus omnes vir Domini lucraretur. Merito enim conlaudant multi sapientiam ejus [(s. e.) ej. sap. 2.] quæ usque in seculum non delebitur.

Actibus in cunctis sanctus mirabilis iste,
Cujus ab ore pio non cessant verba sonando
Quicquid justitiæ, quicquid pietatis amandæ.
Interea populus properans Arvernicus adstat,
Audiat ut supplex cœlestis gaudia vitæ.
Quos monet intrepidus subvertere templa deorum.
Quo simulacra simul pereant fabricata metallis.
Vexillaque crucis tignis figuntur in altis,
Cujus et armati signo sub nomine trino
Ingeniti Patris ac [et 3.] Geniti, non quippe creati
Verbi, consimilisque per omnia Faminis almi,
Credant esse cui constat [stat 1.] sine tempore regnum
Trinum personis, unum deitate perenni,
Purificantis aquæ renovati scilicet unda.

[7] [diligenter doctrina fidei instruit,] Laudabilis vero et sæpe nominandus Austremonius venerabatur [veneratur 3.] ab omnibus, quoniam probabilibus scientiæ documentis pollebat et vernantibus meritorum titulis [(m. t.) tit. mer. 2.] florebat. Poscebat itaque sæpius ut corde mundo spiritu frueretur [flueretur 1; fruerentur 2.] sancto; sacra etiam unctione edoctus, spiritu potiretur recto; spiritu quoque principali subnixus, fidissimus in sancta Ecclesia polleret orthodoxus populorumque prædicator egregius. Proferebat etenim [enim 2.] de thesauro suo nova et vetera, fidelium instruens corda mirificali prudentia. Nam deificæ Trinitatis essentiam, majestatis [majestati 2.] potentiam categorizans h, unum Deum laudabiliter magnificabat, tripudianter glorificabat et glorianter laudabat. O laudabilem episcopum, qui lumen veritatis et justitiæ tramitem sagaci pandit instantia, et ut felici teneatur exercitatione bona parsimonialisque vitæ sana et prudentiali [prudenti 2.] hortatur doctrina! O clarissimum virum per quem Ecclesiæ stabilimentum roboratur solemniter, fidei fundamentum ad altiora provehitur, ordo catholicæ credulitatis venusta honestate decoratur et sublimando fulcitur! Quid enim in persecutione tolerandum fuisset, placita exhortatione præmonstrabat; quidve in pace Ecclesiæ sectandum foret, fidelissima eruditione innotescebat: Scoponi, inquiens, nostrum [nostrumne 2.] pœnitudine mali, aut creperum dirigitur authoritate; sed ut id ipsum telos habeat salutare, diligenti nobis est studendum [(d. n. e. s.) n. e. dil. st. 2.] sollicitudine. Scilicet ut eo pariter tendamus, quo nostrum veraciter esse archin [archon 3.] scimus, et ubi nostram regnare divinitus [om. 2.] usiam novimus. Topon [scopon 2.] in lege Domini die noctuque meditando [(d. noct. med.) med. die noct. 2.] ipsius amminiculandæ præsidio quæramus, ut quærendo invenire valeamus [valemus 1.] . Vita etenim nostra cum Christo in Deo est abscondita. Scimus quippe quoniam cum apparuerit similes ei erimus et videbimus eum sicuti est. Tunc generosæ gratulabuntur animæ, lucis ætheris indigenæ. Somata vero terrigeno surrecta pulvere, beata gaudebunt [gaudebis 2.] immortalitate. Tunc erit adimpletus [adimpletur 2.] nostrorum fratrum numerus, binisque donabimur stolis, gloriosa scilicet perennitate corporis et animæ, et regnabimus cum Deo in perpetuas æternitates.

Expulerat noctis tenebras aurora diei,
Splendebatque dies rutilo sub sole per orbem,
Quum sanctus populus pandit pia verba magistri,
Ut nascente die sererentur [serrentur 1.] semina verbi
Ac æterna dies vitiorum pelleret [pellere 1.] umbras.
Cordis enim proprii thesaurus semper apertus
Semper inexhaustus radianti suggerit auro
Lucidiora Dei verbo mandata fluenti.
Æstuat ergo nimis Christo conjungere gentes,
Centuplicata Deo ut referat commissa talenta,
Firmiter esse Deum declarans omnipotentem [omnipotem 1.] ,
Qui regit imperio terram pelagusque polumque.
Hic genus humanum mortali carne solutum
Corporibus monstrat reparandum nobilis auctor
Christi judicio, sed nunquam rursus eisdem
Externum fieri, moriendo lege priore,
Ut crescant tormenta malis et gloria justis.

[8] [atque baptizat, fontibus etiam prodigio e terra elicitis.] Sanctus denique Austremonius Christi athleta cœptis magnopere insistens, regionem sedule circuibat, evangelium regni prædicans. Cui virtus divina tanta largifluæ contulit facundiæ dogmata ut verbi auditores divini, Spiritu Sancto interius operante, Christi nominis et fidei extemplo [extimplo 1, 2.] ducerentur [duceretur 1.] amore. Quibus itaque orthodoxæ credulitatis prædicabat sacramenta, eos etiam subinde purificali baptismatis abluebat unda, Sanctique Spiritus confirmationis ac perfectionis gratiam pollenter illis salubria impertiebat charismata. Provocabat quippe illos pius affectus gloriosi antistitis ac doctrina mirabilis, vita laudabilis, exhortatio salutaris, munditia placabilis. In omnibus plane actibus suis prædicabilem se exhibebat universis. Erat nempe eximius doctor, justitiæ sectator, veritatis dilector, sanctitatis splendor, strenuus orator, munificalis [munificabilis 2.] ecclesiarum fundator; humilitatis fundamentum, patientiæ exemplum, largitatis supplementum, castimoniæ speculum et totius honestatis ornamentum. In quo splendebat charitas perfecta, sinceritas alma, jocunditas sincera, cleonalis [clericalis 2, 3.] k prudentia, honorabilis temperantia, intimæ puritatis fortitudo prævalida, affectabilis scientia, sanctæque venustatis elegantia. Inter alias denique virtutes erat prudens consilio, ingenio pollens, facundia præpotens, Dei præceptis omnigeno nisu parens, ad cœlestem anhelabat patriam tendens. Nam quotiescumque in aridis vel montanis locis verbum Dei adnuntiare decrevisset et aqua ad baptizandum defuisset, ita illi virtus divinæ aderat gratiæ ut invocato Christi nomine ex profundo [profundum 1.] terræ fontes produceret [producere 1; producerent 3.] aquæ vivæ. Clarissimis ergo, ut diximus, signis radiante beato præsule, ita ut nullo in loco lateri [latere 3.] potuisset, prodentibus eum inergumenis [energumenis 3.] quos ipse curabat, cœpit se omnis populus eidem offerre, relicto gentilitatis ritu. Quos ipse unda sanctificationis respersos benignissimis instruebat documentis, quatinus supernis inhiarent postquam Christi gratiam agnovissent. Et quidam [quidem 3.] ex eis tanta Domini sunt gratia repleti [(s. g. r.) gr. s. repl. 2.] ut et suffragatores magistri forent et cooperatores verbi Dei, qui paulo ante cultores idolorum desierant; et ubi dæmonum delubris ante latuerant, ibi [ubi 2.] summo Deo magnis jubilationibus concrepabant. Unde et tantus ardor fidei Domino annuente in eorum cordibus incanduit [(in cor. c. inc.) inc. in eor. cord. 2.] ut tam multiplices ibi ecclesias conderent quantas in nulla aliarum regionum constructas esse cernimus.

[9] [Singulis annis convenit cum SS. Martiali et Saturnino.] Est namque locus in confinio Arvernicæ diœcesis, qui antiquorum relatione priscorum a DOMNIS [dominis 2, 3.] TRIBUS l sortitum retinet nomen. Illuc [illic. 2.] quippe semel in anno conveniebat beatus Austremonius, nec non æque egregius Lemovicensium Martialis et inclytus Saturninus martyr [(S. m.) mart. Sat. 2.] Tolosanus, tamquam luminaria huic mundo micantia. Conferebant inter se de supernis, de statu ecclesiæ catholicæ, ac de suarum ovium [omnium 1, 2.] profectibus mutua alternatim confabulatione disserebant; vel si forte in alicujus plebe aliquis hæresiarcha oriri videretur, qui maxime in primordio nascentis Ecclesiæ pululare [pululari 2.] videbantur, mutuo verborum jaculo funditus ab Ecclesia evelleretur, vel si a proprio errore non resipisceret [respiceret 1.] , inter biothanatos [biotanatas 1.] m proscriberetur. Qui ad invicem sanctissima collatione examinata, unusquisque ad propria repedabat ovilia.

Signifer insignis pater Austremonius atque
Clarificum lumen fidei splendensque lucerna,
Exuerat pius ut tetra caligine cunctos
Quos nutribat populosa Arvernica tellus,
Incessanter adit villas castellaque cuncta,
Hortaturque fidem baptismate sumere sanctam
Per quam clausa poli reseratur janua nobis
Et sine qua nulli regnum cœleste patebit.
Nec mirum cum rite sui sit nominis hæres;
Sicut enim ventus qui nomine dicitur Auster
Dicitur ac alio Zephyrus, tamen unus uterque
Imbribus inrorans terras fœcundat aristis,
Sic pater egregius cœlestis pascua vitæ
Erogat in populis, locuples pietate salubri.
In quo fons inerat vitæ et sapientia vera;
Idcirco tenet deductum nomen ab Austro n,
Quem, fratres, summo studio veneremur ovantes.

ANNOTATA.

a Non possumus hoc loco non memorare famosissimum illud ecclesiæ Arelatensis documentum sive, ut quidam dixit, monumentum, quod Petrinæ missioni favet. Reperitur in codice Parisino bibliothecæ nationalis, n° 5537, fol. 93; cujus in primo folio legitur: Codex iste fuit Petri Saxii et ex eo Baronius edidit epistolas pontificum Romanorum de privilegiis ecclesiæ Arelatensis. — Stephanus Baluzius. — Delatus ex urbe Arelatensi, ubi emptus est ab hæredibus Saxii anno 1602, in hanc bibliothecam Colbertinam. Hoc itaque in codice inter epistolam Pelagii episcopi ad universumpopulum Dei, et epistolam Gregorii episcopi ad Manassem, Remensem archiepiscopum, legitur fragmentum quoddam geographicum de Gallia, et dein documentum illud nullius sane auctoritatis, quod ideo ecclesiæ Arelatensis documentum audit quia in Arelatensi codice, ubi Romanorum pontificum epistolæ de privilegiis ecclesiæ Arelatensis perscribuntur, fortuitum membranæ locum occupat. Est autem seculi ut videtur duodecimi. De septem viris a beato Petro apostolo in Gallias ad prædicandum missis tempore Neronis. — Sub Claudio igitur Petrus apostolus quosdam discipulos misit in Gallias ad prædicandam gentibus fidem Trinitatis; quos discipulos singulis urbibus delegavit. Fuerunt hi: Trophimus, Paulus, Marcialis, Austremonius, Gratianus, Saturninus, Valerius et plures alii; qui comites a beato apostolo illis prædestinati fuerant. Ex quo hoc unum colligitur, seculo XII fuisse qui crederent hosce viros a S. Petro in Gallias fuisse missos.

b De sancto Necterio agemus die 9 decembris. Vitam ejus narravit Jacobus Branche in altero libro Vitarum SS. Arverniæ, p. 698.

c De sancto Ursino agetur die 9 novembris.

d De Mameto sive Mamerto actum est in Prætermissis diei 8 junii. De eodem Daniel Papebrochius in notis ad Acta S. Marii, eodem die, ita scribit: Neque hic Mammetus proprium aliquem cultum habet; sed de eo agit Branche post Vitam S. Marii additque quod in Arvernia superiori, prope oppidum Salers, parochia sit S. Mameti dicta; quam Joannes Aicelinus, episcopus Claromontanus,anno 1298 dedit suæ cathedrali, ubi suspicatur sepultum sanctum, quem etiam vocat Mamertum. Hæc ille; cfr. Jacobus Branche, in Vitis SS. Arverniæ lib. II, p. 387. Hic Mametus ab ecclesia Claromontensi colitur die 5 novembris in festo omnium sanctorum Arvernensium. Etenim in Proprio ejusdem diei, lect. V, dicitur: Pietas prætermittere non sinit inter confessores, Mammetum Antoninum, Sirenatum, beati Austremonii socios.

e Tantum abest ut Clarimontis nomen a prisco conditore urbi Arvernorum sit inditum ut ante regis Pippini tempora nusquam occurrat. Nomen illud prima vice occurrit apud anonymum continuatorem Fredegarii Scholastici, qui p. IV sequentia scribit (Migne, P. L. tom. LXXI, col. 691): Cumque in gyro castra posuisset (Pippinus), subito a Francis captus atque succensus est (vicus Burbo), et homines Waifarii quos ibidem invenit secum duxit, maximam partem Aquitaniæ vastans, usque urbem Arvernam cum omni exercitu veniens Claromontem castrum captum atque succensum bellando cepit… Ubi Ruinartius annotat observari a Savarone in Originibus Claromontensibus (pag. 22) hanc primam esse apud veteres auctores Clarimontis mentionem, quem locum aperte ab ipsa Arverna urbe distinguit. Unde conjicit castrum seu arcem in monte vicino ad urbis custodiam exstitisse Clarummontem dictum, unde postea urbi nomen tributum sit, cum nempe bellorum tumultibus non semel violata in montem translata fuisset. Id probat ex vulgi traditione qua loci incolæ vineta et terras urbi vicina vulgo la citta, eam vero urbis partem quæ montis cacumen occupat Clairmont appellant. Ex modo loquendi auctoris Passionis, hodieque… Clarimontensis vocitata est, colligitur hanc denominationem auctoris tempore satis recentem fuisse ideoque seculum nonum iniens aut octavum finiens indicari.

f Categorizans, i. e. recte et vere prædicans.

g Paregoriali, i. e. consolatoria, effictum e græca voce παρηγορία.

h Dapsilitas, i. e. liberalitas, pariter effictum e voce δαψιλής.

i Scopon, a σκοπὸς, consilium, propositum; pariter sermoni intermixtæ postea inveniuntur hæ voces græcæ τέλος, finis, ἀρχή, principium, οὐσία, substantia, τόπος, locus, σώματα, corpora. Notaverit eruditus lector ex græcizante stylo seculum quo male affectata græcizandi ratione eruditæ orationis famam quærebant.

k Cleonalis, gloriæ digna, a græca voce κλέος.

l Cfr. Comment. præv. num. 67.

m Biothanatus est qui violenta morte mortuus est.

n Quam vana sit hæc etymologia inde patet quod non Austremonium, sed Stremonium vulgo dicebant.

CAPUT SECUNDUM.
S. Austremonii labores apostolici extra Arverniam. Beatum Urbicum sibi episcopum substituit. Iciodorensis monasteria fundatio. Miracula.

[Apud Bituricenses Cassium sanat et Ursinum episcopum consecrat.] Cum ergo fama viri Dei ob magnum suæ [(m. s.) magnæ 2.] sanctitatis meritum multarumque frequentiam virtutum [mult. fr. vir. om. 2.] longe lateque divulgaretur, ex vicinis civitatibus nobiles viri et mulieres, plurimæque populorum phalanges catervatim ad eum concurrere gaudebant [(conc. gaud.) concurrebant 3.] . Quibus mystica cœlestis vitæ pabula affluenter ministrabat et optabilem corporum animarumque salutem annuente clementia superni arbitri [arbitris 2.] impendebat. Pia namque sollicitudine erudiebat discipulos in omni sapientia ac sanctitate. Operæ pretium videtur et illud non reticere quod quædam extitit causa qua ad Bituricensem [Bituricense 1.] pagum ire decrevit; dispositumque peragens iter, reperit quemdam virum illustrissimum [illustrium 2.] nomine Cassium a cum suis fratribus gravi infirmitate toto corpore ipsoque vultu dehonestari. Quos ab eadem ægritudinis incommoditate ereptos, pristinæ sospitati reddidit lætos. Erat autem præfatus vir Cassius natalium splendore decoratus, et quod multæ benignitatis esset suorum affinium protestabantur edicta. Qui quantæ sanctitatis fuerit cujusve meriti finis probavit, in quo omnis laus secure canitur; pro Dei namque amore ad palmam usque martyrii dicitur pervenisse. Itaque beatus Austremonius ad Bituricensium civitatem perveniens, populum adhuc in fide nimium vacillantem suo studuit roborare documento et exemplo [(d. et ex.) ex. et doc. 2.] . Et inibi aliquantisper commoratus, in ejusdem cathedræ pontificatu populi petitione sublimavit beatum Ursinum b discipulum suum, nobilitatis apice pollentem et per omnia Deo placere studentem.

[11] [Nivernensem etiam ac Lemovicinam regiones et Aquitaniam Secundam excolit.] Clericorum ergo et laicorum rebus prudenti moderamine dispositis, ad Nivernensem [Nevernensem 2.] pagum iter direxit. Ad cujus usque incolas perveniens, populum adhuc erroribus implicitum gentilitatis idola adorando, dæmonibus sacrificando, sua salubri et dulci prædicatione ad veritatis cultum nec non et fidei æquitatem convertit. Ergo in Dei timore populo confirmato, lætus in Domino Arvernica repedavit ad arva. Fertur etenim [enim 2.] quod Lemovicinam [Lemovicensium 2.] regionem fulgidis suæ [supple doctrinæ?] radiis maxima ex parte illustraverit et ad fidem Christi frequenti visitatione converterit. Aquitaniæ etiam Secundæ magnificus extitit prædicator præcipuusque instructor, spiritalium quoque charismatum strenuus largitor. Hæ nempe regiones illum ut piissimum venerabantur [venerantur 1, 2.] , ut inclytum recolebant [recolunt 2.] doctorem, ut venerabilem honorabant [honorantur 2.] fautorem [fautorum 2, 3.] , totoque mentis desiderio condignum illi exhibebant [exibent 2.] honorem. Hic eum laudabat ac si magnæ prudentiæ virum, ille ut [qui 2.] principalem extollebat episcopum. Hic illius probabilem mirabatur eloquentiam, ille humilitatem ejus prædicabat et patientiam. Desiderabant quidem potentes viri et religiosæ mulieres eum sæpius [(e. s.) sæp. eum 2.] cernere, quibus consueverat salutariter [salubriter 2.] jocunda modesti hortaminis consilia propinare; peroptabant identidem pauperes frequentius illum intueri, quia gratissimo ejus solamine gaudebant se clementer recreari [reparari 2.] .

[12] [Vitam contemplatioam cogitans,] Jam quippe grandævus erat [om. 2.] ætate, decora splendidatus canitie, cumque exterior homo honesta venustaretur pulchritudine, interior pollebat morum probitate et coruscibili meritorum speciositate. Quia vero exemplo Marthæ in actuali vita diu Christo regi libenti animo ministraverat, cœpit cordetenus meditari de laudabili studio Mariæ, quæ contemplativæ specimen vitæ [(sp. v.) vit. sp. 2.] gerebat, quia optimam partem elegit quæ non auferetur ab ea. Et intra se dixit: Quis dabit mihi pennas sicut columbæ, et volabo, et requiescam; ut sedens secus pedes Domini, audiam jugiter verbum illius? Hæc vir Domini Austremonius sedule secum [(s. s.) sec. sed. 3.] revolvens, disposuit negotia omnino relinquere secularia terrenasque flocci pendere occupationes. Denique XXX et VI annis cum magno certamine pontificatum ejusdem urbis rexit, et perseveravit usque ad tempora imperatoris [Vespasiani add. 2.] . Providit ergo ex suis discipulis solertes quosque [om. 2.] et industrios viros, qui et rerum administratione ceteros [supple regerent?] et prudentiæ sagacitate miro callerent ingenio, qui et zelo divini amoris referti æquitatem diligerent et non haberent dolum in lingua sua nec exercerent malum in proximos suos. Hos itaque tamquam bases columnarum ceteris præfecit, monens eos ut inscios et rudes docerent omnesque ad meliora provocarent, ut a fide quam ab ipso didicerant minime deviarent.

[13] [Urbicum sibi substituit et Iciodorense monasterium fundat.] Advocans namque unum ex ipsis, voluit ei ecclesiasticos committere ordines, ut ipse postmodum heremiticam solitariamque vitam ducere [(v. d.) duc. vit. 2.] liberius potuisset. Cui et dixit: Accipe, frater charissime, curam pastoralis officii, eamque sic tracta et age sicut coram Deo, ipsi immortali regi coram sanctis omnibus rationem redditurus in tremendo examine. O felicem pastorem! O bonum dispensatorem, qui utique implevit præconialem perspicuæ dispositionis affectum quo sciebat sibi divinitus augeri incrementa virtutum! Arvernensi siquidem ecclesiæ, cui ipse præerat, beatum Urbicum c, licet invitum, semet tamen cogente, clero etiam eligente populoque consentiente, strenuum constituit episcopum. Hanc etiam ordinationem clerus et populus idcirco minus moleste ferendam [gerendam 3.] esse censebant quia illum intra [infra 1.] patriam mansurum fore ipso innotescente sciebant. Iste plane pontifex miro doxologoque [doxo longoque 2.] callens ingenio, ordinabili voto et prudenti consilio sibi commissam gubernabat ecclesiam. Quæsivit profecto adjutorium quo æquanimiter pondus quivisset ferre sibi impositum, non ut secum portanti sacri juvaminis subtraheret solatium, sed ut pariter portantes majus negotiarentur præmium. Ecce, ut ita dicam, vere Israelita, in quo dolus non est, quoniam quicquid facit rectissima intentione et sincera ordinat devotione. Ecce, inquam, fidelis dispensator, quem constituit Dominus super familiam suam ut det illis cibum in tempore. Ibi enim est eruditio spiritalis gratiæ, facilis [facile 2.] patet norma justitiæ. His rite peractis, pretiosus Domini Austremonius, populorum frequentiam non ferens et aniles laudum strepitus vulgi refugiens, in pontificali quoque culmine positus favores adulantium perhorrescens, toto animi proposito spiritali theoriæ decrevit inhærere; omnibusque modis oblectamenta mundi respuens, ipse ad meridianam plagam heremum concupivit, et ad quod perveniens monasterium construxit in loco qui vocatur Yciodorus, ut tanto ibi Domino vacaret liberius quantum a mundiali hominum strepitu erat segregatus. Ubi non modicam monachorum constituens turbam, apostolicam vitam quam pleniter didicerat feliciter illis tradidit conservandam; ad exemplum videlicet beatorum apostolorum et per ipsos credentium docens eos vivere, de quibus dicitur: Multitudinis autem credentium erat cor unum et anima una, nec quisquam aliquid [eorum quæ possidebat add. 2.] suum esse dicebat, sed erant illis omnia communia.

Fama beata dehinc vulgantur ubique [Hic versus exscriptus est in cod. 2; sed pro vulgantur legitur vulgant.]
Concurruntque ad eum populi gaudentque catervæ
De cunctis properare locis, ut mystica verba
Intenti capiant, doctis animisque recondant
Quæ præclara fides depromit martyris almi.
Quos athleta Dei miserans informat et ornat
Virtutum exemplis, divinæ lucis et armis.
E quibus Ursinus cœlesti dogmate plenus
Eligitur præsul, populo quoque Bituricensi
Omnis consensu populi precibusque petentis
Pastor præficitur digne venerandus, amandus.
Sed cupiens hominum strepitus vitare beatus
Quos jam subdiderat Christo baptismate sacro,
Accelerat fundare locum, qui nomine dictus
Antiquitus fertur Flaviacus, quem vocat ipse
Yciodorum, ab aquis d idem quibus insitus inest,
Ecclesiamque dicat Petri sub honore [(P. s. h.) s. h. P. 1.] beati,
Exultans illicque diu vivendo moratur;
In quo constituit monachorum sancta manere
Agmina, legis apostolicæ sectantia cultum.

[14] [Prodigium rustici e naufragio servati] Quadam namque die cum pretiosus Domini Austremonius non longe a monasterio quod ipse construxerat juxta Flaveris [Elaveris 3.] fluvium consisteret, et luculento [luculenti 1, 2.] sermone populum alloqueretur populosque quos per fidem Domino adquisierat verbo prædicationis veluti novella plantaria cœlestibus irrigaret monitis, ostendit Dominus per eum hoc ammirandæ virtutis prodigium, ex quo palam [partim 1, 3.] datur intelligi quanta excellentia sint [sit 1, 2, 3.] tanti viri acta perpendenda. Duo siquidem rustici, cum suis venientes operariis et plaustris, prædictum volebant fluvium navigio transmeare, ut ad silvam pergerent, quæ ultra flumen erat, ligna cædere. Cum itaque pervenissent ad locum ubi sanctus vir prædicabat, ceteris prætereuntibus, unus illorum divino, ut credimus, nutu inspiratus, paululum substitit, quo verbum [verbo 1; verba 3.] prædicantis audiret et ab eo benedictionis gratiam humiliter impetraret. In exordio quippe nascentis Ecclesiæ talis erga prædicatores erat consuetudo, videlicet ut finita prædicatione eulogias communionis gratia acciperent omnes [(a. o.) om. acc. 2.] a prædicatore. Unde rusticus ille, antequam [navem add. 2.] conscenderet, juxta morem a sancto viro eulogias petiit [petit 2, 3.] . Quibus acceptis, cum sociis protinus [(c. s. p.) pr. c. soc. 2.] navem conscendit. Vertunt interim [itaque 2.] fluctivagas per alveum Flaveris [Elaveris 3.] undas; repentina pernicies ventorum impulsione exoritur, transversa viatione subito prora dirigitur, et dum puppis undoso monte ad alta sustollitur, illa proclivi dejectione in ima delabitur. Procellosis ictibus navis hinc inde [(n. h. i.) h. i. nav. 2.] alliditur atque lamentabili [lamentabile 1.] naufragio demergitur. Quid plura? Pereunt utique omnes, præter illum qui a sancto Austremonio eulogias acceperat. Cumque idem ipse ad litus natando tenderet, diabolus in era ad alterum diabolum cœpit horribiliter clamare [(h. c.) cl. horr. 2.] , sancto pontifice [pontifici 1, 2.] omnique populo audiente: Heus! inquiens, quid facis? Quid pigritas? Cur non festinas illum submergere qui ad litus festinat natando evadere? Occupa velocius illum, ne transnatet fluvium et possit vivere. Cui alter: Magna quidem aviditate et [ex 1, 3.] omni etiam voluntate hoc fecissem, si mihi ullatenus possibile fuisset. Sed hoc ipsum non permittit fieri salutiferi potentia Christi, propter meritum sancti Austremonii et propter fidem ejusdem viri. Officit quoque [etiam 2.] mihi crebra præsentis intercessio populi. Expulit enim nos de finibus Arvernicæ regionis episcopus iste, in virtute et nomine illius Christi qui resurgens a mortuis claustra destruxit inferni et subvertit potentiam principis nostri. Hæc audiens sanctus Austremonius, magno repletus gaudio dixit: O cœli rector, terræ fundator, aquarum creator omnisque creaturæ dominator, rex regum, Dominus dominantium, gratias tibi cernua devotione ago [(d. a.) ag. dev. 2.] , qui per Filium tuum unicum Dominum nostrum Jesum Christum triumphalem servis tuis de antiquo hoste concedis victoriam. Cujus inenarrabili potentia arcus fortium superatus est et infirmi accincti sunt robore. Domine, non [quis 2.] est qui similis sit tibi, qui eripis inopem de manu fortiorum ejus. Ut enim vidit prælibatum hominem de aquæ periculo ereptum, vaticinali adversus dæmonem utens apostophe [apostrophale 1, 2.] , lætabundus intonat verbis: Quomodo cecidisti de cœlo, Lucifer, qui mane oriebaris? Corruisti in terram, qui vulnerabas gentes. Qui dicebas in corde tuo: In cœlum conscendam, super astra Dei exaltabo solium meum; sedebo in monte testamenti, in lateribus aquilonis; ascendam super altitudinem [altitudine 1, 3.] nubium, similis ero Altissimo. At vero propter superbiam tuam, superam perdidisti gloriam. Delapsus es etiam ad erebi profunda, ut in lamentabili cœnosæ colluvionis voragine multimoda cum tuis complicibus luens tormenta, experiaris quanta proprio delicto [om.1, 3.] commiseris [lege amiseris.] gaudia. Quid adhuc inaniter moliris pretiosa morte redemptis machinamenta ingerere lethiferæ seductionis? Christus, inquam, Jesus de te pollenter [pellenter 1.] triumphat, cujus victoriam nos studemus affectabili voto universis prædicare, et salutifera vivificæ crucis vexilla in illius [nullius 1, 3.] laudis titulo passim erigere [(p. e.) er. pas. 2; eligere passim 3.] , ut [ait 3.] sicut a veridicis vaticinatum est prophetis, benedicantur in ipso omnes tribus terræ, omnes gentes magnificent eum, et ab omnium ore incessanter dicatur: Benedictus [Dominus add. 2.] Deus Israel, qui facit mirabilia solus, et benedictum nomen majestatis ejus. O spectaculum lamento et laude plenum! Lamento enim in perditione illorum hominum qui naufraga [naufragi 2.] periclitatione demersi sunt, quia prædicationem sancti antistitis spreverunt nec ab eo panem salutis acceperunt, et ideo traditi satanæ perierunt. Laude vero in illius salvatione hominis qui perfectæ fidei tenens sacramentum, a sancto pontifice munus suscepit eulogiarum, cum quibus pariter vitæ indeptus est spatium. Inde quippe inexpertus est salutare beneficium unde almæ fidei sanctæque credulitatis mirabile cognovit mysterium [sacramentum 2.] . In quo itaque miraculo et christiana religio laudabiliter mirificatur [magnificatur 2.] , prædicabiliter laudatur, mirificando prædicatur, et glosiosum almi præsulis meritum tripudianter propalatur, augmentabiliter magnificatur ac jocundanter ab omnibus veneratur.

Iste Dei martyr, quamvis compleverit ipso
Officium monachile loco, quem diximus ante
Se sibi construxisse suis de rebus opimis,
Junctis quo monachis Domino serviret [servire 1.] ibidem,
Non tamen a populis unquam solamina tollit
Pristina, sed magnis signis in plebe refulget.
Ex quibus audaci præsumo retexere dictu,
Unum prodigium Christi virtute coruscum.
Cum solito plebem innumeram fortissimus heros
Alloquitur mandata Dei sermone revolvens,
Augustam prope quam Christo fundaverat ædem,
Scilicet ad fluvium Flaverim [Elaverim 3.] de nomine dictum,
Quidam cum socio properans ut transeat amnem
Rusticus, in silva quærens sibi cædere ligna,
Substitit, a socio declinans qui petit [perit 3.] undas.
Hoc agit, ut sibi succurrat benedictio sancta,
Qua pius ipse pater populorum pectora firmat.
Inde petens flumen, dum puppis ad alta procellis
Subrigitur, veluti mare labitur ocius undis,
Adfuit alma salus aliis, pereuntibus illis.
Nando cumque tremens ad littus tenderet,ecce
Insonat aerii vox horrida dæmonis atri,
Exclamans alio [forsan pro alii.] : Quid agis, crudelis, inique?
Vivere cur sinis hunc? Cur non submergere tentas?
Alter ad hæc: Quia tutus ibit benedictus ab isto
Præsule nos pellente suis de finibus stis.
Cuncti mox laudes festinant reddere Christo
Martyre cum sancto qui summo vernat Olympo.

[15] [et alia Austremonii miracula.] Longo igitur tempore beatus Domini [om. 2.] Austremonius in hac regione feliciter conversatus, in apostolicæ sanctitatis excellentia vitam ducens, innumera virtutum operatus est insignia, quænunc stylo prosequi supervacaneum ducimus, præsertim quia et [om. 2.] valde erat difficile inter tot [om. 2.] innumeras plebium cohortes frequentantem eum et quodammodo discurrentem agnosci nisi declarantibus signis. Nam claudis gressum reddendo, mortuos ab inferis vitæ reddendo, erguminos [energumenos.] ab obsessis corporibus [dæmonibus 1, 3.] liberando, cæcis lumen præbendo, leprosos curando aliarumque mirandarum signa virtutum patrando, totam gentem Arvernicam Domino favente ad fidei æquitatem convertit. Signa enim, ut ait Apostolus, non sunt fidelibus, sed infidelibus.

Edita luminibus variis ceu sidera fulgent
Stelliferi cœli, sic sancti præmia justa
Sumunt pro meritis, variisque nitoribus intra
Regis Olympiaci miranda palatia vibrant.
Iste tamen martyr pretiosus clarior omni
Lumine solis adest, pietas cui maxime [lege maxima.] Christi
Præstat ut foret exemplum virtutis in ævum.
Delicias sibi nempe putat jejunia sancta,
Tradere membra quidem nescit lassata quieti;
Pallor in ore sedet, macies in corpore toto.
Errat et in vultu gravitatis semper honestas
Atque pudicitiæ [pudiciæ 1, 2.] summæ pudor immaculatus.
Orat cum lacrimis, devoto pectore anhelans
Solem justitiæ qui sanctos provehit ad se;
Summum jure bonum, æternum lumenque bonorum,
Qui quemcumque sibi perspectat corde fidelem
Militiæ propriæ dignatur jungere sanctæ,
Mœnibus astriferis secum regnare peroptans.
Denique pro minimo ducit cruciamina carnis,
Quæ patitur diuturna senex venerabilis iste,
Ni succumbat amore Dei, mucrone cruoris,
Martyrum amabilium victricia signa sequendo.

ANNOTATA.

a De Cassio cfr. Comment. præv. num. 68.

b De Ursino cfr. Comment. præv. numm. 69, 70, 71.

c De Urbico cfr. Comment. præv. num. 75.

d Yciodorus ab aquis vera etymologia; nam dor celtica lingua aquam significat; quod in quibusdam fluminum nominibus adhuc superest, v. g. Dor, Douro, et in aliis nominibus communibus [De Bullet, Mémoires sur la langue celtique, tom. II, Vesuntione, 1759.] .

CAPUT TERTIUM.
Conversio Judæorum tentata. Lucius puer a patre necatur. Ecclesiæ a S. Austremonio consecratæ.

[Judæis plurimis ad fidem Christi Austremonii opera conversis,] Omnis igitur ecclesia sanctorum optime novit qualiter Jerusalem, pro commisso in Salvatore piaculo ultrici vastatione a Tito sit subversa et Vespasiano. De qua subversione idem Dominus Jesus ante prædicens: Quia venient dies in te, et circumdabunt te inimici tui vallo, et circumdabunt te et coangustabunt te undique et ad terram consternent [prosternent 2.] te, et filios tuos qui in te sunt; et non relinquent [reliquent 1.] in te lapidem super lapidem qui non destruatur, eo quod non cognoveris tempus visitationis tuæ. Quidam enim Judæorum gladiali excidio [exitio 2.] , quidam famis penuria lethifera in obsidione, imo etiam sævissima populatione perierunt. Perplures etiam vili numismate venditi, in captivitate sunt miserabiliter deducti, sicque per diversa [diversi 1, 3.] , ut Davidica compleretur vaticinatio spiritali de eisdem Judæis effata præsagio: Disperge, inquit, illos in virtute tua, et destrue eos, protector meus Domine, et gentes cognoscerent ejus populi, de qua hæc veridica recitatur prophetia, execrabilem in Christum Jesum blasphemiam et incredulitatem, et ex pernicioso lapsu Judaicæ gentis ipsæ [ipse 3.] spiritali gratia inspirante credendo declinarent [declinaret 2.] perpetuæ captivitatis detrimentum ac fidei perciperent sacramentum æternæque salutis præsidium. Per idem vero tempus non modica Judaicæ gentis agmina in urbe Arvernica videbantur esse diffusa. Multi namque ex ipsis illa in parte, qua venerabilis pater Austremonius jam dictum fundaverat monasterium, mapalia sibi ad habitandum, utpote peregrini moxque pro immani [(p. i.) perimani 2.] scelere dispersuri, construere disposuerunt. Reverendus itaque vir strenuusque orator, beatus scilicet Austremonius, cum sæpius eis viam salutis et notitiam æquitatis formamque credulitatis prædicando panderet, prophetali quoque sermone illos increpabat dicens: Quid est, Israel, quid est [quid est om. 2.] quod in terra inimicorum es? Inveterasti in terra aliena; coinquinatus es cum mortuis, deputatus es cum his qui in inferno sunt, dereliquisti fontem sapientiæ. Si in via Dei ambulasses, habitasses utique [in pace add. 2.] super terram. Disce ubi sit prudentia, ubi sit virtus, ubi sit intellectus, ut scias simul ubi sit longiturnitas, vita [vitæ 2.] , virtus [om. 2.] , ubi sit virtus [lumen 2.] oculorum. His vero auditis, plurimi compungebantur, et pœnitentiæ remedia votis omnibus a sancto viro deprecabantur, sancti gurgitis lavacro abluebantur.

[17] [alii necem ei moliuntur.] Sed et [om. 2.] antiquus hostis videns sibi perisse quos per famulum suum Austremonium Dominus acquisierat, et dolens innumerabiles populos per ejus prædicationem de suis faucibus extrahi, toto suo illo antiquo conamine suæ artis apodixen per hanc perfidam gentem in virum Dei conatus est exercere. Verum cum [om. 2.] beatus præsul [(b. p.) pr. beat. 2.] hunc infelicem populum propter piaculum in Salvatorem commissum multis increpationibus argueret, atque ex divinarum Scripturarum authoritate ostenderet pro salute gentis humanæ de cœlo eum descendisse [descendisset 1.] ad terras, et incarnatum de Spiritu Sancto ex Maria Virgine, isdem perfidus populus nullo modo ei præbebat assensum; nec solum de quibus eos monuit ex incredulitate et duritia sui cordis pœnitentiam non egerunt, sed insuper in ejus necem apertis persecutionibus conspirarunt.

Qualiter excolitur tellus dumosa labore
Proferat ut dignos fructus, ita sanctus et iste
Sentes de populis vitiorum pellere certans,
Destruit errorem gentilem sæpe monendo
Ut necis auctorem vitent lucemque sequantur
Quæ cunctos salvat, vegetat, sublimat, honorat.
His sanctis fidei monitis demulcet et ipsam
Judaicam plebem, quæ tunc morabatur eadem
Urbe colens scelerata deos quos sculpserat ipsa
Atque suos patrios venerans polluta penates;
Maxima pars quorum lavacrum compuncta petebat
Baptismi, assiduis lacrimis peccata luendo.
Namque dolebat in his se lapsam sponte ruinis
Quæ magis exitium barathri mortale pararent
Quam decus et requiem vitæ cœlestis amœnæ.
Talia conspiciens fieri sævissimus hostis
Atque dolens graviter quod sanctus straverit omnes
Gentiles pedibus, Judæos provocat ardens,
Quos habuit semper ferventi fraude sequaces,
Ut sanctum perdant. Subito quoque factio frendens
Plebis Judaicæ, pravas sub fraude latenti
Præparat insidias insonti. Sed pius heros
Omnia contemnit, spernit, certamine victor.

[18] [Filius principis Judæorum ab Austremonio baptizatus, a patre suo necatur.] Sanctus igitur Austremonius athleta fulgurantes evangelicæ doctrinæ radios passim nullatenus formidabat diffundere, sed credentium corda lampabili splendore spiritalis gratiæ illustrat et celsa virtutum fastigia almorum exemplis actuum sublevat. Quid plura? Omnes quotquot ad vitam æternam præordinati erant convertit et baptismatis unda purificavit. Denique inter competentes qui fide orthodoxa cathechizabantur [cathezizabantur 2.] filius principis Judæorum patre nesciente affuit, et ut gratiam baptismi consequeretur a viro Dei humiliter postulavit. Quem sanctus vir [Dei add. 2.] cum reliquis baptizavit sibique in filium adoptavit et Lucium nominatim vocavit, utpote de infidelitatis tenebris ereptum et luce veritatis illuminatum, sacris etiam charismatibus prudenter inbutum æternæque sanctitati laudabiliter dedicatum. Completis ergo [omibus 2.] ex more baptismi [baptismati 1, 2.] sacramentis, vir Domini Austremonius multiplici fervore deifici amoris [amore, 1, 2.] succensus [et add. 1.] villam [villa 1, 2.] quæ Plauziacus a nuncupabatur expetiit, in qua ex fidelium circa manentium sumptibus ecclesiam construxit, eamque in honore beati Petri apostolorum principis dedicavit. Princeps autem Judæorum, ut comperit filium suum a venerabili pontifice esse baptizatum, intolerabili confusus dolore pariter ac mœrore ingemuit, et vehementissime succensus ira, utpote diabolica instigatus malitia, proprium tandem filium, paterno utique carens affectu, quodam projecit in puteo, ne illum Christi Ecclesia haberet vivum ex quo alii Judæi acciperent credulitatis exemplum. Quod cum sancto Austremonio fuisset nuntiatum, mox cum collegio fidelium ad Iciodorense [Icidiorense 2. ] regreditur monasterium, et convocata secum caterva fratrum, cum thuribulis et crucibus coruscisque cereorum luminibus pergit ocius ad puteum; ex quo mox sancti Lucii martyris juvenile corpus a fratribus extrahitur et ad locum sepulchri cum dulcifluo [dulciflua 2.] canore hymnidicæ modulationis deducitur [reliqua hujus num. om. 2.] . O Judaicam perfidiam omnibus seculis execrandam, quæ prius in Dominum crudeliter sævit, servos quoque lethifero afficere infortunio non desistit! Nec sufficit illi percussisse olim gregis pastorem, sed etiam ipsum insectatur gravissimo odio gregem. Iste namque perosus pater, si tamen pater dicendus est qui paternos in filium non servavit affectus, christianis licet invitus venerabilem exhibuit martyrem. Perdit infelix paterni reverentiam nominis, orbatus affectabili dignitate felicissimæ prolis. Cumque titulum christianitatis in filii mortificatione cupit omnino delere, facit potius ut omisso infidelitatis errore Lucius, typico insignitus nomine, scribatur cœlitus in libro vitæ. Lucius namque puer ad Christi tirocinium sancti antistitis sagacissima eruditione instruitur, probabili authoritate provehitur et protegibilibus armis munitur. Lucius sub annis pueritiæ præstantissime Christi militia fungitur et officiali severitate crudelis parricidæ occiditur propriique sanguinis effusione perfunditur. Beata certe et prædicanda puerilis ætas, qua veternosæ machinationes antiqui hostis mirabiliter deluduntur, qua impiissimus pater a piissimo filio veritatis gratia [gratiæ 1.] spernitur, qua infidelitas confunditur et deifici vexilla tirocinii coruscabiliter panduntur. Hæc est illa ætas quæ in glorioso martyre Lucio b magnificabiliter prædicatur et poloso honoramine clarificatur. Lucius etenim puer christianissimus, fide devotus, spe robustissimus, charitate ardentissimus, agonotheta robustissimus martyrque promptissimus, veritate cœlitus jubente munificalibus angelorum obsequiis excipitur atque in choro martyrum fulgido diademate felicis victoriæ coronatur. Ipsum profecto christicolæ ut laudabilem venerantur martyrem cernuisque deposcunt orationibus ut eum pro se apud Deum perpetuum habeant intercessorem.

Horrea complentur Christi redimita maniplis
Vivificæ messis, nostro gaudente patrono
Passim doctrinæ radios diffundere sanctæ
Qui datus est nobis specialis in orbe magister.
Filius interea cujusdam principis orat
Judaici vulgi, divino munere tactus,
Ut mereatur aquæ viventis fonte renasci,
Lucius a lucis sortitus nomine nomen.
Qui differre nolens sanctus quod quærit et optat,
Erudit ad plenum, qua mente lavacra subire
Debeat, et sacro renovat baptismate lethum [forte lætum.] .
Talia cumque patris sævi referuntur ad aures,
Frendet et insanit, nimiumque dolosus oberrat
A patris affectu, sitiens extinguere morte
Magnificam prolem et meritorum germine claram.
Tandem vipereis instaurans arma venenis,
Perimit insontem puteoque retrudit in alto,
Sperans infelix facinus tam grande latere.
Dic, natura potens, ubi sunt tua jura paterna,
Cum pater interimit natum de se generatum?
Mox Christi famulo ut sanctas defertur ad aures
Crimen hoc horrendum, monachorum cum grege sancto
Illuc ire parat, sanctum corpusque sepulchro
Sublatum fovea clementer tradit honesto,
Egregius martyr constanter et ipse futurus.

[19] [Marium discipulum ægrotantem adiens, Austremonius ecclesiam consecrat Maroioli, alteram in honore Marii defuncti,] Gloriosus denique Austremonius dum sancti martyris Lucii sepulturæ implet officium, beati Marii discipuli sui lugubrem [lucubrem 1.] excipit nuntium. Quin etiam illi eumdem venerabilem virum ægrotatione detineri innotuit et ut ad eum ocius visitandi gratia iret [(o. v. g. i.) vis. gr. oc. ir. 2.] ejus ex parte commonuit [monuit 2.] . Direxerat enim illum beatus Austremonius ut montana peragrans loca vices pontificis exequendo homines erroris tenebrositate cæcatos corusco fulgore suæ prædicationis inluminaret et ad tramitem æquitatis deduceret. Quod et fecit bonorum exempla actuum [(e. a.) act. ex. 2.] monstrando et prædicabilia virtutum patrando prodigia. Sanctus itaque Austremonius, ut expedito cursu illum invisere posset, beatum Necterium [Nectarium 2.] laudabilem presbyterum sui itineris facit socium, nec non et beatum Mammetum, venerabilem archidiaconum. His ergo secum comitantibus, vallem expetit Jornensem c, ubi venerandus vir Marius infirmitate detentus manebat. In eodem autem itinere divertit ad quamdam villam quæ Maroiolus [Maraiolus 2.] d vocitatur, in qua fabricatam ab incolis basilicam apostolorum principis in honore dedicavit. Inde quidem concitis gressibus ad virum Dei Marium vir Domini [Dei 2.] Austremonius pervenire contendit. Contigit namque [itaque 2.] ut antequam sanctus antistes ad beati Marii pervenisset hospitium, eumdem virum Dei [om. 2.] e [de 2.] seculo jam migrasse fulgidaque cœlorum palatia nutu Dei subisse. Sæpe nominandus itaque præsul beatus Austremonius sanctum corpus athletæ Christi novo cum digna veneratione tradidit mausoleo, novamque super eum ut dignum erat basilicam sumptibus fidelium circa manentium ædificavit ipsamque ejus in honore solemniter consecravit. Nobiles etenim viri quos beatus Marius salutari prædicatione ad viam veritatis converti fecerat [(conv. fec.) converterant 2.] eidem ecclesiæ beati Austremonii suggestione ex prædiis suis in usus clericorum ibidem omnipotenti Deo sanctoque Mario servientium triginta mansos voluntate promptissima condonaverunt. Quam donationem voluerunt ut sanctus antistes episcopali authoritate confirmaret, ut nullus subsequentium ulla temeritate violare eam auderet. Hoc enim beatissimi præsulis sincerissima ammonitione faciebant, qui magnopere desiderabat [desiderabant 1, 3.] honorare sanctam Dei Ecclesiam et fidem corroborare catholicam. In utroque siquidem pollet mirabilis, id est et desiderabili prædicatione et prædicabili operatione. Strenua namque dispensatione ecclesias Dei utilissimis [utillimas 2.] commoditatibus dotando nobilitat, ut in terra viventium centuplicatam portionem secundum Dei promissum recipiat [accipiat 2.] .

[20] [ac dein tertiam Compendiaci.] Direxerat etiam plures discipulos in montana prædicationis causa, ex quibus ad eum unus illuc venit reverendus vir, scilicet Antoninus e, qui etiam innotuit ei qualiter omnipotens Deus per eos sacramentum fidei hominum mentibus inseruerat, et quomodo amor vitæ æternæ in eis excreverat; qualiter etiam universalis plebs obnixe postulabat ut iret dedicare basilicam noviter ædificatam in loco qui Compendiacensis f dicitur. Quod vir Domini audiens, omnipotentem Deum, qui facit mirabilia solus, sincero corde glorificavit seque iturum ut populus petebat veraciter promisit. Ordinatis ergo ibidem ecclesiæ ministris, supradictum cum discipulis adiit locum. Ibi etiam ecclesiam g in honore sancti Michaelis archangeli consecravit et ecclesiastico ordine nobilitavit. Cumque per aliquod tempus ibidem degeret et populorum errata prædicabili castigatione emendaret [(pr. cast. em.) castigaverit prædicatione 2.] , convenerunt ad eum undecumque [undique 2.] discipuli ejus quos illas in partes ad prædicandum transmiserat. Quibus venerabilis pastor salutaris fluenta doctrinæ affabili effusione propinabat, et ut parsimoniali [parcimonili 1.] observatione ad sanctarum arcem virtutum conscendere niterentur honesta urbanitate mirabilis facundiæ hortabatur. Accendebat [ascendebat 1, 2, 3.] siquidem in cordibus eorum perfectissimum et saluberrimum amorem [amore 1, 3.] cœlestis patriæ, prædicando illis helisiam jocunditatem perennis gloriæ. Suadebat utique eis quo terrena flocci pendendo desideria, Christo regi toto conamine totaque virtute, semota utique [inique 2.] simulationis techna, militarent, ut [et 2.] ab eo absque ulla cunctatione splendidam perpetuæ felicitatis coronam perciperent.

ANNOTATA.

a Villa Plauziacus, gallice Plausat (Puy-de-Dôme, Clermont).

b Papebrochius, in annot. ad cap. III ActorumS. Marii, tom. II Jun., Lucium, inquit, martyrem nullum norunt Arverni. At in festo omnium sanctorum Arvernensis ecclesiæ, hæc habet Proprium Arvernense, in lectione IV: Hac igitur die veneremur inter martyres Antolianum, etc… et Lucium, a beato Austremonio, ut traditur, baptizatum ac sepultum.

c Vallis Iornensis, sive Vallis Montis Iornalis, secundum Branche, in Vitis SS. Arverniæ, lib. II, p. 368, extenditur ab oppido Sancti Flori (Saint-Flour, Cantal) usque ad Massiacum (Massiac, Cantal), ubi duo vici a sancto Mario vocantur, unus St-Mary-le-Creux, alter St-Mary-le-Plain.

d Maroiolus, secundum eumdem auctorem Marogeol, uno milliario a valle Iornensi.

e De hoc Antonino agetur die 3 Novembris.

f Compendiacensis locus, gallice Compains (Puy-de-Dôme, Issoire).

g Fieri non potest ut ecclesiarum a sancto Austremonio fundatarum accuratam seriem texamus, deficiente rerum certitudine. Multa fuisse numero oratoria apud Arvernos ad fidem conversos res ipsa loquitur, quorum fortassis numerum posteri mirum in modum auxerunt, ita ut quæ posteriora seculaerexerant ad Austremonii ævum transferrent; qua de re in Comment. præv. diximus, numm. 59, 60. Inter ecclesias in ipsa urbe Claromontana ædificatas, aliquot ad Austremonium referunt ii qui sanctum virum ad Decii ætatem retrahunt; ita Revie in Historia ecclesiæ Arvernensis tom. I, pp. 51, 58, decem ecclesias ad Austremonium aut saltem ad ejusdem tempora refert; sunt autem sequentes:

1. Quæ creditur domus Cassii fuisse, post domini conversionem in ecclesiam versa. Dedicata est sanctæ Mariæ et sancto Laurentio. Hæc audiebat mater ecclesia beatæ Mariæ episcopalis, quam Gregorius Turonensis, in Hist. lib. II, cap. 16, vocat veterrimam ecclesiarum intra muros urbis. In eodem loco nunc stat cathedralis ecclesia.

2. Sanctæ Crucis, paulum a cathedrali distans, a meridionali videlicet parte. Postea vocata fuit a Sancto Sepulcro, sed destructa fuit a Jacobo d' Amboise, ad faciendum fontem in eo loco qui nunc est platea Delille.

3. S. Petri, in platea hujus nominis, destructa anno 1796 a rebellibus..

4. S. Michaelis, a multis retro seculis diruta; erat in platea des Gras, prope portam occidentalem cathedralis.

5. Dedicata SS. MM. Cassio, Victorino et Maximo prope S. Illidium; post rerum eversionem seculi XVIII destructa.

6. S. Symphoriani, martyrio coronati Augustoduni. Huic ecclesiæ anno 660 S. Genesii nomen datum est, qui eam reædificaverat, cujus quoque corpus in eamdem translatum fuit. Destructa fuit a rebellibus anno 1794.

7. S. Mauritii et sociorum MM. Hæc ecclesia anno 730 a S. Bonnitio, anno 1095 a S. Ferreolo nomen habuit; ante rerum eversionem in Gallia, erat ecclesia minoris seminarii (sous la Poterne).

8. Ecclesia de Chantoin, quæ fuit deinde sanctimonialium, postea canonicorum regularium, dein Carmelit. discalc., demum sacerdotum missionariorum.

9. S. Andreæ, cujus Tigridius, vivente S. Leoguntio, regimen habuit. Erat in urbis parte occidentali;destructa fuit anno 1797.

10. SS. Cyri et Julittæ. Anno 470 erat sanctimonialium, deinde parochialis; anno 1793 versa fuit in stabulum equorum.

CAPUT QUARTUM.
S. Austremonii martyrium et sepultura.

[Mortem sibi a Judæis intentatam] Prædictus interim Judæus, Judæorum nequissimus, quod de carnali filio crudeliter fecit de spiritali patre ejusdem filii jam martyris, beati scilicet Lucii, omnigenis facere nisibus gliscit, ut qui maligna persuasione interfecit sanctum martyrem, dolosa machinatione beatum occidat Austremonium. Magnificus nempe antistes Austremonius magnopere cupiebat, ut diximus, per martyrii agones victorias consummare triumphales. Quod sancti diu discipuli perspicaci curiositate animadvertentes, indicare student [satagunt 2.] magistro quod isdem nequam populus de ipsius interitu tota mentis aviditate pertractaret [tractaret 2.] , dicentes illi: O ter quaterque beate domine pater, num ignoras hujus vesanæ gentis Judaicæ perfidiam in tui grassare [crassare 2.] perniciem? Certe quod fatemur ut palam sit tibi [(s. t.) tibi sit 2.] , noveris hunc cœtum malignum suis machinatibus [machinationibus 2, 3.] dolosis paternitatem tuam ocius extinguere velle, et si fas sit nomen tuum funditus a viventibus aboleri velle. Unde ut tui curam agere magnopere digneris, sancte pater, oramus; quia in hujus insanissimæ gentis dolos te incidere valde pertimescimus. Novimus enim quia qui cœli terræque rectorem carne visibili mundo apparentem interficere non sunt veriti, forte nec tuæ [(f. n. t.) n. t. f. 2.] miserebuntur reverendæ senectuti, et te sancto patre erudiente didicimus quia in occasu boni pastoris magna exstat ruina subjectæ plebis [plebi 2.] . Quod ne huic innumerabili populo per tuam eruditionem Domino adquisito proveniat, magna sagacitate tuam paternitatem providere congruit. Quæ cum vir Domini a discipulorum ore [ora 2.] mente tranquilla et vultu alacri hausisset, sic demum ora resolvit et intima alacritate gavisus magnaque hilaritate [alacritate 1; (gav. magn. hil.) om. 2.] perfusus dixit: O quam desiderabilem nuntium qui mihi prænuntiat mei cordis desiderium! O felicem me, si pervenire quivero [(p. q.) potuero pervenire 2.] ad cleoneum certaminis studium in quo diutina [diutius 3.] finitur machia [machina 2.] aet inclita in virtute Tonantis meritoque agonizantis laudatur victoria! Cumque plus solito lætior [(p. s. l.) l. p. s. 2.] incederet, discipuli ab eo perquisierunt mirantes quid sibi jam dictus nuntiasset legatus. Et sanctus antistes: Felix, inquit, hujus famæ relatus, si ad dictorum fidem proveniat effectus; optimumque est pro Christo hujus corporeæ molis subire dispendium, si ex eo pervenitur ad felicissimum supernæ beatitudinis immarcescibile bravium [(imm. brav.) præmium 2.] . Nam, quod fateor ut palam sit omnibus, sciatis me pro Christi Domini amore innumeras velle perpeti cruces, horrendos quoque belluarum hiatus et innumera tormentorum genera quousque vitalis flatus deficiat non timere, maxime cum amplectendum sit eorum dolo occumbere qui in Domini Jesu [Christi add. 2.] nece manus truculentas injicere non timuere [timuerunt 2.] . Populum autem suum deifica Omnipotentis clementia [(o. c.) clem. omn. 2.] sua ineffabili providentia ubique circumteget [circumtegeret 1; circumtegere 2.] , et misericordia qua eum voluit revocari a tenebris ad se qui est vera lux [ad-lux om. 2.] fine [fide 2.] tenus non desistet tueri et conservare. Omnibus quoque indesinenter monita salutis suggerebat, ita inquiens: Filioli, sufficiat [sufficit 2.] unicuique hactenus sua exercuisse studia et suimet voluptatibus deservisse. Reliquum superest ut quod quisque vivit, Deo vivat et non sibi, qui redditurus est unicuique secundum opera sua.

[22] [lætus exspectat Austremonius.] Ex qua responsione discipuli oppido mœstificantur, gravia subinde ab imis pectoribus suspiria trahuntur, internus animi dolor flebili lamentatione panditur, afficiabilis cordium mœstitia lacrimabili ejulatu ac lamentabili planctu manifestatur, pallentes quidem genæ fluidis lacrimarum rivulis irrigantur, inter creberrimos etiam singultus verba præ doloris magnitudine negantur. Sed sanctus Dei athleta et [om. 2.] venerabilis præsul superna illustratus [stratus 1, 3.] gratia, nimiæ [minime 2.] illorum tristitiæ paterno compatiens, affectu consolatorium eis sermonem fecit dicens: Cur, mihi [mei 2.] charissimi [om. 2.] , solito tristiores efficimini? Num arbitramini me pro Christi Domini amore certaminis agonem pertimescere? Scitote quia pro eo cuncta quæ a quovis lictore possunt excogitari [excogitare 2.] supplicia sum paratus perferre. Si enim Christum Dominum oportuit pati et ita intrare in gloriam suam, quis ego sum qui pro eo pati recusem? Utinam vel idoneus sim discipulorum ejus sequi vestigia, qui per ampla orbis spatia varia sunt perpessi tormenta. Non est enim servus major domino suo, neque apostolus major eo qui misit illum. Nam de mea salute contristari nolite, sed potius congaudete meæ felicitati, quia beatum et felicem me fore incunctanter censeo, si in confessione veritatis perseverans proprium pro ipsa veritate [(p. p. i. v.) pro. ip. ver. prop. 2.] sanguinem fudero. Mea procul dubio augmentabitur gloria, si cum palæstralis finierit pugna, remunerari cœlitum [cœlitus 2.] meruero glorificali victoria. Mihi quippe vivere Christus est et mori lucrum. Misericordiæ etenim ejus omnino meum committo desiderium, ut ipse sua ordinatione disponat eum, a quo constat totius bonæ voluntatis [(bon. vol.) bonitatis 2.] exordium. Non enim separabit me a charitate illius ulla [ultra 1, 3.] mundi tributio, non temporalis angustia, non immanis persequutorum sævitia; quia, licet permittente Domino corpus diversis fatigare acerbitatibus ad ultimum quoque occidere possint [possunt 2.] , animam in potestate nullatenus possunt habere. Qui enim promisit nobis nullum ex nostris periturum fore capillis [capillum 2.] , faciet misericorditer ut nullum ex nostris pereat membris, sed integer spiritus et anima et corpus in ejus adventu servetur [eruetur 1, 3.] . Spiritus etenim meus de ergastulo carneæ corruptibilitatis egredi oppido desiderat, ut Domino cœlitus confiteatur. Sed si vobis in peregrinatione adhuc positis [positus 1, 3.] necessarius sum, in castris fidelium ut infideles [infidelium 1, 3.] adquirere satagam [et add. 1.] , pro amore Jesu Christi militare non abnuo. Multo autem est melius esse cum ipso [illo 2.] si, ut spero, mei desiderium animi celeri temporis meatu compleatur. Non vos igitur mei terreat absentia corporis, quia magis subvenire vobis potero cum ad beatitudinem quam Deus promisit se diligentibus [(s. d.) diligentibus se 2.] ipso suffragante pervenero. Cor meum quippe et caro mea exultaverunt in Deum vivum, qui non privabit bonis eos qui ambulant in innocentia. Cumque vir Domini talia prosequeretur, mitigavit aliquatenus mœstitiam illorum. Inter amicabiles denique complexus grata miscentur oscula pacis, eisque paternali affectatione valedicens, episcopali etiam authoritate benedixit, et post benedictionem hæc affamina intulit: Sequimini, inquiens, me [(i. m.) me inq. 2.] , fratres amantissimi, non incessu pedum sed sacra imitatione, qua Dominum Jesum docui certatim esse sequendum. Tenete, quæso, formam doctrinæ illius quam me docente didicistis. Non vos frangat ullus terror mundanæ potentiæ, neque occupet labilis amor execrabilis [execrabili 2.] philargyriæ, nec infaustæ colluvio distentet gastrimargiæ [castrymargiæ 1.] . Sed et inter prospera et adversa viam tenete regiam, quo nec prospera vos insolenter extollant nec adversa turbabiliter dejiciant. Servando itaque almæ fidei salutare propositum, capietis [capiens 1, 2.] æternæ remunerationis præmium. His dictis, beato jussit Necterio [Nectario 2.] ut prædicamenta veræ salutis Antrambensi b studiose ministraret populo [(s. m. p.) pop. st. min. 2.] . Ipse vero cœpit protinus remeare ad supradictum monasterium, assumens [assumpto 2.] secum beatum Mammetum. tantum diaconum [diaconem 2.] suum. Cumque monasterio adpropinquassent [appropinquasset 2.] , in quodam termino distante uno et eo amplius stadio, beatus Austremonius orandi gratia substitit [substetit 1.] , flexisque in terram genibus, diutissime oravit. Pollente etenim fide fidissima illius mens perennis conscia coronæ indicibili inflammabatur amore perpetualis gloriæ. Non dubitabat etiam pro Christo sustinere quidquid non solum tormentorum Judaica, verum etiam omnis humana poterat sævitia excogitare. Jam quippe mundo altior magis de triumphali victoria in Christi fiducia [(Chr. fid.) Christo 2.] quam de senilis corporis meditabatur agonia.

[23] [Austremonii martyrium] Interea prælibatus Judæorum princeps c, missis in via latenter exploratoribus, præstolabatur adventum ejus. Ut autem eum advenisse comperit ipsis innotescentibus, occurrit illi in prædicto loco cum suis complicibus. Mammetus vero diaconus ejus ut vidit illos occurrere, timore perterritus beatum reliquit Austremonium. Non longe quidem ab eodem [eo 2.] loco quamdam ingressus est speluncam, et quia sanctum antistitem metu passionis solum reliquerat, deinceps a conspectu hominum remotus in eadem spelunca solitariam duxit vitam. Christi vero miles Austremonius, a Judæis comprehensus, pro fide Christi flagris atrocissimis cædebatur; sed inlata sibi tormenta sentire non poterat, quia Christum Jesum suo semper in ore habebat; et quia fides in eo mirabiliter pollebat, Christum pro quo patiebatur negare non poterat. Cumque diu vexaretur, apparuit illi angelus ut pio solamine eum confortaret: Austremoni, inquit, gloriosissime præsul Christi, ne frangaris supplicio, sed magis gratulare de [om. 2.] præmio quod mox percepturus es in cœlesti palatio. Exspectat nempe te mirabilis angelorum cœtus, cœlestium quoque virtutum exercitus, candidatus etiam martyrum chorus, in quo semper lætaberis perpetua gloria decoratus. Hac itaque consolatione percepta, athleta Christi Austremonius, ac si novus præliator novitate glacialis [forte gladialis.] perfusus lætitiæ, ovanter agonizabat in certamine. Senilia quidem ejusdem corporis membra inter dirissima carnificum verbera virtute pollebant [pollebat 2.] robustissima. Mens quippe felicis patientiæ conscia murmure carebat ac querimonia. Non enim auferebat immanissima ab eo [ab eo imm. 2.] lictorum vesania fiduciam tripudialis victoriæ, quia corroboraverat mentem illius altissima virtus divinæ potentiæ. Felix utique [utrique 1, 3.] palæstra, in qua Christi athleta fideliter decertat, quo desiderabile trophæum æternæ glorificationis obtineat. Pertimescit interim nefandissimus princeps ne tam crudelis in sanctum Austremonium sævitia christianis circa manentibus ab aliquo viatore nuntietur, et ideo præoptat illum ocius occidere, ne forte a fidelibus viris [om. 2.] per vim rapiatur. Quod etiam identidem sanctus antistes metuebat, ne glorioso diademate martyrii diu desiderato [desiderata 2.] brevi temporis spatio frustraretur. Simile etenim desiderium habebant scelestissimus princeps Judæorum et magnificus christianorum antistes, sed dissimili conditione. Ille quidem ut servum Dei extingueret et universalem [universam 2.] Ecclesiam de interfectione tanti pontificis mœstificaret; iste vero ut inclito martyrio cœli decoraret palatia et Ecclesiam Christi triumphali splendificaret [(t. s.) spl. tr. 2.] victoria. Jubet ergo tumidus [timidus 1, 3.] ac detestabilis princeps prævaricali censura sanctum Dei antistitem capitali velocius puniri sententia. Traditur denuo crudelissimis [om. 2.] carnificibus [a carnif. 1, 3.] insuperabilis Christi miles, hinc inde impellitur, iterataque subsannatione illuditur et illudendo terra tenus prosternitur. Cumque in terra genua fixisset, gladiator super eum stetit caputque illius gladiali [glavinali 1.] secamine [seccamine 2.] amputavit. Inde vero velocius recedentes, almum caput venerandi martyris secum detulerunt, et in puteo quo nefandissimus princeps [Judæorum add. 2.] jampridem suum projecerat filium, jactaverunt.

[24] [prodigiis insigne.] Mirabilis quidem Deus, qui in sanctis suis ammiranda valde [om. 2.] exercet magnalia. Ut enim ostenderet quantæ sanctitatis quantique meriti venerabilis antistes et martyr insignis fuerit, mirabili eum virtute signorum mirabiliter honestavit. Nam eodem momento quo abscissione gladii sanguis ex ejus capite fluxit, sub pedibus illius fons aquæ de terra prorupit. Mirabilis quippe productio fontis evidenter testimonium suæ indicat [(s. i.) ind. s. 2.] probitatis. Tellus quippe ammirandum ac probabile dedit indicium cum sanctus Austremonius suo sanguine purpuratus migravit ad cœlum. In qua etenim hora ejus anima est egressa a corpore, hymnidicis stipata choris angelorum obsequio in specie columbæ visa est ad cœlestia deportari. O virum omnigena laude dignum, cui jubente Domino famulatur militia angelorum! O martyrem almifluæ venerationis gloria sublimandum, quem Dominus Jesus censuit super omnia bona sua constituendum! De quo tripudianter exultat mirabilis concio patriarcharum, cui plausibiliter congaudet clarissimus ordo prophetarum, quem sublimiter honorat chorus apostolorum, qui etiam in glorioso cœtu residet martyrum laureatus splendido diademate virtutum. Felix pro certo Arvernica regio quam beatus martyr sanguine consecravit proprio. Felix, inquam [quam-inquam om. 3.] , quæ tanto gaudet patrono, cujus etiam gratiali [glaciali 1; gloriali 3.] semper adjuvatur merito et præsidiali munitur patrocinio. Dignum itaque est ut beatum Austremonium omnis veneretur mundus, quia de illo gratulatur in cœlo universalis sanctorum exercitus.

[25] [Sepelitur Iciodori,] Nuntiatur interea discipulis athletam Christi Austremonium a perfidis Judæis esse interfectum. Proh dolor! quis potest expedire quantus mœror quantusve luctus pariter et gemitus discipulorum irrepsit corda? Nimirum, quia extincta erat corporaliter lampabilis eorum lucerna. Curritur etenim cum magna cordis mœstitia, cum summa curritur diligentia, ut sciatur quo sint posita sancti præsulis ac venerandi martyris membra. Invenitur vero [om. 2.] tandem sanctissimum corpus absque capite. Afficiuntur inde procul dubio intolerabili mœrore pariter et angore [(et ang.) ac dolore 2.] . Impletur protinus cœlum lamentabili clamore, reboant [om. 2.] hinc inde voces mœstifico ploramine. Inter querulos denique planctus tali etiam usi sunt famine: O beate Austremoni! ut quid [(ut q.) inquit 2.] inter naufragia seculi gregem tuum tam cito reliquisti? O sanctissime pater, cui nos regendos et [ac 2.] salutari norma instituendos commisisti? Quis noster erit amodo pastor ac dux? Quistam strenuus doctor ac præcipuus? In quo prudentialis inveniemus consilium probitatis, in quo gratissimum solamen intimi amoris, in quo prædicabilem exhortationem veræ religionis? Tu qui es, ut ait Dominus Jesus, splendida lux mundi, qui etiam per mortem carnis mundum vicisti, in nomine ejus sis memor nostri, ut te possimus sequi ad gloriam cœli quo te sequendum sæpius monuisti. Student interea uti res gesta erat Urbico quantocius mandare episcopo. Qui cum cognovisset magistrum suum ab impiis Judæis fuisse interemptum, indicibili permotus tristamine, aggregata illico cleri ac [(cl. ac) celeriter 2.] populi multitudine secum, expedita viatione ad Iciodorum pervenit monasterium. Discipuli vero corpus sanctissimi martyris in ecclesiam ab eo in [ad. 2.] honore sancti Petri dedicatam cum condignis officiorum muniis detulerant. Dolent præterea detrimentum ablati capitis; sed protinus e regione callis recentia intuentur vestigia sanguinis; cumque eadem prosequerentur vestigia, venerunt usque ad puteum et cognoverunt in eo fuisse projectum caput sancti martyris. Sed is cujus moderamine seculorum ordo decurrit, suorum ubique fidelium [om. 2.] curam gerens, religiosos citissime præparavit viros qui pretiosum caput ab aquoso eruerent domicilio et meliori reconderent mausoleo. Repentina namque hujus facti opinio pervolavit ad omnium aures Arvernorum. Factus quoque est concursus populorum repente, concordi unanimitate plangentium pariter ac lugentium: Qui sunt illi qui interfecerunt pastorem nostrum? Tollantur de medio christianorum. Episcopus interim cum clero triumphales exequias beati martyris solemni peragit voto. Discipulorum quoque chorus hymnidicas preces fundendo sanctum martyrem commendat omnipotenti Deo. Miscetur quippe luctus cum jubilo vocis, perstrepit ejulatus populi valde plangentis, et inter canoras modulationes hymnidicæ jubilationis ad locum deportatur polyandrii [polyandri 1.] venerabile corpus S. Austremonii. Illius etenim glorificabile corpus in cœnobio Iciodorensi sepelitur præcisi [præciosi 2.] in loculo [loco 2.] lapidis.

[26] [ubi miraculis coruscat.] Quo peracto [peracta 1.] , tanta cœperunt ad hujus egregii martyris loculum micare virtutum insignia quanta nullius valet effari lingua viventium. Nam et ex aqua putei illius quo sanctum caput [(s. c.) c. s. 2.] est projectum multitudo languentium fideliter hauriens, meritis sancti viri ab omni eruebantur incommoditate optatæque reddebantur sospitati. Singulis quoque annis, eodem die quo beatus martyr relinquens terrena penetravit sideria [sidera 3.] , ejus putei lympha ab imis supergrediens, sua mirabiliter videbantur humectare ora largiflua [largiflue 2.] et quasi inundantem sancti martyris designans virtutem. O beate Austremoni, quam dulce mihi [om. 2.] est pietatis et humilitatis gratia tuum flere martyrium! Quam charum est amoris et honoris causa tuum laudare triumphum! quia sicut in utroque polles laudabilis [mirabilis 2.] , ita in utroque refulges mirabilis [laudabilis 2.] . Te quidem honorare laudifluum est, quia omnis qui te solemniter honorat, Christi Jesu mirabilem potentiam qui te glorificavit, sine dubio magnificat. Te enim exorare proficuum est, quia inde optabilis impetratur delictorum venia et cœlestis adipiscitur gratia. Nunc vero securus de te ipso, sis quæso [(s. q.) scis quæso 1; sisque 3.] de collegio tuorum sollicitus servulorum, ut tuo fulti suffragamine mereamur [mereantur 2.] de virtute in virtutem proficere, quo Deum deorum in Sion securi possimus videre. Omnes etiam qui tuam solemnitatem humili [om. 2.] concelebrant devotione, præsentiali fruantur pace et percepta delictorum remissione tecum glorientur æterna clarificatione. Complevit igitur beatus Austremonius gloriosum agonem suum die kalendarum novembrium anno a passione Domini nostri Jesu Christi sexagesimo quarto, rege regum regnante, cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen [Hic desinit codex 2, seu Parisinus.] .

Gens inimica bonis semper Judæa nefanda,
Astutam vulpem vapido sub pectore portans,
Diximus ut supra, vestrum hunc furibunda patronum
Tradere molitur morti pro nomine Christi,
Principis instinctu qui natum lumine vitæ
Audax privarat vacuans vitalibus auris.
Ergo patens miles capitur trahiturque cruentis [curentis 1.]
Judaicis manibus tragicali sanguine dignus,
Sicque diu tortum confortans angelus inquit
Cœlitus apparens: Athleta [ad letha 1, 3.] Dei venerande,
Regi dilectus supero, gaudere memento;
Gaudia percipies nullo labentia fine.
Redditur his dictis sanctus constantior almis,
Non trepidans Christi nomen sublime superbis
Proclamare senex Judæis, donec ab ipsis
Attritus pœnis pro Christo sponte tetendit,
In terram genibus prostratis, flexile collum.
Cui superassistens ictu deliberat uno
Cervicem capitis gladiator plectere sanctam.
Sic quoque summa [summo 1.] poli conscendens clarior astris
Adstat in arce pii regis jam victor Averni.
O quam laude sacra cœlis terrisque colendus
Martyr hic egregius, quem Christus censuit almo
Pro meritis decorare libens diademate cœlo!
Dignus laude quidem quem laudant agmina cœli;
De quo mundus ovans exultat rite patrono,
Summa creatori nostro sit gloria semper.
Die kal. novembris gloriosa vota redduntur;
Sexageni quaterque anni a Christi morte dicuntur
Præsulis Austremonii gloriosum usque triumphum [sic etiam 1 in margine; in textu vero Ad gloriosum usque triumphum præsulis Stremoni, et rursus in margine huic nomini indicatur præponenda syllaba Au.] .

ANNOTATA.

a Machia, i. e. pugna, a voce μάχη.

b Antrambensis populus videtur esse populus de Entraigues (Puy-de-Dôme Riom,) prope Ennezat.

c In quodam exemplari Manuscripti Iciodorensis quod inchoatum fuit anno 1740, lego Lucium martyrem, filium Lucii præfecti Romani a Nerone constituti, ab Austremonio fuisse conversum ad fidem, multosque Lucii et Austremonii opera Christum fuisse secutos. Quod quum Lucius patri suo indicasset, hic ira succensus Austremonii necem molitur. Cujus martyrii narratio sequitur ex gallico sermone in latinum versa: Sanctus admonitus a fideli famulo fugam capessit versus Bessam, ubi socii sui Necterius ac Mametus degebant, viam secutus in vicum Périer, per quem in Bessam aut Sanctum Necterium iter ducit. Fugientem sequuntur Iciodorenses cum præfecti militibus; quos quum vir sanctus venientes videret, gressu citatiore viam carpit. Videntes autem milites clamorem tollunt dicentes: Fugitivum tenete. Nobilis quidam vir de Périer, qui venatui operam dabat, auditis clamoribus, equo fertur adversus euntem ut viam præcluderet. Sanctus vero pergit, regreditur, ascendit in vineas de Plaigne, ubi tunc sylva erat, qualis tractus dictus Arundinum (des Roseaux), anhelus pervenit in Tormay, ubi nunc est sacellum ipsi dedicatum, bibitque ex aqua fontis qui in dicto sacello adhuc scaturit, quique multis haurientibus solatio fuit. Eo in loco vir iste nobilis de Périer iratus ob longum cursum, sanctum tenuit, quem capite plecti jubet. Ipse autem occisi caput obtulit Lucio præfecto qui valde lætabatur dono. Lucius vero præfecti filius auditam Austremonii necem patri exprobravit; qui vehementer in filium exardescens statim eumdem morti tradidit, jussitque, secundum quosdam, cadaver in puteum mitti, quem moderno tempore dicunt esse puteum ante ecclesiam sancti Aviti, quemadmodum in Vita S. Austremonii dicitur. Utriusque martyris legendam composuerunt S. Præjectus et S. Avitus Claromontenses episcopi. Fit autem juvenis Lucii memoria in monasterio Iciodorensi postridie festum Austremonii. Deinceps negari cœptus est S. Austremonio martyris titulus, eo quod Gregorius Turonensis confessorem eum appellat; sed satius est fidem adhibere SS. Præjecto et Avito, sancti Gregorii æqualibus, qui eum martyrem vocant. Adde martyrologium Burdegalense, Claromontanum, atque ecclesiam monasterii Iciodorensis, ubi in ejus officio antiphonæ martyris decantantur. Nunc quoque paulo ante quam hæc scripsi, anno 1731 patres Benedictini Sancti Illidii prope Clarummontem produxerunt chartas, quæ ab errore revocarunt credentes S. Austremonium non esse martyrem. Nihilominus anno 1737 Dominus J. B. Massillon, Claromontensis episcopus, dicit eum solummodo confessorem in breviario quod fecit ipse et jussit typis dari per Petrum Boutaudon, regium typographum Claromonte. Quod breviarium omnes sacerdotes seculares accipere coacti sunt stricte jubente Domino Massillon, ac prohibente quominus Romanum officium facerent; quam rem multi presbyteri provectioris ætatis ægre tulerunt. Quidam vir doctissimus Claromonte me admonuit superesse quamdam exprobrandi formam quæ adversus incolas vici Périer adhuc adhibetur, quæque ortum habuisse dicenda est ex narratione præmissa. Ita enim dicitur: Sunt isti Judæi de Périer qui occiderunt S. Austremonium. Fortassis operæ pretium est hoc loco aliquid addere de Manuscripto Iciodorensi. Aliquando titulus præfigitur Annales Iciodorenses. Attribuitur auctori cuidam Charrier, qui asserit notas se collegisse una cum Iciodorensi cive Petro Guérin, ex manuscripto quodam codice membraneo, quem milites capitanei Merle ex thesauro monasterii Iciodorensis raptum in publicam plateam oppidi abjecerant, anno 1575 urbe capta. Alii, quos inter dominus Dulaure, auctorem faciunt Julianum Blauf, Iciodorensem. Vide Tabellulas historicas Arverniæ, auctore J. B. Bouillet, tom. VIII, 1847. Curiosi lectoris ergo ex eodem Manuscripto Iciodorensi, sequentia latine verto: Vita S. Austremonii scripta per SS. Præjectum et Avitum perdita fuit vel combusta a Gothis vel aliis invasoribus qui ecclesiam Iciodorensem vastaverunt. Illa vero, quam inveni stylo gothico scriptam, ante urbem a capitaneo Merle captam translata fuit ad prioratum Sancti Saturnini. Hæc Vita composita fuerat a quodam monacho ad reparandum damnum quod regio passa fuerat priore Vita perdita.

CAPUT QUINTUM.
Judæi puniti. Cultus S. Austremonii neglectus. Corporis revelatio et duplex translatio.

[Judæi qui fidem Christi rejiciunt morte mulctati.] Denique muniis exequiarum expletis, Urbicus episcopus convocans ad se civitatis senatores regionisque primores, indixit illis ut detestabilem Judæorum synagogam cum suo principe absque dilatione comprehenderent, et quicumque ex eis fidem christianæ religionis mallens observare doxologo [doxoloco 1, 3.] cathechizati in scrutinio salutari abluerentur baptismatis gurgite ac pro Christi amore permitterentur vivere; qui vero pertinaci renuissent infidelitate, pœnali mulctarentur mortis damnatione. Cujus placabili edicto mox parentes, comprehensi sunt Judæi execrabiles; quibus comprehensis, præconaria voce clamatum est ut unum e duobus eligerent, aut Christo regi militare aut mortis supplicia luere. Illi namque qui vocem angeli audierant dum beatus agonizabat Austremonius in certamine, dicentis: Austremoni, ne frangaris supplicio, sed gratulare de præmio quod mox percepturus es in cœlesti palatio, admirabile etiam viderant signum quando caput ejus est amputatum, fontem scilicet aquæ de terræ visceribus fuisse divinitus productum, pollucibili voluptate crediderunt aliisque quamplurimis credere persuaserunt. Qui vero in sua remanserunt perfidia, justissima dirissimæ mulctationis afflicti pœna, transitoriæ mortis pertulere tormenta, postque [postquam 3.] temporalia multimodæ vexationis ac macerationis verbera, vacua et lacerata relinquentes corpora, divino examine damnati pœnalia petiere tartara, luituri horrida perpetuæ mortis supplicia.

[28] [Cultus Austremonii primo valde celebris, dein imminutus.] Quibus ad nihilum redactis, cœpere religiosi viri divini amoris zelo fervidi eumdem locum quo sanctum martyrem tumulaverunt summo cum honore venerari, multique ex longinquis regionibus adventantes magis [magnis 1.] beati martyris Austremonii expectabant suffragia. Cujus ope freti et munimine fulti, quacumque incommoditate detinebantur eruti, sani et alacres ad propria revertebantur. Multis itaque prædiorum largitionibus haud prolixo temporis interstitio idem excrevit locus, in tantum etiam ut ex plurimorum abundantia sumptuum plurimæ circa ipsum cœnobium [cœnobiorum 3.] ecclesiæ construerentur. Quod itaque assentionalis antiquitas prisco patuli notaminis in culmine testatur, ipsa quoque operosa facies pavimenti pluribus in locis evidenter fatetur. Quodam igitur tempore quadragesimæ [quadragesimi 1.] , cum sacerdos divina ex more celebraret mysteria, beatus Austremonius, mirabile dictu, de suo cunctis qui aderant cernentibus exiit sepulchro, et procedens ante altare, elevata juxta morem episcopi manu dextera, sacerdoti omnique populo benedixit, ac benedictione completa ipsis videntibus ad proprium regressus est sepulchrum. Permansit autem sanctæ religionis cultus, honoris etiam status ejusdem loci, quousque permittente justissima Dei omnipotentis censura, propter innumera hominum facinora paganorum grassata [crassata 1.] est longe lateque sævitia. Cujus feritatis immanitate multæ civitates sunt depopulatæ, plurima castella funditus destructa, monasteria solo tenus diruta, et quæ tunc erant hominum habitacula facta sunt præ nimia vastatione ferarum cubilia. Per idem tempus Iciodorense monasterium laudabili plurimarum stipamine ecclesiarum prædicabiliter vallatum, ferali barbarorum manu noscitur fuisse depopulatum penitusque subversum. Qua tempestate etiam antiquiores monachi, qui sciebant ubi et qualiter erat reconditum [conditum 3.] venerabile corpus sancti Austremonii præsulis, rupto parcarum stamine tenuere vias universæ carnis. Sicque remansit incognitum a ejusdem sancti martyris sepulchrum; recolenda tamen sui nominis memoria posteris semper fuit nota. Sopito vero turbine bellorum ac redeunte pacis tempore, ubi tot quondam fuerant monasteria duo reparantur oratoria, in quibus illi qui remanserant divina implebant officia.

[29] [Arvernica regione vastata et diruto monasterio Iciodorensi.] Quomodo vero eademi strages tragœdiarumque funestæ clades gestæ sint [sunt 3.] qui nosse pleniter cupit, recurrat ad librum quem de Germanorum gestis noverit scriptum. Namque, sicut inibi refertur, postquam flagitiosissimus rex Theodericus b regnum Francorum pervasit, nimia ardens crudelitate simulque cupidine, Gallias et Aquitaniam Papiamque civitatem una cum Langobardia violenta pervasione cepit; et ut valeret solus potiri regna pervasa, bellum cum fratribus egit apud Viennam, antiquissimam urbem, in quo bello fratrem superavit nec nonque occidit c. O auri sacra fames, quid non cogis agere mortales? Quæ hunc miserum venenosa radice totius iniquitatis ita lethaliter infecisti ut hoc agere præsumeret quod facere verentur belluæ. Sed ejus exercitus pertæsus diutina expeditione et præliorum labore, in ducem suum arma parant convertere. Qui veritus ne regno cum dedecore privaretur atque truculentæ neci daretur, convocans quosque proceres sui exercitus, tali hortamine eorum iram fregit et animos eorum tali ammonitione cupiditatis suæ vinxit: O fortissimi et invictissimi milites, omnium laborum immemores, jam ad cupiendarum [supple urbium?] multarum prædam præparamini, qui nunc usque fame et algore nec nonque bellorum inruptione nimium laborastis. Eo quippe vobis terram prætendam divitem auri argentique metallis omniumque frugum fertilem. Qua pervasa, e vestris cordibus memoria pristini laboris recedet funditus. Sicque Arvernis ingressus d, monasteria et ecclesias solo tenus, ut jam prælibavimus, coæquans, nimiaque grassatus [crassatus 1.] nequitia, Brivatensem vicum, sicut in Libro miraculorum beati Juliani legitur e, irrupit et concupiscibilia quæque disrupit, neque sacræ ædi pepercit. Indeque progressus, Iciodorense adiit cœnobium et eum pristina gloria, sicut eadem Passio docet, spoliavit et ad solitudinem redegit. Arvernis quoque civitatem obsidens se capere ratus, nutu Dei propria spe est frustratus. Sed ne stratematicon videamur texere, his omissis ad propositum unde evagati sumus Altithroni juvamine revertamur.

[30] [Rursus vastata regione, Austremonii corpus transfertur Vulvicum] His ita gestis, Dei fideles, licet rarissimi, qui remanserant, duris silicibus vel præruptis montibus seu abditis cuniculis tutamine defensi, ne Dei cultus funditus in eis deperiret, oratoria pro capacissimis basilicis pro suo modulo restaurare cœperunt, cum funditus omnium monasteriorum cultus Arvernis positorum deperisset. Sub eodem fere tempore quidam vir illustrissimus, cognomine Cautinus, archidiaconatus functus officio, Iciodorensem locum suscepit ad regendum. Cujus temporibus cernentes plurimi sedatam tempestatem jam dictam, authorem pacis Dominum non ut oportuerat honorificaverunt [glorificaverunt 3.] , sed apponentes secundum psalmographi dictum iniquitates super inquitates suas, eum magis ad iracundiam provocaverunt. Quibus merito sic contigit, sicut olim Ægyptiaco populo, cujus omnia germinantia postquam grando consumpsit, quicquid fuit reliquum, locusta superveniens corrosit; et ut per prophetam dicitur: Residuum grandinis [grandini 1.] comedit bruchus, et residuum bruchi comedit locusta, vastavit rubigo. Statimque subinfert: Expergiscimini, miseri, et flete. Nam quicquid Deo odibilis reliquit Theodericus, postmodum gens Vandalica nimium effera, de vagina suæ crudelitatis egressa, dissipavit. Avitus autem, successor beati Projecti, auferens ab Iciodoro corpus beatissimi Austremonii, juxta corpus sui antecessoris, sicut in ipsius translatione pleniter referendum est, Vulvico transposuit.

[31] [et postea, opera Pippini regis,] Sed Deus omnipotens colla regum Francorum jugo suæ fidei subjugavit, victoriamque eis clementi dignatione contra barbaros concessit; sicque ipsorum ceterorumque virorum saniori mente viventium et probitati operam dantium suffragamine paulatim mater Ecclesia, quæ ceu homo ignobilis inculta manebat, pristinum decorem cœpit resumere et suum infortunium pedetentim abjicere, sacraque religio certatim augmentum resumere. Inter quos reges unum diva sublimitas prælegit Pipinum cognomine, qui, sicut Titan suo jubare laricomorumque vibratione tetrum tegimen nebularum facessit et detegit ita suo auxilio et labore nocuum destruxit et proficuum immo salutiferum cultum auxit. Qui [cui 1, 3.] venerandus rex nimiumque solers et industrius Deo gratam jussit aggregari synodum f, in qua [quo 1.] fuere præsules clarissimi et comites innumeri. Cum his ergo jam dictus rex plurima, prout divina sublimitas concessit, de fide sanctæ Trinitatis contra Deo contrarios hæreticos disputavit et incorrigibiles quosque de suo regno cum suis complicibus exturbavit. Aperto quoque demum proprio ærario, infinita munera Dei fidelibus pro suo libitu [libito 3.] ad restaurationem ecclesiarum et sartatectorum reparationem devotissime contulit. Huic sacratissimo jure interfuit prævius Rotgerius, duxque maximus Pitagoreæ linguæ probatus et signifer egregius. Hic ortus ex Francorum genere clariorque Agamemnonio germine, in curia supradicti regis altus est nobiliter. Qui, moriente Arvernorum quodam comite cognomine [nomine 3.] Hectore, a rege sæpefato Eufrasiam ejus suscepit sobolem; cum qua celebrans dulces hymenæos, omnia quæ patris ipsius fuerant suscepit jure. Hic ergo inclytus comes locum maximum in honore Domini Salvatoris construxit, quem Karrofulum, quasi ob OFULAM dignitatis Karoli ejus patre jam defuncto, ipsius Karoli amminiculo onoma indidit. Cui loco castrum, quem Incissam Petram vocant, ut condigna repocia ab ipso mundi Salvatore mereretur percipere, tribuit, quem cum jam dicta Eufrasia jam nominato Hectore jure hereditario adquisivit. Sed his omissis, cœpta gradiamur semita.

[32] [Vulvico Mausiacum.] Abbates igitur, qui regiæ majestati [majestatis 1.] aderant, ab eo perceptis maximis muneribus, quique gratanter ad propria rediere; inter quos extitit quidam præcluus [præclarus 3.] , ipsi regi admodum dilectus, nomine Lanfridus, qui omnigena prece sibi tribui poposcit almi Austremonii corpus, quem diu continuerat humatum Vulvicense cœnobium. Nil jam conjiciens rex, nomine fisus amminiculo sacrum merito a terrigeno cespite aufert, ac subito cælibatum manibus laudabiliter sustentatur g. Præterea tres pueri vultu decoreque parili ac venustate luculenti, sertis religatas invicem manus rosarumque speculis redimiti, ad exequias convenere; quorum unus peplum apprehendens, subinde cervical operto, non illic ubi occiput, sed ubi discriminat sinciput, manum injiciens, tres rosæ flores tulit: videlicet prima, sacram ferre hæredem; secunda, lætos [lætas 1.] vernulis afflare honores; tertia, vim superam in præsidium incunctanter coaptandam. Hisoris sunt simul. Quod superi voluere, licet de pectore fixis. Sed nunquam mage, velle disparamus. Paretur præcluibus locus aptus ut olim. Post hæc signifero regis monstrabat, partesque vinciri, honorationis celsæ affectatione. Pernix in vallibus [nivallibus 1.] triumphat Januarius cavis [comis 1.] . Cantemus, atque amemus. Nunc vos pudici, nostra cum vestra laude jungite. Sub cespite soma, honorabili voto medio aquis. Cujus summa plaga meridiani Flaviacus adornatur. Explicit [EXPLICIUNT 3.] gesta et passio sancti Austremonii episcopi et martyris.

ANNOTATA.

a Non erat incognitum, nullo tamen erat honorecircumdatum. Sed neque nunc locus ille magnopere colitur, colitur tamen. Jure mirari quis posset Arvernorum tepidum erga S. Austremonium pietatis cultum. In ipsa urbe Claromontana nulla ecclesia sancto episcopo, patriæ apostolo, dedicata cernitur; habet tamen sacellum in ecclesia cathedrali. Olim ecclesia in honorem S. Austremonii dedicata fuit, quæ est trigesima secunda in serie ecclesiarum urbis Claromontanæ, quam ex veteri ms. codice Sancti Illidii Savaro edidit et notis illustravit. Pietatis genus erga patriæ apostolos, quod alibi frequens est, in Arvernia rarum, ut videlicet cives filiis suis apostoli nomen tribuant. Paucissimi Arverni nomine Austremonii vocantur. In diœcesi Ruthenorum (Rodez) vicus est qui Austremonii nomine insignitur. Sanctus Austremonius patronus est sequentium locorum, Mont-morin, Ferminat, Lorige; ecclesiæ Iciodorensis patronus est. Olim in abbatia Iciodorensi cultus ejus celeberrinus erat. In ecclesia Mauziacensi adhuc debito fruitur honore.Præter hæc doctus quidam sacerdos Claromontensis duo tantum aut tria loca noverat ubi S. Austremonius speciali modo colebatur. Fortassis plura alia supersunt, quæ quærentem me latuerunt.

b Auctor confundit Theodoricum Gothorum regem cum Theoderico Clodovei filio, de quo hic sermo est, ut facta ab auctore ei adscripta probant. Quem vero librum de Germanorum gestis scriptum hoc loco designare auctor voluerit, mihi quidem dubium est. Haud tamen longe a vero aberrare mihi videor, si ipsum Gregorii Turonensis Francorum historiæ librum tertium una cum Fredegarii epitome hoc nomine designatum opiner. Eadem ferme in opinione est Ruinartius in nota ad lib. II Miracul., de miraculis S. Juliani, cap. 13.

c Hæc spectant prælium quod apud Virontiam, locum urbis Viennensis, commissum est inter Godomarum, Sigismundi Burgundionum regis fratrem, et Clodomerem ac Theodericum, filios Clodovei, in quo prælio a fugiente Godomari exercitu, quum incautius processisset, circumdatus Clodomer occisus est, ultione divina fratricidam attingente talionis pœna, quemadmodum beatus Avitus prædixerat.Quæ clades in epitome Fredegarii tribuitur Theodorico qui socerum ulcisci fratris morte voluisset. Vide Hist. Francorum lib. III, cap. 6, et Epitomen loco respectivo. Virontiam vero Valesius in Notitia Galliarum putat esse Vézéronces (Isère, La Tour-du-Pin); Ruinartius vero in hunc locum annotat ex Labbeo esse Voiron (Isère Grenoble).

d Cfr. Gregorius Turon., Hist. Francorum, lib. III, capp. 11, 12.

e Cfr. idem, Lib. miraculorum, de miraculis S. Juliani, cap. 13.

f Hæc synodus in Sacrorum conciliorum nova amplissima collectione, tom. XII, p. 661 (Florentiæ 1766), vocatur concilium Volvicense, quod ex sola hac narratione innotuit.

g Cfr. Comment. præv. num. 108, ubi de hoc loco disseritur. Quæ vero sequuntur ad finem, intelligere nequimus; sunt pura puta otiosi librarii meditamenta.

REVELATIO CORPORIS S. AUSTREMONII ET EJUSDEM DUPLEX TRANSLATIO AUCTORE ANONYMO
ex cod. Vaticano et editione Labbei.

Austremonius, episcopus martyr, Arvernorum apostolus (S.)

BHL Number: 0853, 0854, 0855 a

EX MSS. ET IMPR.

[Corpus Austremonii, diu neglectum Iciodori.] Incipit revelatio corporis beati Austremonii. Post longæva annorum curricula, quo gloriosus totoque orbe nominandus martyr Domini Austremonius in palæstra Cedar hujus cujus incolatum orthogibra a paradisi sede lapsus suis jure hæreditario dimissa filiis, cum diabolo felici confligens congressu, consummato bravio atque agone martyrii, cœlestia victor conscenderat regna, ejusque sacrosancta somata vili sub cippo in Iciodorensi quieverant humata cœnobio, contigit dissuetudine longa malorum, hominum crescente miseria, ejusdem piissimi patris corpus servitio privari condigno, oblita innumera beneficia quæ isdem ibi egerat degens in hac vita. Ideoque libuit divinæ sublimitati [sublimitatis 1.] mundo palam facere qualis quantusque esset isdem martyr, cum eum tali modo voluit innotesci. Non enim poterat lucerna igne S. Spiritus vehementer accensa sub modio reponi, sed supra candelabrum elevari, ut omnibus qui in domo Dei sunt lucere valeret.

[2] [revelatur Cautino archidiacono, postea Arvernorum episcopo.] Arduam igitur Arvernicæ sedis cathedram præsul pro suo modulo Dei fultus amminiculo tunc regebat, qui, ut reor, quodam felici præsagio pro ipso suo opere, in quo prudens extitit, Cautini nomen sortivit. Namque isdem antequam pontificali sublimaretur throno, ecclesiam in qua, ut jam diximus, vili sub gleba et humili sub cespite cœleste illud et pretiosum latebat thesaurum, in suo archidiaconatu regebat. Igitur dum quadam nocte in lectulo cellæ suæ, quæ huic basilicæ erat contigua, temporibus pressis decumberet, aure capescit clarissimum sed tamen tenuissimum sonum quarumdam vocum laudes Deo resonantium. Qui continuo metu percitus, stratu semet excutiens attonitusque, quod hauserat aure gliscens cognoscere oculis, confestim aspicit interius cernitque eumdem templum magno radiare fulgore, sed non materiali lumine. Hæsitabat namque intra se quid hoc esset. Cella quippe ipsius adeo tenebat fastigia celsa ut cœnaculum fenestris templi esset aptatum. Et ecce juxta tumulum cœlestem cernit assistere militiam, radiantem supra solis jubar, salutifera crucis vexilla in manibus tenentes cereosque gestantes ultra solitum morem fragrantes. Podera quoque et ciclades quarum amiciebantur tegmine, nivium superabant candorem omnisque musci balsamique odorem. Qui quanto eamdem visionem curiosius cupiebat cernere, tanto ejus visus hebetabatur splendore. Credo virtutem fore angelicam quæ ad tumulum beati martyris excubias celebratura convenerat. Cum ergo [vero 3.] illa almifica discessisset turba, ipse ad se rediens, facto mane advocat socios et cives. Tum inquit: O nugeclirivi [nugeclerivi 3.] , in hac basilica cur deperiit reverentia patris nostri et cur est frustratus servitia alumnorum ejus solertia tot per secula ipsi digne exhibita, vestra torpente ignavia? Quo dicto, thecam martyris jubet vallari cancello et postmodum honore excoli maximo. Ex hoc ergo si frequens oratio super tumulum sancti devota fundatur, auxilia ab ipso sacro antistite semper impetrantur. Explicit revelatio.

[3] [Dein, rursus ejus memoria obliterata,] Incipit ejusdem prima translatio. Igitur non post multum accidit temporis spatium ut Wandalorum gens crudelissima, suam cupiens augeri famam, dilatare et gloriam, universam pene ut invaderet Galliam. Quæ urbes destruens, castra evertens, ecclesias dissipans, monasteria villasque depopulans, maximam stragem christianorum faciens, nullum propria ulterius sinebat potiri vita quem in sua poterat reperire præsentia. Cujus persecutionis tempestate præclara urbs Arvernica, licet multis floreret pompis et robustorum [robustium 1.] virorum defensaretur gladiis, turrium murorumque tutaretur propugnaculis, evitare non potuit, quia divinis destituebatur auxiliis, eo quod nec dum ut oportebat authorem honorificabat suæ salutis. Sunt enim hactenus in monimentum priscæ ipsius nobilitatis, murorum tantum signa celsa levantes fastigia, non ad aliud utilia. Ecclesiis quoque ejusdem pagi pene solo æquatis [æquantis 1.] , contigit, heus proh dolor! eumdem locum quo sanctus Domini Austremonius quiescebat desolari et ipsum pretiosissimum margaritum regis æterni diademate aptum veneratione hominum funditus privari, et quod prius neglegentia [ignorantia 3.] , hoc ei postmodum, quod graviter est gemiscendum [gemenscendum 1.] , sacerdotum egit ignorantia.

[4] [agente Avito episcopo transfertur Iciodoro;] Namque tunc temporis beatus Avitus, vir strenuissimus, præsulatum gerebat Arvernicæ sedis; qui præteritorum flagellorum reminiscens atque mœrore tabescens, illius Boanargis [Banargis 1.] valde animabatur famine, quo nos dicit per multas angustias et tribulationes regnum Dei oportere intrare. Cum ergo orationi dans semper operam fessa membra commendasset quieti, in una noctium adest ei mediæ noctis in libramine vir in visu, vivido vultu, canis decoratus, oculis ardentibus, ingressu mirabilis, aspectu terribilis, qui sic infit: Et heus tu! inquit, cur ignavia torpens somno deprimeris mœroreque confectus tabescis? Et cum magnum apud Deum habeas patronum, qui omne quod ab eo petierit dicto citius facillime impetrare possit, eo neglecto fratrum ejus, aliorum scilicet sanctorum, auxilia requiris? Namque pro certo noveris quia quamdiu ejus beatissimum corpus veneratione debita caruerit, tua apud Deum deprecatio effectum minime perceptura erit. Ergo impiger surge quantocius, et alibi ejus sanctissimum tranfer corpus; quia quæ huic civitati accidit pestilentia, hac maxime fuit ob causa. Nam ut certior tibi meus fiat sermo, a loco qui vocatur Iciodorus Vulvico cœnobio beatissimi Austremonii gloriosissimum defer corpus, ut per ejus pretiosissima [gloriosissima 3.] merita humano generi januam suæ misericordiæ aperiat Deus. Qua visione perspecta, præsul memoratus a stratu exurgens omnipotenti Deo gratias reddidit, fratresque advocans omnem textum hujusce visionis per ordinem narravit. Aggregata itaque utriusque sexus haud modica plebe, adiit locum quo sanctissimum corpus quiescebat, junctis sibi pariter monachorum clericorumque catervis. Supplicata itaque Altithroni clementia, cum jubente præsule urna ubi sancti martyris artus quiescebant aperiretur et exinde sanctum corpus levaretur, tantæ suavitatis odor inde est exortus ac si aromata multa et balsama ibi spargerentur, in tantum ut omnes qui aderant faterentur eum paradisiaco illo nectare dulcedinis perfrui quod sponsa postulat lætabunda: Trahe me, inquit, post te, curremus in odorem unguentorum tuorum.

[5] [contemnentes sacrum corpus divinitus puniuntur;] Levantes itaque sancti martyris glebam cum hymnidicis cantibus et populorum plausibus, perveniunt comitante Deo in quodam, non dicam puellarum, sed pullarum monasterio; quia nigridinem quam habitu gestabant, comitante diabolo in corde gerebant; ibique divertuntur hospitandi gratia. Ipsum quoque monasterium constructum fuerat in honore peccatricis Mariæ et Marthæ sororis. Tum ille chelydrus, qui Adam primigenam a florigera sede depulerat, quique omnis bonitatis semper novit esse contrarius totiusque charitatis invidus, recurrens ad solita fidissimaque sibi arma, immittendo se in aliquarum sororum cordibus, lingua viperea talibus conviciis lacerare sanctum non timuit corpus: O, inquit, fratres dilectissimi, istud [illud 3.] corpus quod attulistis exanime, dicite cujus sit vel quo censeatur nomine. Quibus responsum est a fratribus: Hoc, inquit, corpus venerabile quod cernitis, sanctissimi pro certo noveritis fore Austremonii, præcellentissimi patris, primi et summi Arvernorum præsulis. Quibus illæ, uti dæmonibus plenæ: Istum, inquit, vestrum Austrebodium quem dicitis, quantocius vobiscum auferte et hinc recedite, quia nisi hoc citius feceritis, non absque magno vestrorum detrimento injuriati recedetis. Hæc autem dicentes cum magno furore aliaque plurima convicia in sancto Dei jaculantes, propriis non claustris, sed antris se abdunt. Altitonans ergo, qui nil inultum abire patitur, quique per prophetam terribiliter dicit: Nolite tangere christos meos, id est reges et sacerdotes, et in sanctis meis nolite malignari, itemque: Qui vos, inquit, tangit, pupillam oculi mei tangit, ipsarum damnabilem nugacitatem adeo voluit terribiliter percelli et austere ulcisci, ut hæc audientes ulterius nequaquam audeant in sanctos Dei ulla convicia rabido ore proferre. Nam aliæ earum a dæmonibus captæ, aliæ propriis laqueis necatæ, aliæ etiam febribus et dissentericis consumptæ, nonnullæ utique profluvio ventris laborantes et cum ipsis stercoribus propria exta digerentes, vermibusque scaturientes, interemptæ, cunctæ ex hac fragili vita infra breve spatium temporis infeliciter migravere. Sicque completum est in eis quod in libro Sapientiæ scriptum est de impiis: Duplici, inquit, contritione contere eos, Domine.

[6] [corpus affertur Vulvicum.] Post non multum itaque temporis spatium, videns supradictus pontifex eumdem locum desolari, advocans turbam clericorum et laicorum, præcepit ut iterum amoverent glebam sancti martyris et ad locum qui vocatur Vulvicus, sicut ei divinitus, ut supra jam dictum est, revelatum fuerat, deferrent. Vigilata igitur nocte una et vigiliis ex more celebratis, cum gaudio et tripudio corpus sancti martyris auferentes, adduxerunt ad cœnobium quod vocatur Vulvicus, ubi sanctus martyr et pontifex Præjectus jacet humatus, et juxta ipsius bustum S. Austremonium locandum decernunt. Cumque inibi ejus sancta membra diu quievissent, nolens divinitas geminum decus Ecclesiæ suæ, hæc videlicet duo magna luminaria, unius loci contineri angustia, placuit iterum divinæ majestati sanctum martyrem ab eodem removeri loco. Explicit.

[7] [Mausiacensis monasterii] Incipit ejusdem secunda translatio. Opitulante Altithroni potentia, adjuvante clementia, jam nunc tempus instat quo beatissimi Austremonii athletæ insignis ipsius obtentu pandatur translatio sacra. Est igitur locus antiqua nobilitate valde eximius et religione præclarissimus, ab Arvernica urbe decem distans millibus, vocabulo Mausiacus; quem locum antiquis in temporibus Calminius construxit, Romuleæ urbis senator egregius, quemque beati Petri apostolorum principis, pariterque almi martyris Caprasii insignivit pigneribus auxitque muneribus et amplificavit agrorum possessionibus, datis simul et præclaris prædiis, cum servorum mancipiis. Quem locum præfatorum patrum sub honore sacrari jussit, scilicet ut quorum sacrosancta continebat pignera, ipsorum interventu et auxilio suffragaretur per secula. Sed postquam almus martyr Austremonius illuc Domino favente est delatus, transiit ad gloriam ipsius sancti nominis et vocabulum ejusdem cœnobii.

[8] [abbas Lanfridus Austremonii corpus, a Pippino rege,] Cujus sacri archisterii inerat rector æternæ et felicis memoriæ, Lanfridus cognomine, qui tam Deo quamque hominibus omnimodis studebat placere; sicque imitari satagebat Martham ut nequaquam negligeret Mariam. Ejus cordi omnipotens Deus immisit salubre consilium, juxta illud apostolicum: Omne, inquit, datum optimum, et omne donum perfectum desursum est, descendens a patre luminum; scilicet ut cum sibi credito monachorum grege adiret regem serenissimum domnum utique Pipinum, suppliciter exorans eum quatenus ei aliquem ex primoribus sanctorum martyrum Arvernæ civitatis ad suum ei liceret transferre monasterium. Præfatus autem rex tunc temporis Arvernis civitate nimiis florens pompis morabatur, magna suorum procerum comitatus caterva et tam Germanorum quamque Arvernorum stipatus frequentia.

[9] [qui et visione ad id concedendum excitatus fuerat, obtinet] Idem vero Augustus audiens petitiones jam dicti patris, ut probis libens semper aurem accommodabat dictis, simulque memor somnii quod pridem viderat, se quasi in excessu mentis Vulvico adesse; et ibidem orandi gratia basilicam B. martyris Præjecti ingressus, videbat quoddam tribunal auro splendidius a quibusdam personis venerandi omnimodis habitus sancto altario superponi, sicque quemdam regem, gemmatum atque incredibili pulchritudine adeo præditum ut innumerum cerostratum adstantium lumina obnubilarentur ejus majestatis ineffabiliter radiantis a gloria, ipso in tribunali sedere, et multa illi sanctorum millia adstare. Inter quos almus Austremonius toga aurea prætextus, stola comptus, planeta indutus, ad quoddam iter explendum quasi paratus adstabat, et quem sibi eadem potestas socium hujus itineris dirigeret inquirebat. Ad quem: Socium quem dilectissime requiris, hunc habeto qui huc modo orandi causa intravit; sicque honorificentissimus pater dans manum regi, ex templo egrediebatur. Cui isdem quo tendere haberent inquirebat. Sanctus vero respondit: Est, inquit, juxta locus domni et magistri mei, Petri apostolorum principis, honore dicatus, cognomine Mauziacus, et hoc a Domino accepi in mandatis ut sub mea tutela et munimine eum accipiam, et omnium quæ ibi geruntur ipsiusque inspector et provisor existam. Cumque hæc dixisset, crassis se sub nubibus contulit et hæc visio ab ipsius regis oculis disparuit. Qui audita petitione abbatis alacer effectus, cum omni illa regia magnificentia episcoporum quoque et abbatum ac clericorum haud exiguo numero Vulvico advenit, et de sanctorum corporibus illuc tumulatis sciscitatus, didicit beatum Austremonium doctorem et magistrum Arvernici ruris extitisse, et ejus incolas ad fidei rudimenta convertisse, et ab Iciodorense cœnobio huc delatum fuisse. Qui statim gaudio magno repletus divinoque spiramine tactus, sicut Sapientia protestatur: Cor regis in manu Dei est, et quocumque voluerit vertet illud, statim jubet abbati ut celerem nuntium fratribus dirigat, ut quantocius properent et cum Dei juvamine beatum sibi deferant martyrem.

[10] [et magna pompa, comitante rege,] Qui statim cum ingenti exultatione festinantes, et ad indicium regiæ authoritatis Joseph, ipsius regis apocrisiarius [apocrisiarium 3.] , qui post ejus discessum abba extitit Tiernensis cœnobii, secum habentes, noctem illam pervigilem ducunt et sanctissimi martyris thecam reserantes, ipsius sacratissimum corpus ad transferendum educunt. Cum ergo illud aperiretur mausoleum, tanta exinde fragrantia est exorta ut omnium aromatum excederet suavitatem. Vincebat enim sabea terebintenaque thura; non ei æquari quibant opobalsama, cassia nec fistula omniumque pigmentorum genera. In crastinum ergo phœbo suo jubare aurea sidera obfuscante terrisque suum lumen serenissime infundente, rex inclytus diademate insignitus et nobilissimo ostro tectus, cum suo illo magnifico comitatu lætus adcurrit totaque protinus regio obviam venit, afferentesque inde martyrem sanctum [(m. s.) s. m. 3.] cum plausu et nimia alacritate populorum deferunt. Augustissimus vero rex, ad instar David regis qui olim ante arcam Domini ludebat, oblita regali purpura, præ gaudio omnem illam insignem vestem lachrymis perfundebat et ante sancti martyris exequias exultabat ipsiusque sacratissima membra propriis humeris evehebat.

[11] [inter multa miracula] Erat autem hiems; Janus quippe tunc Februo locum dabat et alterno tunc successu vicem ipse sumebat. Cumque læti et alacres iter carperent, subito tantæ densitatis nix cœpit elabi ut totum rus Arvernicum operiret. Et quod est mirabile dictu, per omne illud itineris spatium quo sanctum corpus portabatur, nil omnino nivis cecidit: credo, ut ostenderet Dei gratia salutem illi evenire regioni beati meritis martyris, et non ut impedimentum generaret populis. Cuncti ergo ægroti et hi quibus natura negaverat lumen, ut sancti martyris loculum tangere meruerunt, salutem pristinam receperunt. Nam et hi, gressibus receptis, incolumes sunt effecti, nec non et isti optatæ lucis sunt compotes facti, et multi alii sanitati redditi.

[12] [ad suum cœnobium transfert anno 764.] Denique affatim urgebantur eis innumera populorum agmina, quousque ventum est ad cœnobium cui vetustus conditor Mauziaco nomen indidit, eo quod inter aquas conditus sit b. Est namque isdem locus in tantum fertilis et amœnus ut pene nullius rei videatur indigus. Ibi ergo Deo favente tunc B. Austremonius cum magno est honore locatus; in quo loco hactenus tanta ejus vigent beneficia et florent merita virtutumque per singulos dies incrementa, quanta nullius mortalium explicare valet lingua. Quæ si scriberentur per singula, forsan reor quod a pluribus dicerentur apocrypha. Anno ab incarnatione Domini nostri Jesu Christi DCCLXIIII, indictione [Indicione 1.] 2, regnante vero domno Pipino anno 24, acta est hæc translatio. Eodem tempore imperabat Romanis Constantinus filius Leonis imperatoris. Explicit translatio secunda.

ANNOTATA.

a Ut et finis proximæ Vitæ, sic et quæ sequuntur, in codice Parisino non scripta sunt. Ne qua tamen confusio oriatur, codices, licet tantummodo duos, notare pergemus eodem modo, Vaticanum scilicet num. 1, Lirinensem ex edit. Labbei num. 3.

b Mauziacus ab aquis, vera etymologia, quæ in Mosæ fluminis nomine adhuc superest; significatautem locum ex multis rivulis paludeum.

LIBER MIRACULORUM.

Austremonius, episcopus martyr, Arvernorum apostolus (S.)

Post translationem duplicem quam modo dedimus, legitur in codice Vaticano 486 series miraculorum, quam et Labbeus pariter e codice Lirinensi eodem loco tradit. Sed quia nihil reperitur in isto libro miraculorum præter ea quæ in Vita secunda a num. 20 ad finem (cfr. supra, pag. 59 sqq.) dicta sunt, horum codicum variantes lectiones jam superius annotatas lector inveniet.

ADDITAMENTUM DE RELIQUIIS S. AUSTREMONII AUCTORE ANONYMO
e sola editione Labbeana.

Austremonius, episcopus martyr, Arvernorum apostolus (S.)

BHL Number: 0856 a

EX IMPR.

[S. Austremonii corpus Iciodoro Vulvicum, dein Vulvico Mausiacum translatum.] Quod sancti Austremonii ossa mausiacum a pipino rege translata ibidem serventur. Notissimum manet universis B. Austremonium primum Arvernorum episcopum apud vicum qui dicitur Yciodorus vitam illustri consummasse martyrio. Gens enim Wandalica ipsum post longe temporis destruxit locum. Post cujus destructionem beatus Avitus, Claromontensis episcopus, oraculo instructus angelico, corpus B. Austremonii ab Yciodoro transtulit Vulvicum. A quo loco Pipinus inclytus rex Francorum ad petitionem Lanfredi, abbatis Mausiacensis, Adeberto Claromontano episcopo præsente, postea deportavit Mauziacum. Ubi pro reverentia B. martyris plurima reliquit insignia, scilicet cachos crystallinos, et lapides pretiosos, et auri plurimum de quo fieret vas in quo corpus B. Austremonii honorifice reconderetur. Itaque Adebertus, episcopus Claromontanus, qui cum Lanfredo abbate corpus ejusdem martyris Mauziacum transtulerat, in ultimis agens, credens se apud Deum ejusdem martyris meritis juvari, in ecclesia Mauziacensi tumulari voluit in testimonium veritatis.

[2] [Caput Rogerio Aquitaniæ] De capite vero ejusdem gloriosi martyris hoc certissimum habemus quod eo tempore quo domnus rex Pipinus corpus sæpe fati martyris ex Vulvico ad Mauziacum transferebat, [duci a Pippino rege donatum] Roggerius Aquitaniæ dux ab eodem Pipino rege caput ejusdem martyris loco maximi muneris extorsit, et ad castrum sui juris quod Petra-incisa dicitur, transtulit. Qualiter vero ipsum caput Yciodorum delatum sit breviter pandimus.

[3] [et in castro Petræ-incisæ collocatum] Præfatus dux Roggerius monasterium maximum in honore Domini Salvatoris construxit, quod Karrofulum ob honorem Karoli nuncupatum; cui loco castrum supradictum, quod Petra-incisa dicebatur, in quod caput B. Austremonii transtulerat, in perpetuum possidendum concessit. Denique irrumpentibus paganis apud Pictavorum pagum, delati sunt thesauri monasterii Sancti Salvatoris Karrofensis ab ejusdem monasterii monachis apud Arvernos ad castrum quod Petra-incisa dicebatur, eo quod munitus esset locus et suæ propriæ possessionis. Evolutis vero multis annorum spatiis, monachi, qui pro custodia thesaurorum missi fuerant, inierunt consilium ut ex filiis pagensium, qui sibi viciniores erant, monacharent, quatinus sibi succedentes in eodem castro monasteria in perpetuum haberent.

[4] [Iciodorum transfertur.] Transacto longo temporis spatio, monachi supradicti de hoc mundo migraverunt, uno tamen superstite, Gisleberto nomine. Tunc Bernardus, unus de iis quos monachaverant et enutrierant, adeptus est thesaurorum custodiam. Exinde cœperunt tractare quomodo se et suos sodales a subjectione abbatis et monachorum Karrofensium possent abstrahere. Igitur supervenit festivitas B. Austremonii, et præfati monachi inierunt consilium, ut si possent præfatum castrum everterent, et monasterium Yciodorum olim a sancto Austremonio constructum reædificarent, et supradictos thesauros, cum iis quæ ad ipsum castrum pertinebant, sub ditione suæ potestatis redigerent. Rogaverunt autem præfatum Gislebertum, quem sibi abbatem præfecerunt, ut adirent visitandi gratia locum in quo olim inclytus martyr Austremonius jacuerat humatus, et caput ipsius ferrent ut cum honore diem festum celebrarent; quod et factum est. Tunc ergo pretiosi martyris caput, quod dux Roggerius in caput aureum miro opere fabricatum recondiderat, a prædicto castro, quod nunc Sanctus Yvonius appellatur, apud Yciodorum delatum est cum supradictis thesauris.

[5] [Ipso Austremonio ad id per visum impellente,] Solemnitate igitur peracta, Bernardus, de quo supra locuti sumus, circa mediæ noctis medium siti laborans, quemdam famulum nomine Benedictum ad puteum ire jussit ut aquam sibi deferret. Qui urceolum accipiens in manu, cum ad puteum accedere vellet ad hauriendam aquam, vidit supra marginem putei duas adesse personas; qui pavore perculsus retrogradus redire festinanter cupit. Quem una de personis evocans dicit: Cur non appropias huc haurire aquam? Noli timere, sed constans esto; nam certissime scias me esse Austremonium, hujus loci fundatorem, et ob hoc tibi modo appareo ut cognoscas hunc locum a me visitatum ut reædificetur; sed cave ne alicui usque ad finem vitæ tuæ dicas; quia si alicui dixeris, statim lumen oculorum amittes. Cum hæc et alia multa beatus Austremonius dicto famulo prædiceret, ab oculis ejus disparuit. Famulus itaque hausit aquam de puteo et eam ei a quo missus fuerat detulit. Bernardus siquidem sæpe dictus videns vultum illius pallidum eum interrogavit quid vidisset; famulus vero professus est se nil vidisse. Quem Bernardus iterum atque iterum interrogavit quid vidisset; famulus vero pro nihilo visionem et quæ audierat ducens, narravit ei omnia quæ audierat et viderat; qui statim lumen oculorum, ut ei sanctus Austremonius prædixerat, amisit. Hoc in libro miraculorum plenius reperies.

[6] [Iciodorensis ecclesia reædificatur.] Igitur peracta solemnitatis die, præfatus Bernardus petiit a Gisleberto abbate ut in eodem loco basilicam miræ magnitudinis in honore præfati martyris reædificarent. Post paucos dies Gislebertus prædictus abbas cum Bernardo et ceteris monachis castrum supradictum cœpit destruere et ex lapidibus ipsius castri monasterium ædificare. Quo ædificato, petierunt a domno Bernardo episcopo, qui tunc ecclesiæ Claromontis præerat, ut ipsam basilicam in honore sancti Austremonii et sancti Petri dedicaret; quod et factum est.

[7] [Iciodorensibus autem monachis corpus Austremonii] His ita gestis, non multum post tempus Gisleberto abbate defuncto Bernardus successit, post Bernardum Girardus, quem interfecerunt monachi ejusdem loci, et in turre quam ipse construxerat sepelierunt. Cui Girardo successit Robertus abbas Cantinobensis; hujus tempore Hugo, decanus Yciodorensis, supradictum castrum cœpit reædificare. Defuncto Roberto, adeptus est abbatiam Hugo. Quo migrante, Gaubertus *, qui apud Mausiacum in schola fuerat educatus, ejusdem Yciodorensis ecclesiæ regimen suscepit. Hujus tempore error Yciodorensium monachorum, qui beati Austremonii corpus se habere inaniter garrivit, pullulavit. Quod quomodo et quare acciderit, huic inserere scripto operæ pretium duximus.

[8] [apud se esse mentientibus,] Iste Gaubertus, sicut diximus, apud Mausiacum nutritus et educatus fuit. Sed quia post dominum Mancionem abbatem Mausiacensem eidem ecclesiæ Mausiacensi abbas substitui voluit, nec valuit, spe sua frustratus, postea monasterii Yciodorensis abbas ecclesiæ fuit, et quia ab ecclesia Mausiacensi repulsam passus fuerat, ad se ulciscendum totius nequitiæ suæ arma convertit. Nam cum certissime sciret beatum Austremonium olim a domno Pipino rege Mausiacum translatum et ibi contineri, non est veritus quorumdam sanctorum corporibus titulos in nomine beati Austremonii imponere et mendacium suum quibusdam fictitiis et falsis memorabilibus astruere, etc.

[9] [Mauziaci fit reliquiarum Austremonii] Hoc rumore Mausiacenses omnes tam monachi quam clerici quamque laici permoti, et hoc ad opprobrium ecclesiæ Mausiacensis fieri arbitrantes, quamvis de gleba beati Austremonii certissimi sint et hoc omnes pene Arvernorum ecclesiæ testentur, quæ in antiquissimis scriptis translationem olim a domino Pipino rege factam continent, verentes tamen ecclesiam Mausiacensem glorioso patroni sui nomine et beata ipsius fama, quæ ubique venerabilis habetur, privari, præfatis Yciodorensium fallaciis obviare decreverunt et quantus thesaurus de corpore beati Austremonii apud ipsos maneat palam ostendere. Exinde domnum Robertum Claromontensem episcopum humili postulatione rogaverunt ut ad ipsorum ecclesiam accedere dignaretur, et quantus thesaurus de corpore beati Austremonii penes ipsos absconditus maneret, diligenti oculo non refugeret intueri. Quorum precibus præfatus episcopus annuens locum Mausiacensem petiit, et vas in quo corpus beati martyris Austremonii positum erat aperiri jussit, et ipsum corpus sicut ab inclyto rege Francorum Pipino lineis et sericeis linteaminibus involutum et reconditum fuerat, et desuper studiosissime corrigiis ligatum, ne solvi de facile posset, insuper ipsas corrigias impressione sigilli Pipini regis et aliorum duorum sigillorum munitas, ut tanti regis opus autenticum permaneret, in rei certitudine invenit. Episcopus vero ut vidit a parte sigillorum fiscellam illam in qua beati Austremonii corpus continebatur non sine damno sigillorum posse reserari, ab altera parte corrigias scindi jussit ut ossa beata intus latentia suo circumstantiumque conspectui oculo ad oculum apparerent; quod et ita factum est. Episcopus itaque ipsa beati Autremonii ossa pretiosa oculis inspexit, manibus tetigit et digitis attrectavit.

[10] [solemnis recognitio] Huic tam præclaræ ostensioni corporis beati Austremonii adfuit W. præpositus Claromontensis, avunculus dicti episcopi, et W. abbas ecclesiæ Mausiacensis, et Arnaldus abbas S. Illidii, et Durantius abbas S. Andreæ, et Amblardus abbas Riomensis; adfuerunt etiam de præcipuis monachis ecclesiæ Mausiacensis quamplures, et cum ipsis etiam clericorum, militum et laicorum nonnulli. Hæc demonstratio facta fuit subtus majus altare, in inferiori crypta quæ vocatur confessio. Igitur ossa gloriosi martyris Austremonii dictus episcopus et abbates prænominati in vas illud unde fuerant assumpta sagaci studio reposuerunt honorifice, et illud vas diligentissime fuit reconsignatum, quousque in aliud vas multo pretiosius tempore opportuno venerabiliter transponatur.

[11] [anno 1197.] Actum est hoc anno ab incarnatione Domini 1197, IV idus aprilis, luna nona decima, feria quinta septimanæ paschalis solemnitatis, Cœlestino Romanæ sedis existente pontifice, Roberto Arvernorum præsule, Philippo Francorum rege, Wilelmo Mausiaci abbate. Erubescant igitur et sileant omnes sugillatores et adversarii Mausiacensis ecclesiæ, quia quicquid studuerunt doli vel fraudis contra ipsam machinari super corpus beati Austremonii, velint nolint, ipsum venerabile corpus habet, possidet et veneratur; quod evidentissimis veritatis præconiis ad laudem et gloriam beati Austremonii et salutem populi Christus disposuit sic fieri, cui et honor et gloria cum Patre et Spiritu Sancto per omnia secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Quæ nunc edimus, apud solum Labbeum reperimus ad finem eorum quæ antea prolata sunt, p. 505 sqq.

* ed. Gaubertum

DE SS. MELTAGASO, VICTORE, FELICE CRESCENTE, FELICE, SATTO, PERSEVERANTO OCTAVIA, CESSIA, MAXIMA, RISTHA, SATURNINA, DONATA, SIMPLICIA, PRIMA MARTYRIBUS TERRACINÆ.

EXEUNTE SEC. I.

[Commentarius]

Meltagasus martyr Terracinæ (S.)
Victor martyr Terracinæ (S.)
Felix martyr Terracinæ (S.)
Crescens martyr Terracinæ (S.)
Felix martyr Terracinæ (S.)
Sattus martyr Terracinæ (S.)
Perseverantus martyr Terracinæ (S.)
Octavia martyr Terracinæ (S.)
Cessia martyr Terracinæ (S.)
Maxima martyr Terracinæ (S.)
Ristha martyr Terracinæ (S.)
Saturnina martyr Terracinæ (S.)
Donata martyr Terracinæ (S.)
Simplicia martyr Terracinæ (S.)
Prima martyr Terracinæ (S.)

AUCTORE G. V. H.

In antiquo martyrologio quod Hieronymianum vocari solet, multorum sanctorum cohors hac die occurrit, [SS. Meltagasi et sociorum in martyrologiis Hieronymianis] quos martyres fuisse nullum nobis dubium est, ex more huic martyrologio solemni sanctos martyres non alio ut plurimum titulo quam sanctitatis insigniendi; passosque cunctos Terracinæ existimamus. Ita enim in prædictis fastis legimus: In Tarracina natale sanctorum Meltagasi, Juliani, Victoris, Felicis, Criscentis, item Felicis, Satti, Perseveranti, Octavie, Cessie, Maximi, Risthe, Saturnini, Donate, Simplicie, Prime, Cesari. Septemdecim hæc sanctorum nomina exemplar codicis Bernensis exhibet, cujus scribendi rationem sequimur. Florentinii editio sexdecim enumerat sequentes: In Terracina natalis sanctorum Meldagasi, Juliani, Victoris, Felicis, Criscentis. Item Felicis, Satti, Perseveranti, Octaviæ, Cassie, Maxime, Riste, Saturnine, Donate, Simplicii, Cæsarii. Florentinius in notis citat manuscriptum codicem Antverpiensem, quem a Bollando, Henschenii et Papebrochii opera, acceperat. Hunc codicem in bibliotheca Parisina nationali sub n° 10837 asservatum, meis oculis inspexi et sequentia sanctorum nomina exscripsi: In Terraci, Meldecasi, Juliani, Victoris, Felicis, Crescentis. Item Felicis, Satti, Perseveranti, Octaviæ, Cassiæ, Maximæ, Faustæ, Saturninæ, Donatæ, Simpliciæ, Primæ. Sunt ergo sexdecim sanctorum nomina.

[2] [varia fit mentio.] Deinde Florentinius ex Corbeiensi codice et suis codicibus sequentem affert sanctorum seriem: In Terracina natalis sanctorum Meldegasi, Juliani, Victoris, Felicis, Sati, Perseveranti, Octaviæ, Cessiæ, Eristei, Saturnini, Simplicii, Primi, Cæsarii, Magni, Justi. Nomina omnino quindecim. In codice membraneo, folio, sec. XIII, quem inter bibliothecæ Laurentianæ incrementa Florentiæ vidi, martyrum Terracinensium seriem hanc reperi: In Terracina natalis sanctorum Meldagasi, Juliani, Victoris, Felicis, Crescentis. Item Felicis, Satti, Perseveranti, Octaviæ, Cassiæ, Maximæ, Ristæ, Saturninæ, Donatæ, Simplicii, Cæsarii. Septemdecim sanctorum nomina. Ex quibus patet non modo numero sed etiam nominibus ac genere sanctorum codices variari. Quapropter utilem Florentinii disputationem exscribemus, quam huic loco in notis subjunxit.

[3] [Ex horum numero videtur eliminandus Magnus;] Sexdecim, inquit, martyres, partim viros, partim mulieres, indicat M. Antverpiense, totidemque libri nostri: hac tamen differentia, ut licet in utroque agmen ducat Moldocasius sive Maldagasius, postremus in illo non est Cæsarius, sed inter sanctas mulieres turmam claudit quæ nomine Prima est in libris nostris et pro Cæsario substituitur; post hunc M. Corbeiense addit Magnum et Justum. De Magno frequenter in hoc codice apud Dacherium addito fluctuavi an potius titulus esset celeberrimi martyris more Græcorum in Menologiis, vel proprium nomen. Bis in hodiernis fastis Magnus additur in martyrologio Antverpiensi, in libris nostris præteritus, nempe ad Melitinenses et hos Terracinenses. An Saturninus, quia celeberrimus esset in regione illa, magnus ideo diceretur, ut Cæsarius celeberrimus Terracinæ vocari potuit, ignoro; dubium excitasse sufficiat, decernant alii. Justus in libris nostris aut M. Antverpiensi nequaquam memoratur, et fortasse ad sequentem diem pertinet. In eodem M. Corbeiensi, quamquam duo hi martyres addantur, sacri agminis numerus XV non excedit. Deficit enim Crescentius, alter Felix, Maxima et Donata. In nostris vero libris pro Faustæ nomine Rista legitur, quæ Eristeus in Corbeiensi est.

[4] [alii vero nonnulli iidem cum iis qui in Actis SS. Cæsarii et Juliani] Ex uberrimo tamen sanctorum martyrum choro qui ex urbe Latii Terracina in adductis mss. unanimiter producuntur, Julianus tantum presbyter et Cæsarius diaconus memorantur in Romano et aliis latinorum martyrologiis. Quamquam vero in Actis apud Surium post Julianum et Cæsarium in mare mersos nonnisi Felicis et Eusebii martyrium adnotetur, cum Leontis (Leontii) consularis in Christi confessione fortunatissimo obitu; ex verbis tamen Cæsarii ad Luxurium antequam mergeretur, constat sub eodem Tarracinensi equite primario, sine permissione consularis, plures martyres ac sanctas virgines per ignem fuisse coronatas; ita enim Luxurio propinquam mortem minatus est Cæsarius: “Te vero, Luxuri, hodie comedet coluber, ut cognoscat omnis hæc regio quod vindicet Dominus sanguinem servorum suorum et virginum quas tu ignibus concremasti.” Unde sanctarum mulierum quæ hac die numerantur, duplex esset corona virginitatis et martyrii. Eusebium monachum et Felicem presbyterum, qui in hac classe non recensentur, post aliquos dies a nece SS. Cæsarii et Juliani martyrium fecisse et forte 12 novembris, ut ibi adnotabimus, ex iisdem Actis palam est.

[5] [et in Actis SS. Nerei, Achillei et Domitillæ] Hactenus Florentinius. Quæ quamquam omnimoda certitudine non gaudent, probabili tamen conjectura dicta esse existimo. Illud vero imprimis placet, servos Dei et virgines, quorum sanguinem a Luxurio Deum requisiturum Cæsarius minatus est, esse eosdem quos martyrologium antiquum recenset. Quam rem ut lector rite intelligat, repetenda hoc loco sunt Acta SS. Nerei, Achillei et Domitillæ cum sociis Euphrosyna et Theodora, quæ tractavit in tom. III Maii Henschenius ad diem 12. Actorum illorum cap. 6 legitur Aurelianus, qui virginis Domitillæ nuptias ambiebat sed Christi virginem mollire non potuerat, dixisse ad Sulpitium et Servilianum, illustres juvenes: Scio quia collactaneas Domitillæ habetis sponsas, id est Euphrosynam et Theodoram virgines sapientissimas. Cum ergo Domitillam deponi fecero de insula ad Campaniam, istæ ad illam visitandi gratia vadant, et suasione sua revocent ad gratiam meam animum ejus. Cum ergo deposita esset Domitilla de insula Pontiana ad Terracinam et venissent ad eam Euphrosyna et Theodora, invicem habuerunt gaudium magnum. Instructo convivio, quum Domitilla jejunaret, cœperunt Euphrosyna et Theodora virginem aggredi verbis; verum Domitilla tum oratione efficaci tum editis miraculis utramque ad Christum adduxit. Tunc miserunt se ambæ ad pedes ejus et credentes mysteriis Christi consecratæ sunt. Universi autem viri et mulieres qui pagani ex urbe venerant, sive servi sive ingenui, videntes hæc crediderunt Christo et baptizati sunt. Et facta est domus in qua manebat (Domitilla) quasi ecclesia.

[6] [laudantur,] Postea venit Aurelianus cum Sulpitio et Serviliano, ut quasi uno die trium virginum nuptiæ fierent. Verum Sulpitius et Servilianus, videntes miracula quæ patrata fuerant, crediderunt et Aurelianum ut a cœptis absisteret hortati sunt. Aurelianus autem non curans de his quæ illi loquebantur, fecit per potentiam suam includi in cubiculo Domitillam, ut securus faceret violentiam. Verum affuit divina ultio et Aurelianus saltans corruit et exspiravit. Videntes autem quæ evenerant, omnes crediderunt. Frater autem Aureliani, nomine Luxurius, petiit ab imperatore Trajano ut hos omnes ad sacrificandum compelleret; qui si non consentirent, pœnis eos quibus vellet interimeret. Unde Luxurius Sulpitium ac Servilianum Aniano urbis præfecto tradidit, qui eos decollavit. Ipse vero post hæc Luxurius abiit ad virgines Christi ad Terracinensem civitatem, et nolentes penitus idolis immolare, ablatis omnibus quæ habebant, in eodem cubiculo in quo simul morabantur clausit et ignem imposuit. Altera namque die veniens sanctus diaconus, nomine Cæsarius, invenit corpora virginum immaculata; in facies enim suas prostratæ, orantes Dominum, recesserunt. Quarum corpora Cæsarius in sarcophago novo simul condiens in profundo terræ infodiens sepelivit.

[7] [videntur dicendi.] Hinc ergo patet plures martyres, viros et virgines, eodem tempore quo Cæsarius Terracinæ degebat martyrii lauream obtinuisse. Potest ergo fieri ut præter Sulpitium, Servilianum et tres virgines, alios quoque Luxurius sive per se, sive per alios magistratus, morti devoverit devotasque occiderit. Etenim illi quos ut occidere liceret a Trajano impetrasse legitur, erant ii omnes qui videntes crediderant præter Sulpitium ac Servilianum cum tribus virginibus. Quorum omnium martyrium quamquam Acta prædicta non commemorant, vix tamen dubitari potest quin secutum sit. Præterea credi potest etiam universos viros et mulieres qui pagani ex urbe venerant, sive servi sive ingenui, et videntes miracula credentes Christo baptizati fuerant, eadem damnatione fuisse comprehensos; erant enim in eadem domo. Unde judicamus Florentinium probabili ratione adductum fuisse ut crederet hosce sanctos viros ac mulieres, quorum gloriosam cohortem martyrologium Hieronymianum hodie celebrat, pertinere ad eos sanctos quorum mortem Cæsarius Luxurio exprobrat. Placet utique Florentinii opinio, quamvis argumentis invictis stabilire eam nequeamus. Nam potest fieri ut Cæsarii verba Sulpitium solummodo ac Servilianum una cum Domitilla et sociis Theodora atque Euphrosyna respiciant. Quidquid est, sancti quorum in vetusto martyrologio fit mentio, viri, feminæ, immortali sua laurea fruuntur in cœlis, suisque honoribus potiuntur in terris. De Cæsario diacono ac Juliano, quorum Acta supersunt, speciali cura agemus.

DE SS. CÆSARIO DIACONO ET JULIANO PRESBYTERO MARTYRIBUS TERRACINÆ

EXEUNTE SEC. I.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Cæsarius diaconus, martyr Terracinæ (S.)
Julianus presbyter, martyr Terracinæ (S.)

AUCTORE G. V. H.

§ I. SS. Cæsarii et Juliani Acta quaterna. Totius narrationis martyrii conspectus.

Celeberrimum est in sacra antiquitate martyrium sanctorum Cæsarii et Juliani, qui passi sunt Terracinæ in Campania. [Quatuor Actorum SS. Cæsarii et Juliani exemplaria,] Acta martyrii ex codicibus manuscriptis quamplurimis diligenter inter secollatis lectori subjiciemus. Cultus eorumdem sanctorum per multa retro secula celeberrimus nunc quoque magno cum honore peragitur. Quorum sanctorum egregium certamen quatuor omnino Actorum exemplaria enarrant; quæ exemplaria perspicuitatis gratia quatuor vocabulis statim ab initio distinguemus. Primum itaque sit Passio minima, secundum Passio parva vocetur, tertium Passio major audiat, quartum vero dicatur Passio maxima. Codices singularum Passionum singulos accurate signatos infra ad capita earumdem lector inveniet; hoc loco generatim indicasse sufficiat.

[2] [quorum inedita breviora unum] Passionem minimam adhuc ineditam tres codices suppeditarunt. Romanus unus e bibliotheca Sanctæ Crucis in Jerusalem, ubi prædecessores nostri eumdem invenerant. Ego vero cum in Urbe versarer anno 1880, pretiosum codicem apud Cistercienses monachos, qui apud basilicam Sanctæ Crucis degunt, non inveni; reperi tamen in bibliotheca Victoris Emmanuelis in collegii Romani ædibus, quo cum aliis monasteriorum spoliis hic quoque codex illatus fuit, occupata a gubernio Cisalpino urbe Romana. Secundum codicem inveni in bibliotheca cæsarea, Viennæ in Austria. Tertium in bibliotheca Laurentiana Florentiæ in Etruria. Romani codicis apographum, quod Romæ confeci, cum utroque codice Viennensi ac Florentino a me collatum infra dabitur. Alium præterea codicem in bibliotheca Laurentiana Florentiæ repertum legi quidem diligenter, accurate vero cum reliquis conferre supervacaneum existimavi, eo quod historiæ fidelem quidem ac reliquis consonum, sed innumeris librarii mendis fœdatum ac mutilum inveni.

[3] [et alterum, edita duo prolixiora;] Passionem parvam duo codices ministrarunt; Florentinus unus e bibliotheca Riccardiana, Trajectinus alter e bibliotheca publica universitatis Trajecti ad Rhenum, in Neerlandia. — Passionem majorem, quam Surius more suo correctam ac politam edidit, nos e vetustissimo codice exscripsimus, quem conservat bibliotheca capituli basilicæ S. Petri, Romæ, in Vaticano. Qui codex unus est ex iis quos Sancto Petro dono dedit S. Zacharias papa seculo nono. Romanum illud exemplar hinc inde mutilum edimus tale quale est. Deinde ejusdem Passionis exemplar idem ex codice antiquo musei nostri Bollandiani, quod diligenti instituto examine cum codicibus plus quam quinquaginta contulimus e variis bibliothecis Italiæ, Austriæ, Germaniæ, Galliæ, Belgii ac Neerlandiæ. Singulos codices ad caput Passionis recensitos lector inveniet.

Passionem maximam ex ipsis codicibus antiquis exhibere aut apographa recepta a prædecessoribus nostris cum codicibus manuscriptis conferre nequivimus; temporum enim et hominum injuria perierant. Eamdem Passionem ex suo codice ediderunt monachi Benedictini e monte Cassino; apographa inter se collata dabimus.

[4] [Passio minima Cæsarii solummodo martyrium] Quatuor Actorum exemplaria, quod substantiam spectat martyrii, valde similia sunt inter se; differunt vero ita ut aliud alio plura rerum personarumque adjuncta et verba addant. Passio minima jejuna est ac brevis; solius Cæsarii martyrium post brevem interrogationem factam a Leontio consulari datamque a Cæsario responsionem tum Leontio, tum condemnanti Luxurio urbis præfecto, martyris in mare demersi ejectionem in littus secutamque in Luxurium divinitus pœnam paucis verbis enarrat. Tempus aut locum non exprimit, sed hominum nomina solummodo et locum sepulturæ prope Terracinam. Reliquæ Passiones et multa colloquentium verba et alias personas et alia martyria nec non prodigia superaddunt; tempus insuper et locum determinant. Quarum narrationum, quo facilius differentiam uno veluti oculi obtutu unusquisque perspicere ac dijudicare possit, totius martyrii seriem juxta quatuor Acta enarrabimus.

[5] [breviter enarrat;] Sanctum itaque Cæsarium diaconum Luxurius tradidit Leontio consulari. Ita Passio minima orditur rapitque lectorem in medias res. Passio parva Cæsarium deducit ex Africa in Campaniam, in civitatem Terracinam. Atrox narrat facinus Terracinæ quotannis celebrari solitum. Juvenis enim pulcherrime ornatus per plures menses enutritur, ut tandem, post sacrificium oblatum, equo vectus ascendat in montem marinum et præcipitet se; cujus cineres in templo reconduntur. Hæc quasi in scenam proponuntur. Adveniens enim Cæsarius juvenem ornatum prætereuntem videt, et quid rei sit cives interrogat; qui statim narrant hunc patrium morem tradendi juvenem morti, patriæ salutis propriæque gloriæ causa. Statim exclamat Cæsarius, horrendum facinus detestatus. Sequitur narratio prædicti facti die kalendarum januariarum; quod coram aspiciens Cæsarius cives palam crudelitatis accusat et: Væ, inquit, principibus qui delectantur sanguine. Audientes hæc Firminus pontifex et Luxurius primus civitatis Cæsarium carceri mancipant traduntque Leontio consulari. Qui post longam disputationem tandem ad sacrificandum compellere Cæsarium nititur. Longam disputationem tantum indicat hæc Passio parva, non tradit.

[6] [alia vero ejusdem ex Africa adventum et martyrii tempus,] Passio vero quam majorem appellavimus, martyrii Acta exorditur a tempore persecutionis, tempore videlicet quo Claudius matrem suam necavit gladio et per totum orbem promulgavit decretum quo vetantur omnes a cultu deorum recedere et jubentur consueta offerre sacrificia. Eodem tempore Firminus quidam pontifex Terracinæ prædictum pessimum morem civibus suis suasit. Cæsarius ex Africa Terracinam adveniens ornatum juvenem, Lucianum nomine, obviam habet; quid rei sit cives interrogat. Sequuntur responsa civium, Cæsarii exclamationes, juvenis sacrificium, atque ejusdem ex præcipitio interitus, Cæsarii exclamatio et accusatio ut supra: quæ omnia longiore sermone exponuntur ac vividius oculis quasi subjiciuntur. Firminus pontifex Cæsarium conjicit in vincula; interim collectum Luciani corpus in cinerem redigit, in Apollinis templo cineres deponit offertque victimas. Post octo dies Firminus pontifex et Luxurius primus civitatis Cæsarium e carcere ducunt in forum et tradunt Leontio consulari.

[7] [Cæsarii cum gentilibus magistratibus] Passio maxima hæc omnia longius atque enucleatius evolvit, ita incipiens: Quintus a Cæsare Octaviano Augusto Claudius Nero Gallicula in Romana republica monarchiam imperii et summi apicem primatus obtinuit. Dein Neronis scelera ac persecutionis edictum tradit; Luxurium judicem, Firminum Apollinis pontificem amicitia conjunctos Terracinæ suæ dignitatis locum tenuisse dicit usque ad Domitiani imperium; narrat detestandum morem præcipitandi juvenis, ac Cæsarii ex Africa adventum Terracinam; Cæsarium omnibus ornatum dotibus fuisse affirmat, hospitioque usum Eusebii cujusdam civis Terracinensis, ibidem convertendis civibus operam navasse, dum facinori præstitutus dies adesset. Quibus dictis auctor Passionis digreditur ad martyrium Nerei et Achillei, quos supplicio affectos Cæsarius interim transvexit Romam in prædium sanctæ Domitillæ. Narrat conatus Aureliani ad inducendam Domitillam ad nuptias et reliqua ex Actis SS. Nerei et Achillei usque ad sepulta a Cæsario virginum martyrum corpora. Quibus peractis adest dies kalendarum januariarum, facinori publico statutus dies. Narratur scelus, contra quod politissima oratione invehitur Cæsarius; qui quum tacere nollet, Firmini pontificis jussu in vincula conjicitur. Quo facto, scelerati festi solemnitas perficitur. Tum Cæsarium minis aggreditur Firminus; quem nihil commotum carceri reddi jubet. Arcessitur Fundis Leontius consularis, qui post triduum Terracinam ingressus a Firmino Cæsarii causam edocetur.

[8] [concertationes, Firmini pontificis per ruinam templi oppressionem,] Constitutus ante judicem consularem Cæsarius plurimas subit interrogationes, quas Passiones cum Cæsarii responsis referunt, Passio minima pauciores, Passio parva, ut supra diximus, præterit generali vocabulo longæ disputationis usa, Passio major enucleate tractat, Passio maxima compendio tradit. Post has interrogationes, quum diis sacrificare Cæsarius renuisset, ad Apollinis templum ducitur, quod orante Cæsario concidit, Firminumque pontificem ruina opprimit: ita quidem tres Passiones, sola Passione minima excepta. Collapso templo, occiso pontifice, Luxurius contra Leontium invehitur et Cæsarium magicæ artis incusat. Leontius Cæsario iram suam minatur; intrepide respondet Cæsarius. Totum hoc referunt Passio maxima et major, illa inepte, hæc pulcherrime; Passio parva solam templi ruinam mortemque pontificis, Passio minima ultimam solummodo Cæsarii responsionem habet. Post hoc Cæsarii responsum Luxurius in Passione majore Leontium ad puniendum Cæsarium instigat et interrogante Leontio qua sit pœna puniendus: Congregetur, inquit, tota civitas ad templum eversum. Fit ita, ejicitur e ruderibus Firmini corpus, Luxurius populum alloquitur, Cæsarium accusat perfidiæ, homicidii et magices. Cæsarius publice innocentiam proclamat, populum ad pœnitentiam hortatur. Conclamat populus: Bonus homo justa loquitur. Passio maxima modo satis confuso eadem habet. Passio parva solam Luxurii accusationem ad populum, Cæsarii responsum et populi vocem approbantis Cæsarium refert, Passio autem minima nihil horum præter verba instigantis Leontium et Leontii exposcentis qua sit pœna puniendus.

[9] [Leontii consularis conversionem] Traditur itaque carceri Cæsarius, juxta Passiones majorem ac parvam, ex auctoritate Luxurii; juxta Passionem maximam, ex auctoritate Leontii. In carcere Cæsarius degit annum unum et mensem unum: ita scilicet Passiones major et parva; diutius juxta Passionem maximam. Minima Passio nihil habet de hac incarceratione. Post annum et mensem Luxurius Cæsarium e carcere educit, Leontium arcessit et consuluit eum ut exstingueretur. Educitur Cæsarius maceratus, nudus, tectus solummodo capillis suis, custodiente angelo Dei. Sanctus Dei martyr publice cadens in terram Deum orat, et subito lux de cœlo lapsa splendidissimo luminis vestimento Cæsarium circumdat. Quo prodigio conversus Leontius Deum verum confitetur, propria chlamyde Cæsarium induit et provolutus in genua ut baptizetur rogat. Quem Cæsarius baptizat et superveniens Julianus presbyter corporis Dominici sacramento communit; expleta oratione Leontius vitam claudit. Luxurius Cæsarium diaconum una cum Juliano presbytero in saccos mitti jubet atque in mare præcipitari. Ita quidem Passiones major ac parva narrant, maxima hæc eadem refert, minima totam illam partem omittit. Juxta Passiones majorem et maximam, Leontii consularis corpus uxor ejus ac filii sepulturæ tradunt non longe a civitate tertio kalendas novembris.

[10] [et Luxurio judici horrendam mortem a Cæsario prædictam referunt.] Alia autem nocte post triduum, ex Passione majore ac maxima, quum ducerentur ad mortem, Cæsarius Luxurium allocutus tremendam impio mortem ex morsu serpentis prædicit. Quam prædictionem etiam parva Passio habet. Minima Passio Cæsarii ad Luxurium verba ultima atque hanc prophetiam subnectit responso Luxurii ad Leontii quæstionem supra relatam: Quali debet puniri sententia? Qui quum dixisset: Ut alligatus saxo præcipitetur in reuma, Cæsarius loquitur ut in præcedentibus Passionibus et Luxurio mortem prædicit. Juxta Passiones omnes in mare merguntur martyres, et secundum Cæsarii prophetiam Luxurius morsu serpentis diem obit supremum, haud tamen ante quam gloriosos martyres vidisset suis oculis psallentes ambos et corpora eorum honorifice undis sublata. Sepelitur Cæsarius cum Juliano prope Terracinam. Non pauca Passionum apographa hic terminantur; alia addunt martyrium Eusebii et Felicis a Leontio, Leontii conversi filio, capitis damnatorum; quorum corpora et capita Quartus presbyter de Capua invenit et sepulturæ tradit.

Hæc sufficere existimo ad generalem Passionum conspectum exhibendum. Quamquam et alia præter hæc variorum exemplarium discrimina adjungi possunt; quæ omnia in fine accuratissime adnotata studiosus lector invenire poterit.

[11] [Passio] Qui quatuor Actorum exemplaria, quorum argumentum enarravimus, [maxima manifeste apocrypha et mendosa;] attento animo percurrere atque inter se comparare voluerit, in multis sibi similia, dissimilia in multis inveniet. Authentica nulla existimo. Passionem maximam authenticorum Actorum ne speciem quidem præ se ferre unusquisque primo judicabit aspectu, qui vel semel antiqua et authentica martyrum Acta oculis usurpaverit. Undecimi seculi fetum esse suspicor. Dicerem hanc esse illam Cæsarii Passionem quam Petrus Diaconus, in libro De viris illustribus Casinensibus, cap. 21, Alberico attribuit; verum viri gravitas, ingenium præclarum ac doctrinæ soliditas obstare mihi visa sunt quominus hanc lucubrationem Alberico adscribam. Aut si ei adscribenda est, scholasticæ quoddam disciplinæ exercitium umbratile credo, adolescentis nondum doctrina imbuti solida. Hoc judicium mihi imponunt stylus supra modum affectatus, eloquium nec personis, nec rebus, nec temporibus consonum, menda historica apertissima et lapsus chronologici turpissimi. Auctor præ manibus habuisse videtur Acta quæ Passionem majorem diximus, insuper Acta SS. Nerei, Achillei ac Domitillæ, ex quibus unum opus conflavit. Nostro itaque judicio hæc Passio maxima omni auctoritate et pondere destituta jacet.

[12] [longe præstantior Passio major,] Aliter omnino de Passione majore judicare cogor. Quæ quamquam inter Acta authentica et primigenia locum invenire nequit, magnæ tamen antiquitatis videtur; et si quid video, ipsa Acta authentica, sed interpolata ac retractata, nobis offert. Labi quidem statim ab initio hæc Acta videntur errore chronologico; attamen ex ipsis Actorum visceribus eruitur quo hæc erroris species abstergatur, uti postea patebit. Quæcumque fiunt et dicuntur, tum temporibus tum personis ac locis conveniunt. Seculum quintum præcedere horum Actorum ætatem, inde concludo quod de translatione Romam nihil continent, sed Cæsarii ac Juliani corpora Terracinæ adhuc requiescere supponunt. Ea Acta Surius edidit correcta ac polita, nos instituto nostro servata primigenia auctoris phrasi, integra Acta cum variorum codicum lectionibus variantibus daturi sumus, tanta cura quanta eximiorum martyrum rebus gestis debetur.

[13] [e qua Passiones parva et minima certissime extractæ sunt.] Passio parva et minima ex majori extractæ sunt: quod evidenter patebit illi qui Acta trina secum componere voluerit. Quare ejusdem gaudent auctoritatis prærogativa qua suus unde manarunt fons. A vero fortassis haud aberret, qui mecum sentiat hæc Acta Cæsarii et Juliani, quam Passionem majorem vocamus, post deleta Acta authentica ex fidelium memoria fuisse restituta et primorum Actorum loco fuisse apud posteros. Quibus externum quoddam auctoritatis robur accedit quod ipsa Romana ecclesia ante decem saltem secula hæc Acta legit qualia dabimus, uti videre est in Passionali S. Zachariæ papæ, unde exemplar nostrum fideliter exscripsimus. Quare putandum est hæc Acta non esse e numero eorum quæ vi decreti Gelasiani æstimentur apocrypha. Passionem itaque majorem examini subjiciemus.

§ II. Martyrii SS. Cæsarii et Juliani tempus, genus et alia adjuncta.

[Claudius imperator de quo in Actis] Prima quæstio occurrit a limine quo tempore et anno SS. Cæsarius et Julianus martyrium fecerint. Tempore, inquiunt Acta, quo Claudius matrem suam necavit gladio furore arreptus, talem auctoritatem per totum orbem divulgavit ut omnes a cultura deorum non recederent et consueta exercerent sacrificia. Deinde subjungunt: Tempore autem ipso quo sacra ejus omnibus innotuit, erat Firminus quidam pontifex civitatis Campaniæ, quod est vocabulum Terracinæ. Postremo narratur Firmini hujus scelestissimum inventum, quo ad placanda numina et civitatis gloriam augendam juvenis electus in mare se præcipitem daret, quod horrendum sacrificium quotannis kalendis januariis celebrandum in mores Terracinensium transierat: ita paratur martyrii scena. Juvenem enim, Lucianum nomine, in crudelium dæmonum victimam pinguescentem Cæsarius ex Africa veniens obviam habuit, et inde totius martyrii causa derivatur.

[15] [non ille est Claudius qui Neronem adoptavit, sed ipse Nero.] Claudium hunc, qui matrem suam necavit gladio, non esse illum Claudium qui Neronem adoptavit, sed ipsum Neronem, per se manifestum est. Non pauci codices Neronis nomen habent. Ex hoc exordio non miror multos judicasse Cæsarii martyrium ex horum Actorum auctoritate tempore Neronis accidisse; quod quum ipsis Actis sit contrarium, manifestum videre sibi visi sunt errorem. At pace clarissimorum virorum, Acta non dicunt Neronis tempore Cæsarium martyrium fecisse, sed latam tunc persecutionis legem vi cujus ad necem Cæsarius dabitur. Dicitur etiam eodem tempore Firminus quidam pontifex fuisse Terracinæ ac nefarium quem supra diximus morem introduxisse in civitatem, qui mos Cæsarii martyrio ansam est præbiturus. Sermo quidem est de facto, sed non singulari, verum quotannis recurrente. Possunt itaque quæ in Actis narrabuntur de Cæsario, immo debent accipi ut multis annis posteriora Nerone. Præterea hæc omnia non ipsa martyrii Acta, sed quædam ad Acta introductio sunt, addita multis retro seculis, tunc, opinor, quum ad reparandam immensam Actorum combustorum stragem, quasi secunda carissimorum martyrum Acta ex sua aut parentum memoria fideles Constantini tempore et deinceps restaurarent, in quibus aliquot annorum error non magnum creat periculum; si tamen error hic invenitur: nam si Firmino pontifici senectutis annos concesseris, quod nihil habes cur neges, statim cohærent omnia. Potuit Firminus flagrante Neronis persecutione scelestum juvenis præcipitium suis persuasisse Terracinensibus ipse juventute florens, qui postea senex orante Cæsario criminum pœnas irato Numini dederit tempore Trajani.

[16] [Passus est Cæsarius Trajani imperatoris] Non enim ante Trajanum, sed hoc imperatore passus est Cæsarius, ut ipsa Acta indicant. Etenim quum ad supplicium Cæsarius cum Juliano in saccos mitterentur, postea in mare parricidarum pœna mergendi, iniquum judicem diaconus intrepidus alloquitur in hunc modum: Te, Luxuri, hodie comedet coluber, ut cognoscat hæc omnis patria quia vindicat Dominus sanguinem servorum suorum et virginum quas tu ignibus concremasti. Servi autem Dei et virgines quorum sanguinem Deus Luxurii morte ulturus dicitur, ipsi videntur esse martyres paulo ante Terracinæ supplicio affecti, Sulpitius et Servilianus, Domitilla cum sociis Theodora et Euphrosyna virgines, quas Cæsarius sepelivisse legitur in Actis eorum [Acta SS., ad diem 12 Aprilis et ad diem 12 Maii.] . Credi possunt etiam alii martyres hic indicari de quibus supra egimus; sed non credo, quod Contatori viro doctissimo placuit [De historia Terracinensi, lib. V, cap. 22, in notis.] , hoc loco agere Cæsarium de iis martyribus quos Luxurius interemisset hac ipsa Cæsarii causa pendente, quippe qui violenti hominis iram excitassent, proclamando Cæsarium virum bonum qui justa loquatur. Nihil enim hic aut alibi perscriptum est, quod novi, unde illorum innuatur martyrium. Neque Contatori assentiam dicenti illum Luxurium de quo in Actis SS. Nerei, Achillei ac Domitillæ diversum esse ab hoc Luxurio, hunc videlicet esse Terracinensem, Romanum illum. Nihil vetat, immo quæ diximus suadent utrobique esse eumdem.

[17] [anno tertio,] Trajano itaque imperatore Cæsarius martyrii coronam accepit. Altera jam oritur quæstio, quo scilicet anno martyres nostri coronati sint. Ipsa Acta responsum dabunt, si cum Actis SS. Nerei et Achillei ac Domitillæ conferuntur. Passa est Domitilla anno primo Trajani, quam Domitillam cum sociis Cæsarius sepelivit. Hic vero Terracinam advenerat aliquanto tempore ante kalendas januarias. Kalendis januariis carceri traditur, ultra annum unum in vinculis permansit et tribus post diebus in mare præcipitatus martyrium consummavit. Unde sequitur Cæsarium, qui primo anno Trajani Terracinam advenit et secundo anno tentus fuit in custodia, tertio anno imperantis Trajani ad martyrii terminum pervenisse. Hæc clara sunt ac perspicua.

[18] [hujusque anni, ut ex Actis colligitur,] Verum ingens ex hac claritate devolvitur tenebrarum nubes. Nam fieri non potest ut qui anno uno et mense uno cum tribus diebus post kalendas januarias anni primi obiit, kalendis novembris obierit. Deinde huic temporis durationi aliquot dies addendi sunt; nam Cæsarius in carcerem missus kalendis januariis, primo per dies minimum octo in carcere permansit. Etenim post juvenis præcipitium quum exclamasset Cæsarius: Væ reipublicæ et principibus, et reliqua, audiens Firminus pontifex jussit eum teneri summo studio et recludi in custodia publica. Dein cremato corpore juvenis oblatisque in templo sacrificiis, post dies octo, secundum Acta, Cæsarius e custodia educitur in forum. Arcessitur Fundis consularis Leontius. Qui quum venisset Terracinam, jam per triduum maceratum Cæsarium tradiderunt Leontio. Jam ergo habentur custodiæ dies undecim. Fit interrogatio, itur ad templum Apollinis, orante Cæsario templum concidit et Firminum ruina sua involvit. Luxurius universum populum convocat, eruitur e ruderibus corpus Firmini, et post novam accusationem ac Cæsarii defensionem, turbante in Cæsarii favorem populo, Luxurius iterum Cæsarium carceri tradit, et fuit in custodia anno uno et mense uno. Quo tempore evoluto iterum Cæsarius Leontio traditur, factisque prodigiis Leontius convertitur, baptismum et reliqua sacramenta accipit ac beata morte vitam claudit. Hæc omnia quis credat unica hora aut die peracta fuisse, quemadmodum præcedentia etiam majoris molis videntur quam ut paucis horis perfecta censeantur, pluresque requiri dies haud absurde dicas. Tandem converso Leontio Cæsarius libertati restituitur; nam postea Leontio mortuo, eadem die Luxurius tenuit Julianum presbyterum ac Cæsarium diaconum. Quot dies extra custodiam transegit Cæsarius? Nullibi scribitur. Verum, ut Leontius debite instruatur, non sine causa mensem aut circiter admittere possumus.

[19] [die vigesima mensis aprilis;] Quibus consideratis haud incommode mihi videor sequentem dierum rationem numerando inire posse. A kalendis januarii dies custodiæ undecim, deinde annus unus et mensis unus, deducent nos ad sequentis anni diem 11 mensis februarii; quibus adde dies tres qui decurrunt a morte Leontii usque ad Cæsarii martyrium, habemus diem februarii 14. Hisce diebus si annumeres dies instruendo Leontio triginta, et pro reliquis negotiis in decursu tractatis dies quatuor, pertingemus ad diem aprilis vigesimum atque ita Cæsarii martyrium incidet in diem vigesimum mensis aprilis, quo die legitur in martyrologio Hieronymiano: Terracinæ, natalis S. Cæsarii. Hic Cæsarius hagiologos non parum vexavit. Majores nostri in Prætermissis ad diem 20 aprilis Cæsarium ponunt, dicentes hunc esse Cæsarium qui in Martyrologio Romano colitur kalendis novembris, atque adeo hunc nostrum martyrem, quod ita se habere disputatio nostra tam simile reddit vero ut de duplici Cæsario cogitare nos vetet.

[20] [in sepulcro autem ipsi præparato collocatus kalendis novembris.] Quid ergo de Actis nostris sentiendum est, quæ diem Cæsarii martyrio tribuere videntur kalendas novembris? Respondeo in Actis non scribi Cæsarium kalendis novembris martyrium fecisse, sed eo die sepulcro fuisse depositum ab Eusebio servo Dei. Quid enim? Fierine non potuit ut seligendo loco apto, parando sarcophago aliquantum temporis fuerit impensum, dum interim sacræ reliquiæ prævio quodam loculo conservarentur? Quod tanto est vero similius quanto luculentius, hac temporis intercapedine admissa, Eusebii Felicisque martyrium cum his Actis consentiat. Quinto enim die post sepultum Cæsarium Eusebius ac Felix a militibus Leontii, filii Leontii consularis qui conversus fuerat, tenti fuerunt. Difficile credam octavo post patrem demortuum die filium cum potestate consulari patri successisse; post menses aliquot facilius admittetur. Hoc itaque modo cohærebunt omnia, si Cæsarium ac Julianum die 20 aprilis lauream cœlestem consecutos, kalendis novembris sepulcro honoratiore donatos dicemus, et sic omnis tenebrarum caligo evanescit. At de his satis.

[21] [Errarunt qui Cæsarii martyrium ad Claudii secundi tempora revocarunt.] Fuerunt qui Claudii nomine inducti, quum primum Claudium admitti non posse scirent ac de Claudio Nerone non cogitarent, ad Claudium secundum Cæsarii ac Juliani martyrium retrahendum esse censuerint. Quorum opinio nulla fundatur soliditate fundamenti, estque ipsis Actis contraria, quæ in multis codicibus Claudium Neronem accuratissime determinant, et talia in decursu affirmant qualia secundi Claudii temporibus minime congruant, sed Trajani tempora, ut demonstravimus, certissime postulent. Quod si Tillemontius hæc Acta Cæsarii et Juliani, quæ apud Surium legere poterat, diligenter inspexisset, a præcoce forsitan judicio sibi temperasset [Mémoires sur l'histoire ecclésiastique, sec. II, nota IV, ad Trajani persecutionem.] . Non enim verum est in Actis Cæsarii nullam fieri Domitillæ mentionem, quum illæ virgines quarum mentio fit haud aliæ censeri certo possint quam Domitilla cum sociis. Patet etiam quam recte, ut solet, Baronius judicarit [Annot. ad Martyrol. Rom., 1 nov.] Cæsarium sub Trajano passum ad tempora Claudii secundi non esse revocandum, nec necesse esse cum Menardo et aliis duos fingere Cæsarios ut nodus, quem nullum esse demonstravimus, solvatur.

[22] [Interempti sunt SS. martyres supplicio parricidarum,] Absoluta igitur disputatione de tempore martyrii, ad ipsum martyrii genus oratio vertatur. In Actis legimus: Eadem die (qua mortuus est Leontius) Luxurius tenuit Julianum presbyterum et Cæsarium diaconum, et dedit sententiam in eos ut ambo in saccum missi in mare præcipitarentur. Cujus sententiæ executio post triduum secuta est. Interea missi in saccum beatus Julianus presbyter et sanctus Cæsarius diaconus præcipitati sunt in mare. Interrogationes quæ præcesserant et in Actis infra positis legendæ sunt, formam judicialem habent. Breves sunt, brevia martyris responsa, omnia qualia locus et tempus requirunt, sive ea ex Actis proconsularibus exscripserint sive parentum traditione receperint ii qui hæc martyrum Acta scripserunt. Quæ prætermittimus, ut de supplicio loquamur atque ita lectori plane innotescat quam tremenda pœna simplici illa locutione missi in saccum indicetur. Suppliciorum enim omnium, quæ humanæ crudelitatis ingenium invenit, nullum puto esse acerbius quam sacco sive culeo insutum hominem in aquas præcipitari. Quod ipsi crudelissimi Romani non sine horrore memorant. Omnia enim mortis genera hæc mors una habet. De quo supplicio doctissime more suo disputavit vir clarissimus Antonius Gallonius in præclaro libro quem De sanctorum martyrum cruciatibus inscripsit. Lectorum commodo quibus liber iste aut fontes ejus non ita obvii sunt, pauca exscribemus.

[23] [quæ pœna ex more Romanorum] Culeus itaque vel saccus est antiquissimum tormenti genus cujus jam Plautus, poeta comicus, meminit in Vidularia: Jube hunc insui culeo atque in altum deportari, si vis annonam bonam. Porro culeus, de quo hic agimus, uter seu saccus fuit ex corio factus, in quo cum cane, gallo, serpente, simia, vel aliquibus saltem horum insertus parricida, præceps ex legis Romanorum decreto in mare vel flumen dabatur. Unde jam ex antiquis temporibus, veluti ex Cicerone (De Inventione, lib. II) cognosci potest, hujusmodi lex in parricidas exstitisse videtur: Si quis parentes occiderit aut verberaverit, ei damnato obvolvatur os folliculo lupino, soleæ ligneæ pedibus inducantur, et in carcerem ductus ibi sit tantisper dum paretur culeus, in quem conjectus in profluentem præcipitetur. Hucusque Cicero. Verum lata fuit lex ista, ut Sigonius docet, (De Judiciis, lib. II, cap. 31), ad homines deterrendos, ne L. Hostii exemplo moti, qui primus omnium, post Annibalis bellum, patrem interfecit, suis genitoribus et ipsi ferro aliisve modis vitam eriperent. Itaque quum bello Cimbrico anno 640 Poblicius Malleolus matrem interemisset, hoc cruciatus genere affectus fuit. Scribit hæc Livius lib. XVIII hoc modo: Poblicius Malleolus, matre interempta, primus omnium insutus culeo, in mare præcipitatus est. Post hæc tulit Pompeius in parricidas, dum consulatus dignitate potiretur, ejusmodi legem: Prætor qui ex hac lege quæret, de ejus capite quærito qui patrem, matrem, avum, aviam, fratrem, sororem, patruelem, matruelem, patruum, avunculum, amitam, materteram, consobrinum, consobrinam, uxorem, virum, generum, socrum, vitricum, novercam, privignum, privignam, patronum, patronam occiderit, cujusve dolo malo id factum erit, sive conscius fuerit, deque ejus matris capite quærito, quæ filium filiamve occiderit et avi ejus qui nepotem occiderit, ejusque qui emit venenum ut patri daret, quamvis non potuerit dare, is si confessus fuerit, virgis sanguineis verberatus, deinde culeo insuatur, cum cane, gallo gallinaceo et vipera et simia, deinde in mare profundum culeus jactetur. Meminit hujusce Pompeiæ legis Justinianus, Institut. tit. De pub. jud., paragrapho Alia deinde, dum ait: Lege Pompeia de parricidio cavetur, ut si quis parentis aut filii, aut omnino affinitatis ejus quæ nuncupatione parentum continetur fata præparaverit, … pœna parricidii puniatur, et neque gladio, neque ignibus, neque ulli alii solemni pœnæ subjiciatur, sed insutus culeo cum cane, gallo gallinaceo, vipera et simia, et inter eas ferales angustias comprehensus, secundum quod regionis qualitas tulerit vel in vicinum mare vel in amnem projiciatur. Hujusmodi tam immani tamque acerbo cruciatu punitus fuit (ut Valerius Maximus testatur lib. I, cap. 1) Attilius triumvir, eo quod sacros libros describendos tradidisset. Ita fere Gallonius lib. cit., p. 203, 205, ubi legesis plura de eodem argumento.

[24] [ad violatæ religionis reos extensa fuit.] Consideret lector velim exemplum Attilii probare parricidii pœnam etiam ad violatæ religionis reos extensam fuisse, ne quis ex nimia pœnæ crudelitate Actis nostris fidem neget. Gallonio assentior dicenti, se non putare omnia semper hæc animalia simul cum damnato parricida culeo insuta fuisse, sed interdum aliqua tantum. Ita Tyri S. Ulpianus, cujus exemplum Gallonius etiam affert, apud Eusebium De martyribus Palæstinæ, cap. 5 (Migne, P. G. tom. XX), legitur: post crudeles plagas et acerbissima flagrorum verbera una cum cane et aspide in culeum ex crudo bovis corio insutus in mare præcipitatus. Ex hisce quæ attulimus intelligitur quam immani supplicio sancti martyres Cæsarius ac Julianus Christo testimonium dederint. Quamquam enim de animalibus cum sanctis in saccos immissis Acta non loquuntur, nihil est cur notam rem in dubium vocemus. Putaverim equidem ex conspecto serpente secum in culeum mittendo sanctum Cæsarium divinitus motum fuisse ad intimandam iniquo judici irati Numinis vindictam talionem intentantis: Te, inquit, Luxuri, comedet hodie coluber. Quæ tremenda prophetia, referentibus Actis, ita impleta est ut impius Luxurius serpentis immissi cruciatum eo fere modo subierit quo a submergendis in culeorum angustiis subiri debuit. Studiosa rei descriptio fecit ut in plerisque exemplaribus totus locus fœde vexatus sit: scribis scilicet religio fuit quidpiam mutare.

[25] [Non ex alicujus principalis decreti vi, sed judicis arbitrio damnati sunt SS. Cæsarius et Julianus.] Quod si quis quærat cujusnam decreti vi, aut qua persecutionis lege Cæsarius ac Julianus damnati sint, Acta quidem nullum singulare decretum afferunt præter edictum Neronianum. Perseverabat enim illud tremendum Christianis esse non licet. Notum est Neronis ac Domitiani persecutionem atque adversus christianos bellum variis in locis ex præfectorum ac magistratuum inclementia perdurasse, hoc sensu ut volentibus persequi occasionem facilem pararent. Scribit etiam Eusebius, Hist. Eccl. lib. III, cap. 32: Post Neronis ac Domitiani persecutionem, sub hoc cujus nunc tempora commemoramus Trajano particularem quamdam per singulas civitates populari motu adversus nostros excitatam fuisse persecutionem accepimus. Dein persecutionis hujus victimam commemorat Simeonem Hierosolymitanum episcopum. Sane quod popularis motus facere poterat, potuit quoque magistratuum furor, flaminum invidia atque atrox in christianos odium ex præcedentibus persecutionibus adhuc male desuetum sævire. Popularis quidem motus adversus Cæsarium concitatus non fuit, frustra id agente ac conante Luxurio; cujus privato odio atque ex Firmini pontificis morte succenso furore sancti martyres post præclaram confessionem morti addicti sunt.

[26] [Luxurius judex idem videtur esse qui ex Actis SS. Nerei, Achillei et Domitillæ innotescit.] Luxurium, qui in Actis dicitur primus civitatis fuisse, existimo esse eumdem qui ex Actis SS. Nerei, Achillei et Domitillæ cum sociis innotescit. Quod enim Contatori visum est, hunc Luxurium diversum esse ab illo, haud satis, ut supra dixi, congruum hisce Actis existimo. Qui enim arguitur a Cæsario ob illatam Dei servis necem concrematasque virgines esse videtur ipsissimus Luxurius quem horum Acta commemorant; cujus rei tanta videtur esse evidentia ut Contatori necessarium fuerit alios adducere aut fingere martyres quorum nullam notitiam habemus; nec ipse Contatori habuit, sed gratis supponit illos, qui fausta acclamatione Cæsarium laudaverunt, a Luxurio occisos, ut habeat quo Cæsarii vituperium stabiliat. Quod nulla ratione faciendum fuerat, quum gratis admittatur duplex Luxurius. Verum est in Actis dici Luxurium primum civitatis, sed antiquissimi codices nusquam addiderunt civitati nomen Terracinæ. Quodsi ergo aliunde constaret, quod reapse non constat, Romæ natum esse priorem Luxurium, potuit civitatis nomine Romam intelligere qui Acta conscripsit. Potuit quoque ex prima nobilitate Romana natus esse puer Terracinæ et etiam deinceps in prædio prope Terracinam habitare. Luxurium de quo agitur in Actis villam prope Terracinam habuisse ex ipsis Actis manifestum est, quippe quod propriis verbis asseratur. Quare nihil video quod cogat alium pro noto Luxurio hic substituere, tanto minus quanto clarius Cæsarii verba Valeriani fratrem virginum crudelem carnificem designant. Quæ verba Cæsarii ad certitudinem tam prope causam admovent ut revera in dubium vocare non ausim. Præterea utrobique mores hominis iidem apparent, estque talis hic qualis describitur ibi, vir crudelis, christianorum osor, cui voluptati est innocentes persequi ac suppliciorum immanitate in pios sævire. Juxta Acta SS. Nerei et Achillei ac Domitillæ, Luxurius, Valeriani frater, consulis filius erat; qui consul in breviario Romano Aurelius Fulvus dicitur. Hic consulatum gessit cum Domitiano. Etenim in fastis consularibus Onuphrianis legitur: Domitianus Augustus XI, Titus Aurelius Fulvus, quod incidit in annum Domitiani 4 et 5, æræ vulgatæ 85, et iterum: T. Aurelius Tufarus II, et A. Sempronius Atratinus, anno Domitiani 8 et 9, æræ vulgaris 89 [Cfr. Schelstraete, Antiq. Ecclesiæ, Dissert. II.] .

[27] [Leontii consularis Campaniæ nomen aliunde ignotum;] Leontius consularis Campaniæ et ex persecutore christianus aliunde notus non est. Leontii nomen in Actis martyrum per Campaniam passorum non semel occurrit. Primus post hunc nostrum filius ejus, consularis item, Felicem et Eusebium occidit. Quem eumdem suspicor esse Leontium Campaniæ consularem sub quo Montanus miles martyrium fecit tempore Hadriani. Tertius invenitur Leontius Campaniæ consularis, qui Nolæ SS. Virgines Archelaam, Theclam et Susannam martyrio affecit tempore Decii imperaloris [Remondini, Storia ecclesiastica di Nola, lib. I, cap. IX.] . Paulo post consularis in Actis S. Felicis occurrit nomine Dracus, aut juxta alios codices Draco [Act. SS., tom. I Jan., p. 938 sq., 951.] , ita ut præcipui per Campaniam consulares, christianorum persecutione infames, Leontiorum ac Draconum nomine vocentur. Suntne fortassis ejusdem familiæ nomina? Quodsi ita sit, mirifica exsurgit Actorum Cæsarii ac Juliani confirmatio in ipso Leontii nomine fundata, ex quodam titulo sepulcrali invento in via publica inter Fundos et Terracinam, qui in Corpore Inscriptionum latinarum, tom. X, parte 1, n° 6258 censetur:

P. LEPIDIO P. L. DRACONI LÆLIA Q. L. AMMIA UXOR FECIT ET SIBI.

Etenim in Actis nostris legitur: Corpus autem Leontii collegerunt uxor et filii ejus et sepelierunt juxta civitatem in agrum suum. Quid, si titulum inventum ita legamus?

P. LEPIDIO P. L[EONTIO] DRACONI LAELIA Q. L. AMMIA UXOR FECIT ET SIBI.

Ager autem Leontii qui Fundis habitabat, quum prope Terracinam esset, vix potuit inter Terracinam et Fundos non fuisse situs. Illum itaque titulum sepulcro Leontii nostri inscriptum fuisse haud inani fortassis conjectura suspicari possumus.

[28] [non tamen consularis Campaniæ dignitas.] Ante Leontium unius tantummodo consularis Campaniæ nomen legere me memini, isque est Memmius Rufus. Ita enim legimus in Actis SS. Nerei et Achillei: Sancti vero execrantes dona ejus (Aureliani) et magis Domitillæ fidem corroborantes, ideo verberibus ab eo gravissimis attrectati sunt, atque ad Terracinam depositi, Memmio Rufo sunt traditi consulari. Memmius Rufus forte idem est L. Minucius Rufus qui in fastis consularibus legitur consulatum gessisse cum Domitiano, anno Domitiani 7 et 8, æræ vulg. 88. Certe Memmios Rufos spectat inscriptio reperta in ruderibus parvi theatri Terracinæ, quæ in Corpore Inscriptionum lat., tom. X, parte 1 n° 6329 censetur:

T. T. MEMMI RUFI PATER ET FILIUS FECERUNT.

Consularis Campaniæ dignitatem notam ante Hadrianum fuisse apud eruditos in confesso est. Augustus scilicet Italiam in undecim regiones divisam ad Polam usque extendit, singulisque prætorem præfecit, quibus vir consularis imperabat. Deinde Hadrianus Italiam quatuor consularibus regendam commisit. Consulares quatuor vicario Romæ parebant, quos inter erat consularis Campaniæ [Cfr. Pancirolum in Comment. ad Notitiam dignitatum Imp. Occid., cap. 48, in Thesauro Antiquit. Rom. a J. G. Grævio congesto, tom. VII, pp. 1895 et 1896, et citatos ibi fontes.] . Et hæc quidem sufficiunt ad probandum Actis SS. MM. Cæsarii et Juliani veras antiquitatis notas inesse, et quamvis authentica aut genuina sive etiam primigenia non sint, haud tamen esse spernenda magnæque sinceritatis faciem præ se ferre.

§ III. De Galla Valentiniani filia per invocationem S. Cæsarii sanata, et de sancti translatione Terracina Romam.

[Documentum hanc sanationem referens,] Non paucis exemplaribus Actorum Cæsarii et Juliani subjungitur documentum quoddam miraculi per sanctorum martyrum intercessionem patrati, et secutæ illud eorumdem sanctorum translationis Terracina Romam. Quod ab una parte omni consideratione dignum videtur ob rei gestæ momentum; sed ab altera parte nullius id pensi dixeris, ob errores quibus intricatur. Documentum illud ex S. Damasi Actis excerptum, ac postea auctum novis erroribus, ad calcem Actorum SS. Cæsarii ac Juliani scriptores adjecerunt, cujus argumentum breviter accipe. Damaso papæ familiaris erat Valentinianus Augustus; qui suadente pontifice Theodosii filiam Eudoxiam accepit uxorem. Qua ex unione duæ natæ sunt filiæ; major natu Eudoxia matris nomine vocatur, minor vero natu Galla. Illa adolescens defuncta est, hæc sola et unica parentibus superfuit. Eudoxia Valentiniani uxor filia erat Theodosii, qui cum Honorio ecclesiam beati Pauli ædificavit, cujusque filia Eudoxia ecclesiam S. Petri ad Vincula construxit, quæ ab ipsius nomine appellatur. Beatus Damasus a Valentiniano hortum impetravit quo S. Laurentii ædem construeret. Quod ægre ferens Galla, Valentiniani filia, jacta fundamenta destruere conabatur. Reprehensa a Damaso pontifice, abstinere ab operibus dissipandis noluit, et in facinoris pœnam a dæmone correpta fuit. Quam parentes ad S. Isidorum martyrem, sanitatis recuperandæ causa, per Campaniæ littora vehendam curant. Itinerantem Terracinæ episcopus Felix excipit, ad S. Cæsarii sepulcrum deducit, atque ibi a dæmone liberatur. Cujus sanationis fama Romam delata, illico Augusti accurrunt, jubentque reliquias prædictorum martyrum solemni pompa in urbem transferri; quas Romam delatas beatus Damasus accipit in palatio et condit sub altari in hunc finem dedicato.

[30] [ex Actis S. Damasi excerptum,] Acta S. Damasi, unde hæc hausta fuere, Valentinianum juniorem vocant, qui Eudoxiæ Augustæ filiam Eudoxiam uxorem duxit; de Theodosio, qui cum Honorio beati Pauli basilicam construxit, ne verbo quidem mentionem faciunt; hortum, quem Damaso dederat Augustus, infra urbis mœnia fuisse dicunt. In reliquis consonant cum supradictis, præter puellæ nomen, quæ non simpliciter Galla sed Galla Placidia audit, quod aliqui codices secuti sunt. Quæ omnia tot personarum, rerum ac temporum erroribus intricata sunt ut ferme quid sanum sit ignores. Errorum tenebras illata historiæ luce discutere conabimur. S. Damasus Liberio successit die 1 octobris anni 366 ac pontificatum tenuit per annos octodecim et menses tres; obiit enim die 11 decembris anno 384. Fuerunt ei coævi duo imperatores Valentiniani nomine, Valentinianus I sive senior, et Valentinianus II sive junior; uterque Damaso et Ecclesiæ catholicæ datis legibus faverunt. Valentinianus senior ex Severa habuit filium Gratianum, qui anno 383 prope Lugdunum in Gallia interfectus est, cujus merita S. Ambrosius laudavit. Repudiata Severa, Justinam Valentinianus senior accepit, atque ex ea genuit Valentinianum II juniorem dictum, ac filias tres, Gratam, Justam, Gallam; hanc Theodosius I, sive Magnus, Flaccilla defuncta, uxorem duxit. Imperator Valentinianus II una cum fratre Gratiano Ecclesiæ catholicæ ipsiusque pontifici Damaso, patris exempla secuti, egregiam navarunt operam. Scribit enim Theophanes in sua Chronographia, ad ann. 1 Theodosii: Gratianus et Valentinianus lege data episcopos exules revocarunt, atque Ario faventes expulerunt, cooperante Damaso Romano pontifice [P. G., tom. CVIII, p. 196.] . Theodosius I sive Magnus, ut diximus, Gallam, Valentiniani I filiam, defuncta uxore sua Flaccilla, in conjugem accepit. Ex Flaccilla habebat Arcadium et Honorium filios, Galla ipsi genuit filiam Gallam Placidiam, et supremum diem obiit anno 394. Galla Placidia, Magni Theodosii ex Galla filia, Honoriique ex patre soror, nupsit Athaulpho Gothorum regi, Narbone in Gallia, anno 414, genuitque Theodoricum anno 415, qui eodem anno moritur. Occiso ipso eodem anno Athaulpho Sigericus male habuit Gallam Placidiam, quam, occiso Sigerico, Vallia reddit Honorio imperatori, ejus fratri. Eamdem Honorius Constantio patricio uxorem dat anno 417; ex quibus nascitur Valentinianus III anno 419.

[31] [antiquorum scriptorum]Anno imperantis Valentiniani II nono Damasus papa mortuus est die 11 decembris, anno 384, imperantis Theodosii I anno sexto. Theodosius I incepit ædificare basilicam S. Pauli in via Ostiensi (ubi Constantinus minorem basilicam construxerat), anno uti videtur 389, quum Romam venisset; quam basilicam ædificandam Valentinianus II mandaverat jam inde ab anno 385, datis ad Sallustium Urbis præfectum litteris; eam Honorius postea absolvit, Placidia ornavit, uti patet ex ipsius basilicæ notissima inscriptione:

Theodosius cœpit, perfecit Honorius aulam,
Doctoris mundi sacratam corpore Pauli.
Placidiæ pia mens operis decus omne paterni
Gaudet pontificis studio splendere Leonis.

Valentinianus III, cui quinquenni Theodosius II, S. Pulcheriæ frater, Arcadii imperatoris filius, ac proinde Theodosii I nepos, anno 425 filiam Eudoxiam desponsavit, ex se et Eudocia imperatrice genitam, sexennis puer augustali purpura indutus fuit anno 426; desponsatam sibi Eudoxiam uxorem accepit anno 437, ex qua duas habuit filias, majorem natu Eudociam, quam Cedrenus Eudoxiam vocat, minorem natu Placidiam. Eudoxiæ, Theodosii II ex Eudocia filiæ, debetur constructio ecclesiæ S. Petri ad vincula, accepta a matre Eudocia catena qua S. Petrus Hierosolymis vinctus fuerat. Valentinianus III, interempto sua manu Aetio, ab Aetii amicis interfectus est, uti scribit Prosper in fine Chronici, ubi ita pergit [P. L. tom. LI, p. 604 sq.] :Ut autem hoc parricidium perpetratum est, Maximus, vir gemini consulatus et patriciæ dignitalis, sumpsit imperium. Qui cum periclitani reipublicæ per omnia profuturus crederetur, non sero documento quid animi haberet probavit; siquidem interfectores Valentiniani non solum non plecterit, sed etiam in amicitiam receperit, uxoremque ejus Augustam, amissionem viri lugere prohibitam. intra paucissimos dies in conjugium suum transire coegerit. Sed hac incontinentia non diu potitus est. Nam post alterum mensem, nuntiato ex Africa Genserici regis adventu multisque nobilibus ac popularibus ex urbe fugientibus, cum ipse quoque data cunctis abeundi licentia, trepide vellet abscedere, septuagesimo septimo adepti imperii die a famulis regiis dilaniatus est, et membratim dejectus in Tiberim sepultura quoque caruit. Post hunc Maximi exitum, confestim secuta est multis digna lacrymis Romana captivitas, et urbem omni præsidio vacuam Gensericus obtinuit, occurrente sibi extra portas sancto Leone episcopo, cujus supplicatio ita eum Deo agente lenivit, ut cum omnia potestatis ipsius essent, tradita sibi civitate, ab igne tamen et cæde atque suppliciis abstineretur. Per quatuordecim igitur dies secura et libera scrutatione omnibus opibus suis Roma vacuata est, multaque millia captivorum, prout quique aut ætate aut arte placuerunt, cum regina et filiabus ejus Carthaginem abducta sunt. Hæc a Prospero dicta ideo attulimus ut quadam historiæ serie ad sortem filiarum Valentiniani duceremur; harum enim ob causam tota est instituta disputatio.

[32] [testimoniis] Procopius, De bello Vandalico, lib. I, capp. 4 et 5, post relatam Aetii et Valentiniani cædem, Genserici in urbem adventum ac Maximi lugubrem mortem: Eudoxia, ait, cum Eudocia et Placidia, quas ex ipsa Valentinianus procreaverat, captiva in Gizerici potestatem venit; et paulo post: Eudociam Gizericus matrimonio junxit cum Honorico, filiorum majore natu; alteram Valentiniani filiam, Olybrio senatorum Romæ spectatissimo nuptam, Byzantium cum matre Eudoxia, imperatore postulante, misit. Theophanes in sua Chronographia: Gizerichus, ait,.. Eudoxia imperatrice ejusque filiabus una secum abductis, in Africam navibus remeat; ibi demum Eudociam Honoricho filio suo majori conjugio copulat, Placidiam vero, cum Olybrium patricium virum habere comperisset, una cum matre Eudoxia sub custodia tenuit [P. G., tom. CVIII, p. 276.] . Priscus, harum rerum synchronus scriptor, eadem confirmat. Ita enim in Excerptis ejus Historiæ legimus: Genserichus … ab orientalibus quoque partem bonorum Valentiniani obtinuerat Eudociæ nomine, quæ Honoricho ejus filio nupserat [Corp. scriptt. Byz., ed. Bonn., p. 157.] ; et: Genserichus vero multis ad eum ex diversis partibus legatis missis, non ante mulieres liberavit quam majorem natu filiarum Valentiniani, Eudociam nomine, Honoricho filio desponderet. Tunc enim Eudoxiam, Theodosii filiam, remisit cum Placidia, altera ejus filia, quam duxerat Olybrius [Ibid., p. 218.] . Evagrius, Hist. Ecclesiasticæ lib. II, cap. 7, sequentia scribit: [Gizericus]… in Africam reversus est, Eudoxiam una cum duabus filiabus secum abducens. Ex his majorem natu, Eudociam nomine, Hunerico filio suo uxorem dedit; juniorem vero, Placidiam nomine, una cum matre Eudoxia, aliquanto post cum regio cultu ac satellitio Byzantium misit, ut Marcianum imperatorem placaret… Ceterum Placidia jussu Marciani, matrimonio utitur Olybrii, qui eam domum duxerat. Hic inter senatores Romanos nobilissimus habebatur, et capta urbe Roma Constantinopolim se receperat [Ed. Vales., Moguntiæ 1679, p. 298.] . Chronicon Alexandrinum: Et occupavit urbem Gensericus, Afrorum rex, uxoremque Valentiniani Eudoxiam et filias ejus geminas, Placidiam et Honoriam, secum abduxit; quas paulo post Leo imperator e servitute redemit. Honoriam retinuit Gensericus filio suo Honorico desponsam [P. G., tom. XCII, p. 818.] . Cedrenus in Historiarum compendio: Gizerichus Eudoxiam Honoricho filiorum suorum natu maximo copulavit; Placidiam Olybrio Patricio nuptam audiens cum matre Eudoxia asservavit [Corp. scriptt. Byz., ed. Bonn., tom. I, p. 606.] . Zonaras, Annalium lib. XIII: Genserichus Eudoxiam cum duabus filiabus in Africam secum asportat. Cujus filiam Eudociam natu majorem filio Honoricho jungit; alteram, quia Olybrio patricio desponsam datamque noverat, cum matre asservat. Quæ cum biennium ibi egisset, cum filia Placidia, regnante adhuc Marciano, Byzantium revertitur, relicta filia Eudocia [P. G., tom. CXXXIV, p. 1201.] .

[33] [inter se collatis,] Quo ex unanimi historicorum consensu manifestum est utramque Valentiniani atque Eudoxiæ filiam, Eudociam videlicet et Placidiam, patri superstites fuisse, in Africam abductas, nuptasque fuisse majorem natu Honoricho, Genserici regis Vandalorum filio, minorem Olybrio patricio. Erravit utique Chronici Alexandrini auctor quum Honoriam Honoricho desponsam dicit; non enim Honoria, sed Eudocia audiebat illa quam Cedrenus falso Eudoxiam nominat, quæque Honorichi uxor facta est. Errat quoque Pagius, cum in notis ad Baronium, anno 455, n. 5, scripsit a Prisco Eudociam vocari Honoriam Honorichi uxorem; eo enim loco Priscus eam vocat Eudociam, uti supra videsis loco allato. Neque plene consentire possum Baronio, ad annum 455, n. 15, asserenti nuptias Placidiæ cum Olybrio non per Gensericum sed per Marcianum Constantinopoli esse contractas, idque testari Evagrium; neque Pagio dicenti idem testari Priscum et Evagrium, aut Priscum ambigue loqui. Nam Evagrius non dixit quod versio latina eum dicentem facit. Non enim dixit: Placidia jussu Marciani nupsit Olybrio, sed: ἡ μὲν Πλακιδία γαμοῖς ὁμιλεῖ κελεύσμασι Μαρκιανοῦ Ὀλυβρίῳ ταύτην ἐσοικισαμένῳ, quod vertendum putamus, uti supra fecimus: Placidia jussu Marciani matrimonio utitur Olybrii, qui eam domum duxerat. Ubi Placidiam Olybrius domum duxerat? Romæ nempe ante captivitatem. Nec Priscus loc. cit. ambigue loquitur, sed clare atque aperte; dicit enim haudquaquam quod versio latina, duxit, sed ἐγεγαμήκει, duxerat. Majori mendo Cedreni versio latina loc. cit. infecta est, quæ ἄνδρα ἔχειν μαθὼν, ita reddit desponsatam audiens, cum dicendum esset nuptam audiens. Quare in Zonara verbum κατηγγύησθαι non simpliciter desponsam esse sed desponsam datamque vertendum duximus. Recte tandem Pagius asserit standum esse cum Procopio, qui Placidiam, antequam Constantinopolim mitteretur, Olybrio nuptam fuisse testatur; quod confirmat Cyrillus monachus, auctor accuratus, in Vita S. Euthymii abbatis scribens: Valerii fratris et Olybrii generi (neptis Placidiæ viri) sæpe mittuntur litteræ ad imperatricem Eudociam (Theodosii II uxorem) [Act. SS., tom. II., Jan., p. 315.] .

[34] [demonstratur scatere erroribus;] Jam redeamus eo unde egressi sumus, ad exordium videlicet relationis de miraculo et translatione SS. Cæsarii ac Juliani. Ex testimoniis historicorum quæ attulimus manifeste apparet pene nihil ex vero dictum esse ab auctore relationis. Confudit hic omnia, personas, tempora, res gestas. Ex duobus Valentinianis Damaso coævis, Valentinianus I habuit filiam Gallam nomine; sed hic tantum abest ut Theodosii I filiam uxorem duxerit ut ipse Theodosius I Valentiniani I filiam Gallam duxerit uxorem. Galla hæc, Valentiniani I filia, non habuit matrem Eudoxiam, nec sororem Eudociam vel Eudoxiam, sed matrem habuit Justinam, sorores vero Gratam et Justam; ipse autem Valentinianus I et Damaso favisse et Ecclesiæ latis legibus profuisse legitur. Valentinianus II sive junior, Damasi æqualis, sancti pontificis consiliis obsecutus est in revocandis ab exilio orthodoxis episcopis, ejiciendis hæreticis; sed neque hic Valentinianus II Theodosii I sive Magni filiam uxorem habuit, nec filias genuit Eudociam vel Gallam. Valentinianus III Eudoxiam Theodosii Augusti filiam uxorem habuit; hic autem Theodosius non est nomine primus, sed secundus. Non est ille Theodosius qui S. Pauli basilicam ædificare cœpit, sed hujus Theodosii nepos ex Arcadio filio, Orientis imperatore, et Eudoxia famosa ejus conjuge, quæ S. Joannem Chrysostomum persecuta est. Præterea hic Valentinianus III, multis annis post S. Damasi obitum natus, non potuit ejus parere consiliis proprio ore datis nec ei esse familiaris. Valentinianus III, qui Eudoxiam habuit uxorem, ex ea duas filias genuit; sed major natu non vocabatur Eudoxia, sed Eudocia, et minor non vocabatur Galla, sed Placidia. Nec major adolescens defuncta est vivente patre Valentiniano, sed patri superstes in Africa Honoricho Genserichi filio nupsit. Eudoxia Valentiniani III uxor ædificavit quidem titulum S. Petri ad Vincula, quæ basilica Eudoxiana vocatur; sed hæc Eudoxia non est filia Theodosii I, sed Theodosii II.

[35] [res autem contigisse videtur] Errores multiplices detegere labor magnus non fuit, veritatem latentem indagare valde difficile est; quapropter omnia extrahendæ veritatis elementa corradere undique juvat. Relatio, cujus errores negotium nobis facessunt, extracta est ex Actis S. Damasi, sed aucta et interpolata. Qualis in Actis S. Damasi continetur, multo est simplicior, non paucis tamen fœdata nævis. Eam Ughellius in tomo I Italiæ Sacræ typis expressit ex codice, ut fatetur, Vaticano. In Actis S. Damasi, quæ Romæ exscripsit olim G. Henschenius ex tomo X Vit. SS. Baronii, quæque etiam reperiri dicit in archivis S. Petri Romæ signata B, et in bibliotheca Barberiana, quæque ipse contulit cum Holstenii apographo ex utroque codice, eadem relatio legitur, atque Ughellio ad amussim convenit; quare ex eodem codice utrumque hausisse credo. Ibidem igitur lego Valentinianum, de cujus filia Galla sermo est, addito junioris epitheto. Galla quoque Galla Placidia audit. Hortus etiam quem exstruendæ S. Laurentii basilicæ S. Damasus impetrasse legitur, infra urbis mœnia situs esse dicitur. Valentinianus junior ex horum Actorum auctoritate Eudoxiam, Eudoxiæ Augustæfiliam, uxorem habuit; ex qua duas procreavit filias, quarum natu major matris sortita est nomen, minor Galla Placidia appellata fuit. Major in adolescentia defuncta est. Theodosium et Honorium et S. Pauli basilicam silentio premunt. In reliquis, quod argumentum spectat, cum præcedenti relatione congruit; quare sugillatos supra errores iterum notare necesse non est.

[36] [imperatoribus Valente et Valentiniano juniore,] Quod vero in Actis S. Damasi prædictam narrationem sequitur, dignum est notatu: Ea tempestate (sic lego) Valens Augustus, Valentiniani germanus, orientalem persequebatur Ecclesiam, ea videlicet tempestate qua miraculum SS. Cæsarii et Juliani in sananda Galla et reliquiarum translatio contigit. Habemus itaque claram temporis notam ab anno æræ vulgaris 375, Damasi 10, usque ad annum 379, Damasi 14. Anno enim 375, die 17 novembris, Valentinianus senior, Valentis frater, mortuus est, et die 22 ejusdem mensis Valentinianus junior Augustus factus est. Ita enim fasti Idatii: His consulibus (post consulatum Gratiani Augusti III et Egitii, i. e. anno 375) thermæ Carosianæ dedicatæ sunt agente præfecto v. c. Vindalonio Magno, et ipso anno diem functus Valentinianus senior XV cal. decembres in Castello Virgitione, et levatus est Valentinianus Junior Augustus, filius Augusti Valentiniani, ab exercitu in tribunali die X kal. dec. in civitate Acinco. Quum igitur, ut habet relatio, Valentinianus junior Augustus esset tempore patrati miraculi, patrari id non potuit ante annum 375. Quod quum factum sit persequente catholicos Valente, fieri non potuit post annum 379, quo Valens a Gothis crematus fuit factusque Augustus Theodosius. Nam juxta fastos Idatianos: His consulibus (D. Ausonio, Q. Clodio Hermogeniano Olybrio, i. e. anno 379) levatus est Theodosius Augustus ab Augusto Gratiano die XIV kal. febr. in civitate Sirmio. Patet ergo miraculum accidisse eo temporis spatio quod inter annum 375 et 379 decurrit.

[37] [ac proinde inter annum 375] Confirmatur ex iis quæ in eisdem Actis sequuntur deinceps; etenim florentem religionis statum describens hisce verbis auctor usus est: In diversis quoque mundi partibus procurante beato Damaso florebat Ecclesia, cunctis hæreticorum fraudibus redactis ad nihilum; nam et eo nitente vulgaverant imperatores edictum, ut omnes qui Romano regebantur imperio eam tenerent fidem quam pontificem Damasum et Petrum Alexandrinum episcopum prædicare cognoscerent. Hoc est illud celeberrimum edictum Theodosii Magni de fide catholica, quod reperitur in Cod. Theodosiano, lib. XVI, tit. I, de fide catholica, estque sequens: Imppp. Gratianus, Valentinianus et Theodosius AAA. — Edictum ad populum Constantinopolitanum. — Cunctos populos quos Clementiæ nostræ regit temperamentum in tali volumus religione versari quam divinum Petrum apostolum tradidisse Romanis religio usque nunc ab ipso insinuata declarat, quamque pontificem Damasum sequi claret et Petrum Alexandriæ episcopum, virum apostolicæ sanctitatis; ut secundum apostolicam disciplinam evangelicamque doctrinam Patris et Filii et Spiritus Sancti unam deitatem sub parili majestate et sub pia Trinitate credamus. Hanc legem sequentes christianorum catholicorum nomen jubemus amplecti, reliquos vero dementes vesanosque judicantes hæretici dogmatis infamiam sustinere nec conciliabula eorum ecclesiarum nomen accipere, divina primum vindicta, post etiam motus nostri, quem ex cœlesti arbitrio sumpserimus, ultione plectendos [Codex Theodosianus Jac. Gothofredi, ed. Lipsiæ, 1736, tom. VI, p. 5.] . Edictum datum est, ut patet, Gratiano V et Theodosio Coss., i. e. anno 380, qui est Damasi 14.

[38] [et annum 379,] De illo ergo anno Acta citata loquuntur et deinde ita pergunt: Interea beatus Damasus, peracta basilica pro qua Galla Placida (sic) dudum vexata fuerat, titulum eam constituit et in honorem sancti Laurentii consecravit, ubi et donavit patenam argenteam, etc. Interea, dicit auctor; nempe interea quam gesta sunt quæ modo narravit, ergo ante annum 380. Quum vero de basilica sancti Laurentii, ob quam Galla vexata fuerat, loquatur, non licet supra annum 375 ascendere. Habemus itaque eamdem temporis notam quo miraculum factum est. Aliam insuper indicationem citata verba afferunt. Dona enim quæ enumerat a Damaso huic S. Laurentii basilicæ collata probant agi de illa S. Laurentii basilica quæ est prope theatrum Pompeii, ut colligitur ex Vitis pontificum in Damaso; in quam ecclesiam postea S. Damasi reliquiæ translatæ fuere. Hortus ergo quem Damasus a Valentiniano impetrarat juxta Acta, ibi situs fuisset ubi nunc est ecclesia S. Laurentii in Damaso appellata.

[39] [Damaso pontifice,] Quibus omnibus consideratis, liceat in re obscura conjectura uti quæ non videatur absurda. Substantia totius rei huc redit: Galla quædam Valentiniano juniori Damasoque pontifici coæva, propter violata basilicæ S. Laurentii fundamenta a dæmone corripitur, deinceps a sancto Cæsario sananda. Habemus ex disputatis Damasum, Valentinianum, tempus, locum; superest quærenda Galla quæ hisce adjunctis conveniat. Aliam non invenio præter Gallam Valentiniani senioris et Justinæ filiam, Valentiniani junioris sororem, postea alteram Theodosii Magni uxorem. Hunc ergo quasi historiæ nucleum, donec demonstretur falsus, amplector; reliqua errantium auctorum figmenta, ex nominum confusione atque ignorantia temporum orta, abjicio. Fuerit ergo Valentinianus annorum duodecim Augustus quum Damaso petitum hortum concessit, Galla vero, quum tanta petulantiæ documenta dabat, novem annorum puella; ita fiet, ut tota historia anno 379 adhæreat.

[40] [non autem, ut videtur, seculo V, pontifice Sixto III.] Quod si cui nostra conjectura displiceat, aliam faciemus quæ multis fortasse eo magis arridebit quo habet elementa aliqua firmius in certo historiæ fundo inhærentia. Damasum igitur muta in Sixtum, Gallam in Placidiam, et habebis Valentinianum amicum pontifici, Eudoxiam, S. Laurentii basilicam, Eudociam quoque ab Eudoxiæ matris nomine una tantum litterula diversam. Cum hac conjectura ad quintum usque seculum rem gestam demittimus. Etenim S. Sixtus hujus nominis tertius sancto Cœlestino successit anno 432, post novem annorum pontificatum obiit anno 440. Valentinianus III huic pontifici valde fuit obediens, ut patet legenti textum Libri pontificalis in Vita S. Sixti III, nominatim vero: Fecit autem basilicam beato Laurentio, quod et Valentinianus Augustus concessit. Insuper Valentinianus III hoc Sixto pontifice Theodosii II filiam Eudoxiam uxorem accepit. Quæ omnia mirifice conveniunt cum iis quæ relatio narrat. Verum ultima convenientia toti conjecturæ grave vulnus infligit; nam qui anno 437 uxorem duxit, fieri non potest ut anno 440, quo Sixtus obiit, habuerit minorem natu filiam quæ par fuerit turbando operi fundamentorum ecclesiæ. Et cum hoc ultimo conamine totam rem missam facimus, priorem conjecturam retinentes, quæ nihil est aliud ac palpantis in tenebroso negotio animi opinio; quam quivis qui certiora docuerit illico eximet. Si quis quærat cur tam insipidum documentum moremur, totumque abjiciendum putet ut nullius ponderis quisquilias, ideo sciat nos fecisse quod rei substantia pura, ut ita dicam, Cæsarii nempe e Terracinensi sepulcro translatio Romam, certa sit atque indubia.

[41] [Oratorium S. Cæsarii, ] Hinc nova oritur quæstio, quo scilicet loco, sive Valentinianus, sive Damasus, sive quisquis fuit, sacras sanctissimi martyris exuvias posuerit. Acta S. Damasi in hunc modum loquuntur: Easdem venerandas reliquias ad palatium usque deducens, infra imperiale cubiculum venerabiliter condidit in altari quod ipse suis manibus dedicavit. Ubi quum de Damaso sermo sit, Damasi quoque intelligendum videtur palatium. Attamen in ipsa relatione, qualis SS. Cæsarii et Juliani Actis subjungi solet, eadem res hoc modo narratur: Valentinianus Augustus cum Eudoxia conjuge basternam in qua antea filiam, nunc sanata filia sanctas Cæsarii et Juliani reliquias posuerat, intra Romanum palatium collocavit in optimo imperiali cubiculo, per beatissimum Damasum papam, qui ejus oratorii dedicator extitit; ubi infinita dona contulit et in ornamentis ab Augusto illata sunt. Qui locus usque hodie multa mirabilia divinæ gratiæ præstat. Quam partem relationis ultimam certissima sibi historia vindicat; labor est, uter sit locus sanctarum reliquiarum in urbe prior, absque dubio discernere. Sunt enim duo oratoria sancto Cæsario sacra, quæ utraque dicuntur in palatio.

[42] [ubi ejus corpus repositum fuit,] Sanctuarium sancti Cæsarii in sacrosancto palatio exstitisse manifestum est ex Libro pontificali, in Vita Sergii, ad annum 687: Post septennium vero defuncto beatæ memoriæ Conone apostolicæ sedis præsule, ut fieri assolet, Romanus populus urbis in duas partes divisus est, et una quidem pars elegit Theodorum archipresbyterum, alia vero pars Paschalem archidiaconum. Et quidem Theodorus archipresbyter cum populo qui ei favebat, præveniens, interiorem partem patriarchii tenuit. Paschalis vero exteriorem partem ab oratorio sancti Silvestri et basilicam domus Juliæ, quæ super campum respicit, occupavit. Cumque unus alio * locum non cederet, sed utrique immaniter perdurarent, ut unus alium superaret, inito consilio primates judicum et exercitus Romanæ militiæ vel cleri plurima pars et præsertim sacerdotum atque civium multitudo ad sacrum palatium perrexerunt, et diu pertractantes quid fieri deberet qualiterve duorum altercantium electorum sopiretur contentio, Deo annuente in personam denominati Sergii venerabilis tunc presbyteri concordantes se contulerunt, eumque de medio populi tollentes in oraculum beati Cæsarii martyris Christi, quod est intra sacrosanctum suprascriptum palatium introduxerunt, et exinde in Lateranense episcopium cum laudum declamationibus deduxerunt [P. L., tom. CXXVIII, pp. 892,893.] . Quem in locum sequentia annotat Maffeus [Ibid., p. 909.] : Ad sacrum palatium perrexerunt. Sacrum palatium ad quod e Laterano major pars cleri et primates exercitus perrexerunt, ut de restinguendo schismate inter Theodorum archipresbyterum et Paschalem archidiaconum consilium inirent, situm erat non in Palatino, ubi olim Cæsarum ædes fuere, sed haud procul a titulo Sancti Sixti, in eo loco ubi via Appia a via Latina divertit. Peramplæ etenim ædes illic conspiciebantur dictæ sacrum palatium, erantque usui sive pontificis, sive imperatoris, si quando Romæ esse contingeret. Intra sacrum palatium oratorium vel ecclesia sancti Cæsarii constructa erat, quam sub nomine tituli Sancti Cæsarii in Palatio nobilitatam fuisse tum complura vetusta monimenta testantur, tum acta sacræ synodi Tridentinæ, quibus subscriptus legitur Christophorus cardinalis Madrucius presbyter SANCTI CÆSARII IN PALATIO. At e numero titulorum expunxit ecclesiam hanc Sixtus V, quod nimia vetustate collapsa penitusque inaccessa sua ætate eadem erat. In veterem tamen formam haud multo post sedente Clemente VIII fuit excitata, qui insuper, ut pristinam dignitatem ecclesiæ illi sartam tectam posteritati retineret, eamdem denuo in numero titulorum descripsit. Hæc animadverto ex eruditissimo Baronio (ad annum 603, n.2).

[43] [non in patriarchio Lateranensi,] Baronius loco citato revera hæc habet quæ Maffeus inde hausit. Causa dicendi Baronio fuit ista, quæ etiam e re nostra est. Meminerat expositas Augustorum imagines in basilica Julii, et post acclamationes consuetas, pontificis jussu repositas in oratorio S. Cæsarii, quod ubi fuerit explicare conatur. Juvat citata verba referre. Venit autem icona suprascriptorum Phocæ et Leontiæ Augustorum Romam septimo kalendas maii, et acclamatum est eis in Lateranis in basilica Julii ab omni clero vel senatu: Exaudi Christe; Phocæ Augusto et Leontiæ Augustæ vita. Tunc jussit ipsam iconem dominus beatissimus et apostolicus Gregorius papa reponi in oratorio S. Cæsarii martyris intra palatium. Dicit Baronius: Quod autem imagines Augustorum Gregorius jusserit reponi post acclamationes debitas in basilica Julii in Lateranis, in oratorio S. Cæsarii martyris intra palatium: non putes locum illum fuisse, in Palatino vel palatio Lateranensi quod Patriarchium dicebatur, sed ecclesiam illam (quæ aliquando diaconia, postea vero titulus fuit) positam in viæ Appiæ divortio a Latina haud procul a titulo S. Sixti (ad an. 603, nn. 1, 2).

[44] [ubi tamen etiam aliquod oratorium erat S. Cæsario dicatum,] De illo oratorio S. Cæsarii scribit Martinellus in libro cui titulus Roma ex ethnica sacra, de templis sanctorum obsoletis in Urbe, cap. XII: S. Cæsarei in palatio. Est, ut Bibliothecarius inquit pag. 85, in Sergio I, oraculum intra sacrosanctum palatium Lateranense; habebat monasterium. Idem in Leone IV, p. 267: Et in monasterio S. Cæsarei, quod ponitur in palatio, fecit, etc. Diversum a sancti Cæsarei apud S. Sixtum cognominatum improprie in palatio. De eo Panvinius, de Basilica Lateranensi l. IV, c. 13, ms. hæc scribit: Novissime Leo X papa magna illa 31 cardinalium creatione 1517 oratorium hoc, cum veteres cardinalium tituli non sufficerent, titulum card. instituit eumque Nicolao Pandulphino Florentino episcopo Pistoriensi Card. Presb. tradidit; post quem eidem titulo præfuit Ludovicus de Gorvo Allobrox episcopus Maurinensis a Clemente VII anno 1529 creatus, cui a Paulo III suffectus est Christoforus Madrutius princeps et episcopus Tridentinus anno 1544, quem Pius IV proxime ex eodem titulo primum transtulit ad tt. S. M. trans Tiberim, deinde episcopum Albanensem creavit. Quo vero palatii loco aut fuerit aut sit, omnino adhuc mihi incompertum est. Hactenus Panvinius. Quodsi verum est quod monet Baronius, illud oratorium S. Cæsarii, de quo Panvinius, non in palatio Lateranensi situm fuisse, sed in divortio viarum Appiæ ac Latinæ, sane non est mirandum Panvinio ejus locum in palatio Lateranensi incognitum fuisse. Joannes tamen Severanus, Congregationis Oratorii Romanæ presbyter, in libro italico cui titulus Memorie sacre delle sette chiese, etc. (Romæ 1630), locum oratorii S. Cæsarii in palatio Lateranensi satis accurate indicat ex Libro pontificali, in Stephano III [Lib. cit., p. 562; cfr. P. L., tom. CXXVIII, p. 1151.] . Erat, inquit, vicinum vestiario prope oratorium sancti Nicolai; nam in Vita Stephani ita legitur: Constantinus cum suprascripto Passivo et Theodoro episcopo et vicedomino suo in basilicam Salvatoris aufugit (erant autem hi, ut ex præcedentibus patet, in sanctissimo Lateranensi patriarchio) et descendentes ad fontem in ecclesiam sancti Venantii, aliquantulum ibidem resederunt, et considerantes melius se posse salvari in vestiarium ascenderunt. Illuc intus oratorium S. Cæsarii ingredientes clausisque super se januis ibidem residebant. Utrum vero hoc S. Cæsarii oratorium idem sit quo S. Gregorius imagines Augustorum reponi jussit, in ancipiti relinquit.

[45] [sed apud monasterium Corsarum, prope basilicam S. Sixti in via Appia,] Jam vero, quod supra dixit Martinellus [P. L., ibid.] , Anastasium scripsisse de sanctuario S. Cæsarii: Est oraculum intra sacrosanctum palatium Lateranense, si verba respicis, non invenitur verum; res ipsa vera est. Dicitur loc. cit. Libri pontificalis: in oraculum beati Cæsarii martyris Christi, quod est intra sacrosanctum suprascriptum palatium. Eo loco egerat Liber pontificalis de patriarchio et de sacro palatio. Quæstio est utrum duo hæc diversa sint an eadem. Maffeus loc. cit. diversa fuisse supponit. Videri potest illa res non admodum clara esse. Potest enim fieri ut suprascriptum sacrosanctum palatium ipsum sit patriarchium Lateranense, potest fieri ut sit aliud palatium. Quidquid est, ex eodem Libro pontificali certo cognovimus duo sanctuaria S. Cæsarii, unum intra Lateranense palatium, alterum apud monasterium quod vocatur Corsarum, apud basilicam S. Sixti Viæ Appiæ [Supra, num. 44.] . Ecce tibi de utroque testimonium in Vita Leonis IV: Nam monasterium Corsarum quod juxta basilicam B. Sixti martyris atque pontificis situm est, quod, etc. [P. L., tom. cit., pp. 1311, 1312, n. 507.] . Et ipse mitissimus pontifex atque acutus in omnibus bonis obtulit in ecclesia beatæ Dei genitricis semperque virginis Mariæ Dominæ nostræ, quæ ponitur infra prædictum monasterium quod vocatur Corsarum, vestem de fundato unam. Ubi supra obtulit in oratorio S. Cæsarii vestem de fundato unam [Ibid., n. 509.] . Et in monasterio S. Cæsarii quod ponitur in palatio, fecit vestem de fundato unam, et vela octo [Ibid., n. 513.] .

[46] [præter quod et alia monasteria et ecclesiæ S. Cæsarii Romæ visebantur,] Habemus ergo duo sanctuaria S. Cæsarii, utraque in palatio, sive re sive nomine. Sunt alia præter hæc S. Cæsarii templa vel monasteria ex quibus, inter obsoleta sanctorum templa in Urbe, Martinellus c. XII recenset S. Cæsarii apud S. Paulum, ex Libro pontificali in Vita Leonis III [Ibid., p. 1233, n. 405.] : Simulque in monasterio sancti Cæsarii, quod ponitur ad beatum Paulum apostolum, etc. Supra Martinellus: Cæsarei monasterium in regione Campi Martii legitur in taxa Leonis X. Deinde: SS. Cæsarii et Pauli in regione Areolæ meminit taxa Leonis X. Castallus Metallinus scribit fuisse ædificatum quoddam templum sancto Cæsario prope Undam, ex quo facile inferri potest fuisse quod nunc dicitur sancti Pauli Arenulæ. Vocatur a Mazochio prope Tiberim. Tandem Cæsarii et Simetrii monasterium in æde propria Leonis IV habetur in Libro pontificali, quo loco ita lego [Ibid., p. 1319, n. 527.] : Fecit ipse mitissimus in æde propria, quam ipse a fundamentis fieri disposuit et ex jure parentum sibi accessisse videbatur, monasterium ancillarum Dei in honorem sanctorum Simitrii et Cæsarii, ubi et dona largitus est, etc. Hæc itaque memoriæ causa dicta sint. Patet enim ex his S. Cæsarii templis duo sola quæ vocantur in palatio ad rem nostram spectare. Utrum vero S. Cæsarii corpus Terracina Romam translatum acceperit, quum ex antiquis documentis certo innotescere nequeat, ex recentioribus scriptoribus discamus oportet.

[47] [situm fuisse opinantur plerique scriptores.] Baronius in notis ad martyrologium Romanum die 1 novembris sequentia scribit: Erat vetus memoria S. Cæsarii martyris Romæ in palatio, cujus meminit S. Gregorius papa in registro, 1. II, C. I, (nisi sanctuarium ejusdem martyris intra palatium Lateranense eo loco intelligendum sit) eratque ibi abbatia una ex viginti duabus quas notatas vidimus in antiquo rituali, quod habetur in bibliotheca Vaticana, in cod. ms. cujus est titulus Liber censuum. Ea diruta ecclesia, corpus ejus translatum est in basilicam Helenianam, dictam alio nomine S. Crucis ad Hierusalem, in atrio Sessoriano, ubi hactenus religiosissime asservatur. Judicavit itaque Baronius palatium in quo S. Cæsarii corpus, dedicato oratorio, repositum fuit, non fuisse in Laterano, sed in divortio viarum Appiæ et Latinæ. Cum Baronio sentiunt plerique alii, quorum sententias integras referre nihil est necessarium, Bartholomæus Piazza, Hierarchia Cardinalitia, titulo L, Sancti Cæsarii; Panciroli, Thesauri Romæ absconditi, in regione nona, ecclesia sancti Cæsarii; alii. Hanc ecclesiam addito monasterio monachi græci patria extorres possederunt, fuitque hæc abbatia una ex viginti celeberrimis Romæ abbatiis, quarum præpositi summo Pontifici, quando sacris solemniter operabatur, adstare consueverant. Postea monachis discedentibus, ecclesia in ruinam vergente, sacrum Cæsarii corpus translatum fuit in ecclesiam S. Crucis dictam in Jerusalem, quæ est basilica Heleniana in atrio Sessoriano, ibique ad hanc usque diem requiescit sub altari majori una cum corpore S. Anastasii.

[48] [Acta illius translationis deperdita.] Antiqua translationis documenta irrito conatu per Urbem quæsivimus. Quibus nobis deficientibus, non possumus nisi breviter, ut fecimus, rem sicuti se habet referre. Historiam celeberrimæ hujus ecclesiæ non prosequimur: primo, quia extra instituti fines divagari nos non sinit operis nostri magnitudo ac moles; deinde, quod erudita manu conscriptum volumen exspectamus opera patrum Basilianorum inclyti monasterii Cryptæ Ferratæ, quod manuscriptum inspicere nobis licuit per humanitatem doctissimi viri hujus monasterii abbatis Cozza-Luzzi, cujus caritatem erga me hospitem suum summo grati animi affectu prædicare non cessabo.

[Annotatum]

* sic ed.

§ IV. De SS. Cæsarii et Juliani reliquiis.

[SS. Cæsarii et Juliani reliquiæ apud Terracinam prius integræ] Terracinæ uti gloriosi certaminis triumphum, ita primam sacrorum ossium sedem sanctis simi martyres consecuti sunt. Corpora enim sanctorum martyrum collegit quidam servus Dei qui cum ipsis habitaverat, et sepelivit noctu in loco juxta Terracinam civitatem die kalendarum novembris. Ita Acta; juxta quos martyres idem servus Dei, qui ipsos tumulaverat, una cum Felici presbytero ipsi paucis post diebus martyrio affecti, a sancto Quarto sacerdote Capuano sepulti sunt. De illo primæ sepulturæ loco Dominicus Antonius Contatori, libro V Historiæ Terracinensis, cap. 14, sequentia scribit: Locus ubi prope Terracinensium urbem inventus est orans S. Eusebius prope corpora sanctorum martyrum Cæsarii et Juliani credimus esse illum eumdem in quo nunc exstant vestigia ecclesiæ veteris S. Cæsarii, alias sanctæ Mariæ in Varano nuncupatæ. In ea autem inventa sunt corpora præfatorum SS. martyrum atque aliorum multorum, adeoque memoriæ ergo factum est ut e directo in via Romana columnam marmoream striatam cum signo crucis ferreæ supereminente erigerent Terracinenses, ut posteris reverentiæ esset locus ille. Ager circumstans (vulgo dicitur le prebende, et ad capitulum ecclesiæ cathedralis spectat), olim dicebatur ager Varanus a familia Vara, Terracina oriunda, cujus sub dominio erat. Quem locum et rudera et columnam striatam cruciferam anno 1880 mense junio inspexi. Paucos ante menses multa ibidem cadavera effossa fuerant, detectumque opus musivum valde pulchrum.

[50] [in ecclesia extra urbem repositæ;] In hac ergo ecclesia apud SS. martyrum sepulcrum sanata fuit Galla, cujus gratia longam coacti fuimus disquisitionem instituere. Situs ecclesiæ accurate respondet relationi translationis, ubi legimus Felicem, Terracinensem episcopum, adventantem Gallam non sivisse urbem ingredi, sed cum ea ad ecclesiam S. Cæsarii divertisse sanationis impetrandæ causa. Roma enim advenientibus hæc ecclesia ante urbem juxta viam Appiam sita est. Hinc ergo Romam sacra martyrum corpora translata sunt, haud tamen integra; partem enim pretiosi thesauri, ut æquum erat, sibi ac suis S. Felix servare debuit. Partes illæ aliquamdiu requieverint in dicta ecclesia, postea vero intra urbem in ecclesiam cathedralem translatæ fuerint. Quæ translatio quando et per quem facta sit expiscari non potui.

[51] [pars adhuc in ecclesia cathedrali servata, et altera in sacello domestico comitis Antonelli.] Inveni autem in ecclesia cathedrali Terracinæ SS. martyrum reliquias. Primo sub altari majori, si inscriptioni fides est, requiescunt corpora SS. MM. Cæsarii, Juliani, Felicis, Eusebii. Verum affixa muro marmorea tabula testatur raptas hinc sacras reliquias in quodam sacello fuisse absconditas ac postmodum Terracinam relatas. Dicebat mihi quidam sacerdos nihil præter pulverem terrenum ac vestium fragmenta fuisse repertum. In tabula scriptum erat:

FRANCISCUS ANTONIUS MONDELLI CORPORA CÆS. ET RELIQ. PATRO. EX FAMIL. ASSORATI SACELLO RESTITUIT. ANNO 1807.

In eadem cathedrali ecclesia conservatur pars brachii S. Cæsarii in pulcherrima theca brachii formam præferente. Apud comitem Antonelli, in eadem urbe Terracinensi, vidi in sacello domestico capsam argenteam pulchro opere, munitam crystallo, cardinalis Antonelli donum, in qua conservantur duo magna ossa brachii S. Cæsarii, quæ archipresbyter præsens mihi testatus est esse authentica. Insignes alias sanctorum martyrum reliquias non inveni Terracinæ.

[52] [Romæ corpus S. Cæsarii requiesit in basilica S. Crucis in Jerusalem,] Romæ vero corpus S. Cæsarii una cum S. Anastasii requiescit in pulcherrimo vase sub altari majori basilicæ Helenianæ sive Sanctæ Crucis in Jerusalem, ut inscriptio testatur. Quo quando translata fuerint sanctorum martyrum ossa, nemo ex doctissimis monachis Cisterciensibus, quorum curæ basilica tradita est, me edocere potuit. Opinio erat Carthusianos, quorum tunc ecclesia erat, omnia secum documenta abstulisse; quæ investigare, turbatis per Urbem bibliothecis monasteriorum, non potui. Fortassis in Lateranensi archivo latet aliquid; verum adeo difficiles habui istius ecclesiæ viros ut omnes conatus mei in irritum cesserint: solo et unico exemplo in Urbe, cujus doctissimos viros, bibliothecarum atque archivorum præpositos, Cardinales doctissimos, ipsum etiam summum Pontificem, benevolos fautores studiorum meorum habui. In solo capitulo Lateranensi laborandum fuit, et labore irrito. Ne ipsa quidem pretiosissima S. Cæsarii Acta ex antiquissimo ipsorum Passionali conferre licuit. Quod justi doloris mei testimonium hic consignare volui, ne postea prudens lector miretur inter plurima Actorum exemplaria Lateranense non numerari.

[53] [nisi quod in sacello S. Laurentii servatur] In sacello S. Laurentii, quod sancta sanctorum vocatur, inter sanctorum reliquiarum innumera cimelia brachium S. Cæsarii conservari legitur in pagellis quæ ibidem prostant, reliquiarum indices continentibus. Verum utrum hic pretiosus thesaurus adhuc conservetur, non sine causa quæritur. Joannes enim Severanus, in libro supra citato [Memorie sacre etc., p. 470.] palatium Lateranense describens, ubi ad sacellum S. Laurentii quod sancta sanctorum dicitur pervenit, eo modo loquitur ut suspicio oriatur Cæsarii brachium auctoris ætate jam fuisse deperditum. In tertio, inquit, altari, sancto Laurentio dedicato, ERANT aliquot carbones martyris hujus sanguine tincti… brachium S. Cæsarii, etc. Videtur itaque loqui de tempore præterito. Et revera magnam dubitandi rationem affert silentium Panciroli, qui S. Cæsarii brachium in illo sanctuario conservatum non recenset. Monet hic auctor, postquam aliquot reliquias enumeravit, ceterarum non potuisse se habere plenam certitudinem, eo quod anno 1527, direpta Roma, milites reliquias abstulerint [Tesori nascosti di Roma, regione II, ecclesia XII, Romæ 1625.] . Marangoni tamen [Istoria della cappella di San Lorenzo, p. 42, Romæ 1747.] S. Cæsarii brachium commemorat dicens: In capsa eburnea … brachium S. Cæsarii martyris.

[54] [aliqua pars brachii, et Coloniæ altera pars;] Quidquid est, integrum certe brachium apud sancta sanctorum non conservatur, quum Alexander II pontifex maximus, anno ab incarnatione Domini post millesimum sexagesimum nonum septuagesimo vertente, Cæsarii brachium S. Annoni Coloniensium antistiti dono concesserit, quod S. Anno posuit Coloniæ in ecclesia S. Georgii [Cfr. Vit. Annonis, lib. I, capp. 33, 34, 35, cit. infra, numm. 58, 59.] . Utriusque brachii S. Cæsarii reliquiæ ita distributæ sunt ut unius integri ossa integra Terracina debito cum honore conservet, alterius una pars Romæ, altera sit concessa Coloniæ. Ne quis ridiculam objectionem moveat, quam inepto ignorantium hominum risu hæretici atque impii homines obtrudere solent, meminerit eruditus lector ecclesiastico sermone ubi de sanctorum reliquiis agitur, totum sæpe poni pro parte, et corpus ibi dici requiescere ubi pars corporis etiam parva reperitur, ita quoque brachium ubi pars brachii, pes ubi pedis pars. Quæ monuisse supervacaneum videri fas erat, nisi recens auctor coctam toties cramben recoquere statuisset.

[55] [caput vero mansit in ecclesia S. Anastasiæ.] Jam agendum est de capite S. Cæsarii, quod a reliquo corpore a multis retro seculis separatim conservatum fuit. Quando sanctissimum caput a corpore fuerit separatum, non liquet. Puto tamen id factum esse quum S. Bernardus Romæ versaretur tempore Innocentii II papæ, ejusque anno 9, ab incarnatione Domini 1138. Ita enim refert auctor Vitæ S. Bernardi lib. IV, cap. 1: Rediens autem pater sanctus ab Urbe, ex sanctorum apostolorum martyrumque corporibus xenia secum retulit pretiosa, haud modicum hunc sibi reputans fructum esse laboris. Inter quæ B. Cæsarii dentem quonam modo receperit memorandum. Cum enim integrum ei prædicti martyris caput exhiberetur ut tolleret inde quod vellet, dari sibi petiit dentem unum. Frustra vero aliquamdiu fratres qui cum eo venerant laborantes, concessum sibi trahere penitus non valebant. Fractis eorum cultellis duobus aut tribus quos applicuerant, nihilominus adhuc dens immobilis permanebat. Tum ille: “Orandum nobis, ait; nec enim habere possumus, nisi martyr ipse concedat.” Facta denique oratione, reverenter accedens, incredibili facilitate duobus tulit digitis quod ferreis ante moveri non poterat instrumentis. Manet itaque certum caput separatum Bernardo fuisse oblatum. Caput illud sanctissimum, translato in basilicam Helenianam corpore, mansit, si Pancirolo fides, in ecclesia S. Anastasiæ; ita enim lego in indice reliquiarum in fine libri sæpe citati, cui titulus Tesori nascosti, etc.

[56] [Dens inde avulsus a S. Bernardo in Galliam allatus est; dens alter datus abbatiæ Cryptæ Ferratæ.] Dens igitur unus ivit in Galliam cum sancto Bernardo; alius dens dono datus fuit abbatiæ Cryptæ Ferratæ, fuitque, uti ab illis monachis audivi, non tantum cum honore conservatus, sed etiam donis cælitus datis illustris. Sunt præterea in variis locis reliquiarum S. Cæsarii minutæ particulæ, quas recensere longum foret atque impeditum. Potest quæri hoc loco quid de S. Juliani reliquiis factum sit. Constat utriusque sancti martyris Cæsarii et Juliani corpora Romam Terracina avecta fuisse. At deinceps solius Cæsarii memoria durare videtur. Opinor utriusque sancti sacra lipsana ita tandem commixta fuisse ut discerni utra utriusque ossa forent vix aut ne vix quidem posset: quare sub uno Cæsarii nomine utriusque corpus in ecclesia Sanctæ Crucis requiescere puto.

§ V. De miraculis sanctorum Cæsarii et Juliani.

[Galla Augusta a vexatione dæmonis liberata;] Plurima apud sanctissimorum martyrum sepulcrum præstita cœlitus fuisse beneficia quum Terracinæ adhuc requiescerent, ex ipsorum Actis discimus. Ita enim legimus: Ubi oratione eorum beneficia præstantur usque in præsentem diem. Quæ beneficia quamquam non recensentur nominatim, credi fas est sanationes corporum fuisse atque animorum, energumenorum liberationem atque alia hujusmodi quæ ad honorandos sanctos suos clementissimus Deus per sacra ipsorum lipsana operari consuevit. Attamen, quum singula ignoremus, ea sub generali Actorum testimonio præterire cogimur. Primum beneficium cujus accuratam descriptionem accepimus, liberatio est Gallæ ab inhabitante ac vexante dæmone; cujus relationem, quam ex instituta superius disputatione lector noverit, infra legendam dabimus. Post illam sanationem multo seculorum tractu nihil quidquam de miraculis S. Cæsarii perscriptum invenimus, nec multa deinceps usque in hunc diem, sed duo vel tria omnino. Estque notatu dignum in Galla sananda duos cœlestes viros occupari, nil dubium quin unus Cæsarius, alter sit Julianus, in reliquis vero solius mentionem fieri Cæsarii.

[58] [anno 1070 incendium exstinctum,] Primum itaque Cæsarii miraculum, cujus memoriam historia conservat, Romæ accidit, pontifice Alexandro II aut circiter. Cujus occasione S. Anno, ut supra retulimus, sancti martyris brachium a pontifice dono accepit Coloniam transferendum. Cujus miraculi narrationem ab ipso sanctissimo archiepiscopo Annone factam huc inserimus, monentes lectorem ut in una narratione duplex observet miraculum, unum quod S. Anno narrat Romæ accidisse, revocato ad vitam Andrea, alterum, exstinctum precibus incendium:

Ille (S. Anno), ne quas ex Italiæ divitiis opes advexerat suæ sedis concivibus minus communicasset, elegantis artificii capellam templo S. Georgii contiguam instruxit, reponens in ea quod a Roma detulerat dignum veneratione martyris Cæsarii brachium. Quam ut apostolici nominis dignitas celebriorem redderet, in honorem S. Jacobi sacraturus eam venerabilis pontifex cum populo processit; et ecce vorax incendium, eo jam ut mos exigit infulato, repente civitatem versus orientem invasit minaciter. Tunc turbis ad ejus extinctionem sese certatim subtrahentibus et episcopum vix paucis ex tam immani quæ confluxerat multitudine septum relinquentibus, ille tanti mœstus impedimenti, cum caput infra manus reclinans paululum resedisset, quasi responso divinitus accepto: Non, inquit, suæ virtutis vim ignis, qui fraude malitiosi serpentis emersit, in periculum aliquod hujus urbis hodie operabitur; tantum plebs ex hoc secura redeat, ut in consecratione filiæ matris nostræ, sanctæ scilicet Ecclesiæ, beneplacitum Domino ministerii nostri persolvamus obsequium. Protinus reverso populo, flamma nihilominus emoriens defecit. Itaque juxta ritum institutionis ecclesiasticæ cunctis in dedicando sacerdotem prosequentibus alacriter, ubi tempus expetiit, eminentioris loci petens apicem, mellifluis et compunctione plenis exhortationibus circumstantes alloqui cœpit; cum repente per insidias invidiosi hostis edax denuo consurgens ignis turbationem non minimam sacri verbi auditoribus incussit. Quos forti commonitione ne loco moverentur retinens episcopus, omnibus in periculis primum asseruit esse præsidium laudibus Christi nullum præponere periculum; ipsos oculis inspicere, si tantum stare deliberassent, quam velox nemine obsistente furentis incendii fieret interitus. Adhuc eo talia prosequente, cum nonnullis extra facientibus cæteri verbi Dei reverentiam habentes gradum fixissent, adspicientibus cunctis, velut inundatione desuper fusa, in momento temporis totus oppressus est ignis, et ad majorem Christi gloriam, regnante non minimum super eos incendio quos ardor avaritiæ non passus est in audiendo sacerdotem perdurare, ii qui verbis ejus assensi fuerant ne levis quidem scintillæ vestigium in omni supellectili sua repererunt. Unde materiam dicendi sumens episcopus, in longum protraxit sermonem, multa de dæmonum insidiis, multa de Dei clementia disserens; finem, non initia, in christianis quæri; cæterum cœpisse bonum nec perfecisse non modo nulli mercedi, sed et suppliciis obnoxium affirmans. Postremo in extollendis sanctorum laudibus immorans, hoc relatione dignum cunctis suspirantibus annexuit:

[59] [Andreas quidam æternæ damnationi ereptus.] In urbe Roma vir quidam Andreas nomine non opere, divitiis et vitæ delitiis affluens, laxæ conversationis amplam terebat viam, animam oneri, corpus habens voluptati, cui præter nomen christianitatis et emortuam fidem christianæ religionis nihil inesse videbatur, excepto quod beato Cæsario martyri devotus ecclesiam ejus cum cereis frequentare solebat. Hic generali mortis conditione præventus, sero sui pœnitens, ultimum efflavit spiritum. Nec mora, corpus feretro compositum flentium et plangentium amicorum tristi ambiebatur obsequio, sepulturam ejus ob quædam impedimenta in diem alterum differentium. Itaque protractis ad medium noctis excubiis, alto silentio cunctis altoque stupore perfusis, repente feretrum moveri cœpit, elevansque caput qui jacebat exanimis, cum undique circumspiciens ampliorem videntibus terrorem incussisset, fugæ præsidium nonnullis arripientibus, omnibus vero pariter mente consternatis, in feretro resedit. Interim prudentiores fiduciam paululum resumentes, a longe quibusdam subsistentibus, propius accesserunt, et intuito diligenter homine, quid rei contigisset sciscitati sunt: utrum phantasiis diaboli luderentur, an insueta mortalibus lege ab inferis redivivus emersisset, vel, quod magis erat in suspicione, languoris immanitate pro mortuo habitus, oculos tantum intuentium fefellisset, cæterum vitam plene non amisisset. Ad hæc ille graviter suspirans: Non, inquit, simulatæ sed veræ mortis incidi sortem; at vero perpetuæ mortis sententiam et in anima et in corpore proh dolor! luerem, si Cæsarii martyris Deo digna non intercessisset supplicatio. Subjungensque secundum tenorem interrogantium ubi fuisset, quid vidisset et qualiter rediisset, exposuit dicens: E corpore violenter ejectus, ad terribile nimisque pavendum Christi solium ducebar. Ibi circumstantibus cum tremore millibus angelorum, ego miserrimus conscientiæ reus nec oculos in quemquam illorum supplex attollere præsumebam; solummodo districti judicis tristem sententiam accipiens, a teterrimis et horrore plenis dæmonibus ad æternæ damnationis loca trahebar absque misericordia. Pectusque feriens ac nimis flebiliter ingemiscens: Illius, inquit, horæ miseria, nullis digne exponenda verbis, mei cordis memoria numquam elabitur. Cumque me flentem procacissimi dæmones cachinnantes meisque casibus insultantes ad perditionem atrociter impellerent, preciosus martyr Cæsarius, meis calamitatibus pie commotus, cum favore sanctæ Dei genitricis Mariæ sanctorumque apostolorum et martyrum procidit ante Dominum, vulnerum suorum stigmata demonstrans, et dicens: O clementissime Domine, tremendi nominis tui causa hæc quondam libenter excepi, nec erat in his perferendis, licet caro gemeret, ulla reluctatio mentis, dummodo temporalium tormentorum asperitate corpus semel enecatum, nullis deinceps tristitiæ stimulis vel animam vel corpus, te præside, afficeret. Quid itaque, te qui pius es inspiciente, novis doloribus in corde denuo premor? Ecce qui meo credulus patrocinio vitam suam mihi commisit ex integro, præceps impellitur ad inferos, jamque merito stultitiæ arguitur qui vana spe seductus me coluerit ut vitæ suæ gubernatorem, quem in levigandis saltem suppliciis habere non possit intercessorem. In his vocibus eo coram Christo rege jacente, piissima Dei genitrix Maria, cum reliquis sanctis se adjungens, filium et Dominum suum ad voluntatem martyris sui flexit. Per cujus imperium pessimis dæmonibus ereptus, jam veniæ securus et vitæ, corpus ad hoc reinduere jussus sum ut his cognitis unusquisque suæ salutis sollicitior reddatur. Hæc homine perorante, cum adstantes stupor invaderet, collegit se super feretrum et obiit.

[60] Tertium aut quartum miraculum cito quod S. Bernardo contigit apud sanctissimi martyris caput, quum nullis antea instrumentis evellendus dens post fusas ad martyrem preces levi tactui digitorum sponte cederet; quod supra, ubi de reliquiis egimus, ipsius Bernardi Vitæ auctoris verbis relatum vide. Præter hæc nihil habemus quod referamus. Fuit tamen magna apud sacrum Cæsarii sepulcrum Romæ in palatio signorum frequentia; legimus enim in relatione primi miraculi quod translationi Romam occasionem dedit: Qui locus usque hodie multa mirabilia divinæ gratiæ præstat.

§ VI. De cultu SS. Cæsarii et Juliani. Eorumdem officium græcum.

Cultus celeberrimorum martyrum quam fuerit antiquus et quaquaversum diffusus inde maxime patet quod vix ulli sint sanctorum fasti aut monumenta quæ Juliani ac Cæsarii mentionem non faciant. Singula enumerare longum foret et inutile; quapropter hæc pauca sufficiunt. Martyrologii Hieronymiani varia exemplaria cum reliquis Cæsarium celebrant ac Julianum. Martyrologium parvum Romanum utriusque meminit. Ado non tantum eos commemorat, sed ipsa sanctorum Acta contracta exhibet. Usuardus more suo Adonis contractum elogium exhibet. Beda, Rhabanus, martyrologium Fuldense et plurima alia SS. Cæsarium ac Julianum celebrant. Quibus coronidem imposuit Martyrologium Romanum kalendis novembris sequenti elogio: Tarracinæ in Campania, natalis sancti Cæsarii diaconi, qui diebus multis in custodia maceratus, postea cum sancto Juliano presbytero in saccum missus, in mare præcipitatus est.

[62] Præcipuas diversarum regionum bibliothecas lustravimus; vix ullum reperimus passionale quod martyrum nostrorum Acta non contineret. Longissimam seriem plus quinquaginta codicum infra trademus, inde a seculo nono SS. Cæsarii ac Juliani gesta referentium, ex Belgio, Gallia, Italia, Germania, Neerlandia atque aliis regionibus. Unde sanctorum gloria ac cultus longe lateque diffusus quam maxime elucet.

[63] Nec latinæ linguæ terminis ipsorum coarctatur cultus ac honor; apud græcos etiam celebrantur. Inter eos vero qui Cæsarium ac Julianum insignis cultus honore auxerunt, primum ac præcipuum sibi locum vindicant Basiliani monachi constituti in Italia, maxime vero in Urbe et in sanctissimo monasterio S. Mariæ Cryptæ Ferratæ. Basilianorum monachorum celeberrima abbatia fuit apud S. Cæsarium in palatio Romæ, cujus supra meminimus. Quorum monachorum arcta fuisse videtur amoris necessitudo cum S. Nili discipulis Cryptæ Ferratæ monasterium incolentibus. Quo factum est ut Bartholomæus Junior, vir sanctissimus ac hymmologus nulli laude secundus, in honorem SS. Cæsarii ac Juliani egregios composuerit hymnos quos ex ipsis Cryptæ Ferratæ codicibus descriptos ac per nos accuratissime collatos daturi sumus. Ingenti sane lætitia hæc sacra cimelia accepimus, summopere gaudentes græcos ingenium hymnidicum in præclarissimorum martyrum latinorum gloriam impendisse. Etenim uti in profanis ita in sacris valet, quod Grajis ingenium, Grajis dedit, non utique musa sed Deus, ore rotundo loqui. Si enim græcorum facundiam in celebrandis sanctorum laudibus cum latinorum hagiologia comparas, pallet ac squalet illico totius linguæ latinæ eloquentia, ac Græcorum sidus fulget

      velut inter ignes
Luna minores.

Maximas ergo jure ac merito gratiarum actiones persolvo clarissimis viris, quorum amicitia glorior, qui thesauros suos larga manu in SS. martyrum honorem mihi communicarunt, quorum nomina in perpetuum grati animi testimonium hic consignata relinquo, Josepho Cozzæ, monasterii Cryptæ Ferratæ abbati, atque Antonio Rocchi, ejusdem monasterii bibliothecario.

OFFICIUM GRÆCUM SS. CÆSARII ET JULIANI

EX MSS.

ex codice Cryptoferratensi Nili II, seculi XII, membraneo, folio parvo, signato Δ. α. III, auctore Bartholomæo Juniore; cujus nomen in margine adscribitur, et format singulis litteris acrostichida τῶν θεοτοκίων, quæ est Βαρθολομ.

Μὴν Νοέμβριος εἰς τὴν α᾽.

Τῇ ἑσπέρᾳ κανὼν τοῦ ἁγίου Καισαρίου, ᾖχος πλ. δ᾽, φέρων ἀκροστιχίδα· Τὸν κλεινὸν ὑμνῶ Καισάριον προφρόνως. Βαρθ[ολομαίου τοῦ νέου].

ᾨδὴ α᾽, ἦχος πλ. δ᾽. Ἁρματηλάτην Φαραῶ.

Τῷ τοῦ Χριστοῦ λελαμπρυσμένος, ἔνδοξε * μάρτυς Καισάριε *, παρεστηκὼς θρόνῳ σὺν ἀγγέλων τάξεσι *, τοὺς πόθῳ σε γεραίροντας * καὶ τὴν θείαν σου μνήμην ἐπιτελοῦντας πρεσβείαις σου * ῥῦσαι πειρασμῶν τε καὶ θλίψεων.

Ὄρθρος ἐφάνης νοητὸς, Καισάριε *, σκότος βαθύτατον * δαιμονικῆς πλάνης ἀπελαύνων λάμψεσι * τῆς ἱερᾶς ἀθλήσεως *, καὶ πιστῶν τὰς καρδίας τῶν εὐσεβῶς ἀνυμνούντων σε * θαύμασι λαμπρύνας ἑκάστοτε.

Νέος, ὡραῖος, εὐπρεπὴς διάκονος * τῶν μυστηρίων Χριστοῦ * ἀναδειχθεὶς, ὄντως ἀθλητὰ Καισάριε *, τὰς ἀναγεῖς κατέπαυσας * τῶν εἰδώλων θυσίας καὶ τῆς Τριάδος ἐτράνωσας * δόγμα τὸ σεπτὸν ἐν τοῖς πέρασι.

Δόξα.

Κεκοσμημένος τοῖς τῶν ἄθλων στίγμασι * καὶ πορφυρίδα φορῶν * τοῖς τῶν αἱμάτων ῥείθροις βεβαμμένην, ἔνδοξε * Καισάριε, παρίστασαι * τῷ δεσπότῃ τῶν ὅλων * καὶ τοῖς πιστῶς ἀνυμνοῦσι σε * νέμοις ἱλασμὸν ταῖς πρεσβείαις σου.

Καὶ νῦν Θεοτόκιον.

Βάτος ἐν ὄρει πυρφόρος, πάναγνε *, προδιετύπωσέ σε *· καὶ γὰρ τὸ πῦρ φέρεις τῆς ἀστέκτου φύσεως *, καὶ μένεις ἀκατάφλεκτος *· ἀλλὰ, δέομαι, πάθη τὰ τῆς ψυχῆς μου κατάφλεξον * καὶ τὸν νοῦν μου φώτισον, δέσποινα.

ᾨδὴ γ᾽. Ὁ στερεώσας κατ᾽ ἀρχάς.

Λέων καθάπερ πεποιθὼς *, Καισάριε ἀθλοθόρε *, θαρσαλέως τῷ σταδίῳ ἐπέστης *, διελέγχων τῶν ἐχθρῶν * τὰ ἐναγῆ θρησκεύματα *, καὶ τοῦ πικροῦ θανάτου τοὺς πλανωμένους ῥυόμενος.

Ἔχων καρδίαν καθαρὰν *, τοῦ Πνεύματος τοῦ ἁγίου * οἰκητήριον παμμάκαρ ἐγένου *, καὶ τῶν λόγων σου μοχλῷ * τεμένη κατειδάφισας * εἰδωλικὰ καὶ πλάνης ὄντως σαθρὰ μηχανήματα

Ἰδὼν Λεόντιος τὸ φῶς * τὸ ἄδυτον, ἀθλοφόρε *, τοῦ φωτὸς σὲ τὸν υἱὸν περιλάμψαν *, τῆς ἀπάτης τὴν δεινὴν * ὁμίχλην καταλέλοιπε *, καὶ τῷ Χριστῷ πιστεύσας υἱὸς φωτὸς ἀναδέδεικται.

Δόξα.

Νέμοις ἡμῖν τὸν ἱλασμὸν * καὶ τῶν πταισμάτων τὴν λύσιν *, πολυέλεε Χριστὲ, καὶ ταῖς πρεσβείαις * Καισαρίου τοῦ σοφοῦ * τῷ κόσμῳ σου δωρούμενος * εἰρήνην καὶ γαλήνην ταῖς ἐκκλησίαις σου, ὡς εὔσπλαγχνος.

Καὶ νῦν Θεοτόκιον.

Ἀκατανόητον ἐστὶ * τὸ θαῦμά σου, θεοτόκε *, πῶς γεννᾷς τῶν προπατόρων τὸν πλάστην *· καὶ θηλάζεις ὡς βροτὸν * τὸν χορηγὸν τοῦ γάλακτος *, καὶ φέρεις ἐν ἀγκάλαις τὸν πάντα φέροντα ῥήματι.

Κάθισμα, ἦχος α᾽. Τὸν τάφον σου, κύριε.

Νικήσας ἀνδρικῶς τῶν εἰδώλων τὴν πλάνην *, ἐδέξω ἐκ Θεοῦ τῶν θαυμάτων τὴν χάριν *, καὶ βρύων ἰάματα * θεραπεύεις νοσήματα *· ὅθεν σήμερον τὴν παναγίαν σου μνήμην ἑορτάζομεν * καὶ τὴν σεπτὴν προσκυνοῦμεν, Καισάριε, κάραν σου.

ᾨδὴ δ᾽. Σύ μου ἰσχὺς, κύριε.

Ὄρθρος φαιδρὸς * ἡ μνήμη σου ἀνατείλασα * ἐν τῷ κόσμῳ, ἅγιε Καισάριε *, φωταγωγεῖ ἅπασαν τὴν γῆν * καὶ ἀποδιώκει * δαιμονικὰς, μάρτυς, φάλαγγας *· καὶ πάθη θεραπεύεις * τῶν πιστῶς μελωδούντων *· Τῇ δυνάμει σου δόξα, φιλάνθρωπε.

Ναὸς σεπτὸς * καὶ ἱερὸς τοῦ κυρίου σου * χρηματίζων, ἱερὸν ἀνίερον * καταβαλὼν σθένει θεἳκῷ *, τὸν τῆς πλάνης μύστην * Φιρμίνον, μάρτυς Καισάριε *, θανάτῳ παραπέμπεις * μὴ βουλόμενον κράζειν *· Τῇ δυνάμει σου δόξα, φιλάνθρωπε.

Ὑπὲρ αὐτοῦ *, ἱερόμαρτυς Καισάριε *, ὁ δεσπότης, ὁ ὰναβαλλόμενος * φῶς ὡς ἱμάτιον ψαλμικῶς *, γυμνόν σε ἐστῶτα * ἐν τῷ σταδίῳ ἐσκέπασε * φωτὶ ἀνεκλαλήτῳ *, εὐσεβῶς μελωδοῦντα *· Τῇ δυνάμει σου δόξα, φιλάνθρωπε.

Δόξα.

Μαρμαρυγαῖς * τῶν σῶν θαυμάτων τὰ πέρατα * φρυκτωρεῖται, ἅγιε Καισάριε *· ἀλλὰ τοὺς πόθῳ σου τὴν σεπτὴν * μνήμην ἐκτελοῦντας * καὶ τὴν θεόπεμπτον * κάραν σου ἐν πίστει προσκυνοῦντας * ἁγιάζεις βοῶντας *· Τῇ δυνάμει σου δόξα, φιλάνθρωπε.

Καὶ νῦν Θεοτόκιον.

Ῥὰβδος ἀγνὴ * τοῦ Ἰεσσαὶ ἡ βλαστήσασα * ἀνεδείχθης ἄνθος ὡραιότατον *, τὸν φυτουργὸν πάντων καὶ Θεὸν * ἐξ ἀγνῶν λαγόνων * ἐκφύουσα, θεονύμφευτε *, τὸν κόσμον ὡραΐζοντα * καὶ φωτίζοντα βοῶντας *· Τῇ δυνάμει σου δόξα, φιλάνθρωπε.

ᾨδὴ ε᾽. Ἵνα τί με ἀπώσω.

Νόμου θείου ὡς φύλαξ * φυλακαῖς ὡμίλησας *, μάρτυς Καισάριε *, καὶ νομίμῳ πίστει * ἐναθλήσας, τῆς νίκης τὸν στέφανον * καὶ πολλῶν θαυμάτων * παρὰ θεοῦ χάριν ἐδέξω *, καὶ προστάτης πιστῶν ἐχρημάτισας.

Ὡς φρικτά σου τὰ ἔργα * καὶ ἀνεξερεύνητα *, Χριστὲ, τὰ κρίματα *. ὁ τὸ πρὶν διώκτης * τὸ σεπτόν σου δεξάμενος βάπτισμα * καὶ τοῦ σώματός σου * μεταλαβὼν, εὐθὺς τὸ πνεῦμα * ταῖς ἀχράνταις χερσί σου παρέθετο.

Κατακρίνει θανάτῳ * τῆς ζωῆς τὸν κήρυκα * σὲ, παναοίδιμε *, τῆς φιληδονίας * ὁ ἐπώνυμος, ὄντως Λουξούριος *, καὶ βυθῷ θαλάσσης * σὺν τῷ συνάθλῳ πρεσβυτέρῳ * παραπέμπει ὑμνοῦντα τὸν κύριον.

Δόξα.

Ἀπερίτρεπτον πύργον *, τεῖχος ἀκατάσειστον *, στῦλον ἀκλόνητον * σὲ τῆς ἐκκλησίας * ὁ Χριστὸς ἀπηργάσατο, ἔνδοξε *, ᾗ ταῖς σαῖς πρεσβείαις * εἰρηνικὴν νέμοις γαλήνην *, καὶ ἡμῖν τῶν πταισμάτων τὴν ἄφεσιν.

Καὶ νῦν Θεοτόκιον.

Θαυμαστός σου ὁ τόκος * καὶ άκατανόητος *, Θεογεννήτρια *, ὁ τὴν θείαν μνήμην * Καισαρίου λαμπρύνας τοῖς θαύμασι * καὶ πολλῶν θαυμάτων * πηγὴν τὴν ἄχραντον εἰκόνα * τῆς μορφῆς σου δεικνύων τοῖς πέρασιν.

ᾨδὴ [koppa]᾽. Ἱλάσθητί μοι, σώτερ.

Ἰσχύἳ τοῦ παντουργοῦ * ῥωννύμενος θείου πνεύματος *, καθεῖλες τὰ τοῦ ἐχθροῦ * σᾳθρὰ ὁχυρώματα * καὶ προστάτης γέγονας * ἰσχυρῶς τοῦ κόσμου *, παμμακάριστε Καισάριε.

Σεπτόν σου καὶ ἱερὸν * σὺν τῷ συνάθλῳ, Καισάριε *, θαλάσσης σῶμα βυθὸς * τῇ χέρσῳ δεξάμενος * ἀσινὲς παρέπεμψεν *, ὅπερ καὶ κηδεύει * εὐσεβείας ὁ ἐπώνυμος.

Ἀλάθητόν σου, Χριστὲ *, καὶ ἄφυκτον τὸ κριτήριον *. ὁ γὰρ θανάτῳ προδοὺς * ἀδίκως τοὺς δούλους σου * εὐθύς σου τοῖς κρίμασι * τοῖς δικαίοις δίκην * ὑπὸ ὄφεως εἰσπράττεται.

Δόξα.

Ῥυόμενος πειρασμῶν *, κινδύνων καὶ περιστάσεων *, ἐπίφανον *, ἀθλητὰ *, οὐρανόθεν σήμερον *, ἱερὲ Καισάριε *, πᾶσι διανέμων * ἱλασμὸν καὶ μέγα ἔλεος.

Καὶ νῦν Θεοτόκιον.

Ὁ νώτοις χερουβικοῖς * θεοπρεπῶς ἐποχούμενος *, βρεφοπρεπῶς ἐν ταῖς σαῖς * ἀγκάλαις συνέχεται *, παναγία δέσποινα *, πάντας διασώζων * τοὺς πιστῶς σε μακαρίζοννας.

Κονδάκιον, ἦχ, β᾽. Τὰ ἄνω ζητῶν.

Ἰσχὺν τοῦ Χριστοῦ * καθοπλισθεὶς, Καισάριε *, ὀφρὺν τοῦ ἐχθροῦ * κατέβαλες, μακάριε *. καὶ ἀθλήσας γέγονας * ἰσχυρὰ ἀνθρώπων βοήθεια *, καὶ θαυμάτων βρύεις πηγὰς *, πρεσβεύων ἀπαύστως ὑπὲρ ἡμῶν.

Ὁ οἶκος· Τράνωσόν μου.

Ὡς ποταμὸς * εἰρήνης, οἰκτιρμῶν * ώς πηγὴ εὐσπλαγχνίας *, ὡς ἐλέους βυθὸς *, ὡς πέλαγος ἀγαθότητος *, ταῖς ἱκεσίαις τῆς σε τεκούσης * τῶν παθῶν μου τὰ κύματα κατευνάσας *, καὶ λογισμὸν * τρικυμίας πραΰνας * εὐσπλάγχνῳ ῥοπῆ * γαλήνης, καὶ ἀπαθείας * τὴν ψυχήν μου πληρώσας, ἀξίωσον * τὸν ἀθλητήν σου Καισάριον * ἐπαξίως ὑμνῆσαι ἐν ᾄσμασιν *. πρεσβέυων ἀπαύστως…

Διὰ Χριστὸν * τὴν ἐνεγκαμένην * καταλείψας πολίχνην * Τεῤῥακίνης, σοφὲ *, κατέλαβες, καὶ κατέβαλες * τὰς ἐν αὐτῇ ἐναγεῖς θυσίας *, καὶ εἰδώλων τὰ ξόανα ἐδαφίσας *, θείους ναοὺς * ἐν αὐτῇ ἐδωμήσω εἰς δόξαν Θεοῦ *. βυθῷ θαλάσσης ῥιφεὶς δὲ *, συγχορεύων φωτίζεις τὰ πέρατα.

Ἡ Ἀφρικὴ * τοῖς θείοις σπαργάνοις * ἐγκαυχᾶται ἀξίως *, ἀθλοφόρε, τοῖς σοῖς *, ἡ Τεῤῥακίνα τοῖς ἄθλοις δὲ *, καὶ τοῖς ἀγῶσι σὺν τῇ ταφῇ σου * ἐμαυρύνεται πόθῳ καὶ ἑορτάζει *, Ῥώμη τοῖς σοῖς * παναγίοις λειψάνοις * κομπάζει, φαιδρῶς * ὁ κόσμος τοῖς θαυμασίοις * φωτιζόμενος μέλπει τὴν μνήμην σου *· ἀλλὰ ταῖς θείαις πρεσβείαις σου * καὶ ἡμᾶς ὑμνοῦντάς σε φώτισον.

ᾨδὴ ζ᾽. Θεοῦ συγκατάβασιν.

Ἰσχὺς καὶ βοήθεια * τῶν ἀσθενούντων *, μάρτυς, γεγέννησαι *, θλιβομένων προστάτης *, ἀδικουμένων * ῥύστης θερμότατος * καὶ τῶν βοώντων * ἑκάστοτε πρόμαχος *· Εὐλογητὸς [ὁ θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν].

Ὁ δράκων ὁ βύθιος * βυθῷ θαλάσσης * παραπεμψάμενος * τοὺς Χριστοῦ στρατιώτας * ἀξίαν δίκην * ὑπὸ τοῦ ὄφεως *, βοᾶν μὴ θέλων *, εὐθέως εἰσπράττεται *· Εὐλογητὸς ὁ θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν.

Ναμάτων τοῦ πνεύματος * πεπληρωμένος *, ὁ εὐσεβώνυμος * εὐσεβεῖν ἐκδιδάσκει * τοῦς ἀσεβοῦντας * μετὰ τοῦ Φίλικος *, καὶ ἐκτμηθέντες * τὰς κάρας ἐῤῥίφησαν * ἐν ποταμῷ, εὐσεβῶς δοξολογοῦντες Χριστόν.

Δόξα.

Προστάτα καὶ πρόμαχε * τῶν θλιβομένων *, μάρτυς Καισάριε *, τοὺς πιστῶς σου τὴν μνήμην * ἐπιτελοῦντας * ῥῦσαι πρεσβείαις σου * πάσης ἀνάγκης * βοῶντας ἑκάστοτε *· Εὐλογητὸς ὁ θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν.

Καὶ νῦν Θεοτόκιον.

Λαμπὰς ἀκατάσβεστε *, χρυσῆ λυχνία *, θρόνε πυρίμορφε *, ἀκατάφλεκτε βάτε *, ἀγνὴ παρθένε *, φώτισον, σῶσόν με * τόν σε ύμνοῦντα * καὶ πίστει κραυγάζοντα *· Εὐλογητὸς ὁ θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν.

ᾨδὴ η᾽. Ἑπταπλασίως κάμινον.

Ῥάβδος ἰσχύος δέδοσαι *, καὶ φρουρὸς ὰσφαλέστατος *, τεῖχος καὶ σκέπη * τοῖς πιστοῖς, Καισάριε *. διὸ καταφεύγοντες * ἐν τῷ ναῷ σου κράζωμεν *· Σκέπασον ἡμᾶς ταῖς πρὸς Θεόν σου πρεσβείαις * ἐν πίστει μελωδοῦντας *· Ἱερεῖς [ἀνυμνεῖτε *, λαὸς ὑπερυψοῦτε εἶς πάντας τοὺς αἰῶνας].

Ὁλολαμπῆ σε ἥλιον * καὶ ἀστέρα πολύφωτον *, στῦλον εὐσεβείας * και λιμένα ἄκλυστον *, Καισάριε, ἔχουσα *, ἡ τῶν πιστῶν ὁμήγυρις * πάσης ἐπηρείας τῶν δαιμόνων λυτροῦται * ἐνθέως μελωδοῦσα * · Ἱερεῖς εὐλογεῖτε *, λαὸς ὑπερυψοῦτε εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας.

Φίληξ ὁ ἱερώτατος * καὶ ὁ μέγας Εὐσέβειος *, ἡ δυὰς ἡ θεία * καὶ σεπτὴ καὶ πάντιμος *, Τριάδα κηρύττουσα * τὴν παντουργὸν καὶ σύνθρονον *, ξίφει κεφαλὰς ἐναπετμήθη προθύμως *, καὶ αὐθις ἀπεῤῥίφη * ποταμίοις ἐν ῥειθροις *, Χριστὸν δοξολογοῦσα εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας.

Ευλόγησις.

Ῥώμης τὸ ἐγκαλλώπισμα *, Τερρακίνης τὸ καύχημα *, κλέος Ἀφρικῆς καὶ * κόσμου ἀγαλλίαμα *, προστάτα Καισάριε *, ῥῦσαι ἡμᾶς, δεόμεθα *, πάσης ἐπηρείας * τοῦ ἐχθροῦ ἐκβοῶντας *· Οἱ παῖδες εὐλογεῖτε *, [ἱερεῖς ὰνυμνεῖτε *], λαὸς ὑπερυψοῦτε εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας.

Καὶ νῦν Θεοτόκιον.

Ὁ οὐρανοῖς ἀχώρητος *, Σεραφὶμ ὁ ἀπρόσιτος *, ἄχραντος ὑπάρχων * κατ᾽ οὐσίαν κύριος *, χωρεῖται ἐν μήτρᾳ σου * καὶ προσιτός μοι γίνεται *, πάντας διασώζων * τοὺς πιστῶς μελωδοῦντας *· Οἱ παῖδες εὐλογεῖτε *, ἱερεῖς ἀνυμνεῖτε *, λαὸς ὑπερυψοῦτε εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας.

ᾨδὴ θ᾽. Ἐξέστη ἐπὶ τοῦτο.

Ὁ κόσμος τῶν θαυμάτων σου τῷ φωτὶ * αὐγαζόμενος τὴν θείαν μνήμην σου * ἐπιτελεῖ *. ᾄδει δέ κηρύττουσα εὐσεβῶς * ἡ Ἀφρικὴ τὰ σπάργανα *, ἄθλα Τερρακίνα καὶ τὴν ταφὴν *, ἡ Ῥώμη τοῖς λειψάνοις * κομπάζει καὶ καυχᾶται *, θεομακάριστε Καισάριε.

Νικήσαντες τὴν πλάνην νεανικῶς * καὶ στεφάνους τῆς νίκης δεξάμενοι * παρὰ θεοῦ *, πάντας διασώζουσι τοὺς πιστοὺς * Καισάριος ὁ ἔνδοξος * Ἰουλιανός τε ἱερὸς *, Ἐυσέβιος καὶ Φίλιξ *, οἱ μάρτυρες τοῦ λόγου *, οὓς ἐπαξίως μακαρίσωμεν.

Ὡς πύργοι ἐκκλησίας τῆς τοῦ Χριστοῦ *, ὡς λιμένες πιστῶν γαληνότατοι *, ὡς ἐκλεκτὰ * ξύλα παραδείσου τοῦ νοητοῦ *, ὡς οὐρανοῦ κειμήλια *, ὡς προστάται πάντων χριστιανῶν *, τῷ κόσμῳ τὴν εἰρήνην *, τοῖς πᾶσι σωτηρίαν * ύμῶν πρεσβείαις πρυτανεύσατε.

Δόξα.

Σοφία ἐνυπόστατε τοῦ Θεοῦ *, χαρακτὴρ καὶ εἰκὼν καὶ ἀπαύγασμα *, λόγε Θεοῦ *, στέφανε καὶ δόξα τῶν ἀθλητῶν *, αὐτῶν ταῖς παρακλήσεσιν * σῶσον τοὺς ἐλπίζοντας ἐπὶ σοὶ *, ὁμόνοιαν, εἰρήνην *, εὐστάθειαν, γαλήνην * ταῖς ἐκκλησίαις σου δωρούμενος.

Καὶ νῦν Θεοτόκιον.

Μακάριος, παρθένε, ὁ σὸς λαὸς *, προστασίαν θερμὴν κεκτημένος σε *, τὴν ἀληθῶς * μεμακαρισμένην ἐν γυναιξὶν *, ὡς ἐν γαστρὶ χωρήσασαν * πᾶσι τὸν ἀχώρητον ὡς θεὸν θεὸν *· διό σε θεοτόκον καὶ γλώσσῃ καὶ καρδίᾳ * ὁμολογοῦντες μεγαλύνομεν.

Kalendis Novembris.

Vespere canon sancti Cæsarii toni obliqui IV, sub acrostichide: Illustrem celebro Cæsarium ex corde. Bartholomæi (junioris).

Ode I in tono obliquo IV: Aurigam Pharaonis.

Tu qui Christi fulgidus, gloriose martyr Cæsari, adstas throno cum angelorum ordinibus, amore te honorantes ac sanctam tui memoriam agentes precibus tuis libera a tentationibus ac tribulationibus.

Aurora apparuisti intelligibilis, Cæsari, caliginem profundissimam diabolici erroris expellens fulgoribus sancti certaminis, et fidelium corda pie te cantantium miraculis illustrasti undique.

Juvenis, pulcher, decorus minister mysteriorum Christi constitutus, o vere athleta Cæsari, fecisti ut desinerent execrandæ idolorum hostiæ, et Trinitatis illustrasti dogma adorandum per fines orbis.

Gloria.

Ornatus certaminum stigmatibus et purpuream portans vestem tuis sanguinum fluentis tinctam, gloriose Cæsari, adstas coram Domino universorum, et cum fide laudantibus te tribue misericordiam precibus tuis.

Ad Dei Genitricem.

Rubus in monte ignifer, purissima, præfiguravit te; ignem enim fers incomprehensibilis naturæ et manes incombusta. At precor, passiones animæ meæ comburas et mentem meam illumines, domina.

Ode III: Firmans ab initio.

Leonis adinstar confidens, Cæsari, præmium reportans, animose in stadio stetisti, coarguens hostium execrabiles superstitiones et ab acerba morte errantes eruens.

Habens cor mundum, Spiritus Sancti habitaculum, beatissime, factus es; et verborum tuorum vecte delubra solo æquasti idolorum errorisque vere putrida machinamenta.

Videns Leontius lumen inaccessibile, o laborum præmia ferens, luminis te filium circumfulgens, deceptionis horrendam caliginem dereliquit et Christo credens filius lucis ostensus est.

Gloria.

Tribuas nobis propitiationem ac peccatorum remissionem, misericordissime Christe, et precibus Cæsarii sapientis mundo tuam donans pacem et tranquillitatem ecclesiis tuis, ut misericordiæ viscera habens.

Ad Dei Genitricem.

Incomprehensibile est prodigium tuum, o Deipara, ut parias progenitorum creatorem, et lactes ut mortalem eum qui ducit lac [in tua ubera], et feras in ulnas omnia ferentem verbo.

Kathisma toni 1: Sepulcrum tuum, Dne.

Devicto viriliter idolorum errore, accepisti a Deo miraculorum gratiam, et scaturiens sanationibus curas morbos; unde hodie sanctissimam tui memoriam celebramus festo, et venerandum honoramus, Cæsari, caput tuum.

Ode IV: Tu virtus mea, Dne.

Aurora veluti splendida memoria tui surgens in mundo, sancte Cæsari, illuminat universam terram, et expellit diabolicas, martyr, phalanges, et passionibus mederis cum fide cantantium: Virtuti tuæ gloria, o amator hominum.

Templum venerabile ac sanctum Christi tui vocatus, templo profano dejecto robore divino, erroris sacerdotem Firminum, martyr Cæsari, morti transmittis non volentem clamare: Virtuti tuæ gloria, o amator hominum.

Pro eo, sancto martyrio functe Cæsari, Dominus indutus lumine ut vestimento juxta psalmum, nudum te stantem in stadio texit lumine ineffabili pie canentem: Virtuti tuæ gloria, o amator hominum.

Gloria

Fulgoribus miraculorum tuorum mundus illustratur, sancte Cæsari, sed eos qui cupide tuam venerandam memoriam colunt atque a Deo missum caput tuum cum fide venerantur sanctificas clamantes: Virtuti tuæ gloria, o amator hominum.

Ad Dei Genitricem.

Virga pura Jesse germinans ostensa es florem pulcherrimum, plantarum omnium creatorem ac Deum ex castis visceribus generans, Dei sponsa, qui mundum decorat et illuminat clamantes: Virtuti tuæ gloria, o amator hominum.

Ode V: Utquid me dereliquisti.

Legis divinæ ut custos super custodias stetisti, martyr Cæsari, ac legitima pro fide decertans victoriæ coronam ac multorum miraculorum a Deo gratiam accepisti, et patronus fidelium nominatus es.

Quam terribilia opera tua et imperscrutabilia, Christe, judicia! Qui prius persecutor, venerando tuo suscepto baptismate ac corpore tuo communicato, statim spiritum impollutis manibus tuis tradidit.

Condemnat morte vitæ præconem te, o per omnia reverende, voluptatis cognomen habens, vere Luxurius, et profundo mari cum certaminis socio presbytero tradit laudes canentem Domini.

Gloria.

Inexpugnabile propugnaculum, murum inconcussum, columnam firmam te Ecclesiæ Christus effecit, o gloriose; cui precibus tuis pacificam tribuas tranquillitatem ac nobis peccatorum remissionem.

Ad Dei Genitricem.

Admirabilis tuus partus atque incomprehensibilis, o Deipara, qui divinam memoriam Cæsarii illustrat miraculis, ac multorum miraculorum fontem, impollutam imaginem figuræ tuæ, monstrat mundo.

Ode VI: Miserere mei, salvator.

Robore creatoris omnium corroboratus divini flaminis, detraxisti inimici putrida munimenta et mundi patronus factus es cum fortitudine, o beatissime Cæsari.

Venerandum tuum ac sacrum corpus una cum certaminis socio, Cæsari, maris profundum accepit littorique illæsum transmisit; cui et curam adhibet ille qui a pietate nomen impositum habet.

Latere tuum nequit, Christe, nec evadi judicium. Nam qui morti tradiderat injuste servos tuos, illico tuis judiciis justis justam per serpentem pœnam solvit.

Gloria.

Erutus ex tentationibus, periculis ac casibus adversis, appare, athleta, cœlitus hodie, sancte Cæsari, cunctis distribuens propitiationem ac magnam misericordiam.

Ad Dei Genitricem.

Qui tergis cherubim ut Deum decet vehitur, ut decet parvulum in tuis ulnis continetur, sanctissima Domina, omnium servatrix cum fide te beatam dicentium.

Condacium, tono II: Quæ sursum sunt quærens.

Virtute Christi armatus, Cæsari, supercilium inimici dejecisti, beate, ac martyrio completo, factus es robustum hominum auxilium ac miraculorum scaturis fontibus, intercedens jugiter pro nobis.

Œcus: Pande mihi.

Ut fluvius pacis, miserationum ut fons misericors, ut commiserationis gurges, ut mare bonitatis, precibus tuæ genitricis passionum mearum fluctibus pacatis, cogitationum tempestatibus sedatis misericordi inclinatione, pace ac tranquillitate animo meo repleto, dignare me athletam tuum Cæsarium digne laudare carminibus. Intercedens, etc.

Propter Christum, quod te protulit relicto, oppidum Terracinæ, sapiens, suscepisti, ac dejecisti in ipsa execrabiles victimas, et idolorum fana solo æquasti, divina templa in ipsa ædificasti ad gloriam Dei; in profundum autem maris jactatus, magna cum indulgentia illuminas mundum.

Africa sanctis fasciis gloriatur merito, martyr coronate, tuis, Terracina vero certaminibus et luctis ac sepulcro tuo, languet amore et festa celebrat, Roma tuis sanctissime reliquiis magnopere extollitur, splendide mundus tuis prodigiis illuminatus cantat memoriam tui; sed divinis precibus tuis et nos hymnos dicentes tibi illumina.

Ode VII: Dei benignitatem.

Robur atque auxilium infirmorum, martyr, factus es, afflictorum patronus, injuriam patientium liberator ardentissimus ac propugnator hinc inde clamantium: Benedictus Deus patrum nostrorum.

Draco profundus, qui profundo mari tradiderat Christi milites, dignam pœnam per serpentem statim solvit, haud volens clamare: Benedictus Deus patrum nostrorum.

Fluentis spiritus repletus, qui a pietate nomen habet [Eusebius] pie vivere docet impios cum Felice, et cæsi capitibus missi sunt in flumen pie laudes canentes Christo.

Gloria.

Patrone ac propugnator afflictorum, martyr Cæsari, qui cum fide tui memoriam agunt, libera eos precibus tuis ab omni necessitate, clamantes undique: Benedictus Deus patrum nostrorum.

Ad Dei Genitricem.

Lampas inexstinguibilis, aurea lucerna, throne igniformis, rube incombuste, casta virgo, illumina, serva me te laudantem et cum fide vociferantem: Benedictus Deus patrum nostrorum.

Ode VIII: Septempliciter fornacem.

Baculus virtutis datus es ac custos tutissimus, murus ac tegumen fidelibus, Cæsari; quare confugientes in templum tuum clamemus: Protege nos tuis ad Deum precibus in fide cantantes: Sacerdotes [dicite hymnum, populi exaltate in omnia sæcula].

Fulgentissimum te solem ac sidus luminosum, columnam pietatis ac portum haud agitatum, Cæsari, habens, fidelium cœtus omni insultatione dæmonum liberatur divine concinens: Sacerdotes, etc.

Felix sanctissimus et magnus Eusebius, par divinum ac venerandum atque omni dignum honore, Trinitatem prædicans omnium creatricem atque uno residentem throno, gladio capita cæsi sunt libenter et illico abjecti fluminis in fluenta, Christum glorificantes in omnia sæcula.

Benedictio.

Romæ ornamentum, Terracinæ gloria, decus Africæ ac mundi lætitia, patrone Cæsari, libera nos, precamur, ab omni insultatione inimici, exclamantes: Pueri benedicite etc..

Ad Dei Genitricem.

Qui cœlis comprehendi non potest, Seraphim inaccessibilis, impollutus existens substantialiter Dominus comprehenditur in utero tuo et accessibilis mihi fit, omnes servans cum fide canentes: Pueri benedicite, sacerdotes dicite hymnum, etc.

Ode IX: Obstupuit in hoc.

Mundus miraculorum tuorum luce resplendens divinam memoriam tui agit, cantat autem proclamans cum pietate Africa fascias, certamina Terracina et sepulchrum, Roma reliquiis magnopere se jactat ac gloriatur, beatissime in Deo Cæsari.

Victo errore fortiter ac coronis victoriæ receptis a Deo, cunctos servant fideles Cæsarius gloriosus Julianusque sanctus, Eusebius et Felix, martyres verbi, quos digne beatos prædicemus.

Ut mœnia Ecclesiæ Christi, ut portus fidelium tranquillissimi, ut electa ligna paradisi intelligibilis, ut cœli gemmæ pretiosæ, ut patroni omnium christianorum, mundo pacem, cunctis salutem vestris precibus procurate.

Gloria.

Sapientia substantialis Dei, character et imago et splendor, verbum Dei, corona et gloria athletarum, ipsorum intercessionibus serva sperantes in te, concordiam, pacem, constantiam, tranquillitatem ecclesiis tuis donans.

Ad Dei Genitricem.

Beatus, virgo, tuus populus, patronam ardentem possidens te, vere beatam dictam in mulieribus, ut in utero comprehendentem omnibus incomprehensibilem, utpote Deum; quare te deiparam et lingua et corde confitentes magnificamus.

APOLYTICIA SS. CÆSARII ET JULIANI.

EX MSS.

Sequuntur ejusdem officii sanctorum martyrum Cæsarii ac Juliani Apolyticia, ex codice Vaticano, membraneo, folio parvo, n° 9671, seculi XIII; fuit olim Cryptæ Ferratæ. Quem codicem exaravit Joannes Rossanensis, monachus Basilianus, anno 1230. Auctorem ignoramus; Bartholomæum præcedentium hymnorum scriptorem non redolent.

Μηνὶ νοεμβρίῳ α᾽. Τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Καισαρίου καὶ Ἰουλιανοῦ. Ἀπολυτίκια.

ἦχος β᾽, πρὸς τό· Ἡλίου ἐμιμήσω.

Τὸν γενναῖον ὁπλίτην τῆς εὐσεβείας * καὶ φαιδρὸν ἑωσφόρον γῆς ἑσπερίας * ἐν ὑμνῳδίαις ᾀσμάτων τιμήσωμεν * νῦν καὶ συμφώνως αὐτῷ ἐκβωήσωμεν *· Μεγαλόμαρτυς Καισάριε, Χριστὸν ύπὲρ ἡμῶν δυσώπει τῶν δούλων σου.

Ἄλλο. ἦχος γ᾽. Εὐφραινέσθω τὰ οὐράνια.

Εὐφραινέσθω Ρώμη σήμερον *, ἀγαλλιάσθω κτίσις ἅπασα *. ὁ γὰρ Χριστοῦ στρατιώτης * Καισάριος νῦν συγκαλεῖ * ἀνθρώπους μετ᾽ ἀγγέλων μὲν *, ἀγγέλους σὺν ἀνθρώποις δὲ *, ἀγάλλεσθαι τὸν Χριστὸν δοξάζοντας *, ὡς ζωοδότην, ὅτι κεχάρισται ἡμῖν ἀυτὸν * ἀντιλήπτορα μέγαν, προστάτην εὔσπλαγχνον.

Στιχηρὰ, ἦχος β᾽, πρὸς τό· Ὅτε ἐκ τοῦ ξύλου σε γυμνόν.

Ἴδε * θλίψεις, πόνους, πειρασμοὺς *, ῥύοις ὧν ἡμᾶς τοὺς σοὺς δούλους *, φίλη δυὰς τῷ θεῷ, *, ἔνδοξε Καισάριε *, σεπτὲ Ἰουλιανέ *· τῶν πταισμάτων τὴν ἄφεσιν *, καλῶν τε τὰς πράξεις * πάντων ὧν φιλεῖ Θεὸς *, καὶ σὺ, καλλίνικον φῶς *, νέμε σαῖς ἐνδόξοις πρεσβείαις * τοῖς εἰλικρινῶς σε τιμῶσιν * ἔλεος καὶ κλέος ἐπουράνιον.

Ἴδε *, ὅτι πάσας μου εἴς σε *, μάρτυς, ἀνεθέμην ἐλπίδας * καὶ πᾶσαν μέριμναν *, ἔνδοξε Καισάριε *, πάγκλυτε, φίλε Χριστοῦ *· καὶ νυκτὸς καὶ ἡμέρας σοι γνησίως δουλέυειν *, ὅση μοι καὶ δύναμις, μὴ κατοκνήσαιμι *· σὺ γοῦν * καὶ προστάτης μοι μέγας *, σκέπη καὶ ἀντίληψις θεία * γίνου μοι, καὶ κλέος ἐπουράνιον.

Ὤφθης * ἄλλος· ἥλιος ἐν γῇ *, θάλπων καὶ φωτίζων ἐνθέως * καὶ κατευφραίνων πιστοὺς *, ἔνδοξε Καισάριε *, τῶν ἀθλητῶν καλλονὴ *, ἱερεῖ καὶ συμμάρτυρι σὺν Ἰουλιανῷ *· φώτισον οὖν, δέομαι *, πάντας κἀμὲ σῷ φωτὶ *, λύων * πειρασμῶν καὶ κινδύνων *, θλίψεων, ἀνάγκης τε πάσης * τοὺς προσκαλουμένους σε, προστάτα θερμέ.

Ἄνθος * παραδείσου ἐκφυὲν * τοῦ θεοφυτεύτου ἐγνώσθης *, δυὰς θεόκλητε *, δένδρον δὲ σωτήριον * τρέφον καὶ σκέπον πιστοὺς *, τῶν θαυμάτων ὡς πέλαγος *, ἐκβίων ἐνθέων ἄθλων *, καρτερίας τε καὶ γενναιότητος * δόξα *, ἀθλητῶν κῦδος, κλέος *, στέφος, βασιλείας πορφύρα *· μνήσκου καὶ ἡμῶν ἐν θείᾳ δόξῃ σου.

Νᾶμα * πατροπρόβλητον πιὼν *, ποταμὸς ἐγένου θαυμάτων *, σεμνὲ Καισάριε *, ὅθεν σοι περικλυτὸν * ἀνάκτ[ο]ρον ἄναξ καλὸς * θυγατρὸς χάριν δέδωκε * δαιμόνων ῥυσθείσης *, ἄθλον ὡς ἐπίσημον, Ῥώμης ἀρχίμανδρον δρὰς * ὅλης *, σὺν Δαμάσῳ τῷ πάπᾳ * θεῖοι θειωδῶς ἐκτελοῦντες * δόξαν τε πρὸς σὴν, καί σε δοξάσαντες.

Νέος * ὤφθης ὄντως εὐπρεπὴς *, οὐ τὴν ἔξω θέαν δὲ μόνον *, καὶ χαρακτῆρα λαμπρὸς *, ἔνδοξε Καισάριε *, ἀλλὰ καὶ κάλλος ψυχῆς *· ὁ ὡραῖος ἐν κάλλει δὲ * παρὰ υἱοὺς ἀνθρώπων * εἵλκυσε, σέσωκε νυμφίος, ἔρως ψυχῶν *· ὃθεν * ἀντερῶσί σου πάντες *, θεῖοι ἱερεῖς βασιλεῖς τε *, Δάμασος, Βαλεντινιανὸς βασιλεύς.

Ὅτε * θεῖος ἔρως σῆς ψυχῆς * ἥψατο, γενναίως ἀντέστης * κατὰ Σατᾶν τοῦ πικροῦ *, πάγκλυτε Καισάριε *, καὶ τὸν δὴ τιτρώσκεις δεινῶς * τῇ ῥομφαίᾳ τῶν ἄθλων σου *, ταῖς σπάθαις τῶν πόνων *, φαρετροβελέμνοις σῆς * ὑπομονῆς καρτερᾶς *, πτέρναις * κἀμβαλὼν αὐτὸν ταῖς σαῖς *, γέλων καθορώμενον πᾶσι * καὶ ὡς ἀσθενῆ καταπαιζόμενον.

Ὕμνοις * καὶ ᾠδαῖς σε καὶ ψαλμοῖς *, κρότοις καὶ χοροῖς * ἀνυμνοῦμεν πνευματικῶς * πᾶς πιστὸς, πάντιμε Καισάριε *, ὅν καὶ ἀρχάγγελος πᾶς *, Μιχαὴλ ὁ ταξίαρχος *, ἀρχαί τε καὶ θρόνοι * φιλοῦντες συμπλέκονται * καὶ συγχορεύουσί σοι *· ἔτι * καὶ Χριστὸς σῷ τραχήλῳ * περιφὺς, ὑπέρτιμον στέφει * στέμμασι σὴν κάραν τὴν πολύολβον.

Ῥώμη * πλοῦτον κτᾶται μὲν πολὺν * τοῖς τῶν κορυφαίων λειψάνοις *, Πέτρου καὶ Παύλου σεπτῶν *, Σεβαστιανοῦ, Ζωῆς * καὶ Λαυρεντίου κλεινῶν *, καί σου, θεῖε Καισάριε *, Ἰουλιανοῦ τε *· λάμπει, καταστράπτεται ὥσπερ ἥλιος * πολλοῖς *, οὐρανὸς ἀναφαίνεται *, σεμνὸς ἀλλος πόλος *. ὅθεν καὶ συγχαίρουσιν * ἀγγέλοις ἄνθρωποι * δόξῃ * τὸν θεὸν εὐλογοῦντες *, καὶ ἡμεῖς τὸ κλέος τοῦ κόσμου * τρόμῳ σε καὶ πόθῳ συγγεραίροντες.

ἦχος πλ. β᾽.

Τὸν φωστῆρα * τῆς τοῦ θεοῦ ἐκκλησίας Καισάριον νῦν τιμήσωμεν ὡς ἔγκριτον μάρτυρα * · οὗτος γὰρ πορφύραν ἐξ αἵματος στολισάμενος, λαμπρὸς * τῶ βασιλεῖ Χριστῷ παρίσταται * σὺν χοροῖς ἀγγέλων, πρεσβεύων ἀεὶ * δωρηθῆναι ἡμῖν τὸ μέγα ἔλεος.

Δόξα, ἦχος πλ. β᾽, πρὸς το · Προτυπῶν τὴν ἀνάστασιν.

Θαυμαστὸς ὁ θεὸς ἡμῶν ἐν τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ *, θαύμασι καθεκάστην λαμπρύνουσι τὴν γῆν * ἄθλων ταῖς λαμπρότησι καὶ τῶν στιγμάτων * φαεινοτάταις αὐγαῖς *· ὧν ὡς ἀστὴρ * μέσος διαλάμπων *, ἀθλοφόρε κυρίου, φωταγωγεῖς τοὺς πιστοὺς, καὶ τῶν παθῶν τὸ σκότος * διώκεις τὸ βαθὺ τῶν πρεσβειῶν σου φωτί *. ἀγγέλων στρατιαὶ τῷ τεμένει σου σαφῶς παρεῖσιν *, ἁγιάζουσαι τοὺς ἐν πόθῳ * εὐσεβῶς σήμερον ἐκτελοῦντάς σου * τὴν μνήμην τὴν σεπτὴν *, μέγιστε Καισάριε.

Στιχηρὰ σύντομα.

Ἴαμα τοῖς πιστοῖς * δέδοσαι θεῖον, μάρτυς * Καισάριε τρισμάκαρ *, πρὸς Χριστοῦ βασιλέως * νόσων πασῶν καὶ θλίψεων.

Ὡς δρόσος Ἀερμὼν * δροσίζεις πῦρ πνευμάτων * ἀνθρώπων παρρησίᾳ * κακῶς ἐνεργουμένων * διώκων θείᾳ χάριτι.

Ἅπαντες οἱ πιστοὶ * συνδράμωμεν πρὸς δόξαν * Χριστοῦ τῶν ἀθλοφόρων * καὶ λαμπροτάτων φίλων *, οὕσπερ αὐτὸς ἐδόξασε.

Νάματα ζωηρὰ * βρύεις τοῖς προσιοῦσιν * θαυμάτων ἀεννάων * σὺν Ἰουλιανῷ τε *, θαυματουργὲ Καισάριε.

Νέμει μὲν σοὶ Χριστὸς * τὴν χάριν τῶν θαυμάτων *, ὡς μάρτυρι καὶ φίλῳ *, λαμπρόν σε παντὶ κόσμῳ * δείξας ὡς ἄλλον ἥλιον.

Ἤστραψε σοῦ τὸ φῶς * ἐν Ῥώμῃ βασιλίδι *, ἰᾶσαν βασιλίδα *, βασιλέα δαμάζον * ἐσθλὸν πρὸς πόδας θείους σου.

Σφόδρα σου βασιλεὺς * Βαλεντινιανὸς πόθοις * φλεχθεὶς, ἀνάκτορά σοι * πορίζει πρὸς σὴν δόξαν *, κοσμῶν θείως σὸν τέμενος.

Στέφει Χριστὸς λαμπρῶς * σὴν λαμπροτάτην κάραν * στέφεσιν ὑπερλάμπροις *, καὶ λάμπεις ἐξαστράπτων *, μάρτυς λαμπρὲ Καισάριε.

Δόξα. Ἰδιόμελον.

Σήμερον γῆς πᾶν πέρας φρυκτωρεῖς, Καισάριε τρισμάκαρ, λάμψεσι θαυμάτων ἀπείρων σου· διὸ βροτῶν τὰ πλήθη συνελθόντα σε μακαρίζει χαίροντα, σεβαζόμενα λειψάνων σορὸν ἱερὸν, θεοστέπτους καὶ κάρας σεβόμενα, θεοτόκον δὲ μᾶλλον σεβόμενα, καὶ λαμβάνοντα ῥοῦν χαριτόμβρυτον, δοξάζει σύν σοι Θεὸν, ἐκβοῶντα· Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη, ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία.

Kalendis novembris. Sancti et gloriosi magni martyris Cæsarii et Juliani. Apolyticia.

Tono II, ad modulum: Heliæ imitatus es.

Generosum militem pietatis ac splendidum luciferum terræ occidentalis hymnis carminum honoremus nunc atque una voce ipsi exclamemus: Magne martyr Cæsari, Christum pro nobis placa servis tuis.

Aliud, tono III: Gaudeant cœlestia.

Gaudeat Roma hodie, lætetur creatio universa. Christi enim miles Cæsarius nunc convocat homines quidem cum angelis, angelos vero cum hominibus ad lætandum, Christum glorificando ut vitæ datorem, quia largitus est nobis hunc susceptorem magnum, patronum misericordem.

Stichira, tono II, ad modulum: Quando ex ligno te nudum.

Vide afflictiones, labores, tentationes, liberes unde nos servos tuos, carum par Deo, gloriose Cæsari, venerande Juliane, peccatorum remissionem [tribue], pulchororumque operum patrationem omnium quæ amat Deus, et tu pulchræ victoriæ lumen, tribue gloriosis intercessionibus illis qui pure te honorant misericordiam ac gloriam cœlestem.

Vide quod omnes meas in te, martyr, reposu spes et omnem sollicitudinem, gloriose Cæsari, celeberrime amice Christi, ac noctu dieque tibi generose servire, quantum possum, ne tardem; tu itque etiam patronus mihi magnus, tegumen et protectio divina fias mihi ac decus cœleste.

Visus es alter sol in terra, fovens atque illuminans divine et exhilarans fideles, gloriose Cæsari, athletarum pulchritudo, cum sacerdote et martyrii socio Juliano; illumina ergo, precor, omnes et me tua luce, liberans tentationibus et periculis, afflictionibus necessitateque cuncta invocantes te, patrone fervens.

Flos paradiso prognatus a Deo plantato agnitum es, o par a Deo vocatum, arbor salutaris nutriens ac tegens fideles, miraculorum quasi pelagus, occisorum divorum certaminum fortitudinis ac generositatis gloria; athletarum decus, celebritas, corona, regiæ purpura, memento nostri in divina gloria tua.

Fluentum a patre emissum bibens, fluvius factus es miraculorum, venerande Cæsari; unde tibi celebratissimum palatium dominus Augustus filiæ gratia dedit a dæmonibus liberatæ, ut præmium insigne, Romæ rectorem constituens universæ cum Damaso papa, divi divine cultum exhibentes in gloriam tuam et te glorificantes.

Juvenis visus es vere decorus, non solum externo aspectu et forma splendidus, gloriose Cæsari, verum etiam pulchritudine animæ. Speciosus pulchritudine super filios hominum attraxit, servavit sponsus, amor animarum; unde vicissim amant te omnes divini sacerdotes regesque, Damasus, Valentianus imperator.

Quando divinus amor animam tuam amplexus est, generose restitisti Satanæ acerbo, celeberrime Cæsari, et ipsum vulneras vehementer gladio certaminum tuorum, mucronibus laborum, telis ex pharetra tuæ patientiæ fortissimæ, calcibusque evertens ipsum tuis ridiculum spectaculum cunctis et ut infirmum illusum.

Hymnis et canticis te ac psalmis, plausu ac choro laudamus spiritualiter, fideles omnes, omni honore digne Cæsari; quem vel archangelus omnis, Michael dux, principatus et throni amantes constringunt amplexu, et choreas tecum ducunt; insuper et Christus collo tuo inhærens honorificentissimis coronat coronis tuum caput beatissimum.

Roma divitias nacta est multas principum reliquiis Petri et Pauli venerabilium, Sebastiani, Zoës et Laurentii inclytorum, et tuis, divine Cæsari, Julianique; lucet fulget uti sol multitudini, cœlum apparet venerandum, alter polus; unde et congaudent angelis homines cum gloria Deo benedicentes et nos decus mundi cum tremore te et amore honorantes.

Tono obliquo II.

Illuminatorem Dei Ecclesiæ Cæsarium nunc honoremus ut dignum honore judicatum martyrem; hic enim purpurea ex sanguine stolaindutus, splendidus regi Christo adstat cum choris angelorum, orans semper ut donetur nobis magna misericordia.

Gloria, tono obliquo II, ad modulum: Præfigurans resurrectionem.

Mirabilis Deus noster in sanctis suis, miraculis quotidie illustrantibus terram certaminum splendoribus et vulnerum fulgidissimis radiis; quorum ut sidus medius illucescens, martyr coronate Domini, illuminas fideles et passionum dispergis tenebras altissimas, intercessionis tuæ luce. Angelorum exercitus templo tuo jugiter adsunt, sanctificantes eos qui cum amore pie hodie celebrant tui memoriam venerandam, maxime Cæsari.

Versus concisi.

Medicina fidelibus datus es divina, martyr Cæsari beatissime, per Christum regem, morborum omnium et afflictionum.

Ut ros Aermon rore tuo exstinguis ignem spirituum, eos ab hominibus quos confidenter male vexant expellens divina gratia.

Universi fideles concurramus ad honorem Christi martyrum coronatorum et splendidissimorum amicorum quos ipse honore affecit.

Fluenta vitalia manas adeuntibus miraculorum perennium, una cum Jualiano, o prodigiorum patrator Cæsari.

Largitur quidem tibi Christus gratiam miraculorum ut martyri et amico, splendidum te universo mundo exhibens ut alterum solem.

Effulsit tuum lumen Roma in regia, medicatum reginæ, imperatorem subigens probum ante pedes divinos tuos.

Vehementer tui imperator Valentinianus amoribus exardens palatium tibi procurat ad tuam gloriam, exornans divine tuum templum.

Coronat Christus splendide tuum splendidissimum caput coronis præclaris, et splendes fulgurans, martyr splendide Cæsari.

Gloria, Idiomelon.

Hodie terræ cunctos fines signis illustras, Cæsari beatissime, fulgoribus miraculorum innumerorum tuorum; quare hominum multitudines convenientes te beatum dicunt gaudentes, venerantes reliquiarum loculum sanctum, atque a Deo coronata capita venerantes, magis autem deiparam venerantes, accipientes fluxum gratiis scaturientem, glorificant tecum Deum exclamantes: Gloria in excelsis Deo, et in terra pax, in hominibus bona voluntas.

PASSIO PRIMA SS. CÆSARII ET JULIANI
cum periphrasi græca ex codice Vaticano 1608.

Cæsarius diaconus, martyr Terracinæ (S.)
Julianus presbyter, martyr Terracinæ (S.)

BHL Number: 1511

EX MSS.

[Praefatio]

Hanc Passionem, quam in Comment. præv., p. 84, num. 3, majorem appellavimus, suppeditarunt nobis codices omnino quinquaginta quinque; quorum plerique summa diligentia collati sunt, lectionum varietate minutissime notata. In paucis tamen ita diligentiam temperavimus, ut quum ab optimis exemplaribus nulla fere in voce discreparent, ab annotanda lectionum varietate omnino aut fere omnino abstinuerimus; quibus adde codicem Florentinum notatum infra, num. 8; quum enim nonnisi fragmentum Passionis in eo legatur, variantes lectiones ex eo non excerpsimus. Satis autem veremur ne putidioris studii in minutiis prosequendis aliqui nos accusent. Sed temporibus aliquid dandum fuit. Præterea in tot notarum millibus nihil nos humani passos esse non credimus, putamus tamen nullum alicujus momenti errorem commissum esse. Codices ita distribuimus ut secundum varias regiones in quibus sunt reperti sequenti modo exhibeantur:

CODICES ITALIÆ. — 1. Romanus, e bibliotheca archivi capituli basilicæ S. Petri, membraneus, folio maximo, ex armario A, n° 5, seculi IX; hoc lectionarium existimatur basilicæ S. Petri dono datum a S. Zacharia I: ita Grimaldus sacrista, qui scripsit jussu Fabritii Veralli, canonici S. Petri, præfecti bibliothecæ et archivo, anno 1598. In hoc codice quum plura sint quæ recenti manu fuere suppleta, ea retinuimus quæ prius scripta sunt, ubi hæc adhuc legere licuit; quando autem aliqua verba antiquæ scriptioni superddita accepimus, id notandum semper curavimus. — 2. Romanus, e bibliotheca Casanatensi (supra Minervam), membraneus, folio mediocri, A 11, 28, partim seculi IX, partim seculi X. Passio Cæsarii videtur seculi X. — 3. Sublacensis, monasterii Sanctæ Scholasticæ, membraneus, folio magno, seculi X vel XI. — 4. Florentinus, e bibliotheca Laurentiana, membraneus, folio maximo, plutei 20 cod. 1, seculi XI. — 5. Florentinus, ex eadem bibliotheca, membraneus, folio maximo, seculi XI. Fuit bibliothecæ Strozzianæ Florentiæ, n° 2. Passionarium et homiliarium. SS., pars 2. — 6. Florentinus, e bibliotheca Laurentiana, membraneus, folio maximo, seculi XI. Fuit bibliothecæ ædilium Florentinæ ecclesiæ, n° 139. Passionarium et homiliarium. — 7. Florentinus, e bibliotheca Laurentiana, membraneus, folio maximo, seculi XI. Fuit bibliothecæ ædilium Florentinæ ecclesiæ, n° 132. Passionarium a mense julio usque ad vigiliam S. Andreæ. — 8. Florentinus, e bibliotheca Laurentiana, membraneus, folio maximo, seculi XI. Fuit bibliothecæ Cisterciensis Arnutinæ, n° 2. Habet fragmentum Passionis Cæsarii. — 9. Neapolitanus, e bibliotheca Borboniana, nunc dicta nationali, membraneus, folio maximo, n° VIII, B 2, seculi X vel XI. — 10. Romanus, e bibliotheca Casanatensi (supra Minervam), membraneus, folio maximo, seculi XI vel XII. Passionalis tomus secundus. — 11. Florentinus, e bibliotheca Laurentiana, membraneus, folio maximo, seculi XI vel XII; plutei 20 cod. 2. — 12. Ravennas, e bibliotheca capituli cathedralis ecclesiæ, membraneus, folio maximo, partim seculi XII, partim seculi XIII. Passio Cæsarii est seculi XII. — 13. Florentinus, e bibliotheca Laurentiana, membraneus, folio maximo, seculi XII, plutei 20 cod. 4. Fuit Canacci Florentini. — 14. Vaticanus latinus reginæ Sueciæ, membraneus, folio minori, n° 496. — 15. Vaticanus lat. membraneus, folio maximo, n° 5696, seculi XII. — 16. Neapolitanus, e bibliotheca Borboniana, nunc dicta nationali, membraneus, folio maximo, seculi XII, n° VIII, B 44. — 17. Romanus, e bibliotheca Barberiana, membraneus, folio maximo, n° 12, 29, seculi XII. — 18. Romanus, e bibliotheca archivi capituli basilicæ S. Petri, membraneus, folio maximo, ex armario A 7, seculi XIII. — 19. Vaticanus lat. reginæ Sueciæ, membraneus, n° 524, seculi XIII. — 20. Vaticanus, membraneus, folio minori, n° 1608, ut videtur seculi XI. In præfixo folio legitur: τοῦτο βιβλίον ἦν τῆς μονῆς τῆς Κρυπτοφέρρης. Plura continet, inter quæ: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου Καισαρίου καὶ τῶν σὺν αὐτῷ. Hæc est periphrasis græca Passionis latinæ S. Cæsarii, quam e regione textus latini edimus; a quo perparum recedit. — 21. Apographus ex codice longobardico monasterii S. Joannis Capuæ; hunc inter documenta a prædecessoribus nostris comparata reperimus. — 22. Casinensis, e bibliotheca monasterii O. S. B., membraneus, folio magno, seculi XI, longobardicus. — 23. Romanus, e bibliotheca Vallicellana, membraneus, folio maximo. Vitæ SS., tom. IX, pag. 145; seculi X exeuntis. — 24. Florentinus, e bibliotheca Laurentiana, n° 300, membraneus, folio magno, seculi XIII. Fuit Vallisumbrosæ, n° 663. — 25. Florentinus, e bibliotheca Laurentiana, membraneus, folio maximo, n° 302, seculi XIII. Fuit Vallisumbrosæ 662.

CODICES GALLIÆ. — 26. Parisinus, bibliothecæ nationalis, membraneus, folio minori, n° 5299, seculi IX. Fuit bibliothecæ Puteani (Dupuy), senatoris Parisiensis, n° 4175. — 27. Tricassinus, bibliothecæ publicæ, membraneus, n° 1248, seculi IX vel X. — 28. Parisinus, bibliothecæ nationalis, membraneus, folio maximo, n° 16733, seculi XII. Fuit S. Martini a Campis, Ord. Cluniac. — 29. Parisinus, bibliothecæ nationalis, membraneus, folio magno, n° 17006, seculi XII. — 30. Parisinus, bibliothecæ nationalis, membraneus, folio maximo, n° 15436, seculi XI. Datus olim domui Sorbonæ a Petro Blanger, socio Sorbonico, qui emerat eumdem a capitulo S. Marcelli. Præcedunt officia Immaculatæ Conceptionis et Corporis Domini, manu seculi XIII. — 31. Tricassinus, n° 7, seculi XII. — 32. Parisinus, bibliothecæ Nationalis, membraneus, folio magno, n° 11753, seculi XII. — 33. Montis Pessulani, e bibliotheca scholæ medicinæ, membraneus, folio maximo, n° 30, seculi XII. Passio Cæsarii neque in indice neque in catalogo recensetur. — 34. Divionensis, bibliothecæ publicæ, membraneus, folio maximo, n° 383, seculi XII exeuntis. Fuit olim Cistercii. — 35. Montis Pessulani, e bibliotheca scholæ medicinæ, membraneus, folio maximo, n° 1, seculi XIII. — 36. Duacenus, bibliothecæ publicæ, membraneus, folio magno, n° 724, seculi XIII vel XIV. — 37. Parisinus, bibliothecæ nationalis, papyraceus, folio minori, n° 14652, seculi XV. Fuit S. Victoris, n° 86. CODICES GERMANIÆ. — 38. Vindobonensis, e bibliotheca Cæsarea, n° 332, seculi XII. — 39. Vindobonensis, e bibliotheca Cæsarea, n° 330, seculi XIII. — 40. Admuntensis, e bibliotheca monasterii Admuntensis O. S. B., in Styria, membraneus, folio maximo, n° 2, seculi XIII; legendarium. — 41. Admuntensis, e bibliotheca ejusdem monasterii, membraneus, folio parvo, n° 412, seculi XIII. — 42. Admuntensis, e bibliotheca ejusdem monasterii, membraneus, folio minori, n° 94, seculi XIII; passionale. — 43. S. Maximini apud Treviros, membraneus, folio magno, seculi XIV. Fuit monasterii S. Maximini, Treviris; nunc est apud quemdam civem Trevirensem.

CODICES BELGII. — 44. Bollandianus, e museo nostro, membraneus, folio magno, n° 4, partim seculi X, partim XIII. Passio Cæsarii est seculi X. — 45. Namurcensis, e bibliotheca seminarii, membraneus, folio maximo. — 46. Namurcensis, e bibliotheca publica, membraneus, folio magno, n° 15, seculi XII. Fuit S. Huberti in Arduenna. — 47. Bruxellensis, e bibliotheca regia, membraneus, folio magno, n° 9289, seculi XII. Fuit S. Laurentii. — 48. Bruxellensis, e bibliotheca regia, membraneus, folio minori, n° 21855; anni 1277. — 49. Bruxellensis, e bibliotheca regia, membraneus, folio magno, n° 206, seculi XIII. — 50. Bruxellensis, e bibliotheca regia, membraneus, folio magno, n° 7487 – 91, seculi XIII. — 51. Bruxellensis, e bibliotheca regia, membraneus, folio maximo, n° 9120. — 52. Leodiensis, e bibliotheca publica, membraneus, folio maximo, n° 210, antea 58, sec. XII. — 53. Bruxellensis, e bibliotheca regia, membraneus, folio maximo, n° 7460, seculi XIII. Fuit abbatiæ apud Vallicellas, dein Moreti, postea musei Bollandiani Antverpiæ. — 54. Apographus ex manuscripto vetustissimo Audomarensi, e bibliotheca regia Bruxellensi, n° 8929, olim musei Bollandiani.

NEERLANDIÆ. — 55. Haganus, e bibliotheca regia n° 14, seculi XV. Fuit Sororum S. Catharinæ Mudæ.

CAPUT PRIMUM.
Cæsarius ex Africa Terracinam veniens, dirum juvenis sacrificium improbat; mittitur in carcerem.

[1] Τῷ καιρῷ ἐν ᾧ Κλαύδιος τὴν ἑαυτοῦ μητέρα ξίφει ἀνεῖλεν, ὑπὸ τοῦ θυμοῦ πλεῖον ἐμμανὴς τοιαύτην διάταξιν κατὰ πάσης τῆς οἰκουμένης ἐξέθετο, ὅπως ἅπαντες ἀπὸ τῆς τῶν θεῶν θρησκείας μὴ ἐγκλίνωσιν, ἀλλὰ τὰς συνήθεις αὐτῆς ἐπιτελεῖν ἤγουν προσφέρεσθαι θυσίας. Τῷ οὖν καιρῷ ἐκείνῳ ἐν ᾧ ἑαυτοῦ παράνομοι διατάξεις ἅπασιν κατάδηλοι γεγόνασιν, ἦν τις ἀρχιερεὺς τῆς τῶν εἰδώλων θρησκείας θεραπευτὴς ὑπάρχων, τοὔνομα Φιρμίνος, πόλεως Καμπανίας ἥτις κέκληται Τεῤῥακίνα.

[2] Οὕτως τοίνυν τὸ ἀσεβὲς καὶ ἀθέμιτον τοῦτο διεπράττετο ἔργον ἐφ᾽ ἑκάστῳ ἐνιαυτῷ κατὰ τὴν ἡμέραν τῶν καλανδῶν ἰανουαρίων, ὥς φησιν, ὑπὲρ τῆς σωτηρίας τῆς πολιτείας καὶ τῶν ἀρχόντων, ὑπονοσσεύων τοὺς ἀφιλεστέρους· ἀνθρώπους, οὓς καὶ ἤπολλεν ἡδυφαγίαις τισὶν καὶ κοσμήμασιν ἐξαπατῶν τούτους, ὡς εἴρηται, ὅπως ὡς ἂν εἰ διὰ τῆς πολιτείας καινὸν ὄνομα ἐκτελέσωσιν ὠμοτάτης παῤῥησίας· οἳ καὶ λαβόντες θησαυροὺς καὶ κόσμον πολὺν λόγῳ ἵππων ἔτι δὲ καὶ ὅπλα πολεμικὰ δεξάμενοι, σὺν αὐτοῖς κρημνίσωσιν ἑαυτοὺς, ὥς φησιν ἔπαινον νομίζεσθαι παρὰ τῶν ἐν τῇ πόλει Τεῤῥακίνῃ οἰκούντων.

[3] Καὶ ἰδού τις νεανίας ὡραῖος τῇ ὄψει πάνυ διάγων ἐν τῇ αὐτῇ πόλει ὀνόματι Λουκιανὸς, ὅστις τοῖς τοῦ σώματος πάθεσιν καὶ λαγνείαις ἀνετρέφετο πάντοτε κατεξαίρετον δὲ κατὰ τὴν ἡμέραν τῶν καλανδῶν ἰανουαρίων, καὶ τοῦτο διαγέγονεν ἕως τῆς αὐτοῦ ἀναιρέσεως. Τοίνυν κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν καιρὸν καταλαβὼν ὁ μακάριος Καισάριος ὁ διάκονος ἀπὸ τῆς Ἄφρων χώρας, κατήντησεν ἐν τῇ πόλει τῇ ἐπονομαζομένῃ Τεῤῥακίνῃ.

[4] Καὶ ἰδὼν τὸν αὐτὸν νεανίαν παρερχόμενον ὡραῖον πάνυ, Λουκιανόν φημι, ἐπυνθάνετο παρά τισιν τῶν πολιτῶν τί ἄρα δοκεῖ ἡ κόσμησις αὐτὴ ὑπάρχει. οἱ οὖν πολῖται εἶπον αὐτῷ· Εἰς ἀναίρεσιν τοῦ σώματος αὐτοῦ ἔστιν ἡ τοιαύτη κόσμησις. πρὸς οὓς ὁ μακάριος Καισάριος ὁ διάκονος ἔφη· Ὁρκίζω ὑμᾶς τὸν θεὸν τὸν παντοκράτορα, ἳνα μοι κατάδηλον ποιήσητε τὸ δι᾽ ἣν αἰτίαν ἡ κακότεχνος ἐπίνοια αὐτὴ ἔστιν.

[5] Πρὸς ὃν ἀποκριθέντες οἱ πολῖται εἰπον· Οὗτος ἀνατρέφεται ὡς ἀρεστὸν αὐτῷ εἶναι δοκεῖ. πρὸ γὰρ ἓξ ἢ καὶ ὀκτὼ μηνῶν τοῦ καιροῦ τῆς αὐτοῦ κοσμήσεως, ἀνελθὼν εἰς τὸ ὄρος τὸ πρὸς θάλασσαν βλέπον, καὶ καταβληθεὶς ὑπὸ τοῦ ἵππου αὐτοῦ, ὥς φησιν, ὑπὲρ σωτηρίας τῆς πολιτείας καὶ τῶν ἀρχόντων, ἀλλὰ μὴν καὶ ὑπὲρ τῆς τῶν πολιτῶν εὐημερίας, ἔτι δὲ καὶ τὸ ὄνομα αὐτὸν ἔχειν καινῆς δόξης, αὐτὸς ἑαυτὸν ἐκρήμνισεν καὶ παρέδωκε τῷ θανάτῳ. οὕτινος τὸ σῶμα μετὰ μεγάλης τιμῆς συστέλλεται καὶ ἐν τῷ ναῷ τῶν θεῶν ἡμῶν ἀπάγεται, κἀκεῖσε πυρίκαυστον συντελεῖται. καὶ ἡ τέφρα αὐτοῦ ἐν τῷ αὐτῷ ναῷ τῶν θεῶν εἰς σωτηρίαν τῆς πολιτείας καὶ τῶν πολιτῶν ἀποτίθεται.

[6] Τότε ὁ μακάριος Καισάριος ὁ διάκονος ἀκηκοὼς τὸ δυσσεβὲς τοῦτο ἀτόπημα, ἔφη πρὸς πάντα τὸν περιεστῶτα αὐτῷ λαὸν· Ὡς ἀτυχέστατοι ὑμεῖς ὑπάρχετε, οἵτινες παραδίδοτε ψυχὰς ἀθώους εἰς ἀπώλειαν τῷ διαβόλῳ, οἵτινες οὔτε έν τῷ νῦν, οὔτε ἐν τῷ μέλλοντι αἰῶνι ζωὴν αἰώνιον κληρονομῆσαι δυνήσεσθε. ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις ἐν αἷς ταῦτα ἐπράττοντο, ἧν ὁ μακάριος Καισάριος ἐν αὐτῇ τῇ πόλει κρυπτόμενος μέχρι τῆς ἡμέρας τῶν καλανδῶν ἰανουαρίων παρά τινι χριστιανῷ, δούλῳ θεοῦ ὑπάρχοντι ἐν τῷ λεληθότι, οὕτως ἀμφότεροι εὐχαῖς καὶ ἀγρυπνίαις ἐπιτελοῦντες τῷ θεῷ καὶ κυρίῳ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστῷ, καὶ ψάλλοντες νυκτὸς καὶ ἡμέρας διηνεκῶς.

[7] Καταλαβούσης δὲ τῆς ἡμέρας τῶν καλανδῶν ἰανουαρίων, ἐγένετο συνδρομὴ παντὸς τοῦ λαοῦ τῶν πολιτῶν, καὶ ἐλθὸν ἅπαν τὸ πλῆθος εἰς τὸν ναὸν τοῦ Ἀπόλλωνος, ἤγαγον τὸν αὐτὸν ἄνδρα Λουκιανὸν νεανίαν πάνυ ὡραιότατον τοῦ ἐπιθῦσαι πρῶτον θυσίαν ὑπὲρ σωτηρίας τῆς πόλεως καὶ τῶν πολιτῶν.

[8] Ἐλθὼν δὲ ὁ μακάριος Καισάριος ἤρξατο κράζειν καὶ λέγειν· Ἄνδρες σοφοὶ, τί ποιεῖτε τὸ ἄθεμι καὶ παράνομον ἀτόπημα τοῦτο; οὐχὶ δίκαιόν ἐστιν ἵνα ὑπὲρ τὴν ζωὴν τῷ θανάτῳ παραζώσητε τοὺς ἀνθρώπους; ὦ ποῖον αἰσχρὸν τῷ θανάτῳ παραδοθῆναι αἶμα ἀθῶον.

[9] Αὐτῇ τῇ ὧρᾳ μετὰ τὴν θυσίαν ἐπέβη ὁ νεανίας μετὰ τοῦ ἵππου, καὶ συσχεθεὶς μανίᾳ ἤρξατο θυμομαχῶν ἐλαύνειν τὸν ἵππον, καὶ ἀνελθὼν εἰς τὸ ὄρος ἐκρήμνισεν ἑαυτὸν καὶ οὕτως ἀπέθανεν.

[10] Ὅπερ θεασάμενος ὁ μακάριος Καισάριος ἐβόα λέγων· Οὐαὶ τῇ πολιτείᾳ καὶ τοῖς ἄρχουσιν οὕτινες ταῖς τοῦ βίου ματαίαις ὀνηροπολίαις συμπεφυρμένοι περιπλέκονται, ἔτι δὲ καὶ τῇ ἐκχύσει τῶν ἀθώων αἱμάτων σιτεόμενοι ἐπιτέρπονται· ἵνα τί οὕτως ἀπολλύετε ψυχὰς ἀνθρώπων τῇ τοῦ διαβόλου ἀπάτῃ χλευαζόμενοι;;

[11] Ἀκούσας δὲ ταῦτα Φιρμίνος ὁ ἀρχιερεύς τῶν εἰδώλων, καὶ ἑωρακὼς τὸν μακάριον Καισάριον φήσαντα ταῦτα, ἐκέλευσεν αὐτίκα κρατηθῆναι αὐτὸν μετὰ πάσης ἀσφαλείας καὶ τοῦτον κατακλεισθῆναι ἐν τῇ δημοσίᾳ εἱρκτῇ. Τὸ δὲ σῶμα τοῦ δυσσεβοῦς Λουκιανοῦ κιανοῦ ἐκέλευσεν ἐπιμελῶς συναχθῆναι, καὶ κατὰ τὸ εἰωθὸς αὐτῷ ἀπήγαγεν εὶς τὸν ναὸν τοῦ Ἀπόλλωνος, καὶ τοῦτο πυρὶ ἀνήλωσεν· καὶ οὕτως θυσίαις ἐκόσμησεν τὸν ναὸν τοῦ Ἀπόλλωνος.

[Tempore Neronis Terracinæ] Tempore [temporibus 2.] quo Claudius matrem suam necavit gladio, furore arreptus [arrepto 10.] talem [om. 17.] auctoritatem [suam add. 17.] per totum [om. 50.] orbem [mundum 46.] divulgavit [(auct. p. t. o div.) p. t. o. div. auct. 2.] ut omnes [nullus 21, 36, 53; omnibus 31; om. 13; homines add. 9; auderet add. 21; qui add. 43.] a cultura [(a cult.) ad culturam 12, 50.] deorum non recederent [(non rec.) recedere 21 , recederet 36, 53, accederent 50.] et [sed 36, 46, 47, 53; sed magis omnes 21.] consueta exercerent [exercere 10; exerceret 12.] sacrificia [(et cons. ex. sacr.) aut acerrimis suppliciis interirent vel ad consueta sacrificia redirent 43; (ex. sacr.) sacr. ex. 21.] . Factum est [(f. e.) erasum 19, eo 21, erant 46, 47.] autem [(e. a.) a. e. 11.] tempore [om. 19.] ipso [om. 45; illo 2, 14; ipsius 11; (t. i.) i. t. 53.] quo [quod 12; ut 11.] sacra ejus [ei 52; (s. e.) ejus præceptio 9, sacrilega ejus lex 31, 33, 34, sacrificii jus 45, sanctio 49.] omnibus innotuit [innotuissent 11; innotuerunt 36; innotuerat 55; (ipso-innotuit) om. 21.] , erat [om. 11; quidam add. 5; quidem add. 17.] Firminus [autem add. 11.] quidam [om. 4; nomine 5, 17; (F q.) q. F. 10.] pontifex [idolorum add. 21.] civitatis [civitate 10; in civitate 21.] Campaniæ cui [quod 1, 2, 3, 5, 10, 14, 19, 48, 53; quæ 9, 21; cujus 17, 27, 33, 34, 52, 55.] est vocabulum [vocabulo 2; (e. v.) dicitur 21, v. e. 17, 49.] Terracina [Terracinæ 1, 2, 3, 9, 17, 19, 21, 31, 33, 38, 45, 50, 52, 54, 55.] a.

[2] [quotannis civis neci se devovet.] Hoc [hic 36, 38, 49, 55; hæc 13; qui 31, 33, 34; qui hoc 50.] faciebat [om. 31, 33, 34; faciebant 3; Claudius add. 45; sacrificium add. 49.] per singulos annos [dies 5.] die [om. 5; a die 3.] kal. januariarum [(k. j.) in kalendis januariis 55.] quasi pro salute reipublicæ et principum. Suadebat [persuadebat 11, 13; suadens 45, 53; de 49.] hominibus ignaris [(h. i.) homines ignaros 11, enim omnes 13.] , quos ita [om. 11, 17, 49.] perdebat [per anni spatium exerceri faciebat 49.] deliciis [(p. d.) d. p. 17.] et ornamentis; qui hoc persuadebat [suadebat 23; (q. h. p.) om. 11, 15, 31, 33, 34. 36, 38, 55, suadens 17, 49, q. per hoc suadebat 12.] eis [om. 9; (p. e.) e. p. 53.] ut propter rempublicam [reipublicæ 17, 47.] nomen [(p. r. n.) pro reipublicæ nomine 11.] exercerent [exerceret 2, 45; sibi facerent 49.] crudelis [crudelitas 38; reliqui præter 17 et 49, crudelitatis; et add. 5, 9, 26, 38, 53.] audaciæ [audaciam 11; audacia 13. 31, 33, 34; nomen audaciæ 4, 6, 7, 8, 12, 16, 18 – 25, 27 – 30, 32, 35 – 37, 39 – 44, 46 – 48, 51, 54 – 55; (c. a.) om. 49, se ad crudelem audaciam 17.] ; qui [ut 17; et 36, 49; quatenus 31, 33, 34.] acceptis [om. 26. 27, 50.] thesauris et [(th. e.) om. 11, 13.] ornamentis equorum [equo 11, 13; (o. e.) e. o. 17.] et armis [arma 2, 3, 5, 10, 11, 13, 31, 34, 45.] belligeratorum [bellica 11, 13; bellicis 17.] acceptis [om. 11, 13, 34, 48, 49, 53, 55; accepta 1, 2, 3, 5, 9, 10, 15; ut 14.] , præcipitio se [om. 2, 3; (p. s.) s. p. 14.] mergerent [mergeretur 3; mergeret 14, 45; remergerent 13; merserunt 52.] et [om. 52; hoc add. 17.] quasi [(e. q.) om. 50.] ad laudem [(a. l.) ita 1, 50, 53, laus 9, 11, 13, 17, 49, 50, laudi 31, 33, 34, reliqui omitt. ad.] esset [ita 1, 2, 5, 9, 10, 11, 13, 17, 31, 33; essent 15, 34; erat 49; om. 50, 53; reliqui esse.] eorum [(es. eor.) eorum esse 14.] qui in civitate [civitatem 48, 51, 53.] Terracina [Terracinam 5, 45, 48, 51, 52.] manebant [manebat 2; manere videbantur 11, 13; (Factum est num. 1 — man.) Erant autem hæc consueta sacrificia ut per singulos annos die kalendarum januariarum quicumque acceptis thesauris et ornamentis equorum et armis belligeratorum præcipitio se mergeret, ad laudem eorum se fecisse gauderet qui in civitate manerent. Et hoc Claudius quasi pro salute reipublicæ et principum suadebat hominibus ignaris, quos ita perdebat deliciis et ornamentis, ut per nomen et occasionem salutis reipublicæ jus exerceret tyrannidis et crudelitatis suæ 46, 47. Pro iisdem verbis hæc tradit cod. 43: Qui dæmoniaco inflatus spiritu, suadebat ignaris et insipientibus et veri Dei notitiam non habentibus, ut propter rempublicam nomen sibi assumerent crudelitatis et audaciæ, proponens scilicet illis varia deliciarum et ornamentorum genera, ut illis delectati, acceptis thesauris et ornamentis equorum et armis belligeratorum, procederent et præcipitio se mergerent, quasi hoc genere crudelitatis suo sanguine sanctificaturi. Hoc autem faciebant per singulos annos die kalendarum januariarum, quasi pro salute reipublicæ et principum, et quasi in laudem eorum qui in civitate Terracina manebant.]

[3] [Lucianum juvenem Cæsarius] Et ecce [(e. e.) et erat 11, ecce autem 17, erat itaque 49.] quidam juvenis speciosus [om. 2, 3, 49; pretiosus 12; speciosissimus 17, 38.] in eadem civitate erat [(in-erat) om. 49, qui er. in ead. civ. 11, er. in ead. civ. 17, er. in illa civ. 43, in ead. er. civ. 45, er. in civ. Terracinensi quæ est sita in Campania 46, 47.] , nomine Lucianus [Lucinianus 2, 10.] , qui [in add. 48, 53, 55; de add. 34.] deliciis et [om. 27.] lasciviis [voluptatibus 17.] nutriebatur [(e. l. n.) n. e. l. 3.] ad [usque ad 5, 11; usque in 17, 46, 47.] diem [(a. d.) a die 1, 2, 3, 9, 14, 15, 30, 32, 50.] kalendarum januariarum [om. 2.] ad interfectionem suam [sui 5, 31, 33, 34; (ad diem-suam) ad i. s. (ipsius 54) die kal. jan. 53, 54.] . Veniens autem [sanctus add. 11.] Cæsarius diaconus ex Africa in eamdem civitatem [(e. c.) eadem civitate 2, 3, 5, 10, 11, 13, 14, 15, 17, 48, 50, 51, 53, 55.] quæ vocatur Terracina [(q. v. T.) om. 45, 46, 47, 49; et add. 2, 5, 9, 10, 14.] , vidit [illum add. 17; eumdem add. 49.] juvenem transeuntem [om. 11, 13, 17.] speciosum [speciosissimum 17; nimis add. 55; (tr. sp.) sp. tr. 49.] , nomine Lucianum [Lucinianum 2, 10; transeuntem add. 13, 17; (n. L.) om. 11, 49.] .

[4] [ex Terracinensibus a se interrogatis] Quem cum [ubi 5.] vidisset [beatus Cæsarius add. 10; (q. c. v.) om. 31, et 33, 34.] , interrogavit [eumdem add. 13.] cives ejusdem [om. 46, 47, 49; illius 9, 17.] civitatis quisnam [quinam 9; quidnam 7, 10, 11, 12, 14, 15, 26, 27, 31, 33, 34, 36, 43, 48, 49, 50, 52; ut quidnam 45, 46, 47.] esset [portenderet 31, 33, 34; vel sanctificaret add. 43.] hic ornatus [coronatus 10; (h. o.) om. 13.] . Responderunt [At illi dixerunt 1; qui dixerunt 4 – 7, 11, 17; respondentes dixerunt 14; qui respondentes 43; qui responderunt 49; dicentes add. 9; cives add. 3; hic ornatus add. 4 – 7, 11; hic juvenis add. 17; om. 2, 10, 48, 51, 53, 55.] : Ad interfectionem [inquiunt add. 43.] corporis sui [(c. s.) s. c. 14, suam 43, 45, 46, 47.] est [esset 10.] ornatus [om. 4 – 7, 11; respondentes add. 2; responderunt add. 48, 51, 53; dixerunt add. 55.] . Quibus [cui 4, 6.] beatus [om. 34.] Cæsarius [(c. b. C.) om. 10.] dixit [ita dicentem 10.] : Per Deum [Dominum 5.] omnipotentem vos conjuro [adjuro 45.] ut dicatis mihi vel [om. 4, 5, 9, 10, 11, 14, 17, 33, 34, 49, 51.] ex qua causa [exercitatione 45, 46, 47; (e. q. c.) q. e. c. 10.] vel quæ [qua 10, 14; est add. 2, 11, 14, 33, 34, 43, 49; sit add. 9.] exercitatio [ratio 27, 33, 34; est add. 52.] ipsa [om. 3, 11; ista 1; hoc quod agitur 10; est add. 5, 17; (v. q. e. i.) est hoc 45, 46, 47.] .

[5] [ita periturum audit,] Et dixerunt [responderunt 2.] ei cives [om. 45, 46, 47; (ei c.) om. 43.] : Nutritur [nutritus 48, 55.] hic [om. 3, 38; homo add. 31, 33, 34.] quomodo [quando 13.] illi [ei 14; sibi 43; om. 55.] placuerit [placet 4, 5, 17; (i. p.) p. i. 13.] ante [om. 10, 43.] octo vel sex [(o. v. s.) s. v. o. 10.] mensibus [menses 2, 6, 7, 9, 10, 15, 17, 26, 31, 33, 34, 36, 38, 45, 48, 50, 52, 55; et add. 11, 13, 36, 53.] . Exempto [excepto 2; expleto 3, 9, 17; transacto 14; exacto 43; certo 11, 13, 48; vero add. 9, 43; hoc add. 46.] tempore armatus et ornatus ascendit [ascendet 43, 48, 55.] in montem [om. 7; monte 3, 13, 38; pontem (?) 16.] marinum [marino 3, 13; maximum 46, 53, 55; (i. m. m.) ponte marino 11.] , et [om. 10.] arreptus [arrepto 3, 5, 17, 31, 33, 34, 43, 46, 53.] equo, pro salute reipublicæ et principum et civium [(e. c.) civiumque 36, 45, 46, 48, 55, et omnium civ. 10.] salubritate [om. 10, 17; salubritatem 13.] , et [om. 33, 34.] ut [ipse add. 45, 46.] nomen habeat gloriæ [(h. g.) g. h. 11.] , ipse se [om. 7, 43.] præcipitat [præcipitabit 36, 48, 53, 54; præcipitavit 2.] morti [ad mortem 10, 11; in mortem 33, 34, 45, 46, 47.] . Cujus corpus [corpusculum 2.] cum grandi [fiducia et add. 55.] honore colligitur [colligetur 36, 48, 53, 54.] et [om. 5.] ad templum ducitur [om. 6; adducitur 2, 3, 7; perducitur 9, 10, 15, 26, 27, 31, 33, 43, 45, 52; perducetur 36, 48, 53, 54; deportatur 46, 47.] Apollinis [om. 4; (d. A.) A. perducitur 11, 14, A. deportatur 5.] et [om. 9.] incendio consumitur [consumetur 48; (e. i. c.) om. 11.] , et cinis ejus in templo [(i. t.) om. 11, 14.] pro salute reipublicæ et civium [(in templo-civ.) pro sal. reip. et civ. salubritate in templo 14.] reconditur [recondetur 48, 51, 53, 54; (cinis-reconditur) cineres-reconduntur 2 – 7, 13, 15, 26, 27, 33, 34, 36, 38, 43, 50, 52, cineres-conduntur 46, cineres condiuntur 45, 47, cineres reconduntur 11.] .

[6] [et dolet.] Tunc [sanctus add. 45, 46, 47, 53, 54.] Cæsarius diaconus [om. 47.] audiens hoc scelus [(a. h. sc.) hoc 10, 48, 51, 55, h. sc. a. 9, 31, 45, 46, 47.] dixit [audite add. 10.] : O infelices, qui [et miseri, cur 10; quid 3, 13, 17, 47.] traditis [tradidistis 11.] animas [animam 4, 5; innocentium add. 2, 9, 10, 11, 17, 33, 34, 51.] in perditionem [perditione 2, 11, 13, 17, 51, 53.] diaboli [diabolo 13, 31, 34, 45, 46, 47; om. 49; (in p. d.) diabolo in p. 33, diabolis in p. 15.] innocentium [om. 9, 10, 11, 17, 35, 47, 51.] , qui [quo 1, 45, 46, 47; ut 9, 11, 33, 34, 52.] nec [neque 17.] hic nec in futuro [futurum 3, 11; seculo add. 55.] vitam æternam [om. 17, 45, 46, 47.] invenire [inveniunt 4 – 7, 17; habere 10.] possitis [om. 4 – 7, 17; possint 33, 34; potestis 9, 10, 15, 53, 54; poteritis 38, 49; (i. p.) p. i. 51.] ! Et [om. 3, 10, 11, 17.] erat [cum esset 31, 33, 34; beatus Cæsarius add. 36, 43; Cæsarius add. 46, 47; autem add. 3, 10, 11, 17.] in eadem civitate occultus usque ad [in 9, 17.] diem kalendarum januariarum apud [ita 1, 3, 5, 10, 11, 13, 38, 43, 45, 46, 49, 50, 55; cum 52, 53; in reliquis codd. ad.] quemdam servum [servulum 11; (q. s.) quodam servo 53; dixit add. 7.] Dei [om. 11, 55;; (s. D.) D. s. 3, om. 49.] christianum [christiano 53; om. 3.] , cum quo orationibus [orationes 11; in orationibus 43, 52.] et vigiliis [vigilias 11.] Deo [om. 3, 9, 11, 17; die noctuque 49; quotidie Domino vacabat 21; Patri add. 45, 46, 47.] et [om. 9, 17; ac 53.] Domino [die noctuque add. 36; (e. D.) om. 49.] nostro [om. 45, 46, 53.] Jesu Christo [(n. J. C.) om. 36.] psallebat [vacabat 53; die noctuque vacabat 10; deserviebat 36; serviebat 17, 49; (Deo-psallebat) deserviebat 43, om. 21.] .

[7] [Impium sacrificium] Veniente [veniens 3 – 6, 10, 15, 26, 45; venit 49; adveniente supradicta 21.] autem die [dies 3, 4, 6, 10, 15, 26, 45, 49; ad diem 5.] kalendarum januariarum, factus [factum 14.] est conventus [conventum 14.] civium, et venerunt ad templum [(a. t.) in templo 11, in templum 13.] Apollinis, et adduxerunt [ad templum add. 9, 17.] hominem [om. 9, 11, 17, 21, 33, 34, 36, 38, 43, 45, 46, 47.] Lucianum [om. 9, 17.] speciosissimum [speciosum 9, 17; prædictum 21.] juvenem [Lucianum add. 9, 17; (sp. j.) om. 3, j. sp. 46, 47.] ut sacrificaret [sacrificaretur 21, 50; sacrificium add. 11, 13.] , et in sacrificio [sacrificium 33, 51, 53, 55.] obtulerunt porcam [porcum 55; hostiam 48, 51, 53.] , quam [quem 55; quæ 2, 3, 7; juxta morem add. 21; ipse add. 10.] immolavit Lucianus [Lucianum 2, 3; (i. L.) L. i. 10; (et in sacr.-Luc.) om. 11, 13.] pro salute civitatis et civium [(obtulerunt-civium) om. 16.] .

[8] [arguit,] Veniens autem [beatus add. 5, 9, 17.] Cæsarius diaconus [om. 21.] cœpit clamare, dicens [et dicere 11, 13.] : Viri sapientes, quid [utquid 3, 52, 53.] facitis [hoc add. 10.] scelus stultum [istud 11 13, 17.] ? Numquid justum est ut pro vita morti [mortis 4, 11, 13.] tradatis [(m. tr.) tr. m. 10, 49.] homines [hominem 1, 27, 33, 34, 52, 53; (tr. h.) h. tr. 43.] ? O quam stultum [justum 45, 46; est add. 1, 6, 13, 15, 43, 46.] ut [et 7.] morti tradatis [(o quam-trad.) om. 10; (homines-trad.) om. 3, 11.] sanguinem [hominem 53; animas 2, 3; om. 10.] innocentem [innocentes 2, 3, 10.] !

[9] [ac mortuo Luciano,] Eadem hora post sacrificium ascendit juvenis [juvenem 38.] equum [equo 11, 13; (asc. j. e.) om. 5.] , et [om. 13.] arreptus furia [(a. f.) arrepto 2; (ascendit-fur.) om. 17.] cœpit furiose arripere [agitare 36; conscendere 17.] equum [om. 11; (et arr.-eq.) om. 50.] , et [(arrept.-et) om. 45, 46; (cœpit-et) om. 49.] cum ascendisset [ascendit 11, 13.] in montem [marinum add. 14; (a. i. m.) i. m. a. 31, 33, 34.] b, præcipitavit se [om. 2; semetipsum 53.] ipse [om. 52, 53; ipsum 6, 16, 17, 46, 49, 55; et hoc ei (hæc ei 13, hoc eis 16) munus erat 11, 13, 16.] et [ipse add. 38.] mortuus est [(m. e.) om 11, 13. Totum numerum om. 21.] .

[10] [iterum vehementer improbat;] Hoc [om. 11, 13.] cum vidisset [sanctus add. 11, 13.] Cæsarius diaconus, cœpit clamare dicens [(hoc-dicens) et adjecit 21.] : Væ reipublicæ et [om. 13, 21.] principibus [principum 1, 3, 4, 6, 9, 10, 14, 17. 38.] , qui cruciatibus [cruciatus 11, 27, 36, 43, 49; cruciato 13; hominum add. 21, 46, 47.] adflectuntur [amplectuntur 1, 2, 3, 5, 10, 11, 14, 17, 27, 36, 38, 43, 45, 52; adplectuntur 9; delectantur 15, 21, 26, 50; pascuntur 31, 33, 34, 46, 47; afflictorum 55.] et effusione [effusionem 4, 5; effusionum 13.] sanguinum [om. 45; sanguinis 9, 17, 46; sanguinem 13.] saginantur [signantur 51.] . Ut quid [(u. q.) væ qui 50.] perditis animas [vestras add. 2, 3.] diaboli [diabolica 4, 5, 9, 17, 27, 31, 33, 34, 45, 46, 47, 48, 49, 51, 52, 55; diabolicæ 1, 2, 3, 10, 14, 15, 26, 38, 50; diabolicis 11, 13, 21, 36, 43.] fraude [fraudis 1, 2, 3, 10, 14, 15, 26, 38, 50; fraudibus 11, 13, 21, 36, 43.] et [om. 15, 26, 38, 50; deceptas vestris 9, 17.] suasionibus [persuasionibus 15.] ?

[11] [Quapropter carcere includitur.] Videns [audiens 2, 11, 13, 21, 31, 33, 34, 43, 49.] hoc [autem 2, 43; om. 49.] Firminus [Firmius 5, 7.] pontifex [hæc add. 49.] dicentem [om. 21, 43, 53; (videns-dicentem) Factum est eo tempore quo sacrificium hujusmodi institutum est, erat Firminus quidam pontifex civitatis Terracinæ; qui audiens 46, 47.] beatum Cæsarium diaconum [diaconem 26, 27, 33, 34, 52; talia dicentem 46, 47; dicentem 53; om. 2, 9, 17, 45; (b. C. d.) om. 21, 43.] , jussit eum teneri cum summo studio et [om. 6.] recludi [reclusit 2; recludit 3; reclaudi 13.] eum [om. 5, 21, 33, 34, 36, 46, 47; (e. r. e.) om. 9, 17.] in custodia publica [publicana 5.] . Corpus autem Luciani [om. 10.] collegit [(L. c.) c. L. 11.] et secundum consuetudinem [(e. s. c.) s. c. e. 49.] duxit [detulit 21; jussit 2.] ad templum Apollinis [om. 4, 14; duci add. 2.] , et incendio [(e. i.) incendioque 31.] consumpsit, et sacrificiis ornavit templum [(e. s. o. t.) e. s. t. o. 27, 43, sacrificatas coronavit templum 13.] .

ANNOTATA.

a Non ignoro latine melius scribi Tarracinam quam Terracinam. Volui tamen scribendi rationem Actorum horum martyrum etiam in Commentario sequi, maxime quum horum martyrum coævus Plinius, lib. III, cap. 5, Terracinam scripserit: Dein flumen Ufens, supra quod TERRACINA oppidum, lingua Volscorum Anxur dictum. Ac sic scribi optimis ejus libris affirmat Cellarius, Geographiæ antiquæ lib. II, cap. 9, pag. 515.

b Locus unde se juvenis præcipitabat a Terracinensibus monstratur adhuc hodie diciturque il gran sasso, i. e., saxum grande, et ad rupem rubeam, vulgo la rave roscia; quæ imminet mari sinistrorsum Fundos petentibus.

CAPUT SECUNDUM.
Cæsarius a Leontio consulari Campaniæ ad sacrificandum frustra sollicitatur. Ejus precibus templum Apollinis corruit et ruina Firminum pontificem opprimit.

[12] Μετὰ οὖν ἡμέρας ὀκτὼ ἦλθεν Λουξούριός τις ὀνόματι, πρῶτος ύπάρχων Τεῤῥακίνης τῆς πόλεως, ἅμα Φιρμίνῳ τῷ ἀπχιερεῖ πρὸς τὸν μακάριον Καισάριον ἔνθα ἧν κατακεκλεισμένος, καὶ ἐξήνεγκαν αὐτὸν ἐκ τῆς φυλακῆς· ὅν καὶ ἄγοντες ἔστησαν δημοσίᾳ ἐν μέσῳ τῆς ἀγορᾶς τῆς πόλεως Τεῤῥακίνης, καὶ ᾐτήσαντο τὸν ὕπατον τῆς Καμπανίας, ὅστις ἧν ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις ὕπατος καθεζόμενος εἰς Φουντάναν τὴν πόλιν οὕτω καλουμένην, ὅς ἐκέκλητο Λεόντιος τοὔνομα.

[13] Πυνθανόμενος οὗν ταῦτα ὁ ἀυτὸς ὕπατος Λεόντιος, μετὰ πολλοῦ θυμοῦ ἐπέβη τῇ πόλει Τεῤῥακίνῃ· τρίτης ἤδη ἡμέρας παρελθούσης ἐν αἷς ἦν ὁ μακάριος Καισάριος ἄσιτος διαμείνας, καὶ τοῦ σώματος αὐτοῦ λοιπὸν ἐκτακέντος ἐν μέσῳ τῆς ἀγορᾶς ἴστάμενος· ὃν καὶ παρέδωκαν τῷ αὐτῷ Λεοντίῳ τῷ· παραχρῆμα δὲ αὐτῇ τῇ ὥρᾳ ὁ παράνομος Λεόντιος ἤρξατο ἐπερωτᾶν τὸν μακάριον Καισάριον τούτοις τοῖς λόγοις διὰ φωνῆς τοῦ κήρυκος, λέγων οὕτως· Λέγε μοι, σὺ τίς κέκλησαι; ὁ δὲ μακάριος ἀποκριθεὶς ἔφη αὐτῷ· Καισάριος λέγομαι ἁμαρτωλὸς, διάκονός εἰμι ἀνάξιος. Λεοντιος ὕπατος ἔφη· Δοῦλος εἶ ἢ εὐγενὴς; ὁ ἄγιος Καισάριος εἶπεν· Δοῦλός εἰμι τοῦ ἀληθινου θεοῦ τοῦ ἐν τοῖς οὐρανοῖς, καὶ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ τοῦ μονογενοῦς, τοῦ κυρίου μου Ἰησοῦ Χριστοῦ.

[14] Λεόντιος ὕπατος εἶπεν· Ὡς ἔοικεν, οὐκ ἀκήκοας τί προσέταξαν διὰ θείων αὐτῶν χαραγμάτων οἱ δεσπόται ἡμῶν καὶ ἀήττητοι βασιλεῖς. ὁ ἅγιος Καισάριος εἶπεν· Οὐχί. Λεόντιος ὕπατος εἶπεν· Τοῦτο προσέταξαν παντί * τε καὶ πανταχοῦ ὅπως ἅπαντες ὑποκύψωσιν καὶ θυσίας προσαγάγωσιν τοῖς μεγίστοις ἡμῶν θεοῖς· δέον οὖν ὑπάρχει ἐξακολουθῆσαί σε τοῖς προστάγμασιν τῶν κρατούντων, καὶ σπεῖσαι θυσίας τοῖς θεοῖς ἡμῶν ὡς ἅπαντες. ἀποκριθεὶς ὁ ἅγιος μάρτυς τοῦ Χριστοῦ εἶπεν πρὸς αὐτόν· Ἄκουσον, ὑπατικέ. ἀληθῶς οὕτως προσέταξαν ὡς ἀφρονέστατοι παρὰ πάντας ἀνθρώπους ὑπάρχοντες. Λεόντιος ὕπατος εἶπεν· Οὐκ οἶδας ὅτι διὰ τὴν σωτηρίαν ἁπάντων τοῦτο προσέταξαν; ὁ ἅγιος Καισάριος ἔφη. Τί γὰρ σὺ οὐκ οἶδας ὅτι ἣν λέγεις σωτηρίαν εἶναι, θάνατος πάντων ὑμῶν ἐστιν; Λεόντιος ὕπατος εἶπεν αὐτῷ· Διὰ τί θάνατον αὐτὴν ἀποκαλεῖς καὶ οὐχὶ μᾶλλον πάντας ζωοῦσαν; ὁ ἅγιος Καισάριος εἶπεν· Διὰ τί πλανᾶσθε ἐξαπατώμενοι τοῖς μύθοις; ὦ σωτηρία ἡ ἀναιροῦσα μὲν τοὺς ἀνθρώπους, ζωοποιῆσαι δὲ μὴ δυναμένη, ἀλλὰ πάντας ἀποπλανῶσα καὶ ἀπολλῦσα.

[15] Ἀκούσας δὲ ταῦτα ὁ ὕπατος ἔφη πρὁς τὸν μακάριον· Ἄκουσόν μου, Καισάριε, καὶ προσελθὼν θῦσον τοῖς θεοῖς τοῖς μεγίστοις, ἐπεὶ ἐν σοὶ ὄψῃ κολαστήρια ἃ οὐ δύνασαι ἐπενεγκεῖν. ἀποκριθεὶς δὲ ὁ ἅγιος Καισάριος εἶπεν αὐτῷ· Ποίει ὅ βούλει· ἐμὲ γὰρ οὐδ᾽ ὅλως δυνήσονται αἱ ἀπηλαί σου ἢ αἱ βάσανοί σου πτωῆσαι ἢ μετασαλεῦσαι ἀπὸ τῆς εἰς Χριστὸν ὁμολογίας. τοῦ θεοῦ μου γὰρ ἐνδυναμοῦντός με, καταπατῆσαι ἔχω τὸν ἐχθρόν μου, τὸν πατέρα σου, τὸν διάβολον, ὑπὸ τοὺς πόδας μου. οὐαὶ δὲ ὑμῖν τοῖς ἀσεβέσιν, διότι ἐκδέχονται ὑμᾶς αἰώνιαι κολάσεις, Βασανίζουσαι ὑμᾶς εἰς τὸ διηνεκές. ταῦτα ἀκούσας ὁ ὕπατος ἐκέλευσεν τῆς τάξεως αὐτοῦ ἑτοιμᾶσαι αὐτῷ τὸ ὄχημα, καὶ τούτου ἀχθέντος ἔφη πρὸς αὐτούς· Πορευθῶμεν ἕως τοῦ σεπτοῦ ναοῦ τοῦ μεγάλου Ἀπόλλωνος· τότε προσέταξεν τὸν μακάριον Καισάριον γυμνωθέντα αὐτὸν δεδεμένον ἔμπροσθεν τοῦ ὀχήματος αὐτοῦ σύρεσθαι ἕως τοῦ ναοῦ τοῦ Ἀπόλλωνος.

[16] Ἐλθὼν οὖν πλησίον τοῦ ναοῦ, ὁ μακάριος τὰς χεῖρας ἔχων δεδεμένας μέσον τῶν στρατιωτῶν προσηώξατο λέγων· Ὁ θεὸς πατὴρ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὁ ὢν εὐλογητὸς εἰς τοὺς αἰῶνας, σὲ ἐπικαλοῦμαι, δέσποτα, κύριε παντοκράτωρ, ὅτι σοι μόνῳ πάντα κατάδηλά εἰσιν, μὴ ἐγκαταλείπῃς με, ἀλλ᾽ ἔπιδε ἐπὶ μοὶ τῷ ἁμαρτωλῷ καὶ ἐπὶ πάντας τοὺς πεποιθότας ἐπὶ σοί. καὶ ταῦτα εἰπὼν, ἄφνω συνέπεσεν ὁ ναὸς τοῦ Ἀπόλλωνος καὶ ἀνεῖλεν Φιρμίνον τὸν ἀρχιερέα μετὰ πλήθους λαοῦ.

[17] Πυθόμενος οὖν ταῦτα Λουξούριός τις ὀνόματι, ὃς ἦν πρῶτος τῆς πόλεως Τεῤῥακίνης, δραμὼν ἐβόα λέγων· Ὑπατικὲ, ἄκουσον Καισαρίου τοῦ δυσσεβοῦς, πῶς ᾠδαῖς μαγικαῖς ἐπιφωνεῖ. Λεόντιος ὕπατος εἶπεν· Ἔγνωμεν ἅπαντες· καὶ ἐπιστραφεὶς πρὸς τὸν μακάριον Καισάριον ὁ Λουξούριος ἔφη· Σήμερον εἰς σὲ ἐξάπτεται ὁ θυμός μου. καὶ πρὸς αὐτὸν ὁ μακάριος εἶπεν· Ἐγὼ τοῦ θεοῦ βοηθοῦντός μοι οὔτε σε οὔτε τὸν ἄρχοντά σου φοβηθῆναι ἔχω. καθ᾽ ὃν τρόπον σὺ εἶπας ὅτι σήμερον ἐξάπτεται ὁ θυμός σου ἐπ᾽ ἐμοὶ, γνῶθι ὅτι αὔριον ἐξαφανίζεσθε ἐν τῷ γενέσθαι ὑμᾶς νεκροῦς. λοιπὸν οὐκ ἔτι ἔσεσθε. θνήσκετε γάρ.

[18] Τότε ἐμμανὴς γενόμενος ὁ Λουξούριος ἐβόα πρὸς τὸν ὕπατον λέγων· Οὑκ ἀκούεις Καισαρίου λοιδωροῦντος καὶ ἀτιμάζοντος τοὺς θεοὺς ἡμῶν καὶ τοὺς ἄρχοντας ἡμῶν, ἔτι δὲ καὶ ἡμᾶς αὐτοῦς ἐξουθενοῦντος δημοσίᾳ, καὶ τοῦτον οὐκ ἀπόλλυς ἐν συντόμῳ, ἀλλ᾽ ἐᾷς ζῆν; ἔφησέν τε ὁ ὕπατος τῷ Λουξουρίῳ· Καὶ ποίᾳ τοῦτον ἀποφάσει δέον τεθνάναι; καὶ ὁ Λουξούριος ἔφη· Πρῶτον μέντοι συναχθήτω ἅπας ὁ δῆμος ὁ ἐν ταύτῃ τῇ πόλει ἐν τοῦτῳ τῷ τόπῳ εἰς τὸν σεπτὸν ναὸν τοῦ Ἀπόλλωνος, ἐν ᾧ κατάδηλος τοῖς πᾶσιν ἐγένετο ἡ αὐτοῦ μαγικὴ τέχνη, καὶ οὕτως τῇ ἁπάντων ψήφῳ ἀναιρεθήτω.

[19] Ὡς οὖν ὑπέστρεψαν τὸν μακάριον Καισάριον εἰς τὸν ναὸν τοῦ Ἀπόλλωνος, καὶ ἔστησαν εἰς τὸν τόπον ἐν ᾧ ἦν τὸ τοῦ ἀρχιερέως Φιρμίνου σῶμα ἐῤῥιμμένον *, οὕτως διεσάφησεν λαμπρᾷ τῇ φωνῇ ὁ Λουξούριος τῷ λαῷ λέγων· Ἀκούσατε, πᾶσα ἡλικία, καὶ ἐπίγνωτε Καισάριον ἄνδρα ἀπειθῆ γενόμενον, ὅστις οὐδὲ τοῖς μεγίστοις θεοῖς τὸ ὀφειλόμενον σέβας ἀπονέμει καθὼς πάντες ἡμεῖς, οὔτε δὲ τοὺς ἄρχοντας ἡμῶν δειλιᾷ. πρὸς ἔτι γε μὴν καὶ φόνον ἠργάσατο. ταῖς γὰρ αὐτοῦ μαγίαις καὶ ἐπαοιδίαις τὸν ἀρχαιότατον ἡμῶν ναὸν τοῦ μεγάλου Ἀπόλλωνος εἰς τὸ ἔδαφος κατέαξεν.

[20] Ἐν αὐτῇ δὲ τῇ ὥρᾳ ἀκούσας ὁ μακάριος Καισάριος ταῦτα, ἔκραξεν φωνῇ μεγάλῃ λέγων· Ἀκούσατέ μου, ἀδελφοὶ καὶ τέκνα μου ἀγαπητὰ, εἰ δίκαιόν ἐστιν ἵνα ἀνθρώπους φοβοῦμαι μᾶλλον ἢ τὸν θεὸν, τὸν ποιητὴν πάντων ὁρατῶν τε καὶ ἀοράτων· ύμεῖς αὐτοὶ κρίνατε· ἐπίγνωτε τοίνυν τὸν μόνον ἀληθινὸν θεὸν τὸν ποιήσαντα ἡμᾶς, ὅπως καθαρθῇ ἡ πόλις ὑμῶν ἀπὸ τῶν μολυσμάτων τῶν ματαίων εἰδώλων καὶ ἀπὸ τοῦ πικροῦ θανάτου καὶ τῆς ἐκχύσεως τῶν ἀθώων αἱμάτων. διὸ παραινῶ τὴν ὑμετέραν ἀγάπην, ἵνα μετανοήσῃ εἷς ἕκαστος ὑπὲρ τῶν ἀθώων αἱμάτων τῶν ἐκχυθέντων ὑφ᾽ ὑμῶν ἐπὶ τὴν γῆν, καὶ πιστεύσῃ τῷ μόνῳ θεῷ τῷ ἀληθινῷ σωτῆρι ἐξ ὅλης τῆς καρδίας ὑμῶν, ὅστις ἐστὶν ὁ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς, ὁ υἱὸς τοῦ θεοῦ ὁ μονογενής.

[21] Τότε ἔκραξεν πᾶς ὁ λαὸς, μεγάλῃ τῇ φωνῇ λέγοντες· Ἀγαθὸς ὁ ἄνθρωπος οὗτος καὶ δίκαια λέγει. ἀκούσας δὲ ταῦτα ὁ παράνομος Λουξούριος καὶ θυμοῦ πλσθεὶς, προσέταξεν τοῖς παρεστῶσιν αὐτῷ, καὶ ἐξαγαγὼν τὸν ἅγιον Καισάριον ἐκ μέσου τοῦ λαοῦ καὶ πάλιν ἐκέλευσεν ἀπαναχθέντα αὐτὸν καὶ κατακλεισθῆναι ἐν τῇ φυλακῇ. ἐποίησεν δὲ ὁ μακάριος μάρτυς ἐν τῇ φυλακῇ ἐνιαυτὸν ἕνα καὶ μῆνα ἕνα.

[Leontio consulari] Post [vero add. 1, 2, 4 – 7, 9, 11, 17, 21, 27, 31, 33, 34, 38, 45, 46, 48, 49, 52, 53.] dies octo venit [veniens 14.] Luxurius primus civitatis cum Firmino [quidem add. 2.] pontifice, et eduxerunt [duxerunt 2, 21.] Cæsarium [sanctum C. 10, 11; beatum C. 45, 46, 47; C. diaconum 2, 3.] de custodia publica [om. 14.] , et adduxerunt [eum add. 5, 17; (e. a.) adducentes 43.] in forum [foro 10, 11.] civitatis Terracinæ [(c. T.) T. c. 53.] , et [mittentes add. 23.] postulaverunt [accersierunt 53; venire add. 49.] consularem [consulem 10, 48, 53, 55; civitatis add. 48; Leontium nomine add. 53; (p. c.) cum audissent eum suggesserunt de eo consulari 21.] Campaniæ [om. 53.] , qui [in add. 11.] illis diebus erat consularis [om. 21, 49; consul 10.] in [om. 10.] Fundana civitate [(F. c.) Fundanæ civitatis 10, Fundanam civitatem 11, 14.] , nomine Leontius [Leontium 1, 5, 17, 27, 31, 33, 34, 45, 46, 47, 52, 53; Leontio 21; ut veniret add. 10; ut adveniret add. 27, 43, 53; ad discutiendum Cæsarium Terracinam advenire add. 46, 47; (n. L.) om. 36, 49.] .

[13] [oblatus et ab eo interrogatus,] Qui dum [cum 4, 6, 7, 27, 31, 43, 50, 55; (q. d.) cumque 21.] venisset [advenisset 17.] ad [om. 21; in 11.] Terracinam [civitatem add. 53.] , jam [om. 17, 50.] per [post 1, 2, 11, 14, 15, 17, 21, 27, 31, 33, 34, 36, 38, 43, 45, 46, 47, 50, 52, 55.] triduum [(p. t.) om. 3.] maceratum Cæsarium [om. 55; (m. C.) maceratus Cæsarius 3.] diaconum [om. 33.] in foro [(i. f.) om. 14, 15, 17, 27, 31, 33, 34.] tradiderunt Leontio [ei 49; consulari L. 14; (t. L.) L. t. 46, 47; (ad Terracinam-Leontio) jam post triduum ad Terracinam urbem, tradiderunt eidem Leontio beato Cæsario diacono fortiter maceratum in foro 10; (maceratum-Leontio) tradiderunt ei in foro beatum levitam Cæsarium 21.] . Eadem hora [(e. h.) tunc 36, 43.] Leontius consularis [consul 10; (L. c.) om. 11.] interrogavit [interrogat 1, 5, 6, 7, 17, 36, 43, 48, 50, 52; beatum add. 10, 21.] Cæsarium [diaconum add. 2, 7; diaconem add. 17.] his verbis [(C. h. v.) eum consularis 11, h. v. C. 46.] sub voce [præ se 48; (s. v.) v. s. 53.] præconia [præconaria 48; dicens add. 17.] : Quis [quid 1, 2, 3, 11, 14, 17, 38, 49.] vocaris? Respondit [Cæsarius resp. 27, 43] : Cæsarius [om. 45.] peccator, diaconus [om. 13; officio add. 46, 47; (p. d.) d. p. 7.] non meritus [merito 33, 34, 46; meritis 1, 5, 45, 46, 47, 49; meis meritis 2, 3, 10, 11, 13, 14, 17; (n. m.) immeritus 27, 43.] Leontius consularis dixit: Servus es an ingenuus? Cæsarius diaconus [om. 17, 50; (C. d.) beatus C. 21.] dixit [respondit 21.] : Servus sum [om. 49.] Domini mei [nostri 31, 34, 49.] Jesu Christi [(servus es-Christi) om. 7, 9, 13.] .

[14] [fortiter respondet;]Leontius consularis [consul 10.] dixit [(L. c. d.) om. 7, 9, 13.] : Audisti [audistis 2, 4.] quid [quod 17.] jusserunt principes [et add. 7, 10, 11, 46, 52, 53.] domini [om. 2, 10, 27, 31, 33, 34, 47, 52, 55; dominissimi (domini sanctissimi?) 1, 3, 14, 26, 50; piissimi 13; potentissimi 45, 46; nostri add. 53; nostri invictissimi add. 4 – 7, 17, 21.] imperatores [nostri add. 10; nostri invictissimi add. 11.] ? Cæsarius diaconus [om. 17, 43, 49, 53; (C. d.) sanctus C. 21, d. C. 26.] dixit [respondit 21.] : Nescio [om. 27; minime 21; quæ 31, 34.] a. Leontius consularis dixit: Ut sacrificium offeras diis [(o. d.) d. o. 53.] immortalibus [(o. d. i.) d. i. o. 43.] . Cæsarius [beatus C. 10, 21; diaconus add. 31, 33, 34, 49, 51, 53.] dixit: Vere [Quæ sequuntur colloquia om. 16; mutatis verbis usque ad Deus pater (num. 16, vide ibid.) exhibet 10.] sic dixerunt [jusserunt 46.] ? Quomodo [miseri et add. 9.] infelices! Respondit Leontius [om. 27, 31, 33, 34, 38.] consularis et [om. 11.] dixit [(r. L. c. e. d.) L. c. d. 2, 21, r. L. 14, 17, L. c. r. e. d. 50.] : Quare? [infelices eos dixisti 4 – 7, 11, 17, 21.] quia [qui 17, 21; cum 31, 33, 34, 46, 47.] pro salute [om. 55.] reipublicæ [republica 55; hoc determinaverunt add. 4 – 7, 11, 17; hoc decreverunt add. 21; (p. s. r.) jussio eorum saluti reipublicæ provideat 46.] . Cæsarius diaconus [om. 9, 14, 17; (C. d.) sanctus C. 21.] dixit [(vere sic dixit) om. 13.] : Et ipsa salus [solummodo add. 4, 5, 7.] interfectio est [(i. e.) e. i. 4.] . Leontius consularis [om. 9, 14, 17, 27, 43.] dixit: Quare [quæ 55; est add. 4 – 7, 11, 13, 21.] interfectio [est add. 9, 17.] ? quia [quæ 4 – 7, 9, 11, 15, 17, 26, 31, 33, 34, 49, 53, 55; cum 21, 27, 43.] omnes salvos facit [faciat 21, 27, 43, 46, 47; fecit 17; (s. f.) f. s. 34.] . Respondit Cæsarius diaconus [(r. C. d.) C. d. r. 2, C. d. dixit 3, 49, C. r. 9, 17.] : O salus, ut [quæ 21.] intereant [intereat 11; interficiant 31, 33, 34, 49; interimat 13, 21.] homines et vivificari [vivificare 11, 13, 15, 21, 33, 34, 38, 48, 49, 50, 52.] non possint [possit 4 – 7, 11, 13, 21; possunt 48, 53; posse 14.] !

[15] [ducitur ad templum Apollinis,] Respondit Leontius [om. 33; (r. L.) L. r. 17, L. ait 21.] dicens [om. 17, 21, 51.] : Fac quod dico [et add. 47.] , sacrifica diis, quia in te modo [om. 46, 47; demum 13.] videbis esse [om. 21; expendi 36.] supplicia [(v. e. s.) suppliciaque vid. 55.] , ubi puniri [punire 3, 48, 51; plurimum 50.] desideras [(quia in-desideras) sin autem, citius tibi supplicia videbis irrogari quibus ut video desideras puniri 27, 43.] . Respondit Cæsarius [(r. C.) C. r. 17, beatus C. r. 21.] diaconus [om. 17, 21; dicens 47; dicens add. 46.] : Non me [in hæc 13.] commovent [æternæ quæ vos add. 13.] pœnæ tuæ [et temporales add. 9.] , sed [magis add. 21.] vos [nos 48.] commovent [commoveant 34; commovebunt 27, 43, 53; (v. c.) commovebunt v. 45, 46, 47.] æternæ [pœnæ add. 2, 21; (s. v. c. æt.) om. 3 – 7, 11, 17.] quæ vos torquere habent in perpetuum. Leontius consularis dixit [ad eum add. 4 – 7, 9, 11, 13, 17.] : Eamus usque [om. 21, 43.] ad templum sacratissimum [om. 55; sacratissimi 3, 9, 17, 48, 49, 53; (t. s.) s. t. 43.] Apollinis [(s. A.) A. s. 36.] . Et vinctum [Cæsarium add. 49.] ante carpentum [conspectum 3.] Leontii consularis [(L. c.) suum 9, 17.] duxerunt eum [om. 49; et add. 52.] nudum [ad templum add. 9, 17; (d. e. n.) n. e. d. 2, 3; (et vinctum-nudum) tunc eunte Leontio ad templum, beatus Cæsarius vinctus ducitur et nudus ante ejus carpentum 27, 43.] .

[16] [quod, eo orante, corruit et pontificem opprimit.] Et cum [dum 9, 17; (e. c.) cumque 49.] appropinquaret [appropinquasset 9, 17; Cæsarius add. 53.] ad [om. 2.] templum, Cæsarius [beatus C. 21.] diaconus [om. 21, 49.] manibus ligatis [(m. l.) manus ligatas 1, 2, 3, 14, 45, per manus ligatus 27, 31, 33, 34, 52, om. 4 – 7, 9, 11, 17, 21, stans 49.] in medio militum [(i. m. m.) om. 21.] dixit [oravit dicens 21; (vere sic, num. 14 — dixit) legitur in cod. 10: Valde et (sic) stulte locuti sunt imperatores tui. Respondit Leontius consul et dixit: Quare hoc dicis? quia hoc pro salute reipublicæ constituerunt. Beatus Cæsarius dixit Salus ipsa non est salus, sed interfectio est. Leontius consul dixit: Quare interfectionem nuncuparis? quia omnes salvos facit. Respondit Cæsarius diaconus: O infelix salus, quæ vivificare nescit sed mortificare. Respondit Leontius dicens: Fac quod dico, sacrifica diis, quia in te modo videbis adhiberi supplicia per quam puniri possis. Respondit Cæsarius diaconus: Non me conturbant pœnæ tuæ, sed vos conturbabuntur æternæ ubi cruciaturi eritis in perpetuum. Leontius consul dixit: Eamus usque ad templum sacratissimi Apollinis. Et vinctum ante carpentum Leontii consulis nudum beatum Cæsarium duxerunt. Et cum appropinquaret ad templum beatus Cæsarius habens ligatas manus in medio militum, hanc orationem fudit ad Dominum.] : Deus, pater Domini nostri [mei 4, 17, 43.] Jesu Christi [(J. C.) om. 3.] , qui es [benedictus add. 15.] in æternum, tibi [cui 10; et cui 27, 43; et 31; ibi 38.] omnia cognita sunt [(t. o. c. s.) om. 53.] ; noli me derelinquere, sed respice [adjuva 9; super me servum tuum add. 10.] sperantes [sperantem 3, 10, 11, 13, 14, 15, 17, 43, 49, 50.] in te. Et cum hoc [(c. h.) h. c. 7.] dixisset, subito ruit [corruit 10, 21.] templum b et occidit Firminum [Firmium 5; Firminium 6.] pontificem [(F. p.) p. F. 1 – 7, 9, 10, 11, 13, 17, 21, 26, 27, 31, 34, 36, 43, 46, 47, 48, 50 – 52, 54, 55.] .

[17] [Luxurius, primus civitatis,] Hoc audiens Luxurius primus civitatis, cucurrit [survenit 12.] clamans [fortiter add. 10.] et dicens: Consularis [O consul 10; consulari 21.] , audis [om. 10; audi 4, 5, 6, 11, 13, 14; audisti 7, 46, 47.] Cæsarium [om. 10; diaconum add. 53.] quam [om. 9, 17, 21, 27, 31, 33, 34, 36, 43, 46, 47, 49.] perfidum [perfidus 10; perfide 9, 11, 13, 17.] et [est Cæsarius qui 10; om. 1, 9, 11, 13, 14, 17, 21, 27, 31, 33, 34, 36, 43, 46, 47, 52.] hymnis [om. 10.] magicis consonantem [insonantem 49; artibus hoc opus exercuit 10.] ? Leontius consularis [om. 14; consul 10.] dixit: Cognovimus [agnosco 10; audivi 46, 47.] . Et dixit [Leontius add. 10.] ad [beatum add. 4, 5, 7, 9, 11, 13, 17, 21, 52, 53, 54.] Cæsarium diaconum [om. 21; cum furore add. 4, 6, 9, 11, 17, 52.] : Hodie in te exardescet [exardescit 2, 3, 9, 13, 14, 17, 52.] ira mea. Tunc [om. 21; cui 27, 36, 43, 45.] Cæsarius diaconus [om. 3, 27, 33, 36, 43, 45; (C. d.) beatus C. 10, sanctus C. 21.] dixit [respondit 21, 27, 36, 43, 45.] : Nec te nec [om. 7.] principem tuum [(p. t.) principes tuos 2, 3.] timeo; quia, sicut dixisti [(s. d.) om. 31, 33, 34.] , hodie [om. 1, 14, 15, 26, 33, 36, 38, 43, 45, 51, 55.] ira [om. 4 – 7, 47.] tua [vestra 31, 33, 34; (h. i. t.) i. t. h. 2, 3, 10, 11, 13, 45.] exardescit [exardescet 26, 31, 33, 34, 38, 45, 46, 47, 48, 50, 51, 53 – 55; (nec te-exard.) ego neque tuam neque principum tuorum iram aliquatenus timeo; quia, sicut ipse dixisti, hodie exardescit 21.] et cras [cito 43, 53, 54.] evanescit [evanescet 26, 31, 33, 34, 45 – 48, 50, 51, 53 – 55.] , et cum fueritis mortui [(f. m.) m. f. 43, 53, 54.] , ulterius [ultra 49, 51; jam add. 21; potestatem add. 43.] non eritis [habebitis 43.] .

[18] [adversus Cæsarium] Tunc Luxurius [consularis 43; consularis add. 51.] clamabat [clamavit 2, 49; ad Leontium add. 33, 34; om. 14.] consulari [om. 48, 51; ad consularem 4 – 7, 9, 11, 13, 14, 17, 21, 53; ad Leontium consularem 31; contra Leontium 10; consularem 33, 34; (c. e.) cons. clamavit 3.] dicens [dixit 14; O consul non add. 10; (c. d.) d. c. 47.] : Audis [Audi 2, 3; audisti 14.] Cæsarium [Cæsarius 2; in add. 1, 3 – 6, 11, 13, 14, 15, 21, 31, 33, 34, 45, 46, 47, 52.] injuria [injuriam 2, 4 – 7, 9, 11, 13, 17, 43, 48, 49, 50, 53, 55.] principum [principis 2.] sermocinantem, et [om. 3, 52.] adhuc eum non exstinguis? Dixit autem consularis [Leontius 10.] ad Luxurium [(c. a. L.) a. L. c. 33, 34.] : Qua [quali 6, 21; et quali 3, 9, 11, 13, 17; quale 4, 7; et qualem 5.] debet puniri sententia [sententiam 5, 7; (p. s.) s. p. 10.] ? Luxurius dixit: Primum [om. 21, 45; primo 47.] quidem congregetur [congregentur 3, 5, 7, 14.] omnis ordo civitatis in eodem loco [(i. e. o.) om. 27, 43.] ad templum [(a. t.) om. 49; Apollinis add. 9, 11, 13, 17.] ubi ejus [om. 10, 45, 46, 47.] claruit magia [magica 4, 6, 11, 31, 33, 36, 49, 51, 52, 54, 55; ars magica 15; (e. c. m.) ars ejus claruit magica 5, 7; (c. m.) magica ars cl. 10; et ibidem judicetur add. 10; et ibi de eo quid fieri debeat statuatur add. 21; et postea alligato (om. 31) saxo præcipitetur in reuma add. 28, 29, 31, 33, 34, 48; ars add. 52.] .

[19] [plebem concitat.] Et dum [(e. d.) cumque 28, 29, 31, 33, 34, 48, dum vero 43.] revocatus [vocatus 36, revocatum 33.] fuisset [venisset 36; (r. f.) reversi fuissent 1; et add. 52.] ad templum, ubi [om. 1, 5, 7, 9, 13, 14, 15, 17, 21, 26, 27, 31, 33, 34, 36, 38, 43, 45 – 50, 52, 54; ecce 10; et 53.] ejectum [om. 3, 6, 10, 11, 21; ejectus 3, 9, 17; ejecto 13, 15, 26, 36, 43, 46, 47; et foris ejecto 53, 54; jectum 5, 7; dejectum 34, 38; erectum 55.] jacebat [erat 6, 11; est 7, 9, 17, 38, 49, 55; om. 2, 3, 4, 10, 13, 14, 15, 21, 26, 27, 31, 33, 34, 36, 43, 45, 46, 47, 48, 50, 52, 53, 54.] corpus [corpore 15, 26, 36, 43, 46, 47, 53, 54.] Firmini pontificis [om. 21; et add. 2, 9, 17, 55; in medium add. 4, 5, 7; trahebatur et add. 10; (c. F. p.) beatus Cæsarius 21.] , sic alloquitur [allocutus est 9, 10, 17; loquitur 55.] Luxurius populum [populo 1, 7, 9, 11, 13, 14, 17, 27, 48, 55; (L. p) p. L. 53, 54, populo L. 3, L. ad p. dicens 10.] : Ecce cognoscite quam [quia 38; om. 27, 33, 34, 36, 43.] perfidum hominem [(p. h.) perfidus est iste homo 10.] , qui nec deos [nostros add. 10.] timet nec principem [principes 9, 10, 17, 31, 33, 34, 45, 46, 48, 49; metuit add. 10.] , qui etiam [om. 33.] et [om. 3 – 7, 9, 10, 11, 13, 17, 27, 36, 43, 48, 49, 52.] homicidium fecit et incantationibus suis templum antiquitatis destruxit.

[20] [Quem refuta Cæsarius;] Eadem hora [(e. h.) tunc beatus Cæsarius 27, 36, 43.] clamabat [clamavit 2, 45, 46, 47.] Cæsarius diaconus [om. 3, 14, 46, 47, 50; (C. d.) om. 27, 36, 43.] , dicens: Audite [me add. 4, 8, 49.] , fratres, si justum est ut homo timeatur [(h. t.) hominem timeatis 4 – 7, 9, 11, 17.] magis quam Deus [om. 1; Dominus 10.] creator [(D. c.) Deum creatorem 4 – 7, 9, 11, 17, Deo creatori 14.] omnium rerum, et in morte [mortem 14, 38, 45, 46, 47, 53, 55; timore 16; om. 49.] sanguinis [sanguine 49; ac sanguine 21.] hominum [humani 47; hominis 55.] purificetur civitas [vita 4 – 7, 10, 11, 17.] vestra, vos [om. 9, 17; ipsi add. 21.] judicate. Unde commoneo caritatem [prudentiam 21.] vestram ut pœnitentiam agat unusquisque vestrum de sanguine [innocentium add. 9, 10, 17, 27, 36, 43, 46, 47, 49.] quem effudistis [fudistis 53; effunditis 43; effudisti 7.] innocentium [innoxium 3; om. 9, 10, 17, 27, 36, 43, 46, 47.] , et [ut 9, 17.] credatis [(e. c.) om. 27, 36, 43, 54.] et timeatis [(e. t.) om. 5.] Dominum [nostrum add. 7, 11, 13, 17.] Jesum Christum Dei Filium [(D. F.) F. D. 3, 10, 31, 33, 34, D. esse F. 14, esse D. F. 46, 47; et credatis in eum add. 43.] .

[21] [unde custodia diu detinetur.] Tunc [quo audito 21.] clamaverunt [clamabat 43; clamavit 49, 50.] omnis populus [(o. p.) omnes populi 1, 2, 21, 31, 33, 34, 45, 52 – 55, omnes una voce 46, 47; (c. o. p.) omnis populus clamavit 10.] , dicentes [dicens 43, 49, 50; voce magna dicens 10.] : Bonus [justus 21.] homo [et justus add. 9, 17; qui add. 53; est add. 54; est qui add. 36, 52; de bono add. 50.] justa [ista 5, 7, 53.] loquitur. Tunc [tum 34.] Luxurius tulit eum de medio populorum [populi 3, 10, 21, 43, 47, 49.] , et iterum [in carcere 36.] recludit [reclusit 1, 2, 11, 33, 34, 36, 47, 49; fecit includi 21.] eum [om. 36; in carcere add. 10.] . Et fuit [(e. f.) fuitque 27, 43, qui fuit 2.] in [eadem add. 21.] custodia [(i. c.) reclausus 13; per add. 4 – 7, 9, 11, 17, 21, 49.] annum unum [om. 9, 17, 21; (a. u.) anno uno 2, 10, 13, 15, 26, 31, 33, 34, 36, 45, 46, 47, 55.] et mensem unum [(m. u.) mense uno 2, 10, 13, 15, 26, 31, 33, 34, 45, 46, 47, 55, mense integro 36.] c.

ANNOTATA.

a Indicare videtur hoc responso martyr non ignorare se nullum a Trajano imperatore ejusmodi decretum latum fuisse.

b Videtur illud esse famosissimum Apollinis templum super quod, si Contatori fides, lib. III, cap. 5, pag. 359: “Exsurgit modo insignis ecclesia cathedralis Terracinensis, nomine sanctorum martyrum Petri et levitæ Cæsarii condecorata; quæ tamen ut plurimum, dimisso titulo principis apostolorum Petri, sub invocatione solius S. Cæsarii appellatur.” Quæ ecclesia quando constructa sit ignoratur. Consecrationis ejusdem instrumentum apud Contatorem legitur pag. 360, quod ita incipit: “In nomine Domini, amen. Pateat universis et singulis quod ego Ambrosius, Dei gratia episcopus Terracinensis, consecravi solemniter basilicam titulo S. Cæsarii insignitam in hac civitate Terracinensi constructam, sub die dominico ac 24 mensis novembris, anno a nativitate ejusdem Domini nostri 1074, pontificatus Sanctissimi Domini nostri Domini Gregorii Papæ Septimi Soanensis anno primo, in festo S. Grisogoni martyris. Consecravi etiam eodem die tria principalia altaria ejusdem ecclesiæ; videlicet altare medium, quod majus est, consecratum est in honorem S. Crucis et B. Mariæ semper Virginis, et SS. Petri et Pauli et omnium apostolorum, et beatorum martyrum Cæsarii, Juliani, Felicis et Eusebii, quorum corpora intus recondita sunt, etc.”

c De temporum ratione ineunda, ut Acta sibi constent, egimus in Comment. præv. § II, numm. 18 – 20.

* forsan pro πάντη

* cod. ἐῤῥημένον

CAPUT TERTIUM.
Leontii conversio et beata mors. Cæsarius et Julianus, a Luxurio primo civitatis damnati et sacco inclusi, demerguntur in mare. Luxurius secundum Cæsarii prophetiam a serpente necatur. Cæsarii et Juliani corpora ab Eusebio monacho sepeliuntur.

[22] Συμπληρωθέντος δὲ τοῦ καιροῦ, προσέταξεν δὲ ὁ δυσσεβὴς Λουξούριος ἐκβληθῆναι τὸν ἅγιον Καισάριον ἐκ τῆς φυλακῆς, καὶ ἀποστέλλει πρὸς Λεόντιον τὸν ὕπατον, ὅστις καὶ ἦν ὑποβαλὼν αὐτῷ ὅπως συντόμως ἀναιρεθῇ. ἐκβληθέντος δὲ τοῦ μακαρίου Καισαρίου ἐκ τῆς φυλακῆς, ἦν κατατακεὶς τῷ σώματι πάνυ, ἡ δὲ κόμη τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ ἦν αὐξηθεῖσα, ὥστε σκέπεσθαι αὐτὸν ὑπὸ τῶν αὐτοῦ τριχῶν. ἦν γὰρ γυμνὸς τῷ σώματι. τοιγαροῦν ἄγγελος κυρίου τοῦτον ἡμέρας καὶ νυκτὸς ἐφύλαττεν.

[23] Τότε δὴ ἄγουσιν τὸν μακάριον Καισάριον ἐν μέσῳ τῆς ἀγορᾶς. ὡς οὖν εἰσῆλθεν ὁ ἅγιος μάρτυς καὶ ἔστη ἐν μέσῳ πάντων, εἶπεν πρὸς τοὺς στρατιώτας τοὺς τῇ ἀλύσει δέσμιον αὐτὸν κατέχοντας· Μικρὸν, παρακαλῶ ὑμᾶς, ἀνάσχεσθέ μου, ὅπως εὐχαριστήσω τῷ κυρίῳ μου Ἰησοῦ Χριστῷ, τῷ ἀξιώσαντί με μέτοχον γενέσθαι τῶν δούλων αὐτοῦ τῶν εὐαρεστησάντων αὐτῷ. αὐτίκα γοῦν πεσὼν εἰς τὴν γῆν καὶ κλίνας γόνυ, προσεκύνησεν τῷ κυρίῳ λέγων· Κύριε ὁ θεὸς, ὁ πατὴρ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, δεῖξον ἡμῖν τὸ ἔλεός σου. ἐν αὐτῇ δὲ τῇ ὥρᾳ ἐγένετο φῶς μέγα, λάμψαν ὡς ἀστραπή. ὃ καὶ ὑπεράσπισεν τὸν μακάριον.

[24] Ἰδὼν δὲ τοῦτο Λεόντιος ὁ ὕπατος ἤρξατο μεγάλῃ τῇ φωνῇ κράζειν καὶ λέγειν· Ἀληθῶς εἷς ἔστιν κύριος ὁ θεὸς ὃν κηρύσσει Καισάριος ὁ διάκονος. καὶ προσελθὼν τοῖς ποσὶν τοῦ ἁγίου μάρτυρος, κλαίων ἐξεδύσατο τὴν διπλοΐδα αὐτοῦ ἥνπερ ἠμφίετο, καὶ περιέβαλεν αὐτὴν τῷ μακαρίῳ Καισαρίῳ. καὶ οὕτως ἤρξατο αἰτεῖν καὶ παρακαλεῖν αὐτὸν ἐνώπιον παντὸς τοῦ λαοῦ, ὅπως βαπτισθῇ ὑπ᾽ αὐτοῦ. πρὸς ὅν ἀποκριθεὶς ὁ μακάριος Καισάριος εἶπεν· Σὺ μόνον πίστευσον εἰς ἕνα θεὸν Πατέρα παντοκράτορα, καὶ εἰς ἕνα κύριον Ἰησοῦν Χριστὸν τὸν υἱὸν τοῦ Θεοῦ τὸν μονογενῆ. παραυτὰ δὲ ἐπίστευσεν τῷ κυρίῳ πανοικεί. τότε λαβὼν ὕδωρ ὁ μακάριος ἐβάπτισεν αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.

[25] Ἐν αὐτῇ οὖν τῇ ὥρᾳ, ἐλθὼν πρεσβύτερός τις ὀνόματι Ἰουλιανὸς μετέδωκεν αὐτοῖς τοῦ πανσέπτου καὶ τιμίου σώματός τε καὶ αἵματος τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. μετὰ οὖν τὸ δέξασθαι αὐτοὺς πάντα τὰ θεῖα μυστήρια τῆς πίστεως, ηὔξατο ὁ μακάριος Ἰουλιανὸς ὁ πρεσβύτερος ἐπὶ τὸν Λεόντιον, καὶ πληρώσαντος αὐτοῦ τὴν εὐχὴν, μετὰ δόξης παραχρῆμα ὁ Λεόντιος αὐτῇ τῂ ὥρᾳ παρέδωκεν τῷ κυρίῳ.

[26] Τότε τοίνυν ὁ Λουξούριος ἐκέλευσεν κρατηθῆναι τοὺς μακαρίους Ἰουλιανὸν τὸν πρεσβύτερον καὶ Καισάριον τὸν διάκονον, οἳς καὶ ἀπεφήνατο κατ᾽ αὐτῶν ἀπόφασιν τοιάνδε λέγων, ὅπως οἱ δύο ἅμα ἐν σάκκῳ βληθέντες, οὕτως καταποντισθῆναι αὐτοὺς ἐν τῷ πελάγει τῆς θαλάσσης. τὸ δὲ τοῦ ὁσίου Λεοντίου σῶμα συστείλαντες ἥ τε γυνὴ αὐτοῦ καὶ τὰ τέκνα, ἔθαψαν αὐτὸν πλησίον τῆς πόλεως εἰς τὸν ἄγρον αὐτοῦ, τῇ πρὸ τριῶν καλανδῶν νοεμβρίων, καὶ οὕτως ἀνεπαύετο ἐν κυρίῳ.

[27] Τῇ οὖν ἑτέρᾳ νυκτὶ ἤγουν μετὰ τρεῖς ἡμέρας ἀπαγομένων τῶν ἁγίων μαρτύρων, Ἰουλιανοῦ φημι καὶ Καισαρίου, ὅπως ἐν τῇ θαλάσσῃ αὐτοὺς ῥιφῆναι προέταξαν οἱ παράνομοι. ὁ οὖν μακάριος ὁ Καισάριος ὰνοίξας τὸ στόμα αὐτοῦ εἶπεν πρὸς τὸν Λουξούριον· Γνῶθι ὡς ἐμὲ μὲν τὸ ὕδωρ τὸ ἀναγεννῆσάν με ὡς ἤδη υἱὸν ἐξ αὐτοῦ με τεχθέντα ὑποδέχεται, καὶ τοῦτό με μάρτυρα παραχρῆμα ἀναδείξει, τοῦ θεοῦ μου οὕτως εὐδοκήσαντος, ἅμα τῷ τιμιωτάτῳ μου πατρὶ καὶ πρεσβυτέρῳ Ἰουλιανῷ τῷ καὶ πρῶτόν με χριστιανὸν ποιήσαντι. σὲ δὲ οὖν, Λουξούριε, σήμερον καταλαμβάνει ἡ τοῦ θεοῦ δικαία κρίσις τοῦ ἐναχθῆναι * ἐπὶ σὲ, ὡς ζῶν ὑπὸ ὄφεως βρωθήσει, ἵνα γνῷ * πᾶσα πατρὶς ὅτι ἐκδικῶν ἐκδικήσει κύριος τὸ αἷμα τῶν δούλων αὐτοῦ ἅμα καὶ τῶν παρθένων, οὓς σὺ κατατήξας ἀνεῖλες, καὶ ὅτιπερ έμὲ μὲν ὑπὸ τῶν σῶν ὑπηρετὧν τῷ ὕδατι καταποντισθῆναι προστάττεις, σὺ δὲ ἔσῃ εἰς τὰ κατώτατα τοῦ ἅδου ὑπὸ τοῦ θεοῦ μου καταχθονιζόμενος.

[28] Ταῦτα δὲ καὶ τὰ τούτοις ὅμοια τοῦ αθλοφόρου μάρτυρος Καισαρίου ἐνώπιον πάντων καὶ τῷ παρανόμῳ Λουξουρίῳ λέγοντος, ἐνεβλήθησαν ἐν τῷ σάκκῳ οἱ ἅγιοι μάρτυρες, Ἰουλιανὸς ὁ πρεσβύτερος καὶ Καισάριος ὁ διάκονος, οὕτως τε ὁμοθυμαδὸν ἐχαλάσθησαν ἐν τῇ θαλάσσῃ. ἐν αὐτῇ δὲ τῇ ἡμέρᾳ ἐν ᾗ κατήχθησαν οἱ ἅγιοι τοῦ Χριστοῦ μάρτυρες εἰς τὸν αἰγιαλὸν, ἐξήγαγεν αὐτοὺς τὸ ῥεῦμα τῇ τοῦ θεοῦ χάριτι εἰς τὸν τόπον ἐν ᾧ ἔκειτο ὸ Λουξούριος ἐπὶ τοῦ ἐδάφους ὅλος ὀγτκωθείς.

[29] Τῆς γὰρ μοίρας * αὐτοῦ [ἔτι δὲ καὶ ἣν ἔσχεν κατά τῶν ἁγίων μανίαν καὶ λύσσαν πέρας ἐδήλωσεν·] τὰ κατ᾽ αὐτὸν ἀπόδειξιν ἔχει. συνέβη γὰρ τὸν αὐτὸν Λουξούριον ἐν τῷ ἵππῳ αὐτοῦ καθεζόμενον πορεύεσθαι ἀριστῆσαι. ἐπειδὴ δὲ ἔσπευδεν εἰς τὸ ἄριστον, προέδραμεν αὐτὸς σὺν τῷ ἵππῳ μόνος· καὶ δὴ πλησιάσαντος ὑπό τι δένδρον, τῆς πονηρᾶς αὐτοῦ πράξεως δῆλον ὅτι ἐπὶ τοῦτο αὐτὸν ἀγούσης, συνέβη δὲ διὰ τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ καὶ τῶν ὤμων τοῦ στιχαρίου αὐτοῦ καὶ τῆς κοιλίας· ἐν οἷς ἐν τῇ κοιλίᾳ αὐτοῦ εἰσελθὼν, μέχρι τῆς καρδίας αὐτοῦ ἤγγισεν.

[30] Κείμενος δὲ ἐξογκούμενος, πρὶν ἢ αὐτὸν ἀποπνεῦσαι εἶδεν τοῖς ὀφθαλμοῖς ἑαυτοῦ, καὶ ἰδοὺ οἱ ἅγιοι μάρτυρες ψάλλοντες ἦσαν ἀμφότεροι ἐπὶ τῷ αἰγιαλῷ τῆς θαλάσσης κείμενοι. μετὰ τιμῆς οὗν μεγάλης καὶ ὑπηρεσίας τῆς προσηκούσης, τὰ σώματα τῶν ἁγίων καὶ καλλινίκων μαρτύρων, Ἰουλιανοῦ φημι τοῦ πρεσβυτέρου καὶ Καισαρίου τοῦ διακόνου, ἐκ τῶν κυμάτων ἐξήγαγον ἄνδρες τινὲς εὐλαβεῖς. ὅπερ ὁ αὐτὸς Λουξούριος καθ᾽ ἃ εἴρηται ὀφθαλμῷ φανῶς ἑώρα· πρὶν αὐτὸν ἐκπνεῦσαι ἐκραύγαξεν ἐν ἑαυτῷ. συνῆξε δέ τις δοῦλος θεοῦ, ὃστις καὶ συνέμενεν ἅμα τῷ ἁγίῳ Καισαρίῳ· ἅπερ καὶ ἔθαψεν νυκτὸς ἐν τόπῳ πλησίον τῆς πόλεως Τεῤῥακίνης, ὑπὸ τὴν ἡμέραν τῶν καλανδῶν νοεμβρίων, εἰς δόξαν καὶ ἔπαινον Χριστοῦ τοῦ θεοῦ ἡμῶν.

[31] Μετὰ οὖν πέντε ἡμέρας εὑρέθη ὁ αὐτὸς δοῦλος τοῦ θεοῦ τοὔνομα Εὐσέβιος ἐν αὐτῷ τῷ τόπῳ ἐν ᾦ ἦν καταθέμενος τοὺς ἁγίους μάρτυρας τοῦ Χριστοῦ, νηστεύων καὶ εὐχόμενος καὶ ψάλλων ἀδιαλείπτως κυρίῳ τῷ θεῷ ἡμῶν. τοῦτο δὲ θεασάμενοι πολλοὶ συνέτρεχον τῷ μακαρίῳ Εὐσεβίῳ ἀπὸ τῆς πόλεως Τεῤῥακίνης, διὰ τὸ ὡς εἴρηται πλησιάζειν τὸν τόπον τῇ πόλει· πολλοὶ μὲν οὖν ἐπέστρεφον πρός κύριον καὶ ἐβαπτίζοντο ὑπὸ τοῦ μακαρίου Φίλικος τοῦ πρεσβυτέρου.

[Nudus e carcere eductus Cæsarius] Exempto [expleto 2 – 7, 9, 11, 13, 17, 21, 48, 50, 53, 54; completo 14.] vero tempore, jussit [eum add. 43.] Luxurius [eum add. 49.] ejici [educi 14; ejicere 15; sanctum add. 27, 31, 33, 34, 38; beatum add. 21.] Cæsarium [om. 43, 49; (e. C.) beatum C. educere 10, C. e. 45, 46, 47, 48; diaconum add. 1.] de custodia, et mittens [misit. 10.] ad Leontium consulem [consularem 14, 15, 27, 31, 43, 46, 47, 48, 53; et add. 2, 10, 14, 17.] consuluit [consulit 4, 5, 7, 11, 13; qualiter add. 27.] eum [ei 27, 34, 43, 55.] ut [quomodo 36, 53; qualiter 43; om. 27; eum add. 43.] exstingueretur [extingueret 21, 27, 43, 53.] . Ejectus [ejectum 31, 33, 34, 46, 47; ejicitur 27, 43.] est [add. ex 50, 53.] vero [ergo 49.] Cæsarius [Cæsarium 31, 33, 34, 46; beatus C. 21.] de custodia [publica add. 33, 34; (C. d. c.) om. 3, d. c. C. 47, d. c. Cæsarium 46.] maceratus [maceratum 31, 33, 34, 47.] et tectus [tectum 31, 33, 46, 47.] de [om. 27, 31, 34, 38, 43, 46, 47, 49, 52.] capillis [om. 33.] suis [om. 31, 45.] , quia nudus erat, et [om. 3, 11, 13, 27, 31, 33, 34, 43.] angelus [enim add. 21, 36, 43.] Domini die noctuque custodiebat eum [om. 33, 34.] .

[23] [luce cœlesti circumfunditur.] Tunc [et 49; om. 46, 47.] adduxerunt eum [om. 46, 47, 55; (a. e.) adductus est 21, 49.] in medio foro [civitatis add. 2; (m. f.) foro civitatis 10, medium forum 21, 26, 27, 31, 33, 34, 36, 43, 49, 50, 52.] . Qui [quo 33, 34; om. 49.] cum [cumque 49.] ingressus fuisset [in add. 14, 52.] forum [om. 2, 15, 21, 31, 33, 49.] , dixit [om. 5, 6, 7, 11, 13; beatus add. 10.] Cæsarius diaconus [om. 10; (C. d.) om. 21, 36, 43, 45, 46, 47, 49; dixit add. 11, 13, 50; dicit add. 6; ait add. 5, 7.] ad milites qui eum [catenis add. 10.] conligatum [ligatum 2, 14, 38; om. 15, 17, 26, 31, 33, 34, 45, 46, 47, 49, 52 – 54.] tenebant [tenebat 10; et add. 38.] catenis [om. 10.] vinctum [(c. v.) v. c. 53, 54, om. 27, 43; (t. c. v.) t. v. 46, 47.] : Modicum [modico 11; om. 10, 13.] rogo [om. 4, 17; vos add. 10, 13, 36; me add. 43, 52; (m. r.) rogo, modicum me 14; me add. 21, 26, 36.] relaxate [laxate 10, 55; me add. 2, 5, 6, 7, 11, 17, 27, 31, 33, 34, 38, 47, 53, 55; vincula mea modicum add. 10.] , ut gratias [gratiam 4 – 7, 10, 11.] referam Domino [Deo 38; Deo add. 15.] meo Jesu Christo, qui me dignatus est socium [socius 2; om. 43.] esse [facere 33, 34, 56; om. 27, 49; (s. e.) e. s. 26, 36, 53, 54, sociare 4, 5, 6, 11, 17, 21, effici socium 10.] servorum [servis 4, 5, 6, 11, 17, 21.] suorum [suis 4, 5, 6, 11, 17, 21; esse add. 49.] . Et subito [om. 46.] cadens in terram [terra 2, 14, 17.] adoravit [oravit ad 49.] Dominum dicens: Domine [om. 17.] Deus [om. 55; omnipotens add. 47.] , pater [(D. p.) p. D. 33.] Domini nostri [mei 27, 43.] Jesu Christi, ostende nobis misericordiam tuam [et add. 43; (qui me dignatus tuam) om. 7.] . Eadem autem [om. 2 – 7, 11, 13, 33, 34.] hora facta est [om. 27.] lux sicut coruscatio [coruscus 13, 21; super eum add. 10.] , et protexit [texit beatum 21; beatum add. 10.] Cæsarium diaconum.

[24] [Inde conversus Leontius] Videns [vero add. 46, 47; autem add. 10, 43.] hoc Leontius [om. 14.] consularis [consul 10.] cœpit voce magna clamare [(v. m. cl.) cl. dicens 33; cl. dicens v. m. 31, 34, cl. v. m. 45, 46, 47; dicens add. 21; et dicere add. 49.] : Vere Dominus Deus [unus add. 3, 17; (v. D. D.) verus Deus atque Dominus 21.] est [om. 21.] quem prædicat Cæsarius diaconus [om. 43.] . Et [hoc dicens add. 43.] misit se ad [ante 17.] pedes beati [om. 2, 5, 14, 48, 49, 51; sancti 11, 36, 53; ejus 3, 10, 43.] Cæsarii [om. 3, 10, 43; diaconi add. 2, 4, 14, 51; plorans et dicens: Peccavi add. 4 – 7, 11, 21.] , et [ut 7; plorabat dicens: Peccavi. Et add. 17.] exspolians [exuens 21, 43; spolians 10.] se [om. 45.] chlamyde sua [(c. s.) chlamydem suam 1, 2, 3, 10, 11, 13, 14, 17, 26, 36, 38, 43, 48, 50, 51, 52, 53, 55; et add. 10.] , induit [om. 13; ea add. 13, 47, 53; eam add. 21.] beatum [om. 1, 2, 13, 14, 48, 51, 53, 55; eum 3, 45, 49; eam 46; beato 21.] Cæsarium [om. 3; Cæsario 21; diaconum add. 1, 51.] , et rogare [eum add. 4 – 7, 11, 17.] cœpit [eum add. 21.] coram omni [om. 17, 47.] populo ut baptizaretur. Cui [et 10; ita add. 2.] dixit beatus [om. 43.] Cæsarius [diaconus add. 2, 3, 16; diaconum add. 10; (d. b. C.) b. C. d. 33, 34, 56.] : Tu [om. 21, 43, 50; tantummodo 46, 47.] crede [sede 50; tantummodo add. 21, 43; in Domino J. C. add. 10.] , et modo [om. 21, 43, 47, 53.] videbis lumen splendidum a. Et accepta aqua [beatus Cæsarius add. 21; benedixit et add. 1.] baptizavit eum [om. 2.] in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti.

[25] [perceptis sacramentis moritur.] In [om. 3.] ipsa [autem add. 17.] hora veniens [venit 3, 34; quidam 6; quidam add. 4, 11, 17, 21; quidem add. 5, 7.] Julianus [nomine add. 21.] presbyter [et add. 10, 14, 50.] dedit [tradidit 21.] ei [eis 48.] corpus et sanguinem Domini nostri [om. 33, 34.] Jesu Christi. Et cum percepisset [cepisset 26; perfecisset 43; pervenisset 10.] omnia sacramenta [christianæ add. 46, 47.] legis b, oravit beatus [om. 2.] Julianus [Cæsarius 53; presbyter add. 2, 5, 17; (presbyter dedit-Jul.) om. 4.] super Leontium, et completa oratione cum gloria Leontius tradidit [reddidit 53.] spiritum [(t. s.) sp. reddidit 3; (percepisset omnia-spir.) fecisset orationem super eum, mox completa oratione Leontius consularis reddidit Domino spiritum 21.] .

[26] [Cæsarius cum Juliano] Eadem [tunc 27, 43; autem add. 14.] die [om. 27, 43; (e. d.) om. 17.] Luxurius tenuit [(L. t.) t. L. 38, 49; beatum add. 14.] Julianum presbyterum et Cæsarium diaconum, et dedit [ei add. 14; in eos add. 49.] sententiam in eis [eos 43; (i. e.) om. 14, 21, 49.] ut ambo [om. 47.] in [om. 46, 47.] saccum [sacco 2, 4 – 7, 10, 11, 12, 17, 26, 36, 45, 46, 47, 48, 53, 54, 55.] c missi [insuti 46, 47; om. 13; mitterent 12.] in mare [mari 53.] præcipitarentur. Corpus autem [vero 21.] Leontii collegit [collegerunt 1, 2, 4 – 7, 10, 11, 14, 15, 17, 21, 33, 34, 43, 49, 52, 55.] uxor et filii ejus, et sepelierunt [eum add. 21, 27, 43; illud add. 36.] juxta civitatem [Terracinam 3, 11, 13; Terracinam add. 53, 54; Terr. civ. 36.] in agrum suum [(ag. s.) agro suo 26, 27, 33, 34, 36, 43, 45, 46, 47, 50, 53, 54.] d, tertio kal. [(t. k.) in kalendis 50.] nov.

[27] [Luxurii nece prædicta,] Alia autem nocte post triduum [ita 1, 3 – 7, 10, 13, 14, 17, 27, 31, 33, 34, 43, 51, 55; reliqui triduo; (alia-triduum) om. 21.] , cum [cum autem 21.] ducerentur [duceretur 1, 2, 3, 14, 15, 50; sancti martyres add. 5, 7, 9, 11, 13, 17; Julianus presbyter et Cæsarius diaconus add. 45, 46, 47.] ut [ita 1, 4, 6, 14, 15, 17, 21, 31, 33, 34, 43, 45, 46, 47, 50, 53; reliqui et.] præcipitio [om. 21.] mergerentur [mergeretur 1, 2, 3, 14, 15, 26, 50.] in mare [mari 10, 42, 51, 53, 54.] , beatus [om. 53, 54.] Cæsarius dixit ad Luxurium: Me quidem aqua, quæ [qui 3, 14; qua 12; me add. 3, 5, 7, 14, 43; om. 52.] regeneravit [generavit 4, 6, 11.] quasi filium suum [om. 17, 43; ut suum 31.] ex [esse 2; ut 14.] se renatum [(ex se ren.) om. 27, 31, 33, 34.] suscipiet [suscepit 2; excepit 3; suscipit 14.] , ut [et 2, 21.] ipsa me modo [om. 15.] martyrem faciat [faciet 21.] una cum [beato add. 51.] patre meo [(p. m.) patrem meum 1, 2, Juliano patre 47.] Juliano [om. 2, 3; Julianum 1; meo 47; presbytero add. 13, 21.] quæ [qui 1 – 6, 17, 21, 36, 38, 43, 45, 53 – 55; quem 12, 13, 48, 51, 52; om. 11; me add. 43, 53, 55.] ante [om. 11; antea 53; me add. 3, 38, 46, 47.] fecerat [om. 11; fuerat 3; fecit 46, 47; fecerit 55; fec. eum 5.] christianum [om. 11; christianus 3.] e. Te [tu 2, 4, 5, 6, 11, 13.] autem [vero 21.] , Luxuri, hodie comedet [(h. c.) comedet hodie 33, 34; te add. 11, 13.] coluber [carnes tuas add. 2.] , ut cognoscat hæc omnis [(h. o.) o. h. 43, 46, 47, 49.] patria [civitas 55.] quia [Christus add. 43.] vindicat Dominus [om. 43.] sanguinem servorum suorum [om. 2.] et [ac 11, 17.] virginum [suarum 10.] , quas tu ignibus [igne 21.] concremasti [cremasti 10, 21; concremare jussisti 36, 53; et 5, 7; et add. 10, 21, 27, 31, 33, 34, 38, 43, 49.] , me [meum 34.] quidem [que 46; quam 10; quem 27, 31, 33, 34, 43; (m. q.) qui me 21.] ad [om. 10.] libitus [libitum 21, 27, 43; libidos 38.] tuos [tu 10; tuum 21, 27, 43; in add. 21, 27, 31, 33, 34, 38, 43, 46, 47, 49, 52, 55.] aqua [aquam 43, 55; (concremasti-aqua) om. 4 – 7.] mergi jussisti [(me quidem-jussisti) om. 11, tu vero eris in profundo mortis a Deo mersurus (versurus 11) 4 – 7, 11.] .

[28] [in sacco mari demergitur. Corpora in littus ejiciuntur.] Interea missi [missus 11; sunt add. 10.] in saccum [sacco 2, 3, 46, 47.] beatus Julianus presbyter et sanctus [om. 48, 51, 55; beatus 53.] Cæsarius diaconus [levita 21; (presbyter-diaconus) una cum sancto Cæsario diacono 17.] præcipitati sunt in mare [mari 10; (præcip.-mare) præcipitavit eos 3; sed add. 36, 43, 53, 54.] . Eodem [eadem 2; autem add. 31, 33, 34, 49; vero add. 46, 47.] die [momento 53.] quo [quod 31; in mare add. 4 – 7, 11, 13.] mersi [præcipitati 17.] sunt in littore [littus 27, 33, 34, 43, 49, 52.] eos [om. 48, 51.] unda [undas 2.] ejecit [jecit 31, 33, 34; dejecit 2; projecit 4 – 7, 11, 13; rejecit 43, 46, 49, 53; eos add. 48. 51.] , ubi etiam [autem 27, 43.] jacebat Luxurius totus turgidus a serpente percussus [perculsus 34; (ubi-percussus) om. 10; (jacebat-percussus) jaciebantur 43, jaciebantur in littus 47.] .

[29] [Luxurius serpentis morsu] Ipse autem [namque 21; enim 49; (ips. a.) om. 27, 43.] Luxurius ibat [in 10.] equo sedens [properabat 10.] ad villam suam ut pranderet; et [om. 2.] quoniam festinabat ad prandium, præcessit cum equo solus [(præc.-solus) om. 13, cum eq. sol. præc. 27, 43.] . Igitur cum juxta arborem præteriret [præcessisset 2.] , et [om. 4 – 7, 10, 11, 13, 14, 15, 17, 21, 26, 27, 31, 33, 34, 36, 43, 45, 46, 48 – 55.] faciente [facientem 2; facientes 10.] nequitia sua [nequitiam suam 2; serpens add. 10.] sic evenit [contigit 51; venit 16; supervenit 10.] ei [om. 3, 10, 13, 16.] ut [om. 10, 13, 16, 46.] coluber [ita 13, 16, 43; serpens 9, 26; lignum confractum 28, 29, 33, 34, 36; qui add. 16; reliqui codices omittunt.] per caput ejus [(p. c. e.) c. e. 4 – 7, 11, 17, om. 50, super c. e. 9, 10, 13, de arbore veniens 49; se præcipitare [t] ei add. 9; immanis serpens descenderet atque add. 1 (recenti manu), 14.] inter collum et capitium tunicæ ejus [(inter c. et c. tun. ej.) om. 43, 53, et col. et cap. tun. (ejus add. 4 – 7, 17) ingressus serpens (om. 16) 4 – 7, 11, 16, 17, 21, 22, et c. et cap. tun. ej. veniret, et serpens 28, 29, 31, 33, 34, et c. ejus et cap. tun. ej. 51, et collum 38, inter col. tun. 3; intraret add. 1, 14; intraret et add. 26, 27; ita ut add. 10.] inter tunicam et ventrem ejus [(i. t. et v. ej.) om. 13, 16, inter tunicam 49, ventrem ejus 11, 17, 21, 22, 28, 29, 31, 33, 34, ventre ejus 4 – 7, i. t. et v. 3, 46; serpens de alto lapsus add. 15; serpens add. 36, 48, 51, 53, 54; collum et capitium tunicæ ejus serpens add. 52. In cod. 1 verba inter collum-vent. ejus recenti manu fuere scripta.] irreperet [ita 36, 48, 51, 53, 54; dilaberetur 43; introiret 10, 16; ingressus 13; reliqui omittunt.] et [om. 13, 16.] latus [ita 4 – 7, 9, 11, 21, 22, 36, 38, 46, 47, 53, 54; lateribus 14; latera 10, 13, 15, 16, 17, 28, 29, 31, 33, 34, 43, 49; reliqui lateris; eum serpens add. 38.] suis [om. 4 – 7, 11, 17; ejus 10, 13, 16, 43, 46, 47; sua 15; sui 45, 48, 50, 51, 53, 55; suum 36, 53, 54; eum add. 49.] morsibus [fortiter 10; serpentinis add. 46, 47, 50; eum add. 14; serpens add. 49.] laniaret [ita 1 (rec. man.), 17, 21, 22, 38, 49; laceraret 28, 29, 31, 33, 34; laniabatur 45, 50; laniaretur 46, 47; attrectabat 13; reliqui laniabat.] , ita ut per ventrem [(i. u. p. ventr.) i. p. v. 36, 54, p. v. 53, i. u. p. ventre 7, i. u. 2, 47, et p. v. 10; et latus ejus add. 6; ejus add. 55.] perveniret usque ad cor ejus [(p. u. a. c. e.) u. a. c. e. p. 43, p. a. c. e. 2, 4 – 7, 11, 17, 28, 29, 31, 33, 34, 49, pervenisset u. a. c. e. 48, pervenisset a. c. e. 50, u. a. c. e. pervenit 10.] .

[30] [perimitur. Apud martyrum sepulcrum] Jacens [jaciens 2.] autem [om. 17.] totus tumidus [tumidus totus 47.] , tamen [om. 15, 31, 33, 34.] antequam exspiraret vidit oculis suis [viros add. 31, 33, 34.] psallentes ambo [ambos 1, 15, 17, 26, 45 – 50, 52, 53, 54, 55; om. 12, 13, 31, 33, 34, 43; et gaudentes, id est, Julianum et Cæsarium add. 21, 22; sanctos Dei Julianum et Cæsarium add. 36.] et [om. 15, 36.] cum honore dignissimo [om. 36; pergentes ad cœlum add. 21, 22.] corpora sanctorum [eorum 36.] Juliani presbyteri et Cæsarii diaconi [(Juliani-diaconi) om. 36.] undas [om. 43; undam 17, 38; ab undis 31, 33, 34; de unda 37.] auferentes [ferri 1; auferentem 17, 38; afferentes 9, 14, 15, 36, 47, 53; offerentes 11; ferrentes in arida 10. Hic terminatur codex 16 his verbis: Qui martyr sepultus est juxta Terracinam; in quo loco merita ejus bene se credentibus beneficia præstant in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen.] ; quod [quibus 1.] ipse Luxurius [(quod ipse Lux.) om. 10.] videns [ita 43, 46; vidit 53; cernens 21, 22; om. reliqui.] antequam exspiraret [se videre add. 49.] clamabat [clamavit 2, 3; om. 10; (quod ipse-clam.) om. 11, 17, 36.] : Adjuro vos, sancti martyres [(s. mart.) ambo martyres et sancti 2, 3, 14.] Dei, ut modicum cessetis a tormentis. Et cum hæc [hoc 2, 3.] diceret, diabolus suffocavit [affocavit 2.] eum, et coram omnibus exspiravit [(adjuro-exspiravit) hæc leguntur in solis codicibus 1. 2, 3, 14; eorum loco 21 et 22: succurrite mihi misero, sancti Dei, quia plurimas patior angustias. Et hæc dicens exspiravit; in reliquis codicibus omnino prætermittuntur.] . Quorum [om. 1, 43, 49.] corpora [vero add. 1, 43; autem add. 21; videlicet add. 45, 46, 47; itaque add. 49.] sanctorum [om. 9, 17, 33, 34; (c. s.) sanct. corp. 4.] martyrum [om. 9, 17; Juliani presbyteri et Cæsarii diaconi add. 3; Juliani et Cæsarii add. 21.] collegit quidam servus Dei qui cum ipso [ipsis 17, 21, 33, 34, 36, 49, 52, 53, 54.] habitaverat [habitaverit 4; habitabat 10.] , et sepelivit nocte [om. 11, 17, 26; noctu 1, 2, 3, 10, 14, 21, 33, 34, 36, 47, 48, 49, 51 – 54; in locum add. 1, 14, 48, 51; in loco add. 2, 10, 21, 26, 36, 47, 52, 53, 54.] juxta Terracinam [om. 4, 6, 51; Terracina 2; Terracinensem 21.] civitatem [civitate 2; ubi usque hodie florent corpora eorum. Martyrizatus est autem sanctus Cæsarius die calendarum novembrium, regnante Domino nostro Jesu Christo in secula seculorum. Amen; his verbis hic desinit codex 13.] f sub [om. 1.] die kal. nov. [in pace add. 21; regnante Jesu Christo Domino nostro in secula seculorum. Amen; his additis desinit codex 11.] .

[31] [Eusebius et Felix presbyter multos convertunt.] Post dies autem [om. 1, 2, 10, 14, 48, 51, 55.] quinque [sex 49.] inventus est et ipse [ille 53.] servus Dei [(s. D.) Dei servus 53; qui cum ipsis habitaverat add. 17.] , nomine Eusebius, in eodem loco ubi posuerat [posuerant 4, 6.] beatos martyres, jejunans et [(ubi-jejunans et) om. 45, 46, 47.] orans [jejunantem et orantem 10.] Dominum [Domino 2, 3; Deum 38, 47.] et [om. 14, 17, 33, 47.] psallens [psallentem 10.] . Hoc dum [cum 17, 43, 45, 46, 47.] multi [(d. m.) m. d. 14.] viderent [videbant 10; cognovissent 49.] , occurrebant [occurrerunt 1.] beato Eusebio de civitate Terracina [Terracinam 1.] , quia [qua 53.] locus [locum 2.] prope civitatem [civitate 10, 14, 17, 38.] erat; et multi convertebantur [convertebatur (?) 2.] et baptizabantur [om. 10, 38.] a Felice presbytero.

ANNOTATA.

a Baptizare antiquis erat illuminare; unde et Armenorum baptizatori sancto Gregorio Illuminatoris titulus inhæsit. Quod græca periphrasis docet, Leontium πανοικεὶ, i. e. cum universa domo baptizatum, id nullibi legitur.

b Omnia sacramenta legis, præter baptismum et Eucharistiam, fortasse indicant confirmationem; unde quis forte suspicetur beatum Julianum fuisse Terracinæ episcopum.

c De supplicio sacci actum est in Comment. præv., § II, numm. 23 et 24.

d De Leontii sepulcro vide conjecturam nostram in Comment. præv., numm. 27 et 28. Quod vero Acta Leontium III kal. nov. sepultum dicunt, id factum esse credo ut conveniret auctor secum, qui post triduum occisum Cæsarium dicturus erat. Quem crediderit kal. nov. martyrio consummatum fuisse, immemor illorum quæ de temporis distributione in Actorum decursu dicta fuerant. Vide Comment. præv., § II, num. 27.

e Variantibus codicum lectionibus non adeo certum est utrum Cæsarius his verbis ad baptismatis aquam an vero ad baptizantem alludat Julianum. Credo ad aquam referri baptismatis. Vero enim simile non est Cæsarium ex Africa adventantem ab hoc Juliano fuisse baptizatum, nisi quis utrumque, Julianum videlicet cum Cæsario diacono suo, ex Africa Terracinam venisse supponat; quod nihilest cur admittas.

f In agro Varano, non Verano, uti Surius scribit. Eodem loco postmodum ædificata fuit ecclesia, nunc diruta. Vide Comment. præv., § IV, num. 49.

* cod. ἐνεχθῆναι.

* cod. γνῶτο.

* cod. μύρας.

CAPUT QUARTUM.
Felix presbyter et Eusebius monachus a Leontio filio Leontii consularis capite plectuntur. Eorum corpora a Quarto presbytero juxta corpus S. Cæsarii sepulta.

[32] Ταῦτα δὲ ἀκούσας Λεόντιος ὁ υἱὸς Λεοντίου τοῦ ὑπάτου, θυμομαχῶν διὰ τὸν θάνατον τοῦ πατρὸς αὐτοῦ, ἀπέστειλεν στρατιώτας καὶ ἐκέλευσεν κρατηθῆναι τὸν μακάριον Φίλικα τὸν πρεσβύτερον καὶ Εὐσέβιον τὸν μοναχόν· οὓς καὶ προσέταξεν * κατὰ πρόσωπον τῶν ἐκεῖσε πολιτῶν ἀχθῆναι ἐπὶ τῆς ἀγορᾶς πρὸς ἐρώτησιν.

[33] Προκαθίσας τε ἐπὶ τοῦ βήματος ὁ δυσσεβὴς Λεόντιος ἅμα τῶν τὰ πρῶτα φερόντων τῆς αὐτῆς πόλεως, οὕτως διελάλησεν αὐτοῖς· Εἴπατε ἡμῖν, δοῦλοί ἐστε ἢ εὐγενεῖς; πρὸς ὃν ἀποκριθέντες οἱ ἅγιοι Φίλιξ πρεσβύτερος καὶ Εὐσέβιος μοναχὸς εἶπαν· Δοῦλοί ἐσμεν τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. καὶ πάλιν πρὸς αὐτοὺς ἔφη· Διασαφήσατε ἡμῖν τὰ ὀνόματα ὑμῶν. οἱ ἅγιοι εἶπαν· Ἐγὼ μὲν Φίλιξ καλοῦμαι, ἀνάξιος πρεσβύτερος. ἀποκριθεὶς δὲ καὶ ὁ ἕτερος αὐτοῦ ἔφη· Κἀγὼ Εὐσέβιος λέγομαι, ἁμαρτωλὸς μοναχός. Λεόντιος εἶπεν πρὸς αὐτούς· Εἴπατε ἡμῖν, κατὰ τῆς πολιτείας καὶ τῶν ἀρχόντων ἐτολμήσατε κηρῦξαι νέαν διδαχήν; ἀποκριθέντες οὖν οἱ ἅγιοι Φίλιξ καὶ Εὐσέβιος εἶπαν αὐτῷ· Ἡμεῖς κηρύσσομεν Ἰησοῦν Χριστὸν, ἥτις ἐστὶν ὑγιὴς καὶ σωτηριώδης διδασκαλία, καὶ ἐπιστροφὴ πάντων πρὸς αὐτὸν καὶ τοῦ ἐπιγινώσκεσθαι αὐτόν.

[34] Ἀποκριθεὶς Λεόντιος εἶπεν πρὸς τοὺς παρεστῶτας αὐτῷ· Ἀκούσατε, λαοὶ, τί ὑμῖν φαίνεται; ἄλλοι μὲν ἔκραζον καλὴν εἶναι τὴν τοιαύτην πίστιν. ἄλλοι ἔλεγον· Οὐχὶ, ἀλλὰ ἀπατῶσιν τὸν λαόν. ταῦτα δὲ καὶ τὰ τούτοις ὅμοια, ἀμφιβαλλόντων αὐτῶν, ἐκέλευσεν ὁ παράνομος Λεόντιος ὅπως ἀπαχθῆναι πάλιν τοὺς ἁγίους ἐν τῇ φυλακῇ, προστάξας στρατιώτας ἀσφαλῶς τηρεῖν αὐτοὺς, καὶ οὕτως ἀπέστη ἀπ᾽ αὐτῶν ὁ λαός.

[35] Καταλαβούσης δὲ τῆς νυκτὸς, στέλλει πρὸς αὐτὸς ὁ παράνομος Λεόντιος πλῆθος στρατιωτῶν ἐν τῇ φυλακῇ, ὅπως ἀναγκάσωσιν αὐτοῦς θῦσαι. οἱ οὖν μακάριοι μάρτυρες θεασάμενοι τοὺς στρατιώτας ἐλθόντας πρὸς αὐτοὺς, ἅμα μὲν ἐμπεδῶντες αὐτοὺς, ἅμα δὲ ἐξουθενοῦντες, μετὰ παῤῥησίας ἔκραζον δοξολογοῦντες τὸν θεὸν τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς, καὶ ἔλεγον· Δόξα ἐν ὑψίστοις θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη, ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία. ἐν αὐτῇ οὖν τῇ νυκτὶ ὁ ἀσεβέστατος τύραννος Λεόντιος ἐκέλευσεν τοῖς στρατιώταις αὐτοῦ ὅπως τοὺς ἁγίους μάρτυρας καρατομήσωσιν, ἔτι δὲ καὶ τὰ τίμια σώματα τῶν ἁγίων ἐν τῷ ποταμῷ ῥιφῆναι προσέταξεν. ὅπερ καὶ γέγονεν· ἀλλ᾽ ἡ τοῦ θεοῦ χάρις ἀβλαβῆ διεφύλαξεν.

[36] Βληθέντων δὲ τῶν ἁγίων σωμάτων ἐν τῷ ποταμῷ, ἦλθον φερόμενα ἐπὶ τῶν ὑδάτων μέχρι τῆς θαλάσσης· καθὼς προέφημεν, ἡ χάρις τοῦ θεοῦ ταῦτα διασῶσασα ἀπέθετο διὰ τὸ χεῖλος τῆς θαλάσσης πλησίον τῶν στροβίλων· καὶ ἰδοὺ πρεσβύτερός τις ὀνόματι Κούαρτος, ἐκ τῆς πόλεως Καπούας οὕτω καλουμένης, ὡς συνέβη τοῦτον παρέρχεσθαι διὰ τοῦ τόπου ἐκείνου θεάσασθαι αὐτὸν, τὰ τῶν ἐνδόξων μαρτύρων σώματα ἄνευ τῶν τιμίων αὐτῶν κεφαλῶν ἐπὶ τῆς ὄχθης θεωρεῖ κείμενα. συνῆξεν δὲ ταῦτα, καὶ ἐπέθηκεν ἐπὶ ἁμάξῃ. ἃ καὶ ἀπήγαγεν εἰς τὴν οἰκίαν αὐτοῦ. ἤρξατο τοίνυν ἐπιμελῶς ἐκζητεῖν τὰς τῶν ἁγίων μαρτύρων κεφαλάς.

[37] Τῇ οὖν ἐπιούσῃ ἡμέρᾳ εὗρεν αὐτὰς σώας καὶ ἀμολύντους, καὶ ταῦτας * συνάξας ἐπέθηκεν τοῖς σώμασιν. ἅπερ καὶ τῇ προσηκούσῃ ὁσίᾳ ταφῇ παρέδωκεν ἐν τῷ τόπῳ ἐν ᾧ τὸ πάνσεπτον σῶμα τοῦ ἀοιδίμου μάρτυρος Καισαρίου τοῦ διακόνου κεῖται. ὑπὸ τὸν μῆνα νοεμβρίου ἐπιτελεῖται ἡ μνήμη αὐτῶν ἡμέρᾳ πρώτῃ· ἐν ᾧ τοίνυν τόπῳ δἰ αὐτῶν πάμπολλαι δωρεαὶ καὶ ἰάσεις καὶ θαύματα μέγιστα ἐπιτελοῦνται, εἰς δόξαν καὶ ἔπαινον Χριστοῦ τοῦ θεοῦ ἡμῶν, μέχρι τῆς σήμερον ἡμέρας, χάριτι καὶ φιλανθρωπίᾳ τοῦ κυρίου καὶ θεοῦ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ· δἰ οὗ καὶ μεθ᾽ οὗ τῷ Πατρὶ ἡ δόξα ἅμα τῷ ἁγίῳ καὶ ζωοποιῷ αὐτοῦ Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῷ αἰώνων. Ἀμήν.

[Qui coram filio Leontii consularis] Hoc audiens Leontius, filius Leontii [(f. L.) om. 7.] consularis, fremens de morte patris sui [patri suo 2; et add. 38.] , misit milites [mulieres (sic) 21.] et [qui 43.] tenuit [tenerent 43; tenuerunt 45, 46, 47.] Felicem presbyterum et Eusebium monachum a, et jussit ut [om. 14, 43.] in conspectu civium [ut add. 14.] adducerentur in [ad. 49.] foro [ forum 21, 33, 34, 43, 49, 52.] .

[33] [fidem profitentes,] Et sedens cum majoribus [majores 2, 14.] civium [civitatis 2, 10, 49.] sic loquitur [locutus est 21; alloquitur 14.] ad eos: Dicite nobis [(d. n.) om. 50.] , servi estis aut [an 2, 4 – 7, 10, 14, 15, 17, 33, 34, 43, 49.] ingenui? Respondit Felix presbyter: Servi sumus Domini nostri [om. 17.] Jesu Christi. Et dicit [dixit 14, 17, 27, 31, 33, 34, 38, 46, 49, 53.] ad eos: Devulgate [vulgate 4 – 7; divulgate 1, 14, 15, 21, 26, 33, 34, 36, 38, 48, 50, 52 – 55.] nobis nomina vestra. Et [om. 4 – 7, 17, 49; at illi 2, 3.] responderunt [respondentes dixerunt 2, 3; ei add. 3; ambo: Nihil ad te pertinet hoc scire add. 21; nos vocamur add. 43.] : Felix et Eusebius [Ego Felix et frater meus Eusebius vocatur 30; vocamur add. 2, 3.] . Leontius filius Leontii [(f. L.) om. 21, 49.] consularis [om. 17.] dixit [dicit 2, 49.] : Dicite [om. 17.] quare contra salutem reipublicæ et principum prædicatis insaniam [insania 2.] . Respondit [om. 17; respondens 3.] Felix presbyter [et Eusebius monachus add. 53, 54.] et [om. 1, 3 – 7, 15, 17.] dixit [om. 15; dicens 4 – 7.] : Nos insaniam [insania 2; contra rempublicam 49.] non [ita 1 – 7, 10, 14, 15, 17, 21, 26, 27, 31, 33, 34, 36, 38, 43, 45 – 50, 53 – 55; om. reliqui codd.; (ins. n.) n. ins. 38.] prædicamus [(ins. n. pr.) n. pr. ins. 49.] , sed [etiam add. 4.] prædicamus [docemus 17; (s. pr.) om. 7.] sanam [om. 2.] atque veram [(a. v.) om. 2, 17.] doctrinam [om. 7; (a. v. d.) a. d. v. 33, d. a. v. 34.] , ut timeatur [timeatis 2; cognoscatur 17, 49; unus add. 4 – 7.] Deus [Deum 2; Dominum 3; Dominus 38.] et cognoscatur [cognoscatis 2; timeatur 49; et add. 43.] ; quia si cognoscitis [cognosceritis 48; cognovissetis 53, 54; cognoscatis 55.] eum [Deum 14.] , potestis [poteritis 2.] vitam æternam consequi [(et cognoscaturconsequi) omnipotens ut vitam æternam consequamini 17; (Leontius filius-consequi) om. 36.] .

[34] [mittuntur in carcerem] Leontius filius Leontii [om. 3; (f. L.) om. 4 – 7, 17, 21, 27, 31, 33, 34, 45, 46, 47, 49.] consularis [om. 15, 17, 27, 31, 33, 34, 45, 46.] dixit [ait 4, 5, 7.] ad populum [(a. p.) om. 55.] : Quid vobis videtur [de hoc add. 4 – 7.] ? Alii clamabant [dicebant 31, 34.] bonam esse doctrinam; alii dicebant: Non, sed [etiam add. 6.] seducit [seducunt 5, 17, 53; seducent 4, 7; seducerent 6.] populum. Hoc [hæc 14; in hoc 33; talia 49.] autem [om. 49.] eis [om. 10; inter se add. 21.] altercantibus [dicentibus 49.] , reclusit [ita 1, 21, 33, 34, 43, 47. 48; recludi jussit 49; jussit Leontius 10; reliqui codd. recludit.] eos [om. 49; Leontius add. 21, 36.] in custodia [custodiam 2, 17, 27, 31, 34, 52; mitti add. 10.] , et discesserunt [discederunt 2; discessit 17, 47, 49; omne add. 10; populus add. 17.] .

[35] [et mox capite plectuntur.] Et [noctu vero 17.] misit ad eos [sanctos 17.] noctu [om. 17; nocte 10, 21, 34, 43; consul add. 10.] , et cœpit [(e. c.) om. 17.] eos [om. 17, 49.] cohortari [ita 1, 15, 34, 38, 43, 51; cohortare 49; coartari 2, 3, 5, 7, 45, 52 – 54; om. 17; reliqui codd. coartare.] ut sacrificarent. Illi [ille 2.] vero deridentes [eum add. 6; eos add. 10.] et contemnentes [eum add. 4, 5, 7; (e. c.) om. 15, 17.] clamabant [dicentes add. 4 – 7, 21.] : Gloria in excelsis Deo. Eadem nocte [noctu 2, 3, 14.] præcepit [Leontius consularis add. 4 – 7.] eos capitis [capiti 2; capitalem 14, 39, 43, 53.] subire sententiam [(cap.-sent.) decollari 17.] et [om. 26.] corpora [om. 26; eorum add. 4 – 7, 10, 49; eorum jactari add. 46, 47.] in fluvium [ita 1, 2, 33, 34, 43, 53, 54; flumine 10; reliqui codd. fluvio; jussit add. 4 – 7.] b jactari [jacere 15; (i. f. j.) om. 26, j. i. f. 46, 47.] .

[36] [Eorum corpora a Quarto presbytero] Quorum [quæ 36.] corpora sanctorum [om. 2, 15, 27, 36, 48, 51; videlicet 21.] Felicis et Eusebii [(quorum-Eus.) om. 43; (sanct.-Eus.) om. 17, 45, 46, 49, 50.] venerunt usque [om. 4 – 7, 21.] ad mare, et die [diem 3.] jam præclaro [clara 4 – 7, 17, 21; claro 36, 43; præclaros 3; clausa 49; facto 14.] jactavit [jecit 15.] eos mare [om. 3, 5, 7; mari 2; maris 4, 6, 10; unda maris 26, 50; undas maris 10.] ad [in 5, 14.] littora [littore 4, 5, 7, 14; littus 10, 17, 21, 26, 27, 34, 36, 38, 43, 45 – 47, 52, 54, 55.] juxta pineta [pinetam 17.] c. Et ecce quidam presbyter, nomine Quartus d, de Capua [urbe Capuana 4 – 7, 21.] , dum transiret [transisset 4 – 7.] ad agrum suum, invenit corpora sanctorum [ita 1, 2, 3, 15, 21, 27, 33, 34, 36, 38, 43, 45 – 48, 53; om. reliqui codd.] sine capitibus [capite 4 – 7, 38; capita 2, 3, 14, 17.] , et [qui 36; quæ 43.] collegit [colligens 36, 49; collecta 34; ea add. 21, 36, 45, 46, 47, 49.] , et [om. 36, 43, 49.] imposuit [posuit 27, 33, 34, 36, 38, 49, 50, 52; ponens 17; et add. 2; eos add. 5, 6, 7.] in [om. 17, 43, 46, 47, 53, 54.] vehiculo [vehiculum 26, 27, 33, 34, 49, 50, 52; suum add. 27, 33, 34; suo add. 5, 7.] , et [om. 17.] duxit [illos add. 4 – 7.] in [ad 5, 6, 21; om. 27.] domum suam [om. 27, 33, 34, 48.] , et cœpit [(e. c.) cœpitque 55.] curiose [om. 3, 17, 47; studiose 45, 46.] quærere [(c. q.) q. c. 5, 7.] capita eorum [sanctorum 2.] .

[37] [juxta corpus S. Cæsarii sepeliuntur.] Alia autem [om. 36; vero 21.] die et [om. 21; etiam 4, 6; ipsi etiam 5, 7.] ipsa [om. 45.] capita [om. 43; eorum add. 45.] invenit [(et i.-inv.) om. 36.] illæsa. Quæ [quas 2, 3; quos 4, 7; inveniens 36.] collegit et [(c. e.) cum omni reverentia colligens 21.] junxit [conjunxit 6; cum ipsis add. 5, 6; cum ipsa add.4, 7.] corporibus [corpora 4, 7.] sanctis [eorum 21.] , et sepelivit juxta corpus sancti [om. 3, 21, 43, 47; beati 14; ac beatissimi add. 45, 46.] Cæsarii diaconi [levitæ 21, 45, 46.] et martyris [Christi add. 46.] sub die nonas novembris [decembris 49.] ; ubi per [om. 2 – 7, 21, 26, 49, 50.] orationes [(p. o.) oratione 1, 45, 46, 48, 55, orationibus 31, 33, 43, 52.] eorum beneficia [om. 4 – 7; et merita 21.] præstantur [florent 4 – 7, 21; præstant 2, 26, 49, 50; parantur 2.] usque in præsentem [hodiernum 4 – 7, 21, 49, 55.] diem [(ubi per-diem) om. 17.] ad laudem et [(l. e.) om. 35.] gloriam [(a. l. e. g.) regnante 4 – 7, præstante 21.] Domini nostri Jesu Christi [Jesu Christo Domino nostro 4, 5, 6, 21; Domino n. J. C. 7.] , qui [cum Patre et Spiritu Sancto add. 1, 21, 49.] vivit et regnat [(q. v. e. r.) om. 3, 36, 48, 53, 54, 55, cui est honor et gloria 2; Dominus add. 21.] in [per omnia 49.] secula seculorum [om. 3.] . Amen.

ANNOTATA.

a De ipsis agemus ad diem 5 novembris.

b Ufentem credo fluvium hic intelligi, qui tertio a Terracina milliario in mare effluebat; estque conforme antiquorum moribus ut rei capitalem sententiam subirent uno aut altero ab urbe milliario. Nostrorum autem martyrum corpora quum in fluvium postea projicienda essent, ipsi in ipsa fluvii ripa capite cæsi fuerint.

c

Pineta intelligo Feroniæ lucum, qui in hac ora maris fuit. De quo Virgilius Æn. lib. VII, v. 799:

      queis Jupiter Anxurus arvis
Præsidet, et gelido gaudens Feronia luco.

Quo loco et Ufentis fluvii meminit:

Qua Saturæ jacet atra palus, gelidusque per imas
Quærit iter valles atque in mare conditur Ufens.

Trium milliariorum distantiam hinc Terracinam ex Horatio discimus, Sat. lib. I, V, 24 sqq.:

Ora manusque tua lavimus, Feronia, lympha.
Millia tum pransi tria repimus atque subimus
Impositum saxis late candentibus Anxur.

Vide Cellarium, Geogr. antiquæ lib. II, cap. 9, pag. 515.

d De Quarto agetur die 5 nov.; vide etiam Act. SS., ad diem 11 maii, de SS. Quarto et Quinto MM.

* cod. add. εἰς τὴν.

* cod. ταῦτα.

PASSIO SECUNDA S. CÆSARII

Cæsarius diaconus, martyr Terracinæ (S.)
Julianus presbyter, martyr Terracinæ (S.)

BHL Number: 1515

EX MSS.

Hanc Passionem, quam in Comment. præv., pag. 84, num. 2, minimam appellavimus, edimus ex quatuor codicibus mss., qui sequenti modo distribuuntur: 1. Romanus, e bibliotheca dicta Victoris Emmanuelis, in ædibus collegii Romani Soc. Jesu, n° 118, membraneus, folio maximo, sec. XI vel XII; antea fuit bibliothecæ Sanctæ Crucis in Jerusalem, n° 5. — 2. Florentinus, e bibliotheca Laurentiana, membraneus, folio magno, sec. XI, plutei 30 sinistri cod. 4; fuit bibliothecæ S. Crucis de Florentia, n° 728. — 3. Viennensis in Austria, e bibliotheca Cæsarea, folio magno, sec. X, n° 357; olim Hist. Eccles., n° 14. — 4. Bruxellensis, e bibliotheca regia, folio majori, membraneus, seculi XI, n° 64.

Sanctum itaque [om. 4.] Cæsarium diaconem Luxurius tradidit consulari [consularis codices.] Leontio; quem intromissum sub voce præconia interrogavit consularis dicens: Quis [quid 1, 2, 3.] vocaris? Respondit: Cæsarius dicor. Consularis dixit: Servus es an ingenuus? Dixit Cæsarius: Servus sum Domini mei Jesu Christi. Consularis dixit: Domini nostri imperatores [imperatoris 1.] diu [om. 2, 3, 4.] jusserunt ut qui noluerint sacrificare diis diversis pœnis diversisque suppliciis puniantur. Cæsarius dixit: Pœnæ vestræ diversæ esse possunt, æternæ esse non possunt. Unde quia non timeo plus diversas [diverse 1.] quam æternam [æterna 3; æternas 4.] , idcirco nec te hac hora [(h. h.) om. 2, 3, 4, hanc ora 1.] audio jubentem [jubente 1, 4.] , nec tuum principem comminantem. Hodie enim ira vestra exardescit [exardescet 1, 4.] , cras evanescit; et cum fueritis mortui, ulterius non eritis. Tunc Luxurius clamabat consulari [consularis 1.] dicens: Audis [audi 1, 3.] Cæsarium hunc principum injuriam sermocinantem, et adhuc non eum [(n. e.) eum non 3.] punis? Dixit autem consularis ad Luxurium: Quali debet puniri sententia? Luxurius dixit: Ut alligatus [alligatu 1; alligetur 2; alligato 4.] ad [om. 1, 3, 4.] saxum [saxo 4.] præcipitetur in reuma. Cæsarius dixit: Me quidem aqua quæ generavit, quasi filium suum ex se renatum suscipiet, ut ipsa [ipsam 1.] modo me martyrem [(m. m. m.) me martyrem modo 2, 3.] faciat [facit 1, 3,] quæ ante hæc fecerit christianum. Te [tu 2, 3.] autem, Luxuri, hodie comedet [comedit 1; te add. 2, 3.] coluber corpus tuum [corpus tuum om. 2, 3, 4.] , ut cognoscat hæc omnis patria quia vindicat Dominus sanguinem virginum suarum, quas tu ignibus cremasti, et me quem libitu [libito 1; libitos 2, 3.] tuo [tuos 2, 3.] in [om. 1, 2, 3.] aquam mergi jussisti. Interea mersus sanctus Cæsarius, eodem [itaque add. 4.] die in eo [eodem 2.] littore eum unda ejecit, ubi jacebat Luxurius totus turgidus, a serpente percussus. Ibi enim in equo sedens, pergendo [pergebat 4.] ad villam ut pranderet, et quoniam [quum 1, 4.] festinabat ad prandium, præcessit cum equo solus. Igitur cum juxta arborem præteriret, faciente nequitia ejus, sic evenit [venit 1.] ut per caput ejus inter collum et capitium tunicæ [tonicæ 2.] ejus inter tunicam et ventrem ejus [et add. 1, 2, 4.] latera sua morsibus laniabat [laniaret 4.] , ut perveniret usque ad cor ejus. Jacens autem tumidus, anteaquam exspiraret [expirasset 2; expiravit 3.] vidit oculis suis psallentes et cum honore dignissimo corpus sancti Cæsarii auferentes [offerentes 1.] . Qui martyr sepultus est juxta Terracinam [Terracina 2, 3.] ; in quo loco merita ejus bene de se [om. 3.] credentibus beneficia præstant [præstatur 1; præstat 3.] , in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, cui est honor [et honor add. 1.] et gloria in secula seculorum. Amen.

PASSIO TERTIA SS. CÆSARII ET JULIANI

Cæsarius diaconus, martyr Terracinæ (S.)
Julianus presbyter, martyr Terracinæ (S.)

BHL Number: 1512, 1513

EX MSS.

Hanc Passionem, in Comment. præv., pag. 84, num. 3, parvæ nomine signatam, edimus juxta codices duos: 1. Florentinum unum, e bibliotheca Riccardiana, n° 223, membraneum, folio maximo, sec. XI; qui fuit olim monasterii S. Marthæ de Monte Ughi, Ordinis Humiliatorum. — 2. Ultrajectinum alterum in Neerlandia, e bibliotheca universitatis, membraneum, folio minori, sec. XV, inter Medii Ævi Scriptores Ecclesiasticos, n° 20; qui fuit Carthusiæ, prope Trajectum inferius, n° 248, l.

Ex codice Florentino.

[Cæsarius Luciani juvenis] Passio sancti Cæsarii diaconi et martyris. — Veniens Cæsarius diaconus ex Africa in civitate quæ vocatur Terracina, vidit juvenem transeuntem speciosum, nomine Lucianum. Quem cum vidisset beatus Cæsarius, interrogavit cives ejusdem civitatis quisnam esset hic coronatus et ornatus ad interfectionem corporis sui, ita dicens: Per Deum omnipotentem vos conjuro ut dicatis mihi qua ex causa vel qua exercitatione hoc opus agitur. Et dixerunt ei cives: Nutritur hic quomodo illi placuerit sex vel octo menses. Exempto autem tempore, armatus et ornatus ascendit in montem marinum; arrepto equo, pro salute reipublicæ et principum et omnium civium et ut nomen habeat gloriosum, ipse præcipitat se in mortem. Cujus corpus cum grandi honore colligitur et ad templum perducitur Apollinis, et incendio consumitur, et cinis ejus in templo pro salute reipublicæ et civium reconditur.

[2] [impium sacrificium] Tunc Cæsarius diaconus dixit: Audite, o infelices et miseri; cur hoc scelere traditis animas innocentium in perditionem diaboli, qui neque hic neque in seculo futuro vitam æternam habere potestis? Et erat in eadem civitate occultus usque ad diem kalendarum januariarum; apud quemdam servum Dei christianum, cum quo orationibus et vigiliis Deo et Domino nostro Jesu Christo die noctuque vacabat. Veniente autem die kalendarum januariarum factus est conventus civium, et venerunt ad templum Apollinis, et adduxerunt hominem Lucianum speciosissimum juvenem, et in sacrificio obtulerunt porcam, quam ipse Lucianus immolavit pro salute civitatis et civium. Videns autem hoc beatus Cæsarius diaconus, cœpit clamare et dicere: Viri sapientes, quid facitis hoc scelus stultum? Numquid justum est ut pro vita tradatis morti homines innocentes? Eadem hora post sacrificium ascendit juvenis equum, et arreptus furia cœpit furiose arripere equum, et cum ascendisset in montem, præcipitavit se ipse et mortuus est.

[3] [improbans, traditur Leontio consulari.] Hoc cum vidisset Cæsarius diaconus, cœpit clamare dicens: Væ reipublicæ et principum, qui cruciatibus amplectuntur et effusione sanguinum saginantur. Utquid perditis animas hominum diabolica fraude et suasionibus? Audiens hoc Firminus pontifex dicentem beatum Cæsarium diaconum, jussit eum teneri cum summo studio et recludi in custodia publica; ubi diebus multis maceratus, deinde traditus est Leontio consulari Campaniæ.

[4] [Eo orante, templum corruit et ruina pontificem opprimit.] Quem ille cum verbis superare nequiret, jussit vinctum ante carpentum suum ducere ligatis manibus nudum usque ad templum Apollinis. Quo cum pervenisset, ad orationem ejus corruit templum et occidit pontificem Firminum. Post hæc reclusus in carcerem a Luxurio primo civitatis, fuit ibi unum annum et mensem unum.

[5] [Leontius ad fidem conversus sancte moritur.] Deinde eductus est in forum ab eo; dum oraret, cœlesti est luce circumdatus, ita ut ipse Leontius crederet, et Cæsarium, qui erat nudus, sua chlamyde indueret, et ab eo baptizaretur, et corpus et sanguinem Domini acciperet de manu Juliani presbyteri. Nec mora; dicta super oratione tradidit spiritum III kal. novembris.

[6] [Cæsarius et Julianus in mare demersi ab Eusebio sepeliuntur. Ipse Eusebius et Felix presbyter capite plexi.] Tunc Luxurius jussit Julianum et Cæsarium mitti in saccum et præcipitari in mare. Qui eo die rejecti sunt ad littus et sepulti ab Eusebio servo Dei juxta urbem Terracinam, temporibus Claudii imperatoris. Qui videlicet Eusebius cum sepelisset sanctos martyres Julianum et Cæsarium, et ad sepulcra eorum orans ac jejunans multos converteret ad fidem, quos Felix presbyter baptizabat, tenti sunt ambo a Leontio filio Leontii consularis, ob eam maxime causam quia Cæsarius patrem ejus christianum fecisset. Et ad forum ejus ducti nec superati, inde carcere reclusi, et nocte eadem cum sacrificare nollent, decollati sunt atque in fluvium jactati. Quorum corpora venerunt usque ad mare et rejecta sunt ad littus, atque a presbytero quodam de Capua nomine Quarto inventa. Qui ea mox imposita vehiculo duxit in casam suam, et curiose quærens etiam capita invenit, adjunctaque corporibus sepelivit juxta sanctum Cæsarium.

Ex codice Ultrajectino.

Cæsarius diaconus veniens ex Africa in Campaniam ad civitatem quæ vocatur Terracina, vidit speciosum juvenem transeuntem valde ornatum, et inquirebat a civibus civitatis quidnam esset hic ornatus. At illi responderunt: Ad interfectionem corporis sui est ornatus. Nutritur hic quomodo placuerit octo vel sex menses, et tempore exempto armatus et ornatus ascendit in montem marinum, et arreptus equo, pro salute reipublicæ et ut nomen habeat gloriæ, ipse se præcipitat morti. Cujus corpus cum grandi honore colligitur, et incendio consumitur, et cineres ejus in templo reconduntur.

[2] Hæc audiens Cæsarius dixit: O infelices, qui traditis animas innocentum diabolo. Et cum venisset dies kalendarum januariarum, conventus factus est civium in templo Apollinis. Et juvenis prædictus immolans porcam pro salute civitatis, ascendit equo in montem, et furiose arripiens e quum, præcipitavit se et mortuus est.

[3] Hoc cum vidisset Cæsarius, clamavit dicens: Viri sapientes, quid facitis scelus stultum et perditis animas diabolica fraude, ut reipublicæ et principibus qui effusione sanguinum saginantur? Audiens hæc Firminus pontifex et Luxurius primus civitatis jusserunt teneri Cæsarium et tradiderunt cuidam consulari Leontio. Qui, præhabita cum Cæsario longa disputatione, ait tandem: Fac quod dico; sacrifica diis, aut pœnis diversis punieris. Respondit Cæsarius: Non me commovent pœnæ tuæ, sed vos commovebunt æternæ in perpetuum.

[4] Hoc audito, iratus Leontius jussit Cæsarium ante se nudum et vinctum ad templum Apollinis duci. Et dum templo appropinquaret, cœpit orare ad Dominum, statimque ruit templum et occidit Firminum pontificem. Hæc dum vidisset Luxurius primus civitatis, clamavit ad populum: Ecce quam perfidum hominem agnoscite, qui nec deos timet nec principem, qui et homicidium fecit et incantationibus suis templum antiquitatis destruxit. Eadem hora clamavit Cæsarius: Audite, fratres, si justum ut timeatur magis homo quam Deus creator omnium rex, et morte sanguinis hominum purificetur civitas vestra; vos judicate. Unum commoneo civitatem vestram, ut pœnitentiam agat unusquisque vestrum de sanguine innocentum quem effudistis, et credatis in Christum Filium Dei. Tunc exclamaverunt omnes populi: Bonus homo justa loquitur. Hæc audiens Luxurius tulit eum de medio populorum et reclusit eum in custodia, ubi fuit anno et mense uno.

[5] Exempto vero tempore, mittens Luxurius ad Leontium consulem, consuluit eum ut Cæsarius exstingueretur. Cumque Cæsarius de custodia ejiceretur maceratus et tectus de capillis suis, qui nudus erat et angelus Domini die noctuque custodierat eum, cadens in terram Dominum adoravit. Et facta est lux sicut coruscatio, et protexit eum. Videns Leontius consularis cœpit voce magna clamare: Vere Dominus Deus est quem prædicat Cæsarius diaconus. Et mittens se ad pedes Cæsarii exspoliavit se chlamydem suam et induit Cæsarium, rogans coram omni populo ut baptizaretur. Et baptizatus est a Cæsario in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. In ipsa hora veniens Julianus presbyter dedit Leontio sacramentum corporis Christi, et dum complesset orationes super eum, in pace Leontius tradidit spiritum cum gloria.

[6] Eadem die Luxurius tenuit Cæsarium et Julianum presbyterum, et dedit sententiam ut ambo missi in saccum præcipitarentur in mari. Et dixit Cæsarius ad Luxurium: Me quidem aqua quæ regeneravit, quasi filium ex se renatum suscipiet, ut ipsa me martyrem faciat una cum Juliano patre meo. Te autem, Luxuri, hodie coluber comedet, ut cognoscat hæc omnis patria quod vindicat Dominus sanguinem servorum suorum. Eo utique die quo sancti mersisunt, in littore eos unda ejecit; ubi etiam jacebat Luxurius totus turgidus, a serpente percussus, sicut Cæsarius ei predixerat. Et antequam exspiravit, vidit oculis suis psallentes ambos et cum honore dignissimo corpora eorum undas auferentes. Quod ipse Luxurius antequam exspiravit clamabat. Passi sunt autem Cæsarius diaconus et Julianus presbyter sub die kalendarum novembrium.

PASSIO QUARTA SS. CÆSARII ET JULIANI

Cæsarius diaconus, martyr Terracinæ (S.)
Julianus presbyter, martyr Terracinæ (S.)

BHL Number: 1514

EX MSS. ET IMPR.

[Praefatio]

Hanc Passionem, quam in Comment. præv., num. 3 maximam appellavimus, edimus: 1. Ex apographo codicis ecclesiæ S. Joannis Capuæ; iterum 2. Ex apographo codicis monasterii S. Joannis Capuæ; demum 3. Ex editione Bibliothecæ Casinensis, tom. III, Florilegii pag. 150; quæ editio facta est secundum codicem Casinensem 139, plutei KK. Numeros secundum quos exemplaria hoc loco censuimus, et in variantibus lectionibus annotandis servamus.

CAPUT PRIMUM.
S. Cæsarius diaconus ex Africa Terracinam veniens fidem Christi clam prædicat. SS. Domitillæ et aliarum duarum virginum a Luxurio judice capite plexarum corpora sepelit.

[Tempore persecutionis Neronianæ in urbe Terracina] Quintus a Cæsare Octaviano Augusto Claudius Nero Gallicula in Romana republica monarchiam imperii et summi apicem primatus obtinuit. Hic [hoc. 2.] sine exemplo nequam nihil intactum sceleris [(n. i. s.) om. 2.] , nihil flagitii penitus intentatum reliquit, adeo ut post occisum fratrem, post interemptam uxorem, post sororem denique corruptam stupro, peremptam jugulo, matrem quoque turpiter violatam gladio mediam secari præciperet. Nequitiis multiplicibus et innumeris hoc adjiciens, ut apostolorum Christi primos, alterum ore gladii, crucis appendio alterum enecaret [necaret 2, 3.] , atque ubique urbium, ubique regionum, præfectis, præsidibus et judicibus præstitutis fidei christianæ cultores exterminio plectendos horribili imperiali edictione mandaret. Circa idem tempus Terracinæ Luxurius in judicem et in civitate eadem Firminus quidam nomine templo [templa 3.] præstituitur Apollinis in pontificem; qui tanto sibi mutuo amicitiarum [amicitiarunt 3.] per omnia juncti connexique sunt fœdere, ut animo uniti ac spiritu solis judicarentur corporibus dissidere. Uterque vero dignitates concessas temporibus prolixis obtinuit, et usque ad Domitiani imperium a alter judicii [judicis.] solio, alter cathedra pontificali resedit.

[2] [quotannis juvenis diro sacrificio devovebatur.] Inoluerat [inoleverat 2, 3.] autem eisdem temporibus, quasi diis immortalibus jubentibus imperatum, facinus execrabile nullisque prorsus facinoribus comparandum. Sexto [sesto 2.] siquidem seu octavo mense qui januarias kalendas præibat, præcipuæ [præcipuo 3.] studio diligentiæ juvenis eligebatur illustris, quem et venustum species et fortitudo robustum et spectabilitas generis [om. 3.] redderet præclarissimum. Qui nimirum juvenis per eorumdem sex seu octo mensium decurrentium lapsus cunctis penitus corporis implendis voluptatibus prostitutus [destitutus 2, 3.] , de ærarii publici sumptibus escis delicatissimis et accuratissime paratis ad libitum vescebatur [vesceretur 2, 3.] , splendidissimis nihilominus tam materie quam contextione indusiis [induviis 3.] per eadem temporum spatia apparatu officiosissimo adornatus; ea dumtaxat lege, ea conditione intersita, quatenus in præmemoratis kalendis exquisitissimis [exquisitissimus 2.] et præcipuis et oculos vel maxime demulcentibus fulgidis [fulgidus 2, 3.] indumentis, equum super insidens phaleratissime apparatum, pro totius populi tuenda et conservanda salute, de editiori rupe morti sese ac præcipitio daret, atque deorum in cæteros furentem vesaniam in se ipse extremæ sæviens vesaniæ furore placaret; cujus diruptum atque in partes frustaque discerptum corpus combustione resolveretur in cineres, in Apollinis templo supremæ devotionis exsequiis in memoriam perpetuam recondendos.

[3] [Cæsarius ibidem Christi fidem clam prædicat.] Per idem tempus levita Cæsarius ab Africæ finibus longinqua in Ausoniam peregrinatione assumpta Terracinam applicuit, homo et honestate morum et fulgore scientiæ et doctrinæ eloquio præclarissimus. Hic itaque in domo christiani cujusdam, Eusebii nomine, nactus hospitium, morari Terracinæ decrevit, prædicatione clandestina quoscumque poterat instanti vigilantia ad cultum fidei christianæ religionis convertens, diemque vesanissimi hominis dedicatum facinori, quod videlicet plurimorum fideli sibi innotuerat relatione, opperiens.

[4] [Quo tempore, Domitilla in Pontiam insulam relegata est, agente Aureliano suo sponso,] Tempestate eadem illustrem virginem spectabilique prosapia ac nobilissimis ortam natalibus, sororisque Flavii Clementis viri illustrissimi filiam, Flaviam Domitillam, ædibus, urbe pulsam, fundis, prædiis, beneficiis omnique qui ei paterno seu materno jure censu pervenerat [provenerat 3.] exhæredem effectam, Domitianus tyrannus judicii [indicii 2.] sententia promulgata Pontianam exilio [om. 1.] destinarat ad insulam. Hanc annitentibus sanctis Dei Nereo [Nero 3.] et Achilleo [Echilleo 2.] eunuchis ejusdem, ipse donatore Christo regiarum cœlestium potens claviger et bis senorum terræ principum princeps Petrus regenerationis undæ expianti purificatione diluerat [deluerat 2, 3.] . Hæc cœlestis sponsi amoris intimi facibus inflammata, castimoniam virginitatis perpetuæ Deo dedicans, Aureliani viri illustrissimi sponsalibus abdicarat. Porro Aurelianus speciei virginis singularis impatiens ignisque sævientis succensus facibus, nullum mente solatium, nullam animo quietis pausationem admittens, hoc a Domitiano Augusto precum suppliciis munerumque copia superaffluenti extorserat, ut virgo Christi ejecta [electa 2.] domo, pulsa patria, bonis privata hæreditariis, in insulam memoratam carcerem subiisset exilii, quatenus videlicet immanitatem ac superabundantiam malorum non sufferens, ad ejus tandem animum copulam revocaret conjugii.

[5] [Nereus vero et Achilleus martyrio coronati sunt; quorum corpora Romam defert Cæsarius.] Non multo post jam dictam insulam Aurelianus adveniens, cum conaretur sanctorum Dei Nerei et Achillei blanditiis, minis, donis, repromissionibus plurimis, ad id ut Domitillam suis acquiescere connubiis persuaderent, animos emollire, videns se tandem casso desudare labore, ignominiis a sese dehonestatos verborum verberumque gravissimis ac durissimis [diutissimis 2, 3.] affectos suppliciis Terracinam deductos, Memmio eos consulari ad extremum ut sacrilegos, ut blasphemos, ut contemptores deorum tradidit puniendos. Qui cum ad thurificandum diis immortalibus eos nec terrentibus minis nec blanditiis demulcentibus [demulgentibus 2.] se pertrahere posse videret, appensos primum equuleis, post adustos crepitantium flammarum succendiis, extremo capitali eos præcepit plectendos sententia. Quorum corpora sanctus levita Cæsarius officiosa celebrique devotione cum martyrum eorumdem discipulis colligens, navigio Romam in prædium sanctæ Domitillæ transvexit; cunctisque pro ritu christianæ religionis consummatis perfectisque exequiis, via Ardeatina juxta apostolorum principis filiæ Petronillæ memoriam ea humo operuit.

[6] [Domitilla Terracinam deducta Euphrosynam et Theodoram] Domitillam igitur solam sanctorumque Nerei et Achillei sedulitate colloquii, recreatione consilii atque [(c. a.) om. 2, 3.] consortii Aurelianus contuens destitutam, quasi jam demum facile suis votis satisfacturam de exilii insula deduci præcepit Terracinam, atque a Sulpitio et Serviliano viris illustribus precibus obnixis extorsit ut ad eam sponsas suas, sapientes videlicet et eloquentes adolescentulas, delegarent, consulturas videlicet et persuasuras ei ut ulterius Aureliani consensum [assensum 2, 3.] connubiis non negaret. A qua cum fuissent gratulanter satis officioseque receptæ, in hanc primum Euphrosyna orationem erupit: Quanta te semper dilectione, soror amabilissima, complexæ sumus, quantum gratulationi complausimus tuæ, quantum fuerimus compassæ mœrenti [mœrentis 3.] , quantum postremo tecum semper concordes exstiterimus et unanimes, ipsa optime nosti. Unde tuis, dilectissima, casibus condolentes ad te venire studuimus, scire avidæ quænam sit causa tanta quæ in tantum tuum animum obduraverit ut abomineris deos, homines negligas, nobilitatem natalium conculces tuorum, deos detestans [detestaris 1.] patrios, dei cultrix sis effecta ignoti, veritatem ab antiquo excultam et celebratam a patribus deserens, nugas quas et quorum nescio modernorum secteris. Unde per humana et per divina omnia, soror ipsa mihi vita dilectior, precor atque obtestor, parce nugis, parce næniis, desine vanitatem; reminiscere prudentiæ, reminiscere ingenuitatis tuæ, reminiscere tuorum natalium; esto unanimis eis qui tibi semper unanimes exstitere; dilige diligentes te [om. 3.] , teque ipsa ne oderis; revoca animum ad sponsum tuum, reduc mentem ad amorem te flagranter [flagrantem 2.] atque impatienter amantis, unum pro certo et indubie noscens, te, velis nolis, Aureliani evadere non posse manus.

[7] [ab idolorum cultu,] Dixerat; tunc Domitilla: Grates, inquit [primum add. 2, 3.] , dilectissimæ sorores, immensas benevolentiæ laborique vestro primum [om. 2, 3.] , quem ad nos usque arripientes estis perferre [proferre 3.] dignatæ, ex intimis animi medullis restituo, meque dilectricem vestram æque [om. 1.] atque vos estis mei veridica relatione insinuo. Quod profecto esse verissimum effectu ipso continuo comprobabitur, cum vos non per inanes verborum futilium ambages ducens, ipsam simpliciter paucis meram aperiam [aperiens 3.] veritatem. Nec mea nec [seu 2.] vestra interesse reor respondere seriatim universis sermonibus vestris, quos in commonitionem mei affectione dignantissima ac benevolentissima deprompsistis. Ad ea igitur tantum respondisse suffecerit ad quæ responsionem commodissime et necessario fieri ipsa mihi dictante interius ratione suggeritur. Dixistis igitur [ad add. 1.] me deos patrios [me add. 1.] detestantem, Dei cultricem ignoti effectam, omissaque veritate exculta et celebrata a patribus ad nugas esse næniasque conversam. Sermonibus rogo intermissis interim [interius 3.] , dilectissimæ, faciamus rebus res ipsæ probentur [probantur 3.] . Unum igitur horum, carissimæ, vestra intererit facere, ut aut vos inclamatis diis omnipotentissimis vestris per eos quod ipsa mihi [(i. m.) ipsamet (?) 2.] fieri expetiero impetretis, et ego ad eosdem credendos deos, ad excolendos eos, ad divinis honorandos obsequiis animum revocabo, meque, quod ipsæ dixistis, confitebor ultronea, veritate [veritatem 2.] quam patres excoluere omissa, ad fabulosas nænias et aniles ineptias decipientibus christianis seductam animum convertisse, vestrisque commonitionibus, ne in uno quidem inobtemperans, obsecundantem me studebo exhibere in omnibus; aut vos animarum vestrarum consulentes saluti Deo meo pollicemini credituras, si me, invocato ejus nomine, in nullo quod expetieritis ipsæ contuebimini impotentem.

[8] [duplici edito miraculo, convertit.] Ad hæc Theodora: Rationibus profecto, inquit, soror dilecta, ut quod verum est fateamur [faciamus 1.] , verba tua nituntur. Cæterum quia nos in tantum deorum voluntatibus obsecundantes paruimus ut de eorum erga nos benevolentia tale aliquid [om. 3.] præsumere debeamus, ipsa potius quæ pro debitis, ut credimus, sedulisque obsequiis tantam [tantum 1, 2.] de benevolentia erga [ergo 3.] te Dei tui præsumptionem tibi assumere potuisti, invocato ejus nomine age fiant quæ fieri expetemus [exspectemus 2.] , et nos hora eadem deorum cultibus nobis jam insinuatis vanissimis, quicquid ipsa consulueris, quicquid commonueris faciemus. Tunc Domitilla: Utinam, soror luce mihi [mihimet (?) 2.] ipsa suavior, et [om. 2.] tu id ex animo dixeris et sorori nostræ Euphrosynæ id ipsum Deus et habere corde et ore polliceri [polliceris 3.] inspiret. Ad quæ nihil morata Euphrosyna: Super meo nomine, inquit, nulla hæsitatio habeatur. Adest mihi germanus cæcus; qui si [(q. s.) quasi 2.] ad ejus quem colis Deum invocationem nominis pupillarum resumet officium, eum Deum verum, eum omnium potentissimum [(o. p.) omnipotentissimum 3.] hora eadem crediderim ad cujus invocationem nominis tantum fuerit patratum prodigium. Moxque subsecuta Theodora: Si ejusdem, inquit, nomine inclamato nutricis meæ filiolam mutam vel unum quidem verbum [(q. v.) v. q. 2.] edere auribus hausero, veri summique Dei vos christianos cultores non ulterius potero hæsitare. Quid in his pluribus? Cæco visus, muta linguæ ad invocationem nominis Jesu Christi Domini resumente officium, ambæ crediderunt sorores, sacrique fontis [fonti 2, 3.] unda regenerante [regeneratæ 2, 3.] , sponsis mortalibus et terrenis hora abrenuntiantes eadem, regi dominatoris seculorum omnium Filio, virginitatis perennis observantiam dedicantes, in sponsas perpetuas copulatæ sunt.

[9] [Harum sponsi, Sulpitius et Severianus, Aureliano subita morte perempto,] Advenerat decreta dies; tres sponsi, Aurelianus, Sulpitius et Servilianus, quasi virginum trium una pariter celebraturi nuptias [nuptiis 2.] , Terracinam adveniunt. Verum Sulpitius et Servilianus, cæci mutæque contemplantes prodigia, Christo Domino crediderunt, Aureliano, cujus aciem amor cæcus lucem non sinebat prospicere, in tenebris persistente perfidiæ [prefidiæ 2.] . Qui sperans sese per vim virginem oppressurum [oppressuram 2.] , diem [dum 3.] plausus, epulas gaudii, cœnam celebrat nuptiarum, in qua scurris admixtus saltantibus eo usque saltavit quoadusque corruens exspiraret.

[10] [jubente] Luxurius post hæc, Aureliani frater, ab imperatore Trajano potestate accepta, [Luxurio] Sulpitium et Servilianum urbis præfecto [profecto 2.] cuidam, nomine Aniano, ut regum legumque contemptores, ut in deos immortales blasphemos et impios, audiendos puniendosque contradidit. Qui cum sese in audientia præfecti Christi Domini famulos voce clarissima faterentur, simulacrisque honoris cujuslibet reverentiam, quælibet exhibere obsequia modis omnibus detrectarent, hora eadem iræ flammantis præfecto succenso facibus, capitalis in eos est promulgata [mulgata 2; vulgata 3.] sententia. Quorum a christianis reverenter corpora sunt collecta atque in prædio [prædia 3.] eorumdem via Latina, milliario secundo, officiosa satis celebrique sunt devotione sepulta.

[11] [capite plectuntur; Euphrosyna et Theodora ignis supplicio interemptæ.] His ita gestis, veniens Terracinam Luxurius virgines sacras memoratas [memoratos 2.] superius suis sisti tribunalibus fecit, eisque ut diis immortalibus incendant [incendat 2.] thura, libamina offerant, herili edictione [editione 2.] præcepit [præcipit 1.] . Quibus renuentibus [redeuntibus 2.] facinus, dat Luxurius in præceptis ut ablatis prorsus omnibus quæcumque eis aderant in auro, in argento, in ære, in vasis utensilibus, in omni denique censu et supellectili qualicumque, ipsæ cubiculi [cubili 1.] in quo pariter morabantur januis undique claustris munientibus obseratis, circumquaque ignibus positis [(i. p.) p. i. 2, 3.] , mortis horribilis [hostilis 1.] exterminio plecterentur. Quarum corpora illæsa et inadusta, capitibusque demissis in terram orantium imaginem prætendentia [pertendentia 3.] , die altera sanctus levita Cæsarius repperit [repetit 2.] , terramque fodiens in profundum dignæ venerationis obsequiis sepulturæ dedit.

ANNOTATUM.

a Imo, usque ad imperium Trajani Luxurius et Firminus pervenerunt. Cfr. num. 10, et Comment. præv., § II, pag. 86 sq.

CAPUT SECUNDUM.
Cæsarius immane juvenis sacrificium improbans custodiæ mancipatur; coram consulari fidem fatetur; ejus oratione corruit templum Apollinis.

[Necem jucenis kalendis januariis peractam] Dum [cum 1, 2.] in his agendis tempus cursibus ignaris stationis evolvitur, kalendarum januarii [januariarum 3.] festiva illa ac præclara solemnitas aderat. Grex juvenum, turba senum, turma adolescentium, puerorum caterva, nobilium ignobilium, divitum pauperum, mediocrium multitudo innumera certatim ad solemne illud celebreque prodigium hominis sese morti ac præcipitio ultro dedituri confluxerat. Hostiis igitur per adolescentis manus solemniter in templo Apollinis immolatis, fusis precibus omnibusque rite perfectis, exit templum, equum insilit homo vesanissimus. Ventum est tandem, turba prosequente innumera, ad montis supercilium, et ecce infelix circum spectantibus ultimum vale dicens, de rupis vertice sese tradit in præcipitium.

[13] [Cæsarius libera voce coarguens,] Dum gererentur ista [(g. i.) gereretur ita 1.] , intererat levita Cæsarius, qui ultra compescendi animum et coercendi impatiens celsa cœpit voce clamare: Quis furor, quæ insania ista, o cives? quæ tantaque [tanta tamque 3.] inaudita cunctis retro seculis frenesis corrupit cerebrum, infecit animum, abstulit sensum, obduxit [om. 3.] et operuit intellectum, ut noctem diem, nubem serenum [serenam 2.] , lucem tenebras deputetis, ut in scelere summo virtutem, in morte vitam, salutem in perditione locetis [vocetis 2.] ? O invisum scelus! O facinus inauditum! O flagitium nullis omnino flagitiis conferendum! Ultro sese hominem perdere, ultro vitam linquere [linguere 2.] , ultro mortem appetere! Proh homines inhumanos! Proh dementes et freneticas mentes! Parcite, quæso, o cives, obsecro, per divina et humana omnia obtestati, parcite, quæso. Parcite, quæso, per salutem vos vestram, per salutem [communem add. 3.] obtestor. O me miserum hominem, quid invisum video, quid inhumanum cerno in hominibus! O respice de cœlis, omnium judex Deus, potens omnium, omnium contuitor; vide facinus, vide scelus, vide et ulciscere. Quoadusque avertes [avertis 1.] faciem, obduces aciem, amovebis [amovebitur 2.] , Deus Deus meus, intuitum? Tacuisti semper, siluisti; ad extremum, quæso instar parturientis, eloquere.

[14] [jussu Firmini pontificis tentus a Leontio consulari,] Cum [Dum 2, 3.] a vociferatione horum et his similium nulla Firmini [Firmi 2.] pontificis jussa, nullæ interminationes possent cohibere Cæsarium, ad extremum ex præcepto pontificis captus custodiæ [custodia 2, 3.] mancipatur. Collectis denique juvenis præcipitati reliquiis atque in templo Apollinis summa cum devotione humatis, regressus domum pontifex eductum Cæsarium carcere suis obtutibus imperat præsentari. Quem minis et ignominiis austeriore invectione adortus, carceri iterum præcipit mancipari; directisque legatis Leontium consularem, qui tunc forte temporis Fundis remorabatur, venire ad [om. 2, 3.] Terracinam efflagitat. Qui cum efflagitanti annuens venisset post triduum, adiens eum pontifex cœpit in ejus auribus enarrare Afrum quemdam genere Terracinæ morari, eversorem plebis, transgressorem legum, contemptorem deorum, qui præclarum illud facinus et per quod potissimum Terracina ubique famosa [formosissima 1.] et celebris resonabat, hominis sese pro salute populi universi morti præcipitioque dedentis, in audientia universæ plebis non timuerat [timuerit 2. 3.] contestatione publica infamare, quique sibi jubenti [jubente 2.] et minas etiam intentanti [intentati 1.] ut conticesceret et ritum civitatis infamare desineret, nulla prorsus voluerit ratione annuere, captus etiam et trusus in [om. 3.] carcerem [carcere 2, 3.] procaci adhuc mente in sententia perseveret [perseverare 1.] .

[15] [ad sacrificandum diis incassum impellitur.] Hæc Leontius audiens, publice in foro sibi præcipit tribunal parari. Cui pro tribunali residenti [præsidenti 2.] cum ex præceptione ejusdem repræsentassent [repræsentasset 1, 2.] Cæsarium, hac [ac 2.] eum primus interrogatione adoritur: Dic nobis tu, quis nomine diceris [(n. d.) d. n. 2, 3.] ? Ad quem levita: Cæsario, inquit, nomen est mihi. Ad hæc Leontius: Indigenam [te add. 2, 3.] , inquit, an alienigenam profiteris? Ad quem Cæsarius: Alienigenam. Et consularis: De quibus huc, ait, partibus advenisti? Et ille: De partibus, inquit, Africæ. Tunc Leontius: Verumne, inquit, est te civitatis hujus inolitos [inclitos 3.] atque inveteratos ritus abominari, illudque præclarissimum factum hominis sese pro salute patriæ neci præcipitioque dedentis contestatione publica infamasse? Cæsarius ait: Verum profecto. Ad hæc Leontius: Dicunt præterea deos immortales, quibus imperatoria majestas regias [regios 1.] afflectit cervices [afflexit 1, 2.] , quosque oblatis [ablatis 2.] sedulo satagit sacrificiis delenire, te habere contemptui. Ad quem Cæsarius: Nihil verius, ait. Tunc Leontius: Impero, inquit, eis [om. 3.] libaminibus oblatis sacrifices. Cæsarius ait: Non faciam.

[16] [Ipso orante, templum Apollinis corruit et Firminum ruina opprimit.] Ad quæ verba indignatus Leontius dat in præceptis continuo Cæsarium vinctum ad Apollinis templum, eidem Apollini scilicet adoliturum thura [om. 3.] et sacrificia oblaturum, deduci. Jam appropiaverat [appropinquaverat 3.] templo, jam propemodum contingebat [contigebat 2.] , jam per vim intromittendus erat et ad sacrificii oblationem nefarii, si qua id facultas admitteret, compellendus; cum ecce elevans caput cœlumque luminibus apertis intuitus [contuitus 2, 3.] sic oravit: Ad te levo, inquiens, oculos meos, qui habitas in cœlis. Sicut oculi servorum in manibus dominorum suorum et sicut oculi ancillæ in manibus dominæ suæ, ita oculi mei ad te Dominum Deum meum, donec miserearis mihi [mihi 2.] . Miserere mei, Domine, miserere mei, quia [qua 2.] multum repletus sum despectione. Innova, Deus meus, signa et immuta mirabilia; glorifica manum et brachium dextrum; excita furorem et effunde iram; extolle adversarium et afflige inimicum. Accelera tempus et memento finis, ut cognoscant mirabilia tua gentes [gratias 2.] omnes, Domine Deus noster. Vix consummarat exorsa Cæsarius, cum ecce repente imperii vi persensa divini, templum corruit dæmonis e [om. 3.] fundamentis eversum, pontificemque Firminum templi tholus [tholum codd.] opprimens conquassavit.

[17] [Luxurius Leontium consularem] Quod Luxurius, amicus ille unicus, sodalis unanimis, contuens, præ nimii doloris impatientia cœpit furere, desævire atque in consularem Leontium insanis allocutionibus invehi: Quousque, inquiens, consularis Leonti, magum, subversorem, veneficum [beneficum 2.] auris animari vitalibus patiere? Itane adhuc cessas, Leonti, facinorosum perdere, demolire scelestum? Adhuc cessas de populo auferre contagium? adhuc cessas, adhuc, inquam, moraris a compage viventium, a connexione hominum membrum [membrorum 1.] putidissimum amputare? In [tanto scelere, in add. 2, 3.] tanto facinore nullæ sunt puniendo innectendæ moræ, nullæ [(nullæ sunt pun.-nullæ) puniendo ullæ sunt innectendæ moræ? Ullæ… 2, 3.] sunt interserendæ induciæ [innutiæ 2.] . Tunc Leontius ad levitam: Nisi ego, inquit, omnium quos terra sustinet sceleratissime, tantum in te facinus digna ultione puniero, ab ipsis seculorum primordiis non fuit in hominibus facinus dignis ultionibus vindicatum. Ad quem Cæsarius: Quid minaris [miraris 1, 2.] , inquit, consularis Leonti? Omnia conviciorum, omnia tormentorum genera paratus est Cæsarius perpeti ut modo Jesu Christi Domini gratiam valeat et benevolentiam promereri. Tunc conversus ad Luxurium consularis ait: Scio te, Luxuri, de pontificis interemptione emptione mœstissimum, super qua quantum et ipse contribuler dii immortales noverint [noverunt 2, 3.] ; verum inambiguus noveris [(v. i. n.) om. 3.] me de morte pontificis tormentis omnimodis atque ad extremum eo mortis genere quod deterrimum [teterrimum 3.] visum fuerit ultionem facturum.

[18] [et populum adversus Cæsarium concitare nititur.] Eadem vero Luxurius hora populum universum ad eversum [(a. e.) adversum 1, 2.] templum, ad peremptum pontificem videndum contuendumque accersit, hisque cæpit furiis in eorumdem auribus insanire: Videtis, o concives, flagitium, videtis magum, videtis et siletis? Dii contemnuntur, evertuntur templa, perimuntur pontifices; videtis et siletis? Et retorquens in Cæsarium acies flammantes dicebat: Cur, sceleratissime [scelestissime 2, 3.] viventium omnium, ita [ista 2.] facere voluisti? Cur templum evertere, cur collegam et amicum meum [mecum. 3.] , idem volentem et nolentem per omnia, voluisti [(p. o. v,) om. 2.] perimere? Ad quem Cæsarius: Quid vociferaris, o judex? Numquid ego collegam peremi tuum? Numquid ego vel [om. 3.] arietibus vel evertendi instrumentis quibuslibet impegi templum? Numquid idem vel [velle 2.] extremo vel minimo tetigi [attigi 3.] digitorum? Si autem ad effusam precem, ad apertionem [aperitionem 3,] oris mei eversum protestaris parietem fani nefandi tui, in his te conjicere, te perpendere cogat ratio, cujus quam solius, quam veri, quam postremo majestativi [molestativi 1.] Dei cultor existam, per quem sermones mei robur tantum, tantam nacti sunt efficaciam.

[19] [Eum refutat Cæsarius,] Moxque ad populum conversus, hanc ad eumdem orationem habuit: Rationales estis, o homines,sensu intellectusque [(s. i.) sensuque 3.] vigetis; persuadeat vos igitur, obsecro, ratio rei perpendere veritatem. Si verus Apollo deus est sique veri numinis [cultor add. 2, 3.] erat pontifex [que add. 2, 3.] Firminus, cur non templum tuitus est suo nomini dedicatum, cur non pontificem a conquassatione, a morte munivit suum? Cur ad homunculi verbum, cur ad dei alterius invocationem destructum templum, eversus paries, pontifex est peremptione mulctatus? Credite igitur, homines, si quidem homines, si quidem rationales estis, si quidem sensu intelligentiaque [intelligentiæque, 2, 3.] capaces; credite, inquam, eum Deum verum, credite potentissimum, cujus tam robusta, tam valens, tam denique efficax nominis exstitit invocatio. Hæc auribus percipientes de populo plurimi, corde animoque compuncti sunt, et in hæsitationem quamdam scrupulumque deducti, videntes maceriei eversæ peremptique pontificis signum terribile, verbaque audientes ejuscemodi quibus nulla verba, nulla videbatur posse ratio contraire. Porro Luxurius, his auditis, magis ac magis insanibat.

[20] [et reductus in carcerem, sæpius ab angelis recreatur.] Extracto denique Firmini cadavere atque ex more humato, ex præceptione Leontii carceris Cæsarius mancipatur custodia. In qua eum diutiore tempore commorantem cœlestis pietas, intercurrentium angelorum mediante colloquio, crebro est dignata revisere.

CAPUT TERTIUM.
Leontii consularis conversio et beata mors. Cæsarius et Julianus presbyter jubente Luxurio judice sacco inclusi demerguntur in mare. Luxurius secundum Cæsarii prophetiam necatur a serpente. SS. Cæsarii et Juliani corpora sepeliuntur ab Eusebio monacho.

[Post annum e carcere eductus, Cæsarius luce circumfusus conspicitur.] Anno jam propemodum decurso [(p. d.) d. p. 3.] , ad orbitam sol pene remearat eamdem, cum ecce ad imperium consularis Leontii pignora tenebrarum tenebras in quibus lucis filius Cæsarius vinctus tenebatur irrumpunt. Educunt nudum catenisque vinctum militem Dei Leontii milites, Leontio et Luxurio in foro Terracinensi una residentibus præsentandum. Orat inter eundum [(i. e.) intereundus 3.] Cæsarius ducentes se milites, modici sibi temporis ad orandum largiendas inducias. Orantem vero Cæsarium humique pertenso [prætenso 2.] corpore expansisque [expassisque 2.] palmis metientem [mentientem 3.] planitiem, lux lampadis fulgorem coruscantis æquiparans, destinata cœlitus, Christi undique belligerum circumfudit.

[22] [Quo prodigio ad Christum conversus Leontius a Juliano baptizatur, et pie moritur] Ad cujus conspectionem prodigii consularis sese Leontius ad vestigia continuo venerabilis levitæ destituit, Deumque Cæsarii solum verum, solum in cœlo et in terra omnium potentissimum voce ingentissima [ingenuissima 2.] exclamavit; moxque chlamide propria levitam induens, ut Christi instrueretur fide, Christi innovaretur mysteriis, Christi continuo purificari [purificare 2.] lavacro mereretur, fusis cœpit lacrymis postulare. Quæ omnia per levitam Cæsarium et sanctum presbyterum Julianum, qui tunc ibidem divinitus, ut credimus, destinatus advenerat, in Leontio hora eadem feliciter consummata sunt. Quibus orantibus, perceptis dominici corporis et sanguinis [(e. s.) sanguinisque 2.] mysteriis, loco eodem halitum Leontius exhalavit extremum. Cujus corpus ab uxore est ejusdem filiisque collectum, sepultumque haud eminus a civitate tertio kalendas novembris.

[23] [Julianus et Cæsarius jussu Luxurii in mare demerguntur. Luxurius secundum Cæsarii prædictionem] Die eadem data sententia est, promulgante Luxurio, ut sanctus presbyter Julianus levitaque Cæsarius, sacco vincto undique obstrusi, pariter fluctibus immergantur æquoreis. Præterierat triduum, nox advenerat, in qua in sanctis Dei jussa sacrilega consummantur. Qua videlicet nocte hac [ac 2.] almifici martyres oratione Luxurium referuntur adorti: Nos quidem aqua mater, Luxuri, ut pignora propria amplexabitur, ut filios dilectos suscipiet, recognoscet suos, recognoscet quos peperit, reddet Deo quos Deo [om. 3.] donatore concepit. Tu autem omni [om. 3.] procul ambiguitate remota insequenti die serpenti ferocissimo, Deo judice, discerpendus totus bibendus exsugendusque traderis, ut omnibus die [dies 3.] sit serena lucidius cruoris nostri deitatem ultricem sanctarumque virginum quæ ignium conflagrantium ustione tuo sunt crematæ imperio. Dixerant, et ecce a ministris Luxurii momento comprehensi eodem, vincti pedibus manibusque sacco injiciuntur, pervehuntur ad mare, profundo pelagi immerguntur.

[24] [morsu serpentis necatur. Martyrum corpora in littus rejecta] Insequenti [insequentis 3.] vero diei lucescente aurora, maturius solito strati Luxurius amœna destituit, cumque ocius apparatum [apparatus 3.] equum insiluisset, nullius suorum comitatum opperiens, adruris [juris 3.] villam proprii maturabat pransurus; cum ecce subter arborem expansam [expassam 2, exparsam 3.] ramis, frondibus nemorosam, equitantis sinum Luxurii arbore desiliens coluber per capitium illabens tunicæ introivit; qui mox instar cinctorii hominem ambiens, a dorso et lateribus corpus ceterum, in sede vero cordis caudam et verticem collocavit [collocarat 2, 3.] . Cœpit infelicis pectus morsibus coluber attrectare ferocibus, cœpit compagem solvere, cutem discindere, corrodere carnes, dispertiri ossa, cruorem exsugere. Desilit miser equo, seseque mox volutans per humum, tetris opplebat ejulatibus aera. Fertur autem priusquam ibidem oppeteret, sanctos quos mari jusserat immergendos, necdum functos vita, ad maris littus pervectos contuitus [contulit 2.] , eosdemque [eosdem 2, eos denique 1.] in jucunditate et vocis jubilo amœnissime hymnum [innum 2.] conditori gloriæ persolventes aspiciens, [accipiens 1, 2.] ut sui misererentur iteratis perhibetur vocibus inclamasse.

[25] [ab Eusebio sepeliuntur.] Reliquias autem sanctorum martyrum Eusebius, cujus in superioribus fecimus mentionem, quo videlicet hospite ab ipso in civitatem [civitate 4, 3.] introitu levita fuerat [fuerit 2.] perfunctus Cæsarius, nocte insecuta collegit, atque haud procul a Terracinæ mœnibus honore et reverentia debita, terræ pignora sacrosancta in die extremo exigenda et restituenda deposuit.

CAPUT QUARTUM.
Eusebius et Felix presbyter a Leontio filio Leontii consularis capite plexi. Eorum corpora cum capitibus a Quarto presbytero inventa juxta corpus S. Cæsarii tumulantur.

Quintus a transitu sanctorum martyrum Cæsarii et Juliani decurrerat [decucurrerat 2.] dies, [Eusebius et Felix presbyter] cum ecce ad memoriam eorumdem jejunus [jejuniis 2, 3.] orationi ac psalmodiæ [salmodiæ 2.] indulgens sanctus Eusebius reperitur. Fit ad servum Dei, non enim ab urbe eminus aberat, concursus undique plebis, ad divini eruditionem [auditionem 2, 3.] verbi. Sexus [sessus 2.] omnis, ætas omnis, omnis confluit postremo conditio, purificabanturque [purificabaturque 2.] unda lavacri salutaris per presbyteri cujusdam manus, et proprietate vocabuli et dignæ merito actionis Felicis.

[27] [sistuntur coram Leontio filio Leontii.] Deferentibus igitur iis qui ea sese testabantur contuitos, Leontio consulari, filio Leontii consularis [(L. c.) c. L. 2, 3.] , seriatim omnia patefiunt. In foro igitur civitatis Terracinensis consularis residens, suis sanctos imperat præsentari obtutibus; præsentatos [præsentatus 2.] hac Leontius eos primus sciscitatione convenit: Vosne, inquiens, estis qui seducitis populum, plebem evertitis ac subvertitis omnem, deorum sacra et ipsi detestamini contemnentes [contendentes 2.] et ut alii eadem contemnant [contendant 2.] et detestentur insistitis? Tunc Eusebius: Ad viam et per viam, inquit, veritatis et vitæ nitimur, si posse suppetat, ducere universos; seducere vero quempiam neque novimus omnino nec volumus; convertendi omnes [omnis 2.] , si facultas daretur, peravidi, evertendi vero seu subvertendi cujuspiam voluntate prorsus studioque extranei; eversa statuere, non stantia evertere perstudentes. Deum autem unum credentes ac solum, deos plures funditus ignoramus. Unde eis qui non sunt libamina nec ipsi offerimus nec, si possit fieri, alios offerre vellemus; nec planum [plenum 1, 2.] ducimus nos viam veritatis ingressos extra eam oberrantes videre innumeros et silere.

[28] [A quo interrogati,] Ad hæc Leontius: Ergone Romana plebs, optimates Romani ipsi, postremo Romani principes, quorum dominatus et imperium ad ipsos usque terminos orbis terræ distenditur, immo omnis propemodum orbis, desertis æquitatis justitiæque tramitibus, per devia quæque et erroris tortuosos anfractus vobis videntur incedere; vosque christicolæ, qui ne millesimam quidem hominum portionem suppletis, soli videbimini æquitatis calles et semitas invenisse justitiæ? Cumque ab ipso mortalium primo ne unus quidem repertus sit hactenus [actenus 2.] qui religionis hujus sacrosanctissimæ semitas divinitus, ut asseritur [asseritis 3.] , ostensas calcasset, omne [omnem 2.] juxta vos rationalium genus in terris a rectissimis rationis justitiæque tramitibus per ea quæ rationi justitiæque repugnant tortuosa et devia, per tot millium annorum elapsus credendum est aberrasse, tenendumque erit ipsos auctores et rectores humani generis deos, quos omniscios et omnipotentissimos ratio ab eis humanis animis omnium naturaliter immissa [innixa 2.] proclamat, impietatis, quod blasphemium capiti redundet vestro, vel impotentiæ arguendos, qui per tot annorum decurrentium millia, vel noluerint [noverint 2.] impie vel nequiverint impotenter hac servitute deterrima [teterrima 3.] mentes hominum liberare?

[29] [fortiter Christi] Ad hæc sanctus: Prudenter, inquit, satis et verisimillima ratione nostræ es, consul, nisus religioni resistere, et per miras veritatis imagines meram destruere veritatem, et per umbraticas larvas et phantasticos lemures nostræ fidei deterrere conatus es faciem. Verum nostra religio invincibilis est et insuperabilis omnis veritas; nostraque fides non speculares imagines, non phantasias lemurum, non commenta scenica et theatralia ludicra quasi parvula [parula 2.] extimescit et rudis, nec verisimilibus umquam sincera vera potuere deludi. Ceterum si tanta tibi nunc emissa cœlitus irrumperet veritatis audiendæ cupido ut objectionibus tuis singulis responsa redhiberi sufficientia patereris, monstrarem sane non nova nos docere, non rudia, non cunctis, ut asseveras, retro actis seculis inaudita; sed uno illo summo atque præcipuo tegmine obvelato silentii, quantis ab ipsis fere mundi orientis primordiis hanc Deus viam patribus revelaverit, in ipsis quos summopere excolitis philosophorum scripturis omne fere christianæ religionis dogma plenissime et planissime ostenderem contineri.

[30] [fidem profitentur,] Tunc Leontius consularis: Non mihi, ait, vacat nugis ineptiisque vestris diutius audiendis vacare. Horum utrius vobis optio imperatoria jussione nostraque largitione conceditur, ut aut deos immortales dignis divinisque honorantes obsequiis, auris nobiscum vitalibus potiamini, aut id facere differentes, truncati mox gladio viventium consortio sequestremini. His sanctus Felix in hæc verba respondit: Optionis concessæ, consul, partem posteriorem eligimus. Deos igitur tuos certus et inambiguus scias non modo nullis umquam a nobis quæ deitatem condeceant obsequiis honorandos, verum omni insuper opprobriorum et ignominiarum genere, quoadusque spiritum efflaverimus, ut adversarios et hostes dirissimos nostri generis insectandos; proque facinore hujuscemodi et cunctis suppliciorum et tortionum [(e. t.) om. 2.] parati sumus [(p. s.) paratissimos 3.] generibus affligi [affici 2, 3.] et ad extremum morte ipsa mulctari.

[31] [et capite plexi,] Post hæc Leontius cœpit circumstantem populum sciscitari, quæ super his eorum haberetur opinio. Quibus varia diversaque censentibus, aliisque dogma exclamantibus pravum atque aliis bonam mussitantibus esse doctrinam, carcere eos retrudi consularis præcepit. Nocte vero insecuta eos per intermissas personas diis suis commonens immolare, cum ipsi id funditus detestabile ducerent, eadem nocte plexos capitibus, fluvio qui dicitur Ligula a in præceptis tradidit immergendos; sacrosanctaque corpora mari mox fluvius, mare littori, juxta locum qui Pineta dicitur, die altera destinavit.

[32] [sepeliuntur a Quarto presbytero.] Capuanus vero presbyter quidam, Quartus nomine, ad agrum proficiscens suum, sanctorum corpora sine capitibus die eadem reperit; quæ collecta vehiculoque imposita domum ad se veneranter pervexit. Quorum capita dum anhelus sedulusque perquireret, die altera illibata Deo largitore invenit, humavitque corpora juncta capitibus juxta corpus levitæ Cæsarii die nonarum novembrium b. Fiunt autem virtutes multæ in loco pausationis eorumdem usque in [ad 2.] hodiernum diem, accipiuntque petentes digne digneque quærentes inveniunt, aperiturque digne pulsantibus ad memoriam sanctissimorum martyrum interventionibus eorumdem, præstante Domino nostro Jesu. Christo, qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat Deus [om. 2.] in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Fortassis eo tempore quo hæc Acta conscripta sunt, id nomen Ligulæ Ufenti fluvio dabatur, aut alium rivum vel torrentem prope Terracinam auctor intellexit.

b Hic inseritur in editione Casinensi prodigiosa sanatio filiæ imperatoris Valentiniani; quam quum aliunde statim edituri simus, textum etiam Casinensem ibidem pag. 127 sqq. addimus.

SANATIO GALLÆ ET TRANSLATIO S. CÆSARII ROMAM
cum versione græca ex codice Vaticano 1608.

Cæsarius diaconus, martyr Terracinæ (S.)
Julianus presbyter, martyr Terracinæ (S.)

BHL Number: 1517, 1518

EX MSS. ET IMPR.

De his egimus in Comment præv., § III, pag. 89 sqq. Nunc vero textum latinum edimus secundum codicem e bibliotheca archivi capituli basilicæ S. Petri; de quo plura jam dicta sunt supra, pag. 105. Ibi n° 1 signatur inter codices secundum quos editur Passio prima S. Cæsarii; a quo fere non differt codex Sublacensis ibidem supra notatus numero 3. E regione autem textus latini datur etiam periphrasis seu potius versio græca ex cod. ms. Vaticano; qui codex supra eadem pagina 105, vicesimo loco describitur. Quam versionem ex quadam oratione panegyrica valde insipida quasi ex sterquilinio gemmam collegimus. Addimus tandem in parte inferiori paginæ 127 sqq. textum ejusdem miraculi, quem insertum invenimus circa finem Passionis magnæ excerptæ e codice Casinensi; cfr. hac pagina illius Passionis num. 32. Codicis autem Casinensis descriptionem dedimus supra, pag. 120.

[1] Βασιλεύοντος τοίνυν τοῦ εὐσεβεστάτου βασιλέως Οὐαλεντινιανοῦ, ἐν τῷ καιρῷ ἐκείνῳ τῆς τῶν Ῥωμαίων ἐκκλησίας Δάμασος ὁ ἁγιώτατος ἐπίσκοπος προεκαθέζετο· ἦν γὰρ ἀνὴρ μεγάλης φρονήσεως τε καὶ σοφίας. οὕτινος τοῖς διδάγμασιν καὶ ταῖς συμβουλίαις ὁ προειρημένος Αὔγουστος ὑπήκοος ἦν, ὥστε ἰδέσθαι αὐτοὺς ὑπὸ τῆς θείας χάριτος ἐμπεριεχομένους. ἐγένετο οὖν ἐν τῷ πάσας τὰς προτροπὰς ἴσως διαφέρειν ἐκ τῆς συνέσεως τοῦ πατριάρχου ὥστε Εὐδοξίαν Θεοδοσίου τοῦ ἐν ὁσίᾳ τῇ μνήμῃ θυγατέρα εἰς συζυγίαν βούλεσθαι. ἥνπερ καὶ δεξάμενος ὁ ἐν ὁσίᾳ τῇ μνήμῃ Οὐαλεντινιανὸς, δύο θυγατέρας ἐξ αὐτῆς ἔσχηκεν. ἡ μὲν πρεσβυτέρα τῷ τῆς γεννησαμένης μητρὸς ὀνόματι ἐκέκλητο, ἡ δὲ μικροτέρα Γάλλα Πλακιδία ἐπονομάζετο. ἡ μεγαλωτέρα νέα οὖσα ἐτελεύτησεν. τοίνυν τῷ Αὐγούστῳ τῇ μικροτέρᾳ θυγατρὶ σφοδρότατος ἐπεφέρετο ἔρως, διότι μονωτάτη αὐτῷ ἐγκαταλέλειπται. Εὐδοξία δὲ ἣν προέφημεν Θεοδοσίου τοῦ μεγάλου βασιλέως θυγατὴρ ἐτύγχανεν. ἥτις μετὰ τοῦ ἐν ὁσίᾳ τῇ μνήμῃ Ὁνορίου τὴν τοῦ πανευφήμου ἀποστόλου Παύλου ἐκκλησίαν ἐθεμελίωσεν· ἡ δὲ αὐτὴ Εὐδοξία τοσοῦτον εἰς τὴν τοῦ Χριστοῦ πίστιν καὶ ἀγάπην προέκοψεν ὥστε καὶ τὴν τοῦ κορυφαίου ἀποστόλου Πέτρου ἐκκλησίαν, ὅπου ἡ τιμία κατήνα, ἥτις Βίγκουλα ἐπονομάζεται, ἐν τῇ πολει Ῥώμῃ ᾠκοδόμησεν· ἥτις ἔως σήμερον Εὐδοξίας κέκληται. ἀλλ᾽ ἐπὶ τὸ προκείμενον ἐπανέλθωμεν.

[2] Τοιγαροῦν ὁ μακαριώτατος πάπας Δάμασος τοὺς φιλευσεβεῖς βασιλεῖς ἐξαιτησάμενος τοὺς σύνεγγυς τῆς πόλεως κήπους αὐτῷ ἐπιδούναι, ἐν οἷς τοῦ τρισμακαρίου Λαυρεντίου τοῦ μάρτυρος ἐκκλησίαν οἰκοδομήσειεν, οὕσπερ εὐθὺ δοθῆναι αὐτῷ ἐκέλευσεν. ἐν ᾧ τόπῳ παραχρῆμα τὰ θεμέλια βαλὼν, ὁ ἁγιώτατος πάπας ἐκκλησίαν, τοῦ Χριστοῦ συνεργοῦντος, ἐποικοδομεῖ. ὅπερ ἀκούσασα ἡ βραχυτάτη θυγατὴρ τοῦ βασιλέως ἐν τῷ ἀκμὴν τὰ θεμέλια ἐπιτιθεσθαι, ὀργῇ πολλῇ ἐξαφθεῖσα, ἀνάξιον εἶναι τοῦτο ἐλογίσατο. διότι ἐν αὐτοῖς τοῖς κήποις βασταζομένη καὶ ἐφεπομένη προέρχεσθαι εἴωθεν, καὶ εἴ τι δ᾽ ἂν ἦν αὐτὴ κατὰ νηπιότητα τερπομένη, ἐκεῖ συχνοτέρως εὑρίσκετο. ἐν τῷ οὗν ἐν αὐτῷ τῷ τόπῳ σπουδαίαν προσεγγίζειν, δἰ ἑαυτῆς καὶ τῶν θεραπαινίδων αὐτῆς τὰ θεμέλια τὰ ἑπιτεθέντα καταστρέψαι διενοεῖτο· ὅπερ ἐπιχειρήσασα εὐθέως ὑπὸ ἀκαθάρτου πνεύματος σπαράττεσθαι ἤρξατο· ὅθεν οἱ μὲν αὐτῆς γονεῖς οἱ αὔγουστοι καὶ πᾶς ὁ τῶν Ῥωμαίων λαὸς θλίψιν καὶ πένθος διὰ πολλῶν ἡμερῶν ἐσχήκασιν.

[3] Ἐν τῷ οὖν μεταξὺ πρὸς διάφορα ἁγίων λείψανα προσφέρεσθαι οὐδεμίαν ἴασιν ἐκαρπώσατο· ἀκούσαντες δὲ ὅτι ἐν τῇ νήσῳ ἥτις Χίον ἐπονομάζεται, τοῦ μακαρίου Ἰσιδώρου μάρτυρος ἐν ᾗ τὸ σῶμα κατάκειται, ἐν ᾧ τόπῳ ὁ ἐνοχλούμενος ὑπὸ πνεύματος ἀκαθάρτου καὶ ἤρχετο ἐκεῖσε τὴν ἴασιν παραυτίκα ἐκομίζετο, συνῄνεσαν οὖν τοῖς αὐγούστοις ὥστε τὴν θυγατέρα αὐτῶν, εἰ ἦν δυνατὸν, κατὰ τοῦ τῆς Καμπανίας αἰγιαλοῦ πρὸς αὐτὸν τὸν μάρτυρα ἀπελθεῖν· καὶ ἐμβαλόντες αὐτὴν ἐν βαστερνίῳ, ἐπειδὴ οὐδὲ ἄλλως ἦν δυνατὸν διὰ τὴν λεπτότητα βασταχθῆναι διὰ τὸ συχνῶς ἐνοχλεῖσθαι ὑπὸ τοῦ πνεύματος καὶ λιποθυμεῖν· ὅμως οὖν ἐν τῇ πόλει προελθούσης τῇ ἐπονομαζομένῃ Τεῤῥακίνῃ, ἥστινος πόλεως ὁ μακάριος Φίλιξ ἦν ἐπίσκοπος, ὃς καὶ μετὰ πάσης τιμῆς αὐτὴν ὑπεδέξατο, εἰσελθεῖν δὲ αὐτὴν εἰς τὴν πόλιν οὐκ εἴασεν, ἀλλὰ διὰ τῶν ἁγίων αὐτοῦ εὐχῶν καὶ νουθεσιῶν εἰς τὸν τοῦ ἁγίου μάρτυρος Καισαρίου ναὸν ἀνακλίνεσθαι προσέταξεν. ἐν τῷ οὖν ἔγγιστα τοῦ σεβασμίου λειψάνου κεῖσθαι αὐτὴν, τοιαύτην ὁ μακαριώτατος ἐπίσκοπος εὐχὴν προσῆξε τῷ θεῷ λέγων· Κύριε ὁ θεὸς ὁ παντοκράτωρ, ὁ ταύτην τὴν κόρην γεννηθῆναι κελεύσας καὶ δοὺς αὐτῇ πνεῦμα ζωῆς, ὁ πάντων ὢν ἐπιγνώστης, οὐκ ἄξιόν ἐστιν ἵνα τὸ πνεῦμα ὃ δοθῆναι αὐτῇ ἐκέλευσας ἡ τοῦ διαβόλου ἐξουσία δυναστεύσῃ· ἐν τῇ σῇ οὖν, κύριε, μεγαλότητι ύποκύπτομεν, ὅπως αὐτὴν εἰς τὸ ἀρχαῖον ἀνακαινίσῃς πνεῦμα καὶ εἰς τὴν προτέραν ἐπιστρέψῃς σωτηρίαν, ὅπως διὰ τῶν τοῦ μάρτυρος ίκεσιῶν σεσωσμένῳ νοΐ καὶ καθαρῷ συνειδότι εἰς τὴν ἐκκλησίαν σου, εἰς ἣν ἥμαρτεν, εὐχὰς ἐν αὐτῇ ἐκτελέσῃ. καὶ πάντες ἀπεκρίθησαν τὸ· Ἀμην.

[4] Λοιπὸν ὁ προειρημένος ἁγιώτατος ἐπίσκοπος ἐν κλαυθμῷ καὶ νηστείαις ἑαυτὸν ἐκδέδωκεν, ὥστε ἐν τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ ἡ κόρη θεοῦ χάριτι ἰάσεως ἔτυχεν, τοιαύτην δἰ αὐτῆς μαρτυρίαν ἐξηγουμένη, ὅτι τῷ μεσονυκτίῳ ἀνὴρ ἅγιος ἐλθὼν ἐπεφάνη, στολὴν ἐνδεδυμένος, ἐν θέᾳ λαμπροτάτῃ, καὶ φησιν αὐτῇ· Τὸ τῶν ἁμαρτωλῶν πῦρ οὐκ ἄλλως εἰ μὴ διὰ τῆς τῶν δακρύων πηγῆς σβέννυται. Φίλικος οὖν τοῦ ἁγιωτάτου ἐπισκόπου παρακαλοῦντος τὸν θεὸν, ἐξῆλθεν αὐτὴ ὑγιής. ἐν τῷ οὖν τὸν ἁγιώτατον ἐπίσκοπον ἐπερωτᾶν αὐτήν· Πῶς καὶ ποίῳ τρόπῳ γέγονας υγιὴς, ἀποκριθεῖσα ἡ κόρη ἔφη· Καισάριον ἑαυτὸν ὀνομάξειν διεμαρτύρατο ὁ φανείς μοι· εὐθέως οὖν ἐκ τοῦ ἐμοῦ στόματος ὥσπερ ὄφιν ὲξήνεγκεν, ἑτέρῳ τῷ ὄντι μετ᾽ αὐτοῦ δέδωκεν εἰπὼν· Ἐν τῷ τῆς θαλάσσης βυθῷ μετὰ πάσῃ σπουδῇ καταπόντισον· καὶ ποιήσας σφραγῖδα ἐν τῷ στόματί μου καὶ ἐν τοῖς ὠσίν μου, ἀφανὴς ἐγένετο. Ἐγὼ δὲ εἰς ἑαυτὴν ἐπανελθοῦσα, ταῦτα διεμήνυσα τῷ ἁγιωτάτῳ ἐπισκόπῳ. ὅστις οὖν ὁ ἐπίσκοπος ἀκούσας καὶ ἱλαρὸς γενόμενος, εὐθέως τῷ ὄρθρῳ θυσίαν τῷ θεῷ προσενέγκας, τὰ θεῖα μυστήρια ἱερούργησεν. παρ᾽ αὐτὰ οὖν τὴν φήμην τῆς αὐτῆς σωτηρίας ταχέως ἐμήνυσαν· ἥτις τοῖς τῶν αὐγούστων ὡσὶν ἀκουτισθεῖσα, εὐθέως ἐν τῇ πόλει Τεῤῥακίνῃ οὐ μετ᾽ ὀλίγου λαοῦ προσεγγίζειν παρεσκεύαζεν· εἰς ἣν παραγεγονότες, εὑρίσκουσιν τὸν ἁγιώτατον ἐπίσκοπον θυσίαν τῷ θεῷ προσκομίζοντα καὶ τὴν αὐτῶν θυγατέρα προσφορὰν τῷ κυρίῳ προσάγουσαν. τούτων οὖν ἐκτελεσθέντων, τὸν ἁγιώτατον ἐπίσκοπον ὑπὲρ ἐκ περισσοῦ ἐτιμήσαντο, τῷ δὲ μακαρίῳ Καισαρίῳ τῷ μάρτυρι πολλὰ χαρίσματα ἐδωρήσαντο.

[5] Ἤδη τοίνυν ἐν τῷ πολλὰ ἐπακολουθεῖν τὰ προγεγενημένα βραχέως λέξομεν. τότε οὖν Οὐαλεντινιανὸς ὁ αὔγουστος μετὰ τῆς Εὐδοξίας τῆς συμβίου αὐτοῦ τὴν αὐτὴν βαστέρναν, ἐν ᾗ τὴν θυγατέρα ἀσθενῆ ἀπήγαγον, ἐκ χρυσοῦ καὶ ἐλεφαντίνου ἐκόσμησαν, καὶ μέρη τινὰ τῶν ἁγίων λειψάνων Καισαρίου καὶ Ἰουλιανοῦ βαλόντες ὅ τε βασιλεὺς καὶ ἡ τῶν Ῥωμαίων ποίμνη ἐν τῇ αὐτῇ βαστέρνα, οἵτινες ὁμοῦ συνελθόντες μετὰ τῆς τοῦ βασιλέως θυγατρὸς, ἰδίοις ποσὶν ὑπέστρεφον· καὶ διὰ τῶν ἱερῶν ὤμων τὴν βαστέρναν βαστάξαντες μετὰ πλείστων φωταψιῶν καὶ μύρων, ἐν τῷ τῶν Ῥωμαίων παλατίῳ κατέθεντο ἐν σεμνοπρεπεστάτῳ καὶ βασιλικῷ κουβουκλίῳ διὰ τοῦ μακαρίου πάπα Δαμάσου, ὅστις τοῦ αὐτοῦ εὐκτηρίου κτήτωρ ἐδείχθη· ἐν ᾧ ἀτελέυτητα χαρίσματα ἐν τοῖς κοσμήμασιν ὑπὸ τῶν αὐγούστων ἐδόθησαν· ἐν ᾧ τόπῳ πολλὰ θαύματα ἐπιτελοῦνται εἰς δόξαν καὶ εἰς καύχημα τῆς ἐκκλησίας.

[Valentiniani II et Eudoxiæ filia Eudoxia,] Incipiunt acta valentiniani christianissimi. De mirabilibus sancti Cæsarii diaconi. — Regnante Dei cultore Valentiniano Augusto, eo tempore quo Romanæ Ecclesiæ Damasus episcopus sanctissimus præsidebat, qui erat vir magnæ prudentiæ magnæque virtutis, cujus monitis atque consiliis ita præfatus Augustus erat obaudiens, ut videretur divina gratia illos connectere. Factum est ergo cum universa ejus jussa æquanimiter ferret, ex consensu pontificis Eudoxiam Theodosii augustæ memoriæ filiam in conjugio accepit. Qua suscepta, duas ex ea filias procreavit; major matris nomine vocata, minor Galla nuncupabatur; sed major adhuc adolescens defuncta est. Sed Augustus nimio in juniore filia ducebatur affectu, eo quod unica remansisset. Eudoxia vero, quam supra diximus, Theodosii filia fuit; qui cum Honorio augustæ memoriæ beati Pauli apostoli ecclesiam fundavit atque perfecit; ejusque filia Eudoxia tantum in Christi fide et amore profecerat, ut beati Petri apostoli [ecclesiam] quæ ad Vincula nuncupatur in Urbe construeret; quæ usque hodie Eudoxiæ nuncupatur. Sed et unde cœpimus redeamus.

[2] [ob sacrilegum facinus a dæmone correpta,] Beatissimus papa Damasus ab Augustis hortum quemdam non longe in Urbe positum sibi dari poscebat, in quo beati Laurentii martyris ecclesiam fabricaret; quem statim Augusti modis omnibus dari jusserunt. Ubi mox fundamenta ponens sanctissimus papa Damasus, suis manibus ecclesiam designavit, quam Christo juvante ad perfectum usque perduxit. Quo audito, minor filia, dum adhuc fundamenta ponerentur, ira ducta indignari cœpit, eo quod in eumdem hortum vectandi gratia sæpius venire consueverat, et quidquid fuisset per infantiam delectata ibidem reperiret. Cumque ad eumdem locum festina properaret, per semetipsam cum famulis fundamenta composita evertere nitebatur. Quod ubi præsumpsit, statim ab immundo spiritu vexari cœpit; unde tam Augusti quam etiam Romanus populus mœrorem ac planctum per dies plurimos habuerunt.

[3] [Terracinam defertur ad corpus S. Cæsarii,] Dum igitur per diversa corpora sanctorum eam detulissent et nullum sanitatis effectum meruisset; audito enim quod in insula quæ Chius dicitur, beati Isidori corpus esset reconditum, quo quicumque vexatus a diabolo advenisset, sanitatem protinus mereretur, devoverunt Augusti ut filiam, qualitercumque posset fieri, per Campaniæ littora ad eumdem martyrem deducerent. Et exposita in basterna, quia nec aliter poterat præ debilitate portari, eo quod sæpius vexaretur, tandem ad urbem pervenit Campaniæ Terracinam. Cujus urbis beatissimus Felix a episcopus eam cum omni honore suscipiens, urbem quidem ingredi non permisit; sed ejus monitis se ad beati Cæsarii martyris ecclesiam devertit. Cumque ante venerabile corpus jaceret, talem beatissimus episcopus pro ea orationem fudit dicens: Domine Deus omnipotens, qui hanc puellam nasci jussisti dans spiritum vitæ, qui universorum es cognitor, ergone justum est ut spiritum quem ei dare dignatus es diaboli potestas possideat? Tuam ergo, Domine, clementiam supplicamus, ut eam principali reformes spiritu et pristinæ reddas saluti, ut per hujus martyris intercessionem salvata, mente jam pura ecclesiæ tuæ, pro qua offendit, vota persolvat. Tunc omnes qui aderant respondentes: Amen.

[4] [et hujus sancti intercessione sanatur. Ejus parentes] Ergo præfato sancto episcopo in fletu ac jejunio persistente, tertia die salvata est, tale * per se testimonium perhibente, quod noctis medio sibi vir sanctus apparuerit b, stola indutus et vultu pulcherrimo, sibique dixisse c: Peccatorum ignis non aliter nisi per lacrymarum fontem exstinguitur. Felicis ergo fletu episcopi scito te esse salvatam. Cumque illum quis esset inquireret, Cæsarium se nominari testatus est: Statimque ex meo ore quasi colubrum ejiciens, alii * vero qui secum erat dedit, et ait: In maris profundum hunc sub omni festinatione demerge. Et faciens signum ori meo et auribus, statim abscessit. Ego vero ad me reversa, hæc ipsa nuntiavi episcopo. Qui lætus effectus, statim diluculo sacrificium Deo offerens, sacra mysteria celebravit. Igitur famam salutis ejus Romanæ urbi festine nuntiaverunt. Quod ubi … augustorum auribus est perlatum, protinus ad urbem Terracinam cum non parvo populo statim properarunt. Ad quam cum pervenissent, inveniunt sanctum episcopum hostias Deo reddentem, et suam filiam oblationem ei offerentem. Quibus celebratis, Dei antistitem supra modum venerati sunt; beato autem Cæsario martyri plurima dona largiti sunt.

[5] [ædes et dona plurima S. Cæsario conferunt.] Ergo quia multum est ea per ordinem prosequi, quæ gesta sunt breviter eloquamur. Tunc Valentinianus Augustus cum Eudoxia conjuge eamdem basternam in qua filiam ægram detulerant ex auro et ebore decoravit, et martyris Cæsarii atque Juliani presbyteri reliquias ponens, tam ipse quam etiam Romana plebs quæ simul venerant, propriis pedibus progrediens cum filia, et sacerdotum humeris basternam portantibus, cum innumeris luminaribus et laudibus intro Romanum palatium collocavit, in optimo loco, imperiali cubiculo, per beatissimum Damasum papam, qui ejus oratorii dedicator exstiterat. Ubi infinita dona in ornamentis ab Augustis illata sunt; qui locus usque hodie multa miracula præstat, ad laudem Domini nostri Jesu Christi, cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen.

EX CODICE CASINENSI 139.

[1] Regnante Valentiniano Augusto, Damasus Romani cathedram pontificii obtinebat, vir et fide catholicus, et scientia floridus, et moribus honestissimis adornatus. In tanta autem reverentia Augustus habebat antistitem, in tantum utrumque unanimem et concordem gratia divina effecerat, ut quidquid pontifex vellet nollet, idem vellet sperneretve Augustus. Ex consilio antistitis igitur Augustus Eudoxiam Theodosii Augusti filiam sibi jure copulavit conjugii. Qui videlicet Theodosius cum Honorio pariter sancti Pauli basilicam a fundamentis ordiens, feliciter ad finem usque perduxit. Eudoxia vero usque adeo in apostolorum summum divini facibus amoris succensa flammaverat, ut ejusdem [opera] basilicam, quæ in præsens usque in Augustæ memoriam Eudoxiæ dicitur quamque ad reverentiam vinculorum apostoli ad Vincula cognominari voluit, in Urbe constet esse constructam; sed de his hactenus. Natæ sunt autem Augusto de conjuge filiæ duæ; quarum prior quidem matris nomine Eudoxia, inferior vero Galla Placidia dicta est. Verum prior ante completam adolescentiam annos ocius consummans suos, vocante Deo defuncta est; unde pro communi parentum more effectum est ut superstes Galla ab Augustis tenerius amaretur.

[2] Tempestate eadem ab Augustis hortum quemdam antistes expetiit. Quo ocius ovanterque ab Augustis concesso, manu propria pontifex fundamenta jaciens prima, ad memoriam beati martyris Laurentii designavit ecclesiam; quam post etiam adjutus divinitus felici consummatione complevit. Porro Galla, audita horti concessione, audito etiam quod in eodem jam ad construendam ecclesiam jacta essent fundamina, ferre ipsa verba referentis vix potuit; pro eo videlicet quod ad eumdem hortum cum collactaneis atque coævis suis venire crebrius ibique ludere, spatiari, omniaque quibus educatarum tenerius puellarum alliciuntur animi agere consueverat. Unde indignata flammantius ad locum ipsamet cum famulorum veniens multitudine, cœpta ecclesiæ fundamenta nisa est demoliri. Quare mox atrocissimo tradita dæmoni, vexari ab eodem dirissime cœpit; unde tam Augustorum quam ipsius quoque populi Romani animos mœror invasit gravissimus.

[3] Delataque puella per diversa sanctorum corpora, a nullo meruit sanari. Audito autem quod in insula cui Chio vocabulum est, ad beati martyris Isidori corpus diversæ quotidie et maxime in expulsionibus dæmonum divinitus exhiberentur virtutes, positam in basterna puellam per Campaniæ littora ad insulam destinant memoratam. Ad urbem itaque Campaniæ Terracinam puella deveniens, a sancto Felice, qui tunc urbi eidem in antistitem præerat, decenter suscepta, ne urbem ingredi quidem ab eodem permissa est. Verum eodem præmonitore et duce, ad sancti levitæ martyrisque Cæsarii reliquiarum divertit memoriam. Quo cum perventum esset, hanc pro puella orationem fudit ad Dominum: Dominator Domine, qui suavis et copiosus in misericordia omnibus invocantibus te davidicis vocibus acclamaris, quique ejusdem attestatione prophetæ es prope omnibus invocantibus te in veritate, invocantes te famulos tuos, Adonai, Domine, exaudire dignare, meritisque hujus felicissimi martyris, cujus hic exuvias corporis sacrosanctissimas veneramur, omnia hujus ancillæ tuæ corporis membra mundissima per divinæ regenerationis lavacrum divinæque eucharistiam communionis effecta, immundo possessore fugato, munditiæ pristinæ salutique restitue, quatenus præsumptionis audaciæque puellaris facinus sancti levitæ tui interventu a te indultum clementi miseratione cognoscens, reddita sibi, parentibus, patriæ, suis parentum patriæque vocibus laudes et actiones gratiarum delibet nomini tuo. Et hoc præstare, pater misericordiarum, petimus in nomine præmemorati Unigeniti tui, cum quo tibi in unitate Sancti Spiritus individuum regnum et imperium sine fine permanet in secula seculorum. Ad cujus finem orationis, pro ritu moris ecclesiastici omnes qui aderant responderunt: Amen.

[4] Persistente autem triduo in orationibus præsule, interventu mar[tyr]is puella hoc ordine sanata est. Noctis siquidem tertiæ medio, ei vir venustissimus facie, stola pro levitarum more coopertus, apparuit; qui puellam in hæc verba convenit: Scias Deum Felicis antistitis audisse precem, vidisse lacrymas, respexisse mentis afflictionem; unde per eum te illico restituendam noveris sanitati. Cumque hæc loquentis a puella nomen exquireretur, ei Cæsario inesse nomen ejusdem responsione cognovit. Qui confestim quasi colubrum ore extrahens puellari, viro eum qui ibidem secum advenerat tradidit; hoc ei dans in preceptis, quatenus in maris profundum citius et sub omni festinatione demergeret. Quibus factis dictisve, signo dominicæ crucis os auresque puellares communiens, nusquam prorsus comparuit. Puella vero mox reversa in sese, præsuli seriatim omnia enarravit; qui de ereptione puellæ alacer nimis gratulansque effectus, lucescente mox die, Deo pro redditionibus gratiarum dominici corporis et sanguinis victimas immolavit. Quod nimirum miraculum præsul celerius et sub omni agilitate curavit Augusto per internuntium delegare. Quibus auditis, lætissimus imperator effectus gratesque immensas ex cordis intimis referens Creatori, cum innumera populi multitudine Terracinam arripuit iter, dieque tertia, cum præsul nondum solemnia missarum explesset, cum populi quæ secum convenerat multitudine basilicam imperator ingreditur. Repertaque filia saluti pristinæ restituta Deoque devote ac venerabiliter offerente oblationem, in lætitiam, ut dignum erat, et laudes Deo ampliores prorumpit. Sanctusque antistes Felix ab ea die in maxima ab Augustis est habitus veneratione. Contulitque eidem ecclesiæ dona imperator innumera.

[5] Basternaque ipsa in qua puella languens Terracinam delata fuerat, auro et ebore mirifice ab imperatore jussa est decorari. In qua nimirum sacrosanctissimæ levitæ Cæsarii et presbyteri Juliani reliquiæ per sacerdotum humeros Romam usque pervectæ sunt, imperatore cum populo accensis luminaribus in hymnis et laudibus prosequente. Conditaque sacrosancta pignora cum devotione et veneratione debita intra Urbis palatium, in cubiculo augustali per manus pontificis Damasi; qui ejusdem basilicæ rogatione Augustorum exstitit dedicator. Fiunt autem virtutes multæ in loco pausationis eorumdem usque in hodiernum diem, accipiuntque petentes digne, digneque quærentes inveniunt; aperiturque digne pulsantibus ad memoriam sanctissimorum martyrum, interventionibus eorumdem, præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat Deus in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a De hoc Felice ita scribit Contator, Hist. Terrac. lib. V, cap. 16, in nota: Quid aliud prodigiosum aut notatione dignum ((præter ea quæ hic narrantur) peregerit hic sanctus vir Felix, … nobis ignotum est… Quin immo tria antiphonaria pervetusta, ubi sanctorum Acta continebantur, mera civium incuria perierunt.

b

Vetus antiphonarium, in ecclesia Terracinensi asservatum, sequentibus factum celebrat versiculis:

Augusti proles est reddita Galla saluti,
Propter eam Felix dum martyris orat ad aram.
Dant Domino laudes una cum plebe parentes.
Nocte soporatam purgavit dæmone martyr,
      Ingentem colubrum ejus ab ore trahens.

Apud Contatorem, Hist. Terrac. lib. V, cap. 3., pag. 470, ubi agit de translatione et miraculis sancti Cæsarii.

c Testimonium puellæ, quale legitur in textu græco, tantisper discrepat a textu latino.

* cod. tali

* cod. alio

LECTIONES DE SS. CÆSARIO ET JULIANO.

Cæsarius diaconus, martyr Terracinæ (S.)
Julianus presbyter, martyr Terracinæ (S.)

BHL Number: 1516 a

EX MSS.

Lect. I. — Tempore Claudii Neronis venit sanctus Cæsarius diaconus ex Africa in civitate Campaniæ, quæ dicitur Terracina. Et erat in eadem civitate occultus usque ad diem kalendarum januariarum, apud quemdam servum Dei christianum, cum quo orationibus et vigiliis quotidie Deo vacabat. Adveniente autem supradicta die kalendarum januariarum, factus est conventus civium ad templum Apollinis, et adduxerunt juvenem Lucianum ut sacrificaret, et in sacrificio obtulerunt porcam, quam juxta morem immolavit Lucianus pro salute civitatis et civium. Peracto autem de more sacrificio, ascendit Lucianus equum, simul cum eo præcipitavit se ipsum et mortuus est. Videns autem hoc, beatus Cæsarius cœpit clamare dicens: Viri sapientes, quid facitis scelus stultum? Numquid justum est ut pro vita morti tradatis homines? O quam stultum ut morti tradatis sanguinem innocentem!

Lect. II. — Audiens hoc Firminus pontifex jussit eum teneri et recludi in custodia publica. Post dies vero octo ejectus est beatus Cæsarius de custodia, maceratus et tectus de capillis suis, quia nudus erat. Tunc adductus est in medium forum. Eadem hora facta est lux sicut coruscus, et texit beatum Cæsarium. Videns autem hoc Leontius consularis misit se ad pedes beati Cæsarii dicens: Peccavi; et accepta aqua, beatus Cæsarius baptizavit eum in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. In ipsa hora veniens quidam presbyter, Julianus nomine, tradidit ei corpus et sanguinem Domini nostri Jesu Christi; et cum fecisset orationem super eum, mox completa oratione Leontius consularis tradidit spiritum Domino.

Lect. III. — Post hæc Luxurius tenuit Julianum presbyterum et Cæsarium diaconum, et dedit sententiam ut ambo in saccum missi in mare præcipitarentur. Eadem vero die quo mersi sunt, in littore eos unda ejecit. Ubi etiam jacebat Luxurius totus turgidus, a serpente percussus. Jacens autum totus tumidus, ante quam exspiraret vidit oculis suis psallentes ambo et gaudentes, id est Julianum et Cæsarium, et cum honore dignissimo pergentes ad cœlum. Quos * ipse Luxurius cernens clamabat: Succurrite mihi misero, sancti Dei, quia plurimas patior angustias; et hæc dicens exspiravit. Corpora autem sanctorum martyrum Juliani et Cæsarii collegit quidam servus Dei qui cum ipso habitaverat, et sepelivit nocte juxta Terracinensem civitatem, sub die kalendarum novembrium in pace.

ANNOTATA.

a Has lectiones excerpsimus ex codice ms. Romano, bibliothecæ Vallicellanæ, membraneo, sec. XI et XII, folio; Vitæ SS., tom. XVI, pag. 73.

* vel quod.

DE SANCTO PRIMO EPISCOPO ALEXANDRIÆ IN ÆGYPTO.

INEUNTE SECULO SECUNDO.

[Commentarius]

Primus, episcopus Alexandriæ (S.)

AUCTORE G. V. H.

De S. Primo Galesinius ad kalendas novembris: Alexandriæ, sancti Primi episcopi, qui ab apostolis successione quartus, ministerium illius ecclesiæ capessens, [S. Primus, episcopus] cum duodecim annos ei præfuisset, quievit in Domino. In quibusdam martyrologii Hieronymiani auctariis hoc die fit mentio de S. Primo episcopo, culto Augustoduni in Gallia, quem locum utiliter annotavit Florentinius: Hoc S. Primi episcopi Augustodunensis auctarium legitur etiam in appendice ad Adonem et apud Saussayum in supplemento Gallicani martyrologii kal. novembris, ex Petro Galesinio, quem laudat quod S. Primum episcopum Æduensem ex tabulis Græcorum primus restituerit. At Galesinius hoc die Alexandriæ, non Augustoduni, S. Primum episcopum recolit, quartum ab apostolis illius sedis successorem, et recte ex tabulis Græcorum, ut in notis addidit, potuit Alexandrinum episcopum indicare, difficillime vero Æduensem, inter quos episcopos Sammarthani Primo locum non assignant.

[2] [Alexandrinus quintus,] Petrus de Natalibus in libro XI, cap. 6, inter Alexandrinos episcopos sanctitatis laurea insignitos S. Primum recenset ordine quintum, quem alii quartum vocant, uti Eusebius Hist. Eccl. lib. IV, cap. 1, qui ita scribit: Circa duodecimum annum Trajani Cerdo Alexandrinæ ecclesiæ episcopus, cujus paulo supra mentionem fecimus, abiit e vita, quartusque ab apostolis ministerium ejus ecclesiæ sortitus est Primus. Patet autem quintum aut quartum loco Primum censeri secundum diversam computandi rationem. Qui quintum dicit, ut Petrus, incipit numerum a Marco; qui quartum, ut Eusebius, Marco extra numerum relicto, ab ejus primo successore ordinem ducit. Primum annos duodecim Alexandrinæ ecclesiæ præsedisse patet ex Eusebio, Hist. Eccl. lib. IV, cap. 4, ubi scribit: Anno autem Adriani tertio Alexander, Romanæ urbis episcopus, fato functus est, cum decem annos administrationis explesset; cui successit Xystus. Eodem circiter tempore mortuo Primo, anno episcopatus sui duodecimo, Alexandrinæ ecclesiæ sacerdotium suscepit Justus, anno circiter 121. Notanda venit aliqua differentia circa annum Trajani quo Eusebius in Historia Primum ad Alexandriæ solium pervenisse scribit, nempe duodecimum, quum in Chronico suo annum decimum aut undecimum indicare videatur. At non semel ejusmodi differentia Historiam inter Eusebii et Chronicon occurrit, quam cui adscribas vix dicere poteris, Eusebio an Hieronymo an oscitanti librario. Quare cum Valesio, in nota ibidem, potius sequimur Eusebium in Historia quam post Chronicorum libros scripsit, quæque ideo erroris minus suspecta esse debet.

[3] [etiam] De vita et rebus gestis sancti hujus patriarchæ [Augustoduni in Gallia] Alexandrini nihil memoriæ proditum invenimus. Quæstio vero movetur utrum hic Primus Augustoduno an Alexandriæ episcopus sit tribuendus. Negari nequit in quibusdam exemplaribus martyrologii Hieronymiani legi hoc die 1 novembris S. Primum, sive Priminum; variat enim nomen. Perspicuitatis gratia variorum aliquot exemplarium enuntiationes adscribemus. Bernense: In Galleis, Agustiduno Primini episcopi. Florentinii: Augustiduno Galliæ, depositio S. Primi episcopi. Antverpiense: Augustiduno Primini episcopi. Corbeiense: Augustoduno Primi episcopi. Verum est legi in appendice Adonis facta ab Heriberto Rosweydo: * Augustoduni S. Primi episcopi; sed verbis asterisco notatis; quod diligenter, quæso, lector attendat, quo quid valeat hæc annuntiatio in Adonis appendice probe intelligat. Ante enim Rosweydus sequens ad lectorem monitum præmiserat: Habes in hac appendice quæ hactenus Adonis martyrologio fuere inserta, cum tamen ab aliena manu sint. Et quidem ea quæ asteriscis notata sunt, etiam Jacobi Mosandri judicio, qui primus Adonem edidit, aliena ab Adone judicata sunt. Quorum rationem ita ipse ad lectorem reddit: “Martyrologium hoc ex quatuor pervetustis mss. codicibus sibi mutuo correspondentibus manu propria exaravimus. Verum quartus, a monacho Ordinis S. Benedicti conscriptus, aliquot sanctorum nomina continebat qui in cæteris tribus non habebantur. De quibus cum dubitaremus an essent Adonis vel potius per dictum monachum ejus martyrologio adjecta, doctorum virorum usi consilio, eosdem sanctos signo * sic prænotavimus ad evitandum omnem errorem ac scrupulum.” Hactenus Mosander. Ego vero collatione trium codicum mss. Mosandrianis codicibus vetustiorum, de quibus initio Adonis ad lectorem dixi, multo plura deprehendi Adonis non esse. Quæ in appendicem quoque retuli, sine asterisci tamen signo, ut constet quæ communi nostro Mosandrique consensu ab Adone resecanda sint, quæ vero præterea judicio trium mss. quos dixi codicum. Manifestum itaque est, sanctos asterisco in appendice notatos una illius Benedictini auctoritate, negantibus sex codicibus vetustissimis, inniti, adeoque a puro Adone esse aliena. Quare nec Primus Augustoduni episcopus Adone auctore laudandus est.

[4] [olim cultu ecclesiastico honoratus,] Ad quæstionem hanc dirimendam antiquorum martyrologorum subsidio destitutus, hanc securiorem, uti opinor, viam ingrediar, ut primo quidem Alexandrino patriarchæ Primo suum locum vindicem, quippe quem veridica historia nemine contradicente agnoscat, ac Galesinius et Petrus sanctorum honore præditum affirment. Deinde statuendum videtur quemdam exstitisse ejusdem nominis sanctum, quem Æduenses olim sacris cœlitum honoribus coluerint, hunc vero apud Æduenses olim celebratum eumdem esse cum S. Primo episcopo Alexandrino. Quod uti certis argumentis vincere nequeo, sic tamen rerum personarumque convenit adjunctis ut opinio probari possit. Antiqua enim Æduensium ecclesia magis græca erat quam latina; unde facile fieri potuit tantum virum qualis fuit Primus, primæ post Romanam sedem ecclesiæ præpositum, apud Græcissantes Æduos beatorum cœlitum honore fruitum esse. Non sum nescius aliam quoque viam iniri posse, erroremque supponi librariorum, qui etiam inde suadeatur quod modo Primum, modo Priminum in variis exemplaribus legimus, atque insuper paulo post notissimum offendimus episcopi nomen Pirminii; aut etiam nomen proprium cui adjectivum primus annectitur excidisse, ita ut apud Æduos nullus Primus agnoscatur. Nolim tamen, nulla, uti mihi quidem videtur, causa cogente, hac via insistere; neque rursus duplicem hodie agnoscere sanctum Primum nomine, Alexandrinum unum, Æduensem alterum, cum Ferrario, qui post annuntiatum Alexandrinum, Æduensem subjungit, auctore Adone in appendice.

[5] [non tamen Augustodunensis episcopus,] Multo vero minus consenserim Saussayo in supplemento Martyrologii Gallicani, quod supra taxavit Florentinius, cujusque hic integrum textum, Saussayanæ levitatis haud dubium argumentum, subjicio: Augustoduni sancti Primi episcopi Æduensis, cujus cum memoria apud suos diu exciderit, tamen apud Græcos propagata, ita vir divinus orbem universum exploratæ sanctitatis celebritate impleverat, ad nostros usque dies pullulavit; ex quorum fastis vendicata in lucem, volente Deo, tandem aliquando rediit, pia opera Petri Galesinii protonotarii apostolicæ sedis, qui venerandum sanctissimi hujus præsulis nomen ex Græcorum monumentis repetitum sacrasin latinæ Ecclesiæ tabulas, quas digno munere dedicavit Gregorio XIII pontifici maximo, retulit. Ex quibus novum in catalogum sanctorum, sacris auspiciis Urbani VIII papæ nunc sedentis editum, hoc ipso die transcriptum est. Hæc Saussayus, quo testante discimus ad illum usque diem ignotum fuisse suum suis Æduensibus Primum episcopum. Quod vero de Galesinio dicit, cujus elogium Primi in capite hujus tractatus recitavimus, animi levissimi, si non mendacissimi, apertum signum est. Non enim Æduensibus, sed Alexandrinis Primum Galesinius assignaverat. De Urbano VIII quid somniaverit, equidem assequi non possum. Si verba sensum habent, intelligo utique e Galesinio in Martyrologium Romanum Gregorii XIII jussu editum et inde in idem martyrologium ab Urbano VIII recognitum, quod anno 1630 e typis Vaticanis prodiit, S. Primi nomen transiisse; quæ omnia falsa sunt. Hanc interim ex mendaciorum plaustro (ita enim, teste Castellano, Galli Gallicanum Martyrologium vocabant), hanc, inquam, unam veritatis gemmam legamus, excidisse ad illum usque diem 1637 Æduensibus Primi episcopi sui memoriam. Ex qua ignorantiæ caligine, nullo lumine vel tenuissimo illustrata, satis idonee concluditur Primum Æduensibus numquam præsedisse episcopum.

[6] [in documentis hagiologicis græcis non memoratur.] Interim magnopere scire velim quibusnam ex Græcorum tabulis ipse Galesinius S. Primi nomen eruerit. Me enim per omnia quæ reperire licuit Græcorum menæa, synaxaria, calendaria quærentem, viri nomen perpetuo fugit. Quare suspicari cogor ex uno Eusebio aut Syncello hanc Galesinium ac Petrum de Natalibus Primi notitiam hausisse. Quæ suspicio morosum lectorem in aliam fortassis quæstionem inducat, unde videlicet de Primi sanctitate constet et de publico ejus atque ecclesiastico cultu. Cui ego respondere ingenue debeo præter ea quæ ex martyrologiis a me recitata sunt, me nullum cultus vestigium aut testimonium invenisse. Quod tamen haudquaquam impedire debet quominus Primum Alexandriæ episcopum sanctitatis gloria sublimatum unusquisque credat. Fieri enim vix potuit ut primis istis Ecclesiæ temporibus secundæ totius Ecclesiæ catholicæ sedi episcopus præsederit, qui non fuerit insigni sanctitatis dono præclarus, maxime quando nihil in eo historia notaverit.

DE SANCTO PROFUTURO EPISCOPO PAPIÆ IN ITALIA.

SECULO SECUNDO VEL QUARTO.

[Commentarius]

Profuturus, episcopus Papiæ (S.)

AUCTORE G. V. H.

Incertus animi locusne Profuturo inter prætermissos an inter sanctos cultu publico insignitos conveniat, tandem tenui saltem cultus vestigio deprehenso, inter Acta Sanctorum ejus res gestas examinandas putavi. [S. Profuturum nulla calendaria, sed antiquæ litaniæ celebrant,] Fateor nihilominus totam viri historiam densis obvolutam esse tenebris, nec multa fortassis hoc nostro studio luce donandam. Nulla martyrologia, calendaria nulla Profuturum Papiensem inter sanctos commemorant; nec festus ejus dies agitur, nec officium, nec commemorationem habet inter sacras preces. Unicum quod reperire potui cultus vestigium sunt litaniæ, quas existere aut exstitisse dicunt in libro litaniarum conservato in archivis cathedralis Papiensis, secundum Bossi apud Josephum Bobolini, in opere italico quod inscribitur Notitiæ ad historiam patriam spectantes; qui tomo III, p. 15 (Papiæ 1823 – 1838), locutus de S. Obediano, ita dicit: In nota marginali Bossi adjungit: S. Obedianus invenitur in litaniis octavæ Parasceves.

S. Damiane, S. Theodore, S. Profuture, S. Litifrede, S. Obediane, ora pro nobis.

[2] [et scriptores recentiores Bobolinus,] Idem Bobolinus in tomo I, p. 30, nota 2, scribit: Ecclesia Papiensis non celebrat officium in memoriam istius episcopi Profuturi, nec successoris ejus Obediani, quamquam ambo sancti nomine donantur in Chronico Paratæ. Chronicon Paratæ, uti mihi communicavit doctissimus sacerdos Papiensis Prelini, cujus eximiæ scientiæ et egregiæ caritati pleraque debeo accepta referre quæ de S. Profuturo hic proferuntur, libellus est manu scriptus bibliothecæ universitatis Papiensis. Præmissa nota, sequatur Bobolini textus: Quartus episcopus Papiensis fuit S. Profuturus (nota 2), cui cum Berettæ catalogus annos quinque sedis episcopalis assignet, cursum terminaverit anno 397, sepulturæque traditus in ecclesia SS. Nazarii et Celsi, sive S. Inventii, juxta Chronicon Paratæ (Capsoni, tom. II, § 47, p. 78.) His addit notam 1am, in qua sequentia: Quo loco Capsonus innititur testimonio Chronici Rodobaldi; sed advertendum est in exemplari Comi nullo modo innui S. Profuturi corpus in dicta S. Inventii ecclesia sepultum fuisse. Illud exemplar Comi, de quo Bobolinus, insertum tomo XXXV Rerum Ticinensium, quæ est collectio opusculorum manuscriptorum facta a Syro Comi, transcriptum e registro omnium sanctorum corporum et reliquiarum confecto a Papiensi episcopo S. Rodobaldo II, anno 1226, cujus autographum periit, ad seculum quartum decimum iniens pertinet. Ecclesia S. Inventii nunc funditus deleta est, neque constat S. Profuturi corpus, quum ecclesia destrueretur, fuisse inventum.

[3] [Beretta,] Jam videamus quid sit catalogus Berettæ, quem citavit Bobolinus. Catalogus iste a canonico Alexio Beretta insertus fuit antiquo registro manuscripto cathedralis Papiensis, cui titulus Ordinationes et alia notabilia capituli cathedralis ab anno 1461 ad 1665. Est autem catalogus episcoporum Papiensium, quem ipse Baretta testatur desumpsisse se ex vetere libello. Baretta diem obiit die 17 julii 1591. Catalogo huic multam auctoritatem historici adscribunt, præsertim Capsonus et Bobolinus, ac deficientibus aliis certioribus unicum restat monumentum, minore errorum numero infectum, unde Papiensium præsulum syllabus confici possit. In eo itaque primi episcopi hoc ordine notantur:

S. Syrus fuit episcopus annos	56.
S. Pompejus	14.
S. Inventius	39.
Profuturus	5.
S. Hobedianus	14.

Hæc nobis suppeditavit doctissimus Prelini sacerdos Papiensis. Animadversione dignum est in hoc catalogo Profuturum absque sancti titulo apparere.

[4] [Capsonus,] Post Bobolinum alium historicum Papiensem non infimi subsellii audiamus, cujus jam facta est mentio a Bobolino, Capsonum dico Ordinis Prædicatorum, qui in opere suo cui titulus Memorie istoriche della regia città di Pavia, tom. II, p. 78: S. Profuturus quartus est episcopus Papiensis quem Ughellius recenset, substitutum Inventio circa annum 139, ad meliorem vitam transmissum die 1 novembris anno 144. Per malum fatum non habemus scriptorem qui ipsius meminerit Gualla antiquiorem; hic enim illius mentionem facit quasi in transitu (lib. II, cap. 6), ubi dicit ob sævientem in fideles arianam pestem haud potuisse levari Mediolani vexillum Christi, usque ad Profuturum Papiæ antistitem, EJUSDEM SACRA TESTE HISTORIA. Hinc est quod mentio arianismi ibi facta videri cuipiam posset signum seculi quarti. Verumtamen non est bonæ normæ multum fidere isti Guallæ, neque hoc uno exemplo probatur ille arianorum nuncupationem tribuisse idololatris… Quomodocumque alii de seculo sentiant, exstitisse hominem asserit documentum omnium quæ habemus sincerissimum in iis quæ episcoporum nostrorum successionem spectant, vetus quoddam registrum sorte prospera conservatum in archivo venerabilis capituli nostræ cathedralis. Præterquam quod Gualla meminit de SACRA EJUSDEM HISTORIA sive legenda, nunc perdita, non erat cur doctor Sonnani, antiquitatum ecclesiasticarum Papiensium peritissimus, Speltam insimularet creati cum reliquis episcopis supposititiis etiam hujus Profuturi. Hoc solummodo verum est, nullam aliam illius superesse memoriam, ne in basilica quidem Nazariana sive Inventiana, ubi Rodobaldi Chronicon eum dicit esse sepultum; et procul dubio in errore versatur auctor Flaviæ Papiæ, quando more suo latinitate incompta scriptum reliquit quod ibi (in basilica Nazariana Profuturus) “solemni funebri choragio conditus anniversariam ecclesiasticam obtinere gaudet commemorationem”. Auctor Flaviæ Papiæ Sacræ est P. Romualdus a Sancta Maria (Ghisoni), Ordinis Eremitarum S. Augustini, cujus integrum textum postea daturi sumus.

[5] [Gualla,] Textum Jacobi Guallæ, de quo Capsonus, hic accipe e libro cui titulus Historiæ patriæ, sive Sanctuarii Papiæ libri sex, libro II, cap. 6: Accedente eodem sancto præsule (Inventio) Mediolanum gratia ordinandi clam clericos ob sævientem in fideles arrianam * pestem, quæ prohibuit ibidem usque ad Profuturum Papiæ antistitem, EJUSDEM SACRA TESTE HISTORIA, Christi vexillum erigere et pontificii sedem stabilire, arriani in ipsius urbis ingressum Inventium invadunt. Notandum est Jacobum Guallam anno 1505 diem obiisse supremum, ideoque teneri a nobis testem seculi XV cui nota erat sacra Profuturi historia; quæ verba ut bene animadvertit Capsonus, sanctum innuunt cujus esset hæc legenda. Ex utroque auctore,Bobolino et Capsono, discimus quid Ticinenses moderni de suo Profuturo noverint, neque quidquam præterea Ticinenses a me per litteras interrogati indicare potuerunt. Jam scriptores ætatis paulo superioris inspiciamus.

[6] [Ughelli, Marronus, de Gasparis,] Ughellius in Italiæ Sacræ tomo I, p. 1077: S. Profuturus Juventio suffectus est circa annum 139, sancte decessit anno 144, die 1. mensis novembris, sepultusque est in ecclesia S. Juventii. Eumdem S. Profuturum Faustus Antonius Marronus in suo commentario de ecclesia et episcopis Papiensibus, p. 44, in Ughelliana serie episcoporum Papiensium emendata quarto loco recenset. Joannes Baptista de Gasparis, in Sanctorum Ticinensis ecclesiæ episcoporum breviario, in indice, ad finem operis: Catalogus cæterorum Ticinensis ecclesiæ episcoporum sanctitate fulgentium, quorum adhuc eadem ecclesia Ticinensis eorum non celebrat officium divinum, de quibus meminerunt Philippus Ferrariensis in Catalogo sanctorum Italiæ, Innocentius ab Ecclesia in Vita sancti Syri, Jacobus Gualla in Sanctuario Papiensi, Ughellius Italiæ Sacrætom. I, Gulielmus Molanus in opusc. Modo di visitar le chiese [di Papia], Officia propria canonicorum regularium Lateran., Spelta in Vitis episc. Ticinensium, Stephanus Breventanus in Historia Papiensi, Hieronimus Bossius in Dipthychis episcoporum Ticinens. Sanctus Profuturus, episc. IV, 1 nov., ab anno 139 ad annum 144. Corpus in S. Inventii.

[7] [Romualdus a S. Maria in Flaviæ Papiæ Sacræ] Pervenimus ad Flaviam Papiam Sacram, auctore R. P. Romualdo a S. Maria, Ordinis Eremitarum excalceatorum S. Augustini, cujus obiter facta supra fuit mentio. Hic auctor omnium copiosissime tractat de S. Profuturo, utpote qui rerum Papiensium scientissimus, a doctissimis amicis adjutus, pene omnia collegerit quæ de S. Profuturo memoriæ erant prodita. Præmisisse juvat quæ Romualdus in monitis ad lectorem præmonuit pag. 10: (Num. 4) Opus ergo, quod Papiam Sacram inscribimus, quadripartimur. In prima autem parte habes agiologium, in quo per singulos menses natalitia occurrentia sanctorum Ticini quiescentium sub suo quoque (sic) die continentur, ubi et ecclesiæ in quibus conduntur enuntiantur, super quibus primo annotationes opportunas depromimus, ac subinde super ipsismet sanctis, Baroniani martyrologii in hoc methodum secuti. (Num. 5) In secunda parte brevem habes uniuscujusque sancti historiam cum authoribus annotatis ex quibus eæ decerptæ fuerunt; sub quarum plurimis opportune accedunt annotationes quibus occurrentia elucidantur dubia ac controversiæ. Eas autem omni studio sinceriores scribere sategimus, nec nisi probatioribus, in illis conscribendis, nisi sumus auctoritatibus. (Num. 6) In tertia, elenchum omnium partialium reliquiarum sanctorum quæ ubique ecclesiarum civitatis servantur, cum notis super illis ecclesiis de quibus actum in agiologio non fuerat. (Num. 7) In quarta, historiam omnium regum Longobardorum, etc.

[8] [parte prima] Romualdus itaque in Agiologio, pag. 126: Kalendis novembris. In ecclesia S. Inventii, S. Profuturi Ticinensis episcopi, qui post eumdem S. Inventium in episcopatus ordine eamdem quinquennio rexit ecclesiam. In nota hæc addit: Profuturi episcopi. De eo breviarium episcoporum Ticinensium sanctorum in indice ad calcem; Hieronymus Bossius in Dipthychis et Vitis epp. Ticin.; item in ms. de imperio Romano an. 139; Antonius Maria Spelta, Historia epp. Pap.; et Petragrassa, Laureolæ sacræ; Gulielmus Molanus lib. de modo visitandi ecclesias Pap.

[9] [et secunda.] Idem Romualdus in parte secunda: I novembris. De S. Profuturo episcopo Ticin. in S. Inventii (Ex Hieron. Boss. in Dipth. et vit. episcop. Ticin. Item, ubi de imp. Rom. sub anno 139. Et Petragrassa Laureol. Sac. et Spelta). Profuturus, Ticinensis episcopus, Ticini ortum habuit. Postquam autem apostolicis clarus signis e vivis excesserat Inventius primus, divi Syri discipulus, anno scilicet centesimo trigesimo nono, de novo statim eligendo antistite sedulo agentes clerus et populus, Profuturum, eximiæ probatæque virtutis virum, ad præsulare munus unanimi voto assumpsere, qui eamdem sanctorum prædecessorum suorum præseferens imitativam conversationem, gregem suum pari institueret zelo, pietate et sanctitate, et quod pollicebatur in nomine, cunctis profuturus esset in opere. Quartum itaque in pastorali onere post Syrum, Pompeium et Inventium obtinens locum, meliora eorumdem æmulari usquequaque charismata satagebat, talem se gregi suo exhibens qualem voverant electores. Exemplari qua coruscabat bonitate eminentique qua pollebat doctrina, potens in opere et sermone, pastorale ministerium implere imprætermisse satagebat. Aptissimo divini verbi pabulo commissas sibi oves saginare percupiens, creberrimos illarum cœtui consueverat habere sermones; quod prædicatoris munus ad usque vitæ terminum toto homine prosecutus est. Nec tantum suo, sed et Mediolanensi prodesse gestiens gregi, sæpe Mediolani clam clericos ordinavit, prout prædecessor Inventius non semel inibi præstiterat. Quatenus autem vocis suæ oraculis efficax accederet confirmatio, viva item sanctorum exempla populo suo exhibuit, quorum nonnullorum gesta magno spiritu ab eodem identidem perlegenda litteris commendavit. Multos item scripsit sermones et homilias, et quamdiu pontificali in sede vixit, vere cunctis sicut singulis et singulis sicut cunctis mirabiliter profuisse visus est. Novissime vero cum per integrum quinquennium in ecclesia sua episcopum egisset, e vivis ereptus, beatæ sibi fructum acquisivit æternitatis, anno centesimo quadragesimo quarto, kalendis novembris, electo sibi in basilica tunc cathedrali SS. Nazarii et Celsi juxta prædecessorem Inventium tumulo, ubi solemni funebri choragio conditus, anniversariam ecclesiasticam obtinere gaudet commemorationem.

[10] [Quo tempore floruerit S. Profuturus incertum.] In tertia parte, ubi de reliquiis agit, remittit P. Romualdus ad Agiologium pro corporibus integris in ecclesia S. Inventii quiescentibus, pag. 35. Hæc igitur sunt omnia quæ de S. Profuturo P. Romualdus collegit. Fontes unde hausit fideliter indicat; sunt autem impressi plerique libri, quorum quos penes nos habemus oculis inspeximus, reliquos auctoris fidei, utique sat certæ, relinquimus. Miror cur hoc loco Jacobum Guallam non citaverit, quem tamen in operis sui subsidium vocasse testatur in monitis ad lectorem. Hic enim Gualla, uti monentem supra Capsonum audivimus, legit S. Profuturi sacram historiam, nunc deperditam. Quod idcirco magni momenti fuerat, quia hoc unico verbo discimus exstitisse olim S. Profuturi legendam quam vocant, sive sacrum elogium, quale de sanctis qui coluntur solet conscribi. Præter hæc quæ fideliter collegimus, nihil omnino de S. Profuturo corradere valuimus. De ætate sancti episcopi, utrum ad seculum secundum, ad annum videlicet 144, ejus beata mors sit referenda, an ad seculum quartum in medias arianorum turbas inciderit, deficientibus documentis ulterioribus inquirere supersedemus.

[Annotatum]

* sic ed.

DE SANCTO BENIGNO MARTYRE DIVIONE IN GALLIA

SECULO SECUNDO VEL TERTIO.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Benignus, martyr Divione in Gallia (S.)

AUCTORE G. V. H.

§ I. De Gregorii Turonensis circa cultum S. Benigni testimonio, et de Actis S. Benigni ad Gregorium Lingonensem allatis.

Magnum est ac celeberrimum Benigni martyris nomen, cujus inclyta fama gloriæ per universam fere latini oris Ecclesiam inde a remotissimis seculis sparsa, [S. Benigni nomen antiquitus celebre, non ita certa ejus Acta.] majori in dies luce resplendere pergit. Cujus utinam tam certa esset rerum gestarum historia quam sanctitatis ac martyrii corona. Sanctissimi martyris Acta tractaturus spinosum aggredior negotium; neque ita cæcutio ut non videam me apud multos offensurum, multorumque fortassis in me linguas calamosque armaturum, si pro instituto nostro puram veritatem secutus, quæ vera sunt affirmare, quæ incerta sunt sub dubio relinquere, quæ falsa sunt redarguere audeam. Plerique enim mortales ita animo affecti sunt ut speciosa præferant veris, et a præconceptis opinionibus ægre divelli se sinant. Ego interim Deo veritatis sinceris servio studiis, nec fas puto pro pietate mentiri. Quare religiosum lectorem moneo ut velit rerum argumenta æquo ponderare animo, neque ante judicium ferre quam totam disputationem legendo absolverit. Sanæ rationis ac sanæ criticæ lex est, non majorem auctoritatem tribuere rivulis quam fonti; unde sequitur posterioris ætatis scriptoribus in factis historicis referendis non majorem inesse auctoritatem quam fonti inerat unde manarunt. Fontem ergo historiæ Benignianæ indagemus, ut vera agnoscere, de incertis dubitare, ac falsa possimus arguere.

[2] [Ex Gregorio Turonensi discimus] Si martyrologium quod Hieronymianum audit, ab Hieronymo non solum nomen sed etiam originem duceret, ad Hieronymum et per eum ad Eusebium Benigni historia ascenderet. In fastis enim Hieronymianis Benigni martyris nomen occurrit. Verum quum sequioris ætatis fetus sint isti fasti (quod Domino Bougaud non ita placet), Hieronymiana auctoritate niti non possumus. Fatendum igitur omnium quorum libri supersunt auctorum primum esse Gregorium, Turonensem episcopum, qui Benigni martyris meminerit. Gregorii verba ponamus integra, præmisso ejusdem monito, ubi [De gloria confessorum, præfat., P. L., tom. LXXI, p. 829.] : Primo libello, inquit, inseruimus aliqua de miraculis Domini ac sanctorum apostolorum reliquorumque martyrum quæ hactenus latuerunt, quæ Deus ad corroborandam fidelium fidem quotidie dignatur augere, quia valde molestum erat ut traderentur oblivioni. Cognito itaque fine quem sanctus auctor sibi præstituerat, verba ejus fideliter exscribimus:

[3] [Gregorium Lingonensem visione admonitum] Benignus [De gloria martyrum, lib. I, cap. 51; P. L., ibid., p. 752.] autem Dominici nominis testis, apud Divionense castrum martyrio coronatus est; et quia in magno sarcophago post martyrium conditus fuit, putabant nostri temporis homines, et præsertim beatus Gregorius episcopus (Lingonensis), ibi aliquem positum fuisse gentilem. Nam rustici vota inibi dissolvebant, et quæ petebant velociter impetrabant. Ad hoc ergo beati sepulcrum quidam, dum exinde multa beneficia perciperet, cereum detulit, quo accenso domum rediit. Puerulus enim parvulus hæc observans, illo abeunte descendit ad tumulum ut ardentem cereum exstingueret et auferret. Quo descendente, ecce serpens miræ magnitudinis de alia parte veniens cereum circumcingit. Puer autem timens, sursum rediit et bis aut tertio cereum auferre tentans, obsistente angue non potuit. Talia et his similia beato pontifici nuntiata nullo modo credebat, sed magis ne ibidem adorarent fortiter testabatur. Tandem aliquando Dei martyr beato se confessori revelat et dicit: Quid, inquit, agis, non solum quod tu despicis, verum etiam honorantes me spernis? Ne facias, quæso, sed tegmen super me velocius præpara.

[4] [S. Benigni cryptam restaurasse et reliquias transtulisse,] De qua ille visione concussus beatum sepulcrum adit, ibique diutissime pro ignorantia cum fletu veniam deprecatur. Et quia crypta illa quæ ab antiquis inibi transvoluta fuerat diruta erat, rursum eam beatus pontifex reædificavit, eleganti transvolvens opere. Sed sanctum sepulcrum, nescio qua causa faciente, foris evenit. Quod ille intus transferre cupiens, convocavit ad hoc opus et obsequium abbates atque alios religiosos viros; in quo conventu grande miraculum beatus martyr et populis et suo præstitit confessori. Erat quippe validum, ut supra diximus, illud sarcophagum, ut tale in isto tempore nec tria paria boum trahere possint. Cumque diutissime morarentur, nec invenirent qualiter ipsum intus inferrent, sanctus Gregorius, illuminatis cereis, cum grandi psallentio apprehensum a capite martyris sarcophagum et duo presbyteri ad pedes, moventes illud in cryptam habilissime detulerunt, et ubi ipsis fuit placitum composuerunt; quod non minimum populis spectaculum fuit.

[5] [ac postea, passionis sancti historia accepta, basilicam ædificasse,] Post paucos autem annos ab euntibus in Italiam passionis ejus historiam allatam beatus confessor accepit. Sed et deinceps sanctus martyr multis se virtutibus manifestavit in populis. Nec moratus super cryptam illam basilicam magnam jussit ædificari. In proximo autem est alia basilica, in qua Paschasia quædam religiosa veneratur. Nam visum est eo tempore structoribus quamdam anum egressam fuisse ab ipsa basilica, nigra veste, cigneo capite vultuque decoro, quæ sic affata est structores: Eia, dilectissimi, perficite opus bonum; eleventur machinæ quibus erigitur hæc structura, et merito acceleratur quæ talem habet exsecutorem. Nam si permitteretur ut vestrorum oculorum acies contemplaretur, nempe videretis vobis operantibus sanctum præire Benignum. Hæc effata, basilicam de qua egressa fuerat ingrediens, nulli ultra comparuit. Autumabant enim illius temporis homines beatam ibi apparuisse Paschasiam.

[6] [ubi sanationes multæ impetratæ sunt.] Super lapidem vero illum in quo cum plumbo remisso pedes ejus confixi fuerunt, factis loculis, vinum aut siceram multi infundunt; unde si aut oculi lippitudine gravati, aut quælibet vulnera fuerint peruncta, protinus fugata infirmitate sanantur; quod ego evidenter expertus sum. Nam cum mihi nimia lippitudine oculi gravarentur, ex hoc sacrato unguine tactus, dolore protinus carui. Cum autem ad Arvernam regionem lues illa inguinaria perveniret, quæ sancti Galli episcopi oratione depulsa est, et in subita contemplatione parietes domorum atque ecclesiarum signarentur atque caraxarentur, matri meæ apparuit in visu noctis quasi vinum, quod in apothecis nostris habebatur, sanguis esset effectus. Cui lamentanti ac dicenti: Væ mihi, quia signata est plagæ domus mea, ait ei vir quidam: Nosti, inquit, quod post pridie, quod erit in kalendis novembris, passio Benigni martyris celebrabitur? — Novi, ait. — Vade, inquit, et vigila totam noctem in honore, et revoca missas, et liberaberis a plaga. Expergefacta autem a somno, implevit quæ sibi fuerant imperata, signatisque vicinorum domibus domus nostra inviolata permansit.

[7] [Hæc omnia contigerunt seculo V exeunte et in decursu seculi VI.] Quam dignus sit Gregorius Turonensis cui in rebus Benignianis fides habeatur, inde maxime patet quod rerum, locorum ac temporum maxime gnarus domesticam ferme texit historiam. Ipsius autem S. Gregorii Lingonensis episcopi, cui S. Benignum apparuisse dicit, ipse Turonensis pronepos erat. S. Gregorius Lingonensis, ex comite Augustodunensi episcopus, obiit anno 513, episcopatus sui anno 33, nonagenarius senex. Benigni revelatio, quam Turonensis antistes narrat, finiente seculo V aut VI ineunte acciderit necesse est; reliqua facta quæ cum de se tum de matre sua narravit, ante finem seculi VI contigerunt; ipse enim obiit anno 595. Sedulo notandum est S. Gregorio Turonensi propositum fuisse ea perscribere quæ scripta adhuc non erant, non vero quæ scripta invenerat retractare. Ita enim clare eloquitur in proœmio ad libros de Miraculis sanctorum: Aliqua, inquit, de sanctorum miraculis,quæ hactenus latuerant pandere desiderans, etc. Et in libro de Gloria confessorum, quem omnium ultimum recognovit, capite 45: Licet jam dixerimus in prologo libri hujus ut ea tantum scriberemus quæ Deus post obitum sanctorum suorum eis obtinentibus est operari dignatus, tamen non puto absurdum duci si de illorum vita memoremus aliqua de quibus nulla cognovimus esse conscripta [P. L., tom. LXXI, p. 862.] . Quare, ne ex Gregorii silentio præjudicium nasci videatur contra sanctorum gesta quæ ipse, quum de iisdem sanctis agit, non refert, cum Ruinartio præmonemus Gregorium non scripsisse de sanctorum gestis quæ aliunde nota erant, aut quorum vitæ habebantur [P. L., tom. cit., p. 61.] . Nihil ergo concludendum ex silentio Gregorii contra S. Benigni Acta.

[8] [Gregorio Lingonensi primum allata sunt S. Benigni Acta ab euntibus in Italiam,] Jam vero considerandum est quo statu Benigni historia fuerit tempore Gregorii Lingonensis. Certum imprimis est nulla Gregorio S. Benigni Acta fuisse nota quum novam sepulcro cryptam eleganti opere convolvens gloriosi martyris cultum instauraret. Neque certo constat ipsum Benignum sancto episcopo notum fuisse; cultum utique sancto martyri in sepulcro latenti neque ipse exhibebat, neque ut ab aliis fieret permittebat. Venerabantur rustici locorum accolæ sepulcrum, et qui requiescebat in illo in cœlis se vivere multis beneficiis probabat. Utrum vero rusticis Benigni nomen et passio nota tunc fuerit, nullo argumento probatur. Ipse se sanctus Gregorio revelavit, editumque mox miraculum revelationis veritatem confirmavit. Turonensis narratio accurate inspecta insinuat mihi Benigni passionem non antea innotuisse Gregorio quam eam ab euntibus in Italiam accepit. Etenim si viva in populo traditio patrum S. Benigni passionem retulisset, patrata ad tumulum prodigia eam merito confirmasse dicenda sunt, neque satis intelligitur sanctissimi præsulis cautissima exspectatio, cujuscumque rumoris incredula. Omnia rerum adjuncta videntur potius designare cultum a rusticis ignoto sancto delatum, dignumque quem Gregorius repelleret donec meliora cœlitus edoceretur. Quo facto, fulgentibus apud sacrum tumulum signis, post paucos annos ab euntibus in Italiam passionis ejus historiam beatus confessor accepit. Hac prima vice Benigni Acta in historiam introducuntur; hæc Turonensis verba Benignianæ historiæ universæ, quæ ex scriptis Actis ducitur, basis sunt ac fundamentum. Moneo ergo lectorem ut iterum iterumque legere dignetur. Vix enim credi potest quantas tenebras hæc verba limpidissima multorum oculis oggesserint: Passionem Benigni AB EUNTIBUS IN ITALIAM accepit. Nihil potest simplicius dici; nec possunt in alienum, multo minus in contrarium sensum torqueri. Nihil ergo mirandum post plura secula, quum auctor chronici Benigniani ea referret, usus circumlocutione solemni, ita scripserit: … ut eam beatus pontifex accipere mereretur a quibusdam religiosis qui versus Italiam dirigebant intentionem profectionis [Vide infra, post Acta.] .

[9] [non a redeuntibus ex Italia, ut asseruerunt nonnulli;] At stupendo errore factum est ut recentiores contrarium sensum Gregorii verbis substituerent, legerentque non AB EUNTIBUS IN ITALIAM, sed A REDEUNTIBUS EX ITALIA. Quem errorem primus, quantum assequi potui, commisit Tillemontius [Mémoires pour servir à l'histoire ecclésiastique, tom. III, Notes sur S. Bénigne, not. 1.] ; post Tillemontium alii, quos inter Chiffletus S. J., in capite apographi Actorum S. Benigni Eo tempore Aurelianus, quem ad prædecessores nostros misit, ac tandem Benedictus XIV in celeberrimo opere de Beatificatione ac canonisatione sanctorum, lib. I, cap. 4. Quem Benedicti locum legisse videtur vir clarissimus Bougaud presbyter, qui recens librum conscripsit gallice de gestis et cultu S. Benigni [Études historiques sur la mission … de S. Bénigne …, et sur les origines des églises de Dijon, d' Autun et de Langres.] . Hic auctor Gregorii verba non solum transversum torsit in sensum, sed tot insuper auxit commentis ut legendo vix oculis credas, ita omnia ex cerebro suo fingit, componit, exornat, fictamque narrationem pro vera obtrudit historia, tamtamque veritatis speciem prætendit ut crederes ipsum rebus gestis interfuisse atque Lingonensi episcopo fuisse a litteris secretis. Non sine animi mei mœrore istas fraudes aperiam, ut suus veritati sit locus, ac docti viri Roget de Belloguet opus [Origines Dijonnaises, Divione 1852.] vindicetur, quem non erat cur tam male mulctaret verbis Bougaud.

[10] [quos secutus R. D. Bougaud, nonnulla alia] Sed tempus est Bugaldiana inventa cum veridica historia componendi. Dicit itaque Bougaud [Op. cit., lib. II, p. 175.] : Gregorius Turonensis nos docet S. Gregorium, Lingonum episcopum, suum avunculum, quum super S. Benigni tumulum ecclesiam ædificare in animo haberet, judicasse morandum sibi esse, donec authentica sancti martyris Acta Roma ex urbe accepisset; eaque Acta paucis post annis revera illi fuisse allata per peregrinos ex Italia reduces. Citatque Gregorii locum supra a nobis transcriptum [Supra, num. 3 – 6.] . Additque hæc Acta seculo VI non reperta fuisse, ecclesiis per Gallias vastatis, fuisse reperta in archivo Romanæ ecclesiæ martyrum Actis conservandis a pontificibus constituto. Paulo inferius [Lib. II, p. 180.] repetit Acta S. Benigni authentica ex urbe Roma fuisse allata seculo VI ineunte. Deinde [Lib. III, p. 233.] narrat S. Gregorium Lingonensem Divionem venisse non alia causa motum, sed devotione tenera erga Burgundiæ apostolum. Paulo post [Ibid., p. 235.] cur dubius hæreret S. Gregorius inter alia hanc causam affert quod certo non constaret traditionem existentem de Benigno ad martyrii tempora ascendere. Quis non credat, ubi hæc ab honorato viro affirmata legerit, habere auctorem indubiæ veritatis fontem unde asserta deducat veraque probet? At nihil est, omnia fingit Bougaud.

[11] [a se conficta adjunxit.] Præterea [Lib. II, p. 241.] : S. Gregorius, inquit, frustra per vastata Burgundiæ ecclesiarum archiva S. Benigni Acta inquisivit. Quæ cum inventurum se posse desperaret, quærenda mandavit peregrinis in Italiam euntibus, qui viderent utrum hæc Acta Romæ conservata fuissent. Et mox [Pag. 242.] : Passio, inquit, S. Benigni, ut multæ aliæ, missa fuerat Romam inde a primis seculis. Cogita quanta lætitia sancti episcopi fuerit, quum pretiosi textus authenticum exemplar manu teneret. Sine dubio sacræ liturgiæ inseruit, jussitque hæc Acta publice ex ambone recitari. Quæro iterum, qui hæc leget, quis non cogitet omnia et singula ex idoneo referri auctore, ex indubio fonte derivari? Verum enimvero a Bugaldo inventa sunt, nullo auctore, nullo fundamento, nullo fonte, præter ipsius ingenium.

[12] [Passionis S. Benigni auctoritas incerta;] Missis ergo Bugaldi fraudibus, ad veridicam historiam redeamus. Turonensis verba iterum refero: Post paucos annos ab euntibus in Italiam passionis ejus (Benigni videlicet) historiam beatus confessor accepit. Prima hic occurrit quæstio, quamnam passionis Benignianæ historiam S. Gregorius Lingonum episcopus acceperit. Responsum omnimoda certitudine fultum dari nequit. Sunt qui putent illam esse quam paucis mutatis Surius edidit, quamque nos non mutatam et integram daturi sumus ex codicibus mss. Putat Bougaud eam fuisse quæ legitur apud Vincentium Bellovacensem [In Speculo historiali, tom. I, vol. II, lib. XII.] . Quæcumque fuerit Passio, jure ac merito quæritur: Quis Passionis hujus auctor est? Nescitur. Qui furerunt peregrini euntes in Italiam? Nescimus. Quantæ auctoritatis viri? Nescimus. Cujusnam viri, cujusnam ecclesiæ nomine Passionem allatam commendabant? Nescimus. Quid igitur de allata Passione sentiendum? Eam esse apocrypham: judicium durum, sed necessarium.

[13] [neque Gregorio Lingonensi probata demonstratur.] Non sine specie objicere mihi potest aliquis omnium auctoritatum loco solum esse Gregorium Lingonensem, sanctitate, miraculorum dono, scientia, prudentia, rerum ac hominum usu probatissimun virum; qui quum Acta S. Benigni probaverit, satis constare de Passionis authentia. Quæram ego unde probari possit allatam ab euntibus in Italiam Benigni Passionem judicio sanctissimi episcopi approbatam fuisse. Nimirum nullo signo Gregorius Turonensis id innuit; nullo usu liturgico, nullo ecclesiastico documento probatur. Et quomodo, inquient, si episcopus non approbavit, hæc Passio in ecclesia ista conservata est? Quasi vero nihil intersit, documentum aliquod, aut rerum gestarum relatio ecclesiæ auctoritate et episcopi sigillo muniatur, an simpliciter legenda fidelibus concedatur. Hoc factum esse credo, non illud. Immo quum prudentissimus fuerit vir et cautissimus, vero simile est nullam ignotorum hominum fortuito documento auctoritatis publicæ pondus addidisse.

§ II. De Actorum quæ supersunt specie, ætate ac fide.

[In Actis apocryphis non omnia certo falsa.] Nemo tamen ex iis quæ hucusque disputavimus concludat, in Actis Benigni quæ habemus omnia esse falsa quia ipsa Acta reputanda sunt apocrypha. Possunt enim apocrypha scripta veritatis partes majores vel minores retinere, quibus in eruendis maxima pars laboris nostri consistere solet. Sunt enim heu! nimis rara antiquorum martyrum Acta authentica et sincera. Plerumque etiam evenire solet ut quo falsa a veris distinguas nullum suppetat instrumentum, aut ita perpetuo tractu scoriæ argento adhæreant ut infinitis curis vix pauculos puri metalli ramos separare liceat. Accedunt angustiæ animi, quibus religiosa mens Deo sanctisque devota premi solet, quando in sanctorum Actis tractandis constanti timore vexatur impingendi in scopulos a dextris aut a sinistris latentes, peccandi videlicet in sacrosanctam veritatem aut offendendi caros honoratosque viros. Nihil enim adeo execrantur sancti cœlorum cives atque ipse sanctorum Deus, ac cultum mendacem; nihilque ægrius ferre solent multorum sacerdotum animi quam si ecclesiarum suarum antiquas quas appellant glorias in dubium voces. Nobis autem, pro instituto nostro sanctorum Acta tractantibus, nec litterarum gloria, nec hominum laus, neque ipsa, quæ magna esse solet, latentis veritatis indagandæ voluptas pro fine ac scopo est, sed cultum sanctorum sanctorumque res gestas vindicare ab hominum mendaciis et errore, ut impiis hominibus atque hæreticis calumniandi via præcludatur, ac sanctis Dei viris stet suus illibatus honor ac cultus verax. Hoc animo ad examinanda S. Benigni Acta accingor; quem enixe precor ut a Deo mihi lumen obtineat, ne in Actis suis fallar neve fallam ex ipsis.

[15] [Passiones S. Benigni prima,] Acta S. Benigni partim typis tradita, partim adhuc inedita sunt. Nos omnium Actorum exemplaria, quotquot per præcipuas diversarum regionum bibliothecas reperire potuimus, aut descripsimus aut contulimus descripta cum aliis codicum exemplaribus, studio diligentissimo usi. Singularum bibliothecarum ac codicum notitiam ipsis Actis infra excudendis præmittemus; sufficiet hoc loco Actorum quasdam ceu species indicasse. Sex Passionis S. Benigni exemplaria diversa inter se invenimus, quorum quæ forma est antiquissima primo loco veniet. Eam invenimus in tabulario universitatis Ultrajectinæ in Neerlandia, in codice manuscripto Carthusiæ quæ fuit olim apud Trajectum inferius; cujus nunc adhuc vestigia supersunt, gaudetque terra antiquorum dominorum nomine Carthusiæ. Illius apographum Rosweydus civis Trajectensis olim acceperat, servaturque adhuc in collectaneis Bollandianis bibliothecæ regiæ Bruxellensis. Nos pretiosum documentum ex ipso ms. codice accuratissime edimus.

[16] [secunda et tertia,] Secundo loco sit ejusdem Passionis exemplar olim ad eumdem Rosweydum Ultrajecto missum, ex codice ms. ecclesiæ S. Salvatoris; qui codex Ultrajecti jam non est, crediturque ad museum Domini Philips in Angliam commigrasse. Nos Rosweydi apographum ex præcitatis collectaneis edimus. Tertio loco ponimus exemplar Vincentii Bellovacensis e Speculo Historiali, cujus fragmentum Mombritius Sanctuario suo inseruit. Quam Passionem R. D. Bougaud existimat esse eamdem quam Gregorius Lingonensis ab euntibus in Italiam acceperat, cujusque ampliores formæ sint reliquæ Passiones. Ego vero cum Bugaldo quominus sentiam ab ipso prohibeor Vincentio, qui Passionis exemplari quod tradit hæc verba præfixit: Ex gestis ejus; unde quis concludat Vincentium narrationem suam ex alia longiore contraxisse.

[17] [quarta, quinta et sexta,] Quarto loco sequitur illud exemplar quod paucis mutatis Surius edidit, quodque in variarum gentium passionalibus communiter reperitur. Hæc Passio priorum Passionum manifesta videtur retractatio, verborum ambitu dilatata lectuque non injucunda. Quinto loco succedat altera præcedentium Actorum amplissima dilatatio, quam ex variis codicibus manuscriptis per nos collatam typis damus. Sexto tandem loco seriem claudet magna quædam lucubratio, quam nescio an Actorum nomine insignire liceat; est enim conatus quidam historicus, aut potius oratorius, in missionem S. Benigni et sociorum, una cum S. Benigni martyrio, cui in quibusdam codicibus subnectuntur miracula ejusdem sancti martyris. Hæc narratio pars est legendarii magni Wolfardi presbyteri de Haseren, estque ætate omnium recentissima.

[18] [cum aliis documentis infra edendæ.] Sex Passionum species ex verbis initialibus commodi ergo distinguemus et numeris insigniemus, ut in commentando numerum indicasse sufficiat sub quo respondentem Passionem benevolus lector infra reperiet suis oculis usurpandam. Tandem breviora sancti martyris elogia, breviariorum lectiones, hymnos et alia documenta ecclesiastica, deinceps sive cum Actis sive in cultu S. Benigni trademus, ita ut nihil quod utilis documenti loco sit prætermittamus. Distinguantur itaque Acta, uti diximus:
1. Aurelianus imperator ad castrum.
2. Veniens Aurelianus.
3. Aurelianus imperator Divionem.
4. In tempore illo Aurelianus.
5. Tempore illo vir almificus.
6. Post impletum.

[19] [Prima forte eadem cum Actis allatis ad Gregorium Lingonensem.] Acta Ultrajectina, quamquam ex codice seculi XV desumpta, reliquis omnibus duximus præferenda, ea nempe quæ primo loco posita n° 1 insignita est. Si enim formam spectas et argumentum, dicta martyris et judicis, brevitatem et simplicitatem, nihil fere desiderabis notarum quibus Acta sincera ab interpolatis discerni solent. Suspicor Divione portata fuisse in Germaniam una cum reliquiis S. Benigni anno 780; quas Elwaci repertas S. Anno Coloniensis archiepiscopus monasterio Sigebergensi intulit. Carthusiani Colonia venerunt Ultrajectum, pronumque est judicare sua passionalia ex Coloniensibus transcripsisse. Quamquam mihi persuasum est demonstrari non posse hæc aut alia Acta esse eadem quæ ab euntibus in Italiam Gregorius Lingonensis accepit, propendeo tamen ad opinandum in Ultrajectensi codice prima illa Acta quorum fit mentio reperiri, esseque hæc nostra de quibus agimus. Quum enim nullum circumlocutionis aut amplificationis signum præferant, et reliqua sint manifesta paraphrasis horum, excepto n° 2, aut dicendum erit Acta illa primæva periisse omnino, aut fatendum nihil obstare quominus in hisce nostris agnoscantur. Nulli labori peperci lustrando præcipuas bibliothecas Galliæ, Italiæ ac Germaniæ, Belgii ac Neerlandiæ, spe ductus fore ut authentica gloriosi martyris Acta reperirem. Nihil autem inveni quod cum his Ultrajectinis Actis comparari antiquitatis specie possit. Sane authentica non sunt, plane sincera non sunt, sed antiquissima forma.

[20] [Secunda est primæ compendium, sicut et tertia longiorum Actorum; reliquæ interpolatæ.] Acta n° 2 cum hisce primis in historia plane conveniunt; sed multo breviora atque in formam compendii redacta, consueta Actorum martyrum specie destituuntur. Puto igitur esse simplex compendium aliorum. Acta n° 3, aliorum longiorum compendium brevius, historiæ nec addit nec demit; de Actis n° 4, n° 5, n° 6 satis dictum est. Ea est omnium forma ut statim appareant interpolata; patet tamen Passionem quam n° 4 insignivimus reliquis esse antiquiorem, eamque ad seculum septimum referendam puto aut ad octavum. Ultima et penultima noni seculi fetus esse videntur. Jam de Actis Benignianis brevem conspectum lectoris oculis subjiciemus, ut quæ deinceps disputaturi sumus clarius intelligere possit.

[21] [Actorum conspectus.] Romanorum imperator Aurelianus Terentio comiti Divione injungit ut S. Benignum inquirat, inventumque vinculis constrictum adducat. Adductus Benignus et interrogatus, intrepide respondet, seductoris fallacia promissa respuit. Tum diris pœnis affectus in carcerem conjicitur atque ab angelo sanatur. Sequenti die, quum sacrificare diis nollet, ad fanum quoddam adducitur ut vi cogatur ex idolothytis manducare; sed sanctus confessor facto crucis signo idola atque omnia vasa sacrificii divina virtute ad nihilum redigit. Quod miraculum quum sanctus vir divinæ virtuti adscriberet, deorum inanium benignitati Aurelianus attribuit. Quam stupiditatem hominis duris verbis Benignus castigat. Quare Aurelianus exquisitissimis tormentis excogitatis sanctum virum carcere includi jubet, pedibus plumbo ligatum in saxo, digitis transfixum calentibus subulis. Omni cibo et potu interdictus, ferocibus canibus esurie et siti vexatis diripiendus relinquitur, postquam comites et tribunos ut in Christum crederent admonuisset. Missus e cœlo angelus cœlestem martyri cibum affert, a pœnis Benignum solvit et canum ferociam in mansuetudinem vertit. Quum vero sexto die illæsus inventus esset, jubetur ab Aureliano martyris collum vecte ferreo tundi, atque ipsius latus lancea perforari. Cujus anima columbæ specie in cœlum ascendit, odore suavissimo circumquaque diffuso.

[22] [Certe vera sunt quod ad genus mortis spectat.] Quibus in rebus sane nihil invenitur quod non facile credi possit, dummodo Acta ne essent apocrypha. Ipsum mortis genus sane absque omni dubio admitti ut verum debet. Etenim quum tempore Willelmi abbatis reliquiæ sancti martyris inspicerentur, in ejus cerebro, quod in descripta illius Passione legitur, vulnus ferreo vecte illatum continuo apparuit, uti testatur Radulfus Glaber in Vita S. Willelmi, cap. 7. Gregorius etiam Turonensis, loco supra a nobis citato, lapidem commemorat in quo martyris pedes implumbati fuerunt. Mihi tamen aliquod dubium subit: potest enim fieri ut Passio Benigni, quam ab euntibus in Italiam S. Gregorius Lingonensis accepit, de hoc tormento martyri inflicto loquens, Divionensibus occasio fuerit fortuito lapidi perforato tantum honorem tribuendi ut sacra martyris carne tactum crederent, atque ita invocantium fidem sanctus martyr editis prodigiis fuerit remuneratus.

[23] [Actorum S. Benigni cum S. Andochii Actis] De origine Actorum S. Benigni si quæris, quid ego sentiam dicam perlibenter. Puto hæc Acta, crebrescentibus Benigni miraculis ac prodigiorum rumore late sparso, ex quadam conjectura fuisse composita a viris peritis, qui illa ad Gregorium data occasione tulerint. Mirum est quanta inter S. Andochii Acta et Acta S. Benigni similitudo intercedat. Eodem stamine alio subtemine contexta dixeris ab uno et eodem textore. Oculis suis credat lector et judicet.

EX ACTIS S. ANDOCHII.

Ligatis post tergum manibus, ducti sunt in conspectum iniquissimi cæsaris. Quibus Aurelianus ait: Cujus regionis homines estis, aut quod nomen vestrum, aut quem Deum colere vultis? S. Andochius ait: Orientales homines sumus, a sancto patre nostro Polycarpo episcopo missi; … a Christo admoniti, cujus verbum incorruptum gentibus prædicamus.

Aurelianus ait: Sacrificate diis nostris, ut ex ærario publico remuneratos primos vos in meo palatio esse constituam… Ab hac voce hi tres clamantes dixerunt: Aurum et argentum tuum tecum sit in perditione, lupe rapax.

Nam nos non mutas a Christi confessione, qui et tuam detergere habet perfidiam.

Nisi hodie sacrificaverint, diversis pœnis eos adfligite.

Et ita tamen erant integri quasi nec unam plagam accepissent.

In conspectu Aureliani adfuerunt dicentes: Agnosce nos, miser, vide quanta sit virtus Christi… Aurelianus ait: Dii nostri vobis subveniunt, et vos dicitis Christi auxilio vos esse defensos. Andochius ait: Saxeum habes cor ut non credas creatori cœli et terræ nec mirabilibus ejus.

Tunc iniquissimus Cæsar secundum suæ rabiei morem pariter eis vectibus colla feriri præcepit.

EX ACTIS S. BENIGNI.

Vinctus in conspectu imperatoris est exhibitus. Qui ait illi: Ex qua regione es, o crucicola, et quod nomen est tibi? Ille respondit: Ab oriente venimus ego et fratres mei, quos tu jam occidisti, a sancto Polycarpo missi ut verbum Dei gentibus prædicemus.

(Nota. Hæc ex Passione III desumpta sunt, sequentia vero ex Passione IV.)

Aurelianus ait: Si sermonibus meis præbeas famulatum, magnum te sacerdotem deorum meorum constituam, et remuneratum ex ærario publico, primum te in palatio meo esse jubebo. Sanctus Benignus respondit: Aurum et argentum tuum tecum sit in perditione, lupe rapax…

Nam me non mutabis a Christo meo, cui ego servio …, qui et tuam detegere habet insaniam.

Nisi hodie sacrificaverit, diversis eum pœnis affligite.

Ita pristinæ redditus est sanitati quasi nec unam plagam corporis accepisset.

Et ad Aurelianum ait: Agnosce, miser, quid fuerunt factæ species deorum tuorum, quomodo ante signum salutis evanuerunt; agnosce, infelix, creatorem cœli ac terræ. Aurelianus ait: Et tu agnosce, Benigne, quod dii nostri tuam cupiunt facere voluntatem… Sanctus Benignus respondit: Vere saxeum habes cor, nec oculis vides quanta sit virtus Christi.

Qua re nuntiata ait iniquissimus: Vecte ferreo collum ejus in ipso carcere contundite.

[24] [mira conformitas.] Data opera ne quis fraudes suspicetur, non simplicem cum interpolata Passione, sed interpolatam cum interpolata contulimus; quamquam si interpolatæ Benigni Passioni Ultrajectinam supposueris, comparatio eumdem exitum habebit. Quantum vero hæc una res toti cyclo Benigniano, Actis nempe Benigni et Andochii, præjudicium afferat, nemo est qui non videat. Quorum Acta utra præcedant altera nescio; credo totum cyclum simul compositum fuisse, vel etiam Benigni Passionem ex Andochiana, vel Andochii ex Benigniana profluxisse.

[25] [Quædam in iisdem secum manifeste pugnantia.] Manifesta pugna quæ reperitur in omnibus cujuscumque speciei Actis sane nata non est majori fidei conciliandæ. Omnia enim Acta dicunt Benignum, missum a S. Polycarpo in Gallias, sub Aureliano martyrium fecisse. Quam pugnam auctores plerique facili componunt methodo; mutant enim Aurelianum in Aurelium, et tota pugna sublata est; nullo tamen fundamento, nullius codicis auctoritate, nulla cogente necessitate. Ut enim tanta mutatio licita sit, non sufficit animadvertisse facilem esse librarii errorem in nominibus similibus et sexcenta judice Ruinartio esse exempla mendi similis; probandum est talem errorem in voce Aureliani commissum esse, non esse commissum in voce Polycarpi. Debet probari authentia vel sinceritas Actorum in reliquis omnibus præter Aureliani nomen, ut liceat manifesto vulneri necessariam adhibere medelam. Ergo, inquient, tu, resistentibus tantis viris quanti Benignum Polycarpo tribuunt magistro, te superiorem autumas, audesque martyrium Benigni sub Aureliano ponere? Quod si ita judicarem faciendum ex probis argumentis, nullius sane nec maximorum virorum me moveret auctoritas; in historia scribenda non nuda nominum umbra, sed argumentis movemur invictis. Sed nihil necesse est; nulla enim documenta cogunt. Potuit a Polycarpo mitti Benignus ac sub Marco Aurelio consummare martyrium; potuit corona potiri sub Aureliano ac consequenter potuit non mitti a Polycarpo. Ex Actis sane apocryphis, neque enim alia habemus, veritas indubia trahi non potest.

[26] [S. Symphorianum a S. Benigno baptizatum] Acta illa quæ n° 5 distinximus, quod ad rem spectat, cum reliquis conveniunt interpolatis, sed ampliori forma et verborum circuitu latiori; quare nulla lux ex ipsis affulgere potest. Tandem longissima illa, quæ n° 6 veniunt, evidentes fabulas annexas habent, quas morari temporis jactura foret. Videndum ergo utrum res gestæ quæ in Actis referuntur aliis documentis fulciri queant. Afferuntur Acta S. Symphoriani, martyris Augustodunensis. Videamus quid rei sit. Procedunt hoc modo: Benignus baptizavit Symphorianum; Benignus sub Marco Aurelio martyrium fecit; ergo Symphorianus non potuit sub Aureliano passus esse, sed passus est sub Marco Aurelio. Ita aliis verbis, sed eodem sensu, Ruinartius, et ex Ruinartio Cuperus in Actis SS., ad diem 22 augusti, apud Cuperum Bosquetus, aliique. Deinde pro Benigno; Benignus baptizavit Symphorianum, qui Andochium ac Benignum secutus, martyrium fecit sub Marco Aurelio; ergo S. Benignus non sub Aureliano, sed sub Marco Aurelio coronatus est.

[27] [neque Acta gemina S. Symphoriani;] Singula accurate expendamus. Ac primo quidem Acta Symphoriani, judice Ruinartio sincera, de baptismo a Benigno S. Symphoriano collato tacent; quamquam alia ejusdem martyris Acta baptismi hujus mentionem faciunt. Eadem Acta sincera Symphoriani martyrium sub Aureliano ponunt. Porro Ruinartius in Actis Symphoriani Aureliano Aurelium substituendum putat. En verba ejus propria: Porro ejus sancti mortem ad annum circiter 180 referimus, cum a beato Benigno sancti Polycarpi discipulo baptizatus dicatur. Ubi dicitur Benignus S. Polycarpi discipulus? Nempe in Actis quæ sunt juxta nos apocrypha, quæ juxta Ruinartium nævis non carent [In nota ad Gregorii Turonensis lib. I de Gloria martyrum, cap. 51, P. L., tom. LXXI, p. 752, not. h.] , quæque inter Acta sincera martyrum connumerare non est ausus; et deinde in monumentis antiquioribus, inquit [Ibid.] . Sed monumenta antiquiora nulla sunt quæ non sint Actis Benignianis posteriora; pendent itaque illa ab his nec alia auctoritate pollent. Manifeste ergo patet Benignum discipulum S. Polycarpi esse haud certis probari argumentis.

[28] [neque antiqua præfatio missæ S. Symphoriani demonstrant;] Symphorianus dicitur baptizatus a Benigno; quæro ubi dicatur. In Actis S. Symphoriani non sinceris, sed interpolatis. Cur hic baptismus interpolatus probandi vim habeat? Deinde in immolatione (præfatione) missæ S. Symphoriani quæ legitur in antiquo missali seculi VIII, quod vocatur Gothicum, a Mabillonio editum. At pace viri clarissimi atque aliorum qui ipsum secuti sunt, quid tandem dicitur in ista immolatione? Sequentia: Qui (Symphorianus) beatos patres Andochium Benignumque secutus, per martyrii flagrantiam pervenit ad palmam. Ubi de baptismo quid? nihil. Nam quomodo probabunt hujus rei assertores, ideo Andochium ac Benignum patres dici quod Symphorianum hic baptizavit, ille a sacro fonte recepit. Nonne sufficit, ut patres dicantur, utrumque virum fidei præconem exstitisse ac ætate superiorem fuisse? Revera non intelligo ex hac phrasi baptismum posse deduci.

[29] [nec satis probatur nomen Aurelii pro Aureliani legendum,] Prosequitur Ruinartius in nota ad Acta S. Symphoriani post citata verba: Nec dubium est quin Aureliani imperatoris nomen loco Aurelii in vulgata Acta irrepserit. Certe codex S. Faronis supra laudatus diserte habet Aurelii nomen n° 2, ubi de imperatoris edicto agitur. Consentit Usuardus in martyrologio. Hæc Ruinartius. Verum si dubium est, quod demonstravimus, utrum S. Benignus Symphorianum baptizarit, et hic baptismus præcipua ratio est referendi Symphoriani mortem ad annum 180, non video quomodo ex rationibus dubiis indubium fiat Aureliani nomen loco Aurelii in Acta irrepsisse. Usuardi testimonium Ruinartius afferre salvo argumento suo non potest. Nam ille idem Usuardus Benignum sub Aureliano ponit; non potest itaque Ruinartius in hisce rebus Usuardo stare, qui juxta ipsum alterutro loco necessario erraverit. Ex his patet ex dubiis præmissis non posse sequi nisi dubium consequens. Agitur ergo de negotio in tenebris. Monumenta posteriora, sive membranea sive lapidea, non moror; quia manifestum est ex dubiis ea pendere monumentis antiquioribus, ideoque rivulos non majori gaudere auctoritate quam fontem.

[30] [nec denique SS. Tergeminos] Deinde afferuntur Tergemini fratres, Leonillæ, quæ Benignum sepelivisse dicitur, nepotes, Speusippus, Eleusippus et Meleusippus, baptizati a Benigno non diu ante martyrium. Cl. Bougaud de hisce martyribus deque Actis eorum longissimam disputationem instituit, dignissimam sane quæ legatur. Vereor tamen ne facundissimus auctor majorem eloquentiæ quam genuinæ eruditionis ac præsertim sinceritatis laudem sibi meruerit. Ut enim fabulam Rosweydi et Bollandi, inter se de his sanctis tractantium, quum mortuo tantum Rosweydo ad Acta Sanctorum Bollandus accesserit, prætermittam, quæro a Bugaldo cur immanem difficultatem, quæ Warnaharii Acta Tergeminorum premit, e disputatione sua expunctam sub libri finem in notam detruserit? Nos eam in lucem trahemus, ut penes lectorem stet judicium de veritate baptismi a Benigno Tergeminis collati.

[31] [a S. Benigno fuisse baptizatos.] In altero tomo Januarii Actorum SS., sub die ejusdem mensis 17, traduntur Acta Tergeminorum martyrum duplici specie, quarum una græcæ videtur originis, altera Warnahario auctore, presbytero Lingonensi, qui petente Cerauno Parisiorum episcopo, ineunte seculo septimo opus suum elucubravit. Nos hoc loco examinandis hisce Actis supersedemus, quia causæ nostræ examen illud inutile est. Sufficit demonstrasse ex his Actis probari non posse Tergeminos a S. Benigno fuisse baptizatos. Si enim græca Acta sincera sunt, causa dirempta est: non ivit in Cappadociam Benignus Tergeminos baptizaturus, et præterea Acta ipsa affirmant hos martyres non baptismo sacramentali, sed baptismo proprii sanguinis tinctos fuisse. Acta vero Warnaharii incredibilem committunt errorem, qui auctori omnem fidem aufert circa causam nostram. Dixit enim: Docuit eos sanctus Benignus omnem sanctam doctrinam, et perfectos in fide Christi confessionem credulitatis veram ac manifestam per infusionem Sancti Spiritus ut cognovit eosdem ad integrum recepisse, baptismatis ipsius pariter gratia consecravit. Postea vero sui oblitus, ubi martyres in mediis flammis illæsos exhibuit, ita exclamat: O beatus ignis, qui tantum originale purgavit peccatum et nullum in sanctorum membris diminutionis incendio intulit detrimentum? Ergo jam pridem baptizatos a Benigno tandem aliquando martyrii rogus a peccato purgat originali. Manifestum hæc ab Warnahario ex Actis græcæ originis esse transsumpta; quæ vero de Benigno baptizante supra attexuit, unde habeat acceptum, an ex ingenio suo, an ex traditione, an ex aliis Actis, ambiguum est. Certum vero est ex hoc ambiguæ fidei auctore incertum manere baptismum a Benigno Tergeminis collatum.

[32] [Cetera quoque in Actis relata non satis certa.] Plurima supersunt de Benigno quæsita, quibus congruo responso satisfieri posse non putamus. Quæritur enim primo loco unde sit. Et respondent quotquot Actis vulgatis nituntur, Orientem esse sancti martyris patriam, missumque Benignum a S. Polycarpo ad prædicandum gentibus Galliarum Dei evangelium. Nos vero, quum Actis fidem habere non possimus, neque aliunde certi quidquam noverimus, ignorantiam fatemur. Quæritur deinde episcopusne fuerit an simplex sacerdos. Si Actis fidem haberem, nihil dubitarem quin fuerit episcopus; multo enim magis consonat illorum temporum moribus ecclesiasticis episcopum solemni plurium virorum apostolicorum missioni præesse quam simplicem presbyterum. Nunc vero, quum ne ipsa quidem missio mihi sat certa videatur, nihil affirmare, nihil ausim negare. Tandem ad quæstionem quando et quamdiu munere apostolico functus sit, propter eamdem causam conticesco. Qui Actorum fide S. Polycarpum hujus Benigni missionis auctorem faciunt, sibi utique constant martyrium Benigni Marco Aurelio adscribentes. Alios non sine ratione movet Aureliani nomen, quod in omnibus Actorum exemplaribus legitur, et sancti martyris certamen ac coronam ad Aureliani tempora revocant. Nostrum sane non est tantas componere lites, præsertim quum documentis certis careamus. Apostolatus S. Benigni tempora circumscribere nemo potest, tacente videlicet historia.

§ III. De monumento Divionensi Aureliani et Terentii nominibus inscripto.

[Monumentum Divionense] Quum anno 1879, mense decembri exeunte, Divione versarer ad investiganda historiæ Benignianæ monumenta, doctos hujus urbis viros sollicite interrogavi, ne quid omitterem ignorans quod ad elucidanda sanctissimi martyris Acta servire possit. Gratias imprimis ago viro clarissimo Philippo Guignard, præposito bibliothecæ urbanæ, qui omni opera et sollicitudine studia mea adjuvit, multarum rerum indicia ostendit ac signa patefecit; cujus saluberrimis consiliis plurimum debeo. Gratias etiam ago D. Garnier, viro eruditissimo atque illius tractus (Côte-d'Or) archivis præposito, qui non tantum humanissime me recepit, sed etiam ad conspiciendum monumentum Divionense, quo de agimus, una cum D. Guignard dux mihi fuit. De monumentum, isto de quo etiam cl. Belloguet, in opere cui titulus: Origines Dijonnaises, quæstio VI, pp. 114 sqq., D. Guignard tradidit mihi quosdam bibliothecæ suæ mss. libros ac doctorum virorum adversaria. Legebam ergo de monumento lapideo olim Divione in solo reperto: In lapide erat statua arcuarii Galli barbati sculpta; circum legebatur per lapidis oras inscriptio, quæ dicebat hoc monumentum ab Aureliano Augusto erectum fuisse Terentio comiti, Solis filio. Quod si verum esset, magnum utique pondus Actis Benignianis ex hoc monumento accedebat.

[34] [adolescentem arcuarium repræsentans] Verum accuratius omnia inspicientibus adversaria, totum negotium subdubium videbatur D. Guignard et mihi. Quare cupido nos incessit ipsum lapidem oculis usurpandi. Rogatus D. Garnier locum indicavit, nosque duxit ad palatium Vesvrotte, in platea Chabot-Charny Divione in urbe situm, ubi in muro laterali ipsum monumentum oculis aspeximus. Verum pro Gallo barbato invenimus adolescentem imberbem arcum tenentem, inscriptionem nullam, sive fuerat abrasa, sive diminutis lapidis oris ablata. Gaudebam adempta errandi occasione; nihil enim ephebo isti cum Actorum Terentio. Quum autem in libris hujus monumenti fiat mentio, necessarium duxi hoc loco diligens totius rei examen lectori subjicere, ne quis in posterum aut oblivionis aut negligentiæ me accuset. Rogaveram D. Guignard ut pro humanitate sua ex adversariis mihi ostensis per otium exciperet quæ legeramus ambo;quod fecit diligentissime. Jam vero quid sit monumentum istud, ex iis quæ disputabimus lector judicare poterit.

[35] [cum inscriptione græca, ut] In ms. codice 4064 bibliothecæ publicæ urbis Divionensis plurimæreperiuntur dissertationes latinæ, auctore Nicasio presbytero, quas inter una titulum præfert Monumentum Divionense. [fertur,] Ex alio vero codice ms. 4061 ejusdem bibliothecæ patet Nicasium hanc dissertationem suam dedicasse Theodorico Bignon, magni consilii præsidi primario, defuncto die 19 jan. anni 1697. Lucubratio ergo Nicasii isto anno anterior est. Argumentum dissertationis est elucidatio antiqui cujusdam monumenti, muro appositi in extrema area palatii Dumay senatoris, in quo spectabatur arcuarius cum inscriptione græca quæ circa limbum legitur. Quod monumentum trecentis fere annis in hac domo fuerat, ut apparet ex anno quo reperta fuit (hæc antiquitas), scripto in latere ejus sinistro. Quæ quum Nicasius scriberet, nemo de isto monumento egerat, nisi hisce diebus Renesius, qui in supplemento suo Gruteriano inscriptionem simpliciter absque figura et commentariis ullis publicarat. Inscriptionem dederat Langerman, acceptam a Domino de la Mare.

[36] [Aureliani et Terentii nominibus insigni,] In codice ms. 4062 ejusdem bibliothecæ reperiuntur litteræ Divione die 12 octobris datæ ad Nicasium, Parisios, nullo nomine subscriptæ. Quibus dicitur mitti exemplar diu desideratum monumenti Divionensis, factum a Dubois Divionensi sculptore perito. Monetur in litteris Nicasius delineatorem scripsisse in ΑΥΡΕΛ… Α pro Λ, et FΕΝΙΤΗ pro ΓΕΝΙΤΗ, et ΥΠΕΡΕΤΗΕ pro ΥΠΕΡΕΤΗ. Addit deinde ignotus litterarum scriptor: Oblitus eram dicere me credere in originali mendum esse in voce ΓΕΝΙΤΗ, oportere legi ΓΕΝΕΤΗ, vel forte ΓΕΝΗΤΗ, si dici potest; quod si ita est, factus est error ambiguus in pronunciatione litterarum Ι et Η. Ego vero non credo Aureliani tempore H ejusdem pronuntiationis fuisse ac I, sed sequiore ævo id factum esse; qui error inscriptionem hanc novitatis suspectam facit. In codice 4064 supra citato, in adversariis Nicasii legitur, pag. 24vo et pag. 25ro: Bene supplevit qui ΥΠΕΡΕΤΗ novis caracteribus addidit in lapide; unde palam est primo partem tantum hujus vocis superfuisse. Hinc ergo jam patere cœpit delineatam inscriptionem a Dubois parum accuratam esse.

[37] [at Monfauconio jam suspecta,] Inscriptionem hanc Montfauconius tradit in Antiquitate explanatione et schematibus illustrata, tom. II, part. II, lib. V, cap. 5, num. 6: Nescio, inquit, utrum major sit fides habenda inscriptioni alteri græcæ, ubi Mithræ mentio est, quæ inscriptio circa sagittarium Gallum armatum arcu et sagittis legitur. Sagittarius certe antiquæ sculpturæ est; nescio an idipsum de inscriptione dici possit; cujus hæc sunt verba et hæc errata: Ο ΑΥΡΕΛΙΑΝΟΣ ΣΕΒΑΣΤΟΣ ΤΩ ΜΙΤΡΑ ΓΕΝΕΤΗ ΤΩ ΤΕΡΕΝΤΙΩ ΥΠΕΡΕΤΗΕ, id est, AURELIANUS AUGUSTUS, MITHRÆ GENITORI, TERENTIO MINISTRO. Nescio quid hic insolitum deprehenditur; sed hac de re pluribus quarto tomo, ubi de armis Gallorum. Quo in loco vir doctissimus sequentia habet (tom. IV, part. I, lib. I, cap. 13, n. 3.): Divione apud clarissimum virum du Mai, in suprema Divionensi curia senatorem, in anaglypho sagittarius est Gallus nudo capite, pharetram ad humeros gestans, arcumque manu dextera tenens. Vestis est oblonga, tunica manicata, quæ quum cingulo admodum reducta sit, ad genua tantum defluit; tibialia, ut puto, braccis hærent, et Dacorum braccis tibialibusque sat similia sunt. Inscriptionem græcam quæ circumposita est, olim adhibui veramque esse putavi; sic autem illa concinnata est. Ο ΑΥΡΕΛΙΑΝΟC CΕΒΑCΤΟC; et ad oppositum latus, ΤΩ ΜΙΤΡΑ ΓΕΝΕΤΗ, in ima ora, ΤΩ ΤΕΡΕΝΤΙΩ ΥΠΕΡΕΤΗΕ; id est AURELIANUS AUGUSTUS MITHRÆ GENITORI, TERENTIO FAMULO vel MINISTRO. Præterquam quod hæc inscriptio sagittarium nullo modo respicit, vix potest ex ea sententia congruens erui. Quid sibi vult illud Aurelianus mitræ genitori et terentio famulo cum sagittario. Ad hæc in hac inscriptione, etsi brevissima, multa ignorantiam arguunt; ignorantiam, inquam, quæ hæc infima secula sapiat. Erant etiam antiquitus viri græce ignari ut et hodie, qui inter scribendum errabant, sed non erroribus hujusmodi. Ἀυρηλιανὸς per Η et non per Ε scribebatur; Μίθρας non per τ, sed per θ; nec vel ignari has litteras aliam pro alia ponebant; ὑπερέτηε in secunda syllaba η, non ε habere debuit; mitto ε aliud additum in fine vocis ὑπερέτηε. Ille Pseudochyndonax, qui tam multos decepit, Divione profectus est; a Pseudoterentio caveamus. Vir Divionensis eruditissimus mecum putat inscriptionem esse spuriam; non item de sagittarii statua dicendum quæ ex terra eruta fuit. Lituus et pileus, qui in altera ora, serpensque qui altera visuntur, hæc, inquam, an sint antiqua nec ne, non conspecto lapide dicere non ausim. Hæc Montfaucon. Vellem vir doctissimus, lapide non viso, nihil pronuntiasset; exemplar enim parum fidum ipsum Montfaucon transversum egit. Imago Domini Charlet, quam in libro suo expressit, satis similis est imagini manu sculptoris Dubois delineatæ; quæ ipsa infida est ac fallax; virum enim, uti Charlet apud Montfaucon, pro ephebo imberbi reddidit, dein inscriptionem Charlet supplevit, quæ apud Dubois et apud reliquos mutila est.

[38] [nec eodem modo ab omnibus relata,] Anno 1771 D. Legouz de Gerland Divione librum edidit gallice conscriptum hoc titulo: De origine urbis Divionensis, deque antiquitatibus sub Aureliani muro detectis dissertatio, cum schematibus. In quo libro, schemate XXI, sagittarium nostrum repræsentat aversum, ut in schemate Dubois et Charlet, juvenem tamen atque imberbem, adeoque vero propiorem qui in muro palatii Vesvrotte incrustatus conspicitur. Schema hoc, auctore teste, delineavit Dominus du Tilliot, Divionensis. Inscriptio autem ita concepta exhibetur: Ο ΑΥΡΕΛ … CΤΟS * ΘΩ ΜΙΤΡΑΓΕΝΕΤΗ ΤΩ ΤΕΡΕΝΙΩ * ΥΠΗΡΕΤΗ. Nota imprimis inscriptionem differentem ab aliis tum verborum positione, tum litteris; deinde pileus cum lituo in lapidis ora in unum pileum plumatum coaluit. Inscriptionem, qualis legitur in schemate, auctor gallice reddidit his verbis: Aurèle Fauste a fait cette inscription pour Terentius l'archer, fils de Mithras; Aurelius Faustus hanc inscriptionem fecit Terentio sagittario Mithræ filio.

[39] [nunc vero deleta, perperam adducitur in confirmationem Actorum S. Benigni.] Quid tandem in lapidis ora scriptum fuerit, testibus diversa nuntiantibus, ipsaque inscriptione jam deleta, cum omnimoda certitudine sciri non potest. Testari utique possum nullum ex prædictis schematibus sagittarium referre ab omni parte similem statuæ quam propriis oculis aspexi. Est enim admodum adolescens, satis pulcher facie, quamquam paulo mollior genis vultuque languido. Cum Montfaucon credo ipsam statuam antiquam esse, sed inscriptionem mentiri. Suspicor inscriptionem additam fuisse imperiti falsarii manu, ut Actis Benignianis aliquod fundamentum lapideum supponeret, quo Actis adversantium impetum melius sustinerent. Si enim unum monumentum referret utrumque persecutorem, Aurelianum ac Terentium, monumentum antiquum Divione repertum, non modica inde Benignianis Actis commendatio accederet. Quumque non ignoraret de nomine Aureliani disputari, cautus illas tantum syllabas expresserit quæ tam Aurelium quam Aurelianum facere queant, nempe ΑΥΡΕΛ. Sed de his satis. Ego iterum expertus sum, quod sæpissime fieri doctissimus quidam vir Divione me monuerat: si antiquitates Divionenses a longe aspicis, aurum putas; adhibe lydium lapidem, et cuprum reperis..

[40] [Pauca de S. Benigno certa; nec traditio in ejus Actis ccnsignata antiquior] De Benigno quid sentiam paucis verbis dicam. S. Benignus gloriosus Christi martyr est, Divione sepultus, qui signis ac prodigiis apud Deum se vivere testatus est, qui sacratam pretioso sanguine terram perpetuo circumdat auxilio. Quid ergo, inquiunt, tu jubes seculares ecclesiarum traditiones deseri? Ostendant mihi ecclesiarum traditiones ad ipsum martyrem pertingentes, et quocumque documento validiores habebo et amplectar. Verum ego nullum inveni indicium cujuscumque traditionis quæ ipsis Actis ad Gregorium Lingonensem allatis sit anterior. Divionensium traditio qualis esset supra ostensum est: Rustici venerabantur sanctum quemdam in magno sarcophago sepultum, reclamante et obsistente Lingonum episcopo. En tota Divionensium istius temporis traditio. Utrum vel ipsum Benigni nomen tenerent quæri jure potest. Occurrit Bougaud [Op. cit., lib. III, cap. I, p. 236.] : Simplex, ait, rerum narratio ostendit qualem errorem commiserit Dominus Belloguet, asserendo ad sextum usque seculum aut ignotum fuisse Divione Benignum aut saltem oblivioni traditum. Lege Francorum historici narrationem et videbis dubitatum fuisse de loco sepulturæ, de ipso sancti viri martyrio non dubitari. Noverant omnes Benignum; apud omnes in veneratione erat. Si inquiras quo auctore, quo monumento, quibus litteris hæc omnia affirmet Bougaud, præter scriptoris phantasiam nihil reperies. At martyris natalis dies agebatur kalendis novembris, teste, inquit, Gregorio Turonensi. Nempe, post allatam ab euntibus in Italiam Passionem Benigni, teste eodem Gregorio eodem in loco quem integrum lectoris oculis subjiciendum curavimus.

[41] [demonstratur Gregorii Lingonensis ætate,] Etiam antiquius monumentum est S. Hieronymi martyrologium; ita pergit Bougaud. Nego hoc martyrologium esse Gregorio Lingonensi antiquius, et insuper probet Bougaud statim ab initio Benigni nomen huic insertum fuisse martyrologio. At sanctus Urbanus Lingonum episcopus ex devotione erga S. Benignum sepulturæ locum Divione elegit. Quid inde? ad summum dicere licebit non ignorasse Urbanum in Divionensi solo sacrum Benigni corpus delitescere. Præterea, quis tibi dixit hac devotione impellente voluisse Urbanum requiescere Divione? Auctor videlicet chronici sancti Benigni, quem sex saltem secula a facto quod narrat separant. Cum honore ac reverentia servabatur lapis in quo sancti martyris pedes implumbati fuerant. Iterum respondeo, post allatam ad Gregorium Lingonensem Passionis historiam, ut patet ex Gregorii Turonensis relatione; nihil enim habes quo probare possis ante hunc lapidem venerationi fuisse quam rerum gestarum series ope allatæ Passionis innotuisset. Idem jure dicendum est de turri quæ Divione adhuc visitur, in qua carcer S. Benigni fuisse creditur; idem de Prunetensium ac Espanensium traditione asserentium illuc declinasse Benignum persecutionis furorem, hic vero a satellitibus captum fuisse. Omnia enim et singula ex Actis pendent aut gratis asseruntur, nullaque ratione conficiunt aut etiam leve indicium præbent, res Benigni gestas, quæ Actis continentur, ante Benigni revelationem et Passionem allatam Divione notas fuisse. Totius Lingonensis ecclesiæ, sub qua Divio erat, par est conditio: nulla enim hæc ecclesia ante Gregorium Benigni Acta habebat, ut patet ex Gregorii Turonensis verbis. Quod enim auctor chronici Divionensis dicit, barbarorum incursu aut civium incuria Acta periisse primitiva, quamquam vero conforme esse potest, credi tamen auctori tot seculis posteriori non potest. Ecclesiæ Augustodunensis documenta Andochii Thyrsique Passionem, Passio Irenæi quæ tertia vocatur, aut passione ad Gregorium Lingonensem allata sunt posteriora, aut interpolata vel falsa.

[42] [neque judicio Romanæ Ecclesiæ asserta.] Ergo, inquiunt, te judice tot sancti episcopi, tot venerabiles viri, tam illustres ecclesiæ erraverunt, quum omnia quæ tu in dubium vocas vera habuerint. Ipsa ergo sacrosancta Romana Ecclesia errat, quæ hæc Benigni Acta aut in suo martyrologio innuit aut in sua liturgia recitari jubet? Apage nugas; hæ sunt inanes næniæ, quæ cordatum virum non movent. Cur non possint sancti episcopi, venerabiles viri, illustres ecclesiæ in quibusdam sanctorum cœlicolarum historicis adjunctis errare? Sanctam vero Romanam ecclesiam omnia sanctorum Acta quæ hinc inde ut legantur permisit, suo etiam judicio extra dubium ponere quis tandem nisi rerum istarum ignorantissimus affirmet? Deinde ego numquam dixi nec dicturus sum Benigni Acta esse falsa; tantum pronuntiare ausus sum esse ea Acta apocrypha, juxta ipsum decretum Gelasii papæ, esse tamen ex eorum genere quæ legenda permitti possint. Hæc de Actis Benignianis sufficiant; reliqua in annotationibus ad ipsa Acta sequentur.

[Annotata]

* sic.

* sic.

§ IV. De prima inventione corporis S. Benigni anno 485, et de ejusdem translationibus.

[Corpus S. Benigni diu ignotum jacuit,] Quod multis sanctorum corporibus contigit, ut turbata barbarorum incursionibus republica, vastatis oppidis incolisque dispersis, ignota tandem omnibus ignoto in sepulcro inhonora delitescerent, donec missæ de cœlo beatæ animæ debitum sacris ossibus honorem quasi postliminio revocarent, id beato quoque Benigno accidit. Quod quomodo acciderit, antiqui auctoris verbis referre juvat, qui in ms. codice sacrarum lectionum sancti Benigni Divionensi, cujus apographum P. Chifflet olim ad prædecessores nostros submisit, sequentia scribit: Multum obstitit christianæ devotioni ne super beati tumbam condigna posset basilica ædificari. Crypta tamen non multum sumptuosi operis in ipso loco est transvoluta, quæ fidelium illuc populorum ad venerationem beati corporis confluentium susceptui esset accommodata. Et evolutis deinde non paucis succedentium temporum curriculis, jam mitigato persecutionum furore, Galliarum populi, quanto ab insectatione hostili liberiores, tanto decliviores ad vitia et ad virtutum iter exequendum facti sunt negligentiores. Unde tam sæva in eos processit ultio divinæ animadversionis, ut longe lateque irrevocabiliter eductus bacharetur gladius gentilitii furoris. Hac igitur tempestate quassati etiam Divionensis castri accolæ ædificia sua sine spe auxilii divini viderunt, seque in prædam, immo in stragem hostibus deditos inconsolabili amaritudine ingemuerunt. Sic itaque per longam currentium temporum seriem vexata et attrita Galliarum ecclesia, tandem ejus respectu qui est adjutor in opportunitatibus in tribulatione, meruit a tantis oppressionum turbinibus jam libera respirare. Quo tempore Divionensis populus vix recognoscens ipsum solum suæ nativitatis, hæsitare cœpit quo in loco recondita servarentur beati Benigni membra.

[43] [donec a S. Gregorio Lingonensi primum recognitum] Deinde auctor pergit eadem narrare quæ ex S.Gregorio Turonensi jam didicimus, revelationem videlicet S. Benigni, et inventionem sarcophagi, et miracula. Frustra quæsivimus mentionem recognitionis sancti corporis. Quam tamen a Lingonensi Gregorio factam esse ut credam faciunt reliquiæ S. Benigni postea ab ipso Gregorio Turonensi memoratæ in fine Historiæ Francorum: In illo priore baptisterio sancti Benigni martyris pignora collocavi. Hæc pignora sive reliquiarum particulas ab ipso Lingonensi Gregorio a reliquo corpore separatas puto; nulla enim inter primam inventionem et Gregorii episcopatum reliquiarum recognitio facta traditur. Nec facile credam ante Benigni revelationem sarcophagum in quo sacra ossa quiescebant apertum fuisse. Videtur itaque Gregorius sacra Benigni pignora accepisse suæque Turonensi ecclesiæ intulisse ex quibusdam particulis quas Gregorius Lingonensis sibi sumpserat; aut pignorum sacrorum nomine veniunt non ossa sacra, sed alia objecta martyris sepulcro imposita; quod ab istius ævi moribus atque ecclesiastico usu non abhorret, ut multis exemplis ipsius Gregorii Historiæ probari potest.

[44] [ac translatum fuit anno 485.] Prima inventio ac translatio corporis S. Benigni facta est, juxta Chronicon Divionense, octavo kal. decembris, anno 485. Igitur anno dominicæ incarnationis quadringentesimo octuagesimo quinto, indictione octava, præsidente sanctæ Romanæ ecclesiæ Symmacho papa, Zenone vero cæsare imperante in republica, Clodoveo quoque primo regnante in Francia et Gaudebaudo in Burgundia, inventum est atque translatum octavo kalendas decembris corpus almifici martyris Benigni a beato Gregorio Lingonicæ urbis episcopo, divina revelante providentia, ut refert Gregorius in Libro miraculorum, qui fuit antistes Turonorum. Gregorium Turonensem integre exscripsimus prima hujus Commentarii pagina. Quia inter inventionem et translationem aliquot certæ dies interfuerunt, utra ad diem 24 novembris referenda sit ignoramus; opinamur tamen non inventionem, sed translationem ad prædictum diem referendam esse.

[45] [Altera translatio memoratur facta seculo XI] In Vita S. Annonis, Coloniensis archiepiscopi, scripta jussu Reginhardi Sigeburgensis cœnobii abbatis, qui S. Annonis æqualis fuit, ab anonymo quodam, Sigeburgensi, ut videtur, monacho, S. Benigni reliquiarum fit mentio. Istius Vitæ cap. 38 legitur: Restat nunc commemorare qualiter corpus beatissimi martyris et sacerdotis Benigni temporibus ejus (Annonis) ad perpetuam Sigebergensium gloriam et salutem vel inventum sit vel translatum. In Suevia, loco qui dicitur Cella sancti Viti, quidam Alamannorum atque Burgundionum dux olim ecclesiam constituens, suis eam hæreditariis bonis ad sustentationem monachorum illic Deo militantium abundare fecit. Qui devotione pariter et fide comitatus, cum sanctarum reliquiarum studio Divionem venisset, inde rediens, corpus Deo dilectissimi martyris Benigni secum exportavit; qui divinitus ab Oriente Galliis destinatus, post multos agones tandem sub Aureliano cæsare lancea militis percussus, in specie niveæ columbæ cœlos penetravit. Tres quoque geminos fratres, Speusippum, Eleusippum et Meleusippum, a prædicto martyre baptizatos et apud Lingonas egregie coronatos, una cum corpore S. Mamerti, civitatis illius episcopi, dux idem concedente Christo emeruit, lætusque cum tanto cœlestis patrocinii pignore fines Alamanniæ reaccelerans, ecclesiæ quam construxit desiderabilem consignavit thesaurum, sanctis corporibus ob metum futurorum in sacrario cum attitulatione nominum terræ altius immersis.

[46] [ex Cella S. Viti in Suevia] Post multos annos, omnibus generationis illius hinc sublatis, cum locus idem regali cœnobio, quod Elewange nuncupant, in proprietatem cessisset, et tantarum lucernarum fulgor incognitus mundo pulvere vilis sepulturæ tegeretur, ordinante Deo qui producit luciferum in tempore suo, cujusdam operis intentione pavimentum sanctis corporibus imminens a fossoribus apertum est. Proscindentibus autem illis humum eamque certatim egerentibus, ex improviso sanctarum reliquiarum sarcophaga discretis nominibus reperta sunt. Illic magni meriti martyr et sacerdos, vere meritis et nomine Benignus, cæteris nominatior inventus ac sublevatus est, per idem tempus abbate Reingero, qui B. Annonis consanguineus exstitit, cœnobium quod diximus administrante. Proxime dehinc Dominici natalis gaudia rex Babinberg celebravit; ubi diversarum dignitatum conventu facto nihilominus abbas memoratus advenerat. Propinquus ergo cum esset Annonis archiepiscopi, quasi congratulaturo Benignum, qui mittente S. Polycarpo discipulo B. Joannis Evangelistæ venit ex Asia, se testatus est invenisse, rapiensque pontifex nomen ipsum ex ore ejus: “Benignum, inquit, te affirmas habere? Hic meorum specialis intercessor est monachorum; hunc meis petitionibus oportet ut indulgeas, si te delectat ex hoc jam ullum dilectionis meæ beneficium.” Ille qui in persolvendo non modicæ quantitatis argento regi obnoxius erat, ad hæc respondit: “Ecce quatenus pecuniæ quam debeo me cura releves, desideriis tuis ut vis satisfaciam, mittens tibi non alium, sed eumdem revera Benignum, qui in Divionensi castro sub Aureliano martyrium duxit.” Huic sponsioni præsul gratanter annuens, quippe qui nullas opes haberet quas non libenter in hujusmodi commercium insumeret, cum sibi mutuo fidem dantes utrique recessissent ad propria, post mensem et dimidium monachos pretiosi corporis glebam ferentes Coloniæ cum gaudio suscepit. Quibus fidem astruere nitentibus plublicis sacramentis quod non alius quam qui rogabatur Benignus esset, non concessit, dicens in ejus veneratione de quo agebatur hunc se indubitanter habiturum.

[47] [ad cœnobium Sigeburgense diœcesis Coloniensis.] Præmissoque in Sigeberg hujus lætitiæ nuntio, ipse cum suis conscensis equis, comitantibus pariter ex Colonia non exiguæ multitudinis viris et feminis, in ipso vespere dominicæ noctis quæ jejunii quadragesimalis initium erat, ad radices montis applicuit; et descendentibus ad eum debita cum reverentia processionibus fratrum, ossa sacra cum laudibus recepta sunt per noctem in ecclesia quæ adjacet monti. Mane vero dominici diei, quod tertio decimo kalendas martii exspectatione omnium illuxit, omni conventu solemniter induto, diversis etiam ornamentis multisque luminaribus templo resplendente, sacer antistes ac sanctæ memoriæ Erpho abbas, pios humeros sanctarum reliquiarum feretro subjiciens, resonante populo signisque concrepantibus, cum magnæ devotionis carmine præcedentium monachorum, martyrem et sacerdotem suum Christo in odorem suavitatis ad altare præsentarunt. Inde sermonem ad populum habiturus altiora præsul conscendit, et totus præ gaudio lacrymis fluens, numquam sibi jucundiorem illuxisse diem testatus est. Exponensque quis vel cujus meriti esset qui portabatur, quod Benignus appellaretur indicavit, dicens: “Benignus, inquit, benivolus dicitur et merito; apertas enim aures ad omnium vestrum preces habet, et libentissime exaudiens, per seipsum accedit ad Deum ad interpellandum pro vobis. Nunc igitur, dilectissimi, tanti patroni præsentiam habentes, erigite corda, et singuli quid nobis expediat illi suppliciter intimate. Mihi credite, si tantum fides non desit, quia Benignus est et nominatur, benignissime quodcumque petitis annuens accelerabit.” Annus Dominicæ incarnationis quo hæc translatio celebrata est, millesimus septuagesimus tertius erat. Post hæc duobus loculis novis altrinsecus post altare compositis, medio inter eos vacante loco, in dextero beatum Innocentium, in sinistro vero beatum Benignum pontifex collocavit, et lætitia perfusus, quasi ludens, ut plerumque solebat, loquebatur: “Erit ad libitum meum rei processus, si quandoque dignus altario medius inter vos recipiar. Alioquin ex hoc speranda vobis gratiarum actio profecto peribit.” Quæ vox quamlibet leviter dicta, quo serio sit ab eis accepta nos oculis fidei jam contemplamur; qui etsi corpore necdum viderimus, merito tamen credimus eum inter eos locum jam accepisse. De cujus vita vel operibus pauca pro numero, non ut debuimus, sed ut potuimus, auxiliante Deo, hoc fine terminantes, otio interim indulgemus, ut his quæ de virtutibus ejus prædicantur elucidandis leviores assurgamus [Monum. Germ. Hist., Scriptt. tom. XI, p. 482 sq.] .

[48] [De priori translatione Divione ad Cellam S. Viti pauca memoriæ tradita.] Inventionem in Cellensi cœnobio factam translationemque in Sigebergensis cœnobii ecclesiam legimus. Vellem priorem quoque translationem Divione in Cellam S. Viti enucleatius tradi. Verum frustra quæsivi. Nihil reperi præter ea quæ habet Vignerius in Chronico Lingonensi, et ex Vignerio alii. Seculo octavo episcopalem urbis Lingonensis cathedram tenuerunt duo viri, natione Suevi, sanctitate præstantes, nominum fere similium. Priori, quem sanctum aliqui simpliciter appellant, Herulphus, sive Erlulfus, aut etiam Hariolphus nomen est; alteri, prioris sive fratri sive nepoti, Arnulphus, Ariolphus. De S. Herulpho agitur in Actis nostris die 13 augusti inter prætermissos. Fuit autem S. Herulphus monasterii Elwacensis fundator ac primus abbas, quo post abdicatum Lingonum episcopatum recessit anno 774; pedumque pastorale venit in manus Ariolphi, qui Herulphi aut frater aut nepos fuit. De hoc Ariolpho sive Arnulpho Jacobus Vignerius scribit apud Cointium in Annalibus ecclesiasticis Francorum [Ad annum 780, n. 23, (tom. VI, p. 185).] : Arvulfus sive Ervulfus id unum inter cætera præstitit in gratiam prioratus apud Suevos a se constructi et sancto Wito consecrati, quod ex abbatia sancti Benigni Divionensis partem reliquiarum hujus beati tutelaris eo transtulit, quo et ipse se recepit, idem pedum (Lingonense) cedens Waldrico sub annum 780. Ex hoc Vignerio eadem tradunt auctores Galliæ Christianæ [Tom. IV, p. 526.] , in Ariolpho XXXIV Lingonum episcopo. Hic igitur habemus illum Alamannorum ac Burgundionum ducem ex Vita S. Annonis, qui, in loco qui dicitur Cella sancti Viti … olim ecclesiam instituens, … devotione pariter et fide comitatus, cum sanctarum reliquiarum studio Divionem venisset, inde rediens corpus Deo dilectissimi martyris Benigni secum exportavit. Opinio nostra est, quam supra indicavimus, una cum corpore S. Benigni, id est cum parte reliquiarum, Divione in Germaniam venisse illam Benigni Passionem quam reliquis omnibus præferendam duximus.

[49] [Quæ Divione remanserat pars corporis S. Benigni Lingonas translata sec. X,] Northmannis Galliam vastantibus ac sacra loca diripientibus, sancti Benigni monachos cupido invasit sacrum S. Benigni corpus tutum in locum asportandi, quem Geilo Lingonum episcopus (intra Divionense castrum?) eis concessit, ecclesiam videlicet sancti Vincentii, ad locum refugii et custodiam corporis sancti Benigni. Divionensis chronici verba sunt, quæ postea textu perpetuo referemus. Geilo Lingonensi ecclesiæ præfuit ab anno 880 usque ad 888 [Roussel, Le diocèse de Langres, Tabula chronologica episcoporum Lingonensium, tom. I, p. 102.] . Tempore Argrini, qui Lingonensis ecclesiæ cathedram tenuit ab anno 899 usque ad 909 [Ibid.] , Northmannis, Danis, Hungaris, Saracenis in interitum Galliæ confluentibus, per omnia sævit gladius, cuncta dantur incendio, sanctorum loca traduntur exterminio. His undique sævientibus malis, contigit corpus S. Benigni ad civitatem deferri Lingonis; præsidebat tum illi ecclesiæ domnus Argrinus, pastor in cura hujus loci valde sollicitus [d'Achery, Specilegium, tom. II, p. 379.] .

[50] [sed paulo post Divionem relata et collocata in ecclesia S. Vincentii,] Gozelino Lingonum ecclesiam regente (sedit autem ab anno 922 usque ad annum 931 [Roussel, loc. cit.] ), Danorum ac Northmannorum phalangibus a Rodulpho, Richardi ducis filio, rejectis circa annum 925, contigit corpus hujus patroni nostri sancti Benigni deferri intra muros Divionis castri, ibique servari in ecclesia sancti Vincentii [d'Acher. tom. cit., p. 380.] . Ecclesiam illam Benignianis monachis a Geilone concessam, a Ratherio archidiacono eis ademptam, Warnerius episcopus anno 912 eisdem restituit in synodo habita in ecclesia sancti Mametis. En Chronici sancti Benigni narrationem continuam, quam supra promisimus [Ibid.] . Ita pergit: Successit ei denique (Argrino, qui deposito episcopatu monachus factus est) in cura pastorali domnus Warnerius episcopus et ipse augmentator bonorum hujus loci devotus. Hic primo anno suæ ordinationis, nongentesimo duodecimo videlicet incarnati Verbi, indictione quindecima, residens in synodo in gremio matris ecclesiæ S. Mammetis, coram archidiaconis et abbatibus et omni clero, interpellatus est a Godrado abbate et monachis patroni nostri S. Benigni, de quadam ecclesia infra muros castri Divion sita, sancti Vincentii honore ac nomine sacrata, quam domnus Geilo episcopus ad locum refugii ac custodiam corporis sæpius dicti S. Benigni perpetualiter eis habendam concesserat, et de qua, cum longo tempore ea usi fuissent, repulsi erant a Ratherio archidiacono et abbate canonico Sancti Mammetis ac præposito abbatiæ sancti Stephani. Considerans ergo memoratus episcopus causas periculorum quæ tunc frequentes imminebant Nortmannorum incursionibus, cum consilio et laude ipsius Ratherii ac totius synodi reddidit ipsi abbati Godrado et monachis prædictam ecclesiam sancti Vincentii, cum habitaculis ad ipsam ecclesiam atrii loco pertinentibus, quas ipsi monachi olim ibi ad refugii locum construxerant. De qua ecclesia fecit eis privilegium episcopali authoritate, ut nullus succedentium deinceps aliquam vim aut calumniam sancto Benigno et monachis eidem servientibus inferret.

[51] [ubi sub finem ejusdem seculi inventa a Willelmo abbate] Quanto temporis spatio S. Vincentii ecclesia pretiosum thesaurum conservarit, scire nefas, deficientibus documentis tacitaque historia. In pristinum locum reconditum fuisse certum est; nam ibidem S. Willelmus, abbas Sancti Benigni, sancti martyris corpus invenit. Hic Willelmus, natione Italus, vir vere magnus, ordinatus est abbas Sancti Benigni a domno Brunone episcopo (Lingonensi), anno ab incarnatione Domini nogentesimo nonagesimo, indictione tertia [Ibid., p. 382.] . Tanto abbate præsidente, sancti Benigni monasterium pietate, religione ac sanctorum cultu refloruit. Tandem anno millesimo primo, ipso Brunone præsule juvante, Willelmus admirabilem basilicam S. Benigni fundavit [Ibid., p. 383.] , et sancti martyris ossa invenit in crypta. Rem gestam referemus verbis Rodulfi Glabri, Cluniacensis monachi [In Vita S. Willelmi, ap. Migne, P. L., tom. CXLII, p. 710 sq.] : Contigit ergo postmodum quatenus pars ecclesiæ beati martyris Benigni, cui auctore Deo primitus pater datus fuerat, ruinam corruens daret. Quam cum reformare cuperent artifices cæmentarii, graviorem pars eadem dedit ruinam. Quod cernens vir Deo devotus, intellexit divinitus sibi dari indicium quod totum a fundamentis renovari conveniret templum; illicoque summo mentis ingenio cœpit ipsius ecclesiæ reformandæ mirificum construere apparatum. Quam denique cum cœpisset reædificare positione mirabili valde longiore ac latiore quam fuerat, ignotus tamen erat universis locellus quo pretiosi martyris ossa claudebantur Benigni, quia solerti cura taliter antiquitus fuerat reconditus ut illo fiducialiter veneraretur martyr per ævum, ubi felici morte occubuit propter Deum; sed a quibusdam incautis dicebatur etiam ibi non haberi. Cujus ignoratio rei nimium mœstificabat animum patris Willelmi. Tali quoque defectu anxio revelatum est visione pulcherrima per ipsum Dei martyrem ipsius honorabile sepulcrum. Erat enim, ut beatus multorum sanctorum descriptor miraculorum Gregorius Turonorum pontifex refert, prægrandis arca lapidei sarcophagi continens illum. Pro cujus incredulitate narrat idem sanctus alterum sancti nominis Gregorium Lingonensem episcopum acrius quondam fuisse increpatum. Cujus namque positionem loci antiqua vetustas occuluit; nam coram præcipuo illius monasterii altari profundius habebatur defossum memoratum sepulcrum. Quod continuo requirens invenit, aperiensque illud contingere meruit sacratissima egregii martyris ossa, in cujus etiam cerebro, quod in descripta ipsius Passione legitur, vulnus ferreo illatum vecte apparuit. Quæ omnia integra numero, præsentibus honestioribus tam episcopis quam cæteris diversorum ordinum vel sexuum, cum odoriferis thymiamatibus ac psallentium choris in eodem recondidit sarcophago; indeque paululum ad orientem amovens, in pulcherrimo atque incomparabili locavit tumulo. Dehinc namque pater venerandus, acriore accensus devotione, reformandæ opus basilicæ instanter quemadmodum decreverat accelerabat perficere. Quoniam, ut diximus et præsto est cernere, totius Galliæ basilicis mirabiliorem atque propria positione incomparabilem perficere disponebat.

[52] [sumptuoso sepulcro recondita est.] Notandum hoc loco venit sanctum Willelmum, sacratissima S. Benigni ossa omnia integra numero in eodem recondidisse sarcophago. Quare quæ a reliquo corpore separatæ inveniuntur reliquiæ, aut ante, aut post, sed non in ipsa Willelmi recognitione separatas fuisse certum est. Quod autem dicit Rodulfus in eodem recondita fuisse sacra ossa sarcophago, non illum lapideum judico intelligendum esse in quo a Gregorio Lingonensi reperta sunt, sed alium ligneum in quo translata Lingonas Divionemque relata fuerint, ipsum eumdem quem præstantissimo opere ornatum publicæ venerationi Willelmus exposuit. Hoc etiam indicare videntur verba Chronici S. Benigni, in renovati sepulcri descriptione, quæ perspicuitatis ergo subjungimus: Sepulchrum vero sancti et gloriosi martyris ita est constructum: Est tumba ex quadris ædificata lapidibus, quæ octo cubitos in longum, quinque autem tenet in latum, cujus cacumen lapideum quatuor sustinetur suffragio columnarum; desuper autem quatuor columnæ marmoreæ locatæ erant antiquitus. Olim super lapideos arcus, qui continebant absidam, ferebant ligneam sex cubitorum longitudinis, et trium latitudinis, septemque ac semis altitudinis, quæ undique auro et argento vestita historiam dominicæ nativitatis demonstrabat, anaglypho prominente opere pictura satis optima. Verum hoc decentissimum de quo loquimur ornamentum, ob recreationem pauperum tempore famis fuit dissipatum a domino abbate Willelmo, et cum capsa aurea mirifice gemmis exornata, pariterque tribus tabulis ac duobus thuribulis argenteis crucibusque, ac omne ornamentum in auro et argento venumdatum est. Quæ, quamquam subobscura sunt, satis insinuant capsam sacra ossa continentem splendidis illis ornamentis fuisse circumdatam. Fortassis a vero non aberrat qui opinetur ipsam reliquiarum capsam lignea illa mole foris auro argentoque cooperta fuisse conclusam, diebus vero solemnioribus in capsam auream mirifice gemmis exornatam inferri, populoque solitam fuisse exponi.

[53] [Anno 1271 reliquiæ S. Benigni a ruina divinitus servatæ;] Anno Domini 1271 res accidit æterna memoria digna, quæ quum novæ S. Benigni reliquiarum exaltationi locum dederit, hic consignanda merito videtur. In continuatione Chronici S. Benigni ita lego [d'Achery, Spicilegium, tom. II, p. 396.] : Præmisso Aymone ad Christum properante, exsurrexit e medio venerandus præ cunctis Hugo de Arcu, honestissimæ conversationis pater bonisque moribus adornatus. Hujus autem tempore contigit in hoc monasterio res terribilis atque miranda. Turris namque lapidea in medio antiquæ ecclesiæ super bases lapideas summopere stabilita, dimensione longitudinis, latitudinis et altitudinis copiosa, nobilique fabrica constructa, horribiliter corruit. Sed, o miranda res, theca lignea, quæ in inferiori parte ecclesiæ pretiosissimas reliquias continebat, super duas columnulas lapideas stabilita, majus ruinæ pondus sustinuit. Quæ quidem theca omnino illæsa, diruptis duabus columnulis, nullo alio visibili supposito, per seipsam miro modo subsistebat. Lampades etiam quæ in loco dictæ thecæ continuo in veneratione sanctarum reliquiarum ardebant, nec propter tantas ruinas tamque terribilem flatum et sonitum, nec propter pulveris inexcogitatum turbinem exstinctæ sunt.

[54] [inde ab Hugone episcopo nova theca inclusæ solemni pompa] Cœpit Hugo semidirutam ecclesiam reædificare. Completa autem anteriore parte jam dictæ fabricæ, quæ juxta vulgare idioma presbyterium nuncupatur, sæpedictus pater secundum diu ante conceptum propositum aggreditur opus dulcissimum atque amantissimum, thecam videlicet argenteam decentissima textura conceptam, auro et argento gemmisque compositam fabricare, in qua sanctæ reliquiæ, quæ diu in imo latitaverant, honorifice conderentur. Qua completa, illius fretus adjutorio qui perficit et solidat omnia, convocavit prædictus pater barones, archiepiscopos, episcopos, abbates aliosque prælatos, dissimilitudine officiorum graduumque uni Domino famulantes, cum cleri et populi multitudine copiosa; congregatoque tam nobili cœtu pretiosissimas patroni nostri Christi athletæ Benigni de loco ubi annis plurimis quieverant reliquias amoventes, infra dictam thecam sive capsam, post majus altare decenter atque sumptuose in alto stabilitam, in hymnis et confessionibus Dominum benedicentes, cum maximo cleri populique gaudio condiderunt, anno a Christi nativitate millesimo ducentesimo octuagesimo octavo, quarto kalendas novembris.

[55] [transferuntur anno 1288,] Juxta auctores Galliæ Christianæ [Tom. IV, p. 687.] prædicta turris ruina accidit die 14 februarii anno 1271; ecclesiam Hugo restaurare cœpit die 7 febr. an. 1280; novam ecclesiam benedictione donandam curavit die 27 aprilis anni 1287; in quam postmodum, die scilicet XIV kalendas novembris, crastina S. Lucæ, corpus sancti martyris Benigni revelatum et argentea capsa reconditum transtulit anno sequenti; ad cujus anniversariam celebritatem suo constituit conventui decem libras Viennenses annuatim percipiendas, anno 1299, mense augusto.

[56] [simul, ut fertur, cum epitaphio plumbi laminæ insculpto,] Dicitur a Claudio Roberto, in Gallia Christiana [Titulo Divio.] , in capsa reperiri plumbi laminam, cujus gypseum exemplar Divione asservatur, cum hac inscriptione:

†
HIC REQUIESCIT CORPUS SANCTI BENIGNI
PRESBYTERI ET MARTYRIS.

Quam hic auctor ad Leonillam refert; patet autem posterioris esse ætatis. Fortassis monachi, qui corpus defossa humo absconderunt, reliquiis illam laminam imposuerunt memoriæ ergo; quam S. Willelmus cum ossibus in capsa concluserit. Dominus Bougaud [Études sur S. Bénigne, lib. III, cap. 6, p. 306.] narrat capsam præsente Hugone, episcopis, abbatibus ac baronibus coram fuisse apertam, ac præter dictam plumbi laminam reperta fuisse omnia ossa majora S. Benigni linteo involuta. Ad cujus rei fidem nullum affert documentum, testimonium nullum; res ergo stat ejus fide, in quam jurare non ausim.

[57] [capite tamen a reliquo corpore separato.] Caput S. Benigni quando a corpore fuerit separatum, incertum est. Puto tamen ab Hugone factum; nam a Willelmo constat ex iis quæ supra auctore Rodulfo Glabro retulimus, in solemni illa recognitione et caput cum reliquo corpore fuisse inventum, et Willelmum omnia ossa integra numero in eodem recondidisse sarcophago. Quidquid est, Benigniani Chronici continuator disertis verbis asserit quod Claudius de Charmis, abbas S. Benigni, fieri fecit armariola ad sinistram partem majoris altaris novæ ecclesiæ statuta, quorum partes interiores ferreæ sunt in modum trilicis sive fenestrellularum quarumdam fabricatæ auroque magnifice deauratæ, ut inibi decentius reverentiusque reconderentur sacræ ac pretiosæ ipsius ecclesiæ reliquiæ, et maxime cineres sive capita sanctorum, videlicet Benigni patris nostri, Gregorii Lingonensis episcopi fundatoris nostri, et Radegundis Francorum reginæ [d'Achery, Spicilegium, tom. II, p. 398.] . Claudius de Charmis electus fuit abbas anno 1488, die 7 octobris, obiit die 21 septembris anni 1519 [Gallia Christiana, tom. IV, p. 692 sq.] .

§ V. De minutioribus reliquiarum S. Benigni particulis per diversa loca distributis.

[S. Benigni reliquiarum particulæ in diversis locis,] Memoriæ causa pauca hinc inde corrasa transcribo ex documentis ms., aut impressis libris, vel epistolari commercio. D. Bougaud [Op. cit., lib. III, cap. 2, p. 248.] narrat insignes S. Benigni reliquias a rege Gontramno dono datas fuisse monasterio S. Mauritii Agaunensi. Qui rex ecclesiam S. Benigni multis ornavit ditavitque donis anno 586 [d'Achery, op. et tom. citt., p. 368.] , instituitque ut ad similitudinem monasterii sanctorum Agaunensium diu noctuque divinum in hac ecclesia persolveretur officium [Ibid.] . Idem Bougaud refert [Op. cit., lib. III, p. 345.] anno 1498 ecclesiam Augustodunensem accepisse os aliquod S. Benigni pulchro insertum reliquiario; Annam quoque Austriacam, Galliæ reginam, accepisse Divione anno 1650 partem reliquiarum desumptam ex reliquiario parvo portato ab angelo. Reperiuntur et alibi reliquiæ S. Benigni, v. g. in monasterio Berlaimont Bruxellis, sed cujus Benigni sint ignoro.

[59] [Divione] Tandem ex archivis descriptionis Collis Aurei (Côte d'Or), efundo Sancti Benigni sequentia depromimus, quæ debentur studio ac favori DD. Garnier, qui his archivis cum laude præest, et D. Philippi Guignard, viri doctissimi, Divionensi bibliothecæ præfecti. In codice papyraceo, fol., n° 124, mss., cui titulus (gallice): Compendium memoriarum monasterii sancti Benigni Divionensis, Ordinis S. P. N. Benedicti, congregationis S. Mauri, de præcipuis reliquiis ecclesiæ S. Benigni agitur. Codex destinatus erat ad R. Patrem Dominum Joannem Mabillonium, ut coæva manus in prima pagina notavit. Ex idiomate gallico latine transcribo. Pag. 13: De præcipuis reliquiis… Sunt in hoc monasterio septem capsæ pretiosarum plenæ reliquiarum; tres super altare majus, quarum in media requiescit corpus nostri S. Benigni, Jesu Christi athletæ.

In thesauro conservantur plures sanctorum reliquiæ in capsis satis magnificis… Caput sancti patroni nostri et apostoli Benigni, caput sancti fundatoris nostri et episcopi Gregorii, caput sanctæ Radegundis, Francorum reginæ. Quæ tria capita continentur capsulis argenteis, deauratis, encaustæ opera variis in locis depictis gemmisque multis distinctis.

Pag. 15, 16, 17. De sacris reliquiis altarium. Exstractum e ms. quodam codice nostræ bibliothecæ n° 265.

In altari Stæ Mariæ (Notre-Dame du St. Lieu) sunt reliquiæ …; sunt etiam in eo reliquiæ SS. Innocentium et S. Benigni.

In altari Stæ Trinitatis sunt reliquiæ … S. Benigni. In altari S. Joannis evangel. sunt reliquiæ … S. Benigni. In altari S. Matthæi apost. sunt reliquiæ … S. Benigni. In altari S. Petri sunt reliquiæ … S. Benigni. In altari S. Stephani protom. sunt reliquiæ … S. Benigni. In altari S. Bartholomæi sunt reliquiæ … S. Benigni. In altari S. Mauritii sunt reliquiæ … S. Benigni.

In crypta confessionis:

In altari S. Benigni sunt reliquiæ de ipso. In altari S. Nicolai reliquiæ de S. Benigno. In altari S. Lucæ reliquiæ B. Benigni martyris. In altari S. Crucis reliquiæ de S. Benigno.

In altari S. Apri episcopi et confessoris … reliquiæ de ipso, … de ossibus S. Benigni.

[60] [et alibi.] Pag. 21. Reliquiæ S. Benigni aliis datæ ecclesiis. S. Gregorius Turonensis archiepiscopus in altari posuit reliquias S. Benigni (Hist. Franc., lib. X, c. 31), quod notandum duxi, ne honor a sancto archiepiscopo martyri nostro exhibitus oblivioni tradatur, potius quam ad nostram possessionem stabiliendam. In ecclesia S. Stephani Divione (Pérard, pag. 134 et alibi). In monasterio S. Richarii (Sec. IV Benedictinum, part. I, p. 114, n° 9). Anno 1203 datæ sunt RR. PP. Carthusianis de Luvigny (Genus illustre sancti Bernardi, p. 523). Majestati Catholicæ regis Hispaniarum, anno 1568. Cardinali Cajetano legato in Galliam, die 18 dec. 1589. Duobus RR. PP. Capuccinis missionariis in Oriente, deponendæ in cathedrali ecclesia dedicata sub vocabulo Beatissimæ Virginis et sancti Benigni martyris et Burgundiæ apostoli; quas boni hi religiosi in Orientem asportarunt; quæ est singularis nostro martyri gloria. Datæ sunt DD. Parochiæ S. Petri Divione, anno 1644. Parochiæ quoque Thennensi S. Benigni, in Burgundiæ comitatu…

Atque hæc quidem ex laudato codice deprompta sunt.

[61] [Quæ Divione servabantur, tempore magnæ perturbationis gallicæ] Transeundum est ad infelicia tempora rerum in Gallia subversarum, quum cæca impiorum rabies atque auri sacra fames in S. Benigni monasterium ac templum ipsaque gloriosi martyris ossa debacchata est. Ac primo quidem pretiosa sancti martyris capsa sublata est, deinde lignea capsula reliquias continens. Sequemur in hisce referendis R. D. Bougaud [Ibid., p. 381.] . Ineunte, ait, anno 1791, anno secundo libertatis, portis sacristiæ sigilla apposita fuerunt, indexque descriptus rerum quæ in thesauro repertæ fuerant; in quo legitur: Capsa S. Benigni et reliquiæ ejusdem. Uno post anno, die 18 febr. an. 1792, in indice recensetur: Capsa lignea, cujus operculum linteo induitur, in qua continentur reliquiæ S. Benigni. Pretiosa capsa jam ablata, brevi ipsæ quoque reliquiæ auferuntur die 20 febr. an. 1792, transferuntur in domicilium regis, in cubiculum sinistræ ædium partis. R. D. Bougaud hoc loco refert documentum scriptum manu D. Benigni Baudot, cujus autographum in publica Divionensi bibliotheca asservatur, n° 348; ex idiomate gallico latine vertimus:

[62] [sepositæ, nec hactenus repertæ.] Affirmare possum, ait, me die jovis, 23 febr. an. 1792, mane adiisse Dominum Baron, mercatorem ecclesiasticæ supellectilis, quem rerum administri præposuerant rebus ad negotium suum spectantibus conservandis, itemque reliquiis ecclesiarum ac monasteriorum illuc delatis, in regii domicilii sinistro latere, qua domo tunc utebatur Baron. In ipsius cubiculo appositam muro in quo patet janua per quam intratur, e regione fenestræ, ligneam vidi capsam ex ecclesia S. Benigni Divionensis eo delatam, quo conservatoris sollicitiori curæ subjiceretur. Capsa lignea erat, quo tamen ex ligno haud scio, facta asseribus senum linearum crassitudine, pedes tres atque octo digitos longa, lata digitos sex et lineas decem, unum pedem alta, addito operculo quod commissuris capsæ adhærebat: mensura capsæ clausæ exterior. Intus et extra panno serico densiori ac collustrato, granorum hordeaceorum figuris insignito, induta erat. Quatuor angulis exterioribus ferreum inerat manubrium. Aperta capsa vidi corporis S. Benigni reliquias mortuales, quarum pars in pulverem redacta; ossa omnino desiccata. Hæc erant iuvoluta panno serico densiori, stamine violaceo, croceo subtemine, ornato arboribus avibusque rapacibus, quæ uti et arbores ductu rudiori delineatæ sunt colore croceo punctisque viridibus: una serie arbores, alia sunt aves quæ binæ se respiciunt. In hac capsa vidi etiam saccum coriaceum coloris flavi valde crassum, quo aperto, illico quod continebatur in pulverem abiit; sunt qui dicant cor S. Benigni id fuisse. Juxta ossa involuta, de quibus dixi, in ima capsa maxilla sancti inferior absque capite erat, e qua duos dentes extraxi, inscio Domino Baron; effeceram enim ut tergum verteret. Quæ cautio necessaria erat; vetitus enim erat permittere ut aliquid reliquiarum sibi commissarum auferretur, depositionis pœna intentata. Utrumque dentem conservo; hic enim Burgundiæ, patriæ meæ, apostolus, meus quoque patronus est. Tertio die martis proximo Dominum Baron ivi salutatum, et ipse partem panni, quo S. Benigni ossa involvebantur, abscidit. Dominus Baron nunc (24 jan. an. 1824) Divione habitat, potestque harum rerum esse memor. Quibus reliquiis quid factum sit, ignorant omnes. Nemo tamen testatus est, nec testantem audivit vidisse se pretiosas S. Benigni reliquias aut flammis tradi, aut spargi in ventum, aut inter communia mortuorum ossa abjici. Quare spes est fore ut capsa cum reliquiis Divione adhuc delitescat, ut opportuno tempore, quando id Deo placuerit et istorum hominum pia sollicitudo ac investigandi studium meruerit, in lucem veniat.

[63] [Quæ Sigeburgi, adhuc ibidem coluntur,] De reliquiis S. Benigni in Germania repertis sequentia notatu digna sunt. Secundum Bayerle, in opere cui titulus Ecclesiæ catholicæ in Dusseldorf, reliquiæ S. Benigni quæ sunt in templo sancti Lamberti, anno 1393 duce Gulielmo eo translatæ fuisse videntur. Testante Gelenio [Colonia supplex, p. 164; cfr. p. 154 sqq.] , tempore belli triginta annorum, capsa S. Benigni cum reliquis sanctorum exuviis Sigeburgo Coloniam in aulam Sigeburgensem translatæ fuerunt. P. Raymundus Sebastiani, Ordinis S. Francisci [Siegburgisches Heiligthum, Coloniæ 1750.] , in præfatione monet S. Benigni reliquias, jubente Georgio Christophoro Van Hagen, Colonia Sigeburgum reportatas eoque die 5 maii 1750 advenisse, ac per tres hebdomadas publicæ venerationi fuisse expositas. Præter festum omnium reliquiarum, festum agebatur Sigeburgi elevationis martyris Benigni, ac die 3 nov. festum ejusdem martyris [Ibid., pag. 63 sq.] . In annalibus societatis historicorum pro Rheno inferiori [Vol. XXIII, pag. 108.] , legimus S. Benigni reliquias contra tempestates et alia ejusmodi solemni pompa circumduci consuevisse, prælato magno cereo Benigniano quem vocabant magistratus dono. Similia aliis diebus fiebant [Ibid., pag. 117; vol. XXX, pag. 115.] . Schwaben [Geschichte der Stadt, Festung und Abtei Siegburg im Herzogthum Berg, Coloniæ 1826, pag. 26.] sequentia scribit: Jubente pristino Montano (Berg) ministerio rerum interiorum, die 19 maii et 3 augusti anni 1812, altare et reliquiæ, ea suppressa abbatia, ecclesiæ parochiali dono data fuerunt.

[64] [solemniter recognitæ anno 1819.] Ex litteris R. Domini Bösdorf, vicarii Sigeburgensis, die 23 februarii anni 1883 datis ad R. D. Hauser, ecclesiæ cathedralis Coloniensis canonicum, et per hunc mihi communicatis, didici ea quæ sequuntur. Anno 1819, jubente ordinario, reliquiaria aperuit R. Dominus Eskens, decanus ac parochus Sigeburgensis. Ex instrumentis tunc confectis quæ ad Benignum pertinent transcribo: Anno 1819, die 20 augusti, aperta et recognita arca S. Benigni cum reverentia et pietate, præsentibus DD. Joanne Adolpho Schwärzgen et Joanne Hollieder presbyteris, in eaque reperta fuere sequentia: Reliquiæ S. Benigni, sacerdotis et martyris, inclusæ serico rubro, quod circumdatum erat visco albo; de iis distingui poterant maxilla inferior cum tribus dentibus, ossa de brachiis et tibiis, partes quædam de dorsi spina, pars cranii et alia quædam. Adjacebat his scheda membranacea oblonga, cum hac inscriptione: † Sanctus Benignus, sacerdos et martyr, qui in Divione passus est, Siegburgensium patronus. In eodem involucro reperiebatur os circumdatum serico flavo, cum hac inscriptione: Reliquiæ S. Agilolphi epi. et martyris. Pariter inveniebantur in eodem duo ossa SS. Ewaldorum; primo ossi inscriptum erat: Ewaldorum; secundo inserta erat membranula valde tenuis, cum hac inscriptione: Reliquiæ magistri Ewaldi. Adjacebat his alia membrana, quæ cui affixa fuisset, colligi non poterat, et exhibens has voces: reliquiæ albi Ewaldi. Hæc omnia in eodem in quo inventa fuerant linteo recondita, notavi hac inscriptione: Reliquiæ S. Benigni sacerdotis et martyris, et quorumdam aliorum sanctorum. Tandem capsa S. Benigni aperta fuit die 23 decembris 1865. Ex instrumento tunc confecto sequentia capsam Benignianam spectant: N. II. Deinde arca S. Benigni sub litt. C. in protocollo indicata in ecclesiæ presbyterium afferebatur, et ab inferiore parte aperiebatur, singulisque involucris arca expromptis atque solutis inveniebantur omnia sicut in protocollo de die 20 augusti 1819 commemorantur. Summa cum diligentia omnes reliquiæ continuo reponebantur in arca; quæ cum esset clausa sigillisque et parochialis ecclesiæ et commissarii archiepiscolis signata etc. In capsa S. Mauritii repertæ sunt reliquiæ sic inscriptæ: De corpore S. Benigni M., quod S. Mamerto (an Mauritio?) associatum nostri fideles invenerunt.

§ VI. De miraculis S. Benigni et de ejus cultu.

[Miracula quædam referunt Gregorius Turonensis,] Multa ad S. Benigni sepulcrum contigisse miracula, ex iis quæ hucusque retulimus satis perspicuum est. Imprimis ex Gregorio Turonensi accepimus ante gloriosi martyris revelationem rusticos ibi vota fecisse et quæ petebant velociter impetrasse; quæ utrum prodigia an alii favores fuerint, non satis constat. Anguis vero oblatum ad sanctam tumbam cereum defendens a fure, prodigii specie non caret. Deinde miraculosa S. Benigni revelatio sui, Gregorio facta Lingonensi, miraculosa lapidis sepulcri levitas, qua a tribus viris commodissime portabatur sarcophagus, quem plurimi boves antea movere non potuerant. Nec miraculi suspicione caret occursus venerabilis feminæ, quam Paschasiam virginem crediderunt æquales, quæ operarios ad urgendam basilicæ constructionem incitabat, nec repentina S. Gregorii Turonensis a lippitudine oculorum liberatio, nec sancti hujus matri facta revelatio de invocando contra grassantem luem S. Benigno, quam felix successus coronavit. Quæ omnia legi possunt apud Gregorium Turonensem, lib. I de Gloria martyrum, cap. 51; quod supra integrum retulimus.

[66] [Chronicon S. Benigni] Plurima alia quorum in decursu Commentarii facta est mentio, quia singularia facta ignoramus, sub generali nuncupatione beneficiorum a S. Benigno cultoribus suis præstitorum relinquere cogimur. Omnium tamen splendidissimum prodigium totius Divionensis populi oculis usurpatum excipimus, quod supra ex continuatore Chronici Benigniani dedimus. Theca enim lignea in qua corpus S. Benigni requiescebat, magna illa ecclesiæ ruina anno 1271, sola sine visibili fulcimento suspensa hæsit in aere, nec ipsis lampadibus exstinctis.

[67] [et Liber miraculorum Actis S. Benigni majoribus subjunctus.] Hinc jam transeundum est ad Librum miraculorum S. Benigni, quem majoribus Actis in plerisque codicibus subjunctum invenimus. Facta illa qualia reperimus lectori tradimus, rerum fidem penes ignotum nobis auctorem relinquentes. Res illæ seculo decimo et undecimo accidisse videntur. Grassati fuerant seculo IX errores ac fraudes multiplices, nec ipsa S. Benigni ecclesia fraudibus ac præstigiis tunc caruerat. Quare hic lectorem admonendum duximus, ut in acceptandis factis miraculosis summa utatur cautela. Non enim frustra fuerunt aut ad calumniandi libidinem excogitatæ fictæque venerabilium virorum querelæ, de auri sacra fame quæ fictis sanationibus fictorum morborum satiari cupiebat. Legat, qui talium rerum curiosus est, venerabilem Guibertum Novigentensem [De pignoribus sanctorum, lib. I (apud Migne, P. L., tom. CLVI, p. 611 sqq.).] . Similium fraudum scena fuit S. Benigni ecclesia circa annum 844; quarum meminerunt Mabillonius [Ouvrages posthumes de Mabillon et Ruinart, tom. I, p. 272, Paris. 1724.] et Fleury [Hist. eccl., tom. X, ad annum. 844.] et recentiores alii. Res in se spectata tanti momenti non est ut diu nos morari deberet. Verum notissima res est, fuisse patrum nostrorum memoria esseque nostra tempestate insignes pietate ac doctrina viros, qui alios omnes candore suo ac veracitate autumantes, ægre in animum inducere possunt esse aut fuisse qui turpis lucri gratia, aut fœda ambitione, aut livore, aut levitate supra quam credi possit ad assentiendum prona permoti, falsa sanctorum Acta fabricaverint, falsa miracula proclamarint, falsas etiam sanctorum reliquias ostentarint. Qua opinione seducti diras interdum contumelias in Patres nostros operis Bollandiani indefessos continuatores emittere non dubitarunt viri ecclesiastici quidam, immitis severitatis ac hypercriseos, quam vocant, nota injustissima meritissimos viros inurentes. Quorum zelo importuno veritati ac sanctorum gloriæ adverso ut occurramus, immanium fraudum quæ ecclesiam ac sepulcrum S. Benigni dedecore affecerunt, historiam fidelem subjicimus.

[68] [Epistola Amulonis, archiepiscopi Lugdunensis,] Anno 844 abbatiæ sancti Benigni præerat Ingelramnus, Divionensis tractus chorepiscopus, Lingonum episcopo Theotboldo, Lugdunensium archiepiscopo Amulo Ine viro doctissimo ac disciplinæ ecclesiasticæ studiosissimo. Factum est eu tempestate ut monachi duo ex Italia adveherent ignoti cujusdam sancti quem dicebant reliquias, quæ in sancti Benigni templo prope sancti sepulcrum positæ ac publicæ venerationi exhibitæ incredibiles turbas excitarunt, præsertim inter sequioris sexus fideles. Eodem modo per alias Divionis ecclesias turbabatur, atque etiam, quod notatu dignum est, Sedeloci in diœcesi Augustodunensi, ad sepulcrum Andochii, Thyrsi ac Felicis, Benigni sociorum, si Actis quibusdam fides est. Res defertur ad Theotboldum; Theotboldus causam defert ad Lugdunensem archiepiscopum, cui suberat. Hic vero gravissima epistola ad Theotboldum data, totam historiam enarrat, causam dijudicat ac prudentissimo consilio turbis finem imponit. Præclaram viri egregii epistolam damus, ut suis oculis prudens lector causam cognoscat.

[69] [de reliquiis non probatis Divione publice venerationi expositis,] Reverendissimo et puro dilectionis affectu excolendo Theodboldo ecclesiæ Lingonicæ episcopo, Amulo humilis ecclesiæ Lugdunensis episcopus in Domino Jesu Christo sempiternam salutem. Mandastis nobis per dilectum fratrem chorepiscopum vestrum, nuper in castro Divionensi, apud ecclesiam beati Benigni martyris, cœpisse quædam fieri in his qui orationis et venerationis causa ex quibuscumque locis confluere videntur, et maxime, imo ut nonnulli affirmant, tantummodo in feminis; unde animus vester quadam ambiguitate turbaretur, et necessarium judicaretis nostrum, id est, fraternum expetendum esse consilium. Dixit enim quod anno transacto duo quidam, qui se monachos esse dicerent, detulerint usque ad præfatam sancti martyris basilicam quædam velut cujusdam sancti ossa, quæ se vel ex urbe Roma, vel ex nescio quibus Italiæ partibus, sustulisse affirmabant; cujus tamen sancti nomen se oblitos esse mira impudentia dixerunt. Quasi aut eum in tantum diligere et venerari potuerint, si vere sanctum esse cognoverant, ut tanto terrarum spatio tam studiose deferre satagerent, nisi ejus nomen in locis illis, unde assumptus dicitur, usitatum esset atque vulgatum, et istis ita insinuatum et cognitum, ut desiderarent illum et exposcerent, vel etiam furto auferrent in suæ regionis finibus collocandum ac venerationi fidelium commendandum. Aut certe quem tanta veneratione dignum agnovissent, quem tanto amore transferendum exoptassent, quem tam longo itinere ipsi assidue pertulissent, ejus nomen saltim una hora oblivisci potuerint, ut non illum, quem tantopere diligebant et venerabantur, continuo desiderio atque oratione ad præsidium salutis suæ, et ad propitiandam divinam clementiam pia et indesinenti memoria sibi adesse precarentur, aut omnino tantæ ignaviæ ac stoliditatis exstiterint, ut nomen ejus ad commonitionem sui nec litteris saltem signare studuissent.

[70] [et de suspectis prodigiis ibidem] Unde, sicut prædictus frater noster retulit, prudenter et religiose fecistis ut istiusmodi reliquias, quarum nulla exstaret auctoritas et ipsum quoque vocabulum esset ignotum, nec ullo modo recipiendas judicaretis, nec penitus contemnendas; si tamen illi qui detulerant possent, sicut promittebant, hujus rei certitudinem ex eisdem partibus delatam sub diligenti examinatione evidenter ostendere. Dixit itaque nobis quod unus ex præfatis monachis, qui apud Divionem remanserat, jam mortuus sit; alter vero, qui ad perquirendum et renuntiandum perrexerat, nequaquam ulterius sit reversus. Attamen dum illa ossa, a tam vilibus personis delata, et nulla veritatis assertione declarata, et tam insulsa relatione ecclesiæ illata, velut causa honoris juxta sepulcrum præfati gloriosi martyris reverenter locata conservantur, cœpisse in eadem basilica velut quædam miracula fieri, non sanitatum et curationum, quibus ulla indicia divinæ miserationis et propitiationis ostenderentur, sed percussionum et elisionum, quibus miseræ mulierculæ subito in ipsa orationis domo cadere, et collidi, et quasi vexari viderentur; cum tamen in nulla parte corporis læsæ appareant, aut ulla plagæ alicujus vestigia monstare videantur. Qua ex causa tanta illuc velut admirantium turba concurrit, sicut non solum ab illo fratre nostro, quem misistis, sed etiam a nonnullis aliis didicimus, ut jam trecentæ sive quadringentæ aut eo amplius personæ esse referantur, quæ jam dicto modo corruentes atque elisæ et per paululum velut recepto sensu sanatæ, nullatenus a loco discedere posse firmantur; quia videlicet si ad domos suas redire tentaverint, statim nova nescio qua plaga percussæ, ad ecclesiam de qua exierant redire compellantur. In quibus esse dicuntur non solum puellæ, sed etiam conjugatæ juveniores, et maturiores ætate, honestiores atque viliores.

[71] [et Sedeloci crebrescentibus;] Hæc autem non solum in ecclesia sancti Benigni, sed etiam in altera ecclesia intra ipsum castellum, et in aliis nonnullis per parochias vestras similiter jam fieri cœpisse significastis; nam et in Augustodunensi territorio quod Sedelocus vocatur, apud ecclesiam in qua sancti martyres Andochius, Thyrsus et Felix conditi sunt, similia fieri vel potius simulari certa relatione comperimus. Exspectavimus autem aliquot diebus, ut sicut per præfatum chorepiscopum vestrum rogavimus, diligentius et modum et ordinem hujus rei vestris nobis litteris intimaretis, ut quanto subtilius et evidentius instructi, tanto aspirante Dei gratia ad respondendum inveniremur parati. Sed quia nihil postea rescripsistis, melius nobis visum est ut juxta quod ex ejus relatione agnoscere vel perpendere potuimus, dilectioni vestræ debitum responsionis officium solvere non differamus. Igitur, ut ad hæc omnia prout Christus donare dignatur breviter respondeamus, et causæ ambiguum cum vestra pariter dilectione resecemus, videtur nobis in primis ut ossa illa, quæ nulla ratione, nulla auctoritate, nescio cujus sancti esse dicuntur, unde primum prurigo hujus curiositatis exorta esse videtur, omnino de sacris adytis et de loco celebri tollantur, et nequaquam intra ecclesiam, sed foris in atrio, aut certe sub pariete, vel circa ipsam vel, quod utilius existimamus, circa aliam secreto in loco, apto et mundo, sub paucorum conscientia sepeliantur; ut quoniam et sancta esse dicuntur, aliquid eis reverentiæ referatur, et quia esse penitus nesciuntur, nequaquam rudibus populis occasio erroris et superstitionis existant. Nec metuere debemus ne forte ex hac diligentia aliquam offensionem incurramus. Vult enim omnipotens Deus nos in rebus suis cautos esse atque discretos, juxta præceptum apostoli dicentis: Omnia autem probate, quod bonum est tenete; ab omni specie mala abstinete vos. Et iterum: Nam et ipse satanas transfigurat se in angelum lucis. Unde et Dominus monet dicens: Estote prudentes sicut serpentes et simplices sicut columbæ. Habemus in hac re magnum et reverendum pietatis exemplum in gestis beati Martini, ut nequaquam temere adhibeamus incertis fidem. Qui beatus et gloriosus Christi confessor et pontifex locum quemdam a præcessoribus suis sub altaris titulo consecratum et concurrentis populi frequentia celebratum, quia nec nomen sepulti illic, ut ferebatur, martyris, nec tempora passionis ejus reperit, omnino se ab illo loco abstinuit, nec auctoritatem suam vulgi opinioni accommodare ullatenus voluit, donec rei veritate divinitus sibi patefacta etiam populum superstitionis illius absolvit errore.

[72] [quod superstitionis genus et scandalum] Invenimus etiam in decretis beati papæ Gelasii graviter notari episcopos et pene alienos a christianitatis affectu designari, qui in quocumque nomine defunctorum, et fortassis nec omnino fidelium, ædificatas sacris processionibus audacter instituere præsumunt ecclesias. Sed et quorumdam venerabilium valde sanctorum corpora novimus vel inter agrorum sepulturas, vel in angulo ecclesiæ annis plurimis jacuisse, donec se dignis revelationibus manifestarent. Quapropter juxta apostolicam atque evangelicam auctoritatem et venerabilia sanctorum Patrum exempla atque instituta, removeatur de medio et congruenti modo habeatur, unde tanta pullulavit occasio superstitionis, et nulla probatur existere utilitas salutis. Nam etsi unum aut multo duo vel tria istis ipsis temporibus quibus talia geruntur, sanitatum vel curationum signa in eadem beati Benigni martyris ecclesia veraciter et probabiliter celebrata sunt, hæc profecto cum omni gaudio et veneratione ac debita gratiarum actione ad Dei gloriam et beatissimi atque gloriosissimi martyris merita referenda sunt. Nec tamen ob hoc cetera quæ sive in ejusdem martyris ecclesia, sive in plerisque aliis fieri dicuntur, approbanda sunt; quia, quantum ipsius rei gestæ ordo ostendit, potuit fieri ut hæc primum ex vana opinione, tamquam nuper allati sancti corporis locum inveniret occasio, dum in diebus quadragesimalibus, confluentibus fortasse, ut in multis locis consuetudo est, ad orationem popularibus turbis ostenderetur, commendaretur et venerationi habendus qui penitus ignorabatur supervacue inculcaretur; atque ex hoc jam superveniente solemnitate paschali, quando talia inchoasse perhibentur, viles et nequam homunculi, accepta occasione, sive necessitate famis cogente, sive cupiditate lucri instigante, istiusmodi velut percussiones, et collisiones, et dementationes, ac rursum sanationes, fingere atque ostentare cœperint, sive sint viri, sive mulieres.

[73] [vehementer improbat,] Quod cum populus, supervacua opinione delusus, in admiratione vel terrore habere cœpisset, tanta illuc conferre et quasi male habentibus velut ex misericordiæ compassione administrare cœperunt, ut omnino qui talia pati videbantur, non solum a loco recedere nollent, sed tanquam nova plaga ac debilitate percussi, nullatenus se recedere posse simularent. Quando enim unquam in ecclesiis Dei, in memoriis beatissimorum martyrum, talia signa increbuerunt, quibus nequaquam ægri sanarentur, sed sani percuterentur et dementarentur? Quando istiusmodi sanitates sanctorum oratio apud Dominum obtinuit, quibus simplices et innocentes puellæ in sanctuario Dei incolumes reddantur, sed si de salute sua gaudium parentibus facere voluerint, continuo iterum percussæ ad domos eorumdem parentum suorum redire prohibeantur? Quando autem martyres sancti ita conjugatas quasque fideles in suis sanctuariis sanitati restituerunt, ut eas a maritis sejungerent, et ne ad virorum suorum domos reverti possent repentinæ cladis animadversione percuterent? Quis hæc non videat vel fallaciis hominum nequissimorum, vel deceptionibus et ludibriis dæmonum concinnata, qui hebetes sensu, et inanes fide, et plenos curiositate, et attonitos vanitate facile opprimunt, vel etiam invadunt ut in eis, Deo juste permittente et propria nequitia sæviente, talia etiam veraciter exercere sinantur? Atque ita velut ex uno loco per astutiam hominum et nequitiam dæmonum pessimorum, qui humanæ saluti libenter illudunt, per alia atque alia loca se pestilentia ista superstitionis atque illusionis diffudisse videtur, dum in sacris locis et sanctorum martyrum basilicis sunt etiam quidam qui turpis lucri gratia non solum ista non prohibent, nec errantem populum ad sinceram et puram religionis observantiam instituunt, sed etiam instigant ad talia sectanda, eosque tanquam religiosos prædicant ac suis adulationibus supplantant, tantum ut ex eorum votis atque donariis vel marsupia sua repleant, vel epulis et potationibus vacent. De quibus recte per prophetam dicitur: Peccata populi mei comedent et ad iniquitatem eorum sublevabunt animas eorum. Hæc de fictione talium illusionum et insana quorumdam cupiditate nequaquam in hujus responsionis nostræ serie diceremus, nisi talia tempore pii patris et antecessoris nostri ita certissime in quibusdam homunculis, tam viris quam feminis, intra parœciam nostram experti essemus, ut de his nullatenus dubitare permittamur.

[74] [et, sicut alibi factum est,] Vidimus namque aliquoties coram illo qui se dæmoniacos advexaticios esse simularent; sed cum plurimis plagis atque verberibus distringerentur, confestim de miserrima simulatione confessi, et necessitates atque egestates suas, quibus supplendis talia ostentaverant, publice exponentes, ab omni invasione dæmoniaca, sicuti et erant, illæsi apparuerunt. Scimus etiam civitatem quamdam haud longe a nostris finibus, quæ Ucetia nuncupatur, sita in provincia Narbonensi, ubi cum ejusdem piæ memoriæ prædecessoris nostri tempore ad sepulcrum sancti Firmini episcopi istiusmodi percussiones et elisiones fieri cœpissent, ita ut in membris cadentium reperirentur quædam stigmata ustionis *, tanquam illic sulphur arsisset, et ex hoc territi atque obstupefacti vulgares, cum votis ac donis plurimis gregatim ecclesiam frequentarent, accepto ab eodem patre nostro consilio, prædicavit eis atque præcepit Narbonensis qui nunc superest Bartholomæus episcopus, ut omnino locum illum, quem superstitiose frequentare cœperant, nequaquam amplius ita frequentarent, et quæcumque illuc conferre consueverant, magis in usus indigentium et misericordiæ opera erogarent. Quod cum factum fuisset, statim et ibi et in aliis locis in quibus jam similiter fieri incipiebat, tota illa deceptio cessavit et populus fidelis optata incolumitate ac tranquillitate respiravit.

[75] [sacerdotum auctoritate et monitis] Unde omnino videtur nobis, prout ratio ipsa dictat, et bonorum nos exempla informant, ut arripiatis pium studium et sacerdotalem sinceritatem ac severitatem; et, ne domus Domini, quam oportet esse domum orationis, fiat domus negotiationis et spelunca latronum, eliminetis ex ea istiusmodi commentum et figmentum diabolicum, quo tanta infelicium hominum et maxime mulierum multitudo nimis dolende ac pudende, velut captiva et mente capta, obligata tenetur; annuntiando omnibus fideliter atque obtestando, ut intermisso hujusmodi vano et pernicioso concursu, unde nulla animæ salus, nulla corporis incolumitas, nulla vitæ utilitas provenire cognoscitur, unaquæque plebs in parœciis et ecclesiis, quibus attributa est, quieta consistat; ubi sacrum baptisma accipit, ubi corpus et sanguinem Domini percipit, ubi missarum solemnia audire consuevit, ubi a sacerdote suo pœnitentiam de reatu, visitationem in infirmitate, sepulturam in morte consequitur, ubi etiam decimas et primitias suas offerre præcipitur, ubi filios suos baptismatis gratia initiari gratulatur, ubi verbum Dei assidue audit et agenda ac non agenda cognoscit; illuc, inquam, vota et oblationes suas alacriter perferat, ibi orationes et supplicationes suas Domino effundat, ibi suffragia omnium sanctorum quærat, qui, ut scriptum est: Sequuntur agnum quocumque vadit, et idcirco fideliter invocantibus ubique præsto sunt, et per ipsos atque in ipsis omnipotens Deus, qui populo suo promittit dicens: In omni loco in quo memoria fuerit nominis mei, veniam ad te et benedicam tibi. Ibi itaque unaquæque plebs pupillis et viduis, pauperibus et peregrinis, de facultatulis quas Deus tribuit eleemosynarum largitionem exhibeat, hospitalitatis officia impendat et quodcumque comessationibus et ebrietatibus et quæstu hominum vanorum consumere solebat, in istiusmodi suis et proximi salubribus utilitatibus expendat. Hæc est enim legitima et ecclesiastica religionis forma; hæc antiqua fidelium consuetudo, per quam et novitatum vanitas amputatur et vetusta ac recta evangelicæ atque apostolicæ institutionis semita custoditur. Si autem et languores aliqui ac debilitates accidunt, juxta evangelicum et apostolorum præceptum præsto habet unusquisque ut inducat presbyteros ecclesiæ, et orent super eum, ungentes eum oleo in nomine Domini, et oratio fidei salvabit infirmum.

[76] [omnino removeri jubet, et potius approbatas] Cum hæc largiente vobis Domino fideliter atque instanter annuntiata fuerint et observata, confidimus in ipsius pietate, quoniam cessante inani ac supervacua largitione munerum ac votorum, cessabit etiam multitudo illa simulantium et simulatio percussionum ac dementationum, cum unusquisque non vana et falsa ostentare, sed ad corpusculi sustentationem necessaria quærere vel etiam mendicare cogetur; ita ut, si forte aliqui obstinatiores in tali facto apparere voluerint, duris omnino verberibus coerciti, ad confessionem veritatis compellendi nobis esse videantur. Nam etsi illud verum esset, ut discedere a locis illis tentantes confestim novo morbi genere corriperentur, quanto esset manifestius hoc ex diaboli impugnatione fieri, tanto confidentius Domino miserante ac protegente erat discedendum, et contemptis fideliter inimici terroribus, in locis legitimis more ecclesiastico illius misericordiæ supplicandum. Neque enim inter sanctos martyres et spiritus atque animas justorum cum Domino jam regnantium illic invidia suspicanda est, sed plena charitatis unitas et pietatis societas; et ideo simul sibi oblatos ægros, si vitandæ tentationis gratia fideliter ad aliorum sanctorum limina deducantur, nequaquam indignari, sed potius favere et congaudere atque congratulari credendi sunt. Quorum unus præcipue, magnus videlicet apostolus Paulus, propter hanc unitatem spiritus ceteris sanctis dicit: Si cui autem aliquid donatis, et ego. Nam et ego si quid donavi, propter vos in persona Christi. Quod si votum et desiderium est populorum fidelium, diversorum martyrum et ceterorum sanctorum limina suppliciter frequentare, sunt dies certi et legitimi quibus id juxta antiquam ecclesiæ observantiam devote exercere conveniat, tempore videlicet generalium rogationum et pro diversis tribulationibus ac necessitatibus indictarum litaniarum, seu quadragesimalium jejuniorum, sive etiam in vigiliis et natalitiis martyrum.

[77] [Ecclesiæ solemnitates observari.] Quæ omnia et ex universalis ecclesiæ lege descendunt, et sacerdotum prædicatione ac denuntiatione commendantur, et omnium fidelium obedientia et pietate attentius observanda sunt, quamquam et ceteris diebus cum silentio et puritate devotionis, non in ostentatione et tumultu, sacra loca probabiliter visitentur. Nunc vero quanta absurditas est hæc tam legitima et tam assidue annuntiata ac justa a plerisque popularibus aut negligenter omitti aut vix et coacte observari, et ad illa esse promptissimos quæ, nullo prædicante ac docente, imo etiam obsistente, tantum animi sui supervacuitate sequuntur; quibus sæpe beati Pauli apostoli voce inculcandum est: Fratres, nolite pueri effici sensibus, sed malitia parvuli estote, ut sensibus perfecti sitis. Et illud beati Jacobi dicentis: Religio munda et immaculata apud Dominum et Patrem hæc est, visitare pupillos et viduas in tribulatione eorum, et immaculatum se custodire ab hoc seculo. Quatenus hæc atque hujusmodi apostolica hortamenta attendentes tam presbyteri quam populi, atque in locis suis devote, instanter ac fideliter Domino servientes, sinceritati mentis et fructibus misericordiæ potius studeant quam vanitati vel ostentationi. Nam etsi quidam illorum fallacium atque fallentium vere energumeni et arreptitii essent, more ecclesiastico vel in locis suis a sacerdotibus suis, vel in quibusque martyrum sanctuariis a propinquis et amicis tranquille debuerant tractari, atque, opitulante Dei gratia, purgari, non populorum turbis a tumultibus inaniter prosequi.

Hæc, prout Dominus dedit, juxta auctoritatem divinam et institutionem paternam ad interrogationem vestram sedulo respondere curavi. Vos et ista libenter accipite; et si qua meliora Deus inspiravit, prompta intentione et vigilanti cura peragite, quatenus grex dominicus vestræ gubernationi commissus, eodem Domino auxiliante, et erroris effugiat offendiculum, et religionis ac sinceritatis consequatur augmentum. Misimus vobis etiam exemplar epistolæ præfati pii patris et nutritoris nostri ad jam dictum Narbonensem episcopum, ut, si quis de hujusmodi causis subtilius et plenius nosse voluerit, illius lectione uberius ac profundius instruatur. Deus omnipotens reverendam dilectionem vestram ad ædificationem ecclesiæ suæ jugiter protegere et custodire dignetur [P. L., tom. CXVI, p. 77 sqq.] .

[78] [Sepulcri S. Benigni status hodiernus.] Posteriorum temporum miracula perscripta non invenimus; non tamen dubitamus quin sanctissimus martyr in cultores suos pius esse perrexerit et etiamnum esse pergat. Certo nuper litteris Divione ad me datis didici S. Benignum cum fide invocatum clientibus suis non deesse. Ad sepulcrum sancti martyris redeo. Seculi proxime elapsi impietas in rapiendis Benigni reliquiis non stetit, sed manu sacrilega in ipsum templum ac sacrosanctum sepulcrum sæviit, ita ut confringeret monumentum ac inferiorem ecclesiam ruderibus atque arena cumularet. Tandem sacrosancto templo divino cultui reddito, Benigni sepulcrum satis diu tristi ruina mansit obrutum, donec occasione exstruendi ædificii rudera amoverentur, et ita factum est ut mense novembri anni 1858 summa bonorum gratulatione sacri sepulcri locus detegeretur. Rei eventum narrat Bougaud, lib. III, cap. 10. Postea tamen dubitatum est, ac novæ curæ ac labores tandem ad ipsum sanctissimi sepulcri fundum pervenerunt; quod nos ipsi coram inspicere ac venerari potuimus anno 1879 mense decembri exeunte, duce Rev. Domino Guérin ac comitante docto amico Philippo Guignard, Rev mo Episcopo Fr. Rivet benevole concedente ut nostra gratia fractis sigillis tabulatum ligneum auferretur. In ipso sepulcro lapideum invenimus sarcophagi fundum, quæ credebatur pars fuisse illius magni sarcophagi in quo S. Gregorius Lingonensis beati martyris corpus invenerat. Cernebatur etiam pars infima structuræ, quæ videbatur esse cryptæ illius quæ olim sacro sepulcro convoluta fuerat. Libenter pro nostro erga S. Benignum pietatis affectu rerum gestarum ordinem enucleate prosequi volueramus; verum prudenti usi consilio indicavimus tantum, donec omnia ad liquidam veritatem perducta atque a peritis viris perscripta ad manus nostras venerint. Tunc totum rei eventum accurate descriptum Analectis Bollandianis inseremus.

[79] [Cultus S. Benigni monumenta.] Vereor ne, de cultu S. Benigni acturus, laborem ferme supervacaneum assumam. Tanto enim splendore inde ab ævo S. Gregorii Lingonensis sancti martyris memoria culta fuit, ut tam nota sit quam quod est notissimum. Per universam Galliam, Belgium, Germaniam, Neerlandiam, vix aliquod passionale aut legendarium invenies quod S. Benigni Actis careat. E Gallia Benigni memoria in Italiam transiit; Acta ejus in legendario monasterii Farfæ in Sabinis invenimus. Martyrologia fere omnia Benigni nomen celebrant ad diem 1 novembris. Martyrologium Hieronymianum ex codice Bernensi: Lingonicæ civitatis castro Divioni, Benigni presbyteri et martyris. Utrumque martyrologium Adonis atque Usuardi summatim Acta referunt, suppresso imperatoris nomine, quem Romanum martyrologium Marcum Aurelium vocat.

Ita Ado: Et in castro Divione, natale sancti Benigni presbyteri; qui cum Andochio compresbytero et Thyrso diacono missus est in Galliam ab Oriente, a sancto episcopo Polycarpo. Cujus prædicatione comes Terentius comperta, vinctum eum et cæsum ad se adduci præcepit, et rursum audita sermonum ejus constantia, nervis durissimis cædi fecit. Post hæc ad trochleas extensus et cæsus ac rursum carceri mancipatus, mane idola orando destruxit et reductus est in carcerem. Cui subulas decem calentes in manibus infixerunt, et cum plumbo remisso pedes in lapide perforato fixerunt, et canes duodecim feroces cum eo incluserunt per sex dies, et attulit ei angelus panem cœlestem, subulas abstulit, et eum de plumbo ac ferro eripuit. Ad ultimum collum ejus vecte ferreo tundi et corpus lancea forari jubetur. Quo facto columba nivea de carcere, christianis aspicientibus, ad cœlos ascendit, et odor suavissimus quasi paradisi secutus est. Venit autem beata Leonilla et conditum aromatibus corpus non longe ab ipso carcere sepelivit.

Usuardus:

Apud castrum Divionem, sancti Benigni presbyteri, qui missus a beato Polycarpo ad prædicandum in Galliam, postquam est a Terentio comite gravissimis tormentis multipliciter afflictus, tandem collum ejus vecte ferreo tundi et corpus lancea forari jubetur.

Martyrologium Romanum: In castro Divione sancti Benigni presbyteri, qui a beato Polycarpo missus in Galliam ad prædicandum, postquam sub Marco Aurelio imperatore a Terentio judice gravissimis tormentis multipliciter est afflictus, tandem collum ejus vecte ferreo tundi et lancea perforari jubetur.

[Annotatum]

* edit. ultionis

PASSIO PRIMA SANCTI BENIGNI MARTYRIS

Benignus, martyr Divione in Gallia (S.)

BHL Number: 1158 a

EX MSS.

Hæc Passio, de qua egimus in Comment. præv., num. 19, pag. 137, sumpta est e codice ms. Ultrajectino in Neerlandia, bibliothecæ publicæ, membraneo, folio minori, sec. XV, inter Ævi Medii Scriptores Ecclesiasticos signato n° 20. In initio legitur: Istud volumen pertinet ad Carthusienses, prope Trajectum inferius; apud ipsos notatus erat n° 248 l.

[S. Benignus, jussu Aureliani imp. captus,] Aurelianus imperator ad castrum cui nomen est Dymon b veniens, et percipiens a Terentio comite c famam S. Benigni, dixit: Si hunc dimiserimus, magnum malum patriæ nostræ accrescet, et deorum nostrorum despectio sublevabitur. Nam cum diis nostris ostensum fuerit signum crucifixi, statim tabescent et frement dentibus, nec patiuntur signum illius intueri. Audiens hæc comes jussit inquiri S. Benignum. Quem inventum ubi gentilibus verbum Dei prædicabat, vinctum ac cæsum Aureliano exhiberi præcepit.

[2] [coram eodem imperatore fidem fortiter profitetur.] Quo viso Aurelianus ait: Crucicola, signifer christianæ legis, si modo diis immolare contempseris, diversis te pœnis interimi præcipio, et non eruet te de manibus meis Christi tui auxilium. Benignus autem respondit: Vox Christi est: Nolite timere eos qui corpus occidunt, animam autem occidere non possunt. Aurelianus ait: Ex qua regione es, et quod nomen tibi? Cui Benignus: Ab Oriente venimus, ego et fratres mei quos tu jam occidisti, a sancto Polycarpo missi ut verbum Dei et nomen Christi gentibus per nos prædicetur. Aurelianus ait: Si sermonibus meis præbes famulatum, magnum te sacerdotem deorum constituam et innumeratum d te primum in palatio meo jubeo. Sanctus Benignus respondit: Aurum et argentum et dii tui tibi sint in perditionem; me autem non mutabis a Christo, cui servio, qui est Verbum Patris et vita, et in se credenti vitam tribuit sempiternam. Hunc quem negas, velis nolis, scias Deum esse tuum et omnium gentium.

[3] [Nervis cæsus, ab angelo in carcere sanatur.] Audiens hæc imperator nervis durissimis eum cædi præcepit. Qui cum traditus fuisset Terentio comiti, ad trochleas extensus est, et cum cæderetur ait: Gratias tibi ago, Jesu Christe, quod propter nomen tuum hæc pati merui. Sed cum fuisset cæsus et carceri mancipatus, angelo confortante ita pristinæ redditus est sanitati quasi nec unam plagam accepisset. Altera ergo die jussit eum Aurelianus suis conspectibus præsentari, et ait: Benigne, sacrificas diis an non? Cui Benignus ait: Agnosce, miser, quod dii tui nihil sunt. Tibi enim vel mihi quomodo subvenirent, qui sibi subvenire non possunt?

[4] [Signo crucis idola et vasa sacrificiorum dissipat;] Tunc iratus imperator ad fanum quoddam eum adduci præcepit, et carnem de sacrificiis invitum in os ejus ut manducaret mitti jussit, dicens: Si de sacrificiis deorum manducaverit, contra nos postea talia non loquetur. Quo exhibito, facto e contra signo crucis, cum oratione oculis ad cœlum levatis, statim omnia idola manufacta et vasa quæ cum sacrificiis offerebantur sicut fumus evanuerunt. Tunc sanctus Benignus, cum gaudio magno gratias agens Jesu Christo, dixit ad Aurelianum: Agnosce, miser, quid fuerunt factæ species deorum tuorum, quomodo ante signum salutis evanuerunt; agnosce, infelix, creatorem cœli et terræ. Aurelianus ait: Et tu agnosce, Benigne, quia dii nostri tuam cupiunt facere voluntatem; si tu velis illis præbere assensum, magnum te in conspectu nostro videbis. Cui Benignus: Stultum habes cor, nec oculis vides quanta sit virtus Christi, qui deos tuos sic comminuit; jam dixi tibi, diabole, amator criminum, imagines dæmonum non adoro.

[5] [dirissimis suppliciis subjectus, iterum angeli ministerio a tormentis liberatus, * pro diebus.] Tunc iniquissimus cæsar carceri eum recludi præcepit, dicens: Exhibete saxum grande et transforatum, in quo pedes implumbetis, et in digitos manuum calentes subulas in longo figite, et sex pedibus * illi nec ullus aquam præbeat. Includite cum eodem duodecim canes ferocissimos, esurientes et sitientes, ut a canibus diripiatur. Reclusus est itaque sanctus Benignus secundum jussionem iniqui cæsaris in carcere, et per sex dies orationi vacans, angelo confortante, et canes mitigati nec capillum capitis ejus aut fimbriam vestimenti contigerunt. Angelus autem Domini ipsi alimentum panem cœlestem præbuit, et discutiens subulas de manibus et plumbum de pedibus ejus, ait: Accipe, dilectissime Christo; et accepto pane gratias agens manducavit.

[6] [vecte ferreo contundi et lancea feriri jubetur.] Sexto igitur die Aurelianus ait: Aperite custodiam et videte si a canibus sit direptus an non. Quo facto, invenerunt eum ita illæsum et tam integrum ut nec una plaga corporis ejus appareret. Quibus renuntiatis Aureliano, ait: Vecte ferreo collum ejus contundite in ipso carcere, et lancea militis vitam ejus crudeliter finiri facite, ut ne ipse nobis aut diis nostris injuriam amplius inferat.

[7] [et a Leonilla sepelitur.] Quo facto columba nivea de ipso carcere a christianis ascendisse visa est usque in nubibus, et pretiosa anima qualiter ascendit ad cœlos fuit ostensa. Tantusque odor suavitatis et metus in ipso loco refulsit ut æstimarent se paradisi coloribus *collocari. Discedente ergo Aureliano, exinde Leonilla beatissima matrona nutu Dei veniens, corpus sancti aromatibus condivit et honorifice sepelivit. Quæ e se virtutibus multis manifesta probatione semper perclaruit. Acta sunt hæc kal. novembris. regnante Domino Jesu Christo in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a

Spe ductus inveniendi antiquius exemplar Passionis hujus, Coloniæ ac Dusseldorpii bibliothecas lustravi, nec inveni quod volebam. Sigeburgum non adii, quia nulla ibi documenta ejusmodi superesse viri fidi affirmabant. In aula tamen capitulari ecclesiæ S. Lamberti, in urbe Dusseldorpiana, duce nobili barone Eugenio de Bouverot, istius ecclesiæ consilii præside, reperi librum sacrarum lectionum ms., membraneum, folio minori, seculi ut videtur XIV, in quo versus finem, in charta folio pergameno superaddita, scriptum erat sequens documentum manu sat recenti:

In festo S. Benigni martyris presbyteri 4 Nov. Benignus presbyter, a sancto Polycarpo in Gallias missus ad prædicandum evangelium, vinctus ducitur ad Terentium comitem. Comperta ejus prædicatione auditaque sermonum constantia, nervis durissime cæsus, ad trochleas extendi jubetur; qui rursus carceri mancipatus, mane idola orando destruxit. Tum manus illius decem subulis candentibus in digitos immissis transfodi, pedes vero evacuato ad hoc lapide et plumbo liquato infigi, ac demum sex diebus cum duodecim ferocissimis canibus in quemdam locum concludi mandatur. Ubi ab angelo servatus, pane cœlesti pastus et evulsis subulis, de plumbo ferroque ereptus est. Gravissimis igitur ejus modi tormentis multipliciter afflictum et illæsum conspicatus, judici tandem collum ejus vecte ferreo tundi et corpus lancea perforari præcepit Marcus Aurelius imperator. Quibus in cruciatibus nobile martyrium consummavit.

Quod in hoc documento contra omnes antiquiores codices imperator Marcus Aurelius legitur, recentissimam originem indicat.

In alio libro horarum ms., membraneo, folio parvo, sec. XIV, sequentem orationem legi:

Deus, qui beatum Benignum martyrem tuum in agone probasti et probatum in dolore sustentasti, quem hodierna die in cœlum suscipere dignatus es, præsta nobis famulis tuis, ut qui gloriam non meremur, indulgentiam ipso intercedente adipisci mereamur.

b Notatu dignum est nullam hoc loco fieri mentionem murorum Divionensis castri, quod errore librarii, ut opinor, hic Dymon vocatur.

c Nota hic Terentium simpliciter comitis titulo insigniri, non addito loci illius; quod sane remotioris ævi nota haberi possit.

d Scriptura codicis non adeo clara erat; fortasse legi debuit immuneratum, ut sensus sit munere donatum, ut patet ex martyris responso: Aurum et argentum et dii tui tibi sint in perditionem.

e Quæ manifestus error est pro qui; patet enim agi de Benigno, non de Leonilla.

* pro odoribus.

PASSIO SECUNDA SANCTI BENIGNI MARTYRIS

Benignus, martyr Divione in Gallia (S.)

BHL Number: 1159

Hanc Passionem secundam, de qua diximus in Comment. præv., num. 16, edimus ex apographo sumpto ex cod. ms. Ultrajectino S. Salvatoris, et servato inter collectanea Bollandiana bibliothecæ regiæ Bruxellensis, n° 8929.

Passio sancti Benigni Carnotensis episcopi a. Veniens Aurelianus imperator ad castrum Duni b et percipiens a Terentio comite famam sancti Benigni, ait: Si hunc maleficum demiserimus, deorum nostrorum despectio et totius patriæ malum orietur. Quo audito, Terentius eum inquiri fecit et vinctum ac cæsum Aureliano præsentavit.

[2] Cui Aurelianus: Nisi modo diis immolaveris, diversis te faciam interire pœnis; nec eruet te Christi tui auxilium de manibus meis. Et respondente Benigno: Vox Christi est: Nolite timere eos qui corpus occidunt, animam autem nequeunt occidere, quæsivit imperator de nomine et loco nationis suæ. Cui Benignus: Ab Oriente ego et fratres mei a Polycarpo missi, quos jam occidisti. Tunc ait imperator: Si meis sermonibus acquieveris, te magnum sacerdotem deorum constituam, et primum in palatio meo faciam. Respondit Benignus: Aurum et argentum et dii tui sint in perditionem tibi; me autem non mutabis a Christo meo, cui servio.

[3] Cæsus ob hoc nervis durissimis, traditur Terentio comiti puniendus. Qui eum ad trochleas extendit et cædit; in quo ipse Deo gratias retulit quia pro suo nomine pati meruit. Post hæc carceri deditus, sed per angelum ab omni læsione curatus, dum die tertia coram imperatore deos respuerit, ad planum ducitur et de sacrificiis deorum carnes violenter in os ejus mitti jubentur, ne de cetero contraria loquatur. Quibus exhibitis, signo crucis e contra facto oculisque cum oratione ad cœlum levatis, evanuerunt omnia idola simul et sacrificiorum vasa.

[4] Etenim ergo eo incarcerato, jubentur pedes ejus saxo transforato implumbari, calentes subulas digitis suis transfigi, nec sex diebus sibi aquam ab aliquo dari; insuper canes duodecim cum eo in carcere claudi. Sed vir Dei, interim vacans orationi, per hos dies fideliter ab angelo consolatur, a vinculis absolvitur, a læsione medetur et dulciter nutritur cibo cœlesti.

[5] Nuntiis denique an vivat ad carcerem missis, cum reversi dicerent eum per omnia sanum et in laudibus Dei non obliviscum, præcepit collum ejus vecte ferreo in carcere contundi et vitam sibi lancea militis auferri. Quo facto anima sancti visa est ab omnibus in specie columbæ nivæ * ad cœlum ascendisse, ubi regnat cum eo qui vivit et regnat in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Titulus hic Carnotensis episcopi, quamquam Benignus ad Carnotenses referri nequit, opinionem tamen episcopalis dignitatis confirmat. Quam auctorem Chronici S. Benigni Divionensis animo insitam habuisse, sequentia ejus verba demonstrant: Et plurimi civitatis Lingonicæ præsules hic sua corpora jusserint tumulari, videlicet ob devotionem S. martyris Benigni, ut quem sequebantur ORDINE SACERDOTII, eadem qua ille humo cuperent sepeliri. Unde et S. Urbanus, unus ex eorum primis pontificibus, ibi jacuisse noscitur. Quæ verba, uti in Comment. præv., num. 41, diximus, sane non demonstrant notum ante Gregorium Lingonensem Divione fuisse Benignum; quid enim tanto temporis spatio a rebus gestis remotus auctor probet? Sed clare indicant auctori persuasum fuisse S. Benignum fuisse episcopum.

b Errore simili Passioni primæ, ubi pro Divione Dymon legitur; quem errorem librario adscribendum duximus. Non enim audeo cogitare primum auctorem pro Divione Dunum, scilicet Augustodunum præ oculis habuisse.

* pro niveæ

PASSIO TERTIA SANCTI BENIGNI MARTYRIS

Benignus, martyr Divione in Gallia (S.)

BHL Number: 1157

De hac Passione actum est in Comment. præv., num. 16. Edimus eam ex Speculo historiali Vincentii Bellovacensis, vol. II, lib. XII, cap. 111 sq., edito Nurembergæ, apud Ant. Roburger, anno 1483. Passioni præmittitur: De sancto Benigno presbytero; ex gestis ejus a.

Aurelianus imperator Divionem ingressus ad videndos novos muros ibi constructos, jussit templum ædificari Mercurio, et ne paterentur ullum christianæ legis professorem in locis illis residere. Quod audiens Terentius comes ait: Quid sit christianus nescimus; sed vidi quemdam peregrinum caput habere tonsum; cujus habitus et vita differt a nobis; deorum cæremonias refutat, populum nostrum aqua abluit et balsamo linit, et signa multa in populo facit. Post mortem aliam vitam in deo suo credentibus promittit. Audiens hoc Aurelianus ait: Quantum audio, christianum hunc esse hic habitus designat. Inquirite eum et ligatum in conspectu meo adducite; quia diis nostris ista conversatio non placet, sed quum eis illius crucifixi signum ostenditur, statim tabescunt et fremunt dentibus, nec illius signum intueri patiuntur.

[2] Quæsitus ergo sanctus Benignus presbyter, et in villa cui nomen Spaniacus *, ubi verbum Dei gentibus prædicabat, inventus, vinctus ac cæsus in conspectu imperatoris est exhibitus. Qui ait illi: Ex qua regione es, o crucicola, et quod nomen est tibi? Ille respondit: Ab Oriente venimus ego et fratres mei, quos tu jam occidisti, a sancto Polycarpo missi ut verbum Dei gentibus prædicemus. Aurelianus ait: Si sermonibus meis præbeas famulatum, magnum sacerdotem deorum meorum te constituo, et primum in palatio meo te esse jubeo. Ille respondit: Lupe rapax, primatum sacerdotii a te non accipio, quia tibi manet æterna et pessima damnatio; nec me mutabis a Christo, cui ego servio. Audiens hæc Aurelianus, nervis durissimis eum cædi præcepit, et nisi sacrificaret diversis pœnis affligi. Qui ad trocleas extensus, quum cæderetur gratias agebat Christo et orabat. Sed quum fuisset cæsus, carceri mancipatus, angelo eum confortante, ita pristinæ sanitati redditus est quasi nec unam plagam accepisset b.

[3] Altera quoque die præsentatus, diis sacrificare renuens cultumque eorum irridens, jussus est a cæsare ad fanum quoddam adduci, carnesque de sacrificiis in os illius ut manducaret vel invitus mitti. Quod cum fieret, ille facto e contra signo crucis, corde sursum suspenso et oculis in cœlum elevatis, oravit; et statim omnia idola lignea et lapidea, et vasa quibus sacrificia offerebantur sicut fumus evanuerunt. Tunc sanctus gaudio repletus, gratias egit et tyranno de cultu deorum qui ante signum salutis evanuerant insultare cœpit. At ille ait: Agnosce, Benigne, quia dii nostri tuam cupiunt facere voluntatem; si tu assensum præbere velis, magnum te in conspectu nostro videbis. Cui respondit: Stultum habes cor, nec oculis vides quanta virtus Christi sit, qui idola tua comminuit.

[4] Tunc iniquus cæsar jussit eum in carcere recludi dicens: Exhibete saxum magnum et transforatum, in quo pedes ejus supplumbetis, et in digitos manuum ejus calentes subulas in longum configite. Per sex autem dies illi nullus nec aquam præbeat, et includite cum eo canes ferocissimos, esurientes et sitientes, ut ab eis diripiatur. Qua jussione impleta, cum includeretur sanctus, monebat comites et tribunos ut crederent in Jesum. In carcere autem per sex dies orationi vacans, angelum Dei confortantem habuit. Canes quoque mitigati nec capillum capitis ejus nec fimbriam vestimenti ejus contigerunt. Sed et angelus Domini alimentum ei, id est, panem cœlestem præbuit, discussis subulis de manu ejus et plumbo de pedibus.

[5] Sexta autem die, aperta custodia, invenerunt eum ita illæsum penitus ut nec plaga in corpore illius appareret. Quod audiens, Aurelianus jussit vecte ferreo collum ejus in ipso carcere contundi, et lancea militis vitam ejus crudeliter finiri. Quo facto, columba nivea de ipso carcere a christianis ascendisse visa est usque in nubibus, et sic pretiosa anima qualiter ascendit in cœlos fuit ostensa. Tantusque odor suavitatis in eos effulsit ut æstimarent se in paradisi odoribus collocari. Acta sunt hæc circa sanctum Benignum presbyterum kalendis novembris.

ANNOTATA.

a Diximus in Comment. præv., num. 16, hæc verba ex gestis ejus satis indicare hanc lucubrationem Vincentii aliorum Actorum esse compendium.

b Huc usque Mombritius in Sanctuarii tomo I, in folio, 146 v°.

* edit. Spamatus. Cfr. Annot. p. 157.

PASSIO QUARTA SANCTI BENIGNI MARTYRIS

Benignus, martyr Divione in Gallia (S.)

BHL Number: 1153

EX MSS.

[Praefatio]

Hanc S. Benigni Passionem, de qua in Comment. præv., num. 17, dictum est, ex quindecim variarum regionum codicibus manuscriptis edimus. Horum autem codicum seriem ita proponimus, ut ii quorum discrepantia minor habetur propinquis numeris signentur. Quæ series ita sequitur:

1. Codex Romanus, e bibliotheca dicta Victoris Emmanuelis, n° 29, in ædibus Collegii Romani Soc. Jesu, membraneus, folio, sec. IX vel X. Fuit olim bibliothecæ monasterii S. Benedicti Farfiæ in Sabinis; unde cum reliquis bibliothecarum spoliis in bibliothecam Victoris Emmanuelis, vi cogente translatus fuit. — 2. Montispessulanensis, in Gallia, e bibliotheca scholæ medicinæ, n° 55, membraneus, folio, sec. VIII vel IX; fuit olim bibliothecæ Buherianæ, B 8, 1721. Descriptus ab imperitissimo librario, qui nec grammaticæ nec orthographiæ leges curavit; cujus innumera sphalmata annotare supervacaneum duximus. Hujus Passionis apographum Chiffletus olim ad Bollandianos socios Antverpiam transmiserat, emendatis mendis ac sphalmatis, cum hac inscriptione: Acta S. Benigni, presbyteri et martyris, sincera et antiquissima; illa ipsamet, ut videtur, quæ ad S. Gregorium Lingonensem episcopum ex Italia perlata esse testatur Gregorius Turonensis episcopus, lib. I de Gloria martyrum. Quem Chiffleti aliorumque errorem in Commentario sugillavimus. — 3. Montispessulanensis, in Gallia, ex eadem iterum bibliotheca, n° 135, membraneus, sec. partim IX vel X, partim XI. Passio nostra est in parte sec. XI. Fuit olim bibliothecæ Buherianæ, D 144, 1723. Hic notandi sunt cl. Bougaud circa codices errores. Operis sui libro IV, ubi secunda, quæ vocat, Acta Benigni est editurus, lectorem monet eam Actorum paraphrasim se edere juxta codicem n° 55. Edit tamen hæc eadem Acta ex codice 135, sed plurimis in locis mutata et correcta, narratque ex alio quodam codice, quem suspicatur esse codicem folio maximo n° 30, Chiffletum sumpsisse suum apographum, de quo supra diximus in codice 55 Montispessulani, affirmatque in codice n° 30 Benigni Passionem nunc desiderari. Additque Chiffleti scriptum, aut potius apographi hujus apographum, a R. P. Van Hecke, tunc temporis unius ex Bollandianis sociis, ex collectaneis Bollandianis bibl. regiæ Bruxellensis n° 8929, ad se fuisse transmissum, dicitque illud multa sui parte esse mutilum; hæc Bougaud in operis sui lib. IV, pag. 413. Jam accipe, lector benevole, rei veritatem. In ipsa enim bibliotheca scholæ medicinæ vidimus ac legimus, contulimus secum partimque descripsimus prædictos codices. Passio Benigni quam eo loco edit Bougaud, non est codicis n° 55, sed codicis n° 135; cujus textum originalem non accurate descripsit, sive Bougaud, sive alius pro (eo non enim arbitror propriis Bougaud oculis codices hos legisse), sed multis in locis mutavit. Chiffleti vero apographum non pendet a codice n° 30, sed a codice n° 55; apographum mutilum non est; sed pars quæ deest, deest eadem in codice n° 55. In codice n° 30 non deest Benigni Passio, sed alia adest, longissima illa quam postea daturi sumus. — 4. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio, n° 11748, sec. X. Fuit olim S. Germani a Pratis, et S. Mauri; vitiose scriptus est, saltem in Benigno. — 5. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio maximo, sec. saltem XI, n° 15436. — 6. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio minori, sec. XIII, n° 12612. Fuit S. Germani a Pratis, ex libris monasterii Corbeiensis. — 7. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio, sec. XIII, n° 5270. — 8. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio minori, sec. XIII vel XIV, n° 5336; olim Colbertinus. — 9. Viennensis in Austria, membraneus, folio minori, sec. XI, n° 474. — 10. Haganus in Neerlandia, e bibliotheca regia, papyraceus, folio minori, sec. XV, n° 14. Fuit Sororum Sanctæ Catharinæ Mudæ. — 11. Valencenus in Gallia, e bibliotheca publica, membraneus, folio minori, sec. partim X, partim XIII; Passio Benigni est in parte sec. X; numerum codex non habebat. — 12. Bruxellensis, e bibliotheca regia, membraneus, folio, sec. XIII, n° 21885. — 13. Trevirensis, e bibliotheca publica, membraneus, sec. XIII, n° 1021. — 14. Namurcensis in Belgio, e bibliotheca publica, membraneus, folio, sec. XII, n° 15. — 15. Codex Bruxellensis, e bibliotheca regia, membraneus, folio, sec. XII, n° 9289.

CAPUT PRIMUM.
Sanctus Benignus, jussu Aureliani imperatoris tentus, fidem coram eo fortiter profitetur.

[S. Benignus Divione imperatori Aureliano] Natalis sancti Benigni martyris. — In [eodem add. 2, 3, 7, 8, 10; eo add. 13 – 15.] tempore illo [om. 2 – 5, 7, 8, 10; quo 13 – 15; (t. i.) i. t. 12.] Aurelianus [imperator add. 11, 12.] ad castrum [(a. c.) in castro 13, 14, 15.] cui nomen est Divione [Divion 2, 12; Divionem 4; Divine 13; Divino 9.] , ubi tunc temporis [(u. t. t.) om. 13 – 15.] novos construxerat [construxerant 4.] muros [et add. 13 – 15.] a, ad videndum eos advenit [advenerat 10, 13 – 15.] , et [om. 13, 14.] cum fuisset ingressus, ait: Bene muros constructos video; ædificate nunc [hic 13, 14.] templum [invictissimi [s] add. 4.] Jovi [et add. 2, 3, 10, 12.] , Mercurio atque Saturno [(Jovi-Sat.) Jovis et Mercurii atque Saturni 13 – 15.] , et [om. 3.] ne [(e. n.) neque 9.] permittatis [patiamini 3, 5, 10 – 15; paciatis 2, 9.] ullum [illum 2, 10, 13.] qui se legis christianæ [(l. c.) c. l. 3 – 5, 9, 10, 11, 13 – 15; (s. l. c.) c. l. s. 4.] esse adfirmat [affirmarunt 2.] in istis locis [(i. l.) l. i. 2, 3, 12 – 15.] residere [om. 10.] , ne [ut 2, 4, 5, 9, 12, 13; ut ab 10, 11.] eorum vana religione [(v. r.) vanis religionibus 3, vanæ religionis 2, 4, 5, 9, 13 – 15; a nobis add. 12.] noster populus [(n. p.) p. n. 2 – 5, 9 – 15; esse add. 15.] depravetur [evertatur 3; privetur 4, 9, 11, 12; præservetur 10; probetur 13 – 15; præbitur 2.] .

[2] [indicatur,] Audiens autem [om. 2, 3, 14, 15.] hæc Terentius [Terrentius 11.] , comes [ita 3, 11 – 14; reliqui codd. comis.] loci [om. 10.] illius [(l. i.) i. l. 4.] b, ait: Christianus quis [qui 2, 3, 12.] sit [(c. q. s.) christiani qui sint 4.] , invictissime imperator [om. 11, 12; nos add. 3.] , non novimus [(n. n.) nos nescimus 13 – 15.] ; sed vidi quemdam hominem peregrinum capite tonso [(c. t.) caput habere tonsum 2 – 4, 10, 11, 13, 15, caput tonsum habentem 9, qui caput habet tonsum 12.] ; habitus [que add. 9; autem add. 11.] ejus differt ab [om. 4.] habitu nostro [(a. h. n.) ad habitum nostrum 11.] , et vita illius immutata [est. Hic add. 13 – 15; ac add. 10.] deorum cæremonias refutat. Populum nostrum [om. 4.] abluit aqua et balsamo [lavacro 14, 15.] linet; signa multa in populo facit; novum deum patriæ nostræ designat [et add. 12.] . Post mortem, aliam vitam [om. 9, 14, 15.] in deo suo [(d. s.) deum suum 14, 15.] credentibus æternam [om. 2, 3, 9 – 14; vitam 15.] promittit [repromittit 2, 13.] .

[3] [et ejus jussu] Audiens [autem add. 12.] hæc [om. 3.] Aurelianus ait: Quantum audio [inquit add. 3.] , hunc quem dicis [(q. d.) cujus habitum studiumque designas 14, 15.] , christianum esse designas [constat 14, 15.] . Inquirite eum et [om. 10.] ligatum [ligate eum et 10.] in conspectu meo perducite [(i. c. m. p.) p. i. c. m. 3.] ; quia si eum [ita 1, 2; reliqui hunc.] dimiserimus [dimiseritis 11, 13 – 15.] , magnum malum patriæ nostræ accrescet [add. ex 3, 4, 10, 11; accrescit 12; conquiritur 14, 15; om. reliqui.] et deorum nostrorum [om. 4.] despectio sublevatur [sublevabitur 3; verecunda suscitatur 14, 15.] . Quia [cum 10.] noveritis [scitis 9.] quod diis nostris non placet ista conversio [conversatio 11 – 13; (quia-conv.) diis enim nostris noveritis non placere istam conversationem 14, 15.] , nec miscetur lex [om. 4.] illa [(l. i.) i. l. 2, 3, 10, 11, 13 – 15.] christianorum legibus deorum nostrorum; sed cum diis nostris ostensum fuerit [(o. f.) ostenderit 2.] signum illius crucifixi [(i. c.) illum Christi crucifixum 2, i. Christi c. 11, i. Christi confixi 12.] , statim tabescent et frement [(t. e. f.) tabescunt et fremunt 3, 12 – 14.] dentibus, nec patiuntur [patientur 11.] signum illius intueri.

[4] [adductus,] Audiens autem [om. 2 – 5, 11, 13 – 15.] hæc Terentius, comis loci illius [(l. i.) ita 1, 6 – 8, reliqui om.] , inquiri jussit sanctum Benignum. Qui [quem 10, 13; (s. B. q.) illum de quo quæstio agebatur quem 14, 15.] inventum eum [om. 10, 13 – 15.] in villa cui nomen est Spaniaco [Spaniacus 14; Hispania 15; Hispaniatum 11, 12; Ispania 6, 13.] c, ubi verbum Dei gentibus [gentilibus 11; om. 14, 15.] prædicabat, vinctum ac [Aureliani et 13.] cæsum [(a. c.) om. 14, 15.] in conspectu Aureliani [om. 13.] exhiberi præcepit. Quo viso, Aurelianus ait: Crucicola [crucigula 12.] signifer, christianæ legis si [add. ex solo 3.] te profiteris esse [om. 14, 15.] doctorem, habes in [om. 14, 15.] me tuum [om. 10, 13.] persecutorem [persecutor[es?] 4.] . Si modo [in add. 10.] interrogationibus meis non [non satisfeceris non 12.] lenocinio [lacinioso 10.] sermone [sermonis 11; sermonum 12, 15; (n. l. s.) deleta in cod. 4.] , nec argumentis [(s. n. a.) om. 14.] verborum [respondens in margine 11; om. 15; contendere add. 3; sed pacatissimis et lenissimis fidelitatem etiam deorum innuentibus responsis subservieris, nisi etiam add. 14, 15.] , sed [si add. 12.] antiquæ legis, ex [om. 7, 11, 12; et 3; ac 2, 10; hæc 4.] sacrificiis [sacrificia 4, 12.] deorum [diis 3.] offerre [(d. o.) o. diis 12.] nolueris [(sed-nol.) secundum antiquas leges sacrificia diis offerre volueris 14, 15.] , diversis te pœnis [feris 11, 12; (t. p.) p. t. 3.] interimi præcipiam [præcipio 2, 3, 10, 13 – 15.] , et te non eripiet [(t. n. e.) n. e. t. 2, 10, 13 – 15, n. eruet te 3.] de manibus meis Christi tui auxilium.

[5] [fidem] Ad hæc [(a. h.) om. 2 – 4, 10 – 15.] sanctus Benignus [hoc erat (est 14) nomen christiani add. 14, 15.] respondit [respondens dixit 11, 12.] : Sacratissima [(r. s.) s. inquit 14, 15.] Christi vox [(C. v.) v. C. 2, 3, 10, 14, 15.] est, cum [quæ 12.] dicit [(c. d.) dicentis 13 – 15.] : Nolite timere eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere. Aurelianus ait [dixit 14, 15.] : Ex qua regione es [tu add. 3.] et quod [(e. q.) aut quod est 2.] nomen tibi [tuum 2.] est [om. 2, 3, 10, 11; (t. e.) e. t. 4, 13 – 15.] ? Sanctus Benignus respondit: Ab Oriente venimus ego [Benignus add. 14, 15.] et fratres mei [Andocius (Andochius 14, 15) et Tyrsus (Tyrius 4) et Felix (Andeolus 14, 15) add. 2, 4, 14, 15.] , quos tu jam [om. 11 – 15.] occidisti, a sancto Polycarpo [episcopo add. 3, 4.] missi ut verbum Dei et nomen Christi, quod est incorruptum, omnibus [gentibus 2 – 4, 10 – 15.] adnuntiaremus [prædicemus 3, 4, 10, 13 – 15; prædicent 2; quæ sequuntur omittit codex 2, et incipit iterum ab initio num. 9.] , et [ut 3, 12 – 15.] lux quæ illuminat omnem hominem, id est [(i. e.) om. 4.] Christus e [de 10, 13 – 15.] cœlo missus [(e c. m.) m. e c. 3.] , omnibus perpatescat [patescat 10; peccatorum caligine obtenebratis illucescat 14, 15.] .

[6] [strenue profitetur.] Aurelianus ait [dixit 12.] : Si sermonibus meis [add. ex 3, 10, 12, 14, 15.] præbeas famulatum, magnum te sacerdotem deorum meorum [om. 4; (s. d. m.) d. m. s. 14, 15.] constituam, et remuneratum [muneratum 3, 10, 13 – 15.] ex ærario publico primum te in meo palatio [(m. p.) p. m. 3, 14, 15.] esse jubebo [jubeo 4, 9, 10, 13 – 15; constituam 3.] . Sanctus [om. 11, 12.] Benignus respondit: Aurum et argentum tuum [om. 4.] tecum sit [confletur 4, 10 – 15; fletur 3.] in perditione [perditionem 4, 10, 13 – 15.] , lupe rapax [(l. r.) add. ex 3, 10, 12 – 15.] . Primatus [primatum 3, 10, 13; primatus eminentiam 14, 15.] aut [et 11, 12; autem 4.] sacerdotium a te promissum non accipio [accipiam 11, 12.] , quia interitus æternus est et damnatio plenissima. Nam me non [(m. n.) n m. 3, 10, 13 – 15.] mutabis a Christo meo [om. 3, 10, 13 – 15.] , cui ego [om. 4, 12.] servio, qui est verbum pacis [patris 3.] et vitæ [vita 3, 10, 12 – 15; et add. 12 – 15.] , lux inenarrabilis et [om. 3, 10, 13 – 15.] margarita splendens, qui est [om. 10, 13.] a Patre missus, verbo [verbum 3, 4, 10.] editus [(v. e.) de corde Patris editus Verbum Patris appellatur (appellatus 15) 14, 15.] , credentibus adnuntiatus [adnuntiantur 10.] , qui in se credentibus [credenti 10, 13 – 15; credentem 4.] vitam dabit [tribuit 3, 10, 13 – 15.] æternam. Ipse est [enim add. 3.] qui venturus est judicare vivos et mortuos, qui [quia 4.] et tuam detegere habet insaniam quam contra Christi servos exerces. Nam scias [quem negas add. 3, 4, 9, 10, 12, 14, 15; quem (?) add. 13.] quem negas, velis nolis [non velis 11, 12.] , Deum esse [(D. e.) om. 14, 15.] tuum et omnium gentium [esse Deum add. 14, 15; (o. g.) omnibus gentibus 3, 4, 9, 12.] .

ANNOTATA.

a Dici vix potest quanta bella et lites muri Divionensis castri inter eruditos excitarint. De quibus dicere supersedemus, curiosum lectorem remittentes ad libros Domini Roget de Belloguet et cl. Bougaud. Quorum prior hanc materiam amplissime tractavit in opere suo sæpe citato [Origines Dijonnaises, parte I, qu. 1, et parte III, qu. 6 et 7.] , ubi varii auctores afferuntur; alter tetigit in opere etiam sæpe dicto de S. Benigno [Lib. I, cap. 3, n° 4.] . Nos qui Actis Benignianis auctoritatem historicam adscribere ob rationes in Commentario præv., § II, datas nequimus, opinamur in Actis referri eam traditionem vulgarem cujus meminit S. Gregorius Turonensis [Hist., III, 19 (P. L., tom. LXXI, p. 259).] , ubi de Divione loquens: Est autem, inquit, castrum firmissimis muris… Veteres ferunt ab Aureliano hoc imperatore fuisse ædificatum. Et quum auctor Passionis S. Benigni vel auctores totius cycli Benigniani ad componenda sanctorum martyrum Acta persecutore aliquo opus haberent qui omnium opinione Divionem venisset, hunc Aurelianum elegerint.

b Comes loci illius; isto tempore nondum erat hæc dignitas.

c Spaniacum, Épagny, locus est duobus milliariis et medio a Divione distans, cujus patronus est S. Benignus. Altero milliario a Divione distat Prunidum sive Prunetum, Prenois, cujus incolæ credunt S. Benignum persecutionis fugiendæ causa istuc divertisse, ibique aliquandiu latuisse. Spaniacenses insuper designant fontem prope quem milites a Terentio missi S. Benignum invenissent. Quo ex fonte, Benigniano dicto, ægroti aquam haurireconsueverant. Tempore calamitatum publicarum fideles eo turmatim accurrebant. Etiam folia arboris sub qua resedisse S. Benignum credebant, ad instar sacrarum reliquiarum distribuebantur [Bougaud, op. cit., lib. III, cap. 1, p. 237.] .

CAPUT SECUNDUM.
Sanctus Benignus, multis tormentis affectus, bis in carcere ab angelo sanatur vecte contusus obit; miracula in morte; ejus sepultura.

[Nervis cæsus] Audiens hæc Aurelianus [(a. h. A.) A. a. h. 3.] nervis durissimis eum cædi præcepit dicens: Nisi hodie sacrificaverit, diversis eum tormentis [pœnis 3, 10, 13 – 15.] affligite. Qui cum traditus [fuisset add. 14, 15.] Terentio comiti fuisset [om. 14, 15.] , ad trocleas extensus est [ita 3, 10 – 15; reliqui om.] , et [sed 12.] cum [om. 4.] cæderetur, ait: Gratias tibi ago, Domine [om. 13.] Jesu Christe, quod [quia 10.] propter nomen tuum hæc pati merui [(p. m.) patior 13 – 15.] . Præsta [mihi add. 3.] , rex [om. 9.] gloriæ [tuæ add. 4.] , ut sustineam omnem pœnam quam iniquissimus [iniquus 11, 12.] cæsar me pati præcipit [jussit 9; (m. p. p.) cum suis satellitibus mihi importat 14, 15.] ; conforta me [Domine Deus add. 11, 12.] , æterne [nunc 4.] , per angelum tuum, et ne me ab hoc stadio removeri [removere 4, 9, 12.] permittas [(conforta-perm.) om. 3, 10, 13 – 15.] .

[8] [ab angelo sanatur, et in secunda confessione] Sed [qui 14, 15; om 3, 11.] cum fuisset cæsus [om. 14.] , carcere [carceri 3, 10 – 14.] a mancipatus [mancipatur 14, 15; est add. 3; ubi add. 14, 15.] , angelo [eum add. 14, 15.] confortante [(a. c.) om. 4.] ita [om. 14, 15; eum add. 4, 10, 12, 13.] pristinæ redditus est [(r. e.) reddidit 4, 10, 12, 13; redditur 14, 15.] sanitati [(carcere-san.) carceri mancipatus est. Angelus autem Domini confortans ei pristinam ita reddidit sanitatem 3.] , quasi nec unam plagam corporis [om. 3, 4, 10 – 15.] accepisset [(unam-acc.) saltem una plaga fuisset attritus (attactus 15) 14, 15.] . Altera igitur [autem 11, 12; vero 4.] die suis eum jussit aspectibus præsentari [(s. e. j. a. p.) s. e. conspectibus j. p. 3, 9, 10, 13 – 15, s. e. j. conspectibus p. 11, s. e. j. Aurelianus conspectibus p. 4; imperator add. 14, 15.] , et [sed omnino illæsus apparuit. Cui imperator hæc altera manu descripta exhibet cod. 14.] ait: Benigne, sacrificas [sacrifica 3.] diis [om. 10, 13 – 15.] an non? Sanctus [om. 11, 12.] Benignus respondit: Non sacrifico [sacrificabo 4, 12; et ait add. 4.] . Agnosce, miser, quod [quia 13, 14.] dii tui [om. 10.] nihil sunt [om. 14.] ; qui, si [cum 13 – 15; om. 10; (q. s.) nam 11, 12.] signum auctoris nostri [mundi 10.] Jesu [om. 10.] Christi [si add. 11, 12.] viderint, statim tabescent [tabescunt 3, 12, 13; contabescunt 14, 15; et fremunt dentibus add. 3.] ; sunt enim idola surda et muta [(s. e. m.) m. e. s. 14, 15.] , neque vident [neque audiunt add. 3, 10, 13.] , neque ambulant [audiunt 15.] , neque audiunt [ambulant 15; (n. a.) om. 3, 10, 13.] , neque gressus habent, et [om. 12; (n. g. h. e.) quibus 13 – 15.] similes illis fiunt [fiant 3, 11, 12; om. 10; (i. f.) f. i. 4, sunt 13 – 15.] qui faciunt [(q. f.) facientes 14, 15.] ea [om. 10.] et omnes qui confidunt [(o. q. c) confidentes 13 – 15.] in eis. Tibi quomodo [subvenient add. 3, 13, 15; subveniunt add. 10 – 12, 14.] , qui sibi ipsis [om. 10, 13 – 15.] subvenire non possunt?

[9] [signo crucis idola evanescere facit.] Tunc [Hic continuatur cod. 2, qui in num. 5 post vocem adnuntiaremus abruptus fuerat.] iratus cæsar ad fanum quoddam eum [(q. e.) e. q. 2 – 4, 9, 10, 13.] adduci præcepit, et sic [om. 4.] ipse [(s. i.) cum ipso 2.] veniens carnem de sacrificiis [(c. d. s.) om. 14, 15.] invitum [invito 3, 14, 15; deletum in 11; ut manducaret add. 4; eo add. 14, 15.] in os [(i. o.) ori 14, 15.] illius suis conspectibus ut manducaret [(u. m.) om. 4] mitti [(suis-mitti) carnem de sacrificiis apponi 14, 15; (utmitti) mitti et manducare 12, mitti et manducari 11.] jussit [præcepit 14, 15.] , dicens [dicit 9.] : Si de sacrificiis deorum [nostrorum add. 3, 9; meorum add. 10.] b manducaverit, contra nos postea [ita 1, 10, 12 – 15; reliqui om.] talia [om. 11.] non loquitur [loquetur 3, 9, 10, 12, 13; (contra-loq.) nobis postea tam proterva loquacitate non reluctabitur 14, 15.] , sed dii nostri [ipsi eum 14, 15; sibi add. 3, 10, 13.] ipsum [sibi add. 9, 11; sibi in add. 12.] sibi suis servitiis assumunt [adsument 3, 9, 10, 13 – 15.] . Quo exhibito [(q. e.) qua exhibita 11, qui exhibitus 14, 15.] , facto [Benignus add. 11, 12.] signo crucis e contra [(s. c. e c.) e c. s. c. 2, 3, 10 – 15.] , corda [corde 12 – 15; etiam add. 14, 15.] sursum [rursum 9.] suspensa [suspenso 11 – 15.] , oculis [oculum 3; quoque add. 14, 15.] in cœlum [cœlo 10, 13.] elevatis [levatis 2, 10, 13; elevans 3; porrectis 14, 15.] , ait [dixit 14, 15; Domine add. 3, 9.] ; Jesu Christe, erector [creator 3, 4; effector 11, 12; ereptor 14, 15.] mundi, destructor dæmonum, lux æterna, aspice in hac hora ut confundantur omnes qui adorant sculptilia [sculptile 11; sculptilibus 4.] et gloriantur in simulacris suis, ut [et 3, 12.] sciant quia tu es Deus æternus. Et cum hoc [hæc 2, 4, 10, 13, 14; (e. c. h.) cumque hæc 3.] dixisset [facto signo crucis (om. 12) e contra add. 2 – 4, 10 – 15.] , statim omnia [om. 3.] idola manufacta [muta facta 3; om. 11, 12; ligna et lapidea add. 2 – 4, 10 – 14. Dein varia adduntur, scilicet a codd. 2, 10 – 13: Et vasa ubi (cum quibus 10, quæ cum 13, quorum 2) sacrificia offerebantur; a codd. 3, 4: Et vas quod cum sacrificiis offerebatur; et a cod. 14: Et vasa in quibus sacrificabatur.] sicut fumus evanuerunt [evanuit 4.] . Tunc sanctus Benignus gaudio magno repletus [expletus 10.] ait: Gratias tibi ago, Domine [om. 2, 10.] Jesu Christe, quod de [om. 10.] sacrificiis [(d. s.) me sacrificia 2, 9, me per sacrificia 11.] immundis [immunda 9, 11; mutis 3, 10; mutua 2.] me [om. 2, 9, 11; (d. s. i. m.) me sacr. vanis (immundis 12) 12 – 15.] pollui non permittis [permisisti 11, 12.] .

[10] [Quare ab imperatore] Et ad Aurelianum ait: Agnosce, miser [miserrime 2.] , quid fuerint [fuerunt 2, 9; sint 11.] factæ [(f. f.) factæ fuerint 10, fuerit facta 3, factum sit 13, 14, factum est 15.] species [de speciebus 13, 15, de specie 14.] deorum tuorum, quomodo ante signum salutis evanuerunt [evanuerint 10, 11; (quomodo-evan.) om. 4.] . Agnosce [ergo add. 11, 12; miser add. 2, 3, 10.] infelix [om. 4.] , creatorem cœli ac [et 2 – 4, 9 – 15.] terræ [et eum adorare festina add. 11.] . Aurelianus ait: Et tu [(e. t.) om. 2, 3, 13 – 15.] agnosce, Benigne, quod [quia 2, 3, 10, 13 – 15.] dii nostri tuam cupiunt facere voluntatem [(tuam-vol.) tuæ in omnibus quæ proposueris agenda voluntati aspirabunt 14, 15.] ; si tu illis velis [(i. v.) v. i. 2, 3, 10 – 15.] præbere [(i. v. p.) v. p. i. 4.] adsensum, magnum te [(m. t.) te enim eorum venerationi devote studentem 14, 15.] in conspectu nostro videbis [ex 3, 10, 12, 13; videbas 2; magnum et gloriosum incedere, et nobis etiam considere gratulaberis 14, 15; reliqui videras.] . Sanctus [om. 11, 12.] Benignus respondit: Vere [om. 4.] saxeum [(v. s.) stultum 2, 3, 10, 13 – 15.] habes cor [om. 3.] , nec oculis [tuis add. 4.] vides [videbis 11.] quanta sit virtus Christi [Dei 14, 15.] , qui [quæ 3, 4, 9, 11; quod 2, 10.] deos tuos [(d. t.) t. d. 15.] sic comminuit. Jam dixi tibi [(d. t.) t. d. 15.] , diabole [om. 11, 12; vicarie diaboli 14, 15.] , auctor criminum, animarum innocentium parricida [(a. i. p.) om. 2, 3, 10, 12 – 15.] , quod diis tuis [(d. t.) deos tuos 14, 15.] non servio [veneror 14, 15.] , et [om. 4, 11; eorum add. 14.] imagines dæmonum non adoro [(dæmonum-ad.) ea religione et reverentia qua exigis non contemplor 14, 15.] .

[11] [iterum in carcere suppliciis affectus,] Tunc iniquissimus [om. 12.] cæsar carcere [in c. 11.] eum [om. 2.] retrudi [trudi 2; recludi 3, 4, 9 – 12; includi 13 – 15.] præcepit, dicens: Exhibete saxum grande [perforatum add. 11; et perforatum add. 2, 3; et transforatum add. 13; et transforate eum 4, 12.] in quo [(i. q.) et in ipso 4, 11, 12, quo transforato 14, 15, om. 13.] pedes ejus [istius rebellis 14, 15; in eo add. 13 – 15.] implumbate [implumbetis 2, 3; implebitis 10.] , et in digitos [(i. d.) ita 3, 10, 12, 14; i. digitis 2, 5, 11, 13, i. articulos 4, d. reliqui.] manuum [om. 5.] ejus calentes subulas [(c. s.) calentibus subulis 15.] in longo [longum 13 – 15; ligno 12.] configite [(subulas-configite) clavos inter ungulas et carnem infigite 5.] , et sex diebus [diis 2; dies 3, 4, 9; (s. d.) per sex dies 10 – 15.] illi nullus [ullus 3; nec ullus 9; (i. n.) n. i. 2, 10 – 12.] vel [nec 2, 3, 10, 13; nec etiam 14, 15; ne 12; om. 11.] aquam [(n. v. a.) nec aqua ullus 4; nec aliud quidquam add. 11, 12.] præbeat. Includite [inclaudite 2, 8; et includite 4; include 13; quoque add. 14, 15.] cum eodem [eo 11, 12.] canes ferocissimos [(c. f.) f. c. 9.] duodecim [(f. d.) om. 14.] esurientes [ et sitientes add. 2, 4, 10, 11, 13.] , ut a canibus diripiatur [(esurientes-diripiatur) longa esurie ad devorandum eum rapacissimos et multis diebus impastos et ad hunc depascendum avidissimos deinde 14, 15.] ; carcerem [et tunc eum in carcere 11, 12.] autem [om. 24, 10 – 15.] ipsum [om. 11, 12.] a militibus custodiri [custodire 4, 9.] præcipite [præcepit 4, 11 – 15.] . Qua jussione impleta [adimpleta 11, 12; decem add. 4; (q. j. i.) qui jussionem implentes 14, 15.] , subulas acutissimas [om. 14.] in manibus ejus [om. 9, 13.] transfixerunt [confixerunt 4; infixerunt 14, 15.] , et in lapide [om. 4; cum add. 2, 11, 13; a add. 4, 9, 10.] plumbo remisso pedes ejus [in lapide add. 4.] adstrinxerunt [confixerunt 2 – 4, 10 – 13; (plumbo-adstr.) perforato cum liquefacto plumbo artaverunt pedes ejus 14, 15.] , et [om. 2; ferocissimos add. 2 – 4, 10 – 13; famelicos add. 14, 15.] canes cum eodem [eo 3, 12; in carcere add. 2, 3, 12, 14, 15; in carcerem add. 13; (can. cum eod.) cum eod. can. 11.] incluserunt [clausi sunt 2; clauserunt 10, 13 – 15; recluserunt 11, 12.] . Sed cum ad [in 3, 9 – 11, 13 – 15; om. 4.] carcerem [carcere 11, 13 – 15; carceris includeretur 4; (sed-carc.) om. 2.] secundum imperium [jussionem 2 – 4, 10 – 15.] iniquissimi cæsaris [principis 11, 12.] duceretur [cum inclauderetur 2; includeretur 3, 10, 13 – 15; recluderetur 11, 12; om. 4; sanctus Benignus add. 2, 13.] , ait: Audite me, filioli [filii 11, 12; mei add. 2, 13.] , comites et tribuni, credite [in add. 2 – 4, 10 – 15.] Jesu Christo [(J. C.) Jesum Christum 3, 10 – 15.] , redemptori [redemptorem 10 – 15; domino 2, 4; salvatorem 3.] nostro [nostrum 3, 10 – 15.] ; quia ipse [est add. 2 – 4, 14, 15.] spes et salus credentium in se [(in se) ipse 9, 10; (c. i. s.) i. s. c. 15.] est [om. 3, 4, 13 – 15.] , ut deleantur peccata vestra [nostra 13; om. 14; (ut-vestra) om. 2, 4.] . Ipse est lux mundi hujus [(m. h.) h. m. 2, 3.] , cujus odore reviviscunt mortui [om. 9; (r. m.) m. r. 3.] , cujus tactu [(c. t.) ad cujus tactum 11, 12.] confortantur [invalescunt 14, 15.] infirmi, cujus [om. 2 – 4, 10, 13 – 15; et ejus 11, 12.] gloria implet cœlos, cujus misericordia replet [implet 13; amplectitur 14, 15.] terram [terras 11, 12.] .

[12] [sed iterum ab angelo liberatus,] Reclususque [reclusumque 2, 9, 10, 13; reclusum 3; reclusum itaque 14, 15; his dictis reclusus 11, 12; reclusoque 4.] sanctus Benignus [(s. B.) sanctum Benignum 2, 3, 9, 10, 13 – 15. sancto Benigno 4.] in carcere [carcerem 3, 4; (s. B. i. c.) i. c. B. 11, 12.] per sex dies [(i. c. p. s. d.) p. s. d. i. c. 14, 15.] , orationi vacans [vacantem 10; (o. v.) om. 13 – 15; immobilis permansit add. 11, 12.] , angelo [enim add. 11, 12.] confortante [(a. c.) ita eum confortatus est angelus Domini 13; confortabat angelus Domini 14, 15.] , et [ita 11.] canes [canis 2; canum famen et ingluviem 14, 15.] mitigati [mitigatus 2; mitigatos 3, 4; mitigati sunt 11, 12; mitigavit 13; restrinxit 14, 15; ut (om. 2, 3, 10) nec capillum (capillos 10, 13 – 15) capitis ejus add. 2, 3, 10 – 15.] nec [aut 2, 3, 10 – 15.] fimbriam vestimenti [(f. v.) capillum capitis 4.] ejus [om. 2, 10.] contigerunt [contingerent 11, 14 – 15.] . Angelus autem Domini [(a. a. D.) om. 13 – 15; angelico enim officio 11, 12.] ipsi [om. 2, 4, 11 – 15; ipse 3.] alimentum [autem add. 13, 14.] , id est [(i. e.) et 2, 10, idem 4, om. 11, 12.] , panem cœlestem [ei add. 14.] præbuit [ministrabat 4; (p. c. p.) panis cœlestis percepit 11, 12.] , et discussis subulis [(d. s.) ita 10 – 12, detractis s. 14, 15; reliqui discussas subulas.] de manibus ejus [om. 2 – 4, 10 – 15.] et plumbum [plumbo 10 – 12, 14, 15.] de pedibus ejus ait [audivit angelum (om. 11) dicentem sibi 11, 12.] : Accipe, dilectissime [dulcissime 10.] Christo [Christi 12 – 15; et confortare in Domino add. 11, 12; panem quo reficiaris add. 14, 15.] ; et accepto [Benignus add. 11, 12.] pane, gratias agens Deo [om. 3, 4, 10 – 15.] manducavit [edidit 4; comedit 11, 12; et refocillatus est add. 12.] .

[13] [jubetur vecto contundi et lancea feriri.] Sexto igitur die Aurelianus cæsar [om. 2, 3, 10, 13 – 15; imperator 11, 12.] ait [dixit 11.] ministris suis [(m. s.) om. 2, 3, 10 – 15.] : Aperite custodiam, et videte si a [om. 3.] canibus sit direptus [discerptus 12.] an non. Aperta itaque [igitur 3.] custodia, invenerunt eum [om. 2; illum 10.] ita [om. 2, 13.] illæsum et [om. 3.] tam [om. 2, 10, 12.] integrum ut neque una [(n. u.) nulla 11, 12.] plaga corporis ejus [in eum 11; in eo 12; (c. e.) in corpore 2, 10, in ejus corpore 3, corpore 9.] appareret [apparesceret 2, 3, 9, 10.] . Qua re nuntiata [quæ cum renuntiata fuissent Aureliano 3; quibus renuntiatis 10; cumque ei renuntiatum fuisset quod illæsum illum invenissent 11, 12; quod cum renuntiatum fuisset Aureliano 14, 15; Aurelianus add. 2, 4, 10, 13; imperator add. 11, 12.] , ait [dixit 11, 12.] iniquissimus [om. 2 – 4, 10, 13 – 15.] : Vecte ferreo [ferrea 11.] collum [collo 2, 3.] ejus c in ipso [ipsa 11.] carcere [(c. e. i. i. c.) in i. c. collo ejus 4.] contundite [(i. i. carc. cont.) cont. in i. carc. 13 – 15.] , et lancea militis [om. 3; miles 13.] vitam [vita 14, 15.] ejus crudeliter [om. 3, 11, 12.] finiri [finire 11 – 13.] facite [faciat 13; (f. f.) arrumpatur 14, 15; crudeliter add. 3.] , ut [et 4, 10; om. 11, 13 – 15.] ne [nec 9.] ipse nobis aut diis nostris [(d. n.) deorum nostrorum 2, 9, 13.] injuriam amplius [(i. a) a. i. 11.] inferat.

[14] [Nocte a Leonilla sepelitur.] Quo facto [(q. f.) quod cum factum fuisset, visa est christianis 11, 12.] columba nivea [alba ita ut nix 3.] de carcere ipso [om. 10; (c. i.) i. c. 11, 12.] a [om. 10, 13.] christianis [(a c.) om. 11, 12.] ascendisse [ascendere 11, 12; (a c. asc.) asc. a. c. 14, 15.] visa est [(v. e.) om. 11, 12; (a. v. e.) v. e. a. 3.] , et [om. 2, 3, 10, 13, 15.] usque ad [in 2, 3, 10, 13; om. 12.] nubes [nubibus 9, 10; et in hac innocentis columbæ persona add. 14, 15.] pretiosa [ejus add. 14, 15.] anima qualiter ascendit ad cœlum [cœlos 2, 3, 9, 10, 13 – 15.] fuit visa [ostensa 2, 3, 10, 13; ostensum 14, 15; (nubes-visa) altitudinem cœli penetravit (penetrare 12) 11, 12.] . Tantusque [tantus autem 11, 12.] odor suavitatis et metus [amœnitatis 14, 15; (e. m.) om. 11, 12.] in loco illo [ipso 14; (l. i.) ipso loco 10; (i. l. i.) om. 2.] refulsit [spiravit omnium olfactus 14, 15.] ut [quod 4.] æstimarentse [astantes 12; adstantes add. 11.] paradisi odoribus collocari [collocatos 3; collocare 13; interesse 11, 12; recreari 14, 15.] , discessoque [discessusque 2; discessuque 4; discedente 10 – 12, 14, 15.] exinde [igitur 3; inde 4; autem ex eodem loco 14, 15.] Aureliano iniquo [om. 3, 14, 15; imperatore 11, 12; (A. i.) Aureliani iniqui 9; (e. A. i.) igitur Aurelianus exinde 2, ergo Aur. ex. 10.] , Leonilla beatissima [matrona add. 2 – 4, 10 – 15.] , nocte [noctu 4; nota Dei 3; nutu Dei 10, 13 – 15.] veniens, sanctum corpus [cum add. 3.] aromativus condivit [condidit 9; in sepulcro add. 3.] , et [om. 2.] non longe a [ad ipso 2; ab ipso 10, 13 – 15.] carcere [(et-carc.) om. 3.] recondidit [condidit 2, 10, 13 – 15; condivit 3; recondit 4.] in [om. 4.] sepulcro [sepulcrum 2; (r. i. s.) i. s. r. (recondivit 11) 11, 12.] ; qui [quibus 3.] se virtutibus multis [om. 13.] manifesta probatione semper perclaruit [(qui se-præclaruit) in quo virtutibus semper man. prob. clarescit 14, 15; sanctus autem Benignus manifestis et quotidianis se virtutibus et multis signis semper declarare non destitit, adeo ut innumera sint beneficia divina quæ ad ejus sepulcrum plerumque præstantur 11, 12.] . Martyrizavit [martyrizatus est 9.] d autem pro nomine Domini nostri Jesu Christi, cujus [cui est 9.] honor et potestas, laus et gloria in cuncta secula seculorum. Amen [(martyrizavit-Amen) Acta sunt hæc circa sanctum Benignum kal. nov. regnante D. N. J. C. cui est gloria in secula. Amen 2, acta-cui (sicut 2) honor et gloria et potestas in secula seculorum. Amen 3, acta sunt hæc circa sanctum Dei Benignum kal. nov. regnante D. N. J. C. cui est gloria et virtus in secula seculorum. Amen 4, acta-gloria (sicut 4) in secula. Amen. 10, acta sunt enim hæc circa sanctum Dei Benignum presbyrum kal. nov. regnante D. N. J. C., cui est honor et gloria cum Patre et Spiritu Sancto in cuncta secula seculorum. Amen 11, 12, acta sunt hæc circa beatum Benignum presbyterum kal. nov., regnante D. N. J. C., cui est gloria in secula seculorum. Amen 13 – 15.] . Passus est sub die kalendarum novembrium [(passus-nov.) passus autem sanctus Benignus presbyter pridie kal. nov. 5, om. 2 – 4, 10 – 15.] .

ANNOTATA.

a De carceribus quibus S. Benignus mancipatus fuit legendus est D. Guérin, sacerdos Divionensis [Bulletin d'histoire et d'archéologie religieuse du diocèse de Dijon, anno I, fasciculo I, p. 11 sq.] . Auctor in ea opinione versatur ut duos carceresadmittat, quod sane nihil est quo prohibeatur admittere. Vereor autem ut satis probet.

b De idolothytis manducandis aut non manducandis præcepta dedit Apostolus [I Cor. x, 20, 21, 25, 27 – 29.] : Quæ immolant gentes, dæmoniis immolant et non Deo. Nolo autem vos socios fieri dæmoniorum; non potestis calicem Domini bibere, et calicem dæmoniorum; non potestis mensæ Domini participes esse et mensæ dæmoniorum. Omne quod in macello venit, manducate, nihil interrogantes propter conscientiam. Si quis vocat infidelium et vultis ire, omne quod vobis apponitur manducate, nihil interrogantes propter conscientiam. Si quis autem dixerit: Hoc immolatum est idolis, nolite manducare propter illum qui indicavit et propter conscientiam. Conscientiam autem dico non tuam, sed alterius. Utquid enim libertas mea judicatur ab aliena conscientia? Unde patet vesci idolothytis ut idolothytis illicitum esse; christianis enim et gentilibus persuasum erat sic vesci carnibus idolo immolatis, esse socium fieri dæmoniorum, quæ idola repræsentabant. Licitum tamen erat promiscuis carnibus uti sive in macello venum expositis, sive in epulis gentilium, etiamsi inter has essent forte carnes dæmoniis immolatæ. Attamen, cavendum erat scandalum illius qui videret christianum manducantem carnes ipsi indicatas ut immolatas dæmoniis. Hinc sanctus Benignus carnes de sacrificio profano manducarerecusat, quia cogebatur iis vesci ut idolothytis.

c Hoc vulnus in corpore martyris tempore abbatis Willelmi inspecto apparuit, ut diximus in commentario præv., num 51.

d Martyrizavit, i. e. martyrium fecit, testimonium dedit.

PASSIO QUINTA SANCTI BENIGNI MARTYRIS

Benignus, martyr Divione in Gallia (S.)

BHL Number: 1154

EX MSS.

[Praefatio]

Hanc Passionem S. Benigni edimus ex novem codicibus mss., quorum hæc est series:

1. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio, seculi XI, n° 11749; fuit olim S. Germani a Pratis. — 2. Codex Montis Pessulani, e bibliotheca scholæ medicinæ, membraneus, folio minori, seculi IX vel X, n° 156. — 3. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio minori, seculi XI, n° 2873a. — 4. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio minori, seculi X et XI, n° 1805; fuit olim Bigotianus, n° 41. — 5. Metensis, e bibliotheca publica, membraneus, folio minimo, seculi XI (saltem in hac Benigni Passione), n° 494; fuit olim S. Arnulphi. — 6. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio minori, seculi XIII, n° 3801. — 7. Duacenus, e bibliotheca publica, membraneus, folio magno, seculi XIII vel XIV. — 8. Audomarensis, e bibliotheca publica, membraneus, seculi XIII. — 9. Bruxellensis, n° 7460. Cfr. supra, pag. 106.

Quos codices omnes et singulos accuratissime legimus, sed sex tantum codicum lectiones variantes indicavimus; satis enim reliqui conveniebant.

CAPUT PRIMUM.
S. Benignus, a S. Polycarpo in Galliam missus, jussu Aureliani imperatoris capitur, et fidem coram eo fortiter confessus ac dirissime cæsus, in carcere ab angelo sanatur.

[S. Benignus ab Oriente in Galliam divinitus missus, venit Divionem,] Tempore [Notatu dignum est in codice 2 ante Passionem hæc verba reperiri: IN CHRISTI NOMINE INCIPIT PASSIO SANCTISSIMI BENIGNI EPISCOPI GLORIOSIQUE MARTYRIS.] illo vir almificus Benignus, Domini sacerdos, orientalibus a [om. 7; ex 2.] parentibus [partibus 2.] oriundus fuit. Qui apud beatum Polycarpum Asiæ [deletæ voci supplet Smyrnensis 2.] urbis episcopum educatus atque nutritus sacrisque litteris imbutus est [(i. e.) e. i. 5.] ; a quo et sacerdotalis benedictionis sumpsit officium. Sed cum tandem Dominus in Galliis commorantibus agnitionem sui nominis ostendere decrevisset, illico sanctus Benignus, divinitus ammonitus, a sancto prædictoque [que om. 7 – 9.] patre cum reliquis sibi in comitatu sumptis sociis [fratribus 7 – 9.] , Gallicis [ita 1; reliqui Galliis.] ad ostensionem veri luminis gentibus destinatur. Qui cum absque discrimine [(a. d.) om. 7 – 9.] , protegente ut dignum erat [(u. d. e.) om. 7 – 9.] divina dextera, ad loca accessisset [accessit 7 – 9.] destinata, perambulabat circumiens et gentibus pabulum verbi Dei [(p. v. D.) v. D. p. 5.] ministrare [demonstrare 7 – 9.] non desistebat. Qui cum jam maximam [om. 7 – 9.] ad fidem Christi convertisset cohortem, perambulans venit ad castrum quod nuncupatur Divion, derelictis nihilominus [om. 7 – 9; in add. 9.] Augustidunensium [Augustudensium 7 – 9.] urbe sociis in eodem ministerio laborantibus [ita 1; reliqui commorantibus.] .

[2] [ubi, Aureliano imperatori indicatus] Eo autem tempore Aurelianus imperator atrocissimam in servos [servis 8, 9.] Christi persecutionem excitabat [(p. e.) exercebat p. 7 – 9.] , jamque [et add. 5, 7 – 9.] almi viri socios, quos [in add. 7 – 9.] Augustudunensium [Augustudensium 7, 8.] urbe ob sacrum ministerium reliquerat, crudelissima morte damnaverat. Igitur ad suprascriptum [supradictum 7 – 9.] castrum veniens [(c. v.) perveniens c. 5.] , ubi rudes nuper constructi fuerant muri, ingressus in illud [ita 2, deleta voce eum; eis 7 – 9; eum reliqui.] ait: Optime muros constructos intueor [video 7 – 9.] . Ædificate ibi templa deorum, id est, Jovis, Mercurii atque Saturni, et ne patiamini ullum qui se christianæ legis asserit sectatorem istis in locis residere, ne ad eorum vanæ religionis cultum populus noster [(p. n.) n. p. 5.] incitetur. Audiens hæc Terentius, comes loci illius, ait [(c. l. i. a.) i. l. c. dixit 5.] : Christianus qui sit, invictissime imperator, nos non novimus; sed vidimus quemdam hominem peregrinum caput habere tonsum, ac habitus ejus differt ab habitu nostro [(d. a. h. n.) a. h. n. d. 5.] , et vita illius immutata deos nostros cæremoniasque illorum [eorum 7.] refutat; populum nostrum abluit aqua et balsamo linit [(populum-linit) om. 1.] ; signa multa in populo [(i. p.) om. 7 – 9.] facit; novum deum patriæ nostræ annuntiat, post mortem aliam vitam in deo suo credentibus [(a. v. i. d. s. c.) i. d. s. c. a. v. 7 – 9.] pollicetur. Audiens hæc Aurelianus ait: Quantum audio, hic quem dicis christianum se esse designat. Ad perquirendum eum jubeo ne tarderis, et vinctum ac cæsum in conspectu meo perduci studeas; quia, si hunc dimiseris, magnum malum patriæ nostræ accrescet [accrescit 2, 7 – 9; (m. m. p. n. a.) p. n. m. mal. a. 5.] et [ac 7 – 9.] deorum nostrorum despectio sublevabitur; quia noveritis [(q. n.) idcirco noveris 7 – 9.] quod diis nostris non placet [(n. p.) om. 7.] ista conversio [conversatio 5, 8, 9.] , nec miscetur illa lex christianorum legibus deorum nostrorum. Sed cum diis nostris ostensum fuerit signum illius crucifixi, statim tabescunt et [ac 7 – 9.] fremunt dentibus suis [om. 5, 7 – 9.] , nec patiuntur signum illius intueri.

[3] [et coram eo strenue fidem professus,] Tunc Terentius comes inquiri jussit [præcepit 5.] sanctum Benignum presbyterum; qui illis diebus morabatur in villa cui vocabulum est [(v. e.) e. v. 7 – 9.] Spaniacus [Sparnacus 7 – 9.] , non procul a supradicto castro, ibique diebus et noctibus [incessabiliter add. 2, 5.] verbum Dei gentibus prædicare [(g. p.) p. g. 5, 7 – 9.] non desistebat. Cumque quærentes eum qui missi fuerant repperissent, vinctum ac cæsum in conspectu Aureliani in jam dicto castro adesse fecerunt. Quo viso Aurelianus ait: Crucicola signifer, si [si add. ex 7 – 9.] christianæ legis [si add. corr. 2.] prodideris [proderis 2, 5.] te [(p. t.) t. p. 7 – 9.] esse doctorem, habes [habebis 7 – 9.] me tuum persecutorem, si modo interrogationibus meis non lenocinio sermone [sermonis 5.] nec argumentum verborum, sed antiquæ legis et [(interrogationibus-et) om. 7 – 9.] sacrificiis deorum [(s. d.) sacrificia diis 7 – 9.] offerre nolueris [(sermone-nol.) sermonum aut argumentis verborum volueris respondere, et non secundum antiquæ legis ritum deos sacrificiis studueris honorare 2; sed a voce volueris alia manu hæc verba videntur descripta.] , diversis pœnis te interimi [(t. i.) i. t. 7 – 9.] præcipio [præcipiam 5.] , et non eruet te de manibus meis Christi tui auxilium. Beatissimus vir [om. 5.] Benignus [om. 7 – 9.] respondit: Ego non solum christianum me esse [(c. m. e.) m. e. c. 7 – 9.] confiteor, sed ipsum Christum indesinenti prædico ore [(p. o.) o. p. 5, 7.] , et corde invocare non cesso. Aurelianus dixit [ait 5.] : Per deos omnipotentes juro [(o. j.) j. o. 5.] , nisi jussionibus meis summa festinatione parueris, diversis te faciam suppliciis [pœnis 7 – 9.] interire [(s. i.) i. s. 5.] , et non eripiet te [(e. t.) t. e. 5.] de manibus meis Christi tui auxilium [(C. t. a.) a C. t. 5; (et non-aux.) om. 7 – 9.] . Sanctus Benignus respondit: Bonum habeo nuntium, per quem ipsa veritas loquitur dicens: Nolite timere eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere. Aurelianus ait: Ex qua regione es tu [(e. t.) sis edissere 5.] ? Sanctus Benignus respondit: Ab orientalibus venimus partibus [(v. p.) p. v. 7 – 9.] , ego et fratres mei quos tu nuper interfecisti, a sancto Polycarpo missi, ut verbum Dei et nomen Christi, quod est gloriosum et incorruptum, gentibus prædicemus, et lux quæ illuminat omnem hominem, id est, Christus de cœlo a Patre missus [(d. c. a. P. m.) a. P. m. d. c. 7 – 9.] , omnibus perpatescat. Aurelianus ait: Si dederis libens assensum, dabo salubre consilium. Recede ab hac vana [om. 5.] secta, et sacrifica diis, et magnum te sacerdotem deorum meorum constituam [faciam 7 – 9.] ; et ex munerum meorum [(e. m. m.) auri et argenti 7 – 9.] perceptione ditaberis, primusque in palatio meo eris [(primus-eris) om. 7 – 9.] . Sanctus Benignus respondit: Aurum vel [et 5.] argentum [tuum add. 5, 7 – 9.] tecum fletur in perditionem [perditione 2, 8, 9.] , lupe rapax [(i. p. l. r.) l. r. i. p. 5.] ; primatus aut sacerdotium [(a. s.) autem sacerdotii 7 – 9.] a te pollicitum [pollicitus 7 – 9.] mihi displicet, quia interitus æternus est et damnatio plenissima. Nam me a Christi confessionibus [confessione 7; promissione 5; confessoribus 8, 9.] non mutabis, cui deservio diebus et [ac 7, 8.] noctibus, in quo sum id quod sum. Ipse est verbum Patris, lux inenarrabilis, margarita splendens. Ipse est qui judicaturus est [(q. j. e.) Deus judicaturus 7 – 9.] vivos et [ac 7 – 9.] mortuos; qui et tuam habet in potestate [(i. p.) om. 7 – 9.] conterere insaniam, quam contra pios præcepta Christi [(p. C.) C. p. 7, 8.] servantes exerces. Nam scias [illum 7, 8.] quem negas, velis nolis [(v. n.) om. 8.] , Deum esse tuum [(e. t.) t. e. 7 – 9.] et omnium gentium.

[4] [nervis cæditur, sed ab angelo sanatur.] Audiens autem hæc Aurelianus nervis durissimis sanctum virum cædi fecit, dicens ministris: Nisi hodie sacrificaverit, diversis eum pœnis affligite. Qui cum traditus Terentio comiti fuisset, ad trocleas extensus est; et cum cæderetur ait: Gratias tibi ago, Domine Jesu Christe, quia propter nomen gloriæ tuæ hæc [hoc 7 – 9.] pati merui. Præsta, rex gloriæ [gloriose 7, 8.] , ut sustinere valeam supplicia quæ mihi ob confessionem tui nominis [(t. n.) n. t. 5.] inferuntur. Meque [teque 7 – 9.] deprecor [om. 5.] ut a confessionis [confessione 9.] indefesse majestatis tuæ [deprecor add. 5.] nunquam [me add. 7 – 9.] repellas. Cumque jam [om. 5.] diu cæsus fuisset [esset 8, 9.] , carceri mancipatur. Angelus autem Domini venit confortans eum, atque ita pristinæ divinitus redditus [restitutus rec. man. 5.] est sanitati [(d. r. e. s.) r. e. s. d. 7 – 9.] , ut nec cicatricum species in sancto [ejus add. 7.] corpore [(s. c.) c. sancti viri 5.] remanerent.

CAPUT SECUNDUM.
S. Benignus sua oratione idola evertit; rursus dirissimis suppliciis affectus, ope angeli sanatur; vecte contusus obit; miracula in morte; sepultura.

[5] [In secunda confessione] Sequenti igitur die Aurelianus suis eum præcepit conspectibus præsentari [(p. c. p.) c. jussit præs. 7 – 9.] . Cui et dixit: Sacrifica diis. Sanctus Benignus respondit: Sacrificabo, sed non lapidibus et lignis. Hostiam vero laudis offeram Deo omnipotenti [et add. 2, 8, 9.] , non dæmonibus, nomenque illius qui fecit cœlum et terram, mare et omnia quæ in eis sunt, ovans laudabo [laudo 7 – 9.] , eo quod tandem me traditum [(m. t.) traditus 2 deleta voce me, 7 – 8.] tuis manibus, illius merebor [(i. m.) om. 7 – 9.] per effusionem sanguinis [illius add. 7 – 9.] effici [merear add. 7 – 9.] testis. Agnosce, miser, quod dii tui nihil sunt, qui [si add. 7.] signum auctoris nostri si [om. 7.] viderint statim tabescunt. Sunt enim simulacra surda ac [et 5, 7 – 9.] muta, habentes oculos absque visu, aures absque auditu, nares absque odoratu, manus absque tactu. Similes etenim [autem 7, enim 5.] efficiuntur illis qui faciunt ea, omnesque [et omnes 5; (q. f. e. o.) om. 7 – 9.] qui confidunt in eis; quorum adventum simulque tuum rabido apertoque [(r. a.) aperto 7 – 9.] ore præstolatur infernus. Tibi quomodo subvenient, qui sibimet [sibimetipsis 7 – 9.] subvenire non possunt? Tunc ira [(t. i.) i. igitur 5.] permotus Aurelianus jussit almum virum ad simulacrum quod [qui 1, 5.] non procul aberat vinctum perduci, volens in os ejus vi oppressum ex sacrificiis dæmonum [(e s. d.) de s. d. 8, 9, dæm. de s. 7.] immitti, reputans in corde suo ac dicens: Forsitan, si [om. 2.] de sacrificiis deorum [eorum 9; si add. 2.] manducaverit, adversum nos deinceps talia non loquetur; sed dii nostri sibi ipsum [(s. i.) i. s. 7 – 9.] suis in obsequiis assument [sument 7 – 9.] .

[6] [signo crucis idola dissipat.] Cumque pervenissent ad locum ubi tam profanum erat [(p. e.) e. p. 5.] perpetrandum [(e. p.) om. 7 – 9.] flagitium quæque erga Dei [Domini 5.] sacerdotem agere [(q. e. D. s. a.) erga Domini sacerdotem efficere 7 – 9.] conabantur, sanctum virum latere [om. 7.] divinitus non potuit [latere add. 7.] . Tunc ille corda ad superna suspensa [(c. a. s. s.) corde a. s. suspenso 8, cordis intimis a. s. suspensis alia manu 2.] , almoque obtutu [intuitu 7 – 9.] in [om. 7, 8.] cœlum respiciens, auxiliumque [que om. 7 – 9.] domini sui [om. 7 – 9.] postulans, ait: Jesu Christe, auctor rerum, dissipator mali, reparator boni, spesque [om. 2, 7 – 9.] credentium, remunerator fidelium, aspice in hac hora preces meas placidus [om. 9.] , et ut os meum ab immundis sacrificiis non coinquinetur, robustus auxiliator assiste [(r. a. a.) a. r. aux. 9.] , ut sciant omnes gentes quia tu es Deus solus [om. 7 – 9.] in cœlo sursum et in terra deorsum. Cumque hæc verba orans complesset, facto e contra signo crucis, ita omnia idola manufacta [(i. m.) m. i. 5.] , lignea simul et lapidea, vasque [vas quoque 5.] a quo sacrificia mos erat offerri, simul in frusta comminuta sunt [(c. s.) s. c. 5.] , ut in pulverem redacta cernerentur. Tunc sanctus Benignus gaudio magno repletus ait: Gratias tibi ago [(t. a.) a. t. 7 – 9.] , Domine Jesu Christe, quod me sacrificiis mutis [immundis 5.] pollui non permittis. Et Aureliano ait: Agnosce, miser, quid fuerunt factæ species deorum tuorum, quomodo ante signum salutis [sanctæ crucis 7 – 9.] evanuerunt. Agnosce, miser, infelix, creatorem cœli et terræ [(c. c. e. t.) c. e. t. conditorem 7 – 9.] . Aurelianus ait: Agnosce, Benigne, quia dii nostri tuam cupiunt facere voluntatem. Si tu [om. 7 – 9.] velis præbere assensum, magnum te videbis in conspectu nostro. Sanctus Benignus respondit: Stultum habes cor, nec oculis vides quanta sit virtus Christi [(v. C.) C. v. 5.] quæ deos tuos sic comminuit. Jam dixi tibi, diabole, auctor criminum, quod diis tuis non servio et imagines dæmonum non adoro.

[7] [Quare iterum tortus,] Tunc impiissimus [om. 7 – 9.] Aurelianus, nimio repletus furore [(r. f.) f. r. 7 – 9.] , ait ministris: Citius hunc magum carceri mancipate, saxumque magnum exhibete quo pertuso [protusum (?) 1; pertusum 2 (nunc corr.), 5.] pedes implumbentur [implumbantur 1, 5.] , et in digitos [digitis 5, 7; digito 8, 9.] manuum [ejus add. 2.] candentes [(m. c.) calentes m. 7.] subulas infigite; et sex diebus [in add. 8, 9.] carcere trusus a militibus custodiatur [nullusque ei cibum vel potum præbeat add. 7 – 9.] . Sed et canes duodecim ferocissimos cum ipso retrudite, ut ab ipsis diripiatur donec deficiat. Qua jussione impleta, subulas acutissimas [ejus add. 5, 9.] in manibus ejus transfixerunt, et in lapide plumbo remisso pedes ejus confixerunt [(et in lap.-conf.) om. 7 – 9.] , et ferocissimos canes [(f. c.) c. f. 7 – 9.] cum eo in carcere incluserunt. Qui [itaque 5.] cum custodiæ mancipandus secundum præceptum impiissimi cæsaris [sanctus Benignus add. 5; a militibus add. 2, 7 – 9.] duceretur [a militibus add.5.] , ait: Audite me, filioli, comites et tribuni, timorem Domini docebo vos. Hæc verba mea in tabulis cordis vestri figite [(v. f.) affigite 7 – 9.] : Dum patet misericordissimæ pietatis simus [(p. s.) s. p. 5.] ad recipiendam confessionem vestram [nostram 7.] , quantocius festinate, quatenus [(f. q.) om. 5.] abluti aqua baptismatis et peruncti sacratissimo chrismate, erui mereamini a chirographo, quod est hæreditas protoplasti parentis nostri, annumerarique in sorte fidelium.

[8] [iterum ab angelo recreatur.] Quibus breviter peractis verbis [ejus add. 7; (p. v.) v. p. 5.] , parvipendentes compulerunt eum custodiam ingredi, præsertim cum et jussio regis [cæsaris 5, 7 – 9.] velocius urgeret [urgueret 5.] , ibique per senarium dierum numerum orationibus vacans Dominum sine intermissione laudabat. Cumque vehementius orationi insisteret, adfuit ei [om. 7, 8.] angelus Domini in ipso carceris habitaculo [(c. h.) h. c. 7 – 9.] confortans eum ac [et 7 – 9.] dicens: Veni, agonitheta optime [accipere 5, 9.] accipe coronam tibi divinitus dudum pollicitam. Jam non procul abest quod olim quæsisti in terris, jamque nos tuum ovantes [(t. o.) o. t. 7 – 9.] præstolamur adventum in cœlis. Ad cujus [om. 7 – 9.] adventum, id est [(i. e.) autem 7, om. 9.] angeli, omnia vincula [(o. v.) v. o. 5; a add. 2.] quibus irretitus erat soluta sunt, vulneraque [et vulnera 7, 8.] sanata, canumque [et canum 7 – 9.] rabies ita in mansuetudinem conversa est [(c. e.) e. c. 5.] ut etiam vestigia pedum ejus lamberent, fieretque illud quod ipsa Veritas per se [(p. s.) om. 7, 8.] testatur, dicens ut nec capillus de capite ejus periret. Angelus autem Domini per totum sex dierum spatium [et add. 1, 5; ei add. alia manu 2.] alimentum, id est, cœleste pabulum præbens eumque ad gloriam [sibi add. 5, 7 – 9.] pollicitam provocans, discessit ab eo.

[9] [Tandem jussus vecte ferreo tundi et lancea feriri,] Tempore illo impiissimus [(t. i. i.) post supradictos autem dies, impius 5.] Aurelianus jussit clausum carcerem patefacere, ubi vir sanctus Benignus clausus tenebatur [(c. t.) t. c. 5.] , et inquiri jussit [om. 7.] utrum adhuc viveret annon. Putabat enim eum jam obiisse, eo quod [tam add. 7; jam add. 8] gravibus fuerat vinculis [(f. v.) v. erat 7, 8.] irretitus; ingressusque [(ir. ing.) et suppliciis maceratus. Ingressus ergo 5.] spiculator [in add. 7 – 9.] custodiam, repperit eum [in add. 7.] hymnis et laudibus Deo vacantem, et ita sanum ut nihil [penitus add. 7 – 9.] in ejus almo [om. 7; sancto 5.] corpore appareret infirmum [(a. i.) i. a. 5.] . Qui stupefactus reversus est ad cæsarem [(r. e. a. c.) ad Aurelianum e. revers. 5.] ; quo viso Aurelianus [(v. A.) cæsar viso 5.] ait: Sospesne est seductor [ille add. 7 – 9.] de quo dixi [præcepi 5.] tibi ut inquireres quid ageret? Qui ait: Disruptis vinculis quibus fuit [fuerat 7 – 9.] adstrictus [(f. a.) a. f. 5.] , incolumitati redditus est [om. 5.] , et deum suum ad adjuvandum se invocare non cessat [desinit 7 – 9; (i. n. c.) n. c. i. 5.] . Quo audito, Aurelianus [(a. A.) A. a. 5.] , magis repletus furore eo quod se victum [(v. s.) s. v. 7, 8.] cerneret, ait: Properate quantocius ad ulciscendum me de seductore; vecte ferreo collum ejus in ipso carcere contundite et lancea militis vitam illius crudeliter [(v. i. c.) c. v. ejus 7 – 9.] finite, ne nobis deinceps aut patriæ nostræ diisque nostris discrimen inferat.

[10] [fortiter obit,] Igitur ingressus est spiculator carcerem ubi sanctus vir et mente psallebat et spiritu, ut jussionem impiissimi [om. 5.] cæsaris expleret; cernensque [quem cernens 7; cernens hoc 5.] vir beatissimus intellexit quod prope esset vocatio ejus. Illico postulat locum orationis sibi paulisper tribui, fixisque [flexisque 8, 9.] genibus telluri [Ab hac voce cod. 2 eadem habet ac Passio maxima; quam vide infra num 33, pag. 172.] , oculis in cœlum surrectis, fusis precibus orabat dicens: Festina, Domine, ad adjuvandum me, et precibus meis celer suffragator assiste. Cumque [Ab hac voce cod. 2 eadem habet ac Passio maxima; quam vide infra num 33, pag. 172.] in ipsa oratione fuisset ab spiculatore [(f. a. s.) a. s. f. 7 – 9.] percussus [(f. a. s. p.) a. s. p. f. 5.] , illico columba nive candidior, e corpore almi [sancti 5.] viri exiliens, cunctis qui illic aderant christianis cernentibus, evolavit ad cœlos; tantaque [tanta vero statim 5.] in ipso carceris ambitu respersa est odoris fragrantia ut omnes qui illic adstabant inæstimabili suavitate replerentur [(cunctosrepl.) cunctos qui illic adstabant inæstimabili suavitate replevit 7 – 9.] .

[11] [et a Leonilla sepultus basilica honoratur et miraculis claret.] Tunc beatissima Christi famula, Leonilla nomine [(L. n.) n. L. 7 – 9.] , ex inclitis orta parentibus, quæ postea ad desideratam martyrii palmam [(m. p.) p. m. 7 – 9.] conscendit, divinis monita mandatis almum [sanctum 5.] corpus aromatibus condivit, et non procul ab ipso carcere condidit [recondidit 7 – 9.] in sepulcro. Quo in loco viri timorati dignissimam basilicam a fabrefactaque [fabreque facta 5.] tegmina [(f. t.) om. 7 – 9.] construxerunt. Ad cujus sacratissimos latices maxime [(ad cujus-max.) ad quam maximis 7 – 9.] præcipua majestas hactenus dignatur clarescere virtutibus. Martyrizatus est autem vir almificus Benignus sacerdos Domini summus apud Divionem castrum, die kalendarum novembrium, sub Aureliano imperatore, agente Terentio comite. Oremus itaque Dominum, ut dum præcelsi martyris sui Benigni saluberrimum pignus pio amore annuis recursibus [(a. r.) om. 7 – 9.] b veneramur [in terris add. 5, 7 – 9.] , martyris [om. 5, 7 – 9.] ejus interventu locum misericordiæ mereamur in cœlis, tribuatque ut quod illi agonizando profuit ad coronam, nos imitando perducat ad veniam [et ad regna cœlorum add. 7 – 9.] , ipso præstante cui est honor et gloria, laus et imperium, virtus et potestas in [(laus-in) per infinita 7 – 9.] secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Dignissima basilica constructa fuit a Gregorio, Lingonensi episcopo. Cfr. Comment. præv.,num. 3 sqq.

b Hinc apparet Passionem hanc esse lucubrationem prælegendam publice, recurrente S. Benigni festo die.

PASSIO SEXTA SANCTI BENIGNI MARTYRIS

Benignus, martyr Divione in Gallia (S.)

BHL Number: 1155

EX MSS.

[Praefatio]

Hanc maximam S. Benigni Passionem, sive potius lucubrationem historicam et oratoriam, edimus juxta sequentes codices, quorum variantes lectiones annotavimus, omissis aliquot Parisinis, qui fere cum codice ejusdem civitatis 16733, infra n° 10 signato, conveniebant.

1. Codex Divionensis, n° 383, e bibliotheca publica, membraneus, folio maximo, conscriptus per tres columnas, seculi XII exeuntis vel XIII ineuntis, e quinque voluminibus quartum; fuit S. Mariæ Cistercii. — 2. Montis Pessulani, n° 1, membraneus, folio maximo, seculi XII vel XIII, e quinque voluminibus volumen secundum. — 3. Montis Pessulani, n° 30, membraneus, folio maximo, seculi XII vel XIII. — 4. Atrebatensis, e bibliotheca publica, membraneus, folio minori, seculi XI, n° 274. — 5. Metensis, e bibliotheca publica, membraneus, folio minimo, seculi XI, n° 653; fuit S. Arnulphi. — 6. Admuntensis in Styria, e bibliotheca monasterii O. S. B., membraneus, folio minori, seculi XIII, n° 412. — 7. Bruxellensis, e bibliotheca regia, membraneus, folio maximo, seculi XIII, n° 206. — 8. Bruxellensis, e bibliotheca regia, membraneus, folio magno, seculi XV, n° 428. — 9. Trevirensis, olim S. Maximini, nunc apud quemdam civem Trevirensem, folio magno, sec. XIII. — 10. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio maximo, seculi XII, n° 16733; fuit S. Martini a Campis, Ord. Clun. — 11. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio maximo, seculi XII, n° 17006; fuit monachorum Fuliensium. — 12. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio maximo, seculi XI, n° 5308. — 13. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio maximo, seculi XIII vel XIV, n° 5353. — 14. Parisinus, e bibliotheca nationali, papyraceus, folio minori, seculi XV, n° 14652; fuit S. Victoris. — 15. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio minori, seculi XI et XII (Benignus est sec. XII), n° 13765; fuit S. Germani a Pratis. — 16. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, seculi XIV, n° 11759. — 17. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio minori, partim seculi X, partim seculi XI, n° 1805.

CAPUT PRIMUM.
S. Benignus cum SS. Andochio, Tyrso et Andeolo a S. Polycarpo in Galliam missus. Eorumdem illuc iter et adventus.

[S. Polycarpus,] Post impletum redemptionis [Redemptoris 9.] humanæ mysterium [(post-myst.) post redemptionem humani generis 4.] , Verbo Dei in assumpto homine apparente et veritatis suæ splendoribus mundanas tenebras illustrante, apostolicæ doctrinæ [salutifera add. 4 – 8.] institutio subsecuta est. Qui tamquam montes sublimissimi claritatem veri et inoccidui [occidui 6.] solis e vicino suscipientes, catholicæ fidei lumina per orbem totum instruendis gentibus profuderunt. Ex quorum sacro collegio, instar splendidissimi sideris, emicuit coangelicus [cevangelicus 5.] et summus theologus Joannes evangelista, qui rapidissimo contemplationis volatu [hunc add. 5.] mundum omnem [(m. o.) o. m. 7.] visibilem seu [et 6.] invisibilem [(s. i.) om. 4.] superans, ultra omne [omnem 6.] cœlum in paradiso [paradisum 7, 8.] paradisorum [(i. p. p.)om. 9.] sublevatus totusque in Deum transfusus, claritatis perpetuæ radios hausit. Hic, postquam de Patmos [Pathmos 5, 7, 8.] insula, ubi eum crudelissimus et totius nequitiæ ergasterium [Nero add. 3 – 8, 10.] Domitianus ob invictam prædicandi [evangelizandi 7, 8.] constantiam relegaverat, piissimi Nervæ imperatoris edicto revocatus est, totius Asiæ fundavit rexitque ecclesias. Habuit sane [(totius-sane) om. 4 – 9.] Polycarpum discipulum [habens add. 4 – 6; habuit add. 7 – 9.] , spectatum [spectaculum 6.] in divinis rebus et sinceritate fidei virum, qui postmodum Smyrnensis ecclesiæ insignis episcopus ac doctor [(e. a. d.) d. et e. 6.] totius Asiæ, miraculis claruit. Sicque sub Marco Antonio Vero agonis sui cursum martyr gloriosus implevit.

[2] [in somno] Cum igitur [(c. i) qui cum 7, 8.] jam grandævus et ecclesiasticis stipendiis approbatus laborum suorum [om. 2 – 8.] præmia miles emeritus exspectaret, [admonitus, S. Benignum cum SS. Andochio et Tyrso in Galliam] quiescenti ei, intempestæ noctis silentio, subito cum innumera candidatorum martyrum turba sanctus Hireneus [Hoc nomen modo Hireneus, modo Hyreneus etc. scribitur.] a apparuit; qui, alumnus quondam et minister ipsius, jam tunc Lugdunensem ecclesiam, cui [ubi (?) 6.] episcopus sederat [præsederat 7, 8.] , gloriosus martyr meritis triumphalibus exornabat; quique [quem etiam 9.] inter blanda mutuæ confabulationis [confalationis 7.] alloquia [colloquia 7.] ea qua filium decebat veneratione rogare cœpit monereque ut sanctos sacerdotes [presbyteros 4, 5.] Benignum et [om. 9.] Andochium [(B. e. A.) A. e. B. 4, 5.] , simulque Tyrsum [modo Thirsus, modo Tyrsus etc. in codd.] diaconem, viros sapientia et virtutibus plenos, in Gallias dirigeret [destinaret 7, 8.] , ad propagandum ibi populum substantivum et filios adoptionis per sacri fontis lavacrum [(s. f. l.) s. l. f. 6.] generandos [regenerandos 5.] ; esse ibi [scilicet 6.] ostium apertum et evidens, gentemque ipsam ad verbum Dei suscipiendum fore [esse 7, 8.] promptissimam, sed perraros ibidem [(p. i.) paratos ibi 9.] existere qui se ob metum immanissimæ [om. 6.] persecutionis christianos saltem profiteri auderent [(saltem-aud.) profiterentur et 6.] ; decere [dicere 9; decereque 7.] quam primum saluti fraternæ succurri et divina negotia maturari aiebat [om. 9; agebat 4.] . Denique et ait [(e. a.) om. 5, 7, 8; (d. e. a.) enim 6.] : Oportet [oportere 9.] per illos Deum [Domini 9.] in his regionibus clarificari, eosque per agonem martyrii de diabolo triumphare [(per ag-triumph.) de diab. triumphari per ag. mart. 7, (triumphare) 8.] . Hæc [his 6, 9.] et ejusmodi [hujusmodi 5 – 8; hujuscemodi 9.] postquam martyr [om. 2.] beatissimus prosecutus est, cum omni [om 6, 9.] illa [martyrum add. 4 – 8.] multitudine immenso lumine comitante [om. 9.] cœlo sese restituit; tantæque [tantaque 6.] suavitatis fragrantia [flagrantia 4 – 6, 8; fraglantia 7, 9.] cubiculum quo sanctus Polycarpus requiescebat implevit [complevit 7, 8.] , ut in amœnis paradisi odoribus se crederet [(o. s. c.) s. c. o. 5.] collocatum.

[3] [mittit.] Expergefactus vir Domini et congratulans visioni, simulque magnitudinem bonitatis [(m. b.) bonitatem magnitudinis 9.] Dei, qui vult omnes homines salvos fieri, diutissime collaudans, vocavit præfatos servos Dei et [ut 9.] quid sibi divinitus revelatum [relatum 2.] fuisset [esset 6.] exposuit, atque ut quantocius iter quo præmium cœleste parabatur arriperent monuit [ammonuit 7.] . Illi, ut erant in exequendis præceptis [mandatis 7, 8.] Dei [Domini 7 – 9.] alacres et ad omne opus bonum parati, imperium cœleste læti suscipiunt, animas simul et corpora superimpendere, et quidquid difficile vel asperum [(d. v. a.) a. v. d. 9.] videretur pro Christi amore perferre libentissime [(p. l.) l. p. 9.] cupientes [(l. c.) c. l. 7, 9.] . Sequentem vero noctem hymnis et orationibus pervigilem ducentes, facto mane [magno 9.] , auctore Deo iter invadunt. Quos pius pater et benignus magister ad portum usque cum lacrymis prosecutus est, monens sæpiusque [et sæpius 2; (m. s.) monensque sæpius 3.] inculcans [conculcans 6.] ut verbi divini semina sulcis mentium inderent [scinderent 9.] , et fidem Domini gentibus intrepidi prædicarent; nec debere eos quidquam vereri, quos cœleste vallabat auxilium et multorum oratio comitabatur [(o. c.) c. o. intercessio 6.] intercessorum. Valedicensque eis et pacis osculo artius [sæpius 9.] demulcens [emulcens 7.] Deoque [in eo 4; ac Deo 7, 8.] , qui est spes omnium finium terræ et in mari longe, iterum iterumque commendans reversus est.

[4] [Qui retinentur in Corsica motu maris] Illi autem semel traditi [commendati 9.] gratiæ Dei, navem [navim 9.] conscendentes, Corsicam insulam appulerunt [applicuerunt 9.] . Ubi per aliquot remorati [morati 9.] dies, cum jam inde promovere vellent, velorumque alis oppansis in altum nautico ministerio vocarentur, subito sæva tempestas exoritur [oritur 7.] . Ventorum furibunda rabies excitatur, undarum molibus maris facies inhorrescit, cœli splendor nubium densitate subducitur. Trepidi [tepidi 7.] nautæ instantis periculi immanitate pallescunt nec dubiam præ oculis mortem sibi [(m, s.) s. m. 7, 9; (p. o. m. s.) s. p. o. m. 6.] imminere cognoscunt, adeo ut dicerent nunquam se [(n. s.) s. n. 9.] graviora ullius tempestatis discrimina pervidisse [persensisse 7, 8.] . Cedendum [itaque add. 8.] tantæ necessitati et aptum potius navigationi tempus aliud exspectandum suadebant. Tunc sancti ad invicem conquerentes [conquirentes 8.] aiebant [(c. a.) conquirentes dicebant 9.] : Quid putatis causæ est quod tanta super nos vis nimiæ tempestatis incanduit? Arbitraretur forsitan aliquis quia [quod 5.] hic nos vellet Dominus [(n. v. D.) n. D. v. 5.] auctor hujus itineris residere, hic prædicationis verbum exerere [exercere 6, 8, 9.] ; sed ecce videmus hic christianitatis passim [(c. p.) p. c. 7, 8.] titulos [(p. t.) t. p. 9.] radiare. Videmus, Deo gratias, totam insulam christianæ fidei professione gaudere. At beatus Tyrsus [Thirsus 5.] hæc Deo inspirante [om. 6.] locutus est: Equidem mihi jamdudum illa animum ratio permovebat [movebat 6.] , quod non omnia quæ ad divini cultus honorem et ad ecclesiastici ministerii b decorem pertinent penes nos esse video. Quapropter, si vestræ id [(v. i.) i. v. 6.] placet caritati et si sic judicatis expedire, hanc noctem orationibus et melodia psalmorum [(m. p.) psalmis 6.] pervigilem ducamus; atque a Deo tempestatis hujus quæ iter nostrum impedit causam [om. 5.] requiramus: fortasse enim hoc revelare dignabitur [(r. d.) revelabit 6.] servis suis.

[5] [donec S. Andeolus,] Placuit omnibus consilium, et totam noctem [(t. n.) n. t. 7.] excubiis cœlestibus transigentes [transientes 4; agentes 9.] , jam sub rutilante crepusculo [aurora 7, 8.] capita paululum reclinantes, lassabunda membra quieti permittunt. Cum [tum 4, 5; tunc 6.] repente idem [vir add. 9.] sanctus martyr [om. 9.] Hyreneus beatissimo [beato 6.] Benigno se clare [clara luce 4 – 9; clara 3.] videndum [exhibendum 9.] exhibuit, sicque eum allocutus est: Frater sanctissime et [ac 8.] venerande consacerdos, non casu, verum providentia Dei disponentis omnia hanc vobis sciatis immissam fuisse [om. 9.] tempestatem. Adhuc enim oportet alios vobiscum [vobis 6 – 8.] subjungi comministros et cooperatores verbi, cum quibus efficacius suscepti operis munus exequamini. Sustinete itaque tribus diebus [om. 8.] , donec frater noster et consocius [socius 7.] passionum Andeolus ad vos veniat, quatenus vestri laboris et [ac 7, 8, 10.] mercedis comparticeps fiat. Hoc enim decrevit Deus, qui simul cuncta [om. 9.] disposuit sine tempore, et singula suo demonstrat in tempore, ut vobiscum per bonam confessionem ad martyrii palmam attingat, et regio latissima Galliarum vestrorum exornetur provehaturque exuviis corporum, sintque vestræ reliquiæ præsidium ac fida tuitio inibi degentium populorum. Expergefactus vir Domini Benignus et ex intimo corde gratias agens Deo, fratribus quæ viderat quæve [quæque 6.] audierat protinus indicavit. Itaque secundum [om. 5, 6.] quod [(s. q.) ut 7, 8.] sibi fuerat præceptum [(f. p.) p. f. 4 – 9.] tres continuos dies ibidem [(d. i.) i. d. 7.] exegerunt [(d. i. e.) i. e. d. 4 – 6, 8, 9.] , verbo simul et signis miraculorum fidem catholicam in credentium pectoribus [cordibus 5.] confirmantes [firmantes 6.] .

[6] [a S. Polycarpo divinitus missus,] Sub ipsa autem noctis hora qua sancto Benigno visio cœlitus ostensa fuerat, iterum beatus [Hæc vox cum eis quæ sequuntur ad vocem urbem num. 9, exciso folio, in codice 4 deficiunt.] Hyreneus martyr sanctissimo seni Polycarpo, eodem schemate quo prius atque ipsa habitudine sese per quietem [(p. q.) om. 6.] ostendens, dixit ad eum: Incognitumne est tibi [(e. t.) t. e. 7, 8.] , pater gloriose, quid erga filios tuos, quos ad salutem gentis Gallicæ [Galliæ 7, 8.] direxisti, gestum sit? Ecce in insula Corsica [(i. C.) C. i. 7, 8.] vi tempestatis ultra tendere prohibiti detinentur [(ecce-detinentur) om. 5; in hoc codice aliqua desunt ex sequentibus propter diminutum folium, sed tamen paucissima.] , nec aliter cœptum callem [(c. c.) cal. cœptum 7.] persequi aut [(detinentur-aut) om. 6.] quoquam progredi permittentur, quam frater Andeolus ad eos veniat [perveniat 6.] . Præelectus enim est [(en. est) est en. 5, 7, 9.] divinitus ut cum illis ad Gallias properet et ibidem pretiosum pro Christi nomine martyrium impleat [(m. i.) expleat m. 6.] . Surge igitur [ergo 6.] et propere illum dirige, ne istorum segnis intricatio paratæ populo saluti aliquid [aliquod 2, 3, 5 – 9.] videatur inferre dispendium. Confestim sanctus Polycarpus e strato [stratu 7; se add. 5, 6, 8.] corripit [coeripit 9.] , et quæ sibi dicta per martyrem fuerant, beato viro [(b. v.) om. 6.] Andeolo [Andelo 9.] per ordinem narrat. Ille exultans in Domino quod ad coronam martyrii vocaretur, orare enixius cœpit ut statim [mox 6.] actutum [om. 9; actu 6; ad totum 5.] divina jussa perficeret, moras [morasque 9.] omnes abrumperet: paratum ad omnia se habere animum, optareque etiam ad remotissimarum [remotissimam 9.] barbariem proficisci gentium [(paratum-gentium) om. 6.] , dummodo sibi contingeret nomen et meritum martyrii [martyris 5 – 8.] promereri. Quid multa? Confestim illum sanctus Polycarpus ad portum [portam 6, 8.] usque deduxit [perduxit 5.] et salutaribus eum [om. 6.] alloquiis instruens, monebat ne asperis viæ casibus frangerentur [frangeretur 6 – 9.] neve [ne 5, 7; nev 2, 3; nec 8.] persequentium [persequentibus 9.] minis [nimis 9.] in aliquo terrerentur [terreretur 6 – 8.] ; sicque [per add. 9.] singulos [illum 6; eum 7, 8.] exosculatus et cuncta illis [illi 6 – 8.] prospera imprecatus, ad suam votorum plenus repedavit ecclesiam.

[7] [eos consequitur.] Sanctus vero Andeolus cum sociis navem conscendens, secundo flatu strato æquore navigans, die tertia [(d. t.) t. d. 7.] Corsicæ [(minis in aliq.-Cors.) ex his verbis in cod. 5, propter causam num. 6, supra memoratam, aliqua mutila sunt, sed salvo sensu.] portum [om. 9.] attigit et sanctis se ibidem opperientibus præsentavit. Viso eo, sancti [vero add. 6.] , Deo gratias agentes, sequenti die Adriaticum pelagus ingressi, cursu celeri ad Massiliam unda famulante devecti sunt. Inde Rodani fluminis ostia [hostia 5.] penetrantes, qui per novem ut fertur ora mari sese vertiginosus [vertigiosus 7.] insinuat, Lugdunum [Lucdunum 5.] perveniunt, quæ est urbs metropolis Galliarum. Illic sanctum presbyterum Zachariam reperiunt [repperiunt 5.] , qui tunc gravissima sub Severo imperatore persecutionis procella detonante, inter [intra 8.] martyrum sepulcra delitescens, fluctuanti ecclesiæ divinum advenire precabatur auxilium. Ex cujus visione immenso gaudio exhilarati [exhilanti 2.] fruebantur [om. 6.] cum eo spiritalibus verbi Dei deliciis [divitiis 5; (v. D. d.) verbis 6.] , sacrarum scripturarum mysteria [(s. s. m.) m. script. 6.] assidue [om. 6.] meditantes [ruminantes 9.] , et ut suos gressus secundum suum Christus dirigeret eloquium, communi obsecratione [voce 6.] poscentes.

ANNOTATA.

a Mirus anachronismus quo inducitur Irenæus post martyrium viventi adhuc Polycarpo apparens, qui saltem quadraginta et duos annos post Polycarpum supervixit.

b Hinc patet ex mente auctoris Benignum vel saltem Andochium fuisse episcopali charactere insignitum, et quum Benignum primo semper loco commemoret, et postea Irenæus apparens nocte Benigno cosacerdotis titulum daturus sit, videtur hic auctor Benignum episcopum æstimare.

CAPUT SECUNDUM.
S. Andeolus jussu angeli mittitur Carpentoracum. S. Benignus cum Andochio et Tyrso Augustodunum devertit, deinde moratur in civitate Lingonum apud Leonillam, sororem Fausti, cujus nepotes tergeminos fratres baptizat.

[S. Andeolo Carpentoracum abeunte,] Cumque jam profectionem pararent et simul tendere cogitarent [(e. s. t. c.) om. 6.] , præmoniti sunt ab angelo sancto [om. 6.] ut Andeolum ypodiaconum [yppodiaconum 5; ypodiaconem 6.] ad Carpentoracensem [Carpentoracense 9.] urbem a prædicationis causa transmitterent; ipsi vero cœptum iter [om. 2; (c. i.) i. c. 5, 7, 8.] intrepidi [om. 6.] perexplerent [explerent 9.] . Hæc civitas per id temporis [tempus 9; (p. i. t.) tunc 6.] a turbis promiscuarum incolebatur gentium; nunc [nam 6.] ingentes tantum ruinæ et quædam fundamentorum visuntur indicia. Valedicentes ergo sibi, deprecabantur Dominum ut eos propter suum sanctum nomen [(p. s. s. n.) p. sanct. s. n. 5 p. n. s. sanct. 9, p. n. sanct. s. 7, 8.] exules [(eos-exul.) exules eos 6.] et peregrinos dignaretur respicere [inspicere 6.] , et quos nunc terrarum spatia separabant, in illa cœlesti Jerusalem, animarum lucra et [(a. l. e.) om. 6.] fructum justitiæ reportantes, iterum [om. 6.] dignaretur propitius [om. 6.] adunare. Quid tunc [tum 9.] doloris, quid putamus tristitiæ sanctorum animos persensisse, quantos curarum æstus profundo [profunde 6; om. 9.] in corde versasse, cum fratrem et in cœlesti militia socium viderent a suo consortio disparari [separari 5 – 7; disseparari 9.] ? Nam [Ab hac voce usque ad sancto Andeolo sequentia desunt in cod. 9.] cum ipsi unum essent in Domino, essetque in eis unum cor et anima una, dum unus ex hac sancta societate discerperetur [dispesceretur 5; disjungeretur 6 – 8.] , quodam modo pars animæ divellebatur, miroque modo ad se remanebant mortui et ad illum persistebant [om. 6.] vivi. Quamquam sanctorum societas totius sit scissionis ignara, quam ipse Christus glutino suæ compaginat [conglutinat 6.] caritatis; ideoque recedentis absentiam pati non [om. 6 – 8.] poterant, quoniam interioris hominis semper se contemplabantur aspectu. A diverticulo [deverticulo 10; (a d.) ergo a d. 5, sed a d. 7, 8.] narrationis ordinem repetamus [(nam cum ipsi unum-rep.) ut diximus, om. 9.] .

[9] [S. Benignus cum reliquis Augustoduni apud Faustum hospitatur;] Sancto [igitur add. 9.] Andeolo ad prædictum locum iter arripiente, hi tres viri sanctæ Trinitatis [prædicatores,doctrina, fide et miraculis ejusdem sanctæ Trinitatis add. 2, 3, 5, 7 – 9.] munere fulgentes ad urbem [Ab hac voce iterum incipit cod. 4, cujus textus, exciso folio, ut monuimus num. 6, intermissus fuit.] Augustidunum [Augustudunum 7, 8.] iter dirigunt. Hæc ex antiquo Hedua [om. 3, 5, 10.] est [Hedua, et infra heduli in codd. 7 et 8 sine h scribuntur.] vocitata [(e. v.) v. e. 7, 8.] : hac, ut ferunt, de causa, quod cum primum civitatis ejusdem [(c. e.) e. c. 5.] fundamina jacerentur [(f. j.) fundamentum jacebatur 8.] , in ejus medio duo hæduli visi sunt obversis frontibus illisis [add. 8.] inter se valide cornibus obluctari. Hanc postmodum civitatem [(p. c.) c. p. 7.] Julius, cum per Gallias delectum militum ageret, in fœdus recepit, civesque et amicos appellavit; atque ex suo nomine Augustidunum [Augustudunum 7.] , hoc est Augusti montem appellari [vocari 6.] constituit. Ad hanc itaque urbem itinere attingentes [in qua add. 9; virum nobilem Christique amatorem add. 6.] Faustum [nomine add. 6.] , virum nobilissimum ac [et 7, 8.] christianitatis verissimum amatorem [(virumam.) om. 6.] , reperiunt. A quo omni [omnis 9.] humanitatis liberalitate [caritate 6.] suscepti omnique honoris assentatione habiti sunt; quique tam evidentis gratiæ [Dei add. 5 – 10.] munere præventi sunt, ut cum innumera turba amicorum, præterea [et 6.] infinita servorum [famularum 6.] famulorum quoque [que 6, 9.] clientela [clientia 2] etiam filium [(e. f.) filiumque 6.] ejus, Symphorianum nomine, adhuc infra [intra 5.] infantiæ annos positum, beatissimus [(infra-beat). parvulum beatus 6.] Benignus baptizaret b. Quem modo se urbs Hedua [Edula 7.] patronum habere gloriatur et martyrem. Erat vero [soror add. 7.] eidem viro nobilissimo Fausto soror [om. 7.] nomine Leonilla, genere, facultate, sed et amplissimæ possessionis censu clarissima. Itaque ut ad eam sanctus Dei [(facultate-Dei) et facultate nobilissima. Igitur ad eam beatus 6.] Benignus venire [intrare 9.] dignaretur, impendio [impendo 4.] deprecatus est.

[10] [dein, contra Aureliani persecutionem] Per idem [Ab his verbis usque ad initium numeri 13 omnia desiderantur in cod. 9.] tempus Aurelianus c imperator gravissimam persecutionem cultoribus divini nominis [(c. d. n.) christianis 6.] edicto imperiali proposuit. Occiso namque Claudio apud Syrmium [Sirmium 5.] , hic in extremis finibus Galliarum contra Tetricum expeditionem agens, imperialia suscepit insignia; moxque contra christianum nomen arma corripuit, atroci per omnes Gallias promulgata jussione ut christiani ubicumque locorum [om. 6.] inventi fuissent, diverso suppliciorum genere [(d. s. g.) diversis pœnis 6.] punirentur, si nollent diis cerimoniari, et sacra, vel potius sacrilegia fanatici ordinis attrectare [attrectari; accipere 6.] . Extemplo sancti, sceleratissima præceptione comperta [(extemplo-comp.) mox sancti his auditis 6.] , in unum conveniunt et qualiter statui ecclesiæ subveniendum esset in commune [(qualiter-comm.) quomodo statui ecclesiæ subveniendum esset 6.] disquirunt. Etenim suorum [(e. s.) s. e. 6.] securi periculorum, de illius utpote adhuc incipientis et teneræ [(e. t.) om. 6.] laboribus solliciti erant.

[11] [suos cohortatus,] Tunc sanctus Benignus hoc sermone exorsus est: Audistis, fratres, quæ vel qualia terreni principis [principes 5.] adversum nos vel omnes qui christiana professione censentur [(q. c. p. c.) christianos 6.] edicta processerint. Ubique fidei nostræ bellum inducitur [indicitur 4, 5, 7, 8; geritur 6.] . Ubique contra pietatis cultum impietatis vesania debachatur. Nec tantum contra nos hæc manifesta pugna consurgit [(nec tantum-cons.) sed 6.] . Non solum [solus 5, 10.] nobis instat visibilis iste [(i. v. i.) ille v. inst. 6.] congressus; alium [om. 6.] habemus hostem invisibiliter sævientem [(i. s.) invisibilem 6.] , qui eo prosternit acerbius quo insidiatur occultius. Hunc itaque mille nocendi artibus præditum circumspecti semper et providi caveamus. Lividis hujus fraudibus [(l. h. f.) om. 6.] invictæ fidei armis instructi fortiter obviemus. Nulla nobis jam [om. 6.] cum hac [est add. 4.] vita [est add. 5 – 8.] ratio, quibus hic crucifixus est mundus [(c. e. m.) m. c. e. 5.] , quique huic mundo crucifixi sumus. Non ad hoc patriam, domus [domos 7, 8.] parentesque dimisimus, ut iterum ad requirenda caduca hujus seculi gaudia relabamur [(ut iterum-relab.) ut vitæ hujus iterum gaudia requiramus 6.] . Hoc quo tendimus pretiosum est et incomparabile, quod [merito add. 7, 8.] vitæ hujus commercio merito [om. 8; (c. m.) commerciis 7.] debeat emi [(i. s.) invisibilem 6.] . Non enim temporale aut transitorium, sed æternum et [om. 5; (æt. e.) om. 6.] summa felicitate beatum est illud quod requirimus bonum, perfectum [in add. 6.] congregatione omnium bonorum, quod nullus temporis accessus imminuat [imminuit 6.] , nulla vicissitudinum permutatio variet [variat 6.] , nullus terminus claudat [claudit 6.] . Hæc est illa merces incogitabilis, hæc illa remuneratio quam se nobis daturum Christus repromisit in cœlis, si nomen ejus non erubescamus confiteri [om. 6.] in terris. Erigamus itaque [ergo 5.] gloriosi certaminis trophæum, et ea quæ retro sunt obliviscentes atque ad ea quæ in ante sunt nosmet [(obliviscentesnosmet) om. 6.] extendentes, ad [om. 5.] destinatum prosequamur [persequamur ad 8; (nosmet-pros.) ad destinata nosmet tum persequemur ad 4; ad add. 5.] bravium [(p. b.) om. 6.] supernæ [superni 6.] vocationis Dei. Nec est [aliquid add. 4.] aliud [aliquid 4, 7, 8.] quod vereamur, aut cur velut segnes et desides subterfugiamus. Alacriores nos hostis aspiciat, incalescat fides, augescat prædicatio, verbum Dei oportune importune [(o.i.) optime 6.] omnibus ingeratur. Et me quidem oportet quo me [Iterum deficiente folio, sequentia deperdita sunt in cod. 4 usque ad vita illius multum num. 16.] vocat Dominus meus [om. 6.] ire, ut et divini verbi semina latius proserantur [proferantur 6.] , et major ubique Christo Domino populus acquiratur.

[12] [ipse moratur in tractu Lingonensi apud Leonillam,] Hac oratione beatissimi sacerdotis gloriosi athletæ Christi affatim confortati et ineffabiliter consolati [(e. i. c.) om. 6.] sunt [(c. s.) s. c. 5.] ; adeo ut jam jamque [om. 6.] pro Christo cuperent morti occumbere [succumbere 7, 8.] , optarentque mori, vitæ [æternæ add. 5.] amore [(o. m. v. a.) om. 6.] . Valefaciens [valedicens 6.] ergo illis et avidioribus eos [om. 6.] osculis confovens, ad fidelissimam Dei famulam Leonillam [sæpefati add. 2. 3, 5 – 7, 10.] , Fausti viri illustrissimi germanam, profectus est; quæ tunc morabatur in prædio juris [viri 5 – 8.] sui quod possidebat in suburbio Lingonicæ urbis. Quem illa ut pretiosissimum margaritum [pretiosissimam margaritam 5 – 8.] , aut sicut [(a. s.) ac si 2.] cœleste munus gratissime suscepit. Quotidie salutis [cœlestis 2.] verbum [(s. v.) v. s. 7.] ex ejus ore [(e. o.) o. e. 7, 8.] intentissime audiens, et ut quondam sedula illa Maria ad pedes Domini residens, salutaria cœlestis doctrinæ pocula avidissime combibebat. Sancti [sanctus 7, 8.] vero Andochius et Tyrsus ad rus ejusdem Fausti, quod Sedelocus [Sedesocus 8.] ex antiquo indito vocabulo [(i. v.) om. 6.] dicitur, secesserunt [recesserunt 6.] . A quibus quæ deinde gesta sint, qualiterve gloriosi certaminis victores [om. 6.] exstiterint, passionis eorum proprius libellus plenissime declarat. Nunc [autem add. 7, 8.] ad ea quæ de beatissimo Benigno susceptæ narrationis series exposcit, animum stilumque vertamus.

[13] [ejusque nepotes baptizat.] Habebat [Hic iterum incipit cod. 9, cujus textus inde ab initio num. 10 intermissus fuit.] venerabilis matrona [om. 6.] Leonilla nepotes tres geminos fratres [(g. f.) f. g. 7, 8.] , Speosippum, Eleosippum et Meleosippum [(S. E. e. M.) Speusippum, Eleusippum et Meleusippum 2, 7.] , elegantissimos juvenes et liberalibus adprime studiis eruditos, quos tamen necdum baptismatis gratia [(b. g.) g. b. 7, 8.] regeneraverat [regeneravit 6, 8; generaverat 7; (quos-reg.) om. 9.] . Sed beatus Benignus ipse eos lympha sacri fontis abluit d, et sic in omnibus perfectos usque ad martyrii palmam feliciter provexit. Qui modo natale solum meritis protegunt, ornant corporibus, intercessione conservant [(i. c.) c. intercessionibus 7, 8.] .

ANNOTATA.

a Carpentoracte, hodie Carpentras (Vaucluse), oppidum erat Meminorum, juxta Plinium, III, IV (al. V): Carpentoracte Meminorum; quibus Ptolomæus, II, IX, 16, oppidum tribuit Forum Neronis. Unde colligit Valesius quod oppidum Celtarum lingua Carpentoracte dictum fuerat, a Romanis Forum Neronis appellari, nec id diversum esse a Carpentoracte. Contra Brietus et Baudrandus Forum Neronis in loco ponunt qui nunc Forcalquier (Basses-Alpes) vocatur, situ inter Sigusteronem (Sisteron, Basses-Alpes) et Aptam Juliam (Apt, Vaucluse), in ortum nonnihil a Carpentoracte remotus (Cellarius, Geogr. l. II, p. 196). Baudrando consentit d'Anville [Notice des Gaules, p. 250.] . Tempore quo de agit auctor opibus florebat; postea incursantibus barbaris sub Chroco, anno 266 vel 312, ab antiquo splendore decidit; cujus tunc episcopus S. Valentinus martyrium fecit [Gallia Christ., tom. I. p. 893.] . Barbarorum incursibus non semel pene deleta fuit urbs Carpentoracensis, maxime tempore Caroli Martelli, devastantibus illum tractum Sarracenis. Quamquam in temporum illorum historicis Carpentoracte vastatum fuisse non lego, sed generaliter id admittitur [Vide Dictionnaire géographique, historique et politique des Gaules et de la France, auctore Expilly (ed. Amstelæd.) et Dictionnaire universel de la France, Paris, an 13(1804); Dictionnaire encyclopédique, auctore Ludovico Grégoire. Paris. 1874.] . Factas a barbaris ruinas et maxime stragem a Sarracenis illatam seculo VIII, auctor noster præ oculis habuisse videtur quum scriberet: Nunc ingentes tantum ruinæ et quædam fundamentorum visuntur indicia.

b De baptismo a S. Benigno infanti Symphoriano administrato quid sentiendum putemus, diximus in Comm. præv., num. 26.

c Cum hoc Aureliano qui occiso Claudio successit, Tetricumque superavit, S. Benigni martyriumdeducitur ad annum 274. Hinc apparet quanta historiæ ignorantia horum Actorum auctor laboraverit. Quam breviter ac nervose perstringit Bougaud, l. I, c. III, dicens: “Postquam dixisset sanctum Benignum discipulum S. Polycarpi fuisse atque ab eo in Gallias missum (circa annum 160) [immo ante annum 155, hoc enim anno Polycarpus martyrium fecit, quod contendit Waddington [In opusculo Mémoire sur la chronologie de la vie du rhéteur Ælius Aristide, p. 33-38.] ], facit illum in Gallias advenire tempore Severi imperatoris (anno 193) [immo post annum 197], plus quam triginta post annis. Deinde ipsius martyrium differt 77 annos usque ad Aurelianum (anno 274) tandem post Benigni martyrium, ut suum chronologiæ ridendæ ridiculum constet, Aurelianum mittit Constantinopolim, quam 58 post annis Constantinus ædificavit (immo anno 330).” Nos qui propter causas in Commentario expositas nullis omnino Benigni Actis historicam fidem tribuere audemus, et confitemur in re obscura ignorantiam et putamus posteriorum temporum auctoribus solidum deesse fundamentum quo chronologiam Benignianam stabiliant. Donec enim demonstretur, quod adhuc factum non est, fierique forsitan haud potest, utro in nomine, Polycarpi an Aureliani error lateat, nos, inquam, disputationem illam ob historiæ dignitatem omittimus, exspectamusque Eusebianam SS. Martyrum collectionem aliquo ex angulo prodituram, lucemque in has tenebras immissuram.

d De Tergeminis a Benigno baptizatis egimus in Commentario præv., num. 31.

CAPUT TERTIUM.
S. Benignus Divione evangelium prædicans, jussu Aureliani imperatoris capitur et coram eodem fidem fortiter profitetur.

[S. Benignus Divione fidem propagat] Post hæc beatissimus sacerdos et gloriosus martyr Domini [(hæc-Dom.) beatus 6.] Benignus ad locum, cui Divion [om. 6.] vocabulum est, Spiritu Sancto plenus accessit, ubi tunc castrum ejusdem nominis præceptione imperatoris [Dunon 8.] Aureliani [(i. A.) A. i. 9.] summo studio [(s. s.) st. sum. 7.] ingentique manu construebatur. Ibi [In hoc loco pauca erasa exhibet cod. 3.] ergo per aliquod tempus residens non cessabat annuntiare populis [om. 5; populo 5.] veritatem quam noverat. Fundebatur prædicatio juncta virtutibus et verborum assertio miraculorum protestatione roborabatur [(et verb.-rob.) om. 6.] . Ubique destruebantur fana, deserebantur idola, fulgebant elata [(f. e.) e. f. 6.] passim crucis Christi trophæa, miroque modo accrescebant [crescebant 6.] quotidiana [quotidie 7, 8.] Christo Domino lucra, et [ut 2.] e diverso inferebantur assidue [om. 6.] diabolo detrimenta.

[15] [dum Aurelianus imperator ibi civitatem ornat.] Interea Aurelianus imperator, postquam per omnes quas peragraverat Galliæ partes, sanctorum martyrum innumeras strages dedit, velut [velud 5.] impastus leo, cruores [cruore 5; cruorem 7.] innocentium sitiens, Christumque in credentibus si posset exstinguere quærens, pervenit tandem ad prædictum castrum [om. 2.] Divion [Divionem 5, 7 – 9.] . Quod [quo 7 – 10.] ingressus, cum videret novi oppidi operosa mœnia surgere et ingenti cura turrium munimina præparari, lætus admodum placere sibi dixit operis elegantiam, jussitque illico ut ædificarent templa Jovi, Saturno et Mercurio. Jovi quidem, quod ipsum maximum regemque affirmabant esse deorum; Saturno vero, quod quasi ad ipsum pertineret temporum [templorum 7.] cursus, quodque sationum copiosus per illum mortalibus daretur proventus; Mercurio nihilominus ædem construi imperavit, quia is totius prudentiæ atque eloquentiæ, sed et diversarum artium præsul erratica miserorum credebatur fore dementia [(Jovi quidem-dem.) om. 9.] . Præcipue christianos omnibus in locis [mandavit add.7, 8.] persequi, in antris quoque et abditissimis silvarum lustris [locis 7, 8.] investigari mandavit [om. 7, 8.] , dicens gravari per eos reipublicæ statum, nec aliter se [om. 5.] deos posse habere propitios quam si eorum insectaretur et perderet inimicos.

[16] [Cui a Terentio comite indicatus,] Tunc comes loci illius, Terentius nomine [(T. n.) n. T. 9.] , sic imperatori locutus est: Nos quidem, sacratissime [bone 6.] imperator, quid [quod 9.] sit christianus, ignoramus. Vidimus tamen quemdam [om. 6.] hominem ierophantam [om. 6.] , attonso [senem autonso 6.] vertice, signum coronæ præferentem. Habitus ejus longe a nostro differt; vita illius multum est [Ab hac voce iterum decurrit narratio in codice 4, quæ propter causam jam dictam num. 11 interrupta fuit.] nostræ dissimilis [(multum-diss.) vit. nostr. vit. ill. longe dissim. est 6.] . Deorum nostrorum cerimonias respuit, deum nescio quem patriæ nostræ colendum inducit Christum, quem audivimus crucifixum a Judæis, a mortuis resurrexisse [(a. m. r.) et r. a. m. 6.] , eumque veri [vere 5; verum 7 – 9.] Dei esse [(D. e.) e. D. 8, 9.] filium ac [(v. D. e. f. a.) om. 6.] venturum in fine seculi [om. 9.] judicem [(v. i. f. s. j.) i. f. s. j. v. 6.] omnium voce publica [(o. v. p.) om. 6.] prædicat. Vitam aliam beatam et sempiternam post mortem corporis in Deum suum credentibus repromittit [(vitam-repr.) om. 6.] . Præterea signa multa in populo quotidie facit [(i. p. q. f.) q. f. i. p. 4 – 9.] . Quicumque ad eum æger aut aliqua debilitate detentus [(a. a. d. d.) om. 6.] venit, sanus et incolumis redit. Nullus mœrens aut qualibet ærumna gravatus [prægravatus 4 – 8.] ad illum accessit qui non se lætum et omni fasce doloris expeditum redisse miratus sit. Ipsis etiam diis quibus majestas vestra reverenter [om. 6.] subditur, verbis potentibus imperat; mortuos, quod est mirabile dictu, resuscitat, nihilque est quod non eum posse fama confirmet.

[17] [et ab eo quæri jussus] Ad hæc [(a. h.) om. 6.] imperator respondit: Manifestissime iste homo [(i. h.) h. i. 6.] crucicola [crucicula 7.] et execrandæ illius [om. 6.] superstitionis signifer esse dignoscitur [(e. d.) est 6.] . Perquirite itaque diligentius sycophanticum monstrum, inventumque [om. 10.] ferreis nexibus constringite, et [(c. e.) vinctum 6.] sic illum nostris conspectibus [aspectibus 7, 8, 10; (n. c.) aspectibus n. 6.] præsentate. Expedit enim illum, utpote maleficum et diis nostris injurias irrogantem, sub celeritate [(s. c.) celeriter 6.] perire; quia si diutius vixerit, multos errare faciet et [(m. e. f. e.) om. 6.] numinum veneranda religio in contemptum [contemptim 5; omnium add. 7, 8.] paulatim despectumque [(p. d.) d. p. 6.] omnium [om. 7, 8.] incipiet [cœperit 6.] devenire. Revera enim hoc genus hominum rebelle et blasphemum dii nostri abominantur et horrent; nec dubiis hæc dant indicia signis quando, viso [visio 9.] Christi Dei illorum [(D. i.) om. 6.] signo, indignantur et stridentes [stridentibus 7.] dentibus intabescunt, nec ostendi saltem sibi aut [nec 6.] aspicere [ostendere 5.] illud patiuntur.

[18] [et interrogatus,] Extemplo Terentius [add. ex 5, 6, 9, 10.] , missis apparitoribus, perquiri fecit sanctum Benignum, invenitque [quem invenit 6.] eum in villa quæ Spaniacus [Spaniactis 4.] dicitur [vocatur 7, 8.] , verbum Dei incolis prædicantem. Capitur itaque [namque 6.] a ministris diaboli civis cœli, et crudelibus manibus attrectatur, injuriatur, flagellis atrocissimis [(f. a.) om. 6, flagellatur 9.] cæditur, sicque vinctus et catenatus [(e. c.) om. 6.] Aureliani conspectibus [aspectibus 9; (A. c.) Aureliano 6.] exhibetur [præsentatur 7, 8.] . Qui minacibus oculis, ore rabido, talibus illum dictis [verbis 7.] aggreditur: Tune es ille quem fama vulgavit Romani imperii majestatem spernere, et deorum sacratissimum [om. 6.] cultum ausu sceleratissimo [sacratissimo 6.] profanare? Dic igitur jam nunc quo censearis nomine, vel ex qua regione ad nos veneris, seu cujus dei te profitearis esse [om. 7, 9.] cultorem. Tunc sanctus Benignus signo fidei armat frontem, et in arcano cordis invocato nomine [sanctæ add. 9.] Trinitatis, tale Cæsari [(t. c.) c. t. 2.] dedit responsum: Nomine quidem proprio Benignus a parentibus appellatus sum; a partibus Orientis cum aliis servis Dei [(s. D.) D. s. 6.] a sancto Polycarpo episcopo missus huc veni, Deum Patrem et Filium ejus Jesum Christum, necnon utriusque donum et caritatem [(d. e. c.) om. 6.] Spiritum Sanctum corde [om. 2.] credo, ore confiteor; hunc unum et verum Deum omnibus annuntio. Per hanc fidem [(h. f.) f. h. 6.] solummodo posse homines salvari prædico, proque hujus [(p. h.) pro cujus 6.] perseverantia mortem [morte 2.] adipisci desidero [(a. d.) subire cupio 6.] .

[19] [ridet tormenta,] Aurelianus dixit: Unde tibi hæc confidentia, ut intrepidus ante principem totius orbis talia prosequaris [(t. p.) p. t. 6.] ? Quia [quod 6.] ergo [igitur 7, 8.] audacissime professus es christianæ legis te [om. 9.] esse doctorem [ecce add. 6.] , probabis me tuum persecutorem. Et qui [(e. q.) qui enim 6.] aliis impudentissime vitam te [om. 6.] promittis posse conferre, ignominiosam per supplicia cogeris mortem subire. Sanctus Benignus respondit: Christi Dei mei sacratissima et fidelissima [(e. f.) om. 6, 9.] vox est, qua [(e. q.) qui enim 6.] in sancto [(i. s.) om. 6.] evangelio loquitur: Nolite timere eos qui occidunt corpus et [quoniam add. 6.] post hæc non habent amplius quid faciant [(et post-fac.) animam autem non possunt occidere 5.] . Itaque [ecce 6.] corpus meum in potestate habes [(c. m. i. p. h.) h. c. m. i. p. 6.] ; exerce quæ tibi videntur. Disjice flagris [flabris 7.] , adure ignibus, excarnifica ungulis; hæc et si qua alia [(q. a.) alia aliqua 7.] sævus carnificis furor excogitare potest tormenta, in hoc moribundo et per se etiam [om. 6.] resolvendo corpusculo convecta. Cæterum animæ ad Deum factorem suum [(f. s.) om. 6.] libere properanti in nullo obsistere [resistere 9.] poteris [potes 6.] .

[20] [et promissa.] Imperator stupens ad tantam sancti [om. 6, 9.] martyris constantiam, ait: Consultius facies, si, omittens [omittas 9.] hæc vana et in nullo [nulla 6.] proficua, præceptionibus nostris satisfeceris et diis venerandis [om. 6.] persolveris grata libamina [(p. g. l.) l. p. 6.] . Juro enim per deos quod, si salubribus monitis adquieveris [(juro-adq.) om. 6.] , maximum te sacerdotem designabo [add. ex 4 – 6.] , et remuneratum ex ærario [nostro add. 9.] publico primum in palatio meo esse constituam. Gloriosus martyr Domini [Benignus add. 9.] respondit: Hæc quæ polliceris transitoria et infida sunt [om. 6.] , atque suos appetitores [(s. a.) a. s. 6.] semper fallere ac decipere comprobantur. Nam et cum adsunt, incertos semper et timidos suspectosque [om. 7, 8.] suos efficiunt amatores, et cum eos deserunt, nihilominus nudos ac [et 5.] miseros derelinquunt [(nam-derel.) om. 6.] . Illa vero quæ mihi meus Dominus [(m. D.) D. m. 9; Deus m. 7, 8, (m. m. D.) Deus meus mihi 6.] repromisit æterna sunt, feliciter beata, beateque felicia [(f. b. b. f.) et 6.] , totius anxietatis et mœroris ignara. Ad has ego [ergo 9.] divitias inhianter propero; hanc dignitatem avidissime consequi [(a. c.) c. a. 7, 8, om. 6.] concupisco; non ergo decipies famulum [servum 5.] Dei [(f. D.) om. 6.] vanarum illecebris promissionum; quin potius providebis [pervidebis 2, 5, 7, 9.] in me [(consequi-me) om. 4.] inconcussam inadulatamque [que om. 4.] prudentiam. Nec terroribus tuis frangor [fatigor 9.] , nec blandis persuasionibus ad id quod moliris adducor [(nec terr.-add.) om. 6.] . Christum mihi de corde, Christum mihi de ore nullus valebit auferre. Nulla vis ab ejus caritate meum animum poterit [(t. c.) devovi 9.] separare, cui me semel totum commisi [valebit 7, 8.] , in quem sperare didici [(nulla-didici) om. 6.] . Ipse est æquissimus judex [(æq. j.) j. æq. 6.] omnium seculorum [sanctorum 9. In hoc loco pauca sunt in cod. 3 erasa.] Ipsum scias esse Deum omnium gentium, Deum etiam velis nolis tuum. Ipse [ipsum 3.] , mihi crede [(m. c.) c. m. 6.] , tuam deteget [denudabit 9.] insipientiam [et add. 9.] , damnabit crudelem insaniam, quam contra servos ejus exercere non metuis.

CAPUT QUARTUM.
S. Benignus, sævissime cæsus, in carcere ab angelo sanatur. Ab Aureliano ad idolorum templum adductus, ut saltem vi impii sacrificii particeps redderetur, signo crucis idolothyta et idola dissipat.

[Nervis cæsus]His a sancto [(a. s.) om. 6.] dictis, Aurelianus in iram [(i. i.) via 6, furore 9.] succenditur, jubetque [que om. 6.] eum nervis durissimis cædi, præcipiens militibus ut, si sacrificare nollet [(p. m. u. s. s. n.) om. 6.] , diversis eum [om. 6.] pœnis affligerent [affligi si sacrificare nollet 6; (p. a.) a. p. 9.] . Traditur itaque [vero 6.] Terentio comiti. Qui eum ad trocleas extendi fecit, ita ut [om. 2.] cædentes carnifices vicissim sibi per eum [(p. e.) om. 6.] succedendo transirent. Sanctus vero martyr inter ipsa tormenta, vultu splendido, aspectu lætifico [lætissimo 9.] loquebatur: Gratias tibi ago, Domine Jesu Christe, qui dignum me [(d. m.) m. d. 7.] habuisti pro tui nominis confessione pati. Præsta mihi [om. 6.] , rex gloriose [gloriæ 2, 9; (m. r. g.) r. g. m. 4, 5, 7, 8.] , tolerantiam, ut immobiliter et [ac 4, 5, 8.] patienter universa perferam tormenta, quæcumque mihi intulerit [(m. i.) i. m. 5.] iniquissimus cæsar [(q. m. i. i. c.) om. 6.] .

[22] [ab angelo in carcere sanatur,]Cæsus [est add. 9.] itaque diutissime ita [om. 6.] ut viscerum interna [interiora 9.] paterent, et partes corporis quas natura celaverat, reciso [rescisso 5, 7, 9; rescissæ 6.] cutis velamine, nudarentur [post hæc add. 9.] , jubetur obscurissimo carceri mancipari; de quo odor [fœtor 6.] teterrimus et omni fœtore nequior [(e. o. f. n.) om. 6.] exhalabat; sed et vermium examen ex reorum [eorum qui ibi tenebantur 6.] corporibus longa tabe peresis [peresus 8.] ebulliens procedebat. Ubi cum fuisset inclusus, angelus Domini per noctem [(p. n.) nocte 6.] adveniens, dispulit omnem tetræ noctis horrorem; fœtorem dirissimum in odorem convertit [vertit 5.] nectareum. Sicque confortans eum pristinæ restituit sanitati, ita ut ne [nec 6.] saltem cicatrices plagarum in ejus corpore residerent [apparerent 5.] .

[23] [et in secunda]Sequenti die, Aurelianus tribunal sibi parari [(t. s. p.) s. t. præparari 7] jussit et, assistente crudelitatis suæ [suo 8; ejus 9.] ministro Terentio [tribunal-Ter.) sedens pro tribunali 6.] , præcepit fortissimum [om. 6.] sibi Christi martyrem [(C. m.) m. C. 6.] præsentari. Cumque eum læta facie sanissimoque [et sanissimo 6.] corpore fuisset intuitus [(f. i.) vidisset 6.] , nimia cœpit [(n. c.) c. n. 7, 8.] admiratione defigi, tandemque in hæc verba prorupit [(v. p.) p. v. 6.] : Benigne, obtestor te per deos maximos [magnos 6.] , ut dicas mihi si verum est quod te talem video, aut si oculos nostros falsis imaginibus ludis [deludis 5, 6.] . Quænam [quæ 7, 8.] tanta est hæc [om. 8.] magicæ artis potentia, ut appareas nunc [om. 9.] sanus et [om. 6.] integerrimo corpore, cum ego te flagris exsectum et omni [(e. o.) omnique 6.] membrorum compage [compagine 8; (m. c.) c. m. 5.] laceratum, in carcerem retrudi jusserim? Insuperabilis athleta Christi [om. 7, 8; Benignus add. 9; (i. a. C.) Benignus 6.] respondit: Lex christiana sola quæ [(c. s. q.) om. 6.] justitiæ et pietatis [veritatis 9.] sunt amplectitur [(s. a.) christiana religio est 6.] , omnes vero magicas adinventiones cum suis sectatoribus respuit [ac add. 2.] , abominatur et damnat. Non ergo, ut frustra tu suspicaris, magicis præstigiis sanatus sum [(san. s.) s. san. 9.] a vulneribus quæ meo corpori infigi [infligi 7, 8.] jussisti [(q. m. c. i j.) om. 6.] ; verum omnipotentissima et clementissima bonitate [pietate 7, 8.] ejus pro quo patior, qui dignatus est mittere [sanctum add. 5 – 10.] angelum suum, per quem mihi et sanitas [(m. e. s.) e. s. m. 7.] restituta [est add. 6.] et fortitudo ad perferenda omnia quæ intuleris collata [concessa 9.] est [(ad. perf.-est) om. 6.] . Illum benedico, illi inexplebiles grates vocis ac [et 7, 8.] cordis officio persolvo.

[24] [confessione]Aurelianus imperator [om. 6.] dixit [respondit 4, 6, 9.] : Depone jam istam obstinatissimi animi pertinaciam, et accedens satisfac edictis imperatoris et sacrifica. Nam si non feceris, noxiorum personis [(n. p.) condemnatis illis 6.] , qui pro [om. 6.] diversis criminibus puniendi sunt, te [om. 6.] sociari præcipiam [faciam 6.] , et [ut 9.] cum illis extremis affectum suppliciis [(e. a. s.) om. 6.] ad [te add. 9.] omnium christianorum [om. 6.] exemplum te [om. 6, 9.] faciam interire [(f. i.) i. f. 7, 8.] . Venerandus martyr respondit: Nunquam innocentiæ meritum aliena culpa maculat [commaculat 4 – 8.] ; nunquam justum injusti reatus infamat? Manet enim dissimilitudo meritorum etiam in similitudine passionum [pœnarum 7, 8.] ; nec aliquem reum facit pœna, sed causa. Denique uno eodemque igne aurum rutilat, palea fumat; sub eadem [eodem 2, 3.] tribula stipulæ conteruntur, frumenta purgantur. Sic ergo una eademque irruens vis [erasum in 5; (i. v.) v. i. 4, 6 – 9.] tribulationis bonos probat ac purificat, malos damnat atque devastat [(d. a. d.) dev. a. damn. 9.] . Quapropter tu depone tantarum terriculamenta minarum, et tandem [tamen 4.] si quid potes exerce.

[25] [impii sacrificii]Tunc imperator [(t. i.) i. vero 6.] ad fanum quoddam, quod in vicino erat, eum duci [(e. d.) d. e. 6.] præcepit, ipseque cum omni officio stipatorum [suo 6; (o. s.) s. o. 9.] secutus est [om. 6.] , prosequente non modica promiscuæ multitudinis [(p. m.) promiscui sexus 9.] turba [(prosequente-turba) et non modica multitudine promiscui sexus 6.] ; jussitque continuo solitas diis hostias immolari [immolare 7, 8.] . Perfecto scelere, imperavit [jussit 7, 8.] ut in suo conspectu [(s. c.) c. s. 6.] partem carnis immolatitiæ sancto [Dei add. 6.] in os licet nolenti et reluctanti [(i. o. l. n. e. r.) l. n. e. r. i. o. 7.] injicerent, et vi ut comederet extorquerent, callide apud se reputans et dicens: Si vel parum quid de sacrificiis deorum gustaverit, mox dii omnipotentes sibi illum subjicient, sicque mentis sospitate recepta ab eorum [(a. e.) ad eorum 7, 8.] contumeliis et nostris aliquatenus temperabit [(a. t.) cessabit 6.] injuriis.

[26] [vi admota sibi vasa]Exhibita itaque [tunc 6.] contaminati edulii parte in lance in [om. 6.] qua dæmonibus oblatum fuerat [erat 6; (o. f.) f. o. 9.] , cum eum [om. 6.] ad degustandum [gustandum 9.] urgerent, sanctus Dei ex imo corde trahens alta [(tr. a.) trahebat 9, om. 6.] suspiria, luminibus [oculis 9.] ad cœlum libratis [erectis 9.] ait [(luminibus-ait) dixit 6.] : Domine Jesu Christe, Verbum Patris [(V. P.) P. V. 4, 5, 7, 8.] , quod [qui 6 – 9.] non accipis initium ex ore loquentium [loquentis 8.] , et aperis ora mutorum, respice in hac hora [(h. h.) hor. h. 4, 5, 7.] super servum tuum. Non [ne 9, et non 6.] permittas, Domine [om. 6.] , os meum vivi [vini 8.] et veri panis mysterio [om. 4.] consecratum, inquinari inmundis dapibus idolorum. Labia per quæ laudari dinosceris, non attaminentur execrandis dæmonum sacrificiis [(labia-sacr.) om. 6.] . Ostende, quæso, Domine, incredulis gloriam tuam, ut confundantur [omnes add. 7, 8.] qui adorant sculptilia et et [qui add. 6.] gloriantur in simulacris suis, et cognoscant quia tu es unus et solus potens rex seculorum, qui solus habes immortalitatem et [(h. i. e.) om. 5.] lucem habitas [(l. h.) h l. 5.] inaccessibilem. Tibi laus et gloriatio nunc et in secula seculorum [(qui solus-sec.) om. 6.] .

[27] [signo crucis dissipat]Cumque vir beatus, ut erat cœlo intentus, his Dominum [verbis add. 8.] perorasset [(h. D. p.) hæc orasset 6.] , porrecta in sublime dextra, signum crucis e contra edidit, subitoque vas illud in quo idolothytum [idolathitum 6; idolatitum 7; idolatitium 8.] gestabatur [gestabatum 7.] cum horrisono crepitu dissiluit [dissilivit 8.] ; sicque minutatim confractum est, ut vix ulla ejus [(u. e.) e. u. 9.] particula [(u. e. p.) e p. u 7.] posset reperiri [(p. r.) r. p. 6.] . Caro vero sacrificii penitus absumpta [assumpta 5, 6.] disparuit et velut fumus in tenues evanuit auras [(e. a.) a. e. 6 – 8.] . Universa quoque idola tamquam validissimo turbine adacta [attacta 6.] in terram pervalida [prævalida 9; valida 7.] attritione ruerunt, ita ut sacrificantum [sacrificantium 3, 4, 7, 8, 10.] multitudo, deorum suorum cernens interitum [interitu 6; ruinam 9.] , tremens ac [et 6.] nutabunda [mutabunda 9.] quasi jam antiquum chaos mundo [om. 6, 9.] instaret [(m. i.) i. m. 5.] , in diversa diffugerit [diffugeret 6; confugerit 9; transfugerit 7.] . Sanctus autem [vero 6.] Benignus, gaudio magno [om. 6, 9.] repletus [plenus 6.] , gratias agebat [egit 6.] Domino [Deo 9.] , dicens: Benedico, te rex meus, et glorifico nomen sanctum [(n. s.) s. n. 3, 6, 8 – 10.] tuum [(s. t.) t. s. 5.] , qui non permisisti os meum sacrificiis immundis pollui, sed custodisti me incontaminatum [(sed custod.-incon.) om. 6.] et circumdedisti me stola exultationis, et insultantium mihi ora æterna confusione replesti. Cumque videret Aurelianum attonitum hærere et versum in amentiam obmutuisse, dixit ad eum: Quid est, Aureliane? Dii tui ante signum Christi [om. 9.] Dei mei contabuerunt, vim majestatis ejus ferre non valentes. Agnosce vel modo quia non sunt dii quos colis, sed sunt idola surda et muta, omnique sensu et ratione [(e. r.) om. 6.] carentia. Tibi quo pacto [(t. q. p.) q. p. t. 6.] subvenient qui sibi ipsis [om. 6.] auxiliari non possunt?

[28] [et idolorum arguit inanitatem.]Aurelianus ait ad eum [(a. a. e.) dixit 6.] : Non hoc, ut reris [putas 9.] , ex deorum imbecillitate aut impotentia contigit, o Benigne, sed quia faciles ad miserendum sunt et volunt te [om. 9.] sua patientia [in media hac voce, exciso folio uno et altero, abrumpitur textus codicis 4, usque ad vitæ num. 31.] lucrifacere. Idcirco permiserunt te talia agere, quo vel sic eorum benignitate et [ac 7, 8.] mansuetudine cognita, sacro eorum cultui festines colla summittere. Parati ergo sunt repropitiari tibi, et tuam in omnibus facere voluntatem [(et tuam-vol.) om. 6.] , si abjecta hac animi pertinacia ad eorum vel sero redeas pietatem. Beatissimus [beatus 9; sanctus 5.] athleta Christi [(a. C.) Benignus 5, 6.] respondit: Putabam te, o imperator, humanum habere intellectum et prudenter vera a falsis posse discernere [dispescere 5.] . Sed, ut video, nec minima rationis portio in te [(p. i. t.) i. t. p. 9.] remansit. Stultissime, vides quanta sit virtus Christi, quanta deorum tuorum infirmitas [imbecillitas 9.] . Cum ergo non erubescis vocare [vocari 6.] eos [om. 7, 8.] deos [om. 5, et addit: quos vides esse.] , ad invocationem veri Dei [(v. D.) D. mei 5.] pulverem factos, noli inaniter tempus insumere [consumere 6, 9.] ; immobilis est fidei meæ constantia. Diis tuis non servio et dæmonum statuas nunquam [non 6.] adoro.

CAPUT QUINTUM.
Iterum dirissime tortus et angeli ministerio tormentis ereptus, Aureliani mandato in carcere lanceis transfigitur et vecte ferreo contunditur. Ejus mors prodigiis insignis; sacrum corpus a Leonilla sepultum. Ultio divinitus ex Aureliano persecutore petita.

[Quare iterum in carcere]Tunc sceleratissimus [om. 6.] imperator præ magnitudine furoris angustiari cœpit, et anhelo [hanelo 1.] spiritu in gemitus clamoresque prorumpere. [multimodis cruciatus,] Tandem itaque consilio diabolico animatus [armatus 7, 8; (d. a.) dato 6.] præcepit apparitoribus [suis add. 7.] ut exhiberent saxum prægrande, et transforarent; et sic liquantes [reliquantes 5, 7, 8; relinquentes 6.] plumbum sancti pedes in eo artissime constringerent. Deinde imperavit subulas acutissimas et igne [igni 7, 8.] candentes afferri, atque in digitos manuum ipsius [ejus 9.] per longum infigi. Sicque iterato [iterum 9.] in carcerem tenebrosum et fœtidum jussit eum [(j. e.) om. 6, e. j. 5, 7.] recipi, et per sex dies nec aquam [nec aliud quid add. 9.] ab aliquo illi [om. 6, 7.] dari [diri 8.] . Adhuc autem, ut crudelis tyranni expleretur animus [(e. a.) a. e. 6.] , duodecim canes ferocissimos et [om. 6.] longa [famis 9.] inedia in rabiem concitatos cum eo in carcerem [carcere 2.] claudi [recludi 9; cludi 3.] mandavit, quo sic illorum morsibus sancti martyris artus consumerentur, ut ne saltem reliquiæ de ejus corpusculo [(e. c.) corpore e. 6.] remanerent. Carcerem quoque ipsum diligenti militum custodia [(m. c.) c. m. 5.] adservari [observari 7.] jussit [(carcerem-juss.) om. 6.] . Implentur omnia quæ scelestissimus [sceleratissimus 6.] præceperat [præcepit 6.] imperator; innocens a noxiis in carcerem retruditur [truditur 5 – 8.] ; pedes ejus in cippo saxeo implumbantur; ignitis subulis digitorum medullæ [medulæ 6.] transfodiuntur; canes fame simul [om. 7.] et rabie efferati cum eo includuntur [(Implentur omnia-cum eo includuntur) om. 9.] .

[30] [adstantes ethnicos ad fidem hortatur]Inter hæc [om. 7.] tanta et novo [nova 6.] crudelitatis genere [genera 6.] exquisita supplicia [(e. s.) om. 6.] , non cessabat miles Domini [Christi 6.] a salutari prædicatione, sed omnibus clarissima voce dicebat [(c. v. d.) clara dixit voce 6.] : Filioli mei, comites et tribuni, omnesque qui hujus certaminis spectatores adestis, audite me et credite in Jesum Christum Dominum et Salvatorem nostrum [om. 8; (D. e. s. n.) om. 6; (Jesum-nostr.) D. J. C. salvatorem 7.] , atque [et 6.] in ejus nomine baptizamini, ut deleantur vestra peccata [(v. p.) p. v. 6.] et [ut 2, 6.] possitis evadere illa [tormenta 6.] quæ impiis et incredulis [(e. i.) om. 6.] reposita sunt æterna supplicia [(æt. s.) om. 6.] , ubi reorum corpora experiuntur ignem semper ardentem, et vermem semper edentem; ubi est mors [om. 6.] sine morte, defectus perpetuus [et add. 5.] , interitus sempiternus [persempiternus 7.] , ad quem iniquissimus Aurelianus ire non metuit [timet 5, 7, 8; (A. i. n. m.) i. n. timet A. 6.] . Festinate itaque [ergo 6.] liberari ab his malis et apprehendere vitam veram [om. 6; (v. v.) ver. v. 5, 7 – 9.] quæ in Christo et per Christum est, quam nullus successor eripit, nullus terminus claudit; pro cujus nomine [spe 5 – 8.] tanta sustineo, sed non confundor; quia de promissis æterni regis mei semper [(æ. r. m. s.) ejus 6.] securus [(s. s.) sec. s. 5, 7, 8.] existo [(Inter hæc tanta-existo) om. 9.] .

[31] [et ab angelo iterum recreatur.]Artato itaque [(a. i.) i. a. 9.] ut prædiximus [(u. p.) om. 6, 9.] sancto [(u. p. s.) s. u. p. 7.] in carcere, Dominus qui in se sperantibus [semper add. 6.] præsto esse consuevit, quod [om. 6.] nunquam eum deseruerit [deseruit 6.] , nunquam eum [ejus 5 – 8.] inter carnificum supplicia oblitus fuerit, ostendit [(quod nunquam-ostendit) om. 9.] . Continuo namque [om. 9; (f. o. c. n.) sed mox 6.] angelum suum misit. Ad cujus ingressum, fugato tetræ noctis horrore, serena locus luce resplenduit [(l. l. r.) l. r. loc. 6; luc. l. r. 7.] . Omnis [omnisque 2, 10; om. 6.] illa argumentosa manuum pedumque pœna dicto citius aufugit [ab illis add. 5.] , et [habilis add. 6 – 8.] vigor membris omnibus rediit; sicque offerens illi [sanctum add. 7, 8.] panem [sanctum add. 6.] nive candidiorem dixit: Accipe, care Domini [(c. D.) om. 9.] , panem [om. 6.] sanctum cœlitus tibi transmissum [missum 6 – 8.] , a quo mox completo hujus agonis cursu suscipieris ad epulas societatis æternæ [(s. æt.) æt. s. 5.] ; ubi [perenniter add. 5.] cum fratribus tuis perenniter ac feliciter [(p. a. f.) om. 5, 6.] epuleris. Et accipiens panem, comedit exultans et gratias agens Deo [om. 6.] ; talique cibo per sex continuos [om. 6.] dies alebatur, angelo se visitante, et hæc sibi diaria [cibaria 6, 7, 9; victuaria 5; (s. d.) c. s. 7.] quotidie deferente. Quibus spiritaliter enutritus, non esuriem, non sitim non denique [om. 6.] lassitudinem aut aliquid quo quietissima mentis ejus tranquillitas molestaretur, sentire aliquatenus sinebatur. Sicque veluti quadam gloriosa [om. 6.] beatæ immortalitatis metamorphosi transmutatus, instar [i. e. specimen.] quoddam illius in se prætendebat vitæ [om. 7, 8.] , quam omnes sancti, finito [hic iterum incipit cod. 4, cujus textus num. 28, ut jam diximus, intermissus est.] hoc seculo, peractoque universali judicio veraciter se in cœlestibus adepturos [accepturos 7, 8.] , et in qua [(e. i. q.) om. 6.] similes angelis [om. 4.] se sperant [(s. s.) sp. s. 7, 8.] esse futuros [(quibus spiritaliter futuros) om. 9.] . Præterea sæva canum rabies in mansuetudinem nutu Dei [(n. D.) D. n. 5; tantum add. 2.] conversa [versa 7.] est, ut obliti propriæ feritatis ac si oves mitissimæ sancto obsequi, eique coesse et cohabitare [coinhabitare 8.] gauderent. Hæc tua sunt, Christe [(s. C.) C. s. 4, 5, 8; (t. s. C.) C. t. s. 7.] opera; tua in his cognoscimus et veneramur quæ [qui 6.] a seculo sunt præclara [præcara 8.] miracula. Jussu tuo mitescit omne quod feritat; tibi sapit omne [om. 4, 5, 7, 8.] quidquid [quod 6.] brutum est. Tu quondam abstinenti puero et arcani consilii tui conscio, truces leonum jussisti mansuescere rictus. Tu nunc etiam [om. 6.] inter acres esurientium canum hiatus [hyatus 1; inhiatus 7.] martyrem tuum custodisti illæsum. Sed quid tantum [tanta 6.] narrationis nostræ series per multa distenditur [Quid ita laciniosis ductibus et sinuosis anfractibus immoratur (immoramur 6) add. 4 – 8.] ? Veniamus tandem ad sancti triumphale martyrium et qualiter mundum occisus vicerit [(m. o. v.) v. m. o. 5.] , breviter indagemus.

[32] [Tandem jussus vecte ferreo tundi et lancea feriri,]Advenerat jam sexta dies, visura persecutorem confusum [et add. 9.] , martyrem coronatum. Præcepit itaque [vero 6.] Aurelianus officialibus suis ut euntes carcerem aperirent, et quid sanctus Dei ageret, utrum adhuc spiraret an a [om. 6.] canibus jam devoratus esset aspicerent [inspicerent 5 – 8.] , et sibi [(e. s.) sibique 6.] sub omni celeritate [(s. o. c.) celeriter 6.] renuntiarent [nuntiarent 9.] . Ventum est ad carcerem. Invenitur vir beatissimus [sanctissimus 5.] laudans et [ac 6.] glorificans Deum, sano et [ac 7, 8.] vegeto corpore, vultu lætissimo ac sereno [(l. a. s.) s. et læto 6.] , ex quo alacritas cordis et [ac 7; (c. e.) om. 9.] animi [corporis 6.] ejus inconcussa fiducia prodebatur. Reversi cuncta per ordinem [(c. p. o.) p. o. c. 6.] suo [om. 6.] imperatori renuntiant [(s. i. r.) r. s. i. 8; (p. o. s. i. r.) r. p. o. s. i. 7.] . Ille primo non credere narrantibus, nec [ne 10.] sic potuisse contingere [evenire 5; posse add. 6.] , falsaque eos nuntiare firmabat [(n. f.) affirmabat n. 5.] . Verum illis obstinatissime ita se habere [per add. 7.] omnia [(i. s. h. o.) o. s. i. h. 6.] protestantibus [(s. h. o. p.) o. p. s. h. 5.] , nimio stupore consternatus [(n. s. c.) c. n. s. 5.] et velut [veluti 7, 8.] ex sensu [(e. s.) amens 6.] factus diriguit. Æstuabat [enim add. 7.] in ejus pectore [(e. p.) p. e. 6.] pudor insano mixtus furori [(m. f.) permixtus furore 6.] atque inter gemitus quos dolor spiritus extorquebat, victum se a fortissimo Christi milite [(C. m.) m. C. 6.] proclamabat [(ille primo non credere-procl.) om. 9.] . At [qui ad 9.] postremum longa deliberatione concepta, dictavit sententiam dicens: Contumax et reus atrocium [(r. a.) atrox 6.] injuriarum in deos et Romani imperii majestatem [(injuriarum-majest.) om. 6.] nequaquam amplius dignus est nostris assistere [adstare 6.] tribunalibus. Ite igitur [ergo 6.] et in ipso carcere vecte ferreo cervicem ejus contundite, sicque lanceis cordis ejus penetralia [(c. e. p.) p. c. e. 6.] perrumpentes, crudeli eum morte perimite.

[33] [Deum orans]Post [Trevirensis S. Maximini ita pergit: Igitur ingressus est spiculator carcerem ubi sanctus vir et mente psallebat et spiritu, ut jussionem impiissimi Cæsaris expleret. Cernens autem martyr beatissimus, intellexit quod prope esset vocatio ejus. Ilico postulat locum orationis sibi paulisper dari fixisque genibus telluri, oculis in cœlum erectis, fusis precibus orabat dicens: Festina, Domine, ad adjuvandum me, et precibus meis celer suffragator assiste. Cumque in ipsa oratione a spiculatore fuisset percussus, ilico columba nive candidior e corpore ejus exsiliens, cunctis qui illic aderant christianis videntibus, volavit ad cœlum. Tanta etiam in ipso carceris ambitu respersa est odoris fragrantia, ut omnes qui illic astabant inæstimabili suavitate replerentur. Tunc beatissima Christi famula Leonilla, Christum in interioris sui hominis sacrario gestans, illique soli placere ac nota esse cupiens, collegit sancti martyris corpus, et conditum aromatibus eo loco ubi nunc dignissimo honore veneratur, honestissimæ tradidit sepulturæ. Ubi etiam assidua miraculorum operatione cotidiana erga fideliter petentes beneficiorum exhibitione humani generis pietati se commendat eorum cultui, Christi gratia secundum suum meritum incessabiliter glorificante et continuis signis ac virtutibus decorante. Coronatus est autem beatissimus martyr et insuperabilis athleta Benignus die kalendarum novembrium, regnante Domino nostro Jesu Christo, qui est virtus et præmium omnium justorum, qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit, dominatur et regnat in omni gente et loco et tempore et nunc et semper et per infinita seculorum secula. Amen.] hæc [(p. h.) tunc 6.] , quæstionarii omni crudelitatis ministerio instructi [(o. c. m. i.) om. 6.] , certatim ad carcerem ruunt, infausta [ut fausta 6.] Cæsaris jussa peracturi [complerent 6.] . At vero sanctus [om. 6, 7.] Benignus, accepta [acceptissima 4, 5, 7, 8.] Christi hostia [(h. C.) h. C. 7, 8; (a. C. h.) om. 6.] , videns eos carcerem [(v. e. c.) e. c. v. 6.] ad se necandum [(a. s. n.) om. 6.] irrumpere, et jam jamque ictum sibi carnificis [om. 6.] imminere, oculis in [ad 6.] cœlum porrectis [erectis 6.] , ita cœpit orare [(i. c. o.) orabat dicens 6.] : Deus, Pater dilecti Filii tui [(d. F. t.) om. 6.] Domini nostri Jesu Christi, benedico te et glorifico nomen sanctum [om. 7 (n. s.) s. n. 4, 5, 8.] tuum, qui me in [ad 6.] hanc horam dignatus es perducere [(d. e. p.) p. d. e 6 – 8.] , diu desideratam, sine cessatione quæsitam et jam nunc secundum veritatem tuæ promissionis exhibitam [(diu desid.-exhib.) om. 6.] . Nunc itaque, Domine [om. 6.] , pro corona martyrum [(p. c. m.) per coronam martyrii 2, 4 – 8.] suscipe me ad te [(a. t.) om. 6.] cum fratribus meis, servis tuis, et illis me conjungere [(m. c.) c. m. 7.] digneris in cœlis, quibus in fidei tuæ confessione [(f. t. c.) fide confessionis 6.] socium voluisti esse [(v. e.) e. v. 7, 8.] in terris [(v. e. i. t.) i. t. v. e. 5.] . Respice, Domine, ecclesiam tuam, in mundi hujus pelago fluctuantem, quam despondisti [desponsasti 6.] unico Filio tuo, ejusque eam pretioso sanguine [(p. s.) s. p. 6.] redemisti. Attende in faciem ejus placido ac sereno vultu, quia jam venit tempus miserendi ejus [(attende-ejus) om. 6.] . Accipe me sacrificium acceptabile pro universa plebe tua sancta [(t. s.) s. t. 6.] , et illustra mundum gloria tua, ut in omnibus gentibus annuntietur majestas tua et [(i. o. g. a. m. t. e.) om. 6.] omnes credant in te, unum et verum Deum [(u. et v. D.) Deum vivum 6.] , et [in add. 5, 7, 8.] unigenitum Filium tuum, virtutem et sapientiam tuam, et utriusque caritatem Spiritum Sanctum, illuminationem ac sanctificationem [sanctificatorem 5.] ecclesiæ tuæ, in qua laudatur et benedicitur [(l. e. b.) b. e. l. 7, 8.] per omnia secula nomen tuum [(p. o. s. n. t.) n. t. p. o. s. 5; (et unigenitum-tuum) et verum, cujus nomen benedicitur in secula seculorum 6.] .

[34] [transfigitur; dein cervix ejus contunditur] Adhuc verba in ore martyris volvebantur, cum [(adhuc-cum) illo loquente 6.] repente atrocissimi milites a dextro et lævo [(a. d. e. l.) a dextris et sinistris 6.] illum [illo 5.] latere [om. 6.] circumsteterunt. Adactisque valide lanceis, qua costarum uterique discrimen est, transfixerunt, ita ut acies contra se venientium telorum intra martyris viscera [(m. v.) v. m. 5.] colliderentur. Insuper etiam sacram cervicem, cerebri soluta compage [compagine 6 – 8.] , vecte ferreo confregerunt. Sicque roseo cruore perfusum Christo [Christi 6.] martyrem nobis intercessorem [(n. i.) i. n. 6.] et cunctis seculis fidele patrocinium [(e. c. s. f. p.) om. 6.] consecraverunt [consecrarunt 4, 7, 8.] .

[35] [et anima in cœlum penetrare cernitur.]Aderat ibi permaxima fidelium multitudo, quos nullæ persecutorum minæ nec [non 3, 4, 7, 8.] ipsius postremo metus mortis [(m. m.) m. met. 7; (n. i. p. m. m.) om. 6.] , ab ipsius sancti caritate et obsequio [martyris Christi add. 6.] valuerant [poterant 6.] separare. Quibus subito visa est columba, lacte [nive 7, 8.] candidior carcerem erupisse ac sensim remigio alarum vastum aerem [(v. a.) a. v. 6.] superando cœlorum sublimia [(c. s.) s. cœli 6.] penetrasse. Nimirum [om. 6.] quam simplex quamque innocentissima et [om. 6.] ab omni malitiæ felle [(m. f.) f. nequitiæ 6.] prorsus immunis sancta illa [(s. i.) i. s. 5.] anima corporeo educta sit ergastulo [(anima-erg.) fugerit anima 6.] , hoc Deus omnipotens [om. 6.] voluit indicio declarare [(v. i. d.) d. v. i. 7, 8.] . Sed [nam 6.] et tantus gratissimæ suavitatis odor nares omnium mentesque perfudit, ut universorum aromatum fragrantiam [flagrantiam 4, 6.] superaret. Quanta tunc exultatio quantave lætitia jocunditatis et oblectaminis [(e. o.) om. 6.] plena fratrum hæc cernentium [contuentium 6.] medullitus corda pervaserit [perfuderit 6.] , cogitari [cogitare 5, 6.] utcumque potest; nam penitus lingua mortali enarrari [(p. l. m. e.) enarrare lingua mortalis 6.] non potest. Videbant enim revelatis fidei oculis instar quoddam et imaginem illius gloriæ et incogitabilis claritatis quam nec oculus aspicere [videre 6.] nec auris audire, nec saltem [om. 6.] cor hominis sufficit pensitare. Proinde non modo jam non [(n. m. j. n.) j. n. m. 6.] timebant, verum ambiebant exoptabantque [om. 6; exortabanturque 5.] pulchra perfungi [fungi 6.] morte [(p. m.) m. p. 7.] pro Christo, ut sic mererentur honorari a Christo [(a. C.) ab ipso 5.] .

[36] [Leonilla eum sepelit;] Discedente itaque a loco illo cum magna [om. 6.] confusione Aureliano, beatissima [beata 6.] Leonilla, Christum in interiori [interioris 4, 5, 7, 8, 10.] sui [om. 6.] hominis sacrario [ergastulo 6.] gestans illique soli placere ac nota esse cupiens, collegit sacratissimum sancti [om. 7.] martyris corpus [(s. s. m. c.) c. beati m. 6.] et diligentissime conditum aromatibus eo loci [loco 6, 7.] ubi nunc dignissimo honore [(d. h.) diligenter digno h. 6.] veneratur honestissimæ [om. 6.] tradidit sepulturæ. Ubi etiam assidua miraculorum operatione [(m. o.) o. m. et 6.] , quotidiana erga fideliter [om. 6.] petentes beneficiorum exhibitione humani generis pietati se commendat et cultui, Christi gratia sanctum [om. 6.] suum martyrem [(s. m.) m. s. 6 – 8; (s. s. m.) sancti sui martyris merita acceptante et mirificante quotidie 5.] incessabiliter mirificante [mirificans 7, 8.] et continuis signis ac virtutibus [(a. v.) om. 6.] decorante [decorans 7, 8.] .

[37] [Aurelianus autem a Deo punitus] Non [sed non 5; hoc numerum 37 omm. codices 7, 8.] est [(n. e.) nec 6.] silentio prætereundum [est add. 6.] quem impiissimus Aurelianus exitum deinde fuerit consecutus. Revera enim ad laudem Dei et sanctorum martyrum pertinet gloriam, si referatur quam justa ultione osor et insectator christiani [Christi 2.] nominis damnatus sit. Denique cum per quinque annos et sex menses crudelitatis infreni curriculo debacharetur atque innumeras sanctorum diverso suppliciorum genere [(d. s. g.) om. 6.] strages daret, quadam die cum in augusto suggestu residens multos sanctorum ad crudele munus sibi exhiberi præcepisset [(multos-præcepisset) multorum sanctorum nece sæviens insaniret 6.] , repente fulmen [lumen 5.] cum terribili fragore et intoleranda [intolerabili 6.] humanis aspectibus coruscatione de cœlo missum ante eum [ipsum 6.] corruit, ipsumque et [om. 6.] omnes circumstantes, immensæ formidinis metu pene [om. 4.] exanimes stravit.

[38] [misere moritur.] Hoc [Initium numeri hujus usque ad vitæ et persecutioni omittunt codices 7, 8.] evidentissimum divinæ indignationis [ultionis 6.] et iræ desuper imminentis signum fore, non modo a divinis et aruspicibus ferebatur, verum etiam per ora vulgi confertissimo rumore [sermone 5.] volitabat. Haud [haut 3.] dubie per hoc quod acciderat imperatoris portendi exitium, quodque ita fuisse, celer rerum [(c. r.) celeberrimum 5; celeberrimus 6.] exitus declaravit. Cum enim territus ac tremebundus [(a. t.) om. 6.] Constantinopolim festinato [om. 6.] rediret, viæ medio [mediæ spatio 6.] inter Eracleam et Byzantium, loco qui Cenofrurium [Cænofrurium. 5.] dicitur, a militibus interemptus finem simul vitæ posuit et persecutionis. Coronatus est autem beatissimus martyr et insuperabilis athleta Benignus, die kalendarum Novembrium [novembris 6.] regnante Jesu Christo, Deo et Domino nostro [(J. C. D. e. D. n.) D. n. J. C. 6, 7; sine fine. Amen add. 7 et reliqua omittit.] , qui [ita desinit cod. 8: qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat per infinita secula seculorum. Amen.] est virtus et præmium omnium justorum [sanctorum 6.] . Ipse enim virtutem dedit, qui seipsum, quo melius nihil est, in virtute perseverantibus repromisit, inquiens: Ero illorum Deus et ipsi erunt mihi populus. Ipse erit finis et palma sanctorum certaminum [om. 6.] qui sine fine videbitur [(s. f. v.) om. 6; hic pauca sunt erasa in cod. 3.] , sine fastidio amabitur, sine fatigatione laudabitur, qui cum omnipotente Patre suo et Spiritu Sancto [(o. P. s. et S. S.) coæterno et coomnipotente Deo Patre et Sancto Spiritu 5.] vivit [et add. 6.] , dominatur et regnat [(e. r.) om.6.] in omni gente et [om. 4, 5.] loco [(g. e. l.) om. 6.] et tempore, et [om. 4, 5.] nunc [et add. 5.] , semper et per infinita seculorum secula [(et nunc-sec.) om. 6.] . Amen.

MIRACULA SANCTI BENIGNI

Benignus, martyr Divione in Gallia (S.)

BHL Number: 1164

EX MSS.

Librum miraculorum S. Benigni edimus ex codicibus: 1. Parisino 17006; 2. Parisino 5353; 3. Parisino 16733; 4. Divionensi 383; 5. Montispessulano 1. Cfr. supra, p. 163.

[Prologus.] Apertissime igitur devota fidei relatione beati Gregorii, Turonorum antistitis, translatio sacratissimi corporis Christi martyris Benigni est descripta, et quæ tunc perspicuis obtutibus, ipso Domino [D. i. 2.] largiente, divinitus fuerunt ostensa, lucide prædicta sunt miracula. Aliorum etiam sanctorum corpora quibus quiescant vel humata sint locis, dictis ejusdem pontificis agnoscuntur a cunctis qui eorum se frequentius deposcunt adjuvari suffragiis. Hac ergo ratione [rationis 4.] veritatis comperta, quæ deinde ad nostri potuerunt pervenire notitiam, pauca de pluribus perstringentes miracula, agnoscere volentibus sequenti opusculo depromimus; ea scilicet quæ ipsi vidimus, vel quæ relatu religiosorum monachorum ac fidelium virorum audientes vera esse nullomodo dubitamus. Quæ sigillatim [singillatim 4, 5.] sententiis divisa aliquorum metrorum sequentibus versiculis a breviter composuimus, ac superiori stylo beati Gregorii annectentes apposuimus. Hæc autem illis pandimus, qui nævo invidiæ omnimodis carere norunt, et cum spe fide credibilitatis [credulitatis 2 – 5.] adhibita, fideliter intellecta percipiant [percipiunt 4, 5.] . Nec suspicetur a quoquam id fieri alicujus tumore præsumptionis, sed malle sequi nos probabilem antiquorum sollertiam sapientium [sapientum 4. ] , in quantum fas est, qui ea quæ acciderunt suis temporibus [suis t. a. 4.] pervigili cura insudabant describere, et ad sui mentionem aut futurorum cognitionem oratoria ratione vel lucido poemate cupiebant depromere. Si enim incertæ opinionis ratio per campos eloquentiæ dilatata ita facunda sui nitoris pollet gloria ut recitanti sit gratissima, quanto magis est attentius recitanda ac prædicanda virtus divinæ operationis, quæ, procul a se decusso pallore obnubilatæ lucis, velut sol undique emittens radios suæ claritatis, cuncta auxiliante gratia Dei penetrantes, non desinit augmentando lucem assiduis lucidius clarescere miraculis. Ex hoc nempe prædicata cunctorum auctoris magnificentia [magnificentiam 1 – 5.] semper gloriosius debet collaudari, quatenus ipsius potiori gratia suffulti percipientium animi devotiores ad recitandum jugiter valeant apponi. Itaque, ut præfati sumus, miracula quæ Dei omnipotentia atque clementia largiente interventu beati Benigni, specialis Galliæ patroni nostrique tutoris ac pastoris, multipliciter fulsere, compendiose describentes [om. 2.] , complacuit instantibus cunctisque sequentibus committere, quatenus ejus juge patrocinium spei credulitate, fidei exhibitione, dilectionis ardore cunctis agnoscere quærentibus coruscum veneranter clarescat, et fervor sui cultus in illius laude et gloria inveniatur, cujus dono refulgens in cœlis tantarum virtutum operator sæpe declaratur in terris. Explicit prologus. Incipiunt miracula ejusdem martyris [(e. m.) gloriosissimi Benigni martyris 4.]

[2] [Miles impius a S. Benigno punitur.] Eo tempore quo Heinricus b ducatus Burgundiæ florebat honore, quidam miles, vocabulo Rotbertus, circa res ecclesiarum et labores pauperum assidua deprædatione sæviebat. Qui cum nullius acquiescens monitis a pravæ consuetudinis usu sese compesceret, cuidam religioso solitario, vigiliis et orationibus crebrisque jejuniis intento, talis de eodem apparuit visio. Videbat se choro cœlestium civium interesse atque proprii intellectus ratione agnoscebat velut præsulem c beatum Benignum ornamentis episcopalibus, ut solet fieri in cultu divini sacrificii, decoratum, sanctumque levitam ac protomartyrem Stephanum dalmatica indutum utrimque inter se deducentes quemdam [om. 5.] Mammetem [magnatem 3.] , angelicæ pulchritudinis puerum, monachili habitu comptum; et stantes ante obtutus superni judicis, communi clamore suggerebant injurias sævissimi hostis. Quorum clamore exaudito, emitti videbatur ejus sententia et [om. 3 – 5.] lancea letalis vulneris, quæ illum confoderet et funditus exstingueret. Sequenti die visionis ostensæ, prandente jam dicto duce, contigit adesse solitarium et militem denominatum. Percepta alimonia, assurgens petit principem ut concedat sibi ad propria reverti. Qua [Quo 3.] ipsius benedictione recedente, solitarius quid de eodem præterita nocte vidisset duci aperuit, et quod illi vicinum foret mortis exitium innotuit. Quem missi ab eo ut revocarent citius sequentes, metu hostium supervenientium intrantem flumen Segonnæ [Sagonnæ 3, 4, 5.] * et festinanter cupientem transnatare, suæ impulsu lanceæ profundius terræ defixæ reperiunt interisse, cum eam ad gubernandam navim niteretur abstrahere.

[3] [Alius item.] Nequaquam est silendum quod multis constat manifestum. Quodam tempore, adveniente rege Roberto d Divione, quæ quisque habebat ad munitionum præsidium deferebat. Cumque armigeri militum in diripiendo sibi providentes ubique discurrerent, unus sævior ceteris conatur infringere ecclesiam Christi præcursoris et baptistæ Joannis. Hoc perspicientes ipsius ecclesiæ clerici, pulsando signa ammoventes crucifixum, deportant contra furentem armigerum. At ille insana mente effrenatus, ultra modum sæviens et quod pertimescere debuerat contemnens, non est cunctatus pungere lancea venerandæ figuræ brachium. Tandem violenter repulsus denuo traditur in reprobum sensum, ut ea quæ non sunt agenda ageret, furens nimium pervenit usque ad atrium sancti Benigni. Et ferenti cuidam ipsius sancti servo frumentum humero obvians, vim infert illud auferendi: ille non esse suum quod ferebat, sed sancti Benigni fore asserebat; quem minime credens diutius cædebat. Cui cum supervenisset unus ex monachis et implorasset ut talia agere desisteret, volens illum appetere lancea perforavit ejus vestimenta. Mox affuit divinum judicium, quod declaravit beati martyris meritum. Nam facie retrorsum conversa, dæmonio plenus et nimia ipsius vexatione tortus, una cum duobus sociis miserabiliter solvit pœnas mortis.

[4] [Item tertius.] Per idem tempus quidam miles nomine Robertus, de castro Belnensi * ibidem advenit. Qui quadam die quemdam monachum sancti Benigni ex equo cum injuria deposuit. Quo sedens sequenti die rediens ad propria, cum intrasset Oscarram fluvium securus, repente in eumdem corruit mortuus, sicque prædictus equus sancto est restitutus. Unde rex qui aderat atque ejus proceres sed et cunctus exercitus hæc audientes, simul quoque intuentes, deinceps valde cœperunt sanctum Christi martyrem venerari, quem compererant se exorantibus pie auxiliari et in suis inimicis creberrimis indiciis manifestari.

[5] [Item fur.] Poscit devotio expedire celeberrimum quod notum constat miraculum. Imminente quodam tempore sanctæ Crucis festiva Exaltatione, decorata est ejusdem ara ornamentis ecclesiæ. Vespertinis horis ipsius diei supervenientibus, obserantur fores a custodibus. Quidam autem cupidus delitescens in abditis, volens ex rebus ecclesiæ inopiæ suæ consulere, nocturno furto exspoliavit ornatum altare. Observans autem opportunum tempus quo recederet, mane facto foribus apertis cum jam securus progredi vellet, per id quod male tenebat bene detentus est, luctansque pro viribus ut facultas adveniret egrediendi, impediente potius difficultate renitenti denegavit patens aditus voluntarios exitus redeundi; sicque invisibili constricto vinculo nequaquam fas secedendi quoquam aderat, sed in medio viæ immobilis persistebat. Cumque concursus populi orationis gratia ad sepulchrum sancti fieret et admirationi introeuntibus ac exituris esset, videns se omnimodis detineri, ignorantibus cunctis culpam aperit, prolatumque e sinu testimonium furti ostendens, qualiter detineretur vel quid egisset palam innotuit. Quo fratres per nuntios comperto miraculo, pleni lætitia et exultatione omnes Deum ac provisorem sui ovantes laudando benedicunt, recipientesque quod suum erat reum solvunt vinculis et crimine ciboque repletum ad propria sinunt redire.

[6] [Monachus Deo infidelis convertitur.] Dignum est illud inserere paginæ quod constat gestum multorum ad imitationem, Dei dispositione. Quidam monachus profunde inscius cavere ruinam foveæ, permotus utilitate suæ scientiæ qua bene doctus erat, voluit hujus sancti patrocinium deserere et solvi rupto jugo disciplinæ. Quod ut perageret occasiones excitabat, quibus efficeret quod cupiebat. Cumque noctu per fenestram terræ contiguam vellet progredi, vidit quosdam spiritus exitum sibi denegare qui innuentes designabant, si extra poneret pedem, interitum. His visis, quod sui causa ibi adessent intelligens, territus nimium citius rediit ad lectulum. Decurso aliquanto ipsius noctis spatio, illusionem in se, non extra, fieri credens, exsurgens rediit ad locum eodemque modo pristinum horrorem subsequente secundo perterritus aliquamdiu detentus est. Nec multo post ad idem [id. 3, 4.] peragendum revertitur, accommodansque opportunum tempus suæ sollicitudini, dum perquiritur aditus progrediendi, detinetur multitudine monachorum, quorum spiritus ibi provisores deputati excubias celebrantes cuncta monasterii loca vigilanter observabant. Hac iterum visione compulsus remoratur paucis diebus. Deinde est perventum ad iniquæ delectationis votum, et jam vagabundus suscipi se exorans in cujusdam domo obtinuit. Cumque se dedissent superveniente nocte quieti, ille amplioribus occupatus tenebris, denudatus jam interius fide bonæ operationis, denudavit etiam se exterius veste religionis. Moxque veste et insana mente deturpato, nutu divino, in loco domus quo accendebatur ignis, horrendum affuit dæmonium in similitudinem simiæ figuratum. Quod quamvis ad instar ipsius monstri esset exiguum, incomposita tamen deformis brachii magnitudine, fœdæ manus, digitorum unguiumque turpium, nitebatur illum attingere et astricto gutture crudeliter suffocare. Videns itaque se in confinio mortis positum, rogat Deum invocando sanctum Benignum, ut vitam concederet, vovens se reversurum et usque ad finem vitæ permansurum, si valeret imminens evadere periculum. Tandem exauditus per merita hujus sancti liberatur, recipiensque devotus quod antea infidelis utebatur, pedem, quem a bonis operibus deviarat [om. 1.] , reducit et in semita recti itineris deinceps permanendo fideliter vixit.

[7] [Muto loquela redditur.] Illud etiam clarum est pandere miraculum quod valde fuit celebratum. Die dominica mediæ quadragesimæ, quidam mutus fideliter expetivit hujus sanctissimi martyris subsidium, quo sibi longo temporis spatio denegatum a Deo impetraret eloquium. Qui devote petens se admiti oratorio in celebratione missæ majoris, prosternens se corpore et mente evangelicis verbis secus pedes levitæ legentis, præstolabatur ibidem subventionem divinæ pietatis. Implorante igitur illo et sæpius invocante devota mente sanctum Benignum, ut retardanti [retardandi 3.] voto citius succurreret, statim affectum ipsius flagrantis fidei potenter comitata est executio virtutis. Nam perlecto evangelio, cunctis fratribus communiter symbolum ex more canentibus, cœpit bene proloquens Deum suique auctorem beneficii nominare, laudare, et ad interrogata respondere. Quæ res gesta celebrem lætitiam diei geminavit, decantato in filiis matris ecclesiæ spirituali gaudio. Unde præeunte abbate ipsius temporis, omnis congregatio catervatim cum votis præcordiorum junctis vocibus Deum laudantes dicunt: Laudate Dominum, quia benignus est. Psallite nomini ejus, quoniam suavis [suave 3.] est. Omnia quæcumque voluit fecit in cœlo et in terra. In prolixa quoque modulatione sequentis versus composita prosa in laude ejusdem martyris decantantes dulciflue concinunt: Benedictus Dominus ex Sion, qui habitat in Jerusalem cœlestem urbem, quo almus jubilat Benignus crebrisque coruscat semper virtutibus, hic cæcis visum restituens et loquelam mutis, præstansque cunctis fide beneficia.

[8] [Paralyticus sanatur.] Nequaquam debet silentio reticeri quod constat actum gratia istius sancti. Ex familia ejus quidam, nomine Arnulphus, privatus omnino membrorum viribus, animatus spe sui Domini, intellexit se sospitatis medelam adepturum, si adiret pium ipsius patrocinium. Qui cum quadam die, ducente fide, prout possibile fuit advectus esset ad ejusdem sepulchrum, exorans et sæpius invocans illum pervenit usque ad unam ex columnis marmoreis quibus absida continetur, statimque auxilio subvenientis Domini fidelis servus citissime allevatur. Nam ut eam manu contigit, nisus surgere, ejus sublevatione plenissimæ sanitati sensit sese redditum, sicque, copia eundi atque redeundi relevatus, diutius est eadem integritate membrorum quam recepit in servitio sancti fideliter usus. Velocius fama hæc per aures omnium advolavit, eorumque corda magna exultatione replendo in Dei laudibus uberius excitavit.

[9] [Item languidus] Quia nequimus explicare quantum fulgeat in hujusmodi curationum genere, saltem de multis pauca libeat breviter describere. Quemdam itaque Adelinum nimius ægritudinis angor omnibus membrorum officiis diutius destitutum [destinatum 2; destitutus 4.] contraxerat. Cui etiam nervorum contractio longiorisque offensio languoris operandi manibus incedendique pedibus facultatem penitus denegabat. Qui cum sedulo multorum interventu sanctorum advenire sibi sospitatem precaretur, nec ullo modo concederetur, tandem comperiens in aliis hujus sanctissimi protectoris nostri potentem efficaciam virtutum, ad ejus limina perveniens accessit, imploraturus necessarium devote remedium. Cujus devota accessio, comitata integra fide, quod orando petiit integerrime impetrare promeruit, eumque intercessio illius redintegratum membris ac diu optata sospitate gaudentem sanum palam visibus cunctorum exhibuit. Unde et sibi optabilis lætitia pervenit [provenit 3 – 5.] , quæ cunctorum ora spectantium in Dei ipsiusque præclari testis laudibus dignanter aperuit, et magna exultatione replevit. Qui ne tanto ingratus foret beneficio, sese in vicissitudinem pro concessa sospitate sancto condonans intulit, operariisque basilicæ quoad vixit fideliter ministravit.

[10] [et alius paralyticus, quamdiu degit apud sepulcrum S. Benigni.] Alium quemdam, vocabulo Albricum, omnibus membris percussio paralysis effecerat dissolutum et ab omnium efficientia actuum reddiderat invalidum. Qui cum suorum sollicitatione parentum ad hujus patroni nostri percipiendum levamen fuisset delatus, confestim ut virtutis vigore ipsius interventu marcentia membra pleniter sentit perfusa, suis gressibus incedens revertitur gaudenter ad propria. Sed rursus ejusdem incommodi anxietate detentus, curvatus [curvatur 4.] et ad prioris auctorem medelæ revectus, pia subventione relevatur ac mox habitaculum firma deambulatione visendum requiritur. Subsequitur primis defectionibus tertia pejor, quæ cogeret totiens revisam domum deseri insignemque tantarum largitorem sanationum compelleret adiri. Tuncque relicta domo ad eumdem devectus, orat sibi ejus meritis suffragari, culpans se collatæ ingratum benignitatis; de cetero obligavit se voto in eodem loco persistere,nec aliquatenus ab ipsius patrocinio decedere [discedere 3.] . Cui statim incolumitas plenissime confertur ac per hoc omnium ora videntium in Dei suique martyris præcipui laude solvuntur, et sacrorum fama gestorum multipliciter dispersa augetur. Qui deinceps in eodem loco permanens, stetit votumque quod voverat fideliter observavit.

[11] [Pari modo alius contractus.] Relatus [Delatus 5.] est item quidam Robertus ab amicis ad expetendum hujus sanctissimi Patris nostri præsidium, qui, cohærentibus calcaneis natibus, pectori quoque impressis genibus, toto corpore erat humi collectus. Quem ad ipsius limina expositum ac nomen ejus frequentius invocantem clementer erexit; cui etiam refundendo vires integræ membris facilem motionis usum concessum est adipisci. Qui denuo rediens domi, pristinis arcetur difficultatis augustiis, et quod opificem suæ salutis non debuisset deserere incongrua rursus contractionis conqueritur detentione. Recurrunt noti ac propinqui ipso poscente ad notam pridem benignitatem, eumque ad curandum ac ibidem manendum ipsis testificantibus atque spondentibus sui ipsius deditione perferentes, summa operante pietate intercessionisque dono largiente, protinus solidatum atque erectum in cunctis pene [bene 5.] membris aspiciunt, et Deo sanctoque Benigno laudem canentibus gaudentes ostendunt. Qui quamdiu advixit, semper valvas ecclesiæ custodiæ clave munivit ac pavimentum ipsius scopis vertere devotus studuit.

[12] [Energumena liberatur.] Quanta vero sit huic sanctissimo potestas super energumenos collata, sequentia legentibus declarabunt scripta. Sacris igitur diebus septimanæ paschæ, quædam mulier istius sancti ancilla, nomine Gunzelina, pergens ad villam quæ nuncupatur Bycisus *, subito habuit itineris sui socium humani generis inimicum, qui peregrinantis specie mulieris assumpta incedens, ornamentis regiis compta, progrediebatur, veluti deambulans uteretur longiori via. Quæ cum pluribus suasionum verbis multisque promissionum muneribus fallax jam dictam feminam per prolixam confabulationem demulceret sibique se [om. 3.] in cunctis prodesse spopondisset, finito hujusmodi verborum colloquio siluit, umbraque phantasticæ machinationis illam deserens non comparuit. Qui mox ut visus est a se recessisse ut futuri insciam [inscientia 2.] infortunii signum crucis oblitam repente invisibilis inimicus invasit, totamque a pristino sui status usu mutavit, ac dira rabie in se seu in his quos attingere valebat crudeliter [cludeliter 4.] inflammavit. Quæ cum biduo ita dæmonis capta usaque nisibus [visibus 3, 5.] persisteret, tandem tertia die per plures hominum vires coacta atque strictim devincta perducitur ad hujus Christi martyris patrocinium, ejus interventu tanta peste curanda. Ubi detenta usque octava dominicæ resurrectionis die, liberari meruit ipso Benigno exorante, a dolosa iniqui hostis invasione. Nam cum populus ad solemnem melodiam vespertinæ synaxis convenisset, illa diu amissæ quietis dono cum salute fugato hoste fruitur ac pristino sensui restituta cernitur; laudesque Deo sanctoque Benigno a cunctis veneranter cum gaudio decantantur, merita quoque per multos dilatata cernentes in illis [illius 3.] gloria ubique [ubicumque 2.] celebrata panduntur.

[13] [Item phreneticus.] Nec dissimile fuit illud miraculum quod gestum constat imminentibus diebus Rogationum. Quidam denique mentis insania captus ac totus humana mansuetudine privatus nefanda atque turpia verba loquebatur, et audientes sive sibi colloquentes cunctos inanibus [manibus 1, 2, 4.] dictis inutilibusque gestis provocans vehementer fatigabat. Qui coercitus a multis verbis ac verberibus, quatenus quiret sensui pristino restitui, nullo modo poterat corrigi; imo etiam, illorum commiserationis ignarus, unde ejus vesaniæ quies adduci putabatur, deteriori amentia corripiente potius fugabatur. Quem cum incorrigibilem illorum castigatio pervidisset, perducitur ad hujus sanctissimi patroni tumulum coactus, medelam propriæ salutis, ut illorum fides sperabat, citius percepturus. A quibus cum ibidem triduo detentus perstitisset, tandem tertia die paululum somnii percepta quiete surrexit,seque mentis sospitati plenissime [plene 3, 4.] redditum sensit, ac cernentes cunctos Deum sanctumque Benignum laudans reddidit inde exhilaratos.

[14] [Sanatur paralyticus.] In medendis quoque paralyticis quanta fulgeat gratia, sequens depromit pagina. Quidam namque paralyticus, nomine Hildradus, hujusmodi incommodo nimium dissolutus, nullius effectum operis valebat in se excitare, sed deficiebat afficiente prædicti languoris torpore. Cumque tali angustia ac mæstitudine obsessus pene deficeret, destitutioni suæque inutilitati vehementer condolens, indubitata fide credens hujus sanctissimi patris Benigni adepturum se velox auxilium, præsentialiter devectus est eo poscente ad sacram præfati [præsenti 2.] martyris memoriam. Quo cum fuisset deportatus, adjuvante ipsius interventione quod fideliter quæsivit impetrare meruit, executionemque fidei recompensavit opus miraculi, atque remeans ad propria lætus plenissimæ redditus est sospitati; collaudans quoque per cuncta Dei et sancti ejus beneficia, magna videntes replevit lætitia.

[15] [Item febricitantes] Præterea in frigoreticis quam potenti dominetur hic sanctissimus ac valenti præsidio, apposita suprascriptæ docet descriptio. Nam quidam monachus, vocabulo Rodulphus, qui causa proprii nominis pluribus impositi [codd. imposita.] atque ab elocutione frequentius a se usitata specialius agnominabatur confessus, quodam tempore fervidæ æstatis nimium laborabat typo quartanæ febris. Cujusvis cum nullius in se proficuum perciperet medicinæ effectum, tandem post expetitos crebro et edoctos a multis potionum haustus, nulla convalescens pro his melioratione, ubi perspexit humanum impotens, auxilium efficax quærit sinceræ fidei devotione divinum, dejectus totus avide mentis corporisque supplicatione ante peculiaris patroni sepulchrum. Moxque somno oppressus vidit quemdam decorum clericum, more antistitum Græciæ e attonsum ac decentibus ornamentis [ornatis 2.] indutum, pulchritudine nivei capitis et prolixæ barbæ venustum, sibi assistere, qui talibus verbis imperans compellebat febrem ab eodem discedere: Præcipio, inquiens, tibi, febris, ut statim deseras pervasum corpus hujus quiescentis, nec aliqua ulterius tui molestia gravato domineris. Illico liberatus [om. 5.] expergefactus surrexit a somno, deincepsque ita fugato caruit incommodo. Qui fraternæ congregationi hilaris et gaudens astitit eique visionis, curationis quoque, causam narravit; quam etiam lætiorem sua relatione reddidit ac devotiorem circa ejus patrocinium veneranter exhibuit.

[16] [et alii ægri.] Constat hoc miraculum fuisse gestum antequam pretiosissima Christi martyris ossa venerando abbate Wilelmo poscente transferrentur f a Lamberto, Lingonicæ urbis antistite. Deinceps vero quanti [om. 2.] febricitantes vel variis afflicti languoribus ad ipsius tumbam concurrentes, hausta cum pulvere ex capitali petra sepulchri eraso aqua, benedicto [benedicta 3, 4.] redierint salutis dono uberius accepto gaudentes. Vel quanti astricti aliqua oppressione, ibidem aut procul exorato seu invocato ejus nomine, a sua mæstitudine atque injuria sint reversi læti, nullius lingua valet explicare nec aliquis nominatim describere.

[17] [Sanatur paralyticus a nativitate.] Adnectendum est superioribus peractum illud miraculum, quod est declaratum videntium testimonio multorum. In comitatu Farnoderensi * quidam procreatus a nativitate paralyticus delatus est ad sacri sepulchrum martyris. Qui fideliter cupiens adipisci suffragii ejus subventionem, exorabat advenire sibimet diu elongatam ac semper desideratam relevationem suæque ægritudinis curationem. Quod cum assidue deprecaretur, aliquantis diebus ibidem commorans, petitionem ejus tandem subsecutus est sospitatis effectus. Nam cum quodam die cujusdam solemnitatis residerent fratres ad mensam, paululum quietis somno membra committens vidit niveam columbam advolasse super ipsius sancti aram. Quam cum quasi omnibus laxatis viribus brachiisque tensis insiliens conaretur capere, ipso laxationis nisu evigilans miratus est ægritudinem recessisse, sospitatemque sibi plenissime accessisse. Quod cernens ejusdem altaris venerandus custos, nomine Leduinus, concitus pergens studuit nuntiare confratribus. Cum quo pio exultantes gaudio devoti Deum sanctumque [et sanctum 4.] Benignum laudaverunt continuo.

[18] [Hæretici detecti] Est inserendum illud paginæ quod multiplici viget fidelium relatione. Tempore Roberti regis a Franciæ partibus sectæ hæreseos cooperatores latebras suæ falsitatis erumpentes, nebulam erroris sui ubique spargere, et præclarum ovile Christi irrumpere conati sunt. Qui cum depressi cæcitate vera falsis semper obviare sentirent, suaque pravitate in lucem consurgere non valentes obscurius fumigarent, hujusmodi machinationis dolos commentati sunt, ut compositum ex maleficio pulverem clam aquis vel [(sunt ut-aquis vel) om. 2.] cibis spargendum per suæ conscios nequitiæ circumquaque deportarent [deponerent 5.] , per quem colloquentium sibi mentes corporaque commaculando errore falsidico perverterent. Cumque sub specie peregrinantium diversa peragrantes loca presbyter, ut videbatur, primus, secundus laicus [(l. s.) 2.] cum una monacha id peragere curarent, ad hujus sanctissimi protectoris piissimique patroni nostri Benigni cœnobium pervenientes, ipsis petentibus malivole, eleemosynario vero studio caritatis procurante, in hospitium pauperum ducti sunt. Ubi cum aliquantis diebus commorantes avidius perficere quod cupiebant molirentur, Deo auxiliante sancti hujus interventione desiderio malitiæ suæ penitus fraudati sunt. Nam cum hospitium egredi et properare ad colloquendum fratribus vellent, quatenus per auditus aurium maleficia exercerent, ut cum [om. 2.] corporibus corda perfidiæ veneno inficerent,vapor invisibilis incendii a monasterio exiliens feriendo illos in vultibus repellebat et retroactos ad hospitium reverti cogebat. Qui videntes se nullomodo proficere, coacti sunt ad socios repedare; a quibus sciscitati confessi sunt quid in eodem loco sint perpessi, et quod quædam divinitatis claritas illic consistentes collustraret, se vero eis colloqui quærentes consumeret. Qui rumor in aures fidelium divulgatus ac procul ventilatus, monachis hujus cœnobii ab ipsis est relatus. Agit hoc præcipui martyris Christi meritum, qui sanctissimi evangelistæ Joannis imbutus doctrina et evangelio, sic famulantes sibi protegit ignito defensionis clypeo.

[19] [et fures elusi.] Quod suos atque hanc ecclesiam pervigili cura custodiat idem pater,sequentia pandunt exempla. Quodam itaque tempore Aquitanici quidam artificiosis carminum incantationibus doctum quemdam virum nomine Basinum caput sibi constituentes, et facto agmine in his regionibus venerunt, et frena suæ cupiditatis instigante malitia sive necessitatis inopia laxantes, commovente latrocinii crimine cucurrerunt. Erat autem prædicti prædonis hujusmodi artificiosa vis ut, nullo modo clavibus aut vectibus serisve obstantibus, habitacula quæ vellet ingrediens cummanentes ibidem atque vigilantes invalidos effectos et nihil loqui penitus valentes deprædatos foris asportaret, dehinc abduceret etiam super ipsos quidquid sibi complaceret. Qui multa damna ecclesiis ac domibus inferentes hujus monasterii claustrum aditu reperto duo ex illis ingressi putaverunt ejus thesauros nulla custodia vel clavium virtute tueri. Inventis igitur quorumdam monachorum vestibus induti sunt, ut habitu simili configurati, si fortuitu aliquos suo incessu offenderent, esse ab ipsis æstimarentur monachi. Lustratoque dormitorio obvios sibi multos cum silentio viderunt monachos, quorum timore nihil perfecerunt [profecerunt 5.] , sed silentio similiter studentes [om. 5.] recesserunt. Cumque cuncta officinarum loca explorando circuirent, semperque pervigiles monachos invenirent, deesse illos monasterio cogitantes, circumjacentia templa superius inferiusque perscrutantes repererunt [reperiunt 3 – 5.] eos occupasse omnia abdita ejusdem ecclesiæ. Vana ergo curiositate fatigati, deserentes quas assumserant vestes, socios copiosum furti [furtum 3.] lucrum præstolantes requirunt, repertisque quid egissent renuntiaverunt. Quos etiam his dictis discedere compulerunt: Nulla nos hujus loci munitio detinuit, nec potentia maleficiorum juvit, sed multitudo monachorum nobis ubique obvia facta vehementer exterruit. Unde incassum nos laborasse, vosque opperiri credite, quia indesinenter vigilantes nullo gravantur sopore. Quare hinc recedamus, quoniam prospiciente tam magna multitudine, nihil auferre valebimus, eo quod ubique diffusa cuncta replens teneat loca. Qui reversi vicinis suis narraverunt quid egissent, a quibus nobis talia sunt relata, quod hæc tanta ecclesia cautela esset custodiæ munita.

[20] [Punitus insecutor monachorum S. Benigni] Quidam miles, nomine Airardus, hujus sancti servos et ancillas inhiabat insequi, ut a recto ipsius jure divulsi injuste compellerentur sibi famulari. Qui assidue quosdam compellens crebriusque comminanti querela servitium exigens, cum id quidam perficere renuerent, exacerbatus, tenebris pravæ insecutionis noctu semper adimplere disponebat quod sibi odiosa mens perquirere imperabat. Cujusdam igitur indigenæ [indigne 1 – 3, 5.] uxorem Longuovico [longo vico 1 – 3, 5.] commorantem, seseque declinantem et in sancti istius servitio fidelem, furtive castro Blasiaco perduxit et infra septa ejusdem [ejus 2.] custodiæ vinculis colligavit,atque cum uno proprio puerulo projiciens in arcam clausit. Ubi cum detineretur et ab eo ut exigeret quod cupiebat, graviter affligeretur, imminentibus sibi compulsa angustiis sanctum Benignum ex intimo cordis gemitu lacrimans exclamavit, atque ut ei clementer auxiliando succurreret supplicibus petitionis singultibus exoravit. His ergo precibus insistens, sedulo sanctissimi martyris auxiliante suffragio, quadam [quidam 1, 2, 5.] nocte subteriori pariete [parieti cod.] arcæ dirupto effugium facultatemque exeundi se invenisse mirata est continuo. Celeriterque requirens domus ostium, invenit illud apertum. Egrediensque ac circumspiciens ne fortuitu ab aliquo prospiceretur perambulans castrum, omnes reperit dormientes cunctosque aditus patentes. Sed timore imperante repertos exitus declinans, per quoddam latibulum ad excelsam rupem pervenit, seque cum puero ex illius altitudine in inferioribus dejecit, nullamque collisionis injuriam aliquatenus pertulit. Statimque sensu comite, per viam condensi saltus nusquam devians veloci gressu suum protectorem ac liberatorem requisivit, et qualiter ei a persecutore eripiendo subvenisset, mixtis gaudio lacrimis, assistentibus sibi peroravit.

[21] [et ejus frater.] Est etiam commemorandum quo eventu præfatus miles suæ socordiæ limitem incidens finitimum, sanctissimo famulantibus monachis atque ejus mancipiis inferre mala desistens, cum fratre desiderium male cœptum omnimodo prolongare desierit. Nam cum fratri ejus Hugoni his querimoniis fraterna pravitate consimili, cujus subsidio atque consultu eadem gerebat, sub ratiocinio redarguto ab abbate atque a senioribus intimaretur quod erga sancti amatores non recte agerent, et quod pro ipsis ad Deum continuus clamor fieret, negando atque per sancti nomen jurando testatus fratris nequitiæ ignarum se fore, falsitatis scuto taliter protectus et in ejus injuria manifestus repente inimicorum gladio est interemptus. Prædictus vero frater illius incorrigibilis permanens, et quod cœperat peragere consuescens, quadam die, objectionum quarumdam infidelitatis exigentibus causis, a senioribus suis defensionis bello indicto, sancti misericordiam [m. s. 2.] , fratrum absolutionem depoposcit, et ut sui misererentur exoravit. Interpellatusque ut finem prædictis calumniis imponeret, acturum se hoc post exitum pugnæ tunc differens dixit, ut quasi certus evadendi pugnam, licentius repeteret quod infideliter mens promissum et retentum cogitasset. Qui ad pugnam progrediens atque certamine singulari devincere diu se persequentem contendens, tandem viribus effractus, injustitia deprehendente, veri justitia conclusus atque devictus ad ultimum est violenter excæcatus. Talique præsidio sancti martyris ab hujus loci insecutione sunt aversi fratres jam nominati, gaudentesque permanent sine calumnia et absque ulla repetitione alicujus ipsius servi.

[22] [Item alius.] Alius quidam miles, nomine Gunzelinus, erat hujus sancti cultoribus æmulator et insidiarum agitator nequissimus. Quodam itaque tempore terras sancti hujus propriis sulcantibus aratris, supervenerunt eis subulci deducentes ad pastum sues. Aderat tunc ibidem culturæ provisor quidam monachus, nomine Martinus, cui supervenit ex insperato miles denominatus. Cumque, sui fiducia nisi, porcos circumducentes minarent, ut sulcos perverterent et culturam boum turpius suffoderent, curæ fuit bubulcis eos abigere et custodes ut a se discederent admonere. Inveniens ergo occasionem inanem et tempus exagitandi et efflandi virus, quasi commonitione eorum commotus, antiquo odio armatus, arreptis boum usu stimilatis virgis, cœpit eos vehementer tundere et ira acrius commovente violenter flagellare. Qui interpellatus a jam dicto assistente monacho, ut a cœpta perficiendi contumelia amore sancti et honore resipisceret, respondit ante velle se videre si sanctus Benignus eos sublevando a præsenti flagello liberaret. Sicque sancti nomine contempto ac interpellatione postposita, fatigatus recessit, et domi veniens lecto incubuit, atque sine cibi perceptione quatriduo jejunans et jacens, excidio amaræ mortis spiritum exhalavit, ut aperte manifesta vindicta ex contemptu sancti comprobata fieret, multosque ad sui reverentiam correctio excitatos animaret.

[23] [Fur punitus,] Non solum autem ubi ejus juge patrocinium veneratur, a talibus insignitur præconiorum virtutibus atque miraculis, verum etiam quocumque dilatata ipsius habetur memoria, multiplici mirabilium glorificatur ac prædicatur illustris efficacia. Adjacens namque est Senonensi territorio villa cujusdam Vulnonis [Vulnocus 5.] , possessoris cognomine denominata, sanctissimo isti patrono Benigno perpetuo jure collata, in qua ipsius nomine et honore constructa atque dicata venerabilis habetur ecclesia. Cui villæ haud procul consistit munitio nuncupata Darvicus, ubi quodam tempore quidam Dodo, ejus commanens dominus, proprios auferre labores ruricolis hujus protectoris, tam per se quam per suos assistentes domesticos inreverenter inhiabat, ac ea quæ in ejus dominio possidebantur in suos usus exportari, cooperando ac jubendo violenter satagebat. Cumque in his peragendis frequentius obstinationibus illius mens incessanter persisteret, quadam die quemdam militem, nomine Reinardum, ibidem cum plaustris atque aliis adjumentis destinavit, præcipiens ut inter alia quæ sibi complacerent direpta, etiam triticum quod in horreo servabatur totum asportaret. Qui obaudita jussione concite illuc properando perveniens, requirendo didicit haberi in ecclesia arcam, eamdemque fore tritico plenam. Quod citius investigare cupiens, intrat in eamdem ecclesiam, repertamque arcam, quasi promptior ceteris, dum vacuare nititur, repente nimio horrore perfunditur, adjunctæque manus adhæserunt summitati vasis retenti, ita ut se detinentem teneret, nec ullo modo aliud ab alio separari seu disjungi penitus valeret. Talique restrictus vinculo rei insensibilis, coactus amisit vires præsumptivæ temeritatis atque insanæ jussionis, sequente mox incommodo validæ febris. Adhærente igitur vase manibus, invalidus redditus totius corporis viribus, petiit se inde a collegis abstrahi et ad sancti martyris aram ob sui remedium perduci. Quo perductus corde et ore culpam proclamans, promisit nullum deinceps ipsius damnum inferre rebus, se ejus interventu exorans vinculo resolvi et sanitati pristinæ restitui, indulgentiamque provenire sibi criminis acti. Confestim ut hæc quæ dixerat spopondit, adhærens vas manibus separatum corruit, simulque incommodo febris, sancto intercedente, liberatus caruit. Sicque laudans Deum ac ejus præclarum testem Benignum, incolumis recessit.

[24] [et is qui eum miserat,] Item cum idem præfatus Dodo quadam die resideret in quodam fratrum ibidem habitantium solario, prospiciens per fenestram parietis, cui dorso apposito assidebat, vidit sigilaceæ non modicam quantitatem annonæ purgatam in horreo secus haberi consistente. Qui mox assuetæ cupiditatis sauciatus telo, cœpit intra semet rimari quod, si eam asportari quiret, suæ usui familiæ per aliquod anni spatium ad victum sufficeret. Necdum cessaverat meditatio vani cogitatus, cum subito isdem paries stridens totus corruit, eumque suo casu oppressum gravi membrorum collisione detrivit. Quem etiam subsequens ruina solarii diu subactum lapidum ac lignorum congerie diu sine spe afflictum vitæ graviter detinuit. Sicque coactus est male meditata deserere, et quæ cogitaverat se posse peragere, inutile sibi expertus est contigisse, dum quod providerat ad usum injustæ victitationis, versum est sibi in ruinam impossibilitatis, et pertulit pœnam ad tempus prava cupidinis voluntas, ne effectum sequeretur gravior vindictæ severitas. Sic enim quidam repentinis perturbationibus ac subitaneo metu a suæ pravitatis flagitiis coercentur, ut eadem perturbatione ipsoque metu coacti cogantur meditatione cassa deficere, ne [nec. 3.] aliquatenus ad effectum desiderii valeant [valeat 3.] pervenire, sicque ultionem extimuisse malitia sit illis radicitus caruisse.

[25] [et alius ab hoc missus.] Istius itaque prædicti Dodonis quidam cocus monachis in eadem villa [cella 3 – 5.] consistentibus valde erat importunus. Qui contraria omnimodis pro suo posse illis inferre non desistens, inter ceteras quas semper ingerebat machinando despectionis injurias, jam dicti sollicitatus desiderio domini raptam ex grege porcorum propriam illorum suem, ad suam perduxit domum. Quam mactatam cum concidisset, interanea ejus suo esui deputans, evacuatum cadaver animalis direxit domino domi. Cumque cum suis super tali facto congauderet, repentinus invasit eum horror mentis cum defectione totius corporeæ virtutis. Qui præ nimia gravedinis augustia sese recubans in scamno, animam exhalavit, continuo reddita ei condigna retributione contemptus et commissi reatus. Cœperunt deinceps habitatores vicini in maximo venerationis honore habere locum quem sic videbant a Deo crebro glorificari evidentibus miraculis sui testis eximii.

ANNOTATA.

a

Hinc patet librum miraculorum S. Benigni narrationi Gregorii Turonensis subjunctum fuisse, ac metro quodam liberiore conscriptum, divisisque sententiis fuisse descriptum. Ac revera rhythmus aliquis in hoc libro observatur, verbi gratia:

Quidam autem cupidus
Delitescens in abditis,
Volens ex rebus ecclesiæ
Inopiæ suæ consulere,
Nocturno furto exspoliavit ornatum altare.
Observans autem opportunum
Tempus quo recederet,
Mane facto foribus
Apertis cum jam securus
Progredi vellet, per id quod male tenebat bene retentus est.
Illud etiam clarum est pandere miraculum,
Quod valde fuit celebratum.
Die dominica mediæ quadragesimæ,
Quidam mutus fideliter expetivit
Hujus sanctissimi martyris subsidium,
Quo sibi longo temporis spatio denegatum
A Deo impetraret eloquium,

b Henricus, filius Hugonis magni comitis Parisiorum, Burgundiæ ducatum obtinuit anno 976; frater ejus Hugo Capetus regnum Franciæ occupavit anno 980.

c Hic S. Benignus manifeste apparet episcopus.

d Robertus, rex Franciæ, filius Hugonis Capeti et Henrici prædecessoris sui nepos, in Burgundiam venit circa annum 1002; anno 1003 Robertum filium ducem Burgundiæ creavit; anno 1005 multa bona concessit sancto Benigno.

e Quæ si vera sunt, confirmant opinionem S. Benignum fuisse episcopum.

f Translatio illa facta est anno millesimo aut millesimo primo.

* Saôone Arar

* Beaune.

* Bussy-la-Pêle (Côte-d'Or).

* pro Tornodorensi (?) Tonnerre (Yonne)

POEMA IN HONOREM SANCTI BENIGNI MARTYRIS
ex codice Divionensi descriptum a P. Chiffleto S. J. et ad Bollandianos transmissum conservatumque in collectaneis Bollandianis Bibliothecæ regiæ Bruxellensis, Codice 8929.

Benignus, martyr Divione in Gallia (S.)

BHL Number: 1156

EX MSS.

[Praefatio]

Hoc poema ex collectaneis bollandianis bibliothecæ regiæ Bruxellensis transcriptum prædecessor noster, R. P. Van Hecke, misit ad Dominum Bougaud, qui illud in studiis suis Benigniansis edidit. Nos secundis illud curis edendum judicavimus. Chiffletus sequentem censuram operis præmiserat: Pervetusta est scriptura hujus codicis et annos præ se fert fere octingentos. Nec fortasse multo antiquior fuit scriptor ipse, aut etiam a librario diversus, cum præter unum hoc rhythmi istius sive carminis exemplar vix aliud uspiam reperire sit. Disertum est autem ipsum opus ac multiplici eruditione respersum: eo vero singularis pretii quod ex cana antiquitate ad convincendos recentiorum errores Smyrnensem Polycarpum scite discrevit a Polycarpo seu Polycrate Ephesino a quo et Benignum cum sociis et Irenæum ipsum in Gallias missos esse affirmat. Quamquam ad temporum rationes minus exploratum est, quod significat hic auctor, Polycarpos duos plane fuisse æquales et Johannis apostoli pariter discipulos, quodque S. Benignum passum putavit sub Aurelio, Macrini successore, hoc est Elagabalo. Nam Polycarpus Ephesinus vix natus erat anno post apostoli Johannis obitum vicesimo, nec fuit Smyrnensis Polycarpi æqualis sed suppar. Passus est autem S. Benignus sub Aurelio Caracalla, Severi filio et successore. Quæ nos omnia suis locis probavimus. Cui censuræ subscribere non possumus. Non enim dicit auctor, quod Chiffletus eum dicentem facit, missos scilicet a Polycrate Ephesino Irenæum et Benignum in Gallias. Nam primo in carmine diserte enuntiat a Polycarpo, Joannis auditore, ab apparente sibi Irenæo commonito, Benignum in Gallias missum fuisse. Verum in secundo carmine, quod non tam pars poematis quam proœmium videtur toti poemati correctionis ergo præmittendum, Polycratis mentio fit, cui Polycarpi cognomen tribuitur. Hic fateor insinuatur a Polycrate missio Benigni facta. Insinuatur, inquam, non clare dicitur. Sic enim scribit:

Tunc Polycarpus nobilis
Palmam tulit martyrii,
Insigne sed cognominis
Polycrates retinuit.

Cujus pia sagacitas
Gallis transmisit dogmata,
Irenæique sophia
Post refulsit egregia etc.

Si pronomen cujus referendum est ad Polycratem, non ad Polycarpum, fateor illa verba: pia sagacitas Gallis transmisit dogmata, ita exponi posse, ut significent Irenæi ac Benigni missionem. Sed hæc sane corrector a cana antiquitate, ut loquitur Chiffletus, non accepit, sed ipse excogitavit, nullo historiæ fundamento innixus.

Quod autem asserit Chiffletus Benignum sub Aurelio Caracalla passum, admittere ideo non possum, quia nullum video assertionis fundamentum.

CARMEN I
[continens missionem Benigni et adventum in Gallias].

      Ad magni regis gloriam
Recitemus victoriam,
Qua Benignus egregius
Mundanos fregit impetus.
      Id non nostrum ingenium,
Ejus agat sed meritum.
Ipsum quo laudis titulus,
Nos ipse vehat precibus.
      Grata patrum primordia
Ingens hostis perculerat:
Tota propago germinis
Inde jacebat humilis.
      Princeps mundi conciverat
Fraudes, rixas, blasphemias,
Luxus, furta, perjuria,
Ritus profanos, idola.
      Ira nec ne invidia,
Dolo ac vana gloria,
Cupiditate maxima
Is orbem demum ceperat.
      Hæc miserans Altissimus,
Opem tulit labentibus,
Primo lege, miraculis,
Inde Patrum oraculis.
      Gens Judæa non credidit,
Gentilitas hoc respuit,
Quoadusque justitia
Leniretur clementia.
      Jam tandem virga floruit,
Radix Jesse quam protulit,
Exultet omne seculum:
Maria fert remedium.
      Princeps pacis et Dominus,
Magnis micans virtutibus,
Nebulosa commercia
Forti proturbat dextera.
      Tunc et castris invidiæ
Agmen infert justitiæ;
Tunc hostis vasa diripit,
Ac spolia distribuit.
      Hinc revocat ad veniam
Prostratos per nequitiam;
Virtutum pandit semitam
Queis ad alta proficiant.
      Pulsis ergo languoribus,
Salus per omnes spargitur:
Utque hoc fiat plenius,
Pro morte vita moritur;
      Non ut morti succumberet,
Sed ipsam quo perimeret,
Ut leo potentissimus,
Nam resurrexit protinus.
      Ab inferis lux rediit,
Hoste multato vinculis:
Captivos secum revehit,
Claustris confractis tartari.
      Victor inde discipulis
Apparens corde territis,
Dum vitæ fert indicia,
Nutantum firmat intima.
      Quibus ante quæ dixerat,
Rursus mandata memorat:
Ire per orbem imperat,
Cunctas salvare animas,
      Verbo fugare crimina,
Fide purgare pectora,
Ægris ferre levamina,
Stultis dare prodigia.
      Magna post hæc in gloria
Ipse conscendens sidera,
Sanctum misit Paraclitum
Suos docere plurimum.
      Qui linguis acti flammeis,
Verbis tonant mirificis;
Tum signis ac miraculis
Mundo coruscant inclytis.
      Sic salus et redemptio
Diffunditur in populos,
Ac liberat innumeros
Per auctores magnificos.
      E quibus gemma splendida
Magnus Joannes emicat,
Quem Jesus solum legerat
Verba fari deifica.
      Hujus auditor maximus,
Polycarpus eximius,
Asianæ metropolis
Effulsit præsul Ephesi.
      Hæc opus Amazonidum a,
In ora sita marium,
David structa temporibus,
Multis clara nominibus:
      Ptele, Smyrna ac Ephesus,
Plinio teste, legitur.
Urbs olim fama nobilis,
Nunc Joanne percelebris,
Polycarpo laudabilis.
      Hic, ut arbor fructifera,
Verbi ferebat monita,
Dirigendo discipulos,
Pulchros ut palmes pampinos.
      In quibus vir eximius
Irenæus agnoscitur,
Gallorum genti prævius,
Qui dux et martyr sistitur.
      Jam nos gradu penultimo,
Vix gradu nisi tremulo,
Horum sub fasce rhythmico
Regi precamur merito.
      Ergo fisi clementia
Redemptoris quam maxima,
Almi Benigni merita
Stylo pangamus inclyta.
      Gloriosus Irenæus
Postquam condignis actibus
Vitæ coronam meruit
In procinctu certaminis,
      Doctori tunc præcipuo,
Post athletæ fortissimo,
Polycarpo cubiculi
Pausanti claustris astitit.
      Nos, inquit, Pastor optime,
Christo scias convivere.
Nil promissis imminuit,
Pro parvis magna reddidit.
      Nunc ut patrem carissimum
Hortor ac precor nimium,
Genti Gallorum consulas,
Erroris captæ macula.
      Viros doctrina præcluos,
Virtutibus eximios,
Benignum ac Andochium
Sacrum dantes officium,
      Thyrsum quoque diaconem
Honestate consimilem,
Quia rex regum imperat
Illo quam cito dirigas.
      Ibi nam esse patulum
Credulitati officium,
Quo et ipsi exuviis
Gentem attollant propriis.
      Ore martyr mellifluo
Hæc affatus, continuo
Cum odore mirifico
Atque splendore nimio,
      Turma vallatus cœlica
Regna revisit supera,
Cum odoris fragrantia
Cubile patris foveat.
      Mox filios carissimos
Præsul complexus * animo,
Jussa pandit cœlestia,
Mentes parent et corpora.
      Attollunt palmas celeres,
Christum laudant unanimes:
Se subire gratissimum
Omne pro ipso asperum.
      Exultans pastor optimus,
Secum deductis fratribus
Hinc precabatur prospera
Cymba vehendis dubia.
      Ergo favente gratia
Applicatur navicula
In locis claris insulæ
Cyrnos b dictæ de nomine.
      Hanc Corsa c quædam Ligurum,
Taurum sequens ad pabulum,
Prius ignotam reperit,
Corsicamque innotuit.
      Amœna hæc ac fertilis,
Catochite d pernobilis.
Lapis fatu * dignissimus
Admotis hærens manibus.
      Illic freti spiramina
Opperientes congrua,
Cum post dies placabile
Nauta jussisset scandere,
      Tunc procella reducitur.
Vox ipsa hæret faucibus;
Sancti pro conscientia
Mirantur, sibi talia
      Cur contingant incommoda.
Conqueritur fraternitas:
Hic residere cominus
Non necesse conspicimus:
      Christus hic passim colitur,
Ac laudatur ab omnibus.
Thyrsus ad hæc sanctissimus
Talia refert patribus:
      Gignebat mihi scrupulum,
Nos omne ministerium
Non quidem ferre congruum.
Sed videtur hæc ratio,
Nos oratu assiduo
Rem deferre Altissimo.
      Assentiunt, et protinus
Justis insistunt actibus;
Cum Irenæi studia
Horum pulsant discrimina.
      Adstat Benigno eminus:
Non, inquit, ista casibus,
O confrater sanctissime,
Sed divæ providentiæ
Nutu scias contingere.
      Majestas jubet cœlica,
Andeolus ut veniat:
Quem sustinete paululum,
Nam aderit post triduum.
      Mox Polycarpum repetit;
Causas refert periculi,
Nisi pergat Andeolus
Hos retineri penitus.
      Surgit pater dulcissimus,
Advocatur Andeolus,
Ire monetur ocius;
Quod ille mox complectitur.
      Conscensis tandem ratibus,
Christo duce, confratribus
Tres post dies adjungitur,
Illis congratulantibus.
      Sic gradibus e dispositis,
Pontificis, presbyteri,
Levitæ, subdiaconi,
Ordinem supplent Domini.
      Tunc navibus applicitis,
Incerta sulcant æquoris,
Ac Dei providentia
Advehuntur Massilia.
      Quam Phocenses f ex Troia
Olim pulsi Dalmatia,
Tarquino Romæ consule,
Condiderunt magnifice.
      Inde ingressi Rhodanum,
Qui fretum intrans Gallicum,
Mira tumens pernicie,
Non sinebat meabile,
      Donec hoc Cneus Marius g
Fossis atque meatibus
Novem oris dispertiit,
Sicque nautis consuluit.
      Hinc exorantes Dominum
Lugdunum citi expetunt,
Quo Zachariam h abditum
Confessorem reperiunt.
      Cives civis amplectitur;
Mutuis gaudent visibus;
Sanctus in eis Spiritus
Justis plaudebat actibus.
      Urbs illa i prima Galliæ
Dote præstabat gloriæ.
Plancus quippe Munatius,
Ciceronis discipulus,
      Ipsius rector patriæ,
Octaviani tempore,
Ceteris ut dissimilem
Sic exstruxit mirabilem.
      Hanc Severus j obsederat
Ac pridem totam verterat,
Claudii Albini vanitas
Cum hanc sibi præsumpserat.
      Præfatus præsul Domini,
Irenæus mirabilis,
Huic urbi præfuerat,
Ac plebem digne rexerat;
      Quam tyranni sævitia
Tunc cum ipso prostraverat.
Tanta fuit tunc rabies,
Ut Rhodani pernicies
      Cruore ferret martyrum
Rubri maris indicium.
Hic sancti forte sederant,
Christi laudantes gratiam,
      Cum illos monet angelus,
Uti sacer Andeolus k
Carpentoraci gentium
Mittatur ob remedium.
      Sancti sodales illico
Cœlesti parent nuntio.
Dolent fratris absentia,
Sed salus parta recreat.
      Illo iste dirigitur,
Quo magnus martyr colitur.
Isti tenentes Galliam
Heduam læti properant.
      Hæc civitas sic dicitur
Ab hædis concertantibus,
Augustiduni l nomine
Julio aucta Cæsare.
      Ubi Faustus, vir nobilis,
Christum colens in abditis,
Hos dum benigne suscipit,
Deicolas intelligit.
      Quibus offert clarissimum,
Dicandum Deo filium m,
Symphorianum, nobilem
Post consecrandum martyrem.
      Ibi sanctis virtutibus
Ac doctrina pollentibus
Lucra multa suppeditant:
Ad fidem plures convolant.
      Quos Benignus sanctissimus
Sacris mergebat fontibus,
Liniebat et chrismate
Pontificis n subschemate.
      At beatus Andochius,
Thyrsus quoque diaconus,
Pari pollentes dogmate,
Plebem levabant gurgite.
      Tunc Lingonum in finibus
Christum colens attentius,
Fausti germana nobilis,
Hos cum venire comperit,
      Fratrem exorat precibus,
Quo mereatur cominus
Sanctorum frui visibus
Suis valens nepotibus o.
      Ubi Faustus hoc retulit,
Sancti consulto Pneumatis
Omnibus id complacuit,
Ut magnus testis Domini
      Illuminandis populis
Benignus pergat Lingonis,
Augustiduni sociis
Causa relictis fidei.
      Tunc edictum processerat,
Toto orbe christicolas
Insequendos, ut refugas,
Tormenta ferre plurima.
      Aurelianus p pestifer
Hæc mandabat per præsides.
Cogi cunctos in vincula,
Ni dis ferant libamina.
      Advocans ergo socios
Almus Benignus inclytos,
His commonendos credidit,
Ut jussa spernant cæsaris:
Ecce Salvator vocat, o sodales,
Præbeant aures monitis fideles,
Quibus assignans meritos honores
            Præmia spondet.
Quisque sit promptus fidei calore,
Dæmonis spernat minitantis iras,
Terga nec vertat, facili ruina
            Lapsus ad ima.
Instat atroci beluinus hostis
Milites bello superare Christi;
Sed regens virtus famulos ab alto
            Sternit iniquos.
Sævit et stulti rabies tyranni,
Impie mandans cruciare mites,
Jussa ni temnant deitatis, omnes
      Vana colentes.
Pugna certantes animosa terret,
Arma sed vires animi ministrant.
Spiritus hostem terat, ut rebellem
            Prava moventem.
Crescat affectus, pietas ametur,
Pestis abdatur, populus novetur,
Christus et cunctis intimetur
            Rite colendus.
Asperum quidquid patiamur ipsi,
Corpus inflictos ferat et dolores:
Victor æternis animus coronis
            Jure nitebit.
Me vocat summi deitas tonantis:
Corpus exponam jugulis tyranni.
Nunc precor dulcem sociis salutem
            Munere Christi.
      His peroratis, dulcibus
Illos fovens amplexibus,
Divino plenus Spiritu
Lingonas qpetit protinus.
      Hujus urbis auctoritas
Olim Romanis agnita,
Munus sub divo Cæsare
Meruit amicitiæ.
      Hanc gentilis erronea
Prisco ritu dementia
Religione maxima
Suis sacris fœdaverat.
       Ibi nemo deicola
Unquam ante docuerat,
Divina donec bonitas
Illo Benignum miserat.
      Quem Leonilla nobilis
Uti Christum mox suscipit,
Trium nepotum r gratia
Toto nisu sollicita.
      Hos doctrina mirabili
Athleta sacer imbuit;
Ac demum sancti Spiritus
Dignos dedit muneribus.
      Qui post, testes idonei,
Per gloriam martyrii
Deo dicarunt animas,
Cui laus est in secula.
      Amen.

ANNOTATA.

a Respicit auctor poematis C. Plinii Historiam Naturalem, cujus in lib. V [Cap 31 (edit. Harduini, tom I, pag. 602).] , leguntur sequentia: In ora autem Manteium (μαντεῖον h. e. oraculum) Ephesus Amazonum opus, multis antea expetita nominibus: Alopes, cum pugnatum apud Trojam est; mox Ortygia et Morges vocata est, et Smyrna cognomine Trachea, et Samornion et Ptelea. Ubi adnotat Harduinus: Unius Amazonum nomine Ἔφεσον appellatam scribit Heraclides, lib. I de Politiis, tit. Ἔφεσος. Mela, lib. I, cap. 17, non ipsam Ephesum, sed templum eas struxisse scribit, Dionysium Perieg. et alios secutus. Quod vero multa nomina spectat ita pergit iterum Harduinus: Ex iis hæc Stephanus habet: Ἐκαλεῖτο δὲ Σμύρνα, a Smyrne Amazone; Ἐκαλεῖτο δὲ καὶ Σάμορνα, καὶ Τριχία (lege Τραχεῖα ex Eustathio eadem referente, ad Dionysii vers. 827, p. 109) καὶ Ὀρτυγία, καὶ Πτελέα. Hesychius: Σαμονία, οἱ δὲ Σαμορνία, ἡ Ἔφεσος. Smyrnæ quoque nomen inditum Epheso auctor est Strabo, lib. XIV, p. 633. Ab ulmorum frequentia Pteleæ nomen traxit. Pro Ptelea auctor noster Psale legisse videtur, nisi erraverit in stagno Sale. Addit Plinius [Edit. cit., p. 604.] : Regredientibus inde (a Clazomensis) abest XII millia passuum, ab Amazone condita, restituta ab Alexandro, in ora, Smyrne, amne Melete gaudens, non procul orto. Ubi adnotat Harduinus ad vocem Amazone: Ἀπὸ Σμύρνης Ἀμαζόνος, inquit Stephanus verbo Σμύρνα. Hodie nautis Gallisque, les Smyrnes. Credidit ergo auctor Ephesum, quæ interdum Smyrna vocatur, eamdem esse ac Smyrnam, Polycarpi Joannis discipuli sedem.

b S. Isidorus Hispalensis [Etymol. lib. XIV, cap. 6, num. 42 (Migne, P. L., tom. LXXXII, p. 519).] : Hæc autem insula græce Κύρνη dicitur, a Cyrno Herculis filio. Strabo lib. V, [Edit. Oxon. 1807., p. 317.] : Ἡ δὲ Κύρνος ὑπὸ τῶν Ῥωμαίων καλεῖται Κόρσικα, Cyrnus a Romanis vocatur Corsica. Stephanus tamen, inquit Cellarius, Georg. antiq. lib. II, cap. 11, geminam formam tradit κύρνος et κορσὶς.

c Antiqui cultores dicuntur Phocæenses fuisse (Herodotus, lib. I, cap. 165). At Isidorus Hispalensis ad quem auctor respexisse videtur (Etymologiarum lib. cit., num. 41): Corsicæ insulæ exordium incolæ Ligures dederunt, appellantes eam ex nomine ducis. Nam quædam Corsa nomine, Ligur mulier, cum taurum ex grege, quem prope littora regebat, transnatare solitum, atque per intervalla corpore aucto remeare videret, cupiens scire incognita sibi pabula, taurum a ceteris digredientem usque ad insulam navigio prosecuta est. Cujus regressu insulæ fertilitatem cognoscentes Ligures, ratibus ibi profecti sunt, eamque nomine mulieris auctoris et ducis appellaverunt. Et nota adjecta: Citat hæc Priscianus lib. VI, ex Sallustii lib. II Hist.: “ Sed ipsi ferunt taurum ex grege, quem prope littora regebat Corsa nomine, Ligur mulier” ex quo intelligitur totum hunc locum esse Sallustii. Consentit Eustathius in Dionysii versum 458: καὶ ἀπείριτος εἰν ἁλὶ κύρνος. Sed hæc fabulam sapiunt. Verum est, ut Seneca adHelviam cap. 8 dicit, hanc insulam sæpe cultores mutasse. Græcos Phocæenses secuti sunt Ligures, hos Hispani, deinde Romani, colonias eo ducentibus Mario et Sylla. Cfr. Cellarium , op. cit. lib. II, cap. 11.

d De catochite lapide in Corsica reperto ita Plinius: Catochitis Corsicæ lapis est ceteris major: mirabilis si vera traduntur, impositam manum veluti gummi retinens [Hist. Nat., lib. XXXVII, cap. 56.] . Ubi adnotat Harduinus: Κατοχίτης λίθος a retinendo, παρὰ τοῦ κατέχειν nomen accepit. Succini species seu bituminis videtur. Solinus, cap. 3, p. 17: κατοχίτην vocant lapidem fatu dignissimum. Major est ceteris qui ad ornatum destinantur nec tam gemma quam cautes, etc.

e Pontificem intelligit Benignum, uti postea dicturus est:

Quos Benignus sanctissimus
Sacris mergebat fontibus,
Liniebat et chrismate
Pontificis sub schemate.

Illud linire chrismate aut balsamo sæpe in Benigni Actis recurrit, ut lectores meminisse possunt: quod sane ad sacramentum confirmationis referri poterit, quamquam haud necessario.

f Massiliam a Phocæensibus conditam esse, tam notum est quam quod notissimum. Livius, lib. V, cap. 34: Prisco Tarquinio Romæ regnante … allatum est advenas quærentes agrum ab Sallyum gente oppugnari. Massilienses erant ii navibus a Phocæa profecti. Justinus, lib. XLIII, cap. 3: Temporibus Tarquinii regis ex Asia Phocæensium juventus, ostio Tiberis invecta, amicitiam cum Romanis junxit: inde in ultimos Galliæ sinus navibus provecta Massiliam inter Ligures et feras gentes Gallorum condidit. Quod auctor Phocæenses ex Troja dicit, ita intellige, ut Phocæam Æolidi, in qua Troas, adscripserit, quod Ptolemæus fecerat, quia intra Hermum fluvium est, quem ipse terminum Æolidis constituit. Cfr. Cellarium, op. cit., lib. III, cap. 3, num. 78. Quid vero Dalmatia hic faciat, ignoro. Nisi forteAlalia intelligenda sit, quæ condita fuit a Phocæensibus juxta Herodotum (lib. I, cap. 165): cujus verum nomen est Aleria.

g Fossam Marianam, fossasque Marianas auctores dicunt, Fossam Pomponius Mela lib. II. cap. 5: Fossa Mariana partem ejus amnis (Rhodani) navigabili alveo effundit. Fossam Strabo, lib. IV: Μάριος ὁρῶν τυφλόστομον γινόμενον ἐκ τῆς προσχώσεως καὶ δυσείσβολον καινὴν ἔτεμε διώρυχα… Marius videns adgestione limi ostium obturari intratuque reddi difficile, novam duxit fossam… Fossas Plinius nominat. Ultra fossæ, inquit (H. N., III, 5), Rhodano Caii Marii opere et nomine insignes. Hinc est quod alii aliis plura aut pauciora Rhodani ostia numerent. Apud Cellarium opere cit., lib. II, cap. 2, num. 20; Cfr. Desjardins, Géogr. de la Gaule Romaine, tom. I, p. 199 sqq.

h Ado in chronico meminit [Migne, P. L., tom. CXXII, p. 85.] Zachariæ, Lugdunensis episcopi, Severi persecutione grassante, Irenæo martyrium adepto.

i

Originem Lugdunensis urbis et coloniæ habemus ex civili bello, tempore inter Cæsaris necem et Octaviani triumviratum medio, quum L. Munatius Plancus illi parti Galliæ præesset; quem veritus senatus, ne cum Antonio se conjungeret, apud Dionem lib. XLVI, p. 323, jussit Viennenses ab Allobrogibus expulsos, qui ad confluentes Rhodani et Araris consederant, συνοικίσαι, hoc est in coloniæ formam ordinare, quod ille etiam fecit et coloniam eo deduxit. Inscriptio enim in Gruterianis pag. 439 n° 8 prostat.

L. MUNATIUS L. F. L. N. L. PRON
PLANCUS COS. IMP. ITER.
IN GALLIA COLONIAS DEDUXIT
LUGDUNUM ET RAURICAM

[Cellarius, op. cit., lib. II, c. II, n. 89.]

j Agitur de immensa strage urbis Lugdunensis post devictum a Severo Albinum anno 197. Respicit auctor Gregorium Turonensem, Hist. Franc. lib. I, cap. 27 [Migne, P. L., t. LXXI, p. 174.] .

k De Andeolo quem Benigno socium assignat, vid. Act. SS. ad. d. 1 maii, p. 35 sqq.

l Augustodunum (Autun). Æduos fratres nostros vocat Cicero, Epist. ad Atticum, lib. I, 19.

m Cfr. Commentarium prævium, num. 26.

n Cfr. quæ supra diximus ad annot. e.

o Cfr. Commentarium prævium, numm. 30 et 31.

p Quemnam Aurelianum intellexerit auctor, ex Carm. III patet. Corrector in secundo carmine Caracallam statuit.

q Lingones Romanorum amici erant, teste Cæsare, de Bello gallico [Lib. I, cc. 26, 40; lib. IV, c. 45.] . Lingones fœderatos Romanis Plinius dicit [Hist. Nat., lib. IV, cap. 31.] . Othonem cæsarem Lingonibus universis civitatem romanam dedisse, refert Tacitus [Hist. I, 78.]

r De Tergeminis cfr. Commentarium prævium, numm. 30, 31.

* cod. complexos

* cod. fato

CARMEN II
[seu correctio primis].

      Galliarum nobilitas
Insignis cunctis gloria
Gentibus olim claruit,
Ut referunt historici.
      Namque regum ac principum
Adversis rebus prosperum
Nemo dabat suffragium,
Hi ni ferrent præsidium.
      Hanc fert trina divisio,
Quarum Belgæ principio,
Aquitani novissimo,
Celtæ tenentur medio.
      Hæc nunc Comata dicitur,
Ac Lugdunensis scribitur,
Ubertate felicior,
Lenitate præclarior.
      Cæsar quondam dum præliis
Orbem Romanis subdidit,
Hos amicos instituit
Ac senatores censuit.
      Postquam vero divinitas
Salutis dedit pignora,
Hanc Johannis melliflua
Christo sacrarunt monita,
Qui speciali gloria
Ejus effulsit gratia.
      Romæ Trajano principe,
Hic quievit pacifice,
Cujus pro mira requie
Fertur sepultus vivere a.
      Cujus splendore jubaris
Radiati discipuli,
Polycrates b metropolis
Legitur præsul Ephesi,
Ac Smyrneorum docilis
Polycarpus enituit.
      Hæc duo luminaria c
Tunc fulgebant in Asia,
Marcus Verus Aurelius
Antoninus, ac Lucius
Male sceptra cum gererent,
Deicolasque perderent.
      Tunc Polycarpus nobilis
Palmam tulit martyrii;
Insigne sed cognominis d
Polycrates retinuit.
      Cujus pia sagacitas e
Gallis transmisit dogmata,
Irenæique sophia
Post refulsit egregia;
      Qui Photino f clarissimo
Lugduni primo præsuli
Tunc dicato martyrio
Sancto successit merito.
      Severiana g feritas
Orbis jura pervaserat,
Post Pertinacis h funera
Qui Commodo successerat.
      Malis ipse deterior,
Christum quærebat gladio.
Cujus edictis pessimis
Irenæus occubuit.
      Hujus namque temporibus
Ut supra jam retulimus,
Sanctos Gallorum finibus
Advenisse comperimus.
      Antoninus Caracalla
Post quem sumpsit insignia.
Marcus, qui et Aurelius i
Aurelianus legitur,
Sub quo gesta describimus,
Post Macrinum præficitur.
      Hæc jam ante descripsimus,
Sed ideo repetimus,
Quo veritas historiæ
Digno vehatur ordine.
      Nam Severi, Antonini,
Macrini ac Aurelii
Illos constat sub tempore
Doctrinæ rivos fundere.
      Sed relator historicus,
Non perspectis temporibus,
Errorem veris martyrum
Gestis induxit nominum.
      His præmissis in titulo,
Lectorem monet ratio,
Ne prolixa oratio
Quandoque sit fastidio.

ANNOTATA.

a Sepultus fertur vivere, alludit auctor ad fabulam ex Christi verbis: Sic eum volo manere donec veniam ortam, quasi Joannes mortem non gustasset, sepultusque in sepulcro dormiret.

b Polycrates qui anno 196 ad Victorem, Romanum pontificem, scribens dicebat se habere 65 annos in Domino, non potuit Joannis apostoli discipulus fuisse.

c Polycarpus Smyrnensis et Polycrates Ephesinus plane æquales non fuerunt sed suppares.

d Auctor fingit hoc Polycrati datum Polycarpi cognomen.

e Per hæc verba corrector insinuat non a Polycarpo sed a Polycrate missum esse Irenæum, Benignum et reliquos.

f Photinus sive Pothinus martyrio functus est anno 177.

g Severiana feritas. Persecutio Severi desæviit ab anno 197 usque ad mortem Severi anno 211; et paulo post mortem ejus duravit persecutio.

h Claritatis causa successionem imperatorum, a Trajano usque ad Heliogabalum, adscribimus. Trajanus 98 – 117, Hadrianus 117 – 138, Antoninus Pius 138 – 161, Marcus Aurelius cogn. Phil. 161 – 180, Lucius Ælius Verus 161 – 169, Lucius Aurelius Commodus 180 – 192, cujus ultimo die decembris occiditur. Ælius Pertinax 193, cujus primo trimestri occiditur, Septimius Severus 193 – 211, Marcus Aurelius Antoninus Caracalla 211 – 217, cujus 8 aprilis occiditur, Marcus Opelius Macrinus 217 – 218, Marcus Aurelius Antoninus Heliogabalus 218 – 222.

i Hic Aurelius est Heliogabalus, quem auctor dicit Aurelianum vocari:

Marcus qui et Aurelius
Aurelianus legitur,
Sub quo gesta describimus.

Sub hoc ergo imperatore Benigni martyrium corrector posuit, invento sane infelici; suo, an scriptoris Chronicæ S. Benigni (apud d'Achery, Spic., t. II. p. 358)?

CARMEN III
[complectens martyrium].

      Romanorum imperio
Aureliano a prædito,
Galliarum in finibus
Exit edictum cominus,
      Dominis et præsidibus,
Tribunis et comitibus,
Totum orbem regentibus,
Patrum lege viventibus,
      Deorum sacris imbui,
Instare cærimoniis,
Toto mundo subveniant,
Qui se tueri nequeant.
      Esse genus sacrilegum
Recenti sectæ deditum,
Quod caveri ab omnibus
Ac inquiri præcipimus.
Hoc solum nisi pereat,
Periclitari omnia.
      Senonis hæc statuerat,
Quo Columbam sacraverat.
Hinc Sedelocum venerat,
Ac sanctos Dei straverat.
      Post peracta flagitia
Divioni se verterat,
Ingens ubi fœcunditas
Frugum nitescit copia.
      Planities vastissima,
Quam bina lustrant flumina.
Juga vinetis consita
Patriæ dant suffragia.
      Illo cæsar mandaverat,
Comitis ut industria
(Quia situs placuerat)
Sedes struatur regia.
      Sic mire tunc artificum
Summum vigebat studium:
Opus quippe magnificum,
Atque munimen turrium,
      Quæ triceno atque terno
Tunc levabantur numero;
Pulchra sede latissimum
Condecorabant oppidum.
      Divionis vocabulum
Cui tunc fuit inditum,
Ob templorum et numinum
Profanum sacrilegium.
      Quo ingressus imperator,
Magno repletus gaudio,
Evocato Terentio,
Opus collaudans, illico
      Templa diis ut statuat,
Summa jubet instantia:
Jovi tutori patriæ
Ac Saturno agricolæ:
      Ædem quoque Mercurio,
Scientiæ præposito:
Universi quo veniant,
Hisque libamen offerant.
      Christicolas sic insequi
Uti auctores sceleris,
Quorum dii præsentiam
Nusquam ferre prævaleant
Felix Benignus meritis
Tunc præsidebat Lingonis,
Deo carus ac populis.
      Hic generosus claruit
Stirpe priorum nobili,
Et ab ipsis cunabulis
Christum baptismo induit.
      In quo virtutum gratia,
Cum doctrina melliflua
Atque signorum gloria
Spiritus almi munere
Enitebant præcipue.
      Qui verbi fundens semina
Discurrebat per omnia,
Ut apes prudentissima,
Lucra ferendo maxima.
      Hic Divionis patria
Suscipitur egregia,
Quo nunquam ante gratia
Residere valuerat.
      Hic deitatis signifer
Cunctos docebat pleniter,
Verbo, signis, miraculis
Multos consignans fidei.
      His diebus in villula
Spaniaco perrexerat,
Cœleste regnum incolis
Spondens fonte baptismatis.
      Comes ergo Terentius,
Deitatis ut inscius,
Fama jam notum omnibus
Illum sic prodit cominus:
Cæsar, invictum decus o Quiritum,
Nos scias priscum dare diis honorem:
Hujus ignaros scelerisque nosce
            Nos tua scire.
Attamen nostris residens in oris
Legifer quidam populis honestam
Prædicat vitam sine fine partam,
            Qui sibi cedant.
Exterus nobis habitu videtur;
Fonte credentes lavat, et resignat
Balsamo, numen vocitando divum
            Quod regit ipsum.
Valde nam signis micat hic stupendis:
Lumen orbatis, via nec ne claudis,
Patet auditus, requies furenti,
            Famina mutis.
Imperat morti, reducemque functis
Spiritum reddit; sacra sed refugit
Vestra, quæ totus veneratur orbis,
            Vosque rogatis.
      His imperator agnitis
Furorem stillat pectoris,
Ac demum ore rabido
Talia fert Terentio:
Hoc crudele genus, hic publicus hostis habetur,
      Qui crucis eximios proterit arte deos.
Concite quæsitum mandet per cuncta satelles:
      Verbera, vincla gerat, dis nisi vota ferat.
Aurelius ut dixerat,
Terentius cum valida
Sanctum manu quæsierat;
Ac Spaniaco villula
      Prædicantem repererat;
Quem cæsum corripuerat,
Vinctumque, ut præceperat,
Cæsari præsentaverat.
      Cum torvis sanctum oculis
Respectans auctor criminis,
Sic Benignum alloquitur,
Sedens tribunal impius:
Tene, profane, dedit fama pia spernere sacra,
      Temnere prodigiis jussaque nostra tuis?
Jam nunc ut pandas nomen, genus unde jubemus,
      Quisve tibi cultus dicito, quisve Deus.
      Ad hæc athleta Domini,
Signo munitus fidei,
Arma constanter arripit,
Sicque respondet principi:
      Nomen christicolæ præfero clarum:
Nomen nam proprium nosce Benignum.
Cum sanctis patria fratribus ista
Directus, Dominum prædico Christum.
      Ad hæc imperator ait:
Princeps imperii, solus moderator et orbis
      Patrum lege vehor, cui datur omnis honor.
Quænam sit tanti miror constantia verbi,
      Spernas ut jussa, diis neque thura feras.
Signifer ut pestis, ergo tormenta subibis,
Ac vitam spondens, mortis eris patiens.
      Felix Benignus meritis
Ad hæc respondit cæsari:
Christus hæc docuit verba fidelia:
Cum judex tumidus corpora perimat,
Nil mens tunc metuat, mortis ut inscia,
      Quæ vincit mala gaudia.
Corpus, cæsar, habes: congere plurima
Tortor queis rabidus membra coerceat:
Victor namque animus non timet aspera;
      Quin spectat pia gaudia.
      Aurelianus asperis
Cernens sanctum non dejici,
Blandis illum alloquiis
Sic attentare voluit:
Consule, quæso, tibi, pœnas quo fugere possis;
      Infer dona sacris, respue quæ recolis.
Per, te pontificem statuam per numina primum,
      Muneribus clarum, laudibus eximium.
      Felix Benignus meritis
Ad hæc respondit cæsari:
Hæc te pestiferis fallere prosperis
Constat; hæc miseris nam bona suggerit
Dæmon falsidicus, quæ cito diripit,
      Spes nec ulla supererit.
Me rector superis instruit artibus,
Queis vincens animus crimina sobrius
Regnum percipiat, quo juge vigeat
      Ditatus ope plurima.
Non me decipies, impie, fraudibus:
Christum mente veho, concino, prædico:
Hunc nulla mihi res morte nec auferet,
      Cujus laus mea gloria.
Judex ipse velox puniet improbos,
Sanctos qui interimunt pectore pessimo:
Hunc orbis Dominum noveris ac tuum,
      Juste qui regit omnia.
      Hæc dixerat sanctissimus,
Cum extemplo succenditur
Uti fornax Aurelius,
Vixque jam mente regitur.
      Tunc pius malis traditur,
Ad trochleas extenditur,
Et alternatis viribus
Flagris totus discinditur.
      In his manet immobilis
Magnus athleta Domini:
Quin et vultu lætissimo
Laudes sic dat altissimo:
Grates solvo tibi, rex bone, maximas,
Qui me martyrii stemmate provehis:
Nunc præsta, patiens ut ferat aspera
      Mens sublimis ad omnia.
      Tunc jam retectis intimis,
Visceribusque patulis,
A tenebrarum filiis
Sic veri doctor luminis
      Retruditur in tenebris:
Quo reorum exuviis
Vermes scatebant putridis,
Cum fœtore horribili.
      Ibi confestim angelus
A Domino dirigitur,
Cujus adventu vulnera
Mox obducuntur omnia.
      Ac per noctis imperia
Diva fulsere lumina:
Odor fœtorem dispulit,
Salus virtutem contulit.
      Aurelianus impius
Die sequenti cominus
Suis sanctum minacibus
Jubet sisti conspectibus.
      Tunc una cum Terentio
Cernens aspectu splendido
Laudes ferentem Domino,
Stupens affatur illico:
Testor ut edicas per numina diva, Benigne,
      An vere valeas, falleris an magica?
Jam te confossum flagris et corpore sectum
      Nec lumen * miror carmine sacrilego.
      Felix Benignus meritis
Ad hæc respondit cæsari:
Lex Christi studiis præminet optimis,
Nec fert præstigiis pectora pollui:
Quin damnat stolidos, horret et impios,
      Sanctis dedita moribus.
Virtus Altithroni vulnera depulit,
Cujus me fidei gratia protegit,
Quem nunc glorifico, laudo, recenseo
      Voto, vocis et organo.
      Aurelianus impius
Talia refert protinus:
Linquere te sectam moneo, Benigne, protervam,
      Numina nec ne coli, queis vehimur superi.
Sin, tormenta dabis, mortisque extrema subibis,
      Crimine damnatis ac sociatus eris.
      Felix Benignus meritis
Ad hæc respondit cæsari:
Ipsa sub tribula cæditur hispida
Granum cum palea; denique torrida
Fornax extenuat chrysea munera,
      Dum sordis terit improba.
Sic justi meritum lubrica non tegunt,
Quamvis consocio verbere terreant:
Auro quin rutilo purior, abdito
      Mentis gaudet in intimo.
Sed jam parce minis, parce superfluis
Quæ profers monitis: subjice corpori
Quæ tormenta velis; stat quoque nobilis
      Mens inflexa sub asperis.
      Postquam martyr hæc protulit,
Cæsar stupens conticuit:
Solitasque mox hostias
Diis ut ferat, imperat.
      Ipse stipatus agmine
Sanctum jubet assistere,
Ut gustaturum propere
Carnis libamen fœtidæ.
      Tunc athleta fortissimus
Totis ad Christum nisibus,
Cœlo fixis luminibus,
Hæc proloquens convertitur:
Rector cunctipotens, prospice clemens,
Nec fœdare sinas ora, sacrato
Consignata cibo, robore forti
Sed collide, precor, monstra nefanda.
      His dictis a sanctissimo,
Signo crucis mox edito,
Virtus adest uranica,
Potenti micans dextera.
      Verus Deus falsos terit,
Simulacra comminuit.
Vento vanos contradidit,
Vas cum carne disparuit.
      Ingens fragor intonuit,
Idolatras qui perculit;
Ipsum auctorem sceleris
Amentem pene reddidit.
      Gloriosus tunc Benignus,
Utrisque plaudens manibus,
Hymnum sic dat Altissimo,
Vivæ vocis in jubilo:
Rex immense, tibi gloria laudis,
Qui summis renites jure trophæis:
Os servare meum qui voluisti,
Quo te glorifico pectore toto.
      Hinc conversus ad cæsarem,
Tunc sanæ mentis impotem,
His appellare voluit
Infausti sensus animi:
Quid jam, cæsar, agis? Nam tua perdis.
Tutores fugiunt, nec sibi prosunt.
Quid portenta colis? Verus habetur
Christus, scito, Deus, jure colendus.
      Cui respondit Aurelius:
Hoc pia sanctorum constat bonitate deorum:
      Mites, pacificos noveris atque pios.
Quos tibi propitios, si vis, Benigne, probabis,
      Si cultor redeas, vel sibi vota feras.
      Admirans martyr optimus,
Ad hæc respondit protinus:
Expers sensus, ait, cæsar, haberis,
Qui quæ falsa vides, vera fateris.
Profer jam varios nunc cruciatus;
Victor Christus adest, meque tuetur.
      Tunc tyrannus infremuit,
Jamque pene exanimis,
Uti leo irrugiit,
Frendens voce horribili.
      Afferri saxum præcipit,
Quod cavari instituit.
Sancti pedes immittere
Cum plumbo jubet impie.
      Hinc calefactis subulis,
Per longum mandat digitis
Ut infigantur artius,
Nervis obrigescentibus.
      Sic consummato scelere,
Retruditur in carcere.
A cæcatis in tenebris
Ducitur doctor luminis.
      Canes bissenos stimulis
Famis actos acerrimis,
Ut voraretur morsibus,
Cum ipso mittunt cominus.
      Seno dierum circulo
Hi privantur viatico.
Militaris custodia
Adhibetur quam plurima.
      Inter hæc martyr inclytus,
Deum laudans attentius,
Cunctis Christum annuntiat,
Hæc promens voce publica:
      Quos natura tulit nobilis omnes,
Præfecti, comites, atque tribuni,
Adstans nec ne meis turba triumphis,
Verbum nunc fidei sumite cuncti:
      Regi sidereo credite Christo,
Qui dat summa suis munera lucis,
Qui Patris solio præsidet amplo
Unus cum Spiritus flamine sancto.
      Lux præclara redit. Fugite noctis
Loti fonte pio nubila, lethi
Quo sordes pereant. Impius hostis
Queis pœnas revehit morte subactis?
      Huc vanus properat Aurelianus.
At vos pestiferos linquite ritus,
Ut vitæ nitida luce beandi:
Hac spe sustineo tanta fideli.
      Tunc arctato in carcere
Doctore indulgentiæ,
Uti agnus innoxius
Vorandus datur canibus.
      Sed jam largitor muneris,
Sui memor clientuli,
Confert cito solamina,
Quibus victorem relevat.
      Cœlestis adest nuntius,
Magna luce conspicuus,
Qua fugantur mox horrida
Diræ mortis obstacula.
      Hinc sæva canum rabies,
Ut leones in Daniel,
Mites cœperunt lambere
Quem putabantur perdere.
      Omnis pœna disperiit
Adventu tanti luminis:
Vires et salus corpori
Gloria crescit fidei.
      Quem tyranni imperio
Privaverant edulio,
Pane datur angelico
Ac mulcetur alloquio:
            Serve fidelis,
            Accipe dulcis
            Munera doni:
            Quæ meruisti
            Stant tibi partæ
            Serta coronæ.
            Quæ dabit ille
            Qui regit omne.
            Agmine fratrum
            Conjubilantium
            Jam sociare
            Lumine vitæ.
      Tanto gavisus nuntio
Lætabatur in Domino,
Nil jam doloris sentiens,
Sed morte vitam leniens.
      Jam nunc restat, ut patulo
Sancti prodatur passio;
Quia Christus, rex gloriæ,
Suos sic præstat vincere.
      Sexta dies advenerat
Martyris pro victoria
Ac impii mœstitia;
Quam sic ordo commemorat.
      Sceleratus Aurelius,
Sancti male sollicitus,
Discens ab internuntiis
Gloriam Christi martyris
      Anxio pensat spiritu,
Quibus hunc cruciatibus
Tradendum perdat cominus.
Hæc tandem dictat stantibus:
Imperii spretor, sacrorum necne deorum
      Ablatus superis occidat, ut meruit.
Jam miles properet, jam collum vecte recidat,
      Cuspide transfigat: sic sua fata volunt.
      Ad hæc ministri sceleris
Irrumpunt claustra carceris,
Peracturi consilium
Cæsaris iniquissimum.
      Quos ut vidit deicola,
Jam se vocari æstimat.
Supplex precem accelerat,
Ore profundens talia:
      O celsi Genitor maxime Verbi,
Jam te glorifico laude perenni,
Qui pressis rabidi viribus hostis,
Tanta me præcipis sorte beari.
      Præsta, sidereæ conditor aulæ,
Quo sim pura tibi victima, pulchræ
Fratrum consocius rite coronæ,
Quos nexit fidei gratia summæ.
      Aspectu placido respice, posco,
Sponsæ vota, tuo sanguine lautæ.
Christi conspicuum nomen ubique
Pandatur, vigeat, semper ametur.
      Vix hæc verba compleverat,
Cum miles pungens latera,
Ferrum librat in viscera,
Costarum pandens intima.
      Mole vectis hinc ferrea
Sævi manu carnificis
Icti forti conamine
Collum truncatur propere.
      Sic athleta sanctissimus,
Dei certans pro legibus,
Victis triumphat hostibus,
Mortis subactis viribus.
      Plebs sanctorum tunc aderat,
Quam martyr edocuerat,
Quæ caritatis gratia
Ejus spectabat trophæa.
      Quam simplex, quamque nitidus
Ipsius fuit animus,
His demonstrare voluit
Clemens virtus Altissimi:
      Nam columba mox nivea,
Carnis linquens obstacula,
Luce compta deifica,
Cœli petit fastigia.
      Cernunt ista christicolæ,
Divino pleni nectare,
Quos odor suavissimus
Pene dabat cœlestibus.
      Tanto peracto scelere,
Cæsar discedit concite,
Pœnas daturus b proxime
Justo Dei examine.
      Tunc Leonilla nobilis
Beati corpus martyris
In magno sic mausolæo
Digno componit loculo,
In proprio prædiolo,
      Constructa super absida.
Miraculorum gloria
Quo martyrem mirificet
Per longa secla Dominus,
Cui laus est et gloria.

ANNOTATA.

a Lucium Domitium Aurelianum intelligit, qui imperavit ab anno 270 ad annum 275, sed nequaquam potest intelligi Heliogabalus, quem in secundo carmine corrector subtituerat; Heliogabalus enim nullum edictum contra christianos edidit, edidit vero Aurelianus.

b Aurelianus occisus est Cœnophrurii, media inter Byzantium ac Heracleam via, manu Mucaporis, anno 275.

* læsum?

REVELATIO ET PRIMA TRANSLATIO SANCTI BENIGNI

Benignus, martyr Divione in Gallia (S.)

BHL Number: 1163

EX MSS.

Quam ex codice ms. Sacrarum Lectionum S. Benigni Divionensis exscriptam Chiffletus olim ad Bollandianos miserat. Ex cujus apographo, contento in miscellaneis Bollandianis bibliothecæ regiæ Bruxellensis num. 8929, eamdem hic edimus. Hanc lucubrationem in Comm. Præv., numm. 8 et 41, sub titulo Chronici Benigniani vel Divionensis citavimus.

[Corpus S. Benigni in sarcophago] Postquam prædicanda beati Benigni fortitudo in castro Divionensi boni certaminis cursum martyrio consummavit, præclari nominis matrona Leonilla corpus omni thesauro pretiosius officiosa devotione colligere curavit. Quæ beatorum trium fratrum jam martyrum Speosippi, Eleosippi et Meleosippi avia, quantum gloriabatur de sibi divinitus collata felicium nepotum intercessione, tantum etiam tripudiabat se usque ad vitæ finem beato Benigno obsecutam infatigabili servitute. Cujus corpus habens pro pignore et retributione sui famulatus, haud longe a Divionensi castro, honore quo decuit in sarcophago non modicæ quantitatis composuit.

[2] [dein in crypta reconditum, quæ a barbaris diruta est,] Quia vero divina majestas nondum fidei suæ terrenorum principum colla subjugaverat, Ecclesiæ navis intolerabilium procellarum, persecutionum scilicet turbinibus illisa, Deo tamen regente, infracta fluitabat. Quod multum obstitit christianæ devotioni, ne super beati tumbam condigna posset basilica ædificari. Crypta tamen non multum sumptuosi operis in ipso loco est transvoluta, quæ fidelium illuc populorum ad venerationem beati corporis confluentium susceptui esset accommodata; et evolutis deinde non paucis succedentium temporum curriculis, jam mitigato persecutionum furore, Galliarum populi quanto ab insectatione hostili liberiores, tanto decliviores ad vitia et ad virtutum iter exequendum facti sunt negligentiores. Unde tam sæva in eos processit ultio divinæ animadversionis, ut longe lateque irrevocabiliter eductus baccharetur gladius gentilitii furoris. Hac igitur tempestate quassati, etiam Divionensis castri accolæ ædificia sua sine spe auxilii dirui viderunt, seque in prædam, immo in stragem hostibus deditos inconsolabili amaritudine ingemuerunt.

[3] [tandem a Gregorio Lingonensi,] Sic itaque per longam currentium temporum seriem vexata et attrita Galliarum ecclesia, tandem ejus respectu, qui est adjutor in opportunitatibus, in tribulatione, meruit a tantis oppressionum turbinibus jam libera respirare. Quo tempore Divionensis populus vix recognoscens ipsum solum suæ nativitatis, hæsitare a cœpit quo in loco recondita servarentur beati Benigni membra. Eminebat enim non modicæ quantitatis monumentum, cujus magnitudo id persuadebat ut non ibi martyr, sed aliquis crederetur sepultus fuisse gentilis. Quorumdam tamen plebeiorum devotio ibi se devovere ibique vota solvere habebat consuetudinem, et si quibus incommodis angebatur, celere se remedium consequi lætabatur. Clerus autem universus et quicumque religiosioris consilii putabantur, non solum nullam religionem, verum etiam ibi inclinari maximam testabantur abominationem. Complura itaque annorum volumina præterierunt, nullique mortalium usque ad beati Gregorii Lingonensium pontificis tempora, quo in loco servarentur beati martyris ossa, certum habuerunt. Beato autem Gregorio urbis Lingonicæ administrante pontificatum, divinitati placuit ad sui nominis gloriam et fidelis populi salutem hoc miraculo martyris sui revelare monumentum. [occasione visi apud aliquem tumulum serpentis,]

[4] Erat plebi, ut prædictum est, non incelebris religionis consuetudo, tumbam sancti, quamquam sine titulo et nominis et meriti esset, frequentibus votis expetere et ab adversitatum quarumlibet angustiis remedium cum certissima impetrandi spe deposcere. Quidam ergo ceteris in hujuscemodi cultu studiosior et beneficiorum exinde susceptorum ubertate fortunatior, suadente benevolentia quæ sibi erga locum ipsum plurima inoluerat, cereum illic, ut sacer locus continuo per noctem honoraretur lumine, accensum reliquerat. Qua re observata unus ex puerorum grege vel levitatis impulsu, quæ familiaris illi ætati dignoscitur adhærere, vel, quod magis fide dignum est, Dei omnipotentis providentia id agente, ne diutius tanta lampas lateret sub modio ignorationis, descendit rapturus luminare, quod exhibuerat dives manus bonæ devotionis. Descendenti itaque jamque dexteram ad rapiendum cereum porrigenti miræ magnitudinis serpens obvius venit, et tanquam se sancti monumenti custodem defensoremque protestans, sibilo horrisono puerum effugavit; qui tamen metu minorato, in se reversus, secundo et tertio quod deliberaverat perfecturus, tentavit descendere, totiesque videres anguem studiosa sedulitate se hac illac inexpugnabilem defensorem opponere. Populus igitur universus, tanti miraculi novitate stupefactus, in amorem venerationemque sacri monumenti ferventiore mente est animatus. Non parvi siquidem meriti, quisque esset qui lapide illo clauderetur, credebat, cujus obsequiis mansuefactam serpentis sævitiam videbat famulari.

[5] [et, ea visione prius neglecta,] Interea certis relationibus ad beati Gregorii aures pervenit patrati miraculi opinio; quodque solito frequentior locum illum celebraret votivior populorum concursio, non mediocri ambiguitate nunc huc nunc illuc ejus distrahebatur cogitatio, utrum divina virtus hoc signo declarare vellet aliquando suæ miserationis mysterium, vel diabolica dolositas astu cognatæ sibi malignitatis profanæ superstitionis errore involvere conaretur minus scientem populum. Non dubitans autem hanc immissionem, si esset a maligno, non diu posse vigere, si vero divini judicii auspicio niteretur, magis magisque in dies roborari et invalescere, populum censuit prohibendum ne sub prætextu religionis qualibet ignota duceretur superstitione. Sed placuit omnipotentiæ Domini et beatum Gregorium a dubietate qua tenebatur maturius absolvere, et martyris sui reliquias manifestioribus indiciis in notitiam hominum producere.

[6] Denique solis occasu terris umbras inducente, dum beatus Gregorius membra dedisset sopori, [apparente in somnis ipso S. Benigno,] beatissimus Christi martyr, rutilo quodam divinæ claritatis splendore venerabundus, ei apparuit, nomen et quis esset innotuit. Plurimum deinde super injuria quam ab eodem pontifice pateretur conquestus: Non tantum, ait, soli tuo contemptui subjaceo, verum etiam populus erga mei monumenti culturam benevolus tuis instanter prohibetur jussionibus. Hujus increpationis asperitati leniorum verborum martyr venerandus subnectens dulcedinem: Ne facias, inquit, quæso, ne revoces ab impensa mihi veneratione intentionem alicujus, sed potius tua largitione domus paretur loco in quo hucusque latui sepultus.

[7] [reperitur.] Visio hæc attonitum nimisque paventem beatum reddidit Gregorium, factusque præco sibi ostensæ visionis, reliquos absolvit quo jam carere meruerat vitio ambiguitatis. Omnibus enim postpositis, quod sibi magis magisque necessarium didicerat, sanctum adiit sepulcrum, seque ignorantia peccasse, non industria, veniam flagitavit lacrimarum effusione uberrima. Quanta gaudiorum materia populorum exultationem cumulaverit, quam felici errore se usque tum detentam mutuo sibi numerosa cohors applauserit, melius aliquid sua conjicere poterit æstimatione quam nostra possibile sit tradi narratione.

[8] [Æde sacra constructa, dum transfertur ad illam,] Præterea jam dictus antistes, non oblitus se monitum a sancto martyre ne diutius ejus monumentum sine tegmine relinqueretur, elegantis operis et amplioris spatii ædem procuravit transvolvere, quo beata ossa honore competenti valeret componere. Qui gratia martyris adstipulante mature voti factus compos, utriusque ordinis clericalis scilicet et monachalis præter sponte confluentes convocavit frequentiam, ut eis communicantibus transferendi sacratissimi corporis celebraret lætitiam. Ubi evidentioribus indiciis virtutis divinæ præsentiam non defuisse claruit, cum ad ejus qui transferebatur meritum mundo mirabilius insinuandum Dominus exhibuit, quod sit omni posterorum generationi per secula longa prædicandum.

[9] [sarcophagus omni pondere caret.] Denique sarcophagi moles suspensos omnes reddiderat, et quomodo vel a quibus transportari posset, sancta quisque curiositate inquirebat. Sæpedictus autem præsul, fidei martyris nihil credens impossibile, non diffisus vel sibi plus affore roboris vel oneri plus levitatis, monumentum a capite apprehendit, jubens duobus prædicabilis vitæ sacerdotibus ut idem facerent a pedibus. Res digna spectaculo! Tanta facilitas fuit in sublevando, ut bajuli non se onus ferre, sed ferri potius ab ipso putarent onere. Vox Dominum laudantium ad astra dirigitur, summæque Trinitatis opus utriusque sexus præconiis extollitur, cum a tribus viris ferri videbatur absque labore, quod multis boum paribus plurimum sudoris inferret, remota miraculi majestate.

[10] [Basilica paulo post ædificatur,] Cum hac igitur tam celebri divinæ clarificationis prosecutione reconditis inæstimabilis pretii cineribus, ampliori in dies beatus Gregorius accendebatur desiderio, ut mirificati a Deo martyris gloria ab hominibus quoque competentis servitutis celebraretur officio. Cujus voto non defuit Sancti Spiritus cooperatio; siquidem quia et certaminis historiam b, quo decertando idem martyr januam regiæ cœlestis intraverat, tum barbaricus tumultus tum incuria civium perdiderat, præstitit superna gratia ut eam beatus pontifex accipere mereretur a quibusdam religiosis qui versus Italiam dirigebant intentionem profectionis c. Quæ res clero plebique universæ maximo fuit gaudio, augmentumque quoddam et cumulum devotionis præsuli beatissimo. Posthabitis nempe omnibus quæcumque felicis animi proposito videbantur obsistere, basilicam in qua divinitati sub titulo et nomine beati Benigni serviretur non distulit construere. Quam beatis auspiciis fundatam beatioribusque consummatam licet plurima miraculorum testentur insignia, congruum tamen arbitramur replicare quam præsens fuerit divina visitatio primordiis ipsius structuræ.

[11] [nuntia cœlestis favoris S. Paschasia] In altera ecclesia, ei quæ ædificabatur satis contigua, sedem monumenti acceperat Christi virgo Paschasia; quæ cujus apud Deum sit meriti, quotidie declarant largissima sub ejus subsidium confugientibus collata beneficia. Constructoribus impensiori studio operi vacantibus, ab ecclesiæ illius gremio mulier ætate simul et reverentia gravis repente visa est procedere; quam admirabilem commendabat amplissimus quidam in habitu fulgor claritatis divinæ. Hæc lætificæ congratulationis exhilaratione adgaudens operariis: Gratifico, inquit, sudore ad ædificium Deo hominibusque acceptum lapides subvectate; machinas quibus tam beati operis fastigia porrigantur sublevate; jure etenim lætissimis attollitur et accuratur successibus, cui imminet tanti talisque executoris ad omnia dispositor et coaptator oculus. Nisi enim ad divina videnda acies vestras præpediret nebula mortalitatis, beatum Benignum ferventissimum vobis in hoc procuratorem videretis. His dictis, basilicæ ex qua prodierat reddita, neque ulterius visa, manus et corda tam operariorum quam et aliorum quos hujus visionis afflavit miraculum, promptiora reddidit ad ipsius structuræ suffragium. Nullus quippe dubitare potuit quin virgo Paschasia Dei illic nutu apparuerit. Perpendat igitur cujusque fidelis solertia quam propitius Christi martyr sit omni domum Spiritui Sancto ædificanti intra cordis penetralia, cum tam præsentialiter affuerit ei quæ materiali sumptu parabatur ecclesia. Quanto enim non ambigimus caducis præstare immortalia, corporeis incorporea, tanto etiam præsentiora in melioribus conquirendis sanctorum sperare debemus patrocinia.

[12] [et testibus miraculis curationum, et inter alias sanatione oculorum S. Gregorii Turonensis.] Quapropter certissima sanctæ hujus spei fiducia exultandum sibi quisque ducat in Domino, cui indesinenter videre licet quo in rebus etiam humanis sanctorum prosperemur beneficio. Nec enim tacebo quam prosit curandis corporum languoribus lapidi in quo pedes implumbandos posuit Christi martyr, liquor superfusus. Et quia longum est singulos attingere, unum de multis beneficii hujus testem libuit adducere. Turonicæ sedis antistes Gregorius, orbe universo fama insignis et virtutibus, cum gravem pateretur oculorum lippitudinem, hoc sacro unguine delibutis, tam celere consecutus est remedium, quam velox fuit manus ad liquorem oculis superfundendum. Hoc igitur privilegium ipsa Ecclesiæ petra Christus martyri suo supra se fundato dignata est providere, ut, pedibus implumbatis, signis visibilibus ab eodem lapide manantibus repræsentaret actualiter quantum lapidi summo, angulari, electo, pretioso unitus esset spiritualiter; cujus meritum et intercessio nobis obtineat indeficiens fundamentum supra firmam petram Christum Jesum, cui cum Patre et Spiritu Sancto est omnis laus, virtus et gloria per immortalia seculorum secula. Amen.

ANNOTATA.

a Hæc ab auctore finguntur. Nihil enim de hac hæsitatione apud Gregorium Turonensem reperis.

b Historiam hanc exstitisse supponit auctor, sed certo non novit.

c Hinc patet verba Gregorii Turonensis ab euntibus in Italiam, tunc quum hæc scriberentur ita fuisse intellecta ut significent viros euntes per Divionemin Italiam Passionem attulisse, non redeuntes ex Italia.

SERMO IN FESTIVITATE OMNIUM SANCTORUM ET S. BENIGNI
ex ms. Divionensi.

Benignus, martyr Divione in Gallia (S.)

Inter fortissimos athletas Christi emicat almus martyr Benignus, qui victrici passione triumphalis martyrii videtur proprie hodiernam decorare solemnitatem. Qui divina præelectus gratia, evangelicaque informatus doctrina, de orientali climate mundi a successoribus apostolorum directus est Gallicæ genti ad prædicandam fidem Christi. Quem ut ipsa Veritas demonstraret insignem verbi sui prædicatorem atque non segnem multæ messis suæ operatorem, in numero quatuor evangelistarum una cum devotorum collegio sociorum transmisit ad partes occidentalium regionum, quatenus per sacri baptismatis regenerationem adoptivum sibi populum acquirerent. Hic plane beatus, ut dominicorum fidelis esse valeret dispensator talentorum, quosdam salutiferæ prædicationis adjutores, dissimiliter ecclesiasticis gradibus fungentes, sed meritorum virtutibus æque fulgentes, habuit itineris sui comites spiritu et fide unanimes. Prorsus non eos ad perfruenda labentis seculi gaudia secum adduxit, sed ad toleranda passionum certamina exhortatorie animavit; scilicet ut inter lupos mordaces cohabitarent tamquam mitissimæ oves, et ideo forent imitatores illius qui ductus est ad victimam sicut agnus. Istis ergo ducatum præbebat in via justitiæ, quasi aries ex redempto assumptus grege, is qui ob benignitatem morum vocatus est Benignus nomine; qui erat justus opere, summus sacerdos officii dignitate et vere invictissimi regis tiro aereas potestates debellando. Namque ad superanda hostis antiqui castra spiritalem assumens armaturam, postquam per viginti quatuor fere annos tuba evangelii auditorum suorum ad Dominum convertit animos, vecte ferreo confracta corporis ejus hydria, resplenduit lampas virtutum ipsius quaquaversum; ut impleretur in eo dicentis Domini promissum: Qui credit in me, opera quæ ego facio et ipse faciet, et majora horum faciet. Ipse profecto decertantium adjutor et vincentium remunerator, glorificans sanctum martyrem suum in mundo et in cœlo, non solum triumpho victoriæ beatificavit animam ejus in fine vitæ, sed etiam testimonium prudentissimæ simplicitati ejus dignatus est perhibere per speciem columbæ, quæ statim ut cœlestia petiit regna, per ascensum purpureum pervenit ad veri Salomonis æternæ requietionis ferculum; a quo gloria et honore coronatus, digne pro meritis choro martyrum est associatus, qui præcipue hac in festivitate Omnium Sanctorum præferunt palmas indeficientium præmiorum.

LITURGICA DE SANCTO BENIGNO

Benignus, martyr Divione in Gallia (S.)

EX IMPR.

[Praefatio]

Jam sequuntur legendæ, officium et prosæ in honorem S. Benigni exarata; quæ desumuntur tum ex opere cl. viri Bougaud multoties jam citato, libro IV pag. 450 et seqq., tum ex Proprio ecclesiæ Divionensis edito anno 1864.

LEGENDA PRIOR S. BENIGNI.

Hanc priorem legendam ex variis breviariis edere se affirmat Bougaud, operis sui pag. 450 sq.; scilicet ex breviario ad usum diœcesis Æduensis, edito Parisiis anno 1550; ex breviario Cabilonensi, sine titulo edito; ex legendis antiqui breviarii Cabilonensis, ms. in-folio, sec. XIV; tandem ex breviario ad usum insignis ecclesiæ collegiatæ B. M. V. de Belna. Quod vero addit dicendo hanc eamdem legendam in multis codicibus manuscriptis Vitas sanctorum continentibus reperiri, ita intelligo ut similem initio legendam significet. Acta enim S. Benigni quinto loco nobis edita, ab iisdem quidem verbis ordiuntur, sed corpore diversa sunt. Singularem noto errorem scribentis ibidem hanc eamdem reperiri in pretioso codice e bibliotheca scholæ medicinæ Montis Pessulani, n° 156, qui fuit ex bibliotheca Buheriana, inscripto, sed recenti manu: Liber passionalis sanctorum martyrum diœcesis Lingonensis. Quæ in isto codice invenitur legenda sive Passio S. Benigni, ipsissima nostra Acta sunt quinto loco inter Benigni Passiones edita.

Lectio I. — In tempore illo vir almificus Benignus, Domini sacerdos, a partibus orientalibus oriundus fuit, qui apud beatum Polycarpum episcopum educatus atque nutritus sacrisque litteris imbutus est; a quo et sacerdotalis benedictionis suscepit officium.

Lectio II. — Sed cum tandem Dominus in Galliis commorantibus agnitionem sui nominis ostendere decrevisset, illico sanctus Benignus divinitus admonitus a sancto prædictoque patre, cum reliquis sibi in comitatu sumptis sociis, videlicet Andochio et Tyrso, Gallicis ad ostensionem veri luminis gentibus destinatur.

Lectio III. — Hi igitur tres viri, id est, Benignus, Andochius et Tyrsus, diversa loca doctrina et miraculis illustrantes, tandem ad urbem Augustodunum iter dirigunt; ubi a sancto Fausto nobilissimo viro, christianitatis amatore, cum omni liberalitate sunt suscepti. Cujus etiam filium nomine Symphorianum sanctus Benignus baptizavit, quem modo urbs Ædua patronum se habere gloriatur et martyrem.

Lectio IV. — Unde vero sanctus Benignus, sociis suis Andochio et Tyrso ad rus quod Sedelocus dicitur destinatis, ubi et postea martyrii palmam adepti sunt, ipse ad territorium Lingonis urbis profectus est. Sed et ibi a Dei famula Leonilla, prædicti Fausti sorore, cum omni devotione susceptus, nepotes ejus tergeminos, id est, Speosippum, Eleosippum et Meleosippum baptizavit, et eos in amore fidei christianæ solidavit; qui postmodum martyres effecti sunt.

Lectio V. — Rursus inde ad castrum, cui Divio vocabulum est, se transferens, verbum Dei constanter annuntiare non cessabat. Quod audiens Aurelianus imperator, eum præsentari sibi præcepit. Cui et dixit: Ex qua regione es tu? Sanctus Benignus respondit: Ab orientalibus venimus partibus, ego et fratres mei quos nuper interfecisti, a sancto Polycarpo missi ut verbum Dei et nomen christianum, quod gloriosum et incorruptum, gentibus prædicemus.

Lectio VI. — Post hæc Aurelianus gravibus pœnis eum affligens, cum illum superare non posset, tandem ait ministris: Citius hunc magum carceri mancipate, saxumque magnum exhibete quo pertuso pedes inplumbentur, et in digitos manuum ejus candentes subulas infigite, et sex diebus carcere trusus a militibus custodiatur, nullusque ei aquam vel panem præbeat; sed et canes ferocissimos duodecim cum ipso retrudite, ut ab ipsis diripiatur.

Lectio VII. — Quæ jussio cum fuisset impleta, angelus Domini eum in carcere confortavit et custodivit illæsum. Completo sex dierum spatio, Aurelianus jussit clausum carcerem patefieri, ubi sanctus Benignus clausus tenebatur, et inquiri jussit utrum adhuc viveret, an non. Putabat enim eum jam obiisse eo quod * gravibus vinculis fuerat irretitus.

Lectio VIII. — Ingressus itaque spiculator custodiæ reperit eum hymnis et laudibus Deo vacantem et ita sanum ut in ejus almo corpore nihil appareret infirmum; qui stupefactus reversus est ad cæsarem. Quo viso Aurelianus ait: Properate quam potius ad ulciscendum me de seductore. Vecte ferreo collum ejus in ipso carcere contundite et lancea militis vitam illius crudeliter finite, ne nobis deinceps aut patriæ nostræ diisque patriis discrimen inferat.

Lectio IX. — Adhuc verba in ore martyris volvebantur, cum repente atrocissimi milites a dextro et lævo illum latere circumsteterunt. Adactisque valide lanceis, qua costarum uterique * discrimen est, transfixerunt, ita ut acies contra venientium telorum intra martyris viscera colliderent. Insuper etiam sacram cervicem, cerebri soluta compage, vecte ferreo confregerunt, sicque roseo cruore perfusum Christo martyrem pro nobis intercessorem et cunctis seculis fidele patrocinium consecrarunt.

[Annotata]

* edit. que.

* edit. utrique.

LEGENDA ALTERA.

Hanc legendam alteram, auctore cl. Bougaud, pag. 453 sq., Lingonensis ecclesia in antiquissimis breviariis suis legebat.

In II nocturno.

Lectio IV. — Benignus sacerdos a sancto Polycarpo Smyrnensi episcopo in Galliam missus, Divionem Spiritu Sancto plenus accessit, ibique veritatem quam noverat annuntiavit. Fundebatur prædicatio juncta virtutibus, et verborum assertio miraculorum protestatione roborabatur. Destruebantur ubique fana, deserebantur idola et erecta passim Christi trophæa colebantur.

Lectio V. — Aurelianus interea christianos omnibus in locis persequendos dixit. Quo mandato lætus comes loci, nomine Terentius, sanctum Benignum, increbrescente fama nominis ejus, perquiri et coram se sisti jussit. Inventus igitur Spaniaci * et adductus, ad trocleas extenditur. Inter ipsa vero tormenta beatus martyr sereno vultu constantiam a Domino et tantis in cruciatibus cum fortitudine patientiam flagitabat.

Lectio VI. — Completa vixdum oratione, atrocissimi repente milites a dextro lævoque illum latere circumsteterunt, adactisque lanceis, qua costarum uterique discrimen est, illum transfixerunt. Insuper etiam sacram cervicem, cerebri soluta compage, vecte ferreo confregerunt. Sic roseo cruore perfusus martyr, nobis intercessor et cunctis seculis fidele patrocinium consecratum. B. Leonilla sancti martyris corpus collegit et aromatibus conditum honestissimæ tradidit sepulturæ.

Oratio.

Adesto, Domine, supplicationibus nostris, ut qui ex iniquitate nostra reos nos esse cognoscimus, beati Benigni martyris tui intercessione liberemus. Per Dominum.

[Annotatum]

* edit. Spaciaci.

OFFICIUM ANTIQUUM S. BENIGNI.

Hoc officium cl. viro Bougaud per Philippum Guignard, virum doctissimum, innotuit. Testatur Bougaud hoc officium contineri in ms. antiphonario sec. XIII, n° 721, Trecis, in bibliotheca publica.

IN FESTO SANCTI BENIGNI MARTYRIS.

In I Vesperis. Ad Magnificat.

Ant. Ave, pater gloriose,
Ave, sidus jam cœleste,
Decorans Benigne cœlum.
Nos guberna, visens humum,
Quo lætemur triumphantem
Te patronum venerantes.

Ad officium noct.

Invit. Martyris egregii recolentes festa Benigni, psallamus [Domino] quem decet omnis honor.

In I nocturno.

Ant. Christi miles Benignus, ab ipsis cunabulis christianus, sacerdos exstitit tandem valde devotus.

Ant. Hunc sanctus Polycarpus, præsul egregius, misit ab Oriente prædicare Gallorum genti perfidæ.

Ant. Tunc cæsar Aurelianus rabie suæ crudelitatis sæviebat in viros christianæ religionis.

Ant. Cujus comes Terentius, qui Christi nomen necdum audierat, sanctum presbyterum certis indiciis designat.

Ant. Est, inquit, peregrinus in hac provincia, qui baptizatorum balsamo linit corpora et est tonsus in coma; habitu videtur alienigena.

Ant. Miraculorum gloria insignis ceremonias deorum respuit et vitam æternam sibi credentibus promittit.

Post I lect. ℞. Solemnitatem hodiernæ festivitatis benigno favore persequamur, * qua egregius Christi martyr Benignus occubuit. ℣. Hac die gaudent in cœlis angelici chori et in terris homines bonæ voluntatis. * Qua.

Post II lect. ℞. Sanctus Benignus dixit: Sacratissima vox Christi est: Nolite timere eos qui occidunt corpus, * animam autem non possunt occidere. ℣. Corpus enim tortores diversis pœnis affligunt et aliquando interimunt. * Animam.

Post III lect. ℞. Christi miles gloriosus, sancti Polycarpi discipulus, ab Oriente Galliam est transmissus cum aliis suis fratribus, * quos cæsar pro Christo interfecit. ℣. Non enim sunt condignæ passiones hujus temporis ad futuram gloriam quæ revelabitur in illis. * Quos cæsar.

Post IV lect. ℞. Laudemus Dominum in beati martyris Benigni meritis gloriosis, * ad cujus sepulchrum ægri veniunt et sanantur. ℣. Vere mirabilis Deus qui assiduis beatum Benignum miraculis coruscare facit. * Ad cujus.

In II nocturno.

Ant. Tunc cæsar Aurelianus præcepit vinculis arctari et sibi vinctum præsentari, ut posset quis et unde esset experiri.

Ant. Terentius comes sanctum Benignum verbum Dei prædicantem gentibus furens reperit et vinctum in conspectu Aureliani exhibuit.

Ant. Signifer christianorum, dixit cæsar ad sanctum Benignum, si te profiteris esse doctorem, habes me tuum persecutorem.

Ant. Sanctum Benignum cæsar iniquissimus retrudi jussit in carcerem, dicens: Per sex dies nullus illi aquam præbeat.

Ant. Exhibete saxum grande et transforate illud, et pedes ejus plumbo immergantur, et in digitos manuum ejus calentes subulas configite.

Ant. Cum Benigno canes ferocissimos esurientes et sitientes includite. Reum in ergastulo carceris a militibus custodiri præcipit.

Post I lect. ℞. Aurelianus sanctum presbyterum sacerdotem cupiebat esse deorum; * sed Christi famulus nec terrore concutitur nec promissis seducitur. ℣. Promittens omnia bona mundi et principatum inter primos palatii. * Sed Christi.

Post II lect. ℞. Sanctus Domini dixit cæsari Aureliano: Jam non me mutabis a Christo * cui servio. ℣. Qui est Verbum Patris et lux inenarrabilis *, quique in se credentibus vitam æternam tribuit. * Cui.

Post III lect. ℞. Audiens hæc Aurelianus, nervis durissimis eum cædi præcepit, dicens: * Nisi hodie sacrificaverit, diversis eum pœnis affligite. ℣. Qui cum traditus Terentio comiti fuisset, extensus est. * Nisi.

Post IV lect. ℞. Beatissimus vir Benignus martyr erit per supernam gratiam. Divina dans miracula, promissa sumens munera, * vivit in Christo coronatus * perenni gloria. ℣. Vir [ar]mis divinis protectus, sævitiam persequentium feliciter superavit *. * Vivit. Gloria. * Perenni gloria.

In III nocturno.

Ant. Præcelsus martyr carceri mancipandus dixit: Audite me, filioli, comites et tribuni, credite in Jesum Christum, redemptorem nostrum, quia ipse est spes et salus credentium.

Post I lect. ℞. Sanctus Benignus cum fuisset cæsus et carceri mancipatus, angelo confortante ita pristinæ sanitati est redditus, * quasi nec unam plagam fuisset perpessus. ℣. Altera autem die suis eum conspectibus jussit præsentari, sed omnino illæsus apparuit. * Quasi.

Post II lect. ℞. Gloriosus sacerdos gaudio repletus ait: Gratias tibi ago, Jesu Christe, * quod me sacrificiis dæmonum pollui non permittis. ℣. Tibi laus, tibi gloria, tibi gratiarum actio in secula sempiterna. * Quod me.

Post III lect. ℞. Insignis confessor et martyr Benignus vitam finire præcipitur; quo columba nivea de carcere exisse * et cœlum ascendisse visa est. ℣. O quis odor suavitatis in loco efferbuit, quando pretiosa anima corpus reliquit. * Et cœlum.

Post IV lect. ℞. Sanctus Benignus martyr inclytus, dum in carcere perimeretur a lictoribus, sacer ejus spiritus, * cernentibus christicolis, in specie columbæ cœlos penetravit *, angelico comitante choro. ℣. Sancta illa anima corporeis nexibus absoluta, ab omni malitiæ felle immunis. * Cernentibus. Gloria. * Angelico.

In Laudibus.

Ant. Inter coruscos Christi tirones emicat almus martyr Benignus, cujus ob amorem supplices odas regi concrepemus æthereo.

Ant. Athleta fortis Benigne, precamur, ferto preces nostras super sidera, quo mereamur adipisci Dei dona, te favente, in æterna gloria.

Ant. Nostri memor, quæsumus, esto sacer benivolus, qui jure certando exsuperasti immanis hostis vesaniam et triumphali functus… gaudes jam cum supernis civibus.

Ant. Hymnum dicamus Domino, qui suum gloriosum militem decoravit egregie. Ipsum orantes annue pro nostris exorare contagiis.

Ant. Laudet concentus omnis cœlestis et infimus Christum regem Dominum, qui Benignum dignum nomine lucida sublimavit in gloria, post devinctos hostes rigidos.

Ant. O Benigne sancte, tui dignus hæres vocabuli, qui Benignus vocabulo et justis operibus martyr esse meruisti pro nomine Jesu Christi, hinc precamur te supplices, ut pro nobis Deum ores et ubique semper tua sentiamus suffragia.

Ant. Benigno Deo dignas fundens preces Benignus, lancea percussus, suæ benignæ simplicitatis testem columbam mox habuit, quæ relicto corpore visa est cœlorum alta petisse regna, quo benigne misereatur nostri. Alleluia ter.

[Annotata]

* edit. inerrabilis.

* edit. superatur.

MISSA IN FESTO S. BENIGNI.

Vide Bougaud, pag. 459 sq.

Omnia de communi unius martyris, exceptis quæ sequuntur:

Collect. Præsta, quæsumus, omnipotens Deus, ut qui beati Benigni martyris tui natalitia colimus, a cunctis malis imminentibus ejus intercessionibus liberemur. Per Dominum.

Graduale. Laude sacra excolendus est Benignus, qui polorum penetravit alta in specie columbæ felix.

Prosa.

      Laus superno sempiterno
Regi sit et gloria,
Per quem sumus id quod sumus,
Ex quo constant omnia.
      Cui Benignus martyr dignus
Ab adolescentia,
Sacerdotis vice fungens,
Factus est et hostia.
      Oriundus hic vir sanctus
Traditur ex Græcia;
A beato Polycarpo
Missus est in Gallia.
      Dyvion felix,
Tam præclari decoratum
Martyris præsentia,
      Per quem provectus
In virtute tibi datur,
In commissis venia.
      Erat in vultu gratia,
In ore facundia,
In signis efficacia,
In pœnis constantia.
      Fides in Deo unica,
Caritas eximia,
Spes omnis supra cœlica,
Mens Christo consocia.
      Cum jam multos baptizasset,
Et per provinciam
Ecclesias fundasset,
Ope suffultus divina,
      Tunc cæsar Aurelianus,
In Christo sæviens,
Idolatra profanus,
Audita Benigni fama,
      Jubet illum flagellatum,
Nervis duris colligatum
Retrudi custodia;
      Et secum bis senos canes
Feros nimis et immanes,
Consumptos inedia.
      Sed fit terror hic in vanum:
Mansuescit ira canum,
Vincla cedunt omnia.
      Restauratur corpus suum;
Vulgus pavens hinc profanum
Renovat supplicia.
      Flagellatus mancipatur
Rursus in custodia,
Ubi clausus confortatur
Angeli præsentia.
      Post hæc vecte conquassatus,
Demum fuit penetratus
Militari lancea.
      Quo columba prosilisse
Atque cœlum penetrasse
Visa fuit nivea.
      Gaudet chorus angelorum,
Stola datur martyri gloriosa.
Per te nobis, martyr, detur
Peccatorum venia.
      Amen.

Altera Prosa

Hanc prosam alteram cl. Bougaud testatur, pag. 461 sq., pristinæ formæ a se redditam; strophas suppressas quondam et a cl. Bougaud restitutas uncinis inclusimus.

      Exulta, felix Divio,
Quæ Benigni glorioso
Decoraris sanguine.
      In Græcia sanctis satus,
Polycarpi cura doctus,
Christi fulsit lumine.
      Cunctis rebus abdicatis,
Zelo flagrans veritatis,
Venit in Burgundiam.
      Sacri verbi seminator
Et errorum exstirpator,
Fundavit ecclesiam.
      Multis claret miraculis,
Sanat morbos, dira mortis
Dissolvit imperia.
      Fremit dæmon, cæsar furit;
Sed martyr fidei reddit
Invictus obsequia.
      Quantus tormentorum
Prodit * apparatus!
Stridet flagellorum
Ictus repetitus.
      Bestiarum molæ,
Plumbum liquefactum,
Lanceæ, subulæ
Parant exitium.
      [Christo Benignus militat,
Christus pro Benigno pugnat.
Quam certa victoria!
      Igne, ferro vix probatus,
Tanquam aurum expurgatus
Jam fulget cum gloria.
      Sanctum vinclis onerant,
Et squalido mancipant
Sine luce carceri.
      Jejunus inter canes
Sex totos transit dies,
Nec sic valet conteri.
      Rabidi canes mitescunt,
Instar agnorum procumbunt
Blandientes martyri.
      Adest e cœlis angelus;
Quo præbente, dulcis cibus
Instillatur * gutturi.
      Ab omni plaga sanatus,
Renovatus miles, rursus
In palæstram prosilit.
      Nutu contrivit idola,
Et immolata fercula
Degustare renuit.
      Hinc incensus furor
Crudelis tyranni;
Novum excogitat
Genus supplicii,
Quo Benignus cadat.
      Virgis costas nudant
Tortores impii,
Victimam abluunt
Sanguinis rivuli,
Ut purior fiat.]
      Transversa fossus gemina
Latus utrumque lancea,
Crucem gessit intra corda
Quam semper amaverat.
      Non spinis caput pungitur;
Cerebrum vecte frangitur,
Sicque pugil coronatur
Ritu quo cupierat.
      [Mirabile spectaculum!
Sacerdos fit holocaustum,
Ecclesiæ fulcimentum,
Solamen fidelibus.
      Mors Domino pretiosa!
Anima sicut columba
Pennis videtur ad astra
Extolli præpetibus.]
      O Benigne, pater care!
Apostole gentis nostræ,
Fidei martyr præclare,
Quos amasti, nunc tuere
De cœlo potentius.
      Credamus quæ docuisti,
Pergamus quo pervenisti,
Ut a Christo prædilecti
Tecum mereamur frui
Coronis perennibus.
Amen. Alleluia.

[Annotata]

* edit. prodet.

* edit. instellatur

OFFICIUM RECENS.

Sequitur ex officiis propriis ecclesiæ Divionensis pars officii sanctissimi martyris præcipua, hymni videlicet cum lectionibus secundi nocturni. Sanctum Benignum Burgundiæ apostolum suumque Patronum ecclesia Divionensis celebrat dominica ultima post pentecosten, quæ est huic festo dies fixa e 1 novembris ob festum Omnium Sanctorum. Lectiones quas approbante Pio IX Romano pontifice ecclesia Divionensis de suo apostolo recitat, ex antiqua traditione sumptæsunt; quæ traditio sane antiqua est, quippe quæ ad VI saltem seculum pertingit.

De eodem sancto Benigno alterum Divione festum agitur die 24 novembris, ubi sacri corporis inventio recolitur, lectionibus desumptis ex historia S. Gregorii Turonensis. Nos eamdem narrationem in Commentario descripsimus, num. 3 sqq.

In I Vesperis. Hymnus.

Fusa sacratis Divionis aris
Plebs, diem cœtu recolat solemni
Quo penetravit meritis abundans
      Astra Benignus.
Obsitos cives tenebris opacis
Hostis humani generis tenebat:
Doctor adventat: simul hæ fugantur
      Solis ut ortu.
Verba Burgundis quot habet docendis,
Vita quot sese manifestat actis,
Tela sunt lucis tot in inferorum
      Missa tyrannum.
Nocte discussa, populus nefandi
Se reum cultus lacrymis fatetur;
Tunc adoratos sibi quisque certat
      Frangere divos.
Mente quod cæca prius horruerunt,
Corde complecti juvat: innovatis
Crux sapit Christi, Deus et fit ipse
      Regula vitæ.
Astat en sacris moriturus aris,
Se suos Christo simul offerendo.
Irruit tortor; cadit et sacerdos
      Victima Christo.
Laus tibi, summe moderator orbis,
Præmiis duros recreans labores;
Quem fides, veri studiosa, trinum
      Credit et unum. Amen.

Ad Matutinum. Hymnus.

Huc vos, cœlicolæ, præmia militis
Haud ingrata vocant, plaudite cantibus.
Et tu plaude tui, Divio, martyris
      Sacro sanguine fulgida.
Ad pœnas rapitur, propositi tenax;
Artus carnifices funibus alligant,
Magna vi lacerant, ossaque distrahunt,
      Sulcant viminibus cutem.
Addunt pectinibus vulnera ferreis,
Multo nuda patent viscera vulnere:
Rimis spirat amor, martyris intima
      Invicti legitur fides.
Immortalis honor sit tibi, Trinitas,
Ad lumen fidei quæ populos vocans,
Burgundæ celebri gentis apostolo
      Donas præmia martyrum. Amen.

In II nocturno
(ex antiqua traditione).

Lectio IV. — Benignus, Burgundiæ apostolus, beati Polycarpi celebris Smyrnensis episcopi discipulus, et ab eo sacerdos ordinatus, ab eo quoque prædicaturus evangelium destinatur et in Gallias mittitur, una cum Andochio etiam presbytero, Thyrso diacono, atque Andeolo subdiacono. Andeolus quidem in regionibus quas Rhodanus alluit, subsistit, territoriumque Vivariense prædicatione sua et martyrio illustravit. Benignus autem cum Andochio et Thyrso Augustodunum Æduorum usque pervenit. Ibi a Fausto, nobilitate generis, senatoria dignitate et prætoris insignibus claro, perhumane accepti sunt; cujus filium triennem Symphorianum, martyrii gloria postea insignem, Benignus baptizavit et Andochius e sacro fonte levavit.

Lectio V. — Sociis Andochio et Thyrso Augustoduni relictis, in cujus territorio et ipsi mortem pro fide oppetierunt, Benignus Lingonas primum se contulit, urbemque illam tergeminorum fratrum Speusippi, Eleusippi et Meleusippi lustrali expiatione ac veluti primitiis, Christo initiavit. Tandem ad castrum Divionense ministerium ibi consummaturus advenit, quo circiter tempore imperator Marcus Aurelius ad videndum muros novos ibi constructos eo pariter adventabat. Jam suus Benigno labor fructus felicissimos atque ethnicæ superstitioni invidendos pepererat: jam numerosam plebem collegerat, quam evangelii luce perfusam verbo divino pascebat, et ad virtutes christianas informabat. Congressus enim suos habere et Deo facere solitum ferunt in sacris cryptis, supra quas insignis olim sancti Stephani vocabulo surrexit basilica, ubi semel priorum vis et furor persecutionum cœpit remittere.

Lectio VI. — Vix advenerat imperator, cum apud eum Benignus impietatis in patrios deos accusatur: quem confestim tyrannus inquiri et vinctum ad tribunal suum adduci jubet. In pago Spaniaco, non procul Divione, inventus, comprehenditur, adjuvante præfecto regionis Terentio. Interrogatus ac minis modo, modo blanditiis ad ejurandam fidem tentatus, cum nil doli proficerent, nervis durissimis primum cædi, mox e trochlea suspensus, jubetur extendi disrumpique: quibus in cruciatibus hæc ejus erat oratio: Gratias tibi, Domine Jesu, qui hæc me dignatus es propter nomen tuum pati! Hac constantia irritatus imperator, invictum pugilem in turrim includi jubet. (Hodiedum extant reliquiæ turris illius intra muros sitæ et sancti nomine insignitæ.) Ibi novis in eum furiis insurgunt; ejus pedes excavato inserunt lapidi et liquente plumbo alligant: ejus digitis candentes igne subulas vi adigunt; eum denique frementibus fame canibus objectant, qui ab eo, famis obliti et sanctitatem viri reveriti, abstinuerunt. Quod ubi rescivit Aurelius, ei collum caputque ferreo vecte tundi comminuique, ac totum corpus actis dextro lævoque latere lanceis transfigi jubet. Extincti corpus aromatibus conditum non longe a carcere in sepulchro repositum est, quod, ne obscurum aliquando aut ignotum esset, miraculorum luce Deus et copia illustravit.

Ad Laudes. Hymnus.

Plagas ingeminant, cedere nescius
Una cum canibus carcere clauditur;
Ut corpus lacerum jam rabidi fame
      Ceu frustum cito devorent.
Senos absque cibis martyr agit dies;
At dulci superum lumine pascitur,
Quo plenus renovat prælia fortior,
      Audax omnia perpeti.
Quem membris mutilum vixque superstitem
Cæsar crediderat, conspicit et stupet
Nec squalore putrem, nec domitum fame,
      Nec cerni loca vulnerum.
His accensa furens impietas, novis
Torqueri pugilem suppliciis jubet:
Hic rursum fieri numinis hostiam
      Præclarum reputat decus.
Immortalis honor sit tibi, Trinitas,
Ad lumen fidei quæ populos vocans,
Burgundæ celebri gentis apostolo
      Donas præmia martyrum. Amen.

In II Vesperis. Hymnus.

Ad palmam celeri cum volitet gradu,
Plumbo stringit atrox turba pedes cavo
Insertos lapide: sic quoque gloria
      Mansit firmior æmulis.
Infigunt teneris insuper unguibus
Denas ignivoma cuspide subulas:
His martyr veluti tot radiis micat,
      Tot scribit calamis fidem.
Tandem carnifices transadigunt, crucis
In formam, geminis pectora lanceis;
Frangunt vecte caput: quo diademate
      Fulget rege beatior.
Pœnarum satis est: mens super æthera
Pennis innocuæ fertur avis, viam
Demonstrans niveam, qua licet unica
      Cœlesti requie frui.
Fac nos, Christe, tui martyris æmulos,
Qua pro te moritur, rite sequi fidem;
Et cum vita manet, da tibi vivere,
      Et cum mors veniet, mori.
Immortalis honor sit tibi, Trinitas,
Ad lumen fidei quæ populos vocans,
Burgundæ celebri gentis apostolo
      Donas præmia martyrum. Amen.

DE SANCTA MARIA ANCILLA VIRGINE ET MARTYRE

ANNO, UT VIDETUR, CLXX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Maria, virgo et martyr (S.)

AUCTORE G. V. H.

§ I. Tempus martyrii. Decretum persecutionis falso Marci Aurelii nomine inscriptum.

Deus, qui est mirabilis in sanctis suis, potentissimæ gratiæ suæ virtutem tunc maxime ostendere visus est, quando etiam in sexu fragili victoriam martyrii contulit, [S. Mariæ ancillæ] puellisque virginibus, ætatis teneræ atque imbecillæ carnis, inter horrendum pœnarum apparatum, per equuleos et ungues, per virgas ac scorpiones, per rotas ac flammas gloriosum præbuit de tyranno triumphum. Præclaras inter Ecclesiæ catholicæ heroinas, quæ ætatem vicerunt et tyrannum, candentique virginitatis lilio proprii sanguinis rosas adjungunt, non infimum locum tenet sancta Maria ancilla, virgo et martyr, cujus acta miranda tractanda suscipimus. Cujas hæc Maria fuerit, quove in loco martyrium passa, difficilis sane solutionis nodus est, quique non semel hagiologorum ingenia vexavit.

[2] [Acta interpolata] Acta Martyrii S. Mariæ bina edimus. Primo loco ponimus longiora illa quæ Baluzius edidit [Miscellanea, tom. I, pag. 27.] ; nos multorum codicum variantes lectiones sedulo annotavimus. Secundo loco veniunt Acta breviora, quæ Mombritius suo inseruit Sanctuario, quæque nos in codice Carthusiæ Ultrajectinæ reperimus. Breviora sunt, an vero antiquiora? Primorum Actorum codices seculo undecimo antiquiores non sunt; sed ipsa Acta, quantumvis interpolata, antiquæ ac sinceræ originis signa demonstrant, ac veluti antiqui ædificii lineas architectonicas in ruderibus adhuc conspicuas. Multa enim his Actis insunt quæ res romanas, vitam publicam atque istorum temporum mores et instituta referunt. Quæ vel ipsum Tillemontium moverunt. Ita enim scribit: Baluzius in altero tomo Miscellaneorum nobis historiam dedit sanctæ cujusdam Mariæ, ancillæ Tertulli cujusdam, ac jure admonet hanc narrationem sat bene scriptam antiquitatis faciem præ se ferre [Mémoires pour servir à l'hist. eccl., tom. II, notes, pag. 279.] .

[3] [martyrium ponunt sub Hadriano et Antonino.] Tempus martyrii Acta satis accurate definiunt imperatoribus Hadriano et Antonino. Antoninum Hadrianus adoptavit die 25 februarii anno 138 et eodem anno die 12 julii defunctus est. Quare, si Actis standum est, anno 138 Maria martyrium fecit. Etenim tempore Hadriani et Antonini et captam et occisam disertis verbis Acta loquuntur. Verum enimvero hic maxima omnium quibus Acta premuntur exurgit difficultas. Nullum enim Hadrianus contra christianos tulit edictum. Testes disertissimi adsunt Tertullianus ac Melito apud Eusebium. Prior ita in Apologetici capite V [Migne, P. L., tom. I, pp. 296, 297.] : Quales ergo leges istæ quas adversus nos soli exsequuntur impii, injusti, turpes, truces, vani, dementes? quas Trajanus ea parte frustratus est, vetando inquiri christianos, quas nullus Hadrianus … impressit. Melito [Eusebius, Hist. eccl., lib. IV, cap. XXVI (Migne, P. G., tom. XX, p. 395).] vero: Soli ex omnibus Nero ac Domitianus, malevolorum quorumdam consiliis inducti, religionem nostram criminari studuerunt. A quibus deinceps falsa illa adversum nos calumnia manavit ad posteros, ut mos est vulgi, absque ullo judicio hujusmodi rumoribus fidem adhibere. Verum imperitiam illorum correxerunt piissimi parentes tui, frequentibus rescriptis objurgantes eos qui adversus religionis nostræ homines novi aliquid moliti essent. Inter quos avus tuus Adrianus quum aliis pluribus, tum Fundano, Asiæ proconsuli, litteras dedit. Hæc Melito Asianus, Sardensis episcopus, in Apologetico quod Antonino imperatori obtulit, non quidem Antonino Pio, sed Marco Aurelio Antonino, imperii anno decimo, uti refertur in Eusebii Chronico [Migne, P. G., tom. XIX, p. 562.] .

[4] [qui tamen nullum adversus christianos decretum fecerunt.] Ipsam illam, de qua Melito, Hadriani epistolam, in Apologetico quod Antonino Pio obtulit Justinus martyr affert. Postquam christianorum causam egit, sanctosque ac puros eorum ritus probaverat, ita pergit: Atque hæc quidem, si vobis rationi et veritati consentanea videntur, in pretio habete; sin autem nugæ vobis videntur, contemnite, nec ut adversus hostes, ita adversus homines innocuos mortem decernite. Vobis enim prædicimus vos Dei judicium non evitaturos, si in injustitia permaneatis; ac nos exclamabimus: Quod Deo placet, id fiat. Et quum ex epistola maximi et illustrissimi cæsaris Adriani, parentis vestri, postulare a vobis possemus, ut judicia, quemadmodum rogavimus fieri jubeatis, non tamen magis ob hanc causam rogavimus, quod ita constitutum esset ab Adriano; sed, quia scimus nos justa petere, orationem et rerum nostrarum enarrationem conferimus. Adriani autem epistolæ exemplum etiam subjicimus, ut in hoc quoque verum a nobis dici perspiciatis. Sic habet illud exemplum: Minucio Fundano. Litteras accepi ad me scriptas a Serenio Graniano, clarissimo viro, cui successisti. Videtur igitur mihi res non sine inquisitione prætermittenda, ne et homines perturbentur et sycophantis materia sceleris præbeatur. Si ergo ad hanc petitionis rationem provinciales sese obfirmare possunt adversus christianos, ut etiam pro tribunali respondeant, illuc tantum se vertant, non autem petitionibus aut solis utantur clamoribus. Multo enim magis convenit, si quis accusare velit, te ea de re cognoscere. Si quis igitur accuset, et (christianos)) præter leges aliquid agere demonstret, ita statue ut gravitas delicti postulabit. Quemadmodum etiam me hercule, si quis calumniandi causa hunc prætextum arripiat, cogitationem suscipe de hac crudeli agendi ratione et cura ut ulciscaris [Ibid., tom. VI, p. 431 – 434.] . Inde quidem patet nullum ab Hadriano persecutionis edictum datum fuisse, multo minus ab Hadriano una cum Antonino: quomodo enim, si ita factum fuerat, Justinus ad ipsum Antoninum hæc scribere ausus fuisset? Acta autem S. Mariæ Passionem [Miscellanea, tom. I, p. 75.] , vetus esse videtur et disciplinam sapere illorum temporum, petitque: Quid huic edicto faciemus? Cito respondeo, spurium ac supposititium declarabimus.

[5] [Acta falsum persecutionis decretum exhibent,] Quid ergo de horum Actorum veracitate censendum? Mentem meam simpliciter aperiam. Credo hæc Acta martyrii magna ex parte sincera esse; haud tamen adsunt argumenta quibus eorum sinceritatem astruere certo licet. Genuina non sunt, apocrypha sunt, antiquitatem tamen redolent. Putarim ex iis esse quæ post combusta ecclesiarum scrinia e vivace memoria christiani restituerint. At, inquies, qui persecutionis edictum falsum cuderunt, atque adeo fictam persecutionem supposuerunt, illine veraces ac sinceri in enarranda martyrii substantia? Animadvertendum est ex ficto persecutionis edicto non sequi fictam quoque persecutionem fuisse. Nihil enim certius est quam christianos in Asia, imperante Hadriano, imperante quoque Antonino, persecutionibus ac calumniis provincialium petitos fuisse. Quod nimirum ex toto Eusebii lib. IV patet, et nominatim ex allegatis Hadriani [Migne, P. G., tom. XX, pag. 325.] et M. Antonini [Ibid., p. 334.] litteris, ex ipsa quoque, cujus mentionem fecimus, Justini Melitonisque apologia. Ut enim Barchochebæ persecutionem in Judæa contra christianos acerbissime sævientis missam faciamus; cur Justinus et Melito apologias obtulerunt, nisi ut persecutionis æstum sedarent? Fuit sane sub Hadriano christianorum persecutio, quam ad mitigandam Hadrianus, a Serenio Graniano certior factus, litteras ad hujus successorem dedit. Popularem tamen persecutionem fuisse, ex ipsis illis litteris manifestum est. Christianos petitionibus et clamoribus vexatos fuisse, non justis judiciis, ex iisdem patet. Epistola M. Aurelii Antonini idem declarat. Quid ergo? In Actis Mariæ eosdem illos populi clamores, Mariam ad mortem poscentis invenimus. Accusationem itidem sycophanticam Acta præmittunt. Habemus ergo talem persecutionis modum, qualem historia istis temporibus assignat.

[6] [quod sub Marci Aurelii nomine circumferebatur,] At vero unde repetitum est decretum, quod Hadriano atque Antonino Acta adscribunt? Responsum congruum Melito suppeditat. Quomodo enim homines inquieti atque injusti christianis insidias struebant sub imperatoribus clementibus? Quod enim, inquit, nunquam factum fuerat, persecutionem patitur piorum hominum genus, novis per Asiam decretis exagitatum. Impudentissimi namque delatores et alienarum opum cupidi, ex imperialibus edictis occasionem nacti, palam diu noctuque grassantur spoliantque homines innoxios. Et paulo post: Quod si, hæc tuo jussu fiant, recte atque ordine facta sunto. Neque enim fieri potest ut justus princeps aliquid unquam injuste constituat; et nos libenti animo ejusmodi mortis præmium ferimus. Unum illud a te petimus, ut, quum hujusmodi pertinaciam facientes per te ipsum prius examinaveris, tum deinde pro tua humanitate statuas utrum supplicio ac morte affici, an salvi et securi degere mereantur. Sin vero illud consilium atque edictum plane inauditum, quod neque adversus barbaros hostes sanciri decuerat, nunquam a te profectum est, obsecramus te multo magis ne nos hujusmodi publico latrocinio diutius vexari permittas.

[7] [et ex quo delatores occasionem nanciscebantur,] Hic attentum velim lectorem. Habemus ex Melitone delatores, alienarum opum cupidos, ex imperialibus edictis occasionem nactos; habemus edictum inauditum, ne adversus quidem barbaros sanciendum, quod Melito dubitat utrum ab Marco Antonino profectum sit: edicti tamen formam non habemus, sive a Melitone suppressam, sive ab Eusebio prætermissam. Quid si Mariæ Acta falsum illud ac crudele edictum continent? Rem ita se habere, etsi certo demonstare nequeo, vero tamen adeo propinquum ac simile arbitror, ut continere me non valeam quin sententiam illam amplectar. En illud decretum: Maximianus Adrianus et Antoninus, Pii, Felices, Augusti, omnibus sub nostro jure viventibus salutem. Pervenit ad nos varietas religionis a quibusdam nuper inventa. Nonnulli enim esse perhibentur quibus nec sacrificia cordi sunt, nec cultus ille quem colimus; per quos sine dubio, nisi cito pœnæ formido succurrat, obliteranda est omnis antiquitatis credulitas et veneratio extinguenda majorum. Damus igitur omnibus populis hanc legem et singulis judicibus observanda hæc edicta proponimus, ut compellantur ad sacrificium singuli, et rebelles gladio ultore feriantur. Maluimus enim paucos interfici quam omnes errore decipi, nec vagari eos per varia, sed potius unius esse sententiæ. Si quis igitur hujus legis aut cultus occultandum aliquem putaverit cujuslibet ætatis aut sexus, ferro ipse exhalet spiritum legibus repugnantem; facultates vero ejus fisci commodis inferantur. Delator autem tanti criminis ex ærario publico quadringentorum denariorum collatione gratuletur, ut omnes agnoscant nec peccatum perire nec præmium.

[8] [ut patet ex collatione cum Melitone;] Ne quis offendatur imperatorum nominibus, quæ Melitoni apologiam Marco Antonino offerenti convenire nequeant; faciam enim ut convenire unice palam fiat. Non habemus originalem decreti formam, nec antiqua apographa, sed exemplaria quæ octingentis annis superiora non sunt. Librarii ergo prænomina suppleverint. Supplementa tolle, et habetur pro Maximiano Adriano Antonino Pio, Felice, Augusto, M. A. Antoninus P. F. Aug., id est Marcus Aurelius Antoninus Pii Filius, Augustus, idem cujus sub nomine iniquum circumferri decretum Melito questus est. Decretum deferri christianos atque eos qui christianos occultant, expressis verbis jubet. Habemus delatores, de quibus Melito conqueritur: decretum delatoribus præmia constituit; habemus homines alienarum opum cupidos, bonorum videlicet christianorum, post cædem fisco attributorum, ex quibus delatoribus sua merces pararetur. Intelligimus nunc quibusnam ex decretis imperialibus delatores cupidi occasionem nancisci possent. Tantum ergo abest ut spurium decretum Actis insertum dubiam eorumdem Actorum sinceritatem faciat, ut quam maxime illam commendet.

[9] [indicio temporis inde emergente.] Manifesti hic erroris origo invenitur, quo in Actorum principio tota historia martyrii temporibus Hadriani et Antonini assignatur. Debebant enim librarii secum consentire, quum in decreto Hadrianum legissent, ac in quibusdam exemplaribus interposita et conjunctio necessarium redderet secundum imperatorem. Quibus rebus efficitur ut martyrii tempus satis accurate innotescat. Etenim hæc Melitonis apologia, ex qua decretum Marci Antonini nomine falso inscriptum nobis innotuit, imperatori porrecta fuit decimo ejusdem anno. Quare primæ Marci Aurelii Antonini decadi Mariæ martyrium adscribendum videtur; quod ex omisso Lucii Veri nomine confirmatur: hic enim nono M. Aurelii anno mortuus est.

§ II. Examen Actorum. Antiquitatis vestigia.

[Acta antiquitatem sapiunt:] Diximus multa in his Actis reperiri quæ antiquitatem redolent, res romanas, atque istorum temporum mores atque instituta satis accurate referunt. Quod non solis nobis ita visum est, sed tum aliis tum maxime doctissimo viro Edm. Le Blant, quem honoris causa nominamus, quique hæc eadem Mariæ Acta in supplemento ad Ruinartii Acta sincera non semel tetigit [Les Actes des Martyrs (Mém. Acad. des inscript., tom. XXX), § § 3, 63, etc.] . Libentissime fatemur eadem cum doctissimo viro nos sentire, quod ex sequentibus fiet manifestum, ubi non pauca a cl. Le Blant collecta in usum nostrum cum omnimoda honoris significatione derivabimus. Ad ostendendum igitur quam multa in his Actis antiquitatem sapiant, sequentia sunto.

[11] [1° in voce principalis, de qua scriptores antiqui] Dicitur Maria ancilla fuisse Tertulli principis, aut juxta alios codices principalis. — Principalium dignitas notissima est. Baluzius in notis ad hanc Mariæ Passionem [Miscell., tom. I, p. 75.] plures auctorum locos citat: Augustinus, Epist. CLVIII: Rufinum Cirtensem principalem commendo eximietati tuæ. Idem Epist. XLI (in nova editione): Fratrem Hilarinum Hipponensem archiatrum et principalem multo commendamus. Salvianus lib. V: Quis ergo, ut dixi, locus est, ubi non a principalibus civitatum, viduarum et pupillarum viscera devorentur? Quos hic dicit principales, ait Baluzius, paulo ante curiales vocat. Quæ enim sunt non modo urbes, sed etiam municipia atque vici, ubi non quot curiales fuerint tot tyranni sint? Hæc ille.

[12] [et inscriptiones.] De primo principali coloniæ agitur in variis inscriptionibus. Sic apud Orellium n° 2170, inscriptio Hispellensis: C. MATRINIO AURELIO | C. F. LEM | ANTONINO V. P | CORONATO TUSC. ET UMBR | PONTI. GENTIS FLAVIÆ | ABUNDANTISSIMI MUNERIS SED ET | PRÆCIPUÆ LÆTITIÆ THEATRALIS. IN COL | ÆDILI. QUÆSTORI. DUUMVIRO. ITERUMQUE Q. I. D. HUJUS SPLENDIDISSIMÆ | COLONIÆ CURATORI R. P. EJUSDEM COL. ET PRIMO PRINCIPALI OB MERITUM | BENEVOLENTIÆ EJUS ERGA SE | URBS OMNIS URBANÆ FLAVIÆ | CONSTANTIS PATRONO DIGNISSIMO. A… | L. X. X. L. M. P. P. Eadem inscriptio iterum citatur n° 3866. Inscriptio alia Auximi (n° 3868) eamdem dignitatem commemorat: C. OPPIO C. F. VEL | BASSO P. P. P. C | PR. I. D. AUX. 7. LEG. ĪĪĪĪ. FL. FEL. ET LEG. II. TR. FOR | EVOC. AUG. AB. ACT. FORI | B. PR. PR. MIL. COH. II. PR | ET COH. XIII. ET. XIIII URB | OMNIBUS OFFICIIS IN CALIGA FUNCTO | CENTURIONES LEG. II. TRAIANÆ FORTIS | OPTIMO ET DIGNISSIMO | IN CUJUS DED. CENAM COL. DEDIT | L. D. D. D. Ubi P. P. P. C. cum Orellio legendum putamus PRIMO PRINCIPALI PATRONO COLONIÆ. De viris principalibus sermo est apud Orellium in variis inscriptionibus. Sic n° 3760, inscriptio Panormitana: TI. CLAUDIO HERODI | ANO C. V. LEG. PROV. SI | CIL. JUDICI RARISSI | MO. PATRONO COL | PANHORMIT. PRINCI | PALES VIRI EX ÆRE COL | LATO. D. D. Et altera n° 3761: L. GABONIO ARUNCULEIO. VALERIANO | V. F. EQ. R. SACERD. ET E PRINCIPAL | OMNIB. HONORIB. FUNCT. PATRI ET | AVO SENATOR. CURATORI SUO | ET PATRON. OB MERITA. COLL | FABR. ET CENT. L. D. D. D.

[13] [Hi erant decurionum primi et prima civitatum munera obibant.] Ut quanta sit dignitas principalium virorum clarius intelligatur, pauca exscribo ex Everardi Ottonis libro, De ædilibus coloniarum et municipiorum, in quo pleraque ad veterem politiam municipalem pertinentia explicantur. Auctor eruditissimus, cap. V, p. 150, ita loquitur: Quemadmodum enim, Augusto imperante, senatus in duas classes dividi cœpit, quibus sub Constantino tertia adjecta est, ut primi ordinis senatores dicerentur illustres, secundi spectabiles, tertii clarissimi: et sicut Decemprimi scholarum dicebantur, qui in singulis scholis domesticorum, temporis prolixitate ad eum gradum pervenerant, l. 7 et 10. C. Th. de domest. et prot., sic etiam coloniæ et municipia, urbis imperantis exemplo, decurionum in decurias distributorum nonnullos habuerunt primores, et consilii publici principes, qui genere, patrimonio, ætate, auctoritate, usu rerum, numero liberorum aut munerum gestorum amplitudine excellerent, vel viri honorati et clarissimi, principis judicio, pluribusve eodem tempore suffragiis jure primi decurionis ornati. vid. l. 6. § 5. D. de Decur. l. 2. D. de albo scrib. juncta l. 16. D. de usu et usufr. leg. l. 27. § pen. et ult. D. de pœn. l. 41. C. de lib. caus. l. 5. C. de cohort. et l. 2. C. de excusat. mun. et ideo Principales ab ordine separantur in saxo Gruteri pag. 363. Viri perfectissimi et Principales et splendidissimus ordo et populus Puteolanorum. Hi vero primates, summates, ordinis vertices, seniores, principales, primarii, πρωτοστάται, πρωτοπολίται et pro curialium amplitudine, V. X. XV. vel XX. primi dicebantur. Cæsar lib. I. de B. C. cap. 35. Evocavit ad se Massiliensium XV primos. Cicero lib. III. de Nat. D. c. 30. L. Alenus chirographum sexprimorum imitatus est, et in Novella Majoriani ad Basilium Pr. Præt. Quinque primorum curiæ subscriptio, nominatur. V. Jac. Gothofr. Parat. C. Th. de decur. et Noris. ad cenot. Pis. dissert. 1. cap. 3. Non ergo Decemprimi erant ædiles, neque magistratus, quemadmodum in toties repurgato Fabri Thesauro legitur: Decemprimus, nomen magistratus municipalis, idem fere quod decurio: neque legationis tantum causa creati, ut Manutius et Hotmanus credidere, vapulantes idcirco a Cl. Grævio ad Ciceron. pro Roscio cap. 9, neque iidem forte fuerunt cum Decaprotis qui patrimonii munus gerebant l. 3. § 10. l. 18. § 26. D. de decur. licet vulgo confundantur etiam in Glossis Gr. Lat. δεκαπρῶτος, Decemprimus, δεκαπρῶτοι Decuriones, sed rempublicam administrabant, advocatione pro patria fungebantur, faciebant ludos, adscriptiones, exactiones et ejusmodi alia; quibus si recte functi, splendoris et honoris ornamenta capessebant, l. 171. C. Th. de decur. His quoque præ ceteris jus sententiæ dicendæ fuisse, colligo ex l. 6. et ex Apuleio de Mundo: Decuriones etiam, quibus est jus dicendæ sententiæ ad consessum publicum commeabant. Forte etiam princeps eorum, qui primus sententiam rogabatur, fuit instar principis Senatus Romani, quem a principibus civitatis, id est senatoribus, qui aliquo numero erant, distinguendum esse nuper Cl. Wesselingius monuit, lib. I. Obs. c. 8. Talis ergo inter Alexandrinos principales fuit primus curiæ, qui muneribus universis expletis ad summum pervenit gradum, in l. 56. C. de decur. et C. Matrinius Anrelius PRIMUS PRINCIPALIS apud Fabrett. cap. II, inscript. 250. L. Castronius Pætus princeps municipii Lucensis, Cicero lib. XIII, Epist. 13. Granius item princeps coloniæ Puteolanæ, Valerius Maximus lib. IX, cap. 3, n. 8 et Silva ordinis sui Primas, apud Ammianum l. 28, cap. 6. Princ. civitatis nicapolitanor. apud Gruter. 4, pag. 472 et in alia apud Octavium Rossium: TIRINUS. INGENUI. F. PRINCEPS. SABINORUM hoc est πρωτοπολίτης, et Sabii municipii decurio primus, ut Reinesius exponit epist. 44, ad Rupert. pag. 394, cl. III, n. 43. cl. VI. n. 100. Sive ergo Tertullus principalis tantum, sive etiam princeps civitatis fuerit, constat hunc virum ex civitatis suæ primoribus fuisse, quod cum tenore Actorum consonat.

[14] [2° in commerando festo natali;] Natalem itaque filii celebrante Tertullo, cum impuris idolis vanisque simulacris hostias immolaret, Maria incumbebat jejuniis, etc. (Passio I, num. 1). Natales dies magno ac celebri cultu, conviviis præsertim, celebrari consuevisse, ex innumeris veterum locis manifestum est. Celebrabantur dies natales deorum. Ita Minucius Felix in Octavio [Migne, P. L., tom. III, pag. 255.] : Omitto vetera quæ multa sunt et de deorum natalibus donis, muneribus. Tertullianus [De idololatria, cap. 10 (ibid., tom. I, p. 674).] : Idem fit idoli natali, omni diaboli pompa frequentatur. Dies natales imperatorum. Suetonius: Equites Romani natalem ejus (Augusti) sponte atque consensu biduo celebrarunt [De XII Cæsaribus, lib. II, cap. 57.] . Consulibus oblitis de natali suo edicere abrogavit magistratum (Caligula) [Ibid., lib. IV, cap. 26.] Dies natalis magnorum virorum. Horatius [Od., lib. IV, 11, vers. 17.] :

Jure sollemnis mihi sanctiorque
Pene natali proprio, quod ex hac
Luce Mæcenas meus affluentes
      Ordinat annos.

Privati homines suos celebrabant natales. Plautus [Pseud., I, 2, 32.] :

Mihi hodie natalis dies est; decet eum omnes vos concelebrare.

Juvenalis [Sat., XII, 1.] :

Natali, Corvine, die mihi dulcior hæc lux.

Die natali veteres splendidiore cultu utebantur. Perseus [Sat., I, 15, 16.] :

      Pexusque, togaque recenti
Et natalitia tandem cum sardonyche albus.

Die natali ab amicis munera accipiebant. Plautus [Curc., V, 2, 56.] :

Hic (annulus) est, quem ego tibi misi natali die.

Martialis [Epigr., IX, 54, 1 et 2.] :

Natali tibi, Quinte, tuo dare parva volebam
      Munera, tu prohibes; imperiosus homo es.

Ii quorum natales essent, cœnam dabant amicis ac magistris…, celebrandæ lucis annuæ quam principem sibi vitæ habuerant. Gellius [Noct. Att., lib. XIX, cap. 9] .In natalibus liberorum genialiter sibi quandoque indulgebant. Potiones vix honestas natalibus liberorum podagricus senex hauriebat [Seneca de Ira, lib. II, cap. 33. Cfr. Marquardt, Handbuch der Röm. Alterth., tom. V, p. I, § 7. Das tägliche Leben.] . Natales filiorum tam celebres habebant aliqui, ut etiam post eorum mortem annuas epulas darent. Exemplum esto inscriptio Crotoniensis, apud Orelli n° 4414: FUTIÆ C. F | LOLLIANÆ | FILIÆ PIISSIMÆ. C. FUTI | US ONIRUS ITERUM ĪĪ. VIR. ITEM | DEDIT DECURIONIBUS HS. X̄. N | UT EX USURIS EORUM | QUOD ANNIS V̄ĪĪ. IDUS APRILES | NATALE FILIÆ MEÆ EPULAN | TES CONFREQUENTETIS | HS. CCCC. N. ET IN PROFUSIONIBUS | HS. CC. N̄. NEQUE IN ALIOS | USUS CONVERTATIS | L. D. D. D. Ex quibus efficitur festum celebratum die natali filii Tertulli principalis, quale Acta referunt, vitæ ac moribus veterum imprimis consentire.

[15] [3° in responsis Mariæ inflictisque ab hero verberibus;] Natalitio itaque die filii domini sui Tertulli Maria jejunabat et a conserva dominæ prodita, de causa jejunii interrogata, præscriptum ex more christianorum jejunium libere confitetur. Antiquitatis speciem certe habet narratio Actorum. Hostias die natali filii immolat Tertullus; hostias immolat Horatius die natali Mæcenatis [Od., lib., IV, 11, 6 – 8.] :

            ara castis
Vincta verbenis, avet immolato
      Spargier agno.

Occulta quoque christianæ servæ religionis observantia antiquitatem priorum temporum refert. Diu tamen insidiante conserva latere non potuit; prodita mox vocatur a domina, diciturque ei: Quæ est causa jejunii? An occasio ista tristitiæ est, quia natum tibi nuper dominum perhorrescas? Respondit Maria: Numquid novi aliquid nunc usurpo? Semper mihi sunt observanda jejunia. Quomodo tristitiæ illud adscribitur quod consuetudinis causa servatur? Christiana sum, christiano nascor genere; hereditarius mihi iste cultus est Christi (Passio I, num. 2.) — Hic rursus antiquitatis nota apparet. Responsum enim Mariæ tale est quale prioribus istis seculis convenit. Tunc enim rariores erant qui christiano nascebantur ex genere, quibus hereditarius cultus Christi esset. Quod apprime cohæret cum iis quæ postea in defensione Tertulli a scholastico Nicagora dicentur. Inde enim discimus Mariam esse vernulam domi natam, a parentibus christianis, servis Cleonidis patris dominæ suæ, Tertulli uxoris. Similia alibi reperiuntur christianorum responsa, quasi honoris causa: χριστιανὸς ἐκ χριστιανῶν γονέων τυγχάνω, christianus ex christianis parentibus existo [Act. SS., tom. III Aug., p. 159, in Actis S. Ursicini.] , et ἀπὸ παιδὸς χριστιανὸς, a puero christianus [Ibid., tom. II Jun., p. 1044, in Act. S. Tatiani.] . Hinc in marmoribus πιστὸς ἐκ πιστῶν [Lupi Epitaphium Severæ, ap. Le Blant, op. cit., 236, 237.] , γένει χριστιανὸς, genere christianus [Bayet, De titulis Atticæ christianæ, ap. Le Blant, ibid., p. 237.] . — Tunc imperante domina ut cibi aliquid hauriret, Maria plena Spiritu Sancto… clamavit ad dominam: Corpori potes imperare, non animæ; plus Deus meretur quam filius tuus. Delectet illum turpis cantus et saltatus obscenus, et quidquid ad delicias parvulorum diligens fingit cura nutricum; Dei vero non vanus et inanis est cultus, sed plenus felicitatis et gratiæ, tuendaque castilas, amanda sobrietas, esca fugienda est (Passio I, num. 2). Quæ Maria hic respondet de impuro conviviorum apparatu cantuque obsceno, a quibus casta puella abhorrere se dicit, antiquitatem sane redolent. Nec minus fortasse sævam gentilium crudelitatem pingunt inflicta deinceps a Tertullo castissimæ virgini verbera in abdita membri parte, ut pudori virginali illuderet. Solemne enim impuris hominibus erat nudare christianas virgines et pœnæ addere crudelem contumeliam.

[16] [4° in adjunctis judicii;] Post crudam verberationem retruditur in carcerem S. Maria, ubi triginta dies degit. Interim res pervenerat ad aures delatorum, qui alienis bonis inhiabant, atque occasionem nacti ex ficto imperatorum decreto, ad præsidem Tertulli nomen deferunt, quippe qui contra imperiale decretum christianam domi suæ occultasset. Statim ad tribunal Tertullus adducitur et primoribus convocatis, assistente etiam vulgi corona, retractari legem præses jussit ex codice. (Pass. I num. 4). Notetur solemnis ac publica legis proclamatio coram primoribus ac populo, quod antiquitati plane consonat. S. Joannes Chrysostomus hanc publicam imperialium decretorum recitationem commemorat [In Genesim, homilia XIV (Migne, P. G., tom. LIII, p. 112).] . Symmachus ad Honorium scribens dicit imperatoris decreta, statuta cœlestia populis fuisse recitata [Epist., lib. X, 83 (Migne, P. L., tom. XVIII, p. 406).] . A Theodoreto discimus Constantii litteras Romæ publice in amphitheatro lectas fuisse [Hist. eccl., lib. II, cap. 14 (Migne, P. G., tom. LXXXII, p. 1039).] . Eadem recitatio decreti imperialis coram populo et primoribus invenitur in Actis S. Sergii [Act. SS., tom. III Febr., p. 462.] , in Actis S. Terentiani [Ibid., tom. I Sept., p. 112.] , et alibi, ut videre est apud Le Blant [Op. cit., § 4.] . De decreto illo egimus supra, atque, ex Melitone indiciis acceptis, visum fuit esse illud decretum sub falso Marci Aurelii nomine pervulgatum. Notatu dignum est, juxta Acta, principali civitatis in judicium adducto, primores civitatis convenire et sui ordinis virum defendere. Notanda insuper publici judicii forma: Lecta itaque hac constitutione ad circumstantes, præses ait: Quid sum ad ista facturus? Numquid repugnare possumus his præceptis? Responderunt principes curiæ, dicentes: Humanius nos audire dignare. (Pass. I, num. 5.) Pari modo incipit causa quædam a Marco Aurelio dijudicata: Advocatis fisci dixit (Antoninus cæsar): Vos habetis judices vestros. Vivius Zeno dixit: Rogo, domine imperator, audi me patienter [Digestorum lib. XXVIII, tit. IV, 3.] . — Tunc præses scribi quæ dicerentur jubet. Surrexit scholasticus Nicogoras. Ut erat fandi peritus et artifex ad loquendum, omnium persona suscepta, publico ore sic loquitur (Pass. I, num. 5). Scholasticus dicebatur qui publice causas defendendas susciperet. Exemplo sit illud Constantii: Sæpissime scholasticos ultra modum acceptis honorariis in defensione causarum omnium et annonas et sumptus accipere consuesse [Cod. Theod., lib. VIII, tit. X, 2 (edit. Gothofredi, tom. II).] . Illa quoque: fandi peritus et artifex ad loquendum, germanæ sunt antiquitatis. Virgilius: Fandi doctissima Cymodocea [Virgilius, Æneid., X, 225.] . Cicero: Artifex ad corrumpendum judicium [Cicero, In Verrem, VII, 71.] . Quintilianus: Artifex in lacrymas [Quintilianus, Declam., X, 9.] .

[17] [5° in defensione pro Tertullo] Jam orationem aggreditur Nicagoras, adulatione utique asiana, temporibus, locis et personis aptissima: Lucifer summe, lumen totius civitatis (Pass. I, num. 5). — Quæ vero in oratione ad commendationem Tertulli proferuntur, accurate homini civitatis principali conveniunt. Quorum age aliqua publicis inscriptionibus confirmemus. 1° Fuisse dicitur Augustorum Pontifex. In cenotaphiis quæ dicuntur Pisana, laudatur T. STATULENUS JUNCUS. PRINCEPS COLONIÆ NOSTRÆ. FLAMEN. AUGUST | PONTIF. MINOR PUBLICORUM P. R. SACRORUM. [Orelli, Inscript. Lat., n° 643] . Inscriptio Magone reperta: Q. CORNELIO | Q. F. QUIRINA | SECUNDO | ÆDILI ĪĪ VIRO | MUNICIPI. MAGO | FLAM. DIVOR. ET AUG | L. CORNELIUS SATUR | SOCERO | Q. CORNELIUS SATUR | AVO OPTIMO OB | PLURIMA MERITA. [Ibid., n° 169] . Altera Magonensis: L. FABIO L. F. | QUIR. FABULLO | ÆD. ĪĪ VIR III | FLAMINI DIVOR. AUG. R. P. MAG | OB MULTA EJUS MERITA. [Ibid., n° 170] . Sed hæc dignitas primoribus coloniarum collata, ut essent divorum pontifices, flamines augustales, tam nota est ut ex multis inscriptionibus hæc pauca speciminis causa attulisse sufficiat.

[18] [laudibus ejus referta,] Dicitur 2° Munerarius civitatis. Quam grato animo fuerint cives erga primores suos ob muneris editionem, sequentes inscriptiones probant: C. MATRINIO AURELIO | C. F. LEM. ANTONIO V. P. | CORONATO TUSC. ET UMB | PONT. GENTIS FLAVIÆ | ABUNDANTISSIMI MUNERIS SED ET | PRÆCIPUÆ LÆTITIÆ THEATRALIS IN COL | ÆDILI. QUÆSTORI DUUMVIRO | ITERUM Q. Q. I. D. HUJUS SPLENDIDISSIMÆ | COLONIÆ. CURATORI R. P. EJUSDEM | COL. ET PRIMO PRINCIPALI OB MERITUM | BENEVOLENTIÆ EJUS ERGA SE | URBS OMNIS URBANÆ FLAVIÆ | CONSTANTIS PATRONO | DIGNISSIMO | A… | … I. X. X. L. M. P. P. [Ibid., n° 3866. Cfr. supra, num. 12.] . DIVO ANTONINO | PIO | C. EGNATIUS FESTUS ÆDIL. ĪĪ VIR | HUIC CUM PLEPS URBANA LUDOS PUPL | EDENTI AD STATUAM SIBI PONENDAM | PECUNIAM OPTULISSET. IS. HONORE | CONTENTUS IMPENSAM REMISIT | ET IMPETRATA VENIA AB ORDINE | PERUSINOR. OPTIMO MAXIMO PRINC | DE SUA PECUNIA POSUIT. CUJUS | OB DEDICATIONEM DARI JUSSIT | AB HEREDE SUO. DECURIONIB | SING. HS. ĪĪĪĪ N. PLEBI HS. ĪĪ. N. | L. D. D. D. [Ibid., n° 2531.] . CN. VOESIO | CN. FIL. APRO | QUÆSTORI ÆDILI II VIRO | FLAMINI DIVI AUG. V̄Ī VIRO | AUGUSTALI. CURATORI ANNON | TRIENNIO CONTINUO. CURAT. MUNERIS PUBLICI GLADIATORI. ĪĪĪ | QUOT IS TEMPORE HONORUM. CU | RARUMQUE SUARUM PLENISSIMO | MUNIFICENTIÆ STUDIO VOLUPTATIB | ET UTILITATIBUS POPULI PLURIMA | CONTULERIT. LUDUM ETIAM GLADI | ATORIUM ET SPOLIAR. SOLO EMPTO | SUA PECUNIA EXTRUCTUM. PUBLICE OP | TULERIT. CUJUS MERITIS POSTULANTE POPULO | STATUAM PUBLICE PONI PLACUIT. D. D. [Ibid., n° 2532.] . Q. VERRIO Q. F. PAL | FLACCO | SEVIRO AUGUSTALI | CURATORI MUNERIS | PUBLICI | DECRETO STATUAM ET FAS | ORDO DECURIONUM ET AUGUSTALIUM | ET PLEPS UNIVERSA S. P. P. P. D. D. [Ibid., n° 4009.] . Contra hoc stultissimæ largitatis genus ista apud Vopiscum, in Carino cap. ult., valent: Quo futuros editores pudor tangeret ne patrimonia sua … mimis ac balatronibus deputarent. Quem tamen morem gratissimum fuisse Marco Antonino Philosopho, sub quo Mariæ causam agi putamus, patet ex Capitolino, in Antonino Philosopho, c. 23 : Populi Romani voluptates curari vehementer præcepit per ditissimos editores.

[19] [concordantibus inscriptionibus;] Magnis præterea largitionibus ejus aucta respublica est; infinitum pecuniæ suæ modum in diversis fabricis et in balnearum calefactionibus dispersit. (Pass. I, num. 5). — Eamdem largitatem erga cives et rem publicam multæ inscriptiones commemorant: M. M. LARTIENI SABINI PATER | ET FILIUS QUINQUENNALES AQUAM | IN FANUM SUA IMPENSA PERDUXERU | NT. SALIENTES QUADRIFARIA SUO | LOCO RESTITUERUNT. CANALES VETUS | TATE CORRUPTOS ET DISSIPATOS RESTI | TUERUNT. FISTULAS OMNES. ET SIGILLA | AHENEA POSUERUNT. TECTA REFECE | RUNT. OMNIA SUA IMPENSA FECERUNT. [Ibid., n° 3322.] . M. VALERIO M. F | ÆD. DICT. | PRÆF. JUVENTUTIS | MUNICIPES COMPITENSES VEICORUM | QUINQUE. QUOD SPECUS MILLIA | PASSUS ∞ ∞ ∞ PURGAVIT. REFECIT | FISTULAS REPOSUIT. BALNEA VIRILIA | UTRAQUE ET MULIEBRE DE SUA | PECUNIA REFECIT. POPULO VISCERATI | GLADIATORES DEDIT. LUMINA. LUDOS | I. S. M. R. SOLUS FECIT. [Ibid., n° 3324.] . L. ABULIUS DEXTER | MACELLUM. PORTICUM. CHALCIDICUM | CUM SUIS ORNAMENTIS LOCO ET | PECUNIA SUA. [Ibid., n° 3287.] . C. QUINCTIUS C. F. VALGUS | M. PORCIUS M. F. DUOVIR | QUINQ | COLONIÆ HONORIS | CAUSSA SPECTACULA DE SUA | PEC. FAC. COER. ET COLONEIS | LOCUM IN PERPETUUM DEDER. [Ibid., n° 3295.] . M. AUREL | CHRESTUS | OB HONO | REM PATRO | NAT. COLL | FABR. COL | APUL. AD EX | TRUCTION | ÆTOMÆ | DED. HS. N. VI. [Ibid., n° 3296.] . C. VOLUSIO VICTOR | I QUÆSTORI R. P. OC | RICULANORUM IIII | VIRI ÆDILES IIII VIRI JUR | E EDC. IIII QUIN. Q. CIVES ET | PLEBEI HOCE MERITO STAT | UAM HUIC POSUERUNT. Q. | UI TERMAS IEMALIS. AD PRISTI | NAM DIG. RESTAURAVIT ET | D. D. C. V. [Ibid., n° 3857.] . T. FL. AVITO | FORENSIII | VIR. ITER. QQ. OMNIB | MUNERIBUS FUNCTO. HIC | IDEM AD LAVACRUM BALNEAR. PUBLICAR. LIGNI | DURI. VEHES. N. CCCC EN | THECÆ NOMINE IN PER | PETUUM OBTULIT ITA | TAMEN UT MAGISTRATUUS | QUODANNIS SUCCESSORIB | SUIS TRADANT FILIO | T. FL. AVITI V. E PATRON. COL | ORDO ET POPULUS. MISENAT. [Ibid., n° 3772. Cfr. Le Blant, op. cit., p. 182.] . Multo utique plura citari potuerunt, sed hæc sufficiunt ad demonstrandum quam apte personis ac temporibus quadrent quæ ad Tertulli commendationem Nicagoras in Actis dixisse refertur.

[20] [6° in interrogatione Mariæ;] Quæ deinde sequuntur in Actis interrogationes et responsa, et judicialem formam ostendunt brevitate, concisione, discretis per tritum illud dixit, respondit vicibus, et istorum temporum moribus conveniunt. Idem dicendum est de sententia judicis, in qua varia Tertulli insignia enumerantur, qualia civitatis principali conveniunt, quorumque exempla in iis quæ supra adduximus inscriptionibus publicis reperiuntur: Tertullus publico ore laudatus, cui honor vel pro meritis vel pro natalibus rependendus est, editor optimus, senator insignis, imperatori pariter devotus et numini, qui et legibus simul satisfecit et cultibus, cujus imagines per omnem urbem sæpius ipse conspexi, liber abscedat. (Pass. I, num. 5.) — Deinde notanda sunt usitata judiciis vocabula: hanc puellam OFFERRI mihi jubeo, et stetit itaque ADDUCTA tandem. Accipe ex multis exemplis pauca. Videlicet pro offerri, apud Le Blant: Paul. Sentent. V, XXXIII, 9 : “ Qui transmittendum (reum) ad præsidem magistratibus obtulerit.” — L. 9, § 3, de offic. procons. : “ De plano autem potest proconsul comminari et terrere filium a patre oblatum ” (Dig., I, XVI). — Tertull., De fuga, 6: “ Præsidi oblatus.” — Acta SS. Claudii, Asterii: “ Præses sedens pro tribunali dixit: Offerantur decretioni meæ christiani.” — Acta S. Quirini: “ Quem præses Amantius per officium offerri sibi jussit in theatro ” [Op. cit., pp. 150, 151.] . Pro adduci: Ἐκέλευσε τὸν Παῦλον ἀχθῆναι: Et jussit Paulum adduci: [ Act. Apost., XXV, 6.] . Λοιπὸν προσαχθέντα αὐτόν: Ceterum adductum illum [Ruinart, Act. sinc., Act. S. Polycarpi, n. IX.] . Jussit eam privatim adduci … jussit eam adduci cum filiis [Ibid., Passio S. Felicitatis, nn. I et II.] . Adducti sunt ad Romæ præsidem [Ibid., Act. S. Justini, n. I.] .

[21] [7° in modo quo vulgus se gerit] Ille quoque furentis populi clamor: Viva duro cremetur incendio (Pass. I, num. 5), antiquitati isti bene cohærent. In ipsa Mariæ interrogatione quamquam longiores orationes genuinas non putem, plura sunt quæ antiquitatem sapiunt. Nomen interrogata, non nomen sed cultum profitetur: Christiana sum. Præses ait: Dominus tuus te hic opperitur, ut aut præmium confitenti aut supplicium repugnanti, inferat. Elige itaque quid sequaris. Cui Maria respondet aptissime: Corporis ille dominus est, non animæ. Ad quam præses mente imprimis romana, cui servus res esset, non persona: Cur religionem domini, cum sis ancilla, non sequeris? Plura in decursu interrogationis notari possunt quæ antiquam originem commendant. Sed ea quæ attulimus satis probant quod ab initio statuimus, in his Actis antiquæ originis multa signa et genuinæ formæ quasi superstites lineas observari.

[22] [ Suspecta sunt alia quædam.] Fatendum nihilominus est inde ab interrogatione Mariæ apparere manifesta corruptionis signa, quale est illud stupentis præsidis per integram horam silentium. Deinde clamor indignantis coronæ tantus, ut propter humanam vocem præses etiam ipsa putasset tecta corruere (Pass. I, num. 11), suspectus merito est. Quamquam fieri potuit, quæ est mutabilis vulgi inconstantia, ut quam antea vivam incendio cremandam postulassent, nunc innocentissimæ puellæ tormentis horrendis laceratæ misericordia moverentur. At vero quæ circa finem narrantur de exitu totius negotii, deque Maria aperto saxi sinu conclusa, de cœlestibus spectaculis, deque concrematis in templo cum diis suis idololatris ac de reliquis ad ecclesiam christianorum confugientibus et clericorum ante pedes prostratis fidem nullam merentur. Quod autem ad apertam fugienti virgini rupem attinet, opinamur hoc prodigium ex fabulosis Theclæ Actis, quæ inter Metaphrastea opera leguntur, huc esse derivatum, quemadmodum in Acta S. Barbaræ simile miraculum ex eodem fonte deductum videtur. Utrobique enim antequam narratur eventus, Theclæ fit mentio. Quod miraculum non ideo rejicimus, quia id fieri potuisse haud credimus, sed quia factum esse nobis nullo modo constat. Potuit certe Deus, qui ad fidem orantis etiam montem in mare iturum promisit, quique orante S. Gregorio Thaumaturgo montem e loco dimovit, saxum ad receptaculum virginis aperire. Verum hæc Actorum pars tam claram sequioris ævi corruptelam indicat, ut nullam apud prudentem virum fidem invenire debeat. Suspicor trinas illas rupes virginibus fugientibus obsequiosas, ab imperitis hominibus excogitatas fuisse ad repellendam gentilium irrisionem, qui christianos tepidæ fidei insimulabant, quod nunquam tanta cum fide orassent, ut montem, juxta Servatoris promissum, propellerent in mare. Secundum Acta Maria putanda est intra saxi sinum mortem obiisse, sed explicite mors non narratur. Petrus de Natalibus suo compendio addit corpus Mariæ postea e saxo erutum fuisse atque honorifica sepultura donatum: quod libenter crediderim, quamquam nullo id auctore dixerit Petrus.

§ III. De patria Mariæ; ejus memoria in martyrologiis.

[TitulusNeocorus] Hoc loco agendum est de patria Mariæ, quam varie varii ex sequentibus verbis Actorum expiscari conati sunt: At ille, cum [ira tum] admiratione commotus jussit Philocomo principali Neocorensium civitatis (Pass. I,num. 16). Hinc enim Mariam aliqui Neocorensem appellaverunt. Nihil tamen in his Actis continetur unde ad martyris patriam inveniendam locumque certaminis omni remoto dubio demonstrandum deduci valeamus. Nicomediensem quidam, Neocorensem alii, est etiam qui Veronensem judicaverit, non alio, uti opinamur, inducti vestigio, nisi adjectivo nomine Neocorensis aut nomine Neocori, quod patronymicum esse suspicati Mariam Neocorensem vocaverunt. Alii turbatam errantis scribæ lapsu vocem autumantes, pro Neocorensi Nicomediensem aut Veronensem supposuerunt. Neutri erant in vero. Siquidem neocorus civitatis nomen non est, sed muneris publici ac dignitatis. Erant viri neocori, civitatesque neocoræ. Qua de re doctissime atque eruditissime disputavit in Chronologia et critica Historiæ profanæ et sacræ, F. Hieremias a Bennettis Capuccinus. Cujus in operis partis I, tomo V, prolegomenon septimum totum versatur circa urbes et populos in Oriente et Occidente neocoros et asylo sacros.

[24] [communis multis urbibus] Nostrum non est hoc loco doctissimi viri disputationem retractare, nec vacat exscribere. Sufficiat pro instituto nostro allatis exemplis demonstrasse quænam sint civitates neocoræ virique neocori. Neocoræ erant urbes in quibus templa essent populi totius numinibus tutelaribus dedicata, ac totius provinciæ concursu celebrata. Urbes aliquæ leguntur pluries neocoræ, ob ædificata plura templa factosque plures concursus, festaque plura. Nec solum ob templa festosque conventus in honorem deorum instituta, sed etiam ob relatos inter cœlites Augustos, celebrataque in eorum honorem festa, urbes dicebantur neocoræ. Exemplum unum alterumve ex innumeris selectum, rem demonstret: A Dianæ delubro dicta Ephesus neocora est; a binis deinde templis, Dianæ et Jovis, bis Neocora apud Sponium, Itin. Athen.; a ternis: Dianæ, Jovis et Apollinis, ter neocora in nummis Caracallæ, Getæ et Gallieni; a quaternis: Dianæ, Jovis, Apollinis ac Proserpinæ, quater neocora in nummis Caracallæ et Gallieni, apud Harduinum, p. 59 sq. [Hieremias a Bennettis, tom. cit., p. 13.] . Tradit Dio Cassius Nicomediam Commodo fanum exstruxisse festivumque instituisse certamen, atque ita neocoram dici a senatu meruisse; Laodicea quoque ejusdem Commodi neocora senatus consulto dicta fuit, uti legitur in Commodi ac Caracallæ nummis, apud Spanhemium [Ibid., p. 34.] .

[25] [et viris,] Ab ista igitur neocoria sive templorum cura, urbes neocoræ, virique dicebantur neocori quasi templorum custodes sive æditui. Ita Laodicenses cives gloriabantur se esse Νεωκόρους Ἀσίας. In urbe Paneade, deinde Cæsarea dicta a Philippo Tetrarcha, Herodes templum in honorem Augusti construxit dedicavitque, uti scribit Josephus, Antiquitatum l. 15, c. 12, ac de Bello Judaico, l. 1, c. 16. A templo in civitatem hæc religio manavit, civesque se Augusti neocoros appellarunt. Quod patet ex Augusti nummo Paneade sculpto, in quo templi effigies comparet cum epigraphe: Καισαρεων φιλιππολιτων Νεωκορων apud Occonem, p. 71 et 82, Goltzium tab. 74, et Holstenium in notis ad Stephanum, p. 154 seq. [Ibid., p. 24.] . Titulus Νεοκόρων ad ædituos translatus est, i. e. ad sacrarum ædium custodes, de quibus loquuntur inscriptiones n° 60 et 79, apud Sponium in Miscell. Erud. Antiq., Sect. 10, p. 1328 et 1343, Lapides Oxon. Part. I, p. 148, inscriptiones aliæ apud Reinerium, Class. I, n° 290, et Gruterum, p. 1102.2, p. 314.1, p. 85, n° 5 [Ibid., p. 12.] .

[26] [non nomen civitatis in qua passa credi possit Maria.] Quibus, si cui opus fuerat, in memoriam revocatis, patet nihil esse cur neocori nomen patronymicum censeatur, atque adeo Maria nostra origine dicatur Neocorensis. Præterea, uti Georgius adnotat ad Adonem, in hunc diem, nulla apud veteres occurrit hoc nomine urbs aut civitas, nisi Neocoria villa in Bœotia, et, si placet, urbs Neoris. Quum vero ex ipsis Actis non urbs Neocoria, sed urbis neocorus innotescat, de ista Bœ otiæ villa cogitare non licet. Insuper clare patet non in obscura quadam villa, sed in celebri civitate Mariam martyrii coronam meruisse. Nicomediensem alii martyrem nostram dixerunt: ita in Mariæ Actis brevioribus Petrus de Natalibus. Suspicor conjectura potius quam certo indicio hunc hagiologum Mariæ patriam designasse. Quod si pro Neocorensis aut Neocorus Nicomediensem putaverit esse legendum, a vero utique aberravit. Potest autem fieri ut aliam ob causam Mariam Nicomediensem appellaverit. Etenim in Actis civitas in qua Maria ancilla habitabat, Cæsarea vocatur, dubium utrum proprio urbis nomine an adjectivo. Adjectivo nomine dictum Petrus putaverit, atque ita credere potuit Nicomediam designari. Verum eadem Acta, quæ martyrium Mariæ sub Marco Aurelio Antonino ponunt, Nicomediam Cæsareæ civitatis nomine intelligi vetant. Nos ergo Cæsareæ passam suspicamur, quamquam ubi sita fuerit illa Cæsarea Acta non indicant. Neocororum collegio insignitam fuisse patet ex Actis atque adeo urbem fuisse neocoram. Cæsarea Philippi, ut supra diximus, Augusti neocora erat. Unde tamen cave ne concludas Mariam Cæsareæ Philippi passam esse. Potest enim fieri ut aliæ quoque Cæsareæ neocoræ fuerint, sive deorum sive Cæsarum. Sed quia in re tam obscura divinandum non est, ex multis Cæsareis nullam præferre audeo.

[27] [Martyrologia.] Quam celeber S. Mariæ cultus ab antiquis temporibus fuerit, ex præcipuis martyrologiis patet. Hieronymiani exemplaria Mariæ mentionem fecere. Lucense: et S. Mariæ mart.; Epternacense: et alibi sanctæ Mariæ, item Bernense. Sed pro voce contracta Mart., scripsit librarius et Marte, existimans agi de Maria et Martha sororibus. Ado Mariam nostram brevi hoc elogio ornavit (Kal. Nov.): Item natale S. Mariæ virginis, quæ cum esset ancilla et die natalis filii domini sui jejunaret, nec ullo modo flecti potuisset ut manducaret de idolothytis, primo duris verberibus afflicta, dein longa carceris custodia, equulei extensione et ungularum laniatione vexata, martyrium complevit. Ubi notandum est Adonem cogitasse ideo Mariam recusasse manducare cibos, quia putaret hæc esse idolothyta, quod Acta nostra non dicunt. Usuardus ita: Natale sanctæ Mariæ virginis, quæ diris verberibus afflicta, equulei extensione et ungularum laceratione vexata, martyrium consummavit. Maurolycus et Galesinius eadem ferme referunt; sed Nicomediæ Mariæ natale adscribunt, Petrum puto secuti, de quo supra egimus. Martyrologium Romanum sequens Mariæ encomium habet: Eodem die sanctæ Mariæ ancillæ, quæ christianæ religionis nomine accusata, sub Hadriano imperatore, diris verberibus afflicta, equulei extensione et ungularum laceratione vexata, martyrium complevit. Quod Mariæ martyrium Hadriani temporibus assignetur, uti etiam Baronius fecit in Annalibus ad annum 140, ex communi Actorum lectione factum esse putaverim. In martyrologio Labbeano legitur Marneiæ virginis, quod utique cum Georgio, in notis ad Adonem in hunc diem, pro Mariæ virginis positum existimamus. In martyrologio Trevirensi: Kl. Nov. Mariæ.

PRIMA PASSIO S. MARIÆ ANCILLÆ

Maria, virgo et martyr (S.)

BHL Number: 5422

EX MSS.

[Praefatio]

Ad hanc beatissimæ Christi martyris Mariæ Passionem edendam in usum venerunt:

1. Codex Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio magno, seculi XII, n° 17006. — 2. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio maximo, seculi XI usque ad fol. 60, reliqua seculi XIII, n° 5304. Passio Mariæ relata ad III idus maii legitur a fol. 470 – 490; e voce Adriano excisa est littera initialis A. — 3. Viennensis in Austria, e bibliotheca Cæsarea, membraneus, folio magno, seculi XI, n° 377. — 4. Bruxellensis, e bibliotheca regia, membraneus, folio minore, seculi XII, n° 9810 – 14. — 5. Montis Pessulani, membraneus, folio maximo, seculi XIII, n° 1. — 6. Bruxellensis, e bibliotheca regia, membraneus, folio magno, seculi XIII, n° 207 – 8. — 7. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio majore, seculi XIV, n° 5306. Passio Mariæ pendet fere a codice n° 5304; habet hunc titulum valde mirum: Incipit passio Sanctæ Mariæ ad martyres quæ observatur III idus Madii. — 8. Apographum e codice Trevirensi, quod habetur in fasciculo Bollandiano bibliothecæ regiæ Bruxellensis, n° 8929. — 9. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio maximo, seculi XII, n° 16733; fuit S. Martini a Campis. — 10. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio minore, seculi XIII, n° 12612; fuit S. Germani a Pratis, XII, e libris monasterii Corbiensis. — 11. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio maximo, seculi XIII vel XIV, n° 5353. — 12. Textus editus a Baluzio, in Miscellaneis, tom. I, p. 27 (Lucæ 1761). Cfr. ibid., p. 75.

CAPUT PRIMUM.
S. Maria ancilla propter christianæ fidei professionem a domino verberata, deinde, domino ejus causa in jus vocato sed absoluto, ipsa præsidi oblata Christum fortiter confitetur.

[Maria, Tertulli principis ancilla,] Adrianus et Antoninus [Antonius 7.] imperatores per omnes populos quos regebant legem miserunt, cunctos [ut cuncti 4.] christianæ legis [religionis 2 – 8, 12.] viros ad sacrificia [sacrificium 2.] debere [deberent 4.] compelli, rebellibus vero pœnam mortis intendi. Illo itaque tempore [(I. i. t.) It. t. i. 4.] Maria,, probata ovis Domini [Christi 2.] , martyrium singulare perpessa est. Namque [nam 3, 4, 6, 8.] cum Tertulli [Tertulii 6, Tertuli 7.] principis [principalis 2 – 5, 7, 9, 12.] esset ancilla [famula 8.] , nobilitatem carnis [domini 2 – 4, 6 – 8, 12; add. meritis 6 – 8.] mentis benignitate [benignitatem 7.] vincebat [vincens 12.] , et [om. 12.] Christo [Christi 5.] se probabat [probat 2, 5 – 9; probavit 4.] ingenuam, sicut scriptum est: Qui in Domino [Deo 12.] vocatus est servus [(e. s.) s. e. 6.] , libertus est [(l. e.) e. l. 3.] Domini [domino 2, 7, 12.] . Natalem [natale 2, 3, 7.] itaque filii celebrante Tertullo, cum impuris idolis vanisque [variisque 2, 6 – 8.] simulacris hostias immolaret [immolare 2.] , Maria incumbebat jejuniis et sociam suam, ne proderetur dominæ [domino 7.] , occulta simulatione fallebat.

[2] [jejunium nolens frangere] Diu tamen insidiante conserva latere non potuit. Prodita [predita 2.] mox vocatur [(m. v.) v. m. 7, 12.] a domina [domino 6.] , diciturque [que add. super lin. in 9.] ei: Quæ est causa jejunii? An occasio ista tristitiæ [tristitia 7.] est [ejus 1, 3.] , quia [quod 4, 9, 12.] natum [iratum 8.] tibi nuper [super 2, 7.] dominum [Deum 12; (n. d.) d. n. 4.] perhorrescas [perhorrescis 4; perhorresces 3; perhorrescit 2, 7, 12.] ? Respondit Maria [(r. M.) M. r. 2, 3, 6 – 9, 12.] : Numquid novi [novum 2 – 4, 7, 8, 12.] aliquid nunc [om. 6, 8, 9.] usurpo? Semper mihi [devote hæc 7; add. hæc 8.] sunt [add. hæc 2 – 4, 6, 12; om. 7.] observanda [observata 4 – 7, 9, 12. ] jejunia. Quomodo tristitiæ illud adscribitur quod [quo 3.] consuetudinis causa servatur? Christiana sum, christiano [christiana 2, 6, 8.] nascor [noscor 6; add. ex 4, 5, 7, 9, 12.] genere; hereditarius mihi iste cultus est [(m. i. c. e.) e. m. i. c. 4.] Christi. Tunc imperante domina [domino 2, 7.] ut cibi aliquid hauriret, Maria plena [ om. 2, 7.] Spiritu Sancto [(Sp. s.) s. Sp. 2, 3, 12.] cœlestis escæ memor, invocato Deo [Domino 3.] , sic [om. 6, 8.] clamavit [add. dicens 6, 8.] ad dominam [(a. d.) om. 6, 8.] : Corpori [corpore 2.] potes [poteris 2, 6 – 9.] imperare, non animæ; plus Deus meretur [miseretur 2; miretur 9.] quam filius tuus. Delectet [dilectet 3.] illum turpis cantus et saltatus obscenus, et quidquid ad delicias parvulorum [pravorum 2, 12.] diligens fingit cura nutricum [nutricium 3.] . Dei vero non vanus et inanis est cultus [vultus 2, 8, 9.] , sed plenus [add. est 9.] felicitatis et gratiæ, tuendaque [(que) om. 2 – 4, 12; est 9; tenenda 4.] castitas, amanda sobrietas, esca fugienda est [(es. f. e.) om. 6, 8; est om. 7.] . Ad hæc [quæ 7, 8.] domina, indignatione inflammata [flammata 2, 6 – 8, 12.] , verbera ei gravia, nisi dicto [dicta 2; dictui 4] obtemperaret, pollicetur, et ipsam [ipsa 3; ipsi 7, 8; add. etiam 2 – 4, 9, 12.] , si repugnet [repugnaret 2, 7, 8; add. etiam 6 – 8.] , pœnam mortis intentat [inveniat 2; indixit 12.] . Fac quod vis, illa respondit [(F. q. v. i. r.) I. r. f. q. v. 2, 6 – 8, 12.] ; opto [add. enim 4, 6 – 8.] perferre omnia [(p. o.) o. p. 2, 4, 5, 9.] pro Christo.

[3] [a domino flagellis cæsa carceri traditur.] Sed dum altercatio ista verborum est cogentis [om. 2, 6, 8.] dominæ et repugnantis ancillæ, pedem a foro [foris 4, 8, 9; furore 7.] referens Tertullus ingreditur. Qui ab uxore rebus omnibus exquisitis, inauditam [et auditam 1, 3, 9.] statim [om. 6 – 8.] flagellare [flagellari 4, 6 – 8, 12.] præcepit [cœpit 1, 5, 9.] ancillam [om. 6 – 8.] , et afflictam diutino [diuturno 2, 7, 8.] verbere in abdita membri parte [(in a. m. p.) in a. m. parti 5; i. addimta m. p. 7; i. a. carceris præcepit post erasionem 9; om. 6, 8.] , detrudi [detrudit 3, 6 – 8; om. 2.] in carcerem, administrato modico et vili cibo [om. 1 – 3, 6 – 9.] , quo [quod 2.] non [om. 7.] satietur [satiaretur 4.] famis, sed deficientis [deficiens 3, 6 – 9.] quotidie animæ pars extrema servetur [servaretur 4.] . Sed devota mens Christo frangi hoc dolore non potuit; quin etiam [et 7, 8.] quotidianis orationibus incumbebat, ut facultas esset majora [major 3, 4, 6, 8.] tolerandi.

[4] [Tertullus ob occultatam christianam ad tribunal adducitur et recitata lege] Emensis vero triginta diebus, præsidi nuntiatur [adnuntiatur 2, 12.] Tertullum principalem [principem 6, 8.] illius [ipsius 12.] civitatis [civitatem 2.] occultare in domo sua christianæ religionis ancillam; quod imperatorum præcepta prohibebant. Statim ad tribunal Tertullus adducitur, et [om. 1, 5, 9.] primoribus convocatis [advocatis 4.] , assistente etiam vulgi [viri 7.] corona [coronam 2.] , retractari [recitari 2, 3, 12; recitare 4, 6 – 8.] legem præses jussit ex codice; cujus hæc [hac 12.] forma est: Maximianus a, Adrianus et [om. 12.] Antoninus [Antonius 6.] , pii [add. et 3, 6 – 8.] , felices, augusti [Augustorum 7.] , omnibus sub [om. 2, 4, 7 – 9, 12.] nostro jure [ (n. j.) j. n. 3, 6, 8, 9; nostris jure 2, 12; nostris in jure 7.] viventibus salutem. Pervenit ad nos varietas religionis a quibusdam nuper inventa [inventum 2, 12.] . Nonnulli enim [om. 2, 6 – 8.] esse perhibentur quibus nec sacrificia cordi [cordis 2; concordia 1, 5, 9.] sunt, nec cultus ille [iste 4.] quem colimus; per quos sine dubio nisi cito pœnæ formido succurrat, oblitteranda [obliterata 5.] est omnis antiquitatis [antiqua 2, 7, 9, 12; antiquitas 1, 5.] credulitas [crudelitas 1, 3, 5 – 8.] et veneratio [veteratio 3, 6, 8.] exstinguenda [extinguetur 1.] majorum. Damus igitur [itaque 2, 4, 5, 12.] omnibus populis hanc legem et singulis judicibus observanda [observandam 8.] hæc edicta [edita 2, 7; dicta 3, 6.] proponimus, ut compellantur ad sacrificium singuli et rebelles gladio ultore feriantur. Maluimus [malumus 4, 5; malimus 12.] enim paucos interfici quam [(quam-quis igitur) om. 8.] omnes errore decipi [(e. d.) errare 2 – 4, 6, 7, 12.] , nec [atque 6.] vagari [vacare 2, 7.] eos [om. 2 – 4, 6, 7, 12.] per [ut 2 – 4, 6, 7, 12.] varia [pecora 2 – 4, 6, 7, 12.] , sed potius unius esse sententiæ [scientiæ 7.] . Si quis igitur hujus legis aut cultus occultandum aliquem [aliquid 5, 9.] putaverit cujuslibet ætatis aut sexus. ferro ipse [om. 5.] exhalet [exhalat 2, 6 – 9.] spiritum legibus repugnantem [(l. r.) om. 6 – 8.] ; facultates vero ejus fisci commodis inferantur [imperantur 2.] ; delator [deletor 1, 7, 8.] autem [vero 6 – 8.] tanti criminis ex ærario publico quadringentorum denariorum collatione gratuletur [glorietur 7, 8.] , ut omnes agnoscant nec peccatum perire [præterire 6, 8.] nec præmium.

[5] [primorum nomine defenditur;] Lecta itaque hac [et 2.] constitutione, ad circumstantes [circumsistentes 3.] præses [præsens 1, 4, 7, 8, 12.] ait: Quid sum [sumus 4.] ad ista facturus [facturi 4; (a. i. f.) f. a. i. 7, 8.] ? Numquid repugnare possumus his præceptis? Responderunt principes curiæ, dicentes: Humanius [humanus 2.] nos audire dignare. Tunc præses scribi quæ dicerentur jubet. Surrexit [itaque add. 6 – 8.] scholasticus Nicagoras [Nigagores 2; Nitagoras et 4; Nigagoras 7; Cicagorus 8.] . Ut erat fandi peritus et [om. 7; (et-loquitur) dicens 6, 8.] artifex ad loquendum, omnium [omni 3.] persona suscepta, publico ore [om. 7.] sic loquitur: Lucifer summe [(L. s.) s. L. 6 – 8.] , lumen totius civitatis et populi, ut [om. 5, 9.] benignius [benignus 6.] nos audias deprecamur. Hic vir multis publicis functionibus et natalium splendore decoratus, magnum curiæ nostræ præstat auxilium. Fuit augustorum pontifex, præterea munerarius [numerarius 1, 6 – 8.] civitatis; tum [studio 10.] deinde [inde 10.] legationibus plurimis pro publica utilitate susceptis [præfuit 6 – 9; suscepit 3.] , tantum sibi gloriæ quantum amoris ascivit. Magnis [magis 2, 12.] præterea [que 6 – 8.] largitionibus ejus aucta res publica est; infinitum [infinitarum 2, 7, 12.] pecuniæ suæ modum [om. 2, 12.] in diversis fabricis et in balnearum calefactionibus [calefactione 2 – 4.] dispersit. Sunt et alia majora [multa 6 – 8.] quæ enumerare longum [perlongum 2 – 4, 9, 12.] est. Nam primum ætatis tempus, in quo lubrica vita [om. 6 – 8.] et teneri anni juvenili [juvenalis 2. 3, 7.] calore flammantur [flammatur 4.] , religioni divinæ obtemperans vicit ætatem [et 4.] et [magnæ 4.] moderationis [moderationes 6.] freno naturæ [natura 2.] ipsius jus [jura 4, 5, 9, 12; vis 7.] superavit. At cum ævo gravior [graviori 5.] maturioris cœpit esse consilii, satisfecisse se [om. 1, 3, 6 – 8.] credens divinis præceptis, aliquid etiam quod populo placeret invenit. Munera itaque anni auspicantis exsolvit, et magnis spectaculis [exspectaculis 1, 3, 6 – 8, 9.] propriis viribus comparatis communem [communis 4.] totius populi satiavit [sociavit 2.] aspectum. Plurima agonum insignia in [a 1, 5.] Cæsariana [Cæsarea 2 – 4, 5 – 10, 12.] civitate complevit; æmulans [æmulas 2, 4, 12.] etiam prælii voluptates gladiatorum [gladiatoribusque 6 – 8.] inter se dimicantium [dimicantibus 6 – 8.] civibus [proprias 6 – 8.] non negavit; necessitates proprias [om. 6 – 8.] et [om. 2, 12.] in rem [re 2, 12.] familiarem [familiari 2, 12.] lucra venientia patriæ semper credidit [(s. c.) c. s. 6 – 8.] postponenda. Placuit itaque [om. 7, 8.] diis [om. 2, 12.] sacerdotio, muneribus civitati [civitatis 2, 3, 6; (m. c.) c. m. 7, 8.] . Tunc [tum 4.] , quod est maximum, ætatem [suam add. 2, 12.] vinci [vincit 2; vicit 12.] juvenis sacerdos edocuit [docuit 7, 8.] , et [om. 2, 12.] ostendit non repudiandam in annis gravioribus voluptatem [voluntatem 2.] .

[6] [dein a præside interrogatur de causa Mariæ,] Præses [Abhinc etiam codd. 2, 7, 9, non nisi præcipuæ lectiones variantes fuerunt notatæ.] [præfectus 12.] scholastico ait [dixit 4, inquit 12.] : Qui [quid 3, 4, 6, 8; om. 12.] præteritæ [præterea 3; om. 6, 8.] actionis ornamenta [incrementa 6, 8; ortamenta 12.] commemoras [add. et 4; nec 6, 8.] , crimen quod intenditur non [om. 1, 6, 8.] repellis [refellis 4.] ? Respondit advocatus [(r. a.) a. r. 3, 8.] : Puella hæc [om. 8. ] , cujus scelera [scelere dominus perurgetur ut dotalia instrumenta 3, 4, 6, 8, 12.] demonstrantur [demonstrant 3, 4, 6, 8, 12.] , ab uxore donata est [add. præfecto ingeniti tituli nobilitatis 3, 6, 8; his insuper add. uxor illius 3.] . Præses [(Præses-eximiæ) om. 6, 8.] dixit: Tertulli uxor ingenua est? Respondit advocatus [(R. a.) A. r. 3.] : Ingenua, quin etiam nobilitatis eximiæ. Oritur enim [namque 3, 4, 6, 12.] patre Elionide [Cleonide 4, 9 – 12; Clionide 3.] b. Præses [præfectus 12.] dixit [ait 12.] : Comparata est hæc ancilla, an vernaculo [vernaculi educatione 3, 4, 6, 8, 12.] educante [suscepta 3, 4, 6, 8, 12.] . Tertullus dixit: Nata quidem domi videtur, sed parentes ejus ad nos [add. ex 3, 4, 6, 8, 9.] comparatione venerunt. Præses [præfectus 12.] Tertullo [Tertullio 3.] ait [dixit 6, 8; ait Tert. 4.] : Socer tuus incolumis est, an jam ab hac luce migravit? Respondit Tertullus [(r. T.) Tertullius respondit 3.] : Jam fati munus implevit. Præses [præfectus 2, 12; (Præses-defuncti sunt) om. 3, 6.] ait: Istius contumacis ancillæ parentes supersunt? Respondit Tertullus: Defuncti sunt. Præses [præfectus 2, 12.] ait: Hujus perditæ religionis erant, an diis vota solvebant? Respondit Tertullus [(r. T.) T. r. 6, 8, 12.] : Ejusdem [eadem 4.] vesaniæ [vesania 4.] ; nam [om. 4.] crucifixum colebant. Advocatus ait [dixit 3, 6.] : Quæ non [nunc 3, 6, 8.] huic [om. 3, 8.] puellæ illata tormenta sunt ut ab hac superstitione discederet? Sed [om. 4, 5, 12.] nec [ne 1; sed ne 4.] mulceri [mulcieri 8.] unquam potuit aut [nec 12.] flecti. Nam quanto majora fuere supplicia, tanto pertinacior mens duravit.

[7] [et post deliberationem habitam absolvitur.] Ad hæc præses diutina deliberatione habita, tandem protulit [add. tractatam diu cogitatamque 2 – 6, 12; tractam d. c. 2; t. d. cognitamque 9.] sententiam, dicens: Tertullus publico ore laudatus [laudatur 8, 12.] ; cui honor vel pro meritis vel pro natalibus rependendus est, editor [om. 6, 8; edictor 5; edictorum 9. ] optimus, senator insignis, imperatori [imperii 2, 12.] pariter devotus et nomini [communitati vel numinibus 4.] , qui et legibus simul [om. 4, 5, 9.] satisfecit [satisfacit 3, 6.] et cultibus; cujus imagines per omnem orbem [urbem 2, 12; (om. or.) or. om. 3.] sæpius etiam ipse [(e. i.) i. e. 6, 8.] conspexi, liber abscedat. Nullum calumniatorem metuat, nullum judicem pertimescat, dum [om. 9.] hæc omnia sacris c auribus intimentur [add. dum 9.] ; scelestissimam vero hanc puellam offerri [afferre 8.] mihi [add. in publicum 4, 5, 9; in publico 12.] jubeo, simul ut habeat et culpa supplicium et populus exemplum. Traditur enim [itaque 4, 6, 12; ita 5.] mox carnificibus devota mens Christo; et quantum [quanto 4, 12.] sexu femineo et puellari fragilitate dejicitur [despicitur 3, 6, 8, 12; decipitur 4.] , tanto plus [add. femina 4.] virtute christianitatis attollitur.

[8] [Adducta Maria Christum invocat] Stetit itaque adducta tandem; et quamvis contra judicem oculos tenderet [tetenderet 3.] , animum [animam 4.] tamen habebat ad Christum. Clamor undique populi frementis attollitur. Dicebant [dicentis 4, 12; dicens 6, 8.] : Viva [vah 3, 6.] duro cremetur incendio. Illa vero intrepida, quippe [om. 3, 6.] quæ [qui 2.] Dei sui nosset [reddat 2.] auxilium, cœlum intuens sic clamavit: Domine Jesu Christe, Fili Dei vivi, certa salus hominum, solus de solo genite [genitus 4.] , cujus digne nemo potest naturam comprehendere aut referre virtutem, non angeli [add. non archangeli 3, 6, 8, 12.] , non sedes, non potestates [potentiæ 2, 9, 12.] , non virtutes [(pot. n. v.) v. n. potentiæ 3, 4; (n. v.) om. 9. ] , non astra, non sidera [(n. a. n. s.) om. 12.] , non cherubim, non seraphim; omnia enim per te facta sunt, Christe [om. 6.] , et sine te factum est nihil; qui solus Patrem nosti, et quem solus Pater cognoscit [agnoscit 4, 6, 8, 12.] ; Domine, salvator animarum [(D. s. a.) adesto mihi 6, 8; add. adesto mihi 2 – 5, 9, 12.] , qui [sicut 2; om. 12.] semper omnibus [te diligentibus 6, 8.] affuisti; nec enim alius est defensor: agnoscant omnes virtutem tuam, Domine, et advertant [advertatur 12.] noceri non posse quem diligis [(nec enim alius-diligis) om. 6, 8.] .

[9] [et christianam religionem confitetur;] Ad [adversus 6, 8.] hæc præses per integram horam stupens, tandem quæ vocaretur inquirit. Respondit Maria [(r. M.) M. r. 6, 8, 12.] : Cur [add. meum 3.] nomen [add. meum 6, 8.] interrogas et de lege nihil dicis? Illa [add. enim 6, 8.] debet percunctandi esse [(p. e.) e. p. 3, 6, 8.] ratio, quæ vocatur ad crimen; nec enim me ream [(m. r.) natura mihi 4; natura 3, 6, 8.] nomen fecit [facit 12; fecti 3; facti 6, 8.] esse, sed cultus. Secura [secure 6, 8; secuturæ 2, 3; sævituræ 12.] itaque interrogationi tuæ ante respondebo [respondeo 3, 4, 6, 8, 9.] : christiana sum. Præses ait [dixit 3, 6, 8.] : Dominus tuus te hic opperitur, ut aut [om. 12.] præmium confitenti aut supplicium repugnanti inferat [(r. i.) i. r. 3, 4, 6, 8, 12.] . Elige itaque quid [quod 6, 8.] sequaris. Respondit Maria [(r. M.) M. r. 3, 6, 8, 12.] : Corporis [corporeus 4.] ille est dominus [(i. e. d.) e. i. d. 6, d. e. i. 2 – 4, 12, e. d. i. 5, 9.] , non animæ. Præses ait [dixit 3, 6.] : Cur [add. ad 3.] religionem domini, cum sis ancilla, non sequeris [sequaris 3.] ? Respondit Maria [(corporis-Maria) om. 8; (r. M.) M. r. 2, 3, 6, 12.] : Christiana sum; intellectum sapientiæ habeo [(s. h.) h. s. 6, 8.] , et quid sit rationis agnosco; contemno simulacra sine sensu; adoro illum qui me fecit, non quem [quæ 4.] ipsa construxi. Præses ait [dixit 6, 8.] : Ex qua successione [successatione 3.] hæc ad te vanitas religionis advenit? Respondit Maria [(r. M.) M. r. 2, 3, 6, 8, 12.] : A [om. 12.] parentibus [majoribus 2 – 4, 12.] informata sic credo [(præses ait ex-credo) om. 8.] . Præses dixit: Parentes [add. quoque 3, 4, 6, 8, 12.] tui hujus fuere sententiæ [sectæ 4.] ? Respondit Maria [(r. M.) M. r. 3, 6, 8, 12.] : Semper in hac religione manserunt [permanserunt 8, 9.] .

[10] [cui fidelem se fore affirmat.] Præses ait [dixit 8.] : Ante Deucalionem [diu caligionem 2, 7, 10; deculionem 8.] d, ut dicis, hanc credendi insaniam suscepistis? Quin imo confitere [sacrifica 3, 4, 6, 8, 12.] , ut [om. 3, 6, 8.] et [om. 4, 9.] te et dominum tuum exuas [exues 6; erue 8.] culpa. Respondit Maria [(r. M.) M. r. 3, 6, 8, 12.] : Quid enim [om. 6, 8.] æqualitatis est inter cœlestem Dominum et famulam [familiam 1.] peccatricem, aut quem [quam 1.] timere potest [add. qui illum non timet 3, 8.] cujus nutu [add. nos 3, 4, 6, 8.] omnes et ipsa reguntur elementa? Quaslibet [quoslibet 12.] ergo [enim 3, 6, 8.] cruces [cruciatus 12.] perferam; dulcissimæ [dulcissimi 12.] videbuntur [videntur 12.] pro amore Domini nostri [om. 4, 5, 9, 12.] Jesu Christi, qui hic auxilium, ibi vero reddet [reddit 6, 8; add. et 6, 12.] præmium. Ille nos [vero 1, 5, 9.] per apostolum suum Paulum [om. 6. 8.] contra omnium insidiantium tela firmavit, dicens: Quis nos separabit a charitate Christi? tribulatio an augustia, an persecutio [add. an fames an nuditas 3; an fames an spoliatio 4, 12; an fames 6, 8.] , an periculum [(a. p.) om. 6, 8.] , an gladius [add. an nuditas an periculum 6, 8.] ? Hinc est robur [robor 3.] illud invictum [add. hinc 4, 12.] , inextricabilis animus et mens in [om. 4.] ipsa dolorum acerbitate [acervitate 3.] sublimior [sublimilior 3.] , quod et prædicta [prædicata 3, 6, 8.] nobis sunt ista [(s. i.) i. s. 6, 8.] quæ [qualia 12.] patimur et majora sunt munera quæ speramus [(q. s.) om. 3 – 5, 9, 12.] quam dolores. Cum ergo nihil sit quod a Christo separare nos [(s. n.) n. s. 6, 8.] debeat, testor [add. enim 12.] illum quem diligo, me in ejus timore mansuram [permansuram 3, 6, 8.] et in ejus [ea 4, 12.] confessione cruciatam terrena relinquere et ad cœlestia festinare. Præses ait: Sacrifica, si effugere tormenta festinas. Respondit Maria [(r. M.) M. r. 6, 8, 12.] : Supplicia quæ minaris nec longi temporis nec gravis doloris [(g. d.) graves dolores 3, 6, 8.] sunt. Quæso ergo, ne differas quæ moliris. Christum habeo et inde [ideo 3, 4, 6, 8, 12.] nihil timeo.

ANNOTATA.

a Cfr. Comment. præv., num. 8.

b Hoc nomen Elionides, seu melius Cleonides, uti et scholastici Nicagoras, Asianam originem indicare videntur. Quamobrem procul dubio hæc causa non latine sed græce acta fuit, uti etiam hæc Acta græco sermone scripta fuerunt postmodum in linguam latinum versa.

c Illud sacris auribus antiquitati isti plene convenit.

d Hinc apparet ex Mariæ responsis præcedentibus aliquid intercidisse. Mirum judicis effatum de Deucalione sic explicari potest. Maria breve divinæ religionis compendium judici narraverat, atque ordinem Scripturarum succincta relatione factorum exhibens diluvii meminerat ac Noe cum familia in arca servati. Quumque ethnicorum fabulæ magni diluvii memoriam servent factumque sub Deucalione cataclysmum noverint, quæ Maria de Noe dixerat, ad Deucalionem judex retulit. Et sic illa judicis verba ante Deucalionem hanc credendi insaniam suscepistis? fortasse respiciunt quæ Maria ex sacris litteris allegaverat de Enos patriarcha qui cœpit invocare nomen Domini.Gen. IV, 26. Tantam Scripturarum peritiamin ancillula nemo mirari debet, quum in reliquis Mariæ responsis magna religionis scientia appareat. Quæ etiamsi Maria fortassis non ita omnia dixerit, auctor nihilominus consequentiam servavit. Quæ vero judex de domino corporali, Maria ad cœlestem Dominum refert.

CAPUT SECUNDUM.
Post acerbissima tormenta, liberæ custodiæ petente populo traditur; fugiens intra aperti saxi latera excipitur. Persequentium alii cœlestis virtutis terrore necantur, alii misso cœlitus igne comburuntur; reliqui convertuntur.

[Mariæ populus miseretur,] Tunc jussu [jussus 1.] præsidis applicata tormentis [tormento 4.] , miserationem populi tantam adepta est ut lacrimæ quoque a circumstantibus funderentur. Nec mora, clamore summo venia virgini postulatur; sed crudelitas judicis accelerari [accelerare 4] tormenta mandavit [jubet 8.] . Et ecce vox secunda [(v. s.) s. v. 3, 4, 6, 8, 12.] populi judicium præsidis castigantis [grassantis 1, 5, 9.] emersit [emergit 12.] : vociferatio namque una pene erat totius coronæ, injuste lacerari virginem crudelitate judicis, non culpa peccati [peccantis 12.] ; agi contra leges omnia, nec æquitatis jura servari. Stupens vero præses et sono tanti clamoris addictus [adstrictus 6, 8.] , quippe [om. 6.] qui [quod 3, 6; quo 8; om. 12.] propter [præter 5, 12.] humanam vocem etiam ipsa [(e. i.) i. e. 3, 4, 6, 8, 12.] putasset tecta corruere, mox Mariam relaxari præcepit [(et ecce secunda-præcepit) om. 2.] .

[12] [judici crudelitatem exprobrans.] Et ubi [add. se 4, 5, 9.] satisfecisse clamoribus [(s. c.) satis clamoribus fecisse 4.] credidit, populum jam securus alloquitur: Unde est ista [om. 3, 4, 6, 8.] , o [om. 3.] cives, tantæ vociferationis insania? quid obstrepitis [strepitis 3, 6, 8.] ? quid [om. 6, 8.] obstatis [instatis 3, 4, 6, 8, 9.] ? an ut imperatorum [imperatorem 3.] præcepta violentur [(p. v.) præceptum violetur 3, 6, 8.] et [add. ut 4.] impunita sint scelera? Ad [an 1, 5.] hæc populus exclamavit: Nemo manus obvias [om. 3, 6, 8.] divinis legibus violentus [violenter 3, 9.] opponit [extimet opponendas 4.] . Sanxit illorum sacra majestas a aut sacrificare singulos aut capitali sententiæ subjacere [add. si 6, 8.] . Non sacrificat hæc puella; pœnam quæ [quam 3.] decreto [decreta 3, 6, 8.] continetur [continentur 3; continent 6, 8.] excipiat. Quid diversis cruciatibus et exquisitis dolorum generibus perurgetur? Interficere jussus [jussa 3.] es, non lacerando consumere. Sane si petitioni nostræ animum tuum libenter accommodas, concede et [om. 3, 6, 8; ei 4, 9.] triduum postulamus, quo pœnitentiam [pœnitentia 3.] gerens [agens 8.] ab hac forte [om. 8; sorte 6.] persuasione discedat [Totum hunc numerum om. 2, 12.] .

[13] [Maria pro Tertullo intercedens, liberæ custodiæ traditur.] Annuens præses populo ait [(p. a.) a. p. 8.] : Ecce petitum spatium [om. 3, 6, 8.] non negamus [negatur 3, 4, 6, 8.] , vel vos persuadete [persuadere 1.] blanditiis quod ego timore non potui. Et ait Mariæ: Si tibi hoc triduum non negatur [(non n.) condonatur 4; condonamus 5, 9.] , sacrificium non refutas? Respondit Maria [(r. M.) M. r. 6, 8.] : Quod optimum est teneo [timeo 6, 8.] , humanam indulgentiam non requiro. Præses ait: Ecce relaxavi spatium quod petitus sum. Post hoc [om. 3, 4.] triduum, si in hoc furore duraveris, scito [scite 3.] te omnibus afficiendam [efficiendam 8.] esse suppliciis. Maria respondit [(M. r.) r. M. 3, 4, 9.] : Si qua te, præses optime, meæ utilitatis [(m. u.) u. m. 3, 4, 6, 8, 9.] cura sollicitat [sollicitet 3, 8.] , donum [om. 3; id unum 3, 6, 8.] magnanimiter [om. 6, 8.] peto [opto 8.] , ut Tertullum dominum meum alienum [aligenum 8.] ab [ad 3.] hac [om. 3, 6, 8.] culpa habeas [jubeas 3, 6, 8.] , et eum sententiæ [add. tuæ 4.] auctoritate a me petitus [(a. m. p.) om. 6, 8.] absolvas, quem nulla [nullius 4.] hujus causæ [cursæ 3.] culpa commaculat. Præses ait [dixit 3, 6, 8.] : Ille jam [om. 6, 8; tam 3.] absolutus et liber est; tu vero si ad meliorem te [om. 6, 8.] partem verbis meis flexa transtuleris [fueris 6, 8.] , habebis et renumerationis præmia et libertatis insignia. Maria respondit [(M. r.) r. M. 4, 5, 9.] : Libertatem ego [om. 8; ergo 3.] a Christo jam [om. 3, 4, 6, 8, 9.] merui; hæc vero fragilia sunt quæ promittis [(Annuens præses-promittis) om. 12.] . Tunc servari [servare 4.] eam sub [in 6, 8.] custodia libera [om. 3, 6, 8.] b præses jubet [jussit 6, 8; totum hunc numerum om. 2.] .

[14] [Quæ fugiens cœlestia videt et orat,] Maria vero signo Dei [Domini 4, 6, 8, 12.] se munivit, et levatis ad cœlum oculis [(a. c. o.) o. in cœlum 6, 8.] , post relictum tribunal sic [om. 12.] oravit ad Dominum [(a. D.) dicens 6, 8.] : Levavi oculos meos in monte [montes 6, 8.] sancto tuo [(s. t.) om. 6, 8.] , et ecce auxilium [add. affuit 6, 8.] mihi a Domino qui fecit cœlum et terram [(a Domino-terram) om. 6, 8.] . Et cum hæc diceret et per viam quasi fugiens graderetur [(ad Dominum-graderetur) om. 12; (et per viam-graderetur) om. 3, 4, 6, 8.] , vidit aciem angelorum et archangelorum, vidit [atque 12.] sanctos prophetas et apostolos [add. vidit martyres 4, et martyres 6, 8.] , vidit [et 6, 8.] sororem [add. suam 3, 4, 6, 8.] Teclam, vidit etiam cherubim et seraphim [(et archang-seraphim) multitudinem sanctorum 12.] , et [atque 12.] Filium Dei sedentem ad dexteram Patris, ac [hinc 12.] tanta subito gratulatione perfusa est, ut jam [etiam 4.] se paradisum putaret ingressam [(p. i.) i. p. 12.] . Hi vero qui eam fugientem persequebantur, subitam [subita 6, 8; subito 12.] stupuere [stuperunt 4.] virtutem [virtute 6, 8, 12.] ; sed ubi se illa [(s. i.) i. s.] circumdatam a persequentibus vidit, lacrimans [lacrymis 6, 8.] clamavit [exclamavit 8; (Maria vero signo-clamavit) illa vero orabat 2.] ad Dominum dicens [om. 3, 4, 12.] : Domine Jesu Christe, qui in camino ignis conservasti tres pueros, qui liberasti Danielem de lacu leonum, qui in utero beluæ Jonam incolumem [incolamen 3.] esse jussisti, qui aspectum cæco [(Domine Jesu-cæco) Deus omnipotens qui 2, 12.] , sermonem muto, auditum surdo dedisti, qui es venturus in gloria [(v. i. g.) i. g. v. 4.] judicare vivos et mortuos [(qui es venturus-mortuos) om. 6, 8.] , accipe animam meam a me [(a me) om. 2; amen 12.] , quoniam persecuti sunt [(p. s.) persequuntur 2 – 4, 6, 8, 12.] me [om. 3.] canes multi [(c. m.) vane m. 5; m. c. 3.] , nec [ne 2, 4.] permittas tradi [om. 6, 8.] ancillam tuam [add. et lacerari manibus in piorum sed ostende misericordiam tuam cito et exaudi ancillam tuam 2; ita etiam 3, sed ante lacerari om. et, et audi pro exaudi; etiam 4, sed om. cito et; etiam 12 sed ostendens pro ostende, ante exaudi om. et; lacerari manibus impiorum sed exaudi me cito ostendens mihi misericordiam tuam 6, 8.] . Exaudi, Domine, rex cœlestis [(e. D. r. c.) om. 6, 8.] .

[15] [apertoque saxo accipitur et occultatur.] Quæ dum tali oratione fungitur, et renuntians seculo, quietem mortis exoptat [(et renuntians-exoptat) om. 6, 8.] , petram quæ ante ejus oculos [(e. o.) o. e. 3, 4, 6, 12.] jacebat respiciens, dignum memoriæ [memoria 12.] exspectaculum [spectaculum 6, 8, 12.] fecit. Nam saxum illud quod aut [vel 1.] casus attulerat, aut divinitas destinarat [destinata 1; destinaret 3; destinarit 12.] , Deo jubente patefactum rimam perfugii, qua virgo susciperetur, ostendit, et ad instar dulcissimæ nutricis vel caræ matris motu quodam [(m. q.) q. moto 3, 6; q. modo 8.] Mariam [anxiam 3, 6, 8, 12.] amplexam [amplexa 3, 4, 9; amplexans 12; amplexa est 6, 8; amplexeram 5.] se tribuit [præbuit 3, 9, 12; (s. t.) om. 6, 8.] , quasi dulci carum partum utero receptura [(quasireceptura) om. 6, 8.] , et mox suscepta [susceptam 3, 6, 8.] virgine [virginem 3, 6, 8; virginis 1, 10.] latera antea [ante 4; ante eam 3, 6, 8.] aperta conclusit. Hæc cum carnifices perviderent [viderent 4.] , omnia loca petræ illius perscrutati sunt, sicubi erepta [reperta 3, 6, 8.] subito [om. 6, 8.] ex oculis præda [(e. o. p.) p. e. o. 4.] latitaret [delatitaret 3.] . Ubi [ibi 3, 4, 12; ibique 6, 8.] adhærentes exuviarum reliquias et affixa [add. saxo 3, 6, 8, 12; (r. e. a.) om. 4.] vestium [om. 4; vestigia 1, 9.] frusta [frustra 1, 3, 6, 8, 9.] deprehendunt, atque incredibili stupore confusi confestim præsidi [præside 3.] gesta [rem gestam 4.] denuntiant [commemorant 3, 4, 6, 8, 12.] .

[16] [Quam dum inimici investigant, prodigia fulgent.] At ille cum [(A. i. c.) Ille vero partim ira partim 3, 4, 6, 8, 12.] admiratione commotus, jussit Philocomo [Philicomo 6.] principali Neochorenarum [neochorentium 5, neochorensium 2 – 4, 6, 8 – 10, 12.] c civitatis ut ad prædictum locum festinus accedat, et ad eruendum [diruendum 4.] lapidem numerosam secum multitudinem ducat. Statim præconis voce populus congregatur. Qui ibi [ubi 4, 6, 9, 12.] primum ad prædictum locum [add. reliquias et affixa saxo vestium 4.] cum eo cui summa hujus [majoris 12.] operis fuerat [fuerit 12.] assignata, pervenit, mox [add. ut 4.] injicere [injecere 1, 6, 8.] manum lapidi tentaverunt [sed 6, 8.] , statim ab oriente [(a. o.) ad orientem 4.] fulgor nimius [nimis 3; nimii 4, 6, 8, 9, 12.] splendoris exortus est. Nec mora [(n. m.) etiam 4; et cum 6, 8.] , tonitruum [cum tonitruo 6, 8.] et fragor quidam increpuit [om. 3; adeo erupit 4.] , ut sperarentur cuncta corruere. Statim [statimque 4; (et fragor-statim) om. 6, 8.] terra concussa est, et nutantia omnium corruere vestigia [add. et 6, 8.] . Ecce autem et [om. 6, 8, 9, 12.] duo [duos 1.] equites magno fulgore radiantes a cœlesti [cœlestia 3.] sede venientes, terras volatu nimio [(v. n.) cito v. 6, 8; transvolatu n. 12.] petunt; quorum sellæ [sella 12; astile 6, 8; stile 2.] et [om. 6, 8.] frena [add. et omnis ornatus ad instar lampadarum 3, 4, 6, 8, 12.] cœlesti igne rutilabant.

[17] [Quorum terrore moriuntur multi, alii comburuntur in templo.] Hos [hoc 8.] cum omnis illa quæ venerat multitudo conspiceret, ita timore tam [om. 6, 8; causa 12.] præsentis virtutis expavit, ut fugiente [fugientes 3.] sensu pariter atque anima in æternam mortem [(i. æ. m.) æterna morte 4.] oculi clauderentur. Ceteri vero qui evaserant [evaserunt 3.] , ad profana templi simulacra fugientes [fugiebant 6, 8.] , cum ad scelesta ingrederentur altaria, in ipsa perfugii sui sede ceciderunt [(s. c.) c. s. 3; (cum ad scelesta-ceciderunt) et 6, 8.] . Neoquirus [Neocarus 3; Neocorus 4, 6, 8, 12; add. hanc glossam: vel Philocomus etiam 4.] in [ad 3, 4, 12.] ipsa [ipsam 3, 4, 12.] templi janua [januam 3, 4, 12.] spiritum emisit [fudit 4 – 5, 9, 12.] . Ubi vero templum omne completum est, missus de [e 3, 4, 12.] cœlo ignis simul et populum exussit et templum. Periit itaque cum diis suis vanæ crudelitatis [credulitatis 5, 12.] exercitus [add. et 3, 4, 6, 8, 12.] ; quanto ibi [tibi 1.] plura habuerunt [fuerunt 6, 8.] numina [nomina 1, 5, 9.] , tanto ad ignis augmentum majora incendii [incendio 12.] fomenta suggesta sunt. Imputent itaque peccatis suis quod incensi sunt, deorum vero numero quod diutius concremati. Multifariæ itaque mortis, tam a percussis quam ab incensis, fuit numerus [(f. n.) n. f. 3, 4, 6, 8, 12.] duo millia sexcenti [septingenti 2 – 4, 6 – 8, 11, 12.] .

[18] [Reliqui convertuntur] Pauci vero qui evaserant, civitatem petentes [repetentes 3, 8, 9.] , magnis per omne iter vocibus conclamabant: Magnus Deus Mariæ, magnus Deus christianorum. Vere hic Deus solus [add. est 4.] et justus est. Tunc strati ecclesiæ solo, clericorum [clericorumque 4.] genua continentes [contingente 4.] , et præteritorum [præteritam 3, 6, 8, 9.] rogabant veniam et præsentis [præsens 3, 4, 6, 8, 9, 12.] auxilium postulabant. Et [add. Christo 8.] crediderunt eo [in eum 12.] timore perterriti [perterritæ 3, 4, 6; perterrita 8, 9.] tria [om. 12.] millia fere [ferme 1.] animæ [om. 3, 6, 8.] , atque [om. 6, 8.] in nostra religione permanserunt [manserunt 3, 4, 8, 12.] . Omnis itaque persecutio post passionem sanctæ Mariæ ad hæc miracula [(h. m.) hoc miraculum 3, 6, 8.] conquievit [add. ipso adjuvante qui vivit et regnat in secula. Amen. 4.] .

ANNOTATA.

a Hic modus loquendi in primis proprius est istis temporibus.

b Custodiam liberam sequioris ævi interpolator sane non excogitasset.

c In voce neocororum non intellecta mirabilitererraverunt librarii. Patet enim agi de neocoris, nam infra qui neocorus in janua templi exspirasse dicitur, clare innuitur hic idem esse Philocomus. Quo loco ignotam vocem variis modis librarii inscii emendare conati sunt, ut hic Neocarus, alius scriberet Neoquirus. Hæc ergo origo est opinionum variarum de patria Mariæ, quam alii Neocorensem, alii Nicomediensem, alii rursus Veronensem aut Netroniensem, sunt qui conjectura meliori sed non probabili Mariam Neocæsariensem dixere. Vide Usuardi auctaria ad 21 novembris.

ALTERA PASSIO SANCTÆ MARIÆ ANCILLÆ
ex cod. Ultrajectino collato cum Mombritio.

Maria, virgo et martyr (S.)

BHL Number: 5424 a

[Maria, Tertulli ancilla, jejunium frangere nolens,] Sub [Ita incipit 2. Adrianus imperator legitur Antonium sibi adoptasse in filium, qui etiam postea eidem successit in imperium. Itaque sub] Adriano et Antonino [Antonio 2.] imperatoribus [om. 2.] legitur passa fuisse beata Maria virgo. Hæc ancilla quidem Tertulli principalis erat, sed nobilitatem domini sui [om. 2.] mentis benignitate vincebat, et Christo se probavit [probat 2.] ingenuam. Natalem itaque [add. filii 2.] celebrante Tertullo, cum impurissimis [impuris vanisque 2.] simulacris hostias immolaret, Maria incumbebat jejuniis, et sociam suam, ne proderetur dominæ suæ [om. 2.] occulta simulatione fallebat. Diu tamen conserva insidiante [i. c. 2.] , latere non potuit, et [om. 2.] prodita mox vocatur a domina. Quæ dicit [(q. d.) diciturque.] ei: Quæ est causa jejunii? An occasio ista tristitiæ est quod iratum tibi nuper dominum perhorrescis? Respondit Maria: Numquid novum aliquid nunc usurpo? Semper sunt mihi [m. s.] hæc observata jejunia? christiana sum, christiano nascor ex genere; hereditarius est mihi iste cultus Christi. Tunc imperante domina ut cibi aliquid hauriret, illa noluit. Unde [quare 2.] domina indignata verbera gravia et pœnam etiam mortis, si repugnaret [indixit 2.] , intentavit.

[2] [verberatur et in carcerem truditur.] Sed [ac.] cum [dum.] altercatio ista verborum esset cogentis dominæ et repugnantis ancillæ, pedem a foris referens Tertullus ingreditur. Qui ab uxore omnibus rebus [r. o. 2.] inquisitis, inauditam statim flagellari præcepit ancillam, et afflictam diutino verbere in carcerem detrudi [d. i. c. 2.] , administrato modico [om. 1.] et vili cibo, quo non satiaretur fames, sed deficientis quotidie animæ pars extrema servaretur. Sed devota mens pro Christo frangi hoc dolore non potuit, quin [quando 2.] etiam quotidianis orationibus incumbebat, ut facultas major esset [e. m.] tolerandi.

[3] [Judici oblata, sacrificare renuit.] Emersis [lapsis 2.] vero triginta [decemnovem 2.] diebus præsidi nuntiatur Tertullum principalem illius civitatis occultare in domo sua christianæ religionis ancillam, quod imperatorum præcepta prohibebant. Stetit itaque adducta tandem, et quamvis contra judicem oculos tenderet, animum tamen habebat ad Christum. Clamor undique populique frementis attollitur dicentis: Viva duro cremetur incendio. Illa vero intrepida, quippe quæ Dei sui nosset auxilium, cœlum intuens clamavit ad Dominum. Præses ait [a. p. 2.] : Sacrifica, si effugere tormenta festinas. Respondit Maria: Supplicia quæ minaris, nec longi temporis nec laboris sunt. Quæso ergo, ne differas quæ moliris [(nec longi-moliris) non longe differas 2.] . Christum habeo, ideo nihil timeo.

[4] [Tormentis vexata, miserante populo liberæ custodiæ traditur.] Tunc jussu præsidis applicata tormentis, miserationem populi tantam adepta est, ut lacrimæ quoque a circumstantibus funderentur. Nec mora, clamore summo venia virginis postulatur; sed crudelitas judicis accelerare tormenta mandavit. Et ecce secunda vox populi judicium præsidis castigantis emergit. Vociferatio namque pene una [u. p. 2.] erat totius coronæ, injuste lacerari virginem crudelitate judicis, non culpa peccantis; agi contra leges omnia, nec æquitatis jura servari. Stupens autem præses, et sono tanti clamoris adductus [addictus 2.] , quippe propter [præter 1.] humanam vocem ipsa etiam putasset [om. 1.] tecta corruere, mox Mariam relaxari præcepit. Tunc servari eam sub custodia libera præses [om. 2.] jubet.

[5] [Fugiens aperto saxo recipitur.] Maria vero signo Domini se munivit et levatis ad cœlum oculis, post relictum tribunal, oravit ad Dominum, viditque aciem angelorum et [om. 2.] multitudinem sanctorum, atque Filium Dei sedentem ad dextram Patris. Hinc tanta gratulatione subito [s. g. 2.] perfusa est, ut jam se paradisum ingressam putaret. Hi vero qui eam fugientem persequebantur, subito Dei [om. 2.] stupuere virtute. Sed ubi illa se circumdatam a persequentibus vidit, lacrimans clamavit ad Dominum: Ne permittas, inquit, Domine, tradi ancillam tuam et lacerari manu [manibus 2.] impiorum, sed ostende misericordiam tuam. Cito exaudi ancillam tuam; exaudi, Domine, rex cœlestis. Et dum ita oravit, petra quæ ante oculos ejus jacebat, Deo [Domino 2.] jubente, patefacta, rimam perfugii [profugii 2.] , qua virgo susciperetur, ostendit, et ad [om. 2.] instar dulcissimæ nutricis, vel caræ matris motu quodam anxiam amplexans se præbuit. Moxque suscepta virgine latera ante aperta conclusit.

[6] [Quam insequentes cœlestibus visis] Hæc [Hoc 2.] cum carnifices viderent, omnia loca petræ illius perscrutati sunt, sicubi erepta [erecta 2.] subito ex oculis præda [p. e. o. 2.] latitaret. Ibi adhærentes exuviarum reliquias et affixa saxo vestium frusta [frustra 2.] deprehendunt, atque incredibili stupore confusi præsidi gesta commemorant. Ille vero, partim ira partim admiratione commotus, jussit Philoxomio principali Netronensium [Veronensium 2.] b civitatis, ut ad prædictum locum festinus accedat, et ad eruendum lapidem numerosam [innumerosam 2.] multitudinem secum ducat. Statim præconis voce populus congregatur. Qui ubi primum ad prædictum locum cum eo cui summa hujus operis fuerat assignata, pervenit, mox injicere manum lapidi tentaverunt. Statim ab oriente fulgor nimii splendoris exortus est, et [nec mora 2.] tonitruum [add. et 1, 2.] fragor quidam ut sperarentur cuncta corruere. Statim etiam terra concussa est, et nutantia omnium corruere [statim-omnium corruere om. 2.] vestigia [add. auditus est 2.] . Ilico [Ecce 2.] autem duo equites, magno fulgore radiantes a cœlesti sede venientes, terras nimio volatu [v. n. 2.] , petunt; quorum sellæ, frena et omnis ornatus ad instar lampadarum cœlesti igne rutilabant.

[7] [partim exanimantur, partim comburuntur; reliqui convertuntur.]Hæc cum omnis illa quæ convenerat multitudo conspiceret, ita timore [add. causa 2.] præsentis virtutis expavit ut fugiente sensu pariter et [atque 2.] anima, in æternam mortem oculi clauderentur. Ceteri vero qui evaserant ad profana templi simulacra fugientes, cum ad scelesta [cœlestia 2.] ingrederentur altaria, in ipsa profugii [perfugii 2.] sui sede ceciderunt. Neochorus ad ipsam templi januam spiritum fudit. Ubi vero templum omne repletum est, missus e cœlo ignis et populum exussit et templum [add. multifariam diruit 2.] . Multifariæ [om. 2.] itaque mortis, tam a percussis quam ab incensis, numerus fuit [add. ad 2.] duo miblia septingenti [septingentos 2.] . Pauci vero qui evaserant, civitatem petentes magnis per omne iter vocibus conclamabant: Magnus Deus Mariæ [(m. D. M.) om. 2.] , magnus Deus christianorum. Et crediderunt perterriti eo timore [add. ad 2.] tria millia ferme virorum [animarum 2.] , præstante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen [(præstante-Amen) om. 2.] .

ANNOTATA.

a Eamdem Passionem edidit Surius exVincentio Bellovacensi, nulla fere in re diversam.

b Vide ad caput II prioris Passionis annot. c.

DE SS. MACEDONE, JULIANO, VICTORE ET FELICE MARTYRIBUS.

[Commentarius]

Macedo martyr (S.)
Julianus martyr (S.)
Victor martyr (S.)
Felix martyr (S.)

G. V. H.

Qui martyres quum in solo Epternacensi codice martyrologii Hieronymiani occurrant, distincti ab homonymis Terracinensibus, de quibus actum est supra, præter Macedonem, ideo merito dubitatur utrum fortassis eorumdem martyrum repetantur nomina. In Macedone simile dubium occurrit, quum postea Macedonii vel Macedonis mentio fiat.

DE SS. JANUARIO, VITALI, PETRO, CRESCENTIO, VICTORINO ET MACROTO MARTYRIBUS.

[Commentarius]

Januarius martyr (S.)
Vitalis martyr (S.)
Petrus martyr (S.)
Crescentius martyr (S.)
Victorinus martyr (S.)
Macrotus martyr (S.)

Hi martyres in tabulis Hieronymianis recensentur, sed non omnes in singulis. Pro Crescentio scribunt omnes Crescentem vel Criscentem. Macrotum in solo codice Epternacensi invenimus. En tibi varias series: In Bernensi, Et alibi sanctorum Januarii, Vitalis, Petri, Criscentis, Victorini martyris. Bernensi concinit Lucense. In Corbeiensi: Et alibi natalis SS. Januarii, Petri, Crescentis, Victorini et aliorum martyrum. Qui alii martyres videntur esse Vitalis et Macrotus. In Epternacensi: Et alibi Januarii, Vitalis, Petri, Crescentis, Victorini, Macroti. E quibus Victorinus forte ille est, quem doctrina ac martyrio celebrem Hieronymus laudavit, Pitaboniensis episcopus, de quo die sequente agetur. Inter Terracinenses jam aliquis Criscens recensitus fuit.

DE SS. CRISTATO, PETRO, MAMMERO, SATURNINO ET MAGNO MARTYRIBUS.

[Commentarius]

Cristatus martyr Melitinæ (S.)
Petrus martyr Melitinæ (S.)
Mammerus martyr Melitinæ (S.)
Saturninus martyr Melitinaæ (S.)
Magnus martyr Melitinæ (S.)

Martyrologium Hieronymianum codicis Epternacensis quatuor ex prædictis martyribus enumerat, solo excepto Magno, eosdemque Melitiæ passos affirmat. Pro Melitia Melitinam scribendam existimat Florentinius [In notis ad Kal. Nov.] , ob rationes non contemnendas. Quamquam in Thessalia Melitæa occurrit [Plin., Hist. Nat., l. IV, 16.] : quæ quum græce tam Μελίτεια quam Μελίταια scribatur, latine Melitia dici potuit. Lucense ac Bernense tres, omissis Cristato ac Magno, Corbeiense quatuor, omisso Magno. Quod Magnum cum reliquis adscripsimus, nulla alia ratio movit, nisi Corbeiensis textus, qui eum perpetua serie cum tribus aliis recensuit. Cristatus sive Cristas, qui in solo Epternacensi occurrit, possit forte idem vel eadem haberi cum Risthe ex Terracinensium numero.

DE S. MELANTO MARTYRE.

[Commentarius]

Melantus, martyr (S.)

AUCTORE G. V. H.

A Lucensi martyrologio hic martyr abest, juxta Florentinium; sed in additamentis Gallicis quæ vocat, legitur hoc ordine: In Ligonica civitate Castrodioni Benigni, Primi martyris, et sanctæ Mariæ mart. et S. Melanti. Corbeiense ita: Castro Divione passio S. Benigni presbyteri et martyris et S. Melanti. Unde quis suspicetur hunc Melantum ad Lingones pertinere; verum in Epternacensi est aliter: Et alibi sanctæ Mariæ et S. Melanti. Bernense autem nullius Melanti meminit, sed pro Melanto habet nomen Marte, scilicet: Et alibi sanctæ Mariæ et Marte.

DE SANCTO PATRICIO MARTYRE NIVERNIS.

[Commentarius]

Patricius, martyr Nivernis (S.)

De hoc martyre sermo est in Usuardi auctariis, apud Ferrarium et Saussaium. In editione Lubeco-Coloniensi Usuardi: In agro Nivernensi sancti Patricii martyris; in Ferrarii catalogo ad 1 novembris: In territorio Nivernensi sancti Patricii martyris; et in nota Maurolyci et Felicis martyrologia citat, deinde monet proprias ecclesiæ Nivernensis tabulas consulendas esse. Saussaius in supplemento martyrologii Gallicani ad kalendas novembres: Nivernis sancti Patricii martyris, in hujus præsulatus territorio dum divinam tueretur legem necati. Quod monuit Ferrarius, consulendas esse proprias Nivernensis ecclesiæ tabulas, fecimus quidem diligenter, urbemque Nivernensem adivimus, episcopum consuluimus, doctos e clero urbano viros interrogavimus, cunctisque ignoti viri ignotum nomen occinuimus frustra. Nihil illi de Patricio martyre noverant. Unus ipsis Patricius abbas, cujus festum diem agunt die 24 augusti, notus erat. Neque aliunde ullo modo quis fuerit hic Patricius, expiscari potui.

DE SS. VIGILANTIO ET NUNDINO MARTYRIBUS IN MACEDONIA.

[Commentarius]

Vigilantius, martyr in Macedonia (S.)
Nundinus, martyr in Macedonia (S.)

Unum martyrologii exemplar, quod est Epternacense, hos martyres recenset: In Macedonia Vigilanti et Nundini. In exemplaribus Bernensi, Corbeiensi et Lucensi pro horum martyrum nominibus dedicatio quædam scribitur hoc modo: Bernense, In Machedonia dedicatio basilice Jacobi et Johannis apostolorum. Lucense: In Macedonia Jacobi dedicatio et Johannis apostoli. Corbeiense: In Macedonia Basilis Jacobi, et S. Joannis evangelistæ. Et notatu quidem dignum est in omnibus eodem loco, nempe post recensitos eosdem sanctos, sequi In Macedonia etc.; solum Corbeiense Eustachium cum uxore et filiis interponit. Quum vero quater hodie ista nominum similitudo redeat, Macedonia, Macedonius, Macedo, merito in suspicionem corruptelæ inducimur. Basilis quæ in Corbeiensi occurrit, pro basilica irruisse videtur.

DE S. MACEDONIO MARTYRE CÆSAREÆ IN CAPPADOCIA.

[Commentarius]

Macedonius, martyr Cæsareæ in Cappadocia (S.)

De hoc sancto martyre agitur in martyrologio Hieronymiano et in appendice Rosweidi ad Adonem. Bernense: In Cappadocia natale sancti Machedoni. Epternacense: In Cæsarea Cappadociæ Macedoni. Corbeiense: In Cæsarea natalis sancti Macedonii. Lucense: Et in Cæsarea Cappadociæ natalis sancti Macedoni. Fuldense: In Asia Macedonis. In Adonis appendice: In Cæsarea Cappadociæ sancti Macedonii.

DE SS. CÆSARIO, DACIO ET SOCIIS MARTYRIBUS DAMASCI.

FORSAN SUB GALERIO ANNO CCCV.

[Commentarius]

Cæsarius, martyr Damasci (S.)
Dacius, martyr Damasci (S.)
Socii, martyres Damasci (SS.)

AUCTORE G. V. H.

Rursus occurrit gloriosa martyrum societas græcis celebrata ac latinis, quos urbs Damascena laurea insignitos transmisit ad Christum. De quibus dolemus nihil nobis præter nuda nomina, martyrii honorem, ac certaminis locum innotuisse. Nec quærenti per omnia occurrit aliquid quo ad determinandum martyrii annum aut persecutionis tempus ducamur. Si conjecturis indulgendum est, suspicari quis poterit eos esse ex innumerabilibus martyribus quos ferocissima persecutorum rabies sub Galerio Maximiano per universam Asiam mactavit, maxime circa annum 305, illius persecutionis quartum. Gloriosæ martyrum coronæ duces fuisse videntur Cæsarius et Dacius, quos solos martyrologium Romanum nominat: Damasci passio sanctorum Cæsarii, Dacii et aliorum quinque. Martyrologium metricum græcum, solius Cæsarii nomen habet; cui sex adjungit socios:

Σὺν ἓξ συνάθλοις τῆς ἀληθείας φίλοις
Τέμνουσι Καισάριον οἱ ψεύδους φίλοι.

Cum sex necarunt veritatis filiis
Mendaciorum filii Cæsarium.

Ex codice Mediolanensi D. 74. sup. p. 41, sequentia descripsi: Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ (scilicet 1 novembris) ἄθλησις τῶν ἁγίων μαρτύρων Καισαρείου, Δασείου, Σάβα, Σαβιανοῦ, Ἀγρίππα, Ἀδριανοῦ καὶ Θωμᾶ τοῦ νηπίου καὶ τῆς συνοδίας αὐτῶν ἐν Δαμασκῷ τελειωθέντων. Eodem die certamen sanctorum martyrum Cæsarii, Dacii, Sabæ, Sabiani, Agrippæ, Adriani et Thomæ infantis et societatis eorum, Damasci consum matorum. Ex quo elogio duo discimus: 1° nomina quinque sociorum quos Romani fasti solummodo indicant; 2° alios quoque martyres septem prioribus esse adnumerandos. Sirmondi Synaxarium ita terminat hoc elogium: τῶν ἐν Δαμασκῷ διαφόροις βασάνοις δοκιμασθέντων κἀκεῖσε τελειωθέντων· ὧν ἡ σύναξις τελεῖται ἐν τῷ μαρτυρείῳ τοῦ ἁγίου μάρτυρος Θεοδώρου, τῷ ὄντι πλησίον τοῦ Τετραπύλου. Qui Damasci variis tormentis tentati atque ibidem consummati sunt; quorum synaxis agitur in martyrio sancti martyris Theodori, quod est prope Tetrapylum. Eorum martyrum memoriam Sirleti Menologium his verbis celebrat: Eodem die (1 Nov.) Natalis sanctorum martyrum Cæsarii, Dacii, et aliorum quinque. Hi sancti viri detenti in urbe Damasco et diversis cruciatibus examinati, ense obtruncati sunt. Quæ hic de cruciatibus et ense affirmantur, generalem tantum martyrii formam significant, neque aliquid præ ceteris hic auctor noverat.

DE SS. CYRIÆNA ET JULIANA MARTYRIBUS TARSI ET RHOSI.

FORSAN SUB GALERIO ANNO CCCV.

[Commentarius]

Cyriæna, martyr Tarsi (S.)
Juliana, martyr Tarsi (S.)

EX MSS. ET IMPR.

Duæ hodie occurrunt heroinæ, quarum coronam his verbis martyrologium Romanum annuntiat: Tarsi sanctarum Cyrenæ et Julianæ sub Maximiano imperatore. Earumdem mentio fit ab Arturo in Gynæceo, a Galesinio et Castellano in martyrologiis suis. Easdem celebrant menologium Sirleti, ephemerides metricæ græcorum ac menologium Basilii imperatoris. Quam Cyrenam alii vel Cyræniam vocant, menologium Basilii Cyriænam appellat, quo beatam feminam deinceps nomine indicabimus. In notis prædecessorum nostrorum hisce feminis adscriptum invenio, dubitatum aliquando fuisse utrum revera fuerint martyres, nulla tamen dubitandi ratione addita. An, quia in martyrologio Romano martyrii titulus reticetur? Verumtamen consueta martyribus enuntiatione proferuntur, addito imperatoris nomine, quod martyrum elogiis solemne esse solet. Præterea Græci, unde harum sanctarum notitia ad nos pervenit, utriusque martyrium celebrant: quare nihil est cur beatarum mulierum sacram lauream moveamus.

[2] Tempus martyrii accuratissime statuere nequimus, quum præter imperatoris nomen nihil habeamus quod investigantes triumphi annum, ducere queat. Fortassis non erit abs re cum Baronio [Ann. eccles., ad an. 305, num. 15.] , Cyriænæ ac Julianæ gloriosum certamen anno 305 adscribere, ita ut palmam adeptæ censeantur sub sævissimo præside Alexandro, in persecutione Galerii Maximiani, persecutionis anno quarto: tunc Galerius Maximianus cæsarii imperii quindecennalia edidit, et ea occasione christianos gravissime vexavit. Vide Pagium, annot. ad annum 305, n. 15.

[3] Utriusque martyrii brevem historiam dabimus ex menologio Basiliano, cujus textus duplice exemplari utimur, vulgato uno, altero Mediolanensi ex codice Ms. D. 74. sup., bibliothecæ Ambrosianæ, quem ibidem anno 1880 descripsimus, indicante clarissimo viro Ceriani, doctore Ambrosiano et bibliothecæ præfecto. Cyriæna et Juliana ortæ ex diversis urbibus una tandem in urbe martyrium consummarunt. Quarum Cyriæna orta legitur Tarso in Cilicia, Juliana vero Rhædesto — vel Rhoso, ubi tandem ambæ flammis traditæ sunt. Hic magnum discrimen intercedit inter textum menologii Basiliani vulgatum ac Mediolanensem. Hic enim urbem martyrum palæstram Rhosum, ille vocat Rhædestum. De utraque urbe Baudrand in Lexico geographico ita scribit: Redestum, quod et Bisanthe Ptolemæo, et Rædestum (sed in Seldeni ms. Ῥέδεστον), Rodosto Sophiano et aliis, urbs Thraciæ ad Propontidem, episcopalis sub archiepiscopo Heracleensi, inter Myriophitum 35 et Heracleam 30 millia passuum. Rhosus vero, Rhosium Polyæno, Rhosos Plinio, Rhossos Ptolemæo, el Ros vulgo, urbs Syriæ maritima ad sinum Issicum in Ciliciæ confinio, inter Myriandrum ad boream et Seleuciam ad austrum, supra 20 millia passuum haud procul a Casio monte, olim episcopalis sub patriarchatu Antiocheno. Quare credimus Cyriænam et Julianam passas esse non Rhædesti, uti scribit textus vulgatus, sed Rhosi, uti habet Mediolanensis. Rhædestum enim est in Thracia, Rhosus in Cilicia. Credi autem minime potest ex Tarso in Cilicia, longinquo itinere Cyriænam abductam fuisse in Thraciæ urbem Rhædestum. Posset quidemfieri ut duplici nomine eadem urbs nominetur, sed id scriptum nullibi reperi. Quare sentiendum videtur Cyriænam Tarsi quidem in Cilicia martyrii cursum inchoasse, perfecisse vero Rhosi, una cum Juliana, hujus urbis cive. Quibus dictis utrumque menologii textum subjicimus, cui Martyrologii metrici versus coronidis loco imponemus.

4. Menologium Basilii [Ad diem 1 Nov.] :

Ἄθλησις τῶν ἁγίων μαρτύρων γυναικῶν Κυριαίνης καὶ Ἰουλιανῆς.

Κυριαίνη ἡ μάρτυς ὑπῆρχεν ἐπὶ Μαξιμιανοῦ τοῦ βασιλέως, ἐκ πόλεως Ταρσοῦ τῆς Κιλικίας· ἥτις ὑπὸ τοῦ ἡγεμόνος τῆς αὐτῆς πόλεως κρατηθεῖσα καὶ πολλὰ ἀναγκασθεῖσα ἀρνήσασθαι τὸν Χριστὸν καὶ θῦσαι τοῖς εἰδώλοις καὶ μὴ πεισθεῖσα, ξυρίζεται τὴν κεφαλὴν σὺν ταῖς ὀφρύσι, καὶ πιττάκιον ὕβρεων γέμον περιτίθεται ἐν τῷ μετώπῳ· ὄνῳ τε ἐπιβιβασθεῖσα μετὰ ναρθηκίων ὑπὸ σχολητῶν * παίδων ἐτύπτετο· καὶ ὑπὸ μίμων καὶ ἀτάκτων στρατιωτῶν τὴν Ταρσὸν πόλιν γυμνὴ περιήγετο. Εὐξαμένη δὲ μὴ ὁρᾶσθαι γυμνὴ, ὑπὸ θείας χάριτος ἐσκεπάσθη, καὶ οὐκ ἐβλέπετο τοῖς εἰδωλολάτραις. Μετὰ δὲ τὸ οὕτως τιμωρηθῆναι, ἀχθεῖσα ἐν πόλει Ῥαιδεστῷ, μετὰ ἑτέρας γυναικὸς χριστιανῆς, Ἰουλιανῆς καλουμένης καὶ ἐκ τῆς αὐτῆς πόλεως ὑπαρχούσης, πυρὶ παρεδόθη. Καὶ ἀμφότεραι ἐν τῇ καμίνῳ δοξάζουσαι τὸν Θεὸν καὶ εὐχαριστοῦσαι αὐτῷ τὰς μακαρίας αὐτῶν ἀφῆκαν ψυχάς.

Cyriæna martyr, Maximiano imperatore vixit, ex urbe Tarso Ciliciæ oriunda. Quæ cum a præfecto ipsius urbis comprehensa variis modis cogeretur Christum abnegare idolisque thus offerre, flectique non potuisset, caput ei cum superciliis raditur, faciei præfigitur tabula contumeliis plena, asinoque imposita ferulis a pueris scholaribus feriebatur; quam deinde mimi ac petulantes milites nudam per urbem Tarsum circumducebant. Ipsa vero orans ne nuda conspiceretur, divina gratia tecta neque ab idololatris conspecta fuit. Post hos cruciatus in urbem Rhædestum abducta, una cum alia muliere christiana, Juliana nomine, ex eadem urbe oriunda, ignibus traditur. Quæ ambæ in camino Deum laudantes ipsique gratias agentes, beatas animas efflaverunt.

Cod. Mediolan. d. 74. sup. [Pag. 40 V.] :

Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ τῆς ἁγίας μάρτυρος Κυριαίνης. Αὕτη ἦν ἐπὶ Μαξιμιανοῦ τοῦ βασιλέως ἐκ πόλεως Ταρσοῦ τῆς Κιλικίας. Ἥτις ὑπὸ τοῦ ἐκεῖσε ἡγεμόνος κρατηθεῖσα καὶ πολλὰ ἀναγκασθεῖσα τὸν Χριστὸν ἀρνήσασθαι καὶ εἰδώλοις προσκυνῆσαι, οὐκ ἐπείσθη· διὸ ξυρίζεται τὴν κεφαλὴν σὺν ταῖς ὀφρύαις· καὶ πιττάκιον ὑβρέογραφον μετὰ μηλῶν ἑπτὰ προσδεσμοῦσιν αὐτῆς τῷ μενόπῳ · ὄνῳ τε ἐπικαθίσαντες * καὶ ναρθηκι ὑπὸ σχολιτῶν παίδων τύπτοντες, οὕτως ὑπὸ μίμων καὶ ἀτάκτων στρατιωτῶν τὴν Ταρσὸν πόλιν γυμνὴν· περιῆγον τετράκις. Εὐξαμένης δὲ αὐτῆς ὥστε μὴ ὁρᾶσθαι γυμνὴν, ὑπὸ θείας χάριτος ἐσκεπάσθη τὸ σῶμα· καὶ οὐχ ὁρᾶτο γυμνὴ τοῖς εἰδωλολάτραις. Ὅθεν ἀπαχθεῖσα ἐν τῇ πόλει Ῥοσῷ μετὰ γυναικὸς χριστιανῆς Ἰουλιανῆς λεγομένης, ἐκ τῆς πόλεωσ Ῥοσοῦ, πυρὶ παραδίδοται.

Eodem die sanctæ martyris Cyriænæ. Hæc, Maximiano imperatore Tarso, Ciliciæ urbe, oriunda fuit. Quæ ab eo qui istic præerat comprehens a et multis coacta Christum abnegare et idola venerari, non obtemperavit. Quare raditur ei caput cum superciliis et tabulam contumeliis inscriptam cum pomis septem alligant ipsius fronti; asinoque impositam ferula manu scholarium puerorum verberantes, sic agentibus mimis ac petulantibus militibus Tarsum urbem nudam circumduxerunt quater. Ipsa vero orans ne conspiceretur nuda, per divinam gratiam tecta fuit corpus, et non conspiciebatur nuda ab idololatris. Unde abducta, in urbe Rhoso cum muliere christiana, Juliana nomine, ex urbe Rhoso oriunda, igni tradita fuit.

MARTYROL. METRICUM GRÆCUM:

Καὶ Κυρίαινα πρὸς τὸ πῦρ ἀποπνέει,
Πάσης πνοῆς τιμῶσα Κύριον μέγαν.
Τῷ πρός σε φίλτρῳ, Σῶτερ, ἐκκεκαυμένη
Ἰουλιανὴ καῦσιν ἐκ πυρὸς φέρει.

Exspirat igne Cyriæna, maximum
Rerum omnium spirantium colens Deum.
Philtro tui, Redemptor, arsit, optime
Flammas Juliana perferens rogi.

[5] Quibus lectis, obortam animo meo suspicionem cum lectore communicabo. Estne hæc nostra Cyriæna eadem quæ Barbara, celeberrima virgo et martyr, quæ die 4 decembris colitur? Causa suspicandi hæc est: sub Maximiano imperatore utraque martyrium fuisse legitur; idem supplicium, idemque de utraque miraculum narratur. Verberibus scilicet affecta Cyriæna, vestibus spoliata, per urbem nuda circumducitur, precibusque a Deo impetrat ne nuda conspiciatur. Eadem de Barbara a virgine in Actis ejus apud Metaphrasten narrantur. Cyriænæ martyrii socia adjungitur Juliana. Juliana quoque Barbaræ sociatur. Qua de re amplius inquiri poterit ubi de sanctæ Barbaræ martyrio agendum erit ad diem 4 decembris. Hic dubium movisse sufficiat.

[Annotata]

* pro σχολιτῶν.

* cod. ἐπικαθησαντες.

DE SS. JACOBO EPISCOPO ET JOANNE PRESBYTERO MARTYRIBUS IN PERSIDE.

VERISIMILITER CIRCA ANNUM CCCXLV.

[Commentarius]

Jacobus episcopus, martyr in Perside (S.)
Joannes presbyter, martyr in Perside (S.)

G. V. H. & EX MSS. ET IMPR.

Quorum martyrum memoria in martyrologio Romano annuntiatur sequentibus verbis: In Persia sanctorum martyrum Joannis episcopi et Jacobi presbyteri sub Sapore rege. Eorumdem meminerunt menologium Sirleti, Galesinius, Castellanus, martyrologium metricum græcum:

Σὺν Ἰακώβῳ, τῷ θύτῃ Χριστοῦ, ξίφος
Ἰωάννης ἤνεγκεν ὁ Χριστοῦ θύτης.

Tecum, Jacobe, mysta fide Numinis,
Scindunt Joannem, simul mystam Dei.

De quibus Menologium Basilii collatum cum cod. Mediolanensi D. 74. sup., pagina 41:

Ἄθλησις τῶν ἁγίων μαρτύρων Ἰωάννου ἐπισκόπου, καὶ Ἰακώβου πρεσβυτέρου τοῦ ἐπικαλουμένου ζηλωτοῦ [add. ὅστις ἐλέγετο υἱὸς Μαρίας, qui dicebatur filius Mariæ] .

Οὗτοι ὑπῆρχον ἐπὶ Σαβωρίου τοῦ [om.] Περσῶν βασιλέως ἐν Περσιὶδ [add. τῇ πόλει, in urbe.] διδάσκοντες τὸν λόγον τῆς πίστεως, καὶ πολλοὺς ἐπιστρέφοντες ἀπὸ τῶν εἰδώλων ἐπὶ τὸν Κύριον. Ἐν μιᾷ οὖν τῶν ἡμερῶν ἐθεάσατο ὁ ἐπίσκοπος Ἰωάννης καθ᾽ ὕπνους [κατόναρ.] ἄνδρα τινὰ δήμιον, κατέχοντα σπαθίον [σπάθην.] , ὅπερ [ἥτις.] ἐν τῷ ἄκρῳ εἶχε στέφανον [στεφάνιον.] . ὅστις δήμιος δραμὼν ἐπὶ [πρὸς.] τὸν ἐπίσκοπον ἐπέθηκεν ἐν τῇ κεφαλῇ αὐτοῦ τὸν [om.] στέφανον [om.] εἰπών. Λάβε, ὧ ἐπίσκοπε, στέφανον [στεφάνιον.] οὗ [ὃ.] ἐπεθύμησας· καὶ μετ᾽ ὀλίγας ἡμέρας ἐκρατήθη [κρατηθεὶς μετὰ τοῦ Ἰακώβου τοῦ πρεσβυτέρου, captus cum Jacobo presbytero.] παρὰ τῶν ἀπίστων, καὶ αὐτὸς καὶ Ἰάκωβος, ὁ πρεσβύτερος [(παρὰ τῶν ἀπίστων-πρεσβύτερος) om.] , καὶ πολλὰ τιμωρηθέντες πρότερον καὶ διαφόροις βασάνοις προσομιλήσαντες, ὕστερον διὰ ξίφους ἐτελειώθησαν· εὐχαριστοῦντες Κυρίῳ τῷ Θεῷ ἡμῶν μέχρι θανάτου, ὅτι ὑπὲρ αὐτοῦ θανεῖν [παθεῖν.] ἠξιωθησαν. Καὶ ἀπέβη τῷ ἐπισκόπῳ τὰ τοῦ ὀνείρου, ἀπολαβόντι τὸν στέφανον τῆς ἀφθάρτου ζωῆς [(ἀπέβη-ζωῆς) om.] . Ἐτάφησαν δὲ ἐντίμως ἐν ταὐτῷ ὑπὸ πιστῶν καὶ εὐλαβῶν ἀνδρῶν.

Certamen sanctorum martyrum, Joannis episcopi et Jacobi presbyteri cognomento Zelotæ.

Hi, Sapore Persarum rege, in Perside verbum fidei docebant, multosque ab idolis ad Dominum convertebant. Quadam autem die, quum Joannes episcopus in somnis vidisset carnificem [ad se accurentem et] coronam, quam in ensis summitate circumferebat, capiti suo imponentem, sibique hæc dicentem: Accipe, o episcope, quam tantopere expetisti coronam, paucis post diebus comprehenditur ab infidelibus, ipse et Jacobus presbyter. Qui variis primum cruciatibus tentati, gladio deinde cæsi, occubuere, gratias Domino Deo nostro ad extremum usque agentes, quod digni habiti fuissent mortem pro ipso oppetere. Atque ita episcopo accidit quod in somnis viderat, incorruptibilis vitæ coronam consecuto. A fidelibus autem piisque viris in eodem loco honorifice sepulti sunt.

Mira hæc est Græcorum confusio, qui hunc Jacobum ex cognomine Zelotæ, quod ab homonymo apostolo traxisse dicendus est, pro ipso cognato Domini habuerint. Utrumque martyrem sub Sapore [II], rege Persarum, passum esse, Menologium affirmat. Passionis anni incertus, nihil habeo quod affirmem. Puto nihilominus utrumque martyrem sancti certaminis coronam obtinuisse quum, missis christianorum laicis, in doctores præsertim, episcopos videlicet et presbyteros, persecutoris rabies desæviret, circa annum Christi 345, qui est ejusdem persecutionis 6, Saporis, regis Persarum, 37.

Evodius Assemani in priori volumine Actorum Martyrum Orientalium, hunc Joannem episcopum cum socio Jacobo presbytero merito distinguit ab alio Joanne episcopo qui cum Narsete, episcopo Sciahacardatensi in provincia Beth-Germææ, ejusque discipulo Josepho et sociis novemdecim, martyrium fecit. Vide notam 5, p. 102.

DE SANCTO SEVERO MARTYRE IN NOVEMPOPULANIA

VERISIMILITER ANNO CCCCVII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Severus, martyr in Novempopulania (S.)

AUCTORE G. V. H.

§ I. De Vitis S. Severi. De ætate earumdem.

S. Severus martyr nomen dedit urbi Sancti Severi * in Vasconia. Fundato enim super sacrum martyris tumulum monasterio, quod sæpius destructum, [S. Severi martyris historiam narramus] sæpius reædificatum fuit; paganisque ut fit circa cœnobii muros accolentibus, tandem circa annum 1100 urbs Sancti Severi munita fuit. S. Severi historiam, aliis nobis deficientibus rerum fontibus, narrabimus ex Historia Monasterii S. Severi, quam decem libris prosecutus est Petrus Daniel Du Buisson, Ordinis S. Benedicti, e congregatione S. Mauri. Opus jam ab anno 1681 absolutum e duorum fere seculorum tenebris eruerunt J. F. Pédegert, canonicus Aturensis, et A. Lugat, canonicus decanus Villænovæ, novisque curis auctum, allaborantibus præsertim R. P. Labat S. J., ac Domino Labeyrie, publicæ luci dederunt, dedicatum Illmo ac Revmo Dno Victori Delannoy, Aturensi episcopo, sub cujus prædecessoris Ill. Dni Epivent auspiciis egregio operi manum admoverant. Prodiit autem Vicojulii ad Aturem ex typis L. Dehez,anno 1876. Titulus est: Historiæ Monasterii S. Severi libri X, auctore D. Petro Daniele Du Buisson O. S. B. Congreg. S. Mauri.

[2] [Dubuissonium secuti ex triplici Vita haud omnino sincera.] Historiam hic auctor exorditur, ut par erat, a Vita S. Severi, cujus triplicem formam tribus exemplaribus exhibet. En verba Dubuissonii, lib. I, Prologus, p. 1: Triplicem autem ejus (Severi) Vitam jam a plus quam sexcentis annis scriptam invenio et in parvo chartulario nostro subinde descriptam, antiquitatis simplicitatem satis superque redolentem. Prima quidem ad martyrii ejus usque tempus progreditur, quod tamen martyrium non ibidem refertur. An vero pauca quæ desunt, incuria aut inadvertentia scribentis aut transcribentis potius et describentis omissa sint, non facile est conjicere, nisi quod ab ipso scriptore primario et autographo absolutam omnimodo merito possumus æstimare, quippe cum subinde ad sepulcrum ejus sæpius visitandum invitet. Secundo metro scripta est, pingui non minus calamo, nec minus rudi et impolito, ab eodem forte aut alio ejusdem ævi monacho, cum ex obedientia injunctum hoc operis suscepisse se dicat in prima. — Tertia paulo politiori stylo exarata dignoscitur. At fidem earum non ita indubiam in quibusdam faciunt contradictiones quædam et falsitates, quas referam subinde et refellam. Hæc Dubuissonius; hoc ejus de auctoritate Vitarum S. Severi judicium, non valde faustum. In notis quas textui subjunxit, dicitur chartularium parvum, ex quo triplicem Vitam descripsit, circa annum 1580 scriptum fuisse a notario publico, monasterii S. Severi secretario, prout videre est in fine paginæ primæ ubi nomen suum apposuit [Tom. cit., p. 1, not. c.] . Vocabatur autem notarius Abadie [Ibid., p. 2, not. b.] . Vita quam Dubuissonius primam nuncupat, scripta dicitur jussu Gregorii abbatis, qui obiit anno 1072 [Ibid., p. 2, not. a.] . Vita vero quam tertiam appellat, dicitur prima tempore, ab octingentis, inquit, annis scripta [Ibid., p. 2, not. d.] . In enarrandis S. Severi gestis, Dubuissonius methodo usus est sat commoda, quam hisce verbis declarat in citato prologo [Ibid., p. 2.] : Ut autem certa a dubiis facilius discernere quisque valeat, compendiosam hic dabo Vitam ejusdem sacratissimi regis et martyris (Severi), ad has antiquitus scriptas (Vitam triplicem) præviam, quas eidem subjungam, annotationes cuique subdendo, et deinde miracula ad ejus sepulcrum patrata ex supradicto chartulario fideliter et sincere describam, etc.

[3] [Quarum Vitarum compendium a Dubuissonio mutuamur.] Compendiosam illam S. Severi Vitam, quam Dubuissonius exaravit, ad conspectum generalem vitæ S. Severi lectoris oculis subjiciendum, hic subnectimus. Qua perspecta, disputationem nostram facilius unusquisque sequi poterit. Compendiosa Vita sancti Severi. Sanctus Severus princeps fuit regionis cujusdam in Scythia, quæ regio Ambligonia seu Amplicania vocabatur, cujus erat regulus, et rex vocabatur. Ad fidem Christi conversum fuisse circa medium seculi quarti ab incarnatione Domini conjicere possumus, cum regnaverit tempore Apostatæ Juliani. Cujus crudelitatis et impietatis horrore permotus, necnon gentis suæ obstinatione, quam christianam facere pro votis suis non potuerat, regnum et regios honores abnegare decrevit, ut liberius et pacatius regi regum Christo serviret in eremo. Sed dum secessum hujusmodi meditaretur, ad prædicationem evangelii et ad martyrii coronam a Deo vocari se divinitus novit; ideoque sex sibi socios adjungens, nempe Geruntium, Justinum, Clarum, Polycarpum, Joannem et Babilum, Romam perrexit. Unde a Romano pontifice missione suscepta, strenui Christi nuntii Gallias petiere, angelo comite et viæ duce. Galliam igitur Narbonensem peragrantes, Tolosam adeunt, ubi sancti martyris Saturnini sepulcrum devote visitant, ejus sese intercessionibus supplices commendant, et, reliquiarum ejus acceptis quibusdam particulis, inde egredientes Novempopulaniam ingrediuntur, quæ nunc Vasconia nuncupatur. Sotrium seu Sotium, Ausciensis nunc diœcesis urbem, evangelii luce primum irradiant ibidemque ecclesiam in honorem S. Saturnini ædificant. Deinde sub duce angelo ad castrum Cæsaris seu Palestrion, quod regis sedes erat, iter dirigunt, ut e capite provinciæ ad membra lux evangelii facilius et citius perveniret. Cum igitur sanctus Severus, divina operante potentia, aquas fluminis Alpheani seu Aturris * divisisset, et cum sociis per alveum sicco pede transisset, regemque Adrianum, castro et provinciæ imperantem, ab infirmitatibus variis et a plurium possessione dæmonum liberasset, ipsum et populum ejus ab idolorum cultu ad fidem Christi et veri Dei cultum convertit; et subinde initio seculi quinti Vandalorum manibus truncato capite ad palmam martyrii et cœlestem gloriam evolavit. Morte tamen potentior, præcisum caput et decollatum propriis assumens manibus, ad locum usque sepulturæ portavit; ubi postea ecclesiola in ejus honorem ædificata fuit, et plura facta sunt ejus meritis et intercessione miracula; quorum quædam subinde referam, prout a primis nostris patribus scripta sunt et relata. Celebrabatur olim ejusdem sancti martyris festivitas prima die novembris, in qua martyrium subiisse refertur; sed ob festum Omnium Sanctorum, die festus ejus ad octavam usque diem ejusdem mensis translatus est per bullam Clementis papæ V, quam ejus triplici subsequenti Vitæ subjungam et translationis historiæ [Ibid., p. 3 – 5.] . Hucusque compendiosa Vita S. Severi a Dubuissonio contracta, quæ utrum jure inscripta fuerit ab eo: ABSQUE ULLO FABULARUM NÆVO, præsens disputatio docebit. Imprimis dolendum est nullum vetustum triplicis Vitæ exemplar ad manum esse, nec forte ipsi Dubuissonio repertum, quippe qui fateatur se exscripsisse parvi chartularii codicem, anno circiter 1580 confectum.

[4] [Vita tertia reliquis antiquior.] Contendit Dubuissonius Vitam tertiam ante reliquas duas fuisse conscriptam, seculo nono ineunte. Auctor enim tertiæ Vitæ, post relata quædam S. Severi miracula, ita pergit: Succedente itaque tempore Sebastinus quidam, vir religiosus ac totius provinciæ princeps potentissimus, in honorem beati Severi ecclesiam miræ magnitudinis ac pulchritudinis dedicavit, quam plurimis ornamentis aureis et argenteis et columnis etiam marmoreis adornavit. Ex quo ædificio adhuc quædam columnæ apud nos habentur, in quibus clavuli argentei adfixi videntur; nam cetera, nostrorum delictorum promerente culpa, penitus ab exercitu Francorum sunt dirupta [Ibid., lib. II, cap. I, p. 126.] . Vixit itaque hic auctor post destructam ecclesiam a Sebastino principe ædificatam. Sebastinus autem intra annos 670 et 769 vixisse dicendus est. Dominus enim de Marca, ait Dubuissonius [Ibid., p. 127.] , in sua historia Bearnensi, lib. I, cap. 24 etc., duces et gubernatores Vasconum dinumerans, assignat primum Genialem circa annum Christi 602, secundum Aiginhamum anno 626, tertium Amandum anno 630, quartum Lupum anno 670. Alium autem non novit inter hunc Lupum et alium ejusdem nominis quem fuisse dicit anno 769; ac sic per centum annorum spatium Lupus I Vasconiæ dux fuisset. Itaque intermedium vacantem locum occupasse dicendus est Sebastinus, totius provinciæ dux et princeps potentissimus, qui talis sic fuerit circa finem septimi seculi et initium octavi. Hæc Dubuissonius, sane haud incommode.

[5] [Cujus auctor vixit ante finem seculi X.]Vixit autem auctor ante reædificationem ecclesiæ et monasterii a comite Willelmo Sancio factam. Nam in charta seu diplomate et tabula fundationis secundæ seu restaurationis monasterii S. Severi in capite Vasconiæ, a Willelmo Sancio ejusdem comite factæ, legitur: Ipsi vero sapientes inquirebant si S. Severus gesta vel Passionem haberet scriptam. Inventum est a legentibus qualiter illud monasterium fuerat constructum, et qualiter a Francigenis hominibus fuerat destructum. Videsis integrum diploma infra, inter documenta. Diploma illud scriptum est, juxta chartularium quod præ oculis Dubuissonius habebat, anno 963, juxta Dominum de Marca anno 982. Præterquam quod Dominus de Marca chartularium S. Severi non vidit, testante Dubuissonio [Ibid., lib. II, p. 143, not. c.] , possunt fortasse in concordiam redigi sententiæ ambæ, ut scilicet chartularium indicet operis inchoationem et Dominus de Marca operis absolutionem, qua facta celebri in conventu diploma promulgatum fuerit solemniter. Quidquid id est, certum manet prædicta verba tunc in Passione quadam S. Severi fuisse inventa, quæ sane nulla alia fuit quam hæc Vita tertia. Nullum enim aliud documentum reperitur, neque ulla alterius aliquando mentio facta est, in quo prædicta verba legantur, quæ sensum dicti auctoris clarissime perstringunt. Vixit ergo ante illud tempus; si enim superstes fuisset, quum loci destructi habitatorem ac monachum satis clare se innuat, præsens testimonium tulisset, neque opus fuerat inquisitione sapientum.

[6] [Prima Vita ad seculum XI pertinet. Item fortasse secunda.] Primum monasterium destructum a Francigenis hominibus fuit verisimiliter anno 819. Tunc enim Ludovicus Pius, Caroli Magni filius, Vascones, qui anno 816 rebellaverant, castigavit, et [Chron. Moissiacense (Pertz, Monum. Germ., Scriptt. t. I, p. 313).] exercitus quem miserat super Vascones rebelles, cum triumpho victoriæ reversi sunt, occisis tyrannibus. Cui opinioni adhæret Dubuissonius [Ibid., p. 131.] . Unde manifestum est auctorem tertiæ Vitæ, quum rudera deletæ ecclesiæ cerneret, aut seculo IX vixisse aut X ineunte. Vita quam Dubuissonius primam vocat, quia primo loco in chartulario conscriptam invenit, ad seculum XI pertinet. Dicit enim auctor se scripsisse jubente Gregorio abbate, qui Gregorius monasterio præfuit ab anno 1028 usque ad 1072, postea episcopus Sarcurrensis et Aquensis. Vita secunda metrice scripta versibus hexametrisleoninis, auctore ignoto, ejusdem fortassis seculi.

[Annotata]

* Saint-Séver (dépt Landes).

* gallice Adour.

§ II. De patria S. Severi, deque genere ejus et vitæ tempore.

[S. Severus patria] Vita prima patriam Severi his verbis indicat: Beatus igitur Severus, extremis partibus mundi erga Sithicum clima oriundus, licet dura natione Wandalorum barbarus, etc. Secunda vero: Partibus occiduis Sciticæ plaga regionis. Terra autem sancto natalis vocatur Amplicania vel Ambligonia, eique Severus rex præfuisse dicitur. Ita enim in Vita prima legitur: Severus rex nobilissimus dominabatur Ambligoniæ genti. Et in Vita tertia ipse Severus loquens introducitur: Gentili natione Wandalorum et ex patria Ambligonicæ regionis oriundi sumus. Pro Ambligonia tamen in Vita prima postmodum scribitur Amplicania, et S. Severus in eadem Vita dicit ad socios: Beatissimus Saturninus a regione nostra egressus, apostolorum extitit discipulus, et ab apostolo Petro episcopus ordinatus ad prædicandam veritatem Tolosanis civibus est directus. Quæ si colligantur in unum, habemus clima Sithicum sive Sciticam terram, regionem Amplicaniæ sive Ambligoniæ, e qua regione egressus martyr Saturninus apostolorum discipulus factus est. Egressus vero Severus e patria terra, cum sociis venit ad portum Accaron; unde solventes venerunt ad civitatem Jopem, juxta montem Golmentaneum.

[8] [fortasse Abilena,] Consonant itaque tres Vitæ in assignanda Severo patria sive Palæstina vel Syria, sive superiore Ægypto. Non enim hic de Scythia sive Europæa sive Asiana cogitandum videtur, quum deambulantes ad portum Accaron venisse dicantur, et revera propinqua sive regio Sithica sive Scitica adsit. Est enim mons Sethim sive Sithi, montana regio, quæ inde a Damasco juxta Palæstinam extenditur atque ad mare vergit; est et regio Scithi in Ægypto prope Mareotidem paludem. Utriusque frequens est in Vitis Patrum mentio. Difficultas magna est in Ambligonia invenienda, sive Ambliganiam dixeris sive Amplicaniam. Ignota utique geographis regio,aut saltem ignotum regionis nomen. Quod tamen scrupulum nullum movet, quia in Vitis Patrum, qui circum illa loca incolebant, plurima locorum nomina occurrunt quæ per geographorum libros frustra quæsieris. Ad conjecturas igitur confugiendum est. Barbarorum rex Severus dicitur, dura natione Wandalorum barbarus: Wandalorum nomen grassantibus per imperium barbaris generali quadam nuncupatione adhæsisse notum est. Opinamur autem Severum nostrum regulum quemdam fuisse qui tribubus barbaris cum imperio præerat. Erant autem vicina Palæstinæ loca multorum barbarorum incursionibus infesta, sive Sarracenos dixeris, sive Blemmyas, quorum frequens est in sanctorum anachoretarum Vitis sermo. Si Severum ex regione Scithi prope Mareotidem paludem ortum dicimus, major erit in invenienda Ambligonia sive Amplicania difficultas; si ex monte Sethim, probabilis videbitur conjectura doctissimi Patris Labat. Abila urbs est Lysaniæ quæ Damasco ad occidentem est, septentrionem versus, quæ nomen dedit uni ex tetrarchiis quarum Evangelium meminit, Abilenæ; quæ Abilania latine dici potuit, et facili corruptela Amplicania. Hæc est illa Abila, quam Ptolemæus, lib. V, cap. 15, inter Cœlesyriæ urbes recenset nomine Abilæ, cognomento Lysaniæ: Ἀβίλα ἐπικληθεῖσα Λυσανίου. S. Saturninus ex illa regione egressus dicitur. Et revera sanctus Tolosatium apostolus in Vita quam suo tempore elucidabimus, ex Oriente oriundus legitur ac Joannis Baptistæ discipulus. Quod verum sit an falso inventum, hic disputare nolo. Contendo solummodo Sithicum clima, Amplicaniæ regionem, ex mente auctorum qui Severi res gestas scripserunt, non in boreali Scytharum tractu, sed circa Palæstinæ fines esse quærendam.

[9] [immo Scythopoli in Palæstina,] Quid autem si Severum Scythopoli ortum dicimus? Est enim Scythopolis urbs Palæstinæ quæ, teste Zonara [Annal., lib. I, c. 1.] , olim Methora dicta fuit: Cujus juxta mœnia Solis liberorumque cadavera in cruces fuere sublata. Scythopolin, dicit Plinius [Hist., lib. V, c. 16.] , antea Nysan a Libero patre sepulta nutrice, ibi deductis Scythis. Quæ etiam vocatur Scytharum urbs, v. g. in versione LXX: τὴν βηθσᾶν, ἥ ἐστι Σκυθῶν πόλις, Bethsan, quæ est Scytharum urbs; quam Josephus, l. V Antiquitatum, cap. I, Scythopolin appellat. In libro II Maccab., c. XII, 29: ὥρμησαν ἐπὶ Σκυθῶν πόλιν, profecti sunt contra Scytharum urbem. Cujus incolæ versu 30 vocantur Σκυθοπολῖται, Scythopolitæ. Urbis situm accurate determinatum invenimus, notata distantia a lacu Genesareth et ab Hierosolymis. Joseph enim in Vita, n. 65: Ἣ δὲ σὴ πατρὶς, [Τιβεριὰς], ὦ Ἰοῦστε, κειμένη ἐν τῇ Γεννησαρίτιδι λίμνῃ καὶ ἀπέχουσα… Σκυθοπόλεως [στάδια] εἴκοσι καὶ ἑκατὸν, Tua vero patria [Tiberias], Juste, ad lacum Gennesariten sita… Scythopoli abest stadia centum et viginti. Et Maccab., loc. cit.: ὥρμησαν ἐπὶ Σκυθῶν πόλιν ἀπέχουσαν ἀπὸ Ἱεροσολύμων σταδίους ἑξακοσίους, profecti sunt contra Scytharum urbem distantem ab Hierosolymis stadia sexcenta. Strabo, lib. XVI: ἡ περὶ Γαλιλαίαν Σκυθόπολις, Scythopolis quæ circa Galilæam est. Et Josephus, de Bello, l. III, c. 4: Γαλιλαίας … διορίζει ἀπὸ μεσημβρίας Σαμαρίς τε καὶ Σκυθόπολις μέχρι τῶν Ἰορδάνου ῥείθρων, Galilæas … disterminat … a meridie Samaris et Scythopolis usque ad Jordani fluenta [Cfr. Cellarius, Geogr. antiq.] . Quare errasse putandus est Ptolemæus, qui l. V, c. 15, Scythopolim in Cœle-Syria ponit; cui, ut bene credit Cellarius [Ibid., lib. III, c. 13.] , Decapolitana societas imposuit, quæ trans Jordanem est, excepta sola Scythopoli, quæ citra flumen est, prope tamen illum. Inter Decapolitanas urbes eamdem l. c. Plinius recensuit; quarum omnium maximam esse Scythopolin Josephus affirmat [De Bello, lib. III, c. 31.] . Tandem Ammianus [Lib. XIX, c. 24.] et [De locis.] Hieronymus Scythopolin in Palæstina ponunt. Cui quum vicina sit Abela urbs, nomen Amplicaniæ inde fortassis formatum fuit. Sane Saturnini patria quem e sua regione oriundum Severus dicit, facile admittitur locus Jordani satis propinquus, qui Joannis Baptistæ discipulo conveniat. Sic ergo statuendum videtur, Severum esse orientalem hominem, in finibus Syriæ natum. In illustri Severo genere adscribendo tres Vitæ consentiunt. Regem dicunt regionis Amplicaniæ, qui ad fidem conversus potestatem abdicavit, regno relicto eremum primo cogitavit ac deinde peregrinationes apostolicas.

[10] [regno se abdicat tempore Juliani Apostatæ.] Vitæ tempus satis accurate tres Vitæ designant. Regno enim atque imperio se abdicavit Severus tempore Juliani apostatæ. Accipe verba Vitæ primæ: In cujus (Juliani) tempore imperii Severus rex nobilissimus dominabatur Ambligoniæ genti. Qui audiens persecutionem christianorum, deposuit regium diadema et vitam in eremo decrevit ducere solitariam. Pari sensu Vita metrica, quæ sic incipit:

Tempore quo lati timuit monarchia mundi
Imperium pravi desertoris Juliani…
Disposuit (Severus) secum pro Christo linquere regnum.

Idem pluribus verbis Vita tertia, quæ addit Juliani persecutionem occasionem præbuisse Severo christianum se publice confitendi, regnoque relicto, confugiendi in eremum. Patet igitur initia peregrinationum Severi ad tempora Juliani Apostatæ esse revocanda, nec procul erit a vero qui anno 362 Severi abdicationem assignaverit. Potestque credi, cum doctissimo Labat [Hist. monast. S. Severi, Appendix t. II, p. 364.] , ideo regno abiisse Severum, ne cogeretur cum impio Apostata in Persidem proficisci. Quantum temporis spatium inter Severi abdicationem ac gloriosum martyrii triumphum interjaceat, difficile æstimari potest. Quum vero ab incursantibus Wandalis occisus tradatur in Aquitania, urbis Palæstrii pro mœnibus, libenter assentio P. Labat, qui mortualem Severi anno 407 collocat [Ibid., p. 369.] .

§ III. De S. Severi peregrinationibus.

[Eremum cogitat.] Fidem Christi publico cultu confessus, spretis mundi deliciis, regnoque relicto, Severus in eremum cogitat, ex trium Vitarum testimonio; utrum revera eremum incoluerit, haud ita certum est. Potiorem auctoritatem tertiæ Vitæ sequendam puto, quæ sequentia tradit: Proposuit itaque in eremum confugere, ut in ejus obsequio vita quieta ac solitaria indiscrete desudaret, cujus Spiritus, præter super humilem et quietum, omnino dedignatur quiescere. Sed demum, altiori consultus deliberatione, Augustini illam incessit sententiam qua præponitur ille qui mavult ærumnosam vitam ferre quam fugere; quippe, quamquam solitaria vita soli Deo servientes ab illecebris mundi facile possint evadere indemnes, merito tamen ante justum judicem, majori præmio ditabitur qui pro se ac pro aliis laborando, contra versutias antiqui hostis majori exercitio reluctabitur. Itaque eremi appetitu postposito, longinquo placuit laborare exilio; ut divini verbi gratiam prædicando multis proficeret, ac carne pluribus laboribus defatigata, tandem glorioso decoretur martyrio.

[12] [Peregrinatur cum sociis in Occidentem,] Peregrinationis cursum hunc tenuisse videtur. Secutus tractum montanum qui mons Sethim vocatur, tandem ad littus maris Mediterranei pervenit, littusque legentes Severus cum sociis ad portum Accaron advenerunt. Navim ascendunt tenduntque ad partes boreales; sed revecti ad littus, pedibus iter faciunt usque ad urbem nomine Impetus. Tunc in ea urbe et tota regione ista divini verbi semina mittunt. Qui quum fructum nullum se ferre viderent, mutato consilio Romam ire unanimes decernunt. Roma mittuntur in Aquitaniam ad Novempopulaniæ populos, ad quos per Tolosam iter facientes perveniunt. Civitatem Sotiatum ingressi, fidem prædicant. A Sotiatibus digressi, Palæstrion tendunt, flumen Alpheanum sive Aturem transmittunt, regem cum populo ad fidem convertunt. Severus per omnem passim regionem discurrit populumque fidei doctrina imbuit; tandem Wandalorum exercitu appropinquante Palæstrion redit, et a barbaris occisus glorioso martyrio ante urbis mœnia coronatur. Ferturque caput manibus portans usque ad locum sepulturæ ambulasse.

[13] [itinere dubio,] S. Severi perigrinationes apostolicæ non uni quæstioni locum dedere. Ac postposito quidem cursu per Asiæ regiones, quem supra ad veri similitudinem opinando descripsimus, quæritur unde et quando Romam profecti sint? Nihil in trina Vitæ historia invenitur quod huic solvendæ quæstioni lucem afferat. Unum solummodo animadvertendum est, non statim post reditum a maritimo itinere Romanum iter fuisse decretum, sed post tentatam fidei prædicationem. Navigatione peracta, e portu Accaron pervenerunt ad urbem Jopem juxta Vitam primam; Vita metrica hanc navigationem prætermittit, statimque eremo relicto Romanum iter commemorat. Vita vero tertia, cujus major est auctoritas, adventum ad Jopem reticet. Maritimo cursui Vita prima dies quadraginta sex, Vita tertia quadraginta dies assignat. Satis magna hic reperitur diversitas narrationis, quam perspicuitatis gratia lectoris oculis subjiciemus. Ecce tibi relatio Vitæ primæ: Qui quum deambularent ad portum qui vocatur Accaron, juxta littus maris ascenderunt proram navis. Nautæ itaque jure consueto quæsierunt pro naulo denarios centum; sed gloriosi milites pro vili ducunt terrena, dum mercari cupiunt cœlestia, et quod mente conceperant optantes implere, quærentibus centum denarios dederunt mille. Intra quadraginta vero et sex dierum spatia, opitulante divina clementia, transnavigarunt maria et pervenerunt ad civitatem Jopem juxta montem Golmentaneum, ac deinde perambulaverunt pedestrim dies centum viginti tribus. Tunc ingressi in aliam navim, donantes pretium, ac navigantes per pelagum ad Aquilonarem partem, exierunt ad portum, et percurrentes regionem illam constantissimi agonistæ nullum repererunt qui eos interrogaret de re quam gestabant in pectore. Circuibant vero civitates et castella, ut invenirent aliquem qui eis per martyrii palmam reseraret paradisiaca claustra. Conversus itaque Justinus ad Gerontium dixit: Quare non pergimus Romam? Gerontius respondit: Quando primum ex regione nostra fuimus egressi, tunc oportuisset hæc fieri. Totum illud spatium, quod inter relictum eremum ac iter Romam interjacet, Vita metrica transilit hisce verbis:

Tali consilio, eremi secessit ab antro;
Sed statuit primum Romam divertere gressum.

[14] [sed juxta Vitas] Jam succedat tertiæ Vitæ narratio: Aliquanto igitur tempore, cursu pedestri iter agentes, ad portum maris devenerunt, quem lingua barbara regionis indigenæ Accaron vocare consueverant. Quo cum pervenissent, navim exposcunt ac in aquilonares partes velle proficisci indicantes, quid pro naulo debeant exquirunt. Quibus cum nautæ, nulla commoti ope misericordiæ non parum exegissent, non dubitarunt plus impertiri, martha adhuc sufficiente pro novitate exilii. Interea XL dierum curriculo navigio subvecti, rursus ad littora redeunt; ac deinde pedestricale iter continuantes, ad urbem dictam Impetus, juxta montem Golmentaneum sitam, tramite directo perveniunt. Hic auctor mysticas considerationes subnectit. Quibus transmissis, ita cum eo pergimus: Postquam ergo ad prædictam urbem pervenerunt, universam regionem illam circumquaque discurrunt, atque divini verbi semina passim serere non desistunt. Sed divinæ providentiæ nondum dispensante sapientia, in regione illa neutro permissum est fidelibus Christi voto optato potiri, nec in acquirendis populis lucra catholicæ fidei, nec in consecutione desiderati martyrii. Tum postea inducitur Severus orationem habens ad socios et petendæ Romæ consilium aperiens. Quod cum in conspectu omnium unanimiter placuisset, ex consultu beati Severi Romam properant. Hæc ergo concilianda, atque ex utraque narratione conjuncta quod veri similius erit expiscandum.

[15] [partim maritimo] Ac primo quidem notandum in utraque Vita aliquid reperiri quod tacetur in altera, aut in una generatim enuntiari quod accurate in altera dicitur. In utraque narratione Severus cum sociis e portu Accaron sive Acharon solvunt. Accaron portus est in littore Palæstinæ. Juxta Vitam primam intra quadraginta et sex dierum spatia, opitulante divina clementia, transnavigaverunt maria; juxta Vitam tertiam quadraginta dierum curriculo navigio subvecti rursus ad littora redeunt. Juxta Vitam primam, pervenerunt ad civitatem Jopem juxta montem Golmentaneum; de Jope nulla mentio in Vita tertia, sed tantummodo de littore, quo appulsi sunt. Juxta Vitam primam, a civitate Jope perambulaverunt pedestrim dies centum viginti tribus. Tunc ingressi in aliam navim donantes pretium ac navigantes per pelagum ad aquilonarem partem exierunt ad portum; juxta Vitam tertiam, inde a littore pedestricale iter continuantes ad urbem dictam Impetus, juxta montem Golmentaneum sitam, tramite directo perveniunt.

[16] [partim] Constat igitur utrobique primum iter maritimum quadraginta vel quadraginta sex dierum inde a portu Accaron durasse. Jam quæritur quo appulsi fuerint? Vix credi potest post tot dierum navigationem pervenisse ad Joppen portum, qui parum distat a portu Accaron. Uno die facillime pervenire poterant, neque vero simile est a portu vicino egressos cogitasse in portum adeo propinquum, præsertim tanto persoluto naulo. Videndum ergo utrum urbs maritima homonyma occurrat. Notat Vita tertia peregrinos nostros voluisse proficisci in partes aquilonares. Jam vero ab Accaron in Aquilonem tendentibus occurrit in littore Ciliciæ asperæ urbs Jotape. Facile fieri potest in manuscripto codice e quo chartularii Severiani scriptor has Vitas descripsit pro Jotape abbreviatam vocem repertam fuisse, aut forsan ipsam Jotapem, quam quum nesciret compilator, Jopem notissimam vocem legendam putaverit. Quidquid est, haud adducar ut Joppen sive Jopem Palæstini littoris portum hic indicatum credam. Præterea Jope est juxta montem Golmentaneum, at nulli monti adjacet Joppe, sed nec Jotape. Deinde alteram navigationem ignorat Vita tertia, et montis Golmentanei mentionem facit in fine itineris pedestris, ubi peregrini ad urbem Impetum, juxta montem Golmentaneum sitam, perveniunt. Sane quum in alterutra Vita error agnoscendus sit, tertiæ Vitæ, quippe quæ antiquior est, primam postpono. Quæritur deinde ubi sita sit urbs nomine Impetus, juxta montem Golmentaneum, quo pedestri itinere peregrini tendere potuerint. Urbs Impetus latino nomine nulla in geographorum libris occurrit; occurrit tamen græco nomine, eaque juxta montem sita. Ptolemæus eam signat in Macedonia juxta montem Scardum, Hormam nomine, quod latine Impetum sonat; ad quam pedestri itinere peregrini pervenire potuerunt, præsertim spatio centum viginti trium dierum, quod priori itineri pedestri Vita prima assignat. Tanta autem differentia est inter Jopem et Impetum ut de scriptoris sphalmate cogitari nequeat. Præterea utraque Vita concordi stylo terminum itineri statuunt, ubi cœperunt regionem circumquaque lustrare prædicando, qui terminus juxta Vitam tertiam est urbs Impetus et circumjacens regio.

[17] [pedestri, ab Accaron ad Jotapem inde et Hormam.] Quibus consideratis, sic sanctorum cursum ordino. A portu Accaron quadraginta diebus maritimum iter perfecerunt et transnavigarunt maria, id est, a littore Palæstinæ trajecta maris Mediterranei parte non modica, e mari ad littora redeunt, appelluntque Ciliciæ oram, apud Jotapem. Hinc pedestri cursu per Asiam Minorem, per urbem Constantinopolitanam tendunt in Macedoniam, et in urbe Horma consistunt. Prædicationi verbi Dei operam navant, sed, fructu nullo secuto, Romam ire decreverunt. Vitam primam audiamus: Conversus Justinus ad Gerontium dixit: “Quare non pergimus Romam?” Gerontius respondit: “Quando primum ex regione nostra fuimus egressi, tunc oportuisset hæc fieri.” Congruum sane adjunctis responsum. Multo enim facilius a portu Accaron recta via in Italiam ire potuerant quam tanto per Ciliciam et Græciam circuitu facto.

[18] [Tandem Romam perveniunt,] Profecti ergo Horma, Romam inter faciunt. Sed interim tunc continue prædicationis instantiæ servire non cessant, quam ubique potenti signorum ac miraculorum virtute efficaciter confirmant. Ita Vita tertia. Unde concludere mihi posse videor, sanctos per Dalmatiam, Liburniam, Istriam iter facientes, Hadriaticum mare circumeuntes, Italiam ingressos ac Romam fuisse perductos. Nullus enim hic in utravis Vita navigationis sermo. Quæri tandem potest quid sit mons Golmentaneus. Nullus omnino in geographorum libris mons Golmentaneus invenitur. Quare opinari pronum est nomen illud non esse proprium montis, sed adjectivum, idiomate semitico sanctis nostris patrio, quod aspera ac petrosa loca significat: ita ut mons Golmentaneus idem sit ac mons saxosus: golmo enim Syris est saxetum.

[19] [sedem apostolicam tenente S. Damaso,] Hoc loco in trina Severi Vita nodus occurrit, quem neque solvere valeo nec secare. S. enim Severus cum sociis ubi Romam pervenerunt, in sede apostolica inveniunt sedentem Eugenium pontificem. At nullus ea tempestate pontifex Eugenius nomine Romanæ ecclesiæ cathedram tenuit; toto Severi vitæ spatio nullus pontifex Eugenius nomine Romanæ ecclesiæ præfuit. Quare omnibus conjecturis omissis, simplicem errorem agnoscere cogor. Non enim audeo suspicari cum doctissimo Labat [Hist. S. Severi, Append. t. II, p. 368.] usurpatoris Eugenii nomen, quem magnus Theodosius superavit, hic indicari, quasi celebrior Eugenii fama per orbem universum sparsa tam alte hominum animis insederit ut tam gloriosum hominem necessario crediderint esse ipsum Romanum pontificem. Quum itaque Eugenii nomen necessario delendum sit, quæstio oritur quo sedente Pontifice Severus Romam advenerit et, quod consequitur, a quo pontifice missi sint hi viri in Aquitaniam. Non datur longum errandi spatium. Aut enim Liberius is fuerit aut Damasus: puto autem Damasum fuisse. Nam Juliano imperatore secularem dignitatem Severus abdicavit, et peregrinationis cursum statim inchoavit; cui si tres annos tribuimus, satis fecisse nobis videmur Actorum textui, qui itinera ferme continua statione modica narrat interrupta. Opinamur itaque Severum regno abiisse quum Julianus expeditionem in Persas pararet, anno 363, eumdemque Romam venisse anno 366, Damasi primo. A quo benignissime recepti, Romæ constiterunt annum unum atque unam hebdomadem.

[20] [qui peregrinos benigne excipit.] Rursus inter Vitam primam ac tertiam narrationis diversitas intercedit. Juxta illam, Roma egressis ingressisque Galliarum fines, defunctoque Gerontio, Vasconiam cogitantibus angelus apparet. Juxta hanc, Romæ consistentes Gerontio superstite, angelicam visitationem accipiunt. Nos tertiæ Vitæ ampliorem auctoritatem secuti, angelum Romæ moranti Severo apparuisse credimus. Severus itaque, angelico monitu roboratus, quod cœlitus acceperat sociis communicat, videlicet cursum itineris integrandum, Tolosam primo, deinde Palæstrion in Novempopulaniam, promissumque Dei auxilium. Continuo autem Severus cum sociis ad beatum Eugenium perrexerunt; prout illis per visionem acciderat edisserentes, more illustrium virorum licentiam itineris petierunt. Pontifex vero apostolica benedictione exhortando illos confirmat, dicens: Gratia Domini nostri Jesu Christi et pax ubique comitetur vobiscum; ipseque labori vestro prosperum concedat effectum, qui mentibus vestris tale ac tantum infudit desiderium. Qua benedictione percepta, Romam relinquunt et ad provinciam cœlitus indictam pervenire gaudentes, prolixum iter tamquam breve parvipendentes incipiunt. Iter instituisse pedestre, inde colligo quod per omnes quocumque diverterent vicos vel urbes, in prædicatione signis effulsere et miraculis. Tolosam itaque perveniunt, acceptisque sancti Saturnini reliquiis in Novempopulaniam tendunt. Quo quum delati essent, civitatem Sotiatum ingressi, ab ipsa Sotio urbe evangelii prædicationem incipiunt. Qua civitate evangelio imbuta, Palæstrion pergunt, trajectoque Alpheano flumine, non sine prodigio recedentium hinc inde aquarum, ad regem deducuntur; quo a dæmonibus liberato atque ad veram fidem converso, Severus per universam circumit provinciam, magnaque populi multitudine Christo adjuncta, tandem irruentibus barbaris ante Palæstrii mœnia occisus martyr occubuit. Hæc fuit Severi peregrinationum series, quam tum ex Actorum auctoritate tum probabili conjectura ordinare potuimus.

§ IV. De S. Severi apostolatu.

[Nondum sacerdotio auctos] Sancti Severi vita, inde ab abdicata seculi dignitate, apostolicis laboribus per varias mundi plagas consecrata fuit. Discimus enim ex Actis Severum, postquam tantisper circa eligendam vitæ normam hæsisset, eremumne teneret et absconditæ in Deo vitæ sanctum certamen an itinerum apostolicorum sanctiores labores, tandem flagrante martyrii desiderio totum se ad disseminandum Dei verbum una cum sociis tradidisse. Quare non incongruum videtur hoc loco quærere quem ad gradum ecclesiasticæ dignitatis provectus fuerit. Triplex Severi Vita de sancti viri sacerdotio expressis verbis non loquitur; narrantur tamen ejusmodi facta et gesta quæ sacerdotem tantum non necessario designant, nec desunt alia unde jure concludas Severum episcopum fuisse. Potest tamen fieri ut priusquam Romam venissent, nec Severus neque alius quisquam ex septem sociorum numero sacerdotali charactere auctus fuerit. Nec mirarer, si sterilitatem manifestam prioris prædicationis huic defectui aliquis adscribendam putaret, manente apostolici oraculi virtute: Quomodo prædicabunt, nisi mittantur? A nemine autem missi, sponte sua currebant. Idem sancti viri intellexisse tandem videntur, quum perspecta laborum sterilitate Romam adire statuerunt. Ubi Romano pontifici studii sui ardorem confessi sunt, obviisque ulnis a supremo pastore accepti, totum annum et hebdomadem unam Romæ degunt. Finis vero tam protractæ properantium moræ claris verbis ab auctore tertiæ Vitæ exprimitur.

[22] [Damasus alloquitur auditque,] Pontifex statim ubi Severum cum sociis accedentem videt, divina illustratus luce cordium arcana intuetur, et quanti viri sint hi barbari cœlitus intelligit, dicitque astantibus: O vere felices viri, quibus Christus est exilium, et zelus fidei integre seculi persuasit contemptum. Vos in lucem multorum igne sui radii Dominus Jesus Christus accendit. Per vos innumera populorum multitudo diabolicæ cæcitatis nebula fugata, sui creatoris servitio restituta gaudebit. Ipsi quoque tandem post peractum legitimum laboris cursum, felici martyrio corpora vestra victimas placabiles offeretis Domino Jesu Christo. Tum Severus pro sociis eloquitur: Apostolicæ sortis successor egregie, gentili natione Wandalorum et ex patria Ambliganicæ regionis oriundi sumus; sed quamvis indigni, jugum tamen christianæ religionis deferimus: cui postquam colla subduximus, cunctis postpositis quæ possidere videbamur, mentes liberas in ejus obsequium expedivimus, et ut nobis quid opportunius sit agendum sanctæ Romanæ ecclesiæ auctoritate per intercessionem apostolorum indiceretur advenimus, pro Dei nomine quidquid fortuna intulerit constantes sufferre [parati]. Cui pontifex: Venerabile propositum vestrum felicem consequetur effectum. Sed interea sub patrocinio apostolorum oramus vos manere aliquantum temporis, quatenus in nobis per contubernium communis conversationis gratia et documentum proficiat totius religionis. Deinde auctor prosequitur: Hortatu igitur beati Eugenii Romæ morantur; ibique anno peracto, rursus ad pristinum votum redeunt et qui illius veræ vitis palmites erant, non ulterius steriles esse, sed fructus perpetuo immarcessibiles germinare volebant. Mox sequitur angelica visio, et campi apostolicis laboribus excolendi designatio; petitur missio a pontifice, et ad prædestinatam gloriam proficiscuntur.

[23] [dein probatos instructosque] Intellexit ergo pontifex hosce viros a Deo ad apostolatum gentium esse electos; audit animi sui votum profitentes, missionemque a sede Romana petentes. Jubet eos tantisper secum manere, ut per contubernium communis conversationis gratia et documentum proficiat totius religionis. Quorsum hæc ardentium atque avide properantium mora? Voluerit scilicet prudens pontifex propriis oculis videre quam rite ad tanti muneris dignitatem moribus, vitæ instituto ac doctrina sint instructi, ut videret quem cui sacerdotii gradum conferret, quem reliquis præficeret. Jure igitur ac merito opinari me posse confido Severo, utpote reliquis præposito, episcopalem dignitatem fuisse collatam. Id enim Romanæ ecclesiæ moribus conforme est, reique naturæ congruit, semperque fuit observatum. Ego vero credo non solum Severum, sed etiam ex reliquis aliquos aut fortassis omnes episcopali charactere fuisse imbutos, quo muneri apostolico melius, aptius ac largius satisfacerent. In antiquis breviariis Burdigalensibus certe Clarus legitur episcopus fuisse. Quidquid rei est, credi non potest tantum apostolicorum virorum numerum missum fuisse ad gentes fidei jugo subdendas, nullo ex iis præposito ceteris episcopo; ceteris vero manifeste præerat Severus.

[23] [et forte ad episcopatum provectos] Confirmatur opinio nostra ex Vitæ tertiæ narratione de fructu prædicationis in civitate Sotiatum: Postquam aliquantum temporis in prædicto loco permansissent et cuncta, Dei favente clementia, tam in clericis quam in ecclesiis ad fidem catholicam disposuissent, etc. Quæro, quomodo in clericis et ecclesiis cuncta ad fidem catholicam disponere potuerunt, si nullus inter eos fuisset episcopus? Et quis episcopus fuerit, si Severus, qui reliquis præpositus est, hac dignitate putatur privatus? Tandem opinio nostra ad certitudinem accedit ope gestorum ejusdem Severi, quæ in Vita tertia referuntur. Ita enim lego: Sic divinitus factum est ut infra non longum temporis spatium cunctos in fide sanctæ Trinitatis pleniter christiana religione imbueret, et loca profana penitus destrueret, et ecclesias in Dei nomine ac sanctorum martyrum per singula loca solemniter dedicaret. Jam vero dedicare solemniter ecclesias est et fuit semper episcoporum. Quare sic concludo: Severus fuit unus ex illis sexaginta duobus episcopis, quos Damasus ordinasse legitur.

[24] [ad apostolicos labores dimittit.] De apostolicis Severi laboribus præclara est Actorum memoria. Ipse Severus cum sociis in illam apostolicorum virorum formam quam Eusebius [Hist. eccl., lib. III, c. 37 (P. G., t. XXX, p. 291).] expressam reliquit, tam perfecte includi potest ut nihil melius conveniat. Divini amoris igne succensi, spretis omnibus terrenis, in ignotas regiones abeunt, ad gentes Deo lucrandas: munus obibant evangelistarum, iis qui fidei sermonem nondum audivissent, Christum prædicare et sacrorum Evangeliorum libros tradere ambitiose satagentes. Ibi postquam in remotis quibusdam ac barbaris regionibus fundamenta fidei jecerant, aliosque pastores constituerant, et novellæ plantationis curam iisdem commiserant, eo contenti ad alias gentes ac regiones, comitante Dei gratia ac virtute properabant. Severus quoque cum sociis, accepta missione apostolica, eodem modo prædicationis negotium gesserunt. Sotiates verbo Dei imbuunt, clericos constituunt, ecclesias ordinant, ac deinde ad alia properant. Præcipuum zeli apostolici campum, Palæstrion arcem, cum regione circumjacente Severus elegit.

[25] [Socii S. Severi.] Antequam ad reliqua pergam, dicere hoc loco de S. Severi sociis decrevi, quorum nomina sequuntur ex Vita tertia:

Justinus, Clarus, Gerontius ac Polycarpus;
His meritoque pares, Babilius atque Joannes.

Qui omnes martyrium subiisse, ac vicinis locis coli dicuntur [Hist. monast. S. Severi, lib. I, pp. 37, 38.] . S. Clarus colitur Lacoræ seu Lectoræ, ubi martyrio coronatus refertur; S. Justini exstat ecclesia et villa in vice-comitatu Marcianensi; S. Babili in loco dicto Brocas. Joannes vero et Polycarpus ubi passi sint, mihi non innotuit; omnium tamen sociorum una cum Severo reliquiæ eodem in loculo conditæ asservantur in ecclesia sanctæ Eulaliæ, Burdigalæ, quo a Carolo Magno allatæ dicuntur. S. Gerontius trigesima post S. Severi martyrium die sanguinem fudisse legitur; cujus olim oratorium exstitit intra muros oppidi Sancti Severi. Hic Gerontius alius est ab illo Gerontio confessore qui die sexta maii colitur.

[26] [Severus Castrum Cæsaris venit, ubi Adrianus rex] Arx Palæstrion, sive Castrum Cæsaris, adjacebat urbi Sancti Severi; ibique adhuc muri castri antiqui conspiciebantur, teste Petro de Marca in sua Historia Benearnæ (lib. III, cap. 8, n. 2), seculo septimo decimo; quorum lapides medio seculo decimo octavo, regia auctoritate munitus, vicesgerens generalis de Basquiat ad construendam sibi domum villasque ædificandas demolitus est [Ibid., Appendix, t. II, p. 370.] . In loco castri, quæ nunc est platea Morlanne, pretiosorum marmorum frusta nullo negotio e terra eruuntur, inventumque est ante hos quinquaginta annos pulcherrimum marmoreæ statuæ caput [Ibid.] . Arcem hanc Romani, subjecta Novempopulania, construxerant, in qua præses provinciæ resideret. Quo tempore Severus ad prædicandam Jesu Christi fidem advenerat, arci et provinciæ cum imperio præerat Adrianus, quem Acta Severi titulo ac nomine Regis donarunt. Regem fuisse Petrus de Marca, loc. cit., n. 8, jure negat; potest tamen cum doctissimo P. Labat admitti regis nomen adhæsisse huic principi viro, facile apud remotas provincias, tolerantibus Romanis.

[27] [cum populo ad Christum convertitur.] Rex Adrianus incurabili morbo laborabat, obsessus a dæmonibus. Ad quem Severus cum sociis profecti, Alpheanum flumen, quod arcem præterfluit, sicco vestigio trajecerunt. Prodigium admirantes incolæ, peregrinos viros cœlesti virtute præditos advenisse regi nuntiant. Severus itaque cum sociis invitati regem adeunt. Qui sint, unde venerint, et quis sit adventus finis, petenti regi aperiunt. Quo deinceps ad fidem christianam converso et Severo orante a dæmonibus liberato, fons baptismalis solemni ritu paratur, et rex cum universa curia salutari lympha tingitur. Accurrunt undique populorum greges. Quos B. Severus divina fide imbutos ad Christum adducere satagit. Interea humani generis inimicus novellas plantas eradicare nititur, atque immani serpentium specie trepidis objecta animos credentium nititur perturbare; at dissipata per Severi preces, coram universo populo infernalis hostis machina, universa populi multitudo ad baptismum suscipiendum festinat. Recenti prædicationis fructu tactus atque uberiori spe exultans Severus, per omnem passim circumit regionem ac brevi temporis spatio cunctos christiana fide pleniter imbuit, profana templa ac loca destruit, ecclesias vero Deo dedicat per singula loca; ut merito, juxta tertiæ Vitæ auctorem, totius Vasconiæ principatum post Christum teneat. Quo loco præterire nequeo specialem Severi instantiam in prædicando sanctissimæ Trinitatis mysterio. Quæ res apprime tempori congruit, servitque demonstrandæ Actorum sinceritati. Grassantibus enim per orbem terrarum Arianis, summi momenti erat novellos christianos accuratissima divinæ Trinitatis fide imbui. Obiter etiam notandum est post conversum regem nullam hic fieri sociorum Severi mentionem, quippe qui in varias partes distracti singuli suum prædicationis campum excolerent. Sed de his alias.

§V. De S. Severi martyrio.

[Irruentibus in Aquitaniam Wandalis,] Interea dum hæc agerentur, et Christo populus aggregaretur, fama volans affert nuntium horribilem, barbarorum infinitum examen irrupisse in Gallias, Treviros deletos, Galliarum tractus sanguine ac cæde atque incendiis fœdari, ac per Aquitaniam in Hispanias furiosum hostem iter facturum. Anno etenim 406, Stilico, Wandalus natione, barbarorum agmina evocaverat: qui kalendis januariis Galliam ingressi urbem Moguntiacum et forte etiam Trevirorum urbem funditus vastaverunt. Trepidantibus cunctis Wandali adsunt, innumera barbararum gentium colluvies, claustra Pyrenæi tentant, nec tamen perrumpere valent. Didymus enim et Verinianus, fratres Hispani, armatis glebæ mancipiis montium claustra obsident, barbaricum impetum frangunt. Qui repulsi, per Galliam effunduntur, iræ atque indignationis pleni, omnia cæde ac sanguine miscent, quorum furor Novempopulaniam devastat. Tantam calamitatem S. Hieronymus his verbis enarrat ad Ageruchiam scribens: Innumerabiles et ferocissimæ nationes universas Gallias occuparunt. Quidquid inter Alpes et Pyrenæum est, quod Oceano et Rheno includitur, Quadus, Wandalus, Sarmata, Halani, Gipedes, Heruli, Saxones, Burgundiones, Alemanni, et, o lugenda respublica, hostes Pannonii vastarunt. Etenim Assur venit cum illis. Moguntiacum, nobilis quondam civitas, capta atque subversa est, et in ecclesia multa millia hominum trucidata. Vangiones longa obsidione deleti. Remorum urbs præpotens, Ambiani, Attrebatæ extremique hominum Morini, Tornacus, Nemetæ, Argentoratus translatæ in Germaniam. Aquitaniæ, Novemque populorum, Lugdunensis et Narbonensis provinciæ, præter paucas urbes populata sunt cuncta. Quas et ipsas foris gladius, intus vastat fames [Migne, P. L., tom. XXII, pp. 1057, 1058.] .

[29] [Severus regem populumque tuetur,] Hac itaque lugubri rerum subversione martyrium beatus Severus invenit. Etenim, fama attestante quod Wandali etiam Novempopulaniæ fines hostiliter essent intraturi, omniaque usque ad internecionem funditus depopulaturi, Severus ut regi populoque consuleret, in oppidum advenit. Confirmatis itaque regis populique animis, paratisque ad omnia pro Christo ferenda, rumor repentinus in oppido oritur et etiam Wandalos prope littus fluminis pervenisse nuntiatur. Quibus obvius Severus cum universa populi multitudine occurrit. Cumque jam infinitas barbarorum exercitus turmas amnem transire molientes intueretur, manibus ac luminibus Dei misericordiam devotis precibus precatur: Pie et ineffabilis conditor Deus omnium visibilium et invisibilium, ostende potentiæ tuæ signum, ut, quamquam universus populus quidlibet pro te subire paratus non trepidet, te tamen esse verum tutorem omnium inimicorum signum tuæ ultionis visibile demonstret. Cumque hoc dixisset, repente flumen intumuit et in modum immanissimi stagni per circumadjacentes campos immoderate excrescens, maximam partem eorum qui in agmine procedebant inundando interemit. Hoc itaque universus exercitus conspiciens, nimia formidine prosternitur ac procul ab amne certatim quisque celeri fuga digreditur. Sicque cunctis fidelibus apertissime innotuit quod vera salus mentis et corporis in sola fide hæreat sanctæ Trinitatis nihilque fidelibus Christi ullatenus nocere poterit, si divinum arbitrium, alicujus profectus causa, non permiserit.

[30] [dictisque confirmat in fidei et ab hostibus mactatur.] Totam eventus seriem propriis verbis Vitæ tertiæ retulimus, non tantum ut sanctitatem Severi commendemus, verum etiam ut præclara viri sancti prudentia manifeste appareat. Timuit Severus ne recens in fide populus imminentem stragem ut pœnam accipiat a relictis pro Christo diis inflictam, aut saltem ut argumentum imbecillitatis Christi, quasi suos servare non possit. Quam pariter causam subitanei in oppidum Severi regressus auctor supra attulerat, videlicet ne per observationem gentium magis adscriberent retributioni quasi novæ temeritatis quam priorum delictorum. Non enim latere potuit Severum ethnicorum error ac frequentes querelæ, quasi incursibus barbarorum vindices relicti cultus dii Romanorum uterentur. Quem errorem paucis post annis S. Augustinus præclaris libris de Civitate Dei oppugnare et conterere cœpit. Propterea omnipotentem Deum Severus exoravit signum potentiæ dexteræ Excelsi, quod titubantes animos confirmare, dignas Deo cogitationes universo populorum fidelium cœtui ingerere posset. Quod et factum est: paucis enim horis post refluente intra ripam amne, barbaris ad facinus regredientibus, ac transvadato flumine oppidum invadere aggredientibus, Severus cum magna christianorum caterva obviam ivit. Quos quum ad constantiam hortatus esset, illico hostes in beatum Severum universosque qui cum eo ab oppido exierant, evaginatis ensibus desæviunt. Sicque vir Dei capitali sententia juxta locum in quo sacratissimum ejus corpus reconditum veneratur, et finem promeruit laboris et adeptus est æternum contubernium cœlicæ conversationis. Tandem propriis ulnis caput suscepit quod usque dum ad locum sepulturæ perveniret, angelo ducente, devexit. His verbis auctor Vitæ tertiæ Severi mortem enarrat.

[31] [S. Severus solus colitur ut sanctus, neglectis sociis e plebe, quia vita anteacta non commendabantur.] Quod vero Severo et non reliquis publici cultus honores delati sint, fecit utique et nota viri sanctitas et sacerdotalis honor et præcipue miraculum quod post mortem contigit, quum corpus inanime caput manu portans usque ad sepulcri locum procederet. Potest et alia ratio inveniri causaque afferri alia cur apud posterorum memoriam qui cum S. Severo ceciderant martyrii nomine ac gloria caruerint. Protritæ enim famæ erant ob morum fœditatem Aquitani ac Novempopuli, debuitque quæ a Wandalis illata fuit clades non martyrium sed pœna videri. Quod claris verbis tertiæ Vitæ auctor insinuat, solliciti Severi reditus causam ratus, ne per observationem gentium magis adscriberent retributioni quasi novæ temeritatis quam priorum delictorum. Pessimam etiam Novempopulorum famam apertis verbis prima Vita tradit. Audientes, inquit, gentem Vasconorum (sic anticipato nomine Novempopulos designat) supra modum promptam ad malum. Salvianum audiamus, illius seculi virum, rerumque testem oculatum, de Aquitanis ac Novempopulis loquentem: Nemini dubium est Aquitanos ac Novempopulos medullam fere omnium Galliarum et uber totius fecunditatis habuisse, nec solum fecunditatis, sed, quæ præponi interdum fecunditati solent, jucunditatis, voluptatis, pulchritudinis. Adeo illic omnis admodum regio aut intertexta vineis, aut florulenta pratis, aut distincta culturis, aut consita pomis, aut amœnata lucis, aut irrigua fontibus, aut interfusa fluminibus aut crinita messibus fuit, ut vere possessores ac domini terræ illius non tam soli illius portionem quam paradisi imaginem possedisse videantur. Quid ergo post ista omnia? Officiosiores absque dubio Deo esse debuerant, quos peculiariter Deus abundantissima beneficiorum suorum dote ditaverat [De gubern. Dei, lib. VII, n. 2. (Migne, P. L., tom. LIII, p. 131).] . Quam rationem postquam exposuit, ita pergit: Tales igitur etiam omnes absque dubio Aquitani esse debuerant. Et quidem, ut diximus, specialius tales, quia specialia Dei munera possidebant. Et quid post hæc omnia? Quid secutum est? Quid, nisi cuncta quæ e diverso sunt? In omnibus quippe Galliis, sicut divitiis primi fuere, sic vitiis. Nusquam enim improbior voluptas, nusquam inquinatior vita, nusquam corruptior disciplina. Hanc pro muneribus sacris dederunt Domino retributionem, ut in quantum eos beneficiis suis ille ad se inlexerat ad propitiandum, in tantum illi flagitiis suis laboraverint ad exacerbandum [Ibid., pp. 131, 132.] . Et post pauca: Ceteri autem et plurimi ferme ac nobilissimi prope idem omnes; pene unus gurges omnium gula; pene unum lupanar omnium vita. Et quid dicam de lupanaribus? Minoris quippe esse criminis etiam lupanar puto. Meretrices enim quæ illic sunt, fœdus connubiale non norunt; ac per hoc non maculant quod ignorant. Impudicitiæ quidem piaculo sunt obnoxiæ, sed reatu tamen adulterii non tenentur. Adde huc quod et pauca ferme sunt lupanaria et paucæ quæ in his vitam infelicissimam damnavere meretrices. Apud Aquitanicos vero, quæ civitas in locupletissima ac nobilissima sui parte non quasi lupanar fuit! Quis potentum ac divitum non in luto libidinis vixit? Quis non se barathro sordidissimæ colluvionis immersit? Quis conjugi fidem reddidit? immo quantum ad passivitatem libidinis pertinet, quis non conjugem in numerum ancillarum redigit, et ad hoc venerabilis connubii sacramenta dejecit ut nulla in domo ejus vilior videretur in maritali despectione, quam quæ erat princeps matrimonii dignitate? [Ibid., p. 132.] Hæc ille, qui plura etiam superaddit, sed satis superque sordium. Tales erant Aquitani, tales Novempopuli, quum eos vindicibus pudicitiæ Wandalis Deus tradidit extirpandos aut conterendos.

§VI. De cultu S. Severi. De reliquiis ac miraculis.

S. Severi cultus num extra Galliarum Hispaniarumque fines progressus sit, [S. Severi cultus in Hispania et in Gallia.] mihi innotescere non potuit. Ad Hispanias pervenisse certum est ex documento infra referendo de sanctissimo martyris capite in Hispanias translato iterumque ad Vascones reducto. Antiqua martyrologia multis abundantia Severis, hunc nostrum non recensent. Neque Ado, neque Usuardus, neque Romanum martyrologium sancti hujus meminere. In Gallia tamen, præsertim in Aquitania, cultu celeberrimo honoratur, maxime in urbe quæ ab eo nomen traxit ac gloriam. Quo vero tempore martyris nostri cultus in loco certaminis ac triumphi cœperit, invenire non potui. Credibile est mox a beato martyrio martyri delatos fuisse debitos honores. Constat procul dubio per plurima secula iis in locis quæ verbo ac sanguine sacravit, cultum S. Severi floruisse. Antiqua cultus hujus documenta vix supersunt. Sed ea recentiori manu retractata accepimus a sæpe citato Dubuissonio, monasterii S. Severi monacho, O. S. B., quem auctorem præter aliquot breviaria fere unicum habemus. Quapropter optimum factu judicamus, quæ vir doctissimus conscripsit atque exscripsit ea de re, lectoris oculis subjicere. Hæc itaque infra cum reliquis documentis daturi sumus. Hodierno die in urbe Sancti Severi, destructo antiquo monasterio, sancti martyris honor perseverat, magnoque populi concursu colitur.

[33] [Reliquiæ, excepto capite, quod periit,] Reliquiæ S. Severi primo quieverunt in loco sacri certaminis, deinde juxta aliquos Burdigalam translatæ fuerunt, excepto capite, quod in Hispaniam translatum atque inde in pristinum locum non sine miraculo reductum, ibidem mansit usque ad seculum XVI. Anno vero 1569 Huguenotti hæretici, urbem Sancti Severi ingressi, ecclesiam ac monasterium demoliti sunt, uti narrat Bernardus d' Abbadie, hujus urbis notarius publicus, in relatione quadam gallica quam Dubuissonius acceptam a D. Josepho de Batz, proprætore in sede Sancti Severi Senescalliæ Lannarum, suæ monasterii S. Severi historiæ inseruit [Lib. III, p. 358 seq.] . Tunc quidam Dominus d'Estignos, ut fama ferebat, evulsum S. Severi caput e reliquiario in publicam plateam projecit, ita ut in parvas particulas redigeretur; et sic pretiosus hic thesaurus perditus fuit [Ibid., pp. 373, 374.] .

[34] [servantur Burdigalæ.] Putat Dubuissonius [Hist. mon. S. Severi, lib. II, c. 86.] partem solummodo reliquiarum S. Severi Burdigalam forte fuisse translatam. Qua in urbe adhuc hujus martyris corpus cum sociorum corporibus magno honore asservari scribit Dominus Firminhac sacerdos, in opusculo gallico, quod Corpora sacra inscribitur [Les corps saints, p. 8] . Videntur quidem et alibi per istam regionem reliquiarum particulæ superesse; sed vix aliquid certi documenti mecum communicare potuerunt viri docti quos iis de rebus interrogavi in Vasconia. Ceterum accuratam rei inquisitionem, deficientibus documentis, prætermittere cogimur. Quare lectorem mittimus ad Dubuissonium et transcripta ab eo monasterii sui instrumenta, quæ infra dabuntur.

[35] [Miracula pauca perscripta sunt.] Miracula plurima S. Severi sanctitatem et pronum invocantibus animum probasse dicuntur. Quorum nihilominus paucissima perscripta invenimus. Insigne est ac clarissimum prodigium relati ex Hispania S. Severi capitis. Ejusdem sancti martyris præsidio adscribitur celeberrima victoria de Normannis a Gulielmo Sancio, Vasconiæ comite, reportata, de qua agit D. de Marca in Historia Benearnensi [L. III, c. 7, n. 2.] et Dubuissonius in Historia Monasterii S. Severi [L. II, c. 2.] . Documenta de miraculis una cum diplomate Gulielmi Sancii ex sæpe nominato Dubuissonio dabuntur infra.

PRIMA VITA SANCTI SEVERI MARTYRIS
ex chartulario monast. S. Severi edita a Petro Daniele Du Buisson in Historia ejusdem monast., t. I, p. 6 sqq.

Severus, martyr in Novempopulania (S.)

BHL Number: 7688

EX CHART. MONAST. S. SEVERI.

CAPUT PRIMUM.
Severus, rex Amplicaniæ in Oriente, christianos persequente Juliano Apostata, regno se abdicat et cum sex sociis ad prædicandam fidem Christi profectus, tandem Romam devenit, ibique a Romano pontifice benigne suscipitur.

[Tempore Juliani Apostatæ] Incipit historia beatissimi martyris Severi, provinciæ patroni, quondam sceptrum regale tenentis. — Post Domini Salvatoris passionem gloriosamque illius in cœlos ascensionem, undequaque testibus suæ divinitatis per omnem mundum intonantibus verbum veritatis, in augmentum boni fructus divina præordinante providentia, sancta mater Ecclesia de die in diem exultabat in spiritualis generationis filiorum copia. Pro cujus tam subitæ et novæ fecunditate benedictionis non modicum condolens generalis auctor invidiæ et inventor antiquæ ruinæ, humore inveteratæ astutiæ suam amaram radicem irrigando et longe lateque pessimi saporis ramusculos propagando, omni nisu satagebat dulcem et mansuetum sanctæ Ecclesiæ fructum antique feritatis silvestrem reinduere animum. Ex qua radice unum inter ceteros malitia eminentem sibique similem ramum produxit, qui omnes alios sua amaritudine vicit, Julianum pravum apostatam et sub similitudine religionis tetrum hypocritam; quem etiam suæ dolositatis machinamento Romani imperii exaltavit augmento, ut et melius tyrannicam rabiem in Dei fideles exerceret et sævissimo dominio suæ legi contradicentes diversissimis pœnis afficeret.

[2] [Severus rex, abdicato regno,] In cujus tempore imperii Severus, rex nobilissimus, dominabatur Ambligoniæ a genti. Qui audiens persecutionem christianorum deposuit regium diadema et vitam in eremo decrevit ducere solitariam, ut liberatus ab hujus seculi tempestate, tranquilla securitate posset omnipotenti Deo servire. Maluit ergo super se habere Deum regem perpetuum, quam tyrannica potestate dominium tenere in populum. Erat itaque exemplo patriarcharum ac prophetarum eruditus, signis et miraculis apostolorum expertus, martyrum fortitudine ad passionis tolerantiam roboratus, confessorum bonæ operationis studio adornatus; inter agmina virginum laudabiliter continendo fructum meruit reperire centesimum. Erat namque lucerna in domo Dei, non sub modio posita sed supra candelabrum constituta, tantaque superni luminis gratia in illa cœpit enitescere ut alienas tenebras in lucem transferret; et qui dudum superbiæ tumore invectus multis superfuit, jam nunc suavis et humilis cunctis ad se venientibus profuit.

[3] [bonis] Ad Christum conversus, aperuit horrea sua pauperibus et secundum Job de velleribus suis calefecit algentes. [operibus instabat et virtutibus eminebat.] Nam parum existimans ore psallere et holocausta medullata cum gemitu ad cœlum dirigere, nisi etiam levaret manus cum corde et egentes pasceret ac vesceret, contritos ac miseros atque feneratos magno cum furore ab exigentibus *, reddita pecunia, misericorditer studebat liberare. Nunquam in judicio sine misericordia sedit, quia sperabat eam aliquando a pio judice consequi. Positus in convalle lacrimarum psallebat ore, psallebat et corde: Misericordiam et judicium cantabo tibi, Domine. Iram enim, quam apostolus funditus non potuit prohibere, in se non permisit dominari, sed ante solis occasum pignus debitori restituit. Rumores et jurgia fugiebat, adulatores quasi hostes devitabat; contumelias sibi illatas gaudens pro Christo suscipiebat. Enimvero quia nostra non sufficiunt fari eloquia quanta ei largiri dignata est divina clementia, videtur, si quis recte perpendat, in eo laudari obedientia Abraham, prudentia Joseph, patientia Job, misericordia David, sapientia Salomonis. Desiderans ergo imitari caput suum, Salvatorem vel Dominum, reliquit regnum suum et omnem plebeium exercitum, optans felicius pro illo paupertatis ferre onus ac tempestatis periculosum naufragium effugere, quam perire cum multitudine populorum et incertam superfluitatem deliciarum possidere securus, sciens scriptum: Melius est habitare in domo Dei cum pauperibus, quam perire in seculo cum multitudine superborum ac divitum, et secundum illud Psalmographi: Divitiæ si affluant, nolite cor apponere, et: Melius est modicum justo habere quam divitias peccatorum possidere.

[4] [Eremum prætulit regno.] Gloriosissimus igitur athleta intellectum sancti evangelii divina inspiratione habens in pectore, accinctus his armis, fidei præclara * loquebatur inter barbaros. Quia plus anhelabat ad cœlestia regna quam in populis tenere dominationem jure sibi concessam, descendens de solio, transiliens seculum, evolavit in eremum; exercuit semetipsum in bonis operibus, juste et pie vivendo, ut non inveniret in examine ultimo justissimus judex quod puniret in eo. Noluit regnum tenere Amplicaniæ b gentis jure sibi concessum a parentibus suis, qui hereditatem optabat accipere in cœlis, ut ab eo qui cœlestia continet regna, secundum suum laborem congruam acciperet mercedem. Quid plura? Reliquit regale sceptrum quo fungebatur in barbaris, ut possit adipisci siderea * regna in cœlis. Proceres itaque populorum et omne vulgus barbarorum dolentes quod tam pium ac misericordem amitterent judicem, unanimiter dixerunt ad eum: Quare despicis regionem Amplicaniam et non vis dominari genti illi et possidere hereditatem tuam? Respondit sanctus Severus, et dixit ad eos: O segnes, quare me dicitis tenere regnum super istos vecordes et insensatos homines, idola adorantes et dæmonibus sacrificantes, cum sim inter eos quasi piscis inter serpentes. Hoc scitote pro certo, quia sum inter barbaros vestrates quasi agnus inter aspides, et non oportet me amplius tenere regnum in seculo isto, quia a Creatore omnipotentissimo vocor de cœlo, a quo spero coronam accipere de reliquo. Et cum hoc dixisset, exivit a regione Amplicania et festinavit ad gloriam sempiternam.

[5] [Mox cum sociis itineris cursum incipit;] Egressus a barbaris, totum se subdidit Deo et angelis suis. Carpebat iter quod nesciebat intrepidus, non amplius quam sex pueros habens in comitatu suo; sed gratia Dei erat cum eo. Quorum nomina, ut anteriores c apices tradunt, talia sunt: Gerontius, Justinus, Clarus, Polycarpus, Johannes, Babilus. Et ducebat eos arbiter internus et arcanorum scrutator verus, qui novit cogitationes hominum secretas ac mysticas. Qui cum deambularent ad portum qui vocatur Accaron, juxta littus maris ascenderunt proram navis. Nautæ itaque jure consueto quæsierunt pro naulo denarios centum; sed gloriosi milites pro vili ducunt terrena, dum mercari cupiunt cœlestia, et quod mente conceperant optantes implere, quærentibus centum denarios dederunt mille. Intra quadraginta vero et sex dierum spatia, opitulante divina clementia, transnavigarunt maria et pervenerunt ad civitatem Jopem d juxta montem Golmentaneum, ac deinde perambulaverunt pedestrim diebus * centum viginti tribus.

[6] [tandemque Romam ire decernunt,] Tunc ingressi in aliam navim, donantes pretium, ac navigantes per pelagum ad Aquilonarem partem, exierunt ad portum. Et percurrentes regionem illam constantissimi agonistæ, nullum repererunt qui eos interrogaret de re quam gestabant in pectore. Circuibant vero civitates et castella, ut invenirent aliquem qui eis per martyrii palmam reseraret paradisiaca claustra. Conversus itaque Justinus ad Gerontium, dixit: Quare non pergimus Romam? Gerontius respondit: Quando primum ex regione nostra fuimus egressi, tunc oportuisset hæc fieri. Sanctissimus itaque Severus, Spiritu sancto repletus, sodales suos taliter est allocutus: Beatissimus Saturninus, a regione nostra egressus, apostolorum extitit discipulus, et ab apostolo Petro episcopus ordinatus, ad prædicandam veritatem Tolosanis civibus est directus. Eamus Romam, et tunc demum festinemus ad tantum martyrem adorandum. Primum quidem suffragia beatorum apostolorum Petri et Pauli flagitemus, et indulgentiam delictorum postulemus, pro collatis beneficiis gratias referamus, et postmodum præfatum martyrem Saturninum totis nisibus exoremus, ut ipso intercedente ad cœlestem curiam ubi cum Christo regnat, nosmetipsos per mortificationem carnis offerendo conscendere valeamus.

[7] [ubi benigne recipiuntur.] Eugenius e itaque, qui tunc temporis arcem regebat apostolatus, cum vidisset viros strenuissimos et cognovisset veri Dei esse famulos, ait ad illos: In veritate comperimus vos Dei esse testes ac robustissimos servos. Vitam autem, quam rite caducam ac miseram deputatis, deposito onere carnis temporis brevi spatio finietis. Bravium itaque æternæ hereditatis, quod avide quæritis, celeriter invenietis. Animadverte, Geronti, et esto adjutor beati Severi, hoc sciens pro certo quia, sicut ille desiderat Christum, caput suum, imitari, ita oportet te, qui unum ex membris Christi existis, per passionis trophæum sequi eum ad æternam beatitudinem. Nolite desistere a proposito vestræ intentionis; quærite ut invenire possitis, et tam indesinenter, ut propitiationem divinæ majestatis adipisci queatis. Manserunt itaque Romæ anno uno totamque unam hebdomadam, jubente beato Eugenio pontifice.

ANNOTATA.

a De Ambligonia, quæ etiam Amplicania dicta reperitur, ignoto regionis nomine, egimus conjecturando in Comment. præv., numm. 8, 9.

b Vide notam a.

c Anteriores apices sunt antiquiora his de Sancto Severo documenta. Forte illa Vita innuitur, quam tertio loco damus, quæ est hac prima multoantiquior.

d De civitate Jope “juxta montem Golmentaneum” et de toto itinere vide Comm., numm. 16, 17.

e Nullus tunc Eugenius Romanæ ecclesiæ præsidebat.

* intellige ab exigentibus magno c. f.

* chart. præclaram.

* chart. sidera.

* chart. dies.

CAPUT SECUNDUM.
Cum sociis in Galliam tendit. Flumen sicco pede transgressus, regem Adrianum a dæmonio liberat, eumque cum universo ejus populo baptizat.

[In Gallias tendunt, ac Gerontius moritur.]Deinde regressi in partes Galliarum, sanctissimo Gerontio a ex hac præsenti luce migrante ad eum quem diligebat mente et puro corde, populi ut audierunt esse talem ac tantum virum ex hac luce sublatum, cœperunt lugubre exercere lamentum. Flebat vero Ecclesia talem se amisisse pastorem; gaudebat paradisus optimum se recepisse heredem: plangunt populi, lætantur angeli, gemunt provinciæ, gaudent cœlorum incolæ. Terrigenæ namque christicolæ, semper desiderantes ad alta volare, non cessant gementes clamare: Quam amabilia sunt tabernacula tua, Domine. Concupiscunt et deficiunt animæ nostræ in ea habitare. O virum sanctum et omnium ore laudabilem, qui sic vixit ut non sibi tantum sed etiam omnibus viveret! Post cujus vero discessum, sex nominati viri qui in hac ærumnosa vita fuerunt superstites, igne divini amoris succensi cœperunt tractare intra arcana pectoris sui qualiter superna gaudia et cœlestem patriam illi potuissent adipisci. Audientes itaque gentem Vasconorum supra modum promptam ad malum, habentes sacratissimum Severum ducem ac prævium, fidei fervore vestitum scutoque inexpugnabili ac lorica fidei et gladio Spiritus sancti honestissime armatum, sicut equi odorantes bellum cœperunt totis nisibus exoptare martyrium.

[9] [Ab angelo] Misit ergo Dominus angelum suum in occursum [confirmantur.] eorum qui defenderet et liberaret eos a maligno ac seditioso populo, promittens se cum illis mansurum, taliter inquiens ad beatum Severum: Gloriosissime agonista Severe, noli timere, quia oportet te pro Christo quem diligis tormenta diversa sustinere. Esto securus de remuneratione, quia non deseram te, nec permittam ab eorum vesania te superari qui ore nefando persuadent te a Creatore tuo recedere. Ego usque in castrum Cæsaris quod vocatur Palæstrion ero comes itineris tui, ubi cum triumpho martyrii et palma victoriæ ad eum pervenies quem totis nisibus dilexisti. Sed ad indaganda ea quæ oculis corporis cernere nequis, ne de promissione cœlesti hæsites, sicut rudis Ecclesia ab apostolis ita, lacte potandus es, quia necdum cibum perfectæ spiritualis gratiæ capere non vales. Videbis, inquit, primum mirabilia magna et inscrutabilia, et signa atque portenta ineffabilia, et tunc demum accipies præparatam coronam quam repromisit Deus diligentibus se ante tempora secularia.

[10] [Severus orat et ab angelo iterum confirmatur.] Audiens itaque hanc vocem beatus Severus ad se elapsam divinitus, cum gemitu ac magnis clamoribus orationem fudit ad Dominum, qui non despicit omnes in se perfecte fidentes, et dixit: Fortissime rex, omnipotens Domine, qui homini formato de limo terræ per coæternam tibi Sapientiam dignatus es ostendere mirabilia tua, qui nobis per angelum sanctum non renuisti pollicere tuum adesse adjutorium, præsertim vero cum adhuc non simus digni gratia, obstaculo delictorum nostrorum præpediente, tamen non abnuis * eam nobis reserare. Oratione vero completa, Spiritus sancti repletus est gratia, ac demum ab angelo præviso tali mulcebatur alloquio: Severe rex, noli timere, sed expecta constanter usque dum revelata fuerit gloria Domini in populis, ut videant et cognoscant quia manus Domini non est invalida, et sicut in mari Rubro operatus est ita potest modo similia operari et in præscripto castello et in flumine Alpheano.

[11] [Itinerantibus Alpheanus fluvius siccam semitam præbet.] His itaque verbis et quam plurimis aliis corroboratus, gaudens et exultans pergebat ad locum destinatum quem nesciebat; sed tamen ad promissum sibi bravium supernæ remunerationis festinare curabat. Volens itaque cum alumnis sibi conjunctis transire fluvium et cum appropinquassent ad eum, nullatenus potuerunt reperire navigium; sed illi quasi idiotæ ac filii diffidentiæ affirmabant nihilominus * transire se posse. Recurrens itaque beatus Severus ad assueta arma, id est ad orationem continuam, sicut columba ad arcam super undas natantem, talia fatebatur oracula: Vias tuas, Domine, præpara nobis, et per semitas voluntatis tuæ dirige nos. Resera nobis abdita, et pateant nobis voluntatis tuæ arcana, quid oporteat agere animositatis nostræ industriam, et ea quæ promisisti nobis per angelum, ostende mirabilia; quia, sicut tu nosti, et gentem in cujus medio sumus, ignoramus ac timemus, et semitam per quam incedere debeamus nescimus. Præpara nobis, Domine, pro tua pietate quæ promisisti; non * nostro merito exigente, sed tua spontanea voluntate, ut possimus implere tuam gratissimam voluntatem.. Et cum hæc et his similia jugi continuatione complevisset beatus Severus, divisus est fluvius Alpheanus, et steterunt aquæ a dextris et a sinistris quasi saxeus murus, et mirabantur omnes hoc signum quod operatus est Dominus per famulum suum.

[12] [Cujus fama miraculi] Erat enim in prælibato castro rex Adrianus per septem et eo amplius annos gravissima infirmitate [volante, Severum rex Adrianus arcessit,] detentus; sed nullo modo poterat quis eum curare medicus. Et exiit fama in palatium regis et per totam regionem illam quod, sicut fecerat Dominus Moysi et populis Israeliticis, et quemadmodum Josue introeunti terram repromissionis siccasset aquas Jordanis, ita fecisset transire fluvium Alpheanum alienigenas et peregrinos. Novitas autem tanti miraculi ut erat inaudita, ita est a plurimis divulgata et magnæ admirationis fastigio sublimata, et coram rege cunctisque principibus non in cubilibus sed supra tecta propalata. Rex autem jussit eos introduci ad se, et interrogavit eos, dicens: Unde estis vos, o venustissimi viri, ad quorum adventum fugiunt aquæ et exsiccantur rivuli? Aut quæ est ars vestra, ut queatis facere nova et inaudita miracula? Cui beatus Severus: Si vis scire unde venimus, barbara gente oriundi sumus, sed ego Amplicaniæ rex sublimatus in solio jure paternitatis a principibus seu prædecessoribus. Ars nobis de qua interrogasti nulla est alia nisi unum Deum in Trinitate colere, et trinum in potentia majestatis adorare. Ego, sicut præfatus sum tibi, jure parentum seu prædecessorum meorum regnum tenui barbarorum; at nunc imitator pii magistri, Jesu Christi Domini nostri, volens existere, qui veniens ab arce Patris descendensque in uterum virginis, in terris apparere dignatus est visibilis, humilemque se pius pro nostra salute semetipsum voluit demonstrare, ut ovem erraticam quæ perdita erat suis exigentibus meritis, propriis humeris super astra reportaret ad caulas; pro cujus nomine magis delector peregrinari in regione aliena quam cum principibus lucra seculi perniciosa quærendo regnare in propria. In nulla namque arte vel malificio confido, et * locum ubi sum nescio; sed Jesu Christo, Domino meo crucifixo, corde avido animam meam reddere desidero, pro cujus amore egenus transeo de loco ad locum.

[13] [et morbi medelam exposcit.] Dicit ei rex: Castrum istud vocatur Palæstrion ubi modo devenistis, fluvius Alpheanus quem siccis vestigiis transire meruistis. Verumtamen quia de longinquis regionibus advenistis, scire vos volo ut, si aliquod medicamentum mihi conferre potueritis unde sanitatem recipere possim, regnum meum tibi dabo et hos qui tecum sunt magnis muneribus ditabo. Interrogatus itaque rex a beato Severo qua infirmitate languesceret, respondens dixit: Septem anni jam superadimpleti sunt ex quo jam cœpi ægrotare; sed medicum nullum potui reperire qui me pristinæ sanitati perfecte restitueret. Sacratissimus Severus itaque mirabilia a Deo sibi promissa ex parte cernens completa, non mediocriter sed perfecte corroboratus in fide orthodoxa, talia regi detulit promissa: Fateor tibi o rex, quia sanitatem quam æstuanti animo quæris, in nullo melius consequeris quam relictis erroribus paternis. Deum verum creatorem tuum agnoscas, et per baptismatis regenerationem purificeris, et postmodum sanitatem recuperabis mentis et corporis. Cui rex ait: Baptismum quid est? Respondens beatus Severus ait: Quod promisit Dominus Jesus suis sequacibus, qui est sacerdos magnus et rex cœli et terræ summus, taliter inquiens suis fidelibus: Qui crediderit et fuerit baptizatus, salvus erit; qui vero non crediderit, condemnabitur.

[14] [Severus clamantibus dæmonibus minatur,] Exclamaverunt itaque dæmones qui erant in rege Adriano ululatu permaximo, et dixerunt: Væ tibi, Severe, quia seditionem magnam concitas adversus regem. Eratque multitudo populi juxta eum, vocem dæmonum audientes, neminem quidem videntes. Locutusque est beatus Severus ad immundos spiritus, dicens: Præcipio vobis in nomine Domini ut relinquatis corpus ab ipso creatum, quod per tam longa tempora cruciastis; et ite ad loca teterrima atque ad pœnam gehennæ, quam ante creationem generis humani vobis superbiendo præparavit Dominus. Erexitque oculos suos ad sidera, qui consueverat dudum ad Deum manus levare cum corde, atque orando diutius preces cum gemitu lacrimisque fundebat: Tu, Domine, creator atque redemptor in te sperantium, qui me perducere dignatus es per angelum tuum usque in hunc locum, manifestetur in his gentibus nomen tuum, glorificando Filium tuum Jesum, quem de sede poli misisti ad infima pro salute cunctorum, et libera regem istum ab infestationibus dæmonum, et imbue septiformis Paracliti gratia illum, ut, accepto salutiferæ regenerationis præsidio, cum omni caterva sibi subjecta populorum agnoscat te Deum vivum et verum et benedicat nomen gloriæ tuæ sanctum, qui cum dilecto Filio tuo et ejusdem sacro Pneumate vivis et regnas in secula seculorum.

[15] [et ab iis regem liberat et oblata dona respuit.] Cum autem complesset orationem beatus Severus, liberatus fuit rex a dæmonibus qui eum cruciabant, et credidit in Deum quem gloriosus athleta prædicabat. Dixitque ad eum rex: Ecce sanum me fecit Deus tuus per intercessionem tuam. Opto me totum subjicere dominationi tuæ et sine jussione tua nihil agere. Liquide patet omnibus quia idcirco eduxit vos Dominus de longinquis regionibus ut et ego pristinæ sanitati restitutus et populus cunctus liberetur a pestibus et dæmonibus. Verum hoc fateor quia nullus medicorum me potuit ab infirmitate mea curare, usque dum misit te Deus quem prædicas dæmones qui me cruciabant potenter effugare. De negotio restat ut munera et honorem accipias, et monita salutaria cunctis indigentibus patefacias. Oblata sunt vero beato viro xenia, vasa copiosa in auro et argento vestesque ac sonipedes et quidquid potuerunt invenire concupiscibilius atque peroptimum. Sed vir Dei beatissimus, cujus mens in arcibus versabatur æthereis, excepto quotidianis necessariis, omnia velut stercora respuebat quæ illi offerebantur in terris. Qui pro nihilo cuncta ducens, talem ad eos locutionem repetens ait: Munera vestra non sunt mihi necessaria; sed resipiscite a stultitia vestra, et liberate vosmetipsos a gente aliena quæ superventura est in regionem istam, vestra exigente malitia.

[16] [Fit magnus concursus ad regis palatium.] Cumque rex publice confiteretur se Deum cœli colere, cœperunt omnes ad palatium ejus concurrere, cupientes eum absque ullo medicamine mirabiliter sanatum videre. Ad hoc beatus Severus: Quid sibi volunt phalangæ tantæque multitudines populorum, et quid quærunt in castrum vel regis palatium? Respondentes universi dixerunt ei: Perspeximus miraculum quod peregisti in rege nostro et qualiter liberasti eum a sævitia dæmonum; verum nisi nostris obtutibus * hauriremus, fore incredibile damnaremus *. Dixit autem eis beatus Severus: In veritate dico vobis quia si ex toto corde credideritis et adoraveritis Deum qui regnat in cœlis, qui creavit omnia quæ videntur in arvis et quæ moventur in aquis, et feceritis ea quæ dixero vobis, nihil hæsitantes in præcordiis vestris, cuncta quæ ab eo fideliter poposceritis, facile impetrabitis.

[17] [Severus serpentes jubet ire in oceani abyssum.] Diabolus itaque dolens se ab omnibus dejici, ad vetus argumentum recurrit, et amicam seu consuetam bestiam reinduit atque in quantum licuit ad redivivam inimicitiam se armavit; duosque serpentes in ipso flumine ad portum ubi aditus erat transeundi molitus est constituere, ut, si aliquis vellet transmeare, non potuisset ab eis evadere. De qua re loquente rege ad beatum Severum, respondens dixit ei: Eamus ad loca ubi habitant illa pestifera animalia. Cumque pervenissent pariter ad locum ubi ille hostis callidus ac versutus fremebat in serpentibus, elevatis in cœlum manibus, beatus Severus dixit ad eum: Præcipio tibi, auctor omnium malorum, per omnipotentem Deum ac Dominum quite creavit ad vindictam malefactorum, et cruciaturum in tartaris animas perditorum, ut non habeas potestatem tentare atque nocere corporibus vel animabus hominum quos æterna Dei præscientia vocare disposuit ad sacrum sanctumque baptismum, ad consortium electorum suorum. Vos itaque, serpentes, habetote iter per alveum usque in maris profundum; et sic una cum auctore vestro diabolo ruimini in abyssum, ibique invenietis præparatum vobis incendium quod nunquam deficiet vobis in perpetuum. Non valentes autem ejus sufferre aspectum, volentes nolentesque ejus obediendo præceptis nusquam comparuerunt in supradicto alveo. Reversique sunt rex et sanctus Severus ad palatium, laudantes Deum et benedicentes Dominum qui fecit mirabilia magna coram universo populo, et in transitu beati viri, siccato fluvio Alpheano,et in sospitate regis reddita ab infirmitate permaxima. Et in liberatione populi a diaboli sævitia glorificaverunt Deum per omnia.

[18] [Quibus visis populi convertuntur] Compuncti igitur corde et operibus mirabilibus experti, omnes populi miserunt se ad pedes beati Severi, dicentes; Oramus te, virorum peroptime, ut indices nobis quid oporteat agere. Qui respondens dixit ad eos: Si vultis accipere consilium saluberrimum, relinquite errorem veternosum et adorate Deum qui regnat in cœlo, et sic per confessionem et pœnitentiam potestis sacratam percipere baptismatis undam, et æternæ perpetuitatis coronam. Qui respondentes unanimiter dixerunt: Comperimus te in veritate repletum divina sapientia et bonitate; ideo volumus in hac vita tecum permanere et tuis jussionibus obedire, ut ad gloriam sempiternam, quam tu prædicas, te duce valeamus pervenire. Hæc et alia multa operatus est Dominus per suum sanctum confessorem, sicut et antea per prophetam voluit prædicere, dicentem quia in omnem terram exivit sonus eorum et in fines orbis terræ verba eorum. Gaudens itaque beatus Severus quod recepisset verbum Dei populus, allocutus est taliter, cunctis audientibus: Si vultis Patrem et Filium et Spiritum sanctum, unum in Trinitate credere, ego paratus sum vos baptizare, quia secundum præceptum Dominicum, omnis qui ad nos venit, oportet illum ad Christum trahere, qui vult omnes homines salvos fieri et neminem reprobare.

[19] [et cum rege baptizantur.] Rex igitur cum esset baptizatus cum omnibus infra palatium commanentibus, effectus est sanus et redditus est ei decor vultus ejus, a Deo omni sospitate recuperatus sicut in ætate perfecta vel in prima adolescentia, cum esset annorum triginta. Gaudebat vero et exultabat laudando regem Christum, qui per famulum suum Severum fecit mirabilia magna in eum. Tunc cœpit venire infinita multitudo populorum ad baptizandum b vel ad audiendum deificum sacramentum. Opitulantibus vero beatissimi viri precibus baptizatus est universus populus, laudans regem regum Dominum, qui non despicit omnes in se sperantes. Repleti vero Spiritus sancti gratia, relinquentes omnem pravitatem hæreticam c, destruebant idola vel simulacra manufacta, proficientes ad eminentiora atque meliora, ædificantes ecclesias et præparantes semetipsos Christi sacratissima templa; ut impleretur in illis illud prophetæ: Omnes gentes quascumque fecisti venient et adorabunt coram te, Domine, et glorificabunt nomen tuum in æternum.

ANNOTATA.

a Annotat hunc locum Dubuissonius, l. I, p. 37, ita: Videtur hic dicere hujus vitæ scriptor sanctum Gerontium cum sociis non intrasse Vasconiam seu Novempopulaniam, nec martyrium subiisse; attamen contrarium credendum est et asserendum, ut omnia specialia hujus provinciæ breviaria dicunt: S. Gerontium post S. Severum a Wandalis fuisse occisum, et in loco ubi subinde abbatia ædificata et fundata fuit sub ejus sancti nomine, quo adhuc insignitur.

b I. e. ut baptizaretur. Deificum sacramentum, varia significatione potest accipi: v. g. ad audiendambaptismi doctrinam, vel ad audiendam missam.

c Juxta hunc auctorem erat ibi hæreticorum atque idololatrarum promiscua colluvies.

* chart. annuis.

* pro nullo modo?

* suppl. ab editt.

* chart. nec.

* chart. optatibus.

* chart. dampnaremur. An pro arbitraremur?

CAPUT TERTIUM.
Wandali in Novempopulaniam irruentes, intumescente flumine ad orationem S. Severi, repelluntur.

[Nuntiata Wandalorum irruptione, Severus regem et populum hortatur] Per id vero tempus venit nuntius regi in castrum, quod gens Wandalorum veniret ad obsidendum eum. Audiens itaque vir beatissimus, exhortabatur eos ut in melius proficerent et nunquam a tramite rectitudinis quam Christo promiserant deviarent, illorum vero nequitiam ut per patientiam tolerarent. Admonebat eos, dicens eis omnibus: Imminentibus quidem sordibus delictorum nostrorum venit gens illa adversum nos committere bellum, ut impleatur quod Dominus dixit in sancto Evangelio: Surget gens contra gentem, et regnum contra regnum. Dixitque rex Adrianus: Iniquitates nostræ multiplicatæ sunt apud Deum, et infirma pro peccatis nostris obstacula nostra facta sunt. Orationes tamen tuæ sint nobis quasi propugnacula adamantina ante eos. Exigente nostra nequitia vel populi negligentia traditum est regnum in manus exterorum. Ad hæc beatus Severus fatebatur regi Adriano et omni populo: Confidite *, nolite timere; Dominus est præliator noster et defensor. Si perfecte in eum confiditis et non hæsitaveritis, polliceor enim vobis quia non peribitis, sed illud propheticum post tempestatem securi cantabitis: Dominus mihi adjutor; non timebo quid faciat mihi homo. Et item: Melius est sperare in Domino quam sperare in principibus. Cupiditatem vel avaritiam longe a vobis projicite, terrena vel transitoria atque caduca procul repellite, ad cœlestia regna quantum vestra fragilitas suppetit properare satagite et secundum Apostolum non quæ super terram sed ea quæ sursum sunt quærite.

ANNOTATA.

[21] [ut sperent in] Monente igitur hæc beato Severo et exhortationem faciente ad populum ut spem suam cogitatumque jactaret in Dominum, [Domino; qui inundante fluvio barbaros terret.] venit Wandalorum infinita multitudo juxta fluvium Alpheanum. Sed vir beatissimus more solito non desistebat ab oratione et colloquio divino, clamavitque ad Dominum et dixit: Tu, Deus, creator omnium rerum, cujus spiritus in principio ferebatur super aquas, dilata elementa ista super humum aridam per cubitos triginta, ut confundantur superbi in omni robore et fortitudine sua, videantque et admirentur magnalia quæ operatur dextera tua, qui vivis et permanes nunc et per secula cuncta. Cum vero quiesceret ab oratione, elevatum est flumen valida perturbatione super faciem terræ ubi manebant alienigenæ. Videns itaque multitudo illa rusticorum atque hæreticorum omnipotentis Dei excellentissima mirabilia et non prævalere sua machinamenta, territi atque perculsi ab invictrici ejusdem dextera qui producit aquam de petra et arefacit aquarum stagna, relinquentes sua tabernacula fugerunt unusquisque circa quæque devia.

[22] [Revertuntur barbari,] Catervæ ergo christicolarum credentium in Christo, videntes signum mirificum quod operari dignatus est omnipotens Deus per servum suum, recolentesque Dei adjutorium quod fuerat eis a beato Severo promissum, unanimiter laudabant Deum, qui fecit mirabilia magna in populis. Sedata est namque ad modicum omnis illa insipientia Wandalorum. Sed qui facit disertas linguas infantium, replebit in Ecclesia sua suorum ora laudantium. Nutu vero deifico actum est ut sicut induratum est cor Pharaonis in liberatione Hebræorum, ita induraretur gens stultorum et filii perditionis ad corroborandam fidem catholicorum. Fremebat itaque serpens antiquus in suos satellites adversus Christi tirones, ut instigati ejus malitia pugnarent in semetipsis deficientes et illud propheticum adimplentes: Sicut fumus deficient, tanquam fenum arescent, et quemadmodum olera herbarum cito decident. Euntesque tentabant armati venire ad castrum *, ut perderent populum qui erat in eo, Christi jugo substratus. Sed illi recurrentes ad militem Christi quasi filii ad patrem, deposcunt ab eo præsidium in nomine Domini. Sacratissimus itaque Severus orabat attentius in suis precibus, ut ab inimicorum incursibus eos liberaret Deus. Cumque elevasset oculos ad cœlum et extendisset manus contra fluvium, ita conturbatione permaxima vehementer elevatum est ut omnes qui videbantur perfecte credere, possent recognoscere divinitus eos impeditos fuisse; sicque repente super eos fluvius irruit ut perirent trecenti atque viginti.

[23] [sed ad suam perniciem, Severo iterum populum confirmante.] Reversus vero vir præfatus ad populum, invenit omnes unanimiter orantes ad Deum. Festinantes vero qui erant in castrum reperierunt Wandalos mortuos; et impletum est in illis illud propheticum: Vidi impium superexaltatum et elevatum; et transivi, et ecce non erat. Et quia non habuerunt sapientiam,interierunt propter suam insipientiam. Cognoscentes itaque suburbani loci illius omnia patrata mirabiliter, crediderunt in Deum quem prædicabat beatus Severus firmiter atque fideliter. Qui videns collatum sibi divinitus quod poposcerat, divina largiente clementia, ad salvandam christianorum catervam, taliter inquiens confortabat plebem Dominicam: Eia, christicolæ, nolite expavescere, qui crebro cernitis brachium supernæ virtutis pro vobis pugnare; et qui hereditatem Christi conati sunt demoliri in ipsis divina cooperante sapientia videtis retorqueri. Scitote, filioli, quia defensor vester, qui habitat in throno cœlesti, non sinet corpora vestra ab impiis lacerari neque animas a leone sævissimo devorari; sed ipsum oportet timere qui postquam occiderit corpus habet potestatem animam in gehennam mittere. Illi namque qui absque pastore sicut oves per abrupta vitiorum ruendo decurrunt, perpetualiter ac damnabiliter pereunt; in regione vero ista labili et peritura illi qui semetipsos mortificando per angustam semitam incedunt, cœlorum præcelsa visuri cum angelis Dei perpetualiter conscendunt. Videte itaque ne pereatis per cupiditatem terrenam, et demergamini in infernum, sicut istos videtis demersos in flumine Alpheano. State ergo viriliter contra hostem antiquum, credentes Patrem et Filium et Spiritum sanctum, ut valeatis transire securi, seculi hujus periculosum naufragium et post labentis vitæ præsentis decursum gaudere cum sanctis angelis in perpetuum. Attendite igitur ac diligenter percavete ne commutetis æterna pro perituris et propter terrena perdatis cœlestia.

[Annotata]

* chart. xonfidite.

* chart. theatrum.

CAPUT QUARTUM.
Revertentibus Wandalis, S. Severus populum ad constantiam in fide adhortatur. Trucidatur a barbaris.

[Rursus nuntiantur Wandali adesse;] Adrianus itaque rex, his et quam pluribus documentis instructus, læto animo cordeque voluntario dixit beato Severo: Accipe regnum et omnes facultates meas, et prout tibi rectum videtur dispone. Hoc tamen tantum provide ut corpus meum ab hujus seculi occupationibus subtrahas et animam, quam in orationibus tuis commendo, Christo qui te direxit pro nostra salute, ut opinor, reddas. Bonum ergo existimo obitum meum, si non habuero aliquid de facultatibus meis mecum. Erant namque speculatores frequenter contemplantes ne Wandali callidi venientes, interficerent omnes qui erant in castro præfato Palæstrion, illud custodientes. A longe namque prospicientes illosque venire cernentes, ingenti strepitu ac plausu vociferantes et seipsos invicem ad prælium cohortantes, talia repetunt verba, unanimiter proclamantes: Jamjam, o fortissimi tirones, præparate vos ad prælium, imminente periculo, quia gens exterorum exigit contra nos mortis exitium.

[25] [tunc Severus omnibus animos addit.] Ad hæc sanctus Severus blande consolans omnes non solum verbis, sed etiam talia proloquens suis auditoribus ait: O dilectissimi fratres, qui fonte baptismatis estis renati, prædicatione sancta imbuti, miraculis jocundati, patientia Jesu Christi Domini nostri experti, deponite omnem mundanam audaciam omnemque ludicritatem urbanam, et per fidem et spem præparate vos ut possitis comprehendere caritatem atque accipere perpetuæ gloriæ coronam. Magnum sibi lucrum præparat qui corpus dat ut anima perpetue flammas evadat. Confortamini et roborate corda vestra viriliter, ne timeatis impetum inimicorum, quia ad munimentum vestrum direxit *. Dominus multa millia angelorum. Memores illud quod Elisæus propheta, veniente exercitu regis ut comprehenderet eum, respondit puero suo volenti terrere eum: Numquid non plures sumus illis? Sed cum ille minime intelligeret, oravit pro eo propheta ut aperiret oculos ejus divina clementia; et vidit legiones angelorum qui liberaverunt eos de manu Samaritanorum. Reminiscite qualiter in baptismo omnibus pompis abrenuntiastis, Satanæ abrenuntiastis, obedientiam et mansuetudinem devovistis, et per viam quam vobis ostendi, fideliter sine querela incedere promisistis. Et nunc contra jacula et tentamenta diabolica pugnare debetis: quia non est nobis colluctatio adversus carnem et sanguinem, sed adversus principes et potestates, adversus mundi rectores tenebrarum harum, contra spiritualia nequitiæ in cœlestibus. Agite consultius et recogitate salubrius, deponentes arma terrena assumentesque spiritualia, ut valeatis accipere a piissimo judice munera ineffabilia et xenia copiosa ac pervenire ad gaudia quæ non sunt annua sed continua. Liberate animas vestras a turpissima servitute trabea carnis illaqueatas, confugientes sub paterna pietate in aulam regis æterni, ubi inveniatis mansiones lucidissimas et inæstimabiles gazas ab origine mundi præparatas. Ibi vos expectat rex ille incircumscriptus, cujus majestas est invisibilis, magnitudo incomprehensibilis, cujus largitas bonitasque inæstimabilis; pietas inenarrabilis, plenitudo est incredibilis; cui ministrant angeli, collaudant patriarchæ ac prophetæ sanctissimi, prædicant evangelistæ atque apostoli duodeni, adorant martyres glorioso sanguine laureati, supplicant confessores purpureis ornamentis decorati, sequuntur virgines accensis lampadibus liliorum decoratæ candidorum. Nolite itaque, dilectissimi, despicere propter istam transitoriam umbram illam regalem curiam, non solum diversis deliciis plenam, sed felicitate perpetuam. Præparate vosmetipsos non ad humanum palestre, sed ad resistendum sævissimo leoni qui semper circuit quærens quem devoret, ut eo devicto valeatis a tam ditissimo rege bravium remunerationis et denarium diurnæ operationis accipere. Enimvero sicut me videbitis contra hostes agere, ita imitari satagite; quia ecce nunc tempus acceptabile, quo valeatis ad nuptias ejusdem regis intrare, si vestem nuptialem quæ vobis est præparata non abnuistis induere. Attendite apostolum Paulum vobis dicentem: Omnes qui in Christo baptizati estis, Christum induistis; et iterum: Exuentes vos veterem hominem cum actibus suis et induentes novum, eum qui secundum Deum creatus est in justitia et sanctitate veritatis a. […]

[26] [Qui (martyr effectus) valde honorandus est.] Vestri capilli capitis omnes numerati sunt, et capillus de capite vestro non peribit. Hoc in tuo dilecto Severo mirabiliter perficiendo disposueras, dum caput ipsius a corpore separari volueras. Hic ergo, Vasconia, aperto indicio potes percipere si illius merita apud Dominum possint proficere, quem in vita contra omnia tentamenti pericula sic reddidit fortem, et quem ita exaltavit post mortem. Quare devota recurre ad tuum patronum; cognosce quale tibi cœlitus commissum est donum. In tuo Severo gloriare et illum assiduis precibus deprecare. Suum sæpius visites sepulcrum; tuis primitiarum votis honora ut patrem ac dominum. Nisi honore sui nominis per diversa climata diffameris, si confidis tuis meritis, quasi pauper et humilis nomine carebis. Si vis discere legem quam ubique amant terrarum, non tibi aliud ut tuum erit carum. Nonne vides qualiter Roma, quæ tam temporibus antiquis dicta fuit caput orbis, adhuc hodie ex suorum apostolorum Petri et Pauli meritis per omnem mundum se gloriatur non in quavis * principalitate nominis. Quem tantum in mundo veneratur, quam hos quos assidue precatur? Omnis sua gloria in apostolorum constat memoria. Unde se exaltat tibi propinqua, Gallicia nisi apostoli Jacobi gratia? Quid æque meritis sancti Saturnini laudant Tolosani? Nil audire volunt nisi de Hilario Pictavienses; nil prædicant nisi de Martino Turonenses. Si diversa mundi climata circumeas, non aliud exemplum invenies, quam ut tuum patronum præ omnibus diligas. Quare tu sola facere non refutes quod vides agere omnes. Ama ergo Severum, tuum patrem ac dominum; præbe illi honorem quem habebis apud Dominum intercessorem; ad eum confidenter fugias pro tua necessitate, quia ipse nequaquam vacat a pietate. Hac die singulis annis sit tibi lætitia solemnis; sit tibi semper in animo quali die te Christo reconciliavit suo martyrio.

[27] [Scripta sunt hæc abbatis Gregorii jussu.] Hæc sunt, fratres dilectissimi, propter rusticitatem pauperis styli sic dicta; et vobis non displiceant, dum alia pleraque de ejus passione vel vita urbanitatis eloquentia a sapientibus composita nobis sufficiant. In tantum me coegit amor vestræ caritatis. Præcipue ut obedirem jussis Gregorii b reverendi abbatis, omnino non inspexi modulum meæ possibilitatis. Si temere navim absque remige ventis commisi, in vestra tamen gubernatione fisus, forsan adhuc omne detrimentum evadam periculi. Nihil ergo profundæ rationis hic investigetis, aut quodcumque * aliud quam communem sermonem quæratis; nam ubi aliquid secundum simplicem veritatem agitur causa ædificationis, non ibi exigenda est multiformis ratio dialecticæ disputationis aut varia enthymemata * rhetoricæ locutionis. Hoc tamen adhuc, fratres dilectissimi, in calce nostri sermonis addemus, solitaque verborum rusticitate admonemus, ut jugi intentione perpendatis quanto vel quali patrono adsistatis. Sit omnis vestra intentio suo omni tempore devote assistere servitio. Nullum pro seculi vanitate vel pro humana levitate incurrat vobis * tædium, quin in hymnis et canticis spiritualibus semper ferveat et perseveret vestrum desiderium; quia, ut ipse Dominus in Evangelio promisit, non qui cœperit, sed qui perseveraverit, hic salvus erit. Ipse qui hanc protulit sententiam, veræ perseverantiæ det vobis * constantiam, ut ita in suo et suorum sanctorum servitio possitis perseverare ut cœlestis regni januas mereamini intrare, ipso præstante qui cum Patre et Spiritu sancto, vivit et regnat in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Deest hoc loco, ut jam monuimus [Comment. præv., num. 2.] , narratio martyrii, per amanuensis scriptoris, ut puto, ait Dubuissonius [Lib. I, p. 29.] , inadvertentiam quibusdam omissis; aut forte abrasa et deleta erant in charta e qua hanc Vitam describebat parvi chartularii scriptor, in quo eam habemus et ex quo eam hic ego transcribo.

b Hinc scriptoris ætatem discimus, ut monuimus in Comm. num. 6. Præfuit Gregorius monasterio ab anno 1028 usque ad 1072.

* chart. dixerit.

* chart. quovis.

* chart. quæcumque.

* ita D. pro chart. entimata.

* chart. nobis.

* chart. nobis.

SECUNDA VITA SANCTI SEVERI METRICE SCRIPTA
ex chartulario monasterii S. Severi apud eumdem Dubuissonium, t. I, p. 45 sqq.

Severus, martyr in Novempopulania (S.)

BHL Number: 7689

EX CHART. MONAST. S. SEVERI.

      Tempore quo lati timuit monarchia mundi
Imperium pravi desertoris Juliani,
Partibus occiduis, Sciticæ plaga regionis,
Gentis prosapia deductus floruit alta
Infans regalis ac patribus ordine claris,
Nomine Severus, meliori dogmate plenus.
Hic juvenis factus, est regni culmina nactus;
Cujus decretum disponens jure priorum
Per patriam legem rexit justissime plebem.
Rex tandem patriæ regali clarus in arce,
Disposuit secum pro Christo linquere regnum
Consilio salubri, pompas ac spernere mundi.
Sic demum * fugiens ac regni culmina linquens,
Baptismi lavacro voluit se jungere Christo.
Mox post baptismum, se confert * carne probandum,
Vasta petens eremi, vincendo dolos inimici.
      Quo dum perplura superaret mente pericla,
Ut bonus athleta semper tentando majora,
Publice per bellum superare volens inimicum;
Ut genus * morem necnon vitaret honorem,
Tractat in exilium selongari peregrinum.
Tali consilio eremi secessit ab antro;
Sed statuit primum Romam divertere gressum.
Ob poscenda Petri necnon suffragia Pauli.
Hac tempestate, morum plenus pietate
Ac Domino carus, ac legum dogmate gnarus
Sedis apostolicæ residens Eugenius arce.
Cui Trias angelico præcepit justa ministro,
Ut Domini famulum bene suscipiendo Severum.
Lege boni patris affectum monstret amoris.
Quod vir apostolicus, ceu jussit in ordine missus,
Prompte complevit, jussis ac placa * peregit.
Tandem firmatum atque fide roboratum
Partes Vasconiæ jussit constanter adire,
Menteque divina monstrat quæcumque * futura,
Quæ vir devotus suscepit ad omnia promptus.
      Mox iter arripiens, pro tali munere gaudens,
Mandatique memor, fidei fore cœperat auctor,
Et pergendo viam, doctrinam mittere sanam;
Quam firmat signis ac prodigiis quoque dignis.
Demum transacto veniens certamine longo,
Longe famosam disposuit adire Tolosam,
Gesta Saturnini cupiens cognoscere sancti.
Quem mox indigenæ * devoto mentis honore
Suscipiunt, pariter dant quod petit reverenter.
Post licitum quorum, non immemor atque priorum,
Cursu festino sociatus comite * seno,
Limina Vasconiæ mox non dubitat penetrare.
Quæ gens barbarica, ferali pectore sæva *
Ritu gentili culturæ reddita vili
Nescivit quidquam legem patriæ nisi vanam.
      Non modicum vanus cujus tunc rex Adrianus
Regni præsidio Palæstrion denique castro
Detinuit sedem, stringens hac arceque plebem
Quod caput in primis tam vanæ religionis
Visitat intrepidus ac firma mente Severus.
Impetus Alpheani, sed privatus quoque navi,
Turbavit modicum neu posset visere castrum.
Sed mox vir Domini cucurrit mente fideli;
Sumens arma precum pugnat fidissime secum.
Mox quoque divisæ patuerunt cœlitus undæ,
Et Domini servis via demonstratur in aquis.
Omnes continuo cernentes talia castro,
Hanc talem famam deportant regis ad aulam,
Tempore qui longi vexatus a dæmone diro
Nec unquam medio potuit sanarier ullo.
Hos qui devote deduci jusserat ad se.
Et dum de multis staret sententia regis,
Cognoscens tandem non illis affore * fraudem,
Maxime Severum divino munere plenum
Strictius alloquitur ac tali voce precatur:
Serve * Dei celsi cui servit machina mundi,
Hanc causam morbi si nosces arte mederi,
Omnia quæ velles secure poscere posses.
Ad quem vir Domini confisus munere * summi:
Est verus medicus, quem morbus non latet ullus
Corporis ac animæ, qui largus utraque salute,
Artem qui noscit, tua quam devotio poscit.
Mox orans Dominum, fundens fontem lacrimarum.
Continuo regi confert miseratio summi
Pulso languore sensum rationis habere *.
      Fit subito cunctis lætitia maxima mentis,
Ac mixtim veniunt, baptismi munera poscunt.
Qui dum, more patris, monstraret verba salutis
Sanctus Severus, turbare volens inimicus,
Callidus arte nova fingit duo corpora mira,
Sicut serpentes longo tractu ire * repentes.
Quos cum vidisset rex ac multum timuisset,
Cum cuncto populo veniens dixitque Severo:
Sancte pater patriæ, quos vis tibi credere, salva.
Vir Domini lætus et Summi munere fretus,
Mandat constanter serpentibus atque potenter
Ut lædant nullum, repetant sed noctis abyssum.
Hi mox ima petunt ceu jusserat arva relinquunt.
Hac pro virtute tali primaque salute
Certatim currunt omnes, sua dogmata quærunt.
Post, pater ut natos, vult Christo reddere gratos,
Ac monuit rite quæ sint dogmata vitæ.
      His bene perfectis necnon catholice doctis,
Gens quoque Wandalica longævo tempore sæva,
Muneris hoc donum suscepit per Julianum
Impugnare fidem Christique rescindere legem.
Hac * qui pro causa vastantes tunc loca plura
Gaudent, Vasconiæ subeunt fortissima terræ.
Adventus quorum confregit spes animorum
Vasconicæ gentis, timido pro pectore regis;
Moxque pari voto se sternunt corpore toto,
Poscunt Severum solitum prodesse patronum.
Qui mox exemplis confirmans pectora sanctis,
Plus monuit mortem quam vitæ poscere sortem.
His confortatis tum doctrinaque probatis,
In primis ipse non negligit obvius ire
Hostili cuneo, protenso denique collo.
Et sic cum multis, kalendas nempe novembris,
Sanguine martyrii meruit pia gaudia cœli.
Hic caput ablatum vili terra locatum
In manibus propriis necnon ulnis reverendis
Ipsa in morte levat, tumuloque piissime portat:
Quo * Deus in multis laudatur adhuc quoque signis
Ac laudandus erit ævo quod fine carebit.

[Annotata]

* chart. demon.

* chart. conferat.

* sic.

* sic.

* chart. quoque.

* chart. indigne.

* chart. compte.

* chart. sena.

* chart. afferre.

* chart. Severe.

* chart. mune.

* chart. honore.

* editt. pro tractuam.

* chart. hic.

* chart. qua.

VITA TERTIA SANCTI SEVERI MARTYRIS
ex eodem chartulario apud Dubuissonium, t. I, p. 51 sqq.

Severus, martyr in Novempopulania (S.)

BHL Number: 7686

EX CHART. MONAST. S. SEVERI.

CAPUT PRIMUM.
Severus, rex Wandalorum, christianos persequente Juliano Apostata, regno se abdicat et cum sex sociis ad prædicandam fidem Christi profectus, tandem Romam devenit, ibique a Romano pontifice benigne suscipitur.

[Post fidem per orbem diffusam,] Sequitur et continuatur historia sanctissimi Severi. — Christianæ religionis asseclæ, quamquam initio nascentis ecclesiæ, difficili exordio accreverint, mirum tamen in modum, cœlica cooperante gratia, ita mundum repleverunt universum, ut vere testimonium illud Dei Patris de Filio ore prophetico videatur adimpletum: Et dominabitur, inquit, a mari usque ad mare, et a flumine usque ad terminos orbis terrarum.

[2] [S. Severus, christianus factus, mundo renuntiare cogitat.] Beatus igitur Severus, extremis partibus mundi erga Sithicum clima oriundus, licet dura natione Wandalorum a barbarus, tanta tamen, percepta christianæ fidei agnitione, Spiritus Paracliti infusus est gratia, ut qui prius gentilis fuerat ac idolis deditus, tunc demum erga infideles zelo fidei accensus, merito posset dici rigidus ac Severus. Qui cum paternæ hereditatis jure eidem regioni regia dignitate præesset, jam totus in Domino positus, universis secularibus pompis mente abrenuntiare tractabat, ejusque jugo servitutis se indiscrete subdere cujus gratiam meruerat participari; nihilque de regni contemptu hæsitabat, qui regi illi adhærere festinabat, cujus regnum cum innumeris suis fidelibus multipliciter sit dispertitum, nihilominus tamen in se manet incorruptum ac integrum.

[3] [Tempore Juliani Apostatæ] Eadem vero tempestate cum Romanum imperium, licet ignaræ gentilitati deditum, pene universis nationibus præesset, tanto furore misera gentilium rabies erga novos despectosque christianos cœpit exardescere, quod per universum orbem generale edictum exiit ab impiissimo Juliano b, qui eisdem temporibus dirus tyrannus præerat supra dicto imperio: ut, si quis novæ hujus superstitionis inveniretur assecla, aut intolerabilibus suppliciis ad culturam deorum revocaretur, aut extremæ ultionis capitali puniretur sententia.

[4] [christianum] Quod cum usque in extremos fines [se profitetur.] Wandalorum c ex tanta auctoritate pervenisset, beatus Severus cupiens per palmam martyrii dignius consequi restitutionem illius incommutabilis regni, christianum se cœpit publice confiteri, ac vere illius esse professionis, qua unigenitus Dei Filius creditur passus ac tertia die resurrexisse pro restauratione primi hominis. Quod cum per omnem regionem divulgaretur, tanta utique dementia lamentabili rumor in universo populo oritur, ac quid inde futurum sit longa deliberatione hæsitatur. Neque enim, dum deorum venerationem nefas sit violare, imperialeque edictum simul metuentes, ulterius audent illius frui societate; sed præteritæ tunc liberalitatis ac beneficiorum memorantes, quicquam molestiæ ei non patiuntur inferre.

[5] [Proponit in eremum confugere,] Illorum autem ingratam patientiam d moleste habens inclitus Severus, spe summi desiderii sui frustratus, cum illis non decrevit morari ulterius. Proposuit itaque in eremum confugere, ut in ejus obsequio vita quieta ac solitaria indiscrete desudaret, cujus Spiritus, præter super humilem et quietum, omnino dedignatur quiescere. Sed demum, altiori consultus deliberatione, Augustini illam incessit sententiam qua præponitur ille qui mavult ærumnosam vitam ferre quam fugere; quippe, quamquam solitaria vita soli Deo servientes ab illecebris mundi facile possint evadere indemnes, merito tamen ante justum judicem, majori præmio ditabitur qui pro se ac pro aliis laborando, contra versutias antiqui hostis majori exercitio reluctabitur.

[6] [sed mutato consilio ad peregrinationes apostolicas accingitur una cum sociis,] Itaque eremi appetitu postposito, longinquo placuit laborare exilio; ut divini verbi gratiam prædicando multis proficeret, ac carne pluribus laboribus defatigata, tandem glorioso decoretur martyrio. Nec mora, continuo iter aggreditur, relictisque omnibus, proximo legitime pugnaturus expeditus miles efficitur. Videntes autem hoc populi universi, gementes ac dolentes frustra eum a felici proposito precibus hujusmodi nituntur revocare: Parce, inquiunt, rex gloriose, tantæ dementiæ, ignosce celsitudini nobilitatis tuæ, relictaque tantæ dementiæ inscitia, regia * dignitate, quæ tibi hereditario jure parentum successit, nobiscum potenter utere. Sed vir Dei, super petram fidei fundatus, immobilis invenitur; ac vere Severus, nullis blandimentis a cursu legitimo revocatur. Solo igitur sex egregiorum virorum comitatu contentus, iter inceptum continuat. Quorum fides et merita juste quoque subscribi exposcit et nomina:

Justinus, Clarus, Gerontius ac Polycarpus;
His meritoque pares, Babilius atque Joannes.

His ergo contentus sociis quos illi divina gratia paratissimos aggregaverat, tam subire laborem indiscreti itineris e, quam etiam, si opus sit, constanter perseverare in agone passionis.

[7] [divina gratia trahente,] O mira ac ineffabilis gratia, humano generi per Jesum Christum cœlitus data! Ecce qui prius originali peccato diabolicæ inscitiæ misera velabatur cæcitate bestialium barbarorum, nunc, per Christum infusa luce, consortia desiderat adipisci angelorum. O venerabilis quoque mens tanti viri, qui inter vepres hortus jam factus adtrectabilis, fructus proferre * festinat immarcessibilis saporis! Potentissimi regni solium carnem crucifigendo relinquis; et qui prius millibus hominum circumseptus * stipendia infinita erogare consueveras, en pauper et solitarius exul efficeris. Ambitione potioris regni Christum prosequeris eique voce prophetæ verbis hujusmodi prædictum debitum obsequium impendis: Et adorabunt eum, inquit, omnes reges, omnes gentes servient ei.

[8] [itinere partim pedestri, partim maritimo,] Aliquanto igitur tempore, cursu pedestri * iter agentes f, ad portum maris devenerunt, quem lingua barbara regionis indigenæ * Accaron vocare consueverant. Quo cum pervenissent, navim exposcunt ac in aquilonares partes velle proficisci indicantes, quid pro naulo debeant exquirunt. Quibus cum nautæ, nulla commoti ope misericordiæ non parum exegissent, non dubitarunt plus impertiri, martha g adhuc sufficiente pro novitate exilii. Interea XL dierum curriculo navigio subvecti, rursus ad littora redeunt; ac deinde pedestricale iter continuantes, ad urbem dictam Impetus, juxta montem Golmentaneum sitam, tramite directo perveniunt.

[9] [ex seculi fluctibus ad Christi immobilem fidem perducti.] Sed hic altioris considerationis diligentia maximi mysterii causam typice licet deprehendi. Merito namque maritimum iter reliquisse describitur, qui procellosos fluctus seculi tanquam tempestatem naufragii minacem summa affectione effugere intelligitur. Æque quoque merito, relicto navigio, firmum ac terrestre iter voluit exsequi, qui liberatus naufraga tempestate gentilitatis, in petra fidei immobilis in Christo voluit stabiliri; erga quem, qualem et quam stabilem se exhibuerit non actium * breviter colligere, cum in sequentibus prudens lector quanta constantia prædicationis enituerit, leviter poterit intelligere.

[10] [Prædicant spe martyrii,] Postquam ergo ad prædictam urbem pervenerunt, universam regionem illam circumquaque discurrunt, atque divini verbi semina passim serere non desistunt. Sed divinæ providentiæ nondum dispensante sapientia, in regione illa neutro permissum est fidelibus Christi voto optato potiri, nec in acquirendis populis lucra * catholicæ fidei, nec in consecutione desiderati martyrii: quippe miseri ac detestabiles homines ac fraude diabolica impediti, omnino divini verbi participatione * tantisque patronis habebantur indigni.

[11] [sed nullo fructu secuto pergunt Romam.] Videntes autem viri Dei nullum se pro voto consequi effectum *, sententia alloquentia * inter se deliberaverunt quid sibi opportunius * immineat agendum. Itaque beatus Severus sic incipit: Equidem, fratres carissimi, mira Dei omnipotentis dispositione, cuncta pro rerum ac temporum opportunitate congrue dispensantis, dubium non est fieri quod labor noster, in tantum frustratus, nullum effectum pro voto potuerit consequi. Credo enim quod aliis gentibus magis profuturus reservetur, nobisque augmentatiori merito justitiæ palma * certaminis gloriosius præparetur. Sed interim beatorum apostolorum Petri et Pauli limina adeamus, quatenus ibi orationum vota Domino solventes, gratias ei pro fidei consecutione referamus; et tandem quid nobis instet agendum, impetrata apostolorum intercessione, convenientius adinveniamus. Quod cum in conspectu omnium unanimiter placuisset, ex consultu beati Severi Romam properant. Sed interim tunc continue predicationis instantiæ servire non cessant, quam ubique potenti signorum ac miraculorum virtute efficaciter confirmant.

[12] [Quos pontifex obviis ulnis accipit.] Igitur cum illuc pervenissent, summa exultatione gratulantur, et ut illis quid agere debeant divinitus reveletur obnixis precibus Dei clementiam deprecantur. Erat autem Romæ illis diebus Eugenius h apostolicus vir, summa sapientia ac virtutibus plenus. Is autem tanta divini Spiritus afflatus erat notitia, ut visa hominis specie, nihil in arcano pectoris occultum ullo modo sibi posset latitare. Hic dum eminus beatum Severum cum illo suo sancto comitatu ad se venientem conspiceret, astantibus subito testatus est, dicens de illis: O vere felices viri, quibus Christus est exilium, et zelus fidei integre seculi persuasit contemptum. Vos in lucem multorum igne sui radii Dominus Jesus Christus accendit. Per vos innumera populorum multitudo, diabolicæ cæcitatis nebula fugata, sui Creatoris servitio restituta gaudebit. Ipsi quoque tandem, post peractum legitimum laboris cursum, felici martyrio corpora vestra victimas placabiles offeretis Domino Jesu Christo. Cum jam vero ante conspectum illius accessissent, venerabili salutatione illos anticipat, et in adventu tam illustrium virorum summas gratias referendo Deo, defixo in cœlis intuitu, exultat dicens: Summo conditori omnium laus et gloria jugis sit per secula, qui nullius causa necessitatis, sed sola immensitate suæ benignitatis, luteum hominem in numero voluit restituere angelorum, et vos per adeptionem fidei coheredes prædestinavit unigeniti Filii sui. Itaque, percepta in vultu illorum divini ardoris flagrantia quamquam divinitus jam didicerit, patriam tamen ac nomina causamque adventus eorum paterna benivolentia inquirit.

[13] [A quo interrogati respondent per os S. Severi, missionem apostolicam accipiunt et ab angelo confirmantur.] Cujus interrogationibus per singula satisfaciens beatus Severus, solus pro omnibus nomina singulorum discrete disposuit, ac deinceps de reliquo verbis hujusmodi responsionem complevit: Apostolicæ sortis successor egregie, gentili natione Wandalorum et ex patria Ambliganicæ regionis oriundi sumus; sed quamvis indigni, jugum tamen christianæ religionis deferimus. Cui postquam colla subduximus, cunctis postpositis quæ possidere videbamur, mentes liberas in ejus obsequium expedivimus, et ut nobis quid opportunius sit agendum sanctæ Romanæ ecclesiæ auctoritate i per intercessionem apostolorum indiceretur advenimus, pro Dei nomine quidquid fortuna intulerit constantes sufferre parati *. Cui Eugenius: Venerabile propositum vestrum felicem consequetur effectum *. Sed interea sub patrocinio apostolorum oramus vos manere aliquantum temporis, quatenus in nobis per contubernium communis conversationis gratia et documentum proficiat totius religionis. Hortatu igitur beati Eugenii Romæ morantur; ibique anno peracto, rursus ad pristinum votum redeunt: et quia * illi veræ vitis palmites erant, non ulterius steriles esse, sed fructus perpetuo immarcessibiles germinare volebant. Hujus autem rei deliberatione dum mente anxia nocte ac die sollicitarentur, angelus Domini per visionem beato Severo apparuit, eique mandata divina complens, inquit: Ecce ego tibi ac sociis tuis cœlitus missus advenio, ut quod assidue tractatis corde sollicito, certum vobis indicem divino arbitrio. Primum itaque oportet vos beati martyris Saturnini, cujus reliquiæ Tolosana urbe venerabiliter sunt reconditæ, eximiis precibus appetere intercessionem; posthac Vasconicæ gentis limina, juxta fines Oceani penetrare. Illis nempe finibus per vos divina dispositio gratiam prædestinavit fidei; vobisque demum ibidem gloriosa perveniet corona martyrii. Sollicitudine itaque omni deposita, nihil prorsus vobis dubitare oportebit quoniam in his omnibus jussu divino comes et socius vobis indiscretus adhærebo.

ANNOTATA.

a De Severo ex natione Wandalorum dicto et de patria ejus quam putamus esse Scythopolim in Palæstina, recole Comm. præv., § II, numm. 7, 8, 9.

b Juliani persecutionem ad normam aliarum describit auctor, nullo tamen ejusmodi generali edicto existente.

c Wandalos hic quoque intellige gentes barbaras.

d Ingratam dicit patientiam, quod ingratum esset Severo quæsitum martyrium non invenire.

e Indiscretum iter est, quolibet ferens, cursu hauddum determinato.

f Sanctorum virorum itinera probabiliter describere conati sumus in Commentario.

g Martha adhuc sufficiente errore forsitan librarii, pro marsupio adhuc sufficiente. Editores Dubuissonii proponunt legendum materia, i. e. penu.

h Pro Eugenio scribendum putamus Damasum. Videsis Comm. num. 19.

i Observa morem apostolicorum virorum a Romana sede missionem petentium.

* chart. regi.

* chart. perferre.

* chart. circumspectus.

* chart. pedestre.

* chart. indigenes.

* pro ἄξιον?

* intellige lucro? Dubuissonius.

* chart. participationem.

* chart. affectum.

* sic.

* chart. importunius.

* chart. palmam.

* supplet. a D.

* chart. affectum.

* chart. qui.

CAPUT SECUNDUM.
Cum sociis in Galliam trajicit. Flumen sicco pede transgressus, regem Adrianum a dæmonio liberat, eumque cum universo ejus populo baptizat.

[Licentia pontificis accepta proficiscuntur, et per viam fidem annuntiant.] Igitur beatus Severus angelica visione jam certus, quidquid ab angelo didicit, cuncta mane facto, sociis suis in ordinem retulit. Continuo autem ad beatum Eugenium perrexerunt. Prout illis per visionem acciderat edisserentes, more illustrium * virorum licentiam itineris petierunt. Vir vero Dei quamquam, si possibile esset, eorum societate perpetuo carere non vellet, sciens tamen divinam dispositionem quam remorari non posset, fidei illorum admodum congaudens, separatione vero non minus compatiens, apostolica benedictione exhortando illos confirmat, dicens: Gratia Domini nostri Jesu Christi et pax ubique comitetur vobiscum; ipseque labori vestro prosperum concedat effectum, qui mentibus vestris tale ac tantum infudit desiderium. Oh! si præsens esses ac tam pium divortium conspiceres, quanta compatientia animum commoveres! Mutua caritate condolentes de corporali separatione lacrimantur; sed in unitate fidei semper præsentes et indiscreti, quid agere deberent divina intimatione se meruisse audire lætantur. Romam itaque relinquunt et ad provinciam cœlitus indictam pervenire gaudentes, prolixum iter tanquam breve parvipendentes incipiunt. Sed interea per omnes quocumque diverterent vicos vel urbes, quantis in prædicatione signis effulsere et miraculis, grave aut penitus impossibile esset describere; quoniam magnitudo operis ultra modum excederet vires scriptoris.

[15] Itaque procedente tam temporis quam itineris cursu, [Tolosam perveniunt, et S. Saturnini reliquiis potiti] cum jam Tolosam pervenissent, ad ecclesiunculam a parvam subito concurrunt; ibique per aliquot horarum spatia, vota Domino solventes, beatissimi simul martyris Saturnini intercessionem precibus hujusmodi obnixe exposcunt: Egregie martyr Saturnine, intercede pro confessoribus tuis, et Dominum nostrum Jesum Christum exora, in cujus cœlicam contemplationem te dudum non dubitamus pervenisse per constantiam maximi laboris, ac demum per triumphum gloriosæ passionis. Cumque orationem complessent, ad clericos loci, qui, quamquam vita humili, pia tamen devotione beati Saturnini martyris reliquias observabant, accedunt, ab illisque plura de operibus ac passione ejusdem diligenter inquirunt. Quibus cum clerici plurima de gestis ejus admiratione et relatione digna retulissent, mox felices se arbitrari esse cœperunt, si de tanti martyris reliquiis habere meruissent; nam et per merita sanctarum reliquiarum omnia sibi itinera * melius credebant profutura, et in earum nomine populis qui divino munere gratiam fidei erant consecuturi, ut angelus prædixerat, venerabiliter nova consecraretur ecclesia. Tanto ergo desiderio allecti, a clericis sibi aliquot exposcunt; et ne temeritatis posse argui videantur, omnem occasionem negandi, rationabili petitione hoc pacto excludunt, dicentes: Quamquam, viri fratres, venerabile corpus inseparabili amore vos diligere non dubitamus, tamen, quoniam angelico jussu novos populos ad fidem lucrari properamus, idcirco tantam rem a vobis rogamus, qua et nobis universus labor noster per merita sanctarum reliquiarum prosperabitur, et ejusdem martyris memoria, in suo nomine ædificata ecclesia, majori veneratione dilatabitur. Quod cum in conspectu eorum placuisset, ex consultu omni, utrasque manus sacri corporis beati Saturnini illis distribuunt.

[16] [ingrediuntur Vasconiam et Sotrii consistunt.] Cumque continuato itinere in urbem quamdam, in ipso limite Vasconiæ sitam, antiqua nuncupatione Sotrium b dictam pertingerent, ut egregii tirones contra antiqui hostis spolia ardentes ad pugnam, gratias Domino referre cœperunt, quod in partes ubi tam diuturni temporis voti consequi debuissent effectum, advenisse meruerunt. Itaque sanctæ Trinitatis fidem constanter prædicantes, omnem civitatem universamque regionem circumquaque fide catholica ornaverunt * et in Saturnini memoria sacratissimas ejus manus venerabiliter ibidem recondentes, ecclesiam ædificaverunt. Hoc igitur, licet multis minime sic se habere videatur, tamen ex antiqua relatione illustrium virorum et ex quibusdam apicibus in marmoreo lapide inibi descriptis, ita esse veraciter confirmatur.

[17] [Inde cunctis dispositis, Palæstrion, ubi regnabat Adrianus,] Igitur postquam aliquantum temporis in prædicto loco permansissent et cuncta, Dei favente clementia, tam in clericis quam in ecclesiis ad fidem catholicam disposuissent, ut divinæ distributionis series continuaretur, quo, angelo annuntiante, statum et caput totius provinciæ esse didicerant, felici processu penetrare aggrediuntur. Erat enim interioribus partibus Vasconiæ ex antiqua Romanorum constitutione famosissimum oppidum quoddam, quod ad totius provinciæ constitutum munitionem merito tale sortiebatur et nomen: Palæstrion c namque vocabatur, quod congruenti etymologia luctatorium interpretatur. In hoc igitur oppido omnium provincialium frequentia agebatur, ac ipsius regiæ sedis assiduitas cum plurima militia habebatur. Regnabat autem in prædicto oppido rex nomine Adrianus, qui incomprehensibili Dei judicio septem obsidebatur dæmonibus, quatinus in ejus curatione materiali * et servorum Dei declararentur merita et catholicæ fidei levius persuaderentur documenta.

[18] [flumine mirabiliter viam præbente adveniunt.] Huc igitur dum viri Dei divino ardore accensi pervenire contendunt, ad littus * fluminis, quod eidem castello inferius alluit, interea pertingunt; quod tanta inundatione aquarum tumefactum extitit ac excreverat, ut proprii alvei oblitum, passim per campos arroganter excederet, et tamen, altiori consideratione, nutu divini imperii rationabiliter obtemperaret. Cumque transire vellent, navim inquirunt; sed nusquam vel hominem reperientes, frustra omnes littus discurrunt. Paulisper itaque turbati quid agant, dubitant pervenire quo totius laboris finem expectant. Sed vir Dei Severus, merito et ordine præveniens, socios suos alloquitur, dicens: Nulla nos, fratres beatissimi, diffidentiæ sollicitudo impellat, ne nos divina providentia suo auxilio indignos reperiat; sed tanto confidentius Dei misericordiam expectemus, quanto constantius nihil sibi esse impossibile non dubitamus. Itaque ejus clementiam obnixis precibus exoremus: Pia et ineffabilis virtus divinæ majestatis, cujus admirabilem * nulla prætergreditur potentia elementorum, quique aquarum sanctificatione salutem recuperasti omnium populorum, ne permittas aquarum impedimento propositum remorari famulorum tuorum. Cumque orationem complesset, mirum in modum unda discinditur, et fidelibus Christi, aquis hinc ac illinc in modum parietis eminentibus, iter per alveum siccis vestigiis præparatur. O Dei omnipotentis admiranda potentia, laudanda clementia et ultra modum virtutum stupenda mysteria. Quæ dum id quod humanis oculis videtur mirum, perficiunt, aliud quod interius latet, ostendunt. Nam ut ille mediator Dei et Israelitici populi Moyses, qui siccis plantis mare pertransiit, interempto Pharaone, magister legis et princeps esse meruit, in eodem typo hic fidelibus suis omnipotens Deus aquas divisit, quatenus illos veræ legis esse magistros declararet, et populis quibus illos prædestinaverat, plenitudinem gratiæ offerret mysterio legis novæ, illo invisibili extincto Pharaone *. Cumque itinere cœlitus parato, multis ex oppido videntibus, flumen pertransissent, rumor novus et inauditus in universo palatio oritur, ac regi continuo res gesta ex ordine nuntiatur.

[19] [Coram rege adstant;] Viri autem Dei non immemores tanti beneficii, Deo omnipotenti gratiarum actiones cum summa devotione referunt. Quo solemniter completo, in oppidum ante regem, cunctis expectantibus, divino ardore animati conscendunt. Rex autem, quamquam in peregrino, cernens tamen in vultu eorum summam inesse prudentiam, ad sedem illos invitat, et patriam et professionem eorum, seu qua arte flumen transierint investigat *. Cui beatus Severus per singula satisfaciens inquit, ac in ipsa quodammodo responsione illustrem sententiam verbis hujuscemodi edicit: Serenissime rex, divinitus huc missi advenimus, quamquam ex longinqua regione Amblicanicæ provinciæ oriundi sumus et Jesu Christi Domini ac redemptoris nostri jugum portamus, cujus imperium quum nulla prætergredi videatur nec audeat natura elementorum, in ejus nomine fluminis inundantiam itinere inaudito superare meruimus. Sed rex, qui etiam famæ christianæ religionis ignarus penitus erat, sub breviloquio rem percipit, sed ut sibi per singula edisserendo repetat reverenter exposcit.

[20] [cui Severus Christum annuntiat.] Cui beatus Severus: Egregie princeps, si non tæderet celsitudinem magnificentiæ tuæ, et sermonem tibi repeterem et cuncta per ordinem aperta narratione innotescerem. Ad hoc itaque in has partes divinitus missus advenio, et religionis tibi novum affero mysterium, per quod veræ agnitionis percipias documentum. Nam quo mediatore humanum genus transgressione primi parentis deceptum ad gratiam sui conditoris revocetur ostendam; et in ejus plenitudinem gratiæ, si credideris, sine dubio adducam. Mediator namque Dei et hominum ipse est Dominus noster Jesus Christus, quem credimus et prædicamus verum Dei Filium ac redemptorem mundi sempiternum. Ipse namque, quum invisibili ipsa essentia Dei Patris nullo modo humanæ conversationi esset tolerabilis, ex intemerata virgine incarnatus formam servi Dominus gerere voluit, ut servum ad gratiam Domini salutaris aquæ aspersione ab omni iniquitate mundatum misericorditer revocaret; tandemque in cruce passus mortem subire temporalem decrevit, ut tertia die resurgens a perpetua mortis conditione liberaret. Hoc igitur, licet omnium prophetarum vaticinio divinitus sit confirmatum, naturali tamen consequentia altioris intelligentiæ fieri potest indubitatum. Nam, quod nefas est dicere, apud piissimum conditorem non satis afflueret copia misericordiæ, si imaginem suam fraude diabolica in perpetuam damnationem retrusam vel per quamdam suæ præsentiæ potentiam non liberaret.

[21] [Hic in Christum credit,] Audiens itaque rex viros ex tam longinquis partibus peregrinos, causas infirmitatis suæ remotiori consilio illis indicat; ac si quam curationis ejus causam aliqua medicinali arte noverint, summis cum promissionibus investigat. Continuo beatus Severus de Dei misericordia intrepidus, medicum se profitetur probatissimum, ac se artem medicinalem illius magistri didicisse magisterio, qui corporum et animarum languores solo novit curare imperio: Unigenitus quippe Dei Filius, quem credimus et prædicamus, ipse est spes consilii ac salutis, illuminatio credentium ac status incommutabilis suorum fidelium; in cujus nomine sanctam et individuam si credideris Trinitatem, confestim sine dubio integram corporis et animæ promereberis sanitatem. Rex autem divinitus tanta sponsione commotus, et fidem corde adhibuit, et ore salutis * confessione cuncta se ad verbum illius facturum sub prædicta conditione promisit.

[22] [et liberatus ab obsessione dæmonum] Continuo autem malignus spiritus, qui semper humanæ restaurationi invidus, cunctis qui adstabant audientibus, per os regis miseris cœpit exclamare ululatibus, regem execrabili vexando afflictione, et in beatum Severum multimodo desæviens conviciorum objectione. Vir autem Dei Severus ex ejus subsidio, qui dignatus est dicere: Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem seculi, non dubius, visum in cœlum obnixe defixit, ac se ad Dei misericordiam precibus hujuscemodi convertit: Deus ineffabilis conditor, et origo rerum, Deus incomprehensibilis misericordiæ et pietatis, Deus judex inæstimabilis, ex cujus justo arbitrio cuncta quæ fiunt aut in jusssione aut permissione descendunt, magnificare coram cunctis adstantibus in potentia brachii tui, et ab hoc viro, qui sub hac conditione tuæ servitutis jugum se subire promisit, omnem diabolici juris sævitiam expelle, ut pariter mente et corpore absolutus te credat et confiteatur verum Dominum in Trinitate, et per eum universus populus te recognoscat creatorem ac redemptorem universi orbis sine ulla causa necessitatis, sed sola tua ineffabili præveniente caritate. Sed Deus omnipotens, qui semper est fidelibus suis in tribulatione piissimus, in petitione largifluus, hic quoque ad preces sui servi repente non dedignatus est esse mirificus. Continuo namque universa illa caterva dæmonum cruentis singultibus exivit, ac turpiter expulsa in perpetuam damnationem miseris clamoribus excessit.

[23] [se totum Severo tradit et baptizatur.] Protinus universa illa curialis frequentia accurrit, omnibusque ultra modum admirantibus, Adrianus blanda devotione beato Severo dicit: Vere cognovi quod nuntius sis Dei altissimi, in cujus manu mors et vita constituta est omnium, cujus invocatione salutem impetravi quam nulla recuperare potui arte medicorum; ac nihil ulterius restat agendum quam universum mei juris regimen tuæ ditioni committam, ac deinde juxta verbum tuum in omnibus satisfaciam. Ad hæc vir Dei Severus: Gratias, inquit, agamus regi regum, qui per nostræ humilitatis officium, suæ potentiæ in te operari dignatus est signum. Terrenæ autem potestatis culmen non ambio, quoniam, qui Domino ac redemptori nostro perfectæ contemplationis zelo deservire intendunt, ullius terrenæ substantiæ impedimenta non appetunt. Interea fons baptismatis solemniter paratur d, in quo rex, de fide christiana diligenter instructus cum universa curiali turba exultanti animo sine dilatione baptizatur. O quisquis amore Christi accenderis, si adesses, tanta festinatione ac ubertate novos filios matris ecclesiæ cernens, a dolore quanta exultatione animum commoveres. Ecce conditori suo creatura imaginis suæ, effugato antiquo hoste, reconciliatur, ac novus populus in albis paschalibus, rege cum universa curia baptizato, innovatur.

[24] [Confluentibus populis Severus fidem prædicat,] Cujus igitur rei fama per omnem provinciam *, sonuitque regem, quibusdam peregrinis ac ignotis hominibus advenientibus, sine ulla medicinali arte a dæmonibus curatum, ac illius Dei culturam nova religione subiisse, cujus invocatione salutem meruerit impetrare. Itaque infinita utriusque sexus multitudo ex omni provincia undique ad palatium regis occurrit, regem cupiens videre, qui tam miro et inaudito modo convaluerit. Sed beatus Severus, verbi divini dispensator egregius, tantam populi multitudinem undique accurrere ut vidit, lætus et gaudens de fide christiana illos instruere, Spiritu sancto pleniter per os ejus emanente *, sic incipit: Gratias ago omnipotenti Deo, qui neminem vult perire, sed omnes ad agnitionem suæ misericordiæ pervenire, quique vos, per admirandum signum suæ potentiæ, sacra sui dispensatione omnes in unum fecit convenire, quatinus in fide catholica unitos vos sine dilatione efficiat, quos suæ redemptionis participes fieri misericorditer desiderat. Ipse est ille cujus æterna essentia, quamquam ulli humanæ conceptioni omnino sit incomprehensibilis; qui vere credendus est et constantissime confitendus unus in Trinitate, trinus in unitate. Ipse compatiens formam imaginis suæ perpetuis tenebris immersam, unigenitum Filium suum, Dominum ac redemptorem nostrum Jesum, ex intemerata virgine incarnatum, misit ad terras, ut quem tolerare nullo modo posset humana fragilitas in ignea potentia divinitatis, tolerabilis fieret, assumpta humilitate humanæ carnis.

[25] [insidias] Interea mille formis humani generis inimicus, mille modis innititur,[dæmonum destruit et populum baptizat;] et sic sui terrore novos populos a via veritatis impedire aggreditur. Nam subito in duorum immanium serpentium e specie, in ipso introitu fluminis collocatur, cunctisque transmeare molientibus mortis periculum minitatur. Quod cum ex rumore omnium vir Dei comperisset, cum universa populi multitudine illuc progreditur, ibique super littus fluminis Dei misericordiam coram cunctis precibus hujusmodi deprecatur: Deus, cujus voluntas potentia ac verbum imperium, hic quoque signo tuæ potentiæ coram omni populo potenter magnificare, ut juxta prædicationis verbum, quam eis proposui, te credant et confiteantur verum Deum in individua Trinitate. Cumque hoc dixisset, utrique serpentes ex imo fluminis cunctis expectantibus emerguntur, et ad neutrum littus declinantes, sed rectum iter per alveum amnis tenentes, usque dum in mare dimergantur non desistunt. O nimis veneranda clementia Creatoris, ut levius persuadeat sermo Severi, efficaciter pervenit bonitas omnipotentis Dei. Continuo namque fons sacri baptismatis reparatur, et universa virorum ac mulierum multitudo certatim festinantes baptizatur.

[26] [dein per regionem circumit.] Vir autem Severus felicem sui laboris cernens effectum, per omnem regionem passim circueundo * proficiscitur, et in nullo, prout divina gratia disposuerat, a propositi consecutione frustratur; nam quocumque divertebat, omnis populi multitudo * certatim obviando occurrebant. Sic divinitus factum ut infra non longum temporis spatium cunctos in fide sanctæ Trinitatis pleniter christiana religione imbueret, et loca profana penitus destrueret, et ecclesias in Dei nomine ac sanctorum martyrum per singula loca solemniter dedicaret, ut merito sanctus Severus totius Vasconiæ gentis primatum obtineat post Christum, cujus pio labore a fraude diaboli erepta, æternæ damnationis evasit periculum.

ANNOTATA.

a Intelligere videtur auctor ecclesiunculam supra tumulum S. Saturnini ædificatam.

b Urbs Sotium, Sotrium, vulgo Sots, duodecimfere leucis distat ab urbe Sancti Severi, sita in ipso Novempopulaniæ limite.

c Palæstrion seu Castrum Cæsaris, postmodum Willelmus Sancius abbati S. Severi tradidit, in diplomate quod infra dabitur. De quo castro vide Comm. num. 26.

d Adnotat Dubuissonius [Tom. I, p. 69.] , ex hagiologio sui monasterii III kal. julii celebrari festum de dedicatione antiqui baptismi. Ubi forsitan intelligatur dedicatio fontis baptismalis de quo hic dicitur.

e Hic habentur consueti serpentes sub quorum forma dæmones novellæ ecclesiæ plantationi insidiantur: de rei veritate nec quod asseramus habemus nec quod negemus.

* chart. lustrium.

* chart. itinere.

* chart. oraverunt.

* chart. materia.

* chart. allitus.

* supple cum D. potentiam.

* chart. Farone.

* chart. investigant.

* chart. solutis.

* adde si vis cum D. vulgata est

* emanante?

* chart. circuendo.

* chart. omnis et populi multi.

CAPUT TERTIUM.
Wandali in Novempopulaniam irruentes primo, flumine subito intumescente ad orationem S. Severi, repelluntur; sed deinde decrescente flumine revertentes, S. Severum cum multis aliis trucidant.

[Irruentibus Wandalis, S. Severus confirmat christianos.] Interea gravi Wandalorum persecutione undique per imperium Romanum imminente, cujus in historiographis libris frequentissime mentio reperitur, terror quoque eorum intra Vasconicas partes penetravit a, fama id attestante quod hos etiam fines hostiliter essent intraturi, omniaque usque internecionem funditus depopulaturi. Athleta igitur Christi Severus, de grege commisso prudenter sollicitus, timere cœpit ne pro novitate fidei aliqua in populo scandalizandi occasio posset oriri, videlicet ne per observationem gentium magis adscriberent retributioni quasi novæ temeritatis quam priorum delictorum: ac per hoc, ad regem incunctanter regressus, in oppidum advenit. Convocata igitur universa fidelium multitudine, inquit: Nulla vos, filii dilectissimi, formido impellat, nulla supervenientium hostium vis deterreat, sed Domini ac redemptoris nostri Jesu Christi constanter sperate auxilium, qui omnium inimicorum tutor est, visibilium et invisibilium. Ipse est ille, pro quo mori vere est vivere, cunctisque transitoriis abrenuntiare summis divitiis ac exultatione abundare. Nam cum secularibus studiis ac divinæ contemplationi impossibile sit pariter inservire, ipse fideles suos ita divinitus novit amare, ut universas blanditias seculi quasi quædam impedimenta dejiciant, et ad iter supernæ patriæ expeditos gressus efficiant, quatinus ibi mereantur æternis gaudiis et inæstimabili gloria * cum eo perpetim gaudere pro quo * quidam eorum non dubitaverunt sanguinem suum glorioso martyrio fundere; quidam vero carnem vigiliis ac jejuniis et laboribus plurimis castigare, quamquam eorum quoque mens, si nutus divini arbitrii providisset, in sanguinis effusione nullo modo trepidasset. Vos igitur, si jugum Christi quod subistis, salubriter portare concupiscitis, nihil omnino trepidetis. Parati quoque sitis pro Christi nomine mortis supplicium, si causa exigat, tolerare; quoniam nihil omnino vobis hostilis impetus inferre poterit, si divina pietas, aut interveniente alicujus causa delicti aut pro aliquo augmento justitiæ, quod equidem magis credo, non permiserit.

[28] [Ingruentes barbaros fluvius exundans terret et partim interimit.] Cumque * rex, cum universa populi multitudine circumstantium ad omnia pro Christi nomine se subire paratum constantissime profiteretur, rumor repentinus in oppido oritur, et etiam Wandalos prope littus fluminis pervenire nuntiatur. Igitur beatus Severus, de Dei misericordia omnino intrepidus, obvius illis cum universa populi multitudine ad littus occurrit; nec tamen interea ab admonitione et oratione desistit. Cumque jam infinitas barbarorum * exercitus turmas amnem transire molientes intueretur, manibus ac luminibus Dei misericordiam devotis precibus precatur: Pie et ineffabilis conditor, Deus, omnium visibilium, et invisibilium, ostende potentiæ tuæ signum, ut quamquam universus populus quidlibet pro te subire paratus non trepidet, te tamen esse verum tutorem omnium inimicorum signum tuæ ultionis visibile demonstret. Cumque hoc dixisset, repente flumen intumuit et in modum immanissimi stagni per circum adjacentes campos immoderate excrescens, maximam partem eorum qui in agmine procedebant inundando interemit. Hoc itaque universus exercitus conspiciens, nimia formidine prosternitur ac procul ab amne certatim quique celeri fuga digreditur. Sicque cunctis fidelibus apertissime innotuit, quod vera salus mentis et corporis in sola fide hæreat sanctæ Trinitatis, nihilque fidelibus Christi ullatenus nocere poterit, si divinum arbitrium, alicujus profectus causa, non permiserit. Continuo omnis christicolarum populus in Dei laudibus summis vocibus concrepat, eique pro frequenti miraculorum ostentatione gratiarum innumeras actiones suppliciter sufferre non cessat.

[29] [Sed reliqui revertuntur et Severum cum aliis occidunt.] Sed divina pietas, cujus judicia penitus sunt incomprehensibilia nec infidelium arrogantiam permittere voluit inultam * nec fidelibus suis æternæ retributionis immarcessibilem differre coronam. Nam cum post aliquot horarum spatia unda paulatim decrescendo detumesceret et in proprium alveum jam facta transmeabilis rediret, rursus instaurato furore universus exercitus accenditur ac certatim unusquisque transvadato flumine oppidum invadere aggreditur. Quod cum beatus Severus eminus vidisset, obvius illis ab oppido cum multis christianorum rursus exivit et in hortatione fratrum sine ulla intermissione insistit: Constantes, inquit, eia dilectissimi filii, estote; nullusque pro Deo dubitet subire passionis certamen, qui, ut nos ad vitam revocaret, mori dignatus est, nullam habens in se mortis necessitatem. Hoc cum dixisset, qui priores in agmine incedebant repente in illos irruunt et in beatum Severum universosque qui cum eo ab oppido exierant, evaginatis ensibus desæviunt. Sicque vir Dei capitali sententia juxta locum in quo sacratissimum ejus corpus reconditum veneratur, et finem promeruit laboris et adeptus est æternum contubernium cœlicæ conversationis. Tandem propriis ulnis caput suscepit, quod usque dum ad locum sepulturæ perveniret, angelo ducente, devexit. Hæc de vita et passione egregii Severi martyris, licet pauca de pluribus, pro imbecillitate nostri ingenii descripsimus, quamquam idem sacratissimus martyr in illa æterna contemplatione jam locatus plura apud Deum precibus suis obtinuerit, ad quorum aliqua, si divinæ clementiæ comitari dignaretur auxilium, operæ pretium esset vertere stylum.

ANNOTATA.

a De hocce egimus in Comm., num. 27.

* chart. gloriæ.

* vox supplet.

* in chart. bis se, hic et post nomine.

* chart. barbararum.

* chart. multam.

MIRACULA SANCTI SEVERI MARTYRIS
ex chartulario monast. S. Severi apud eumdem Dubuissonium, t. I, pp. 77 sqq. et 81 sqq.

Severus, martyr in Novempopulania (S.)

BHL Number: 7687, 7690

EX CHART. MONAST. S. SEVERI.

Omnipotentis a namque Dei clementia tanta erga fideles suos affluit abundantia, ut etiam in locis in quibus eorum reliquiæ reconduntur, innumera ostendere dignetur miracula, quibus et illorum merita ad laudem sui nominis declarentur et superstitum animi ad cultum divini famulatus efficacius incitantur. Quod pro hujus sacratissimi martyris intercessionibus frequentissime Omnipotens revelare dignatus est. Nam dum sæpe pia christianorum devotio plurimos quos malignus spiritus indigne invaserat, ad sepulcrum illius curationis gratia adduceret, contigit quod priusquam ad cœnobium ipsius per unius milliarii interstitium appropinquarentur, immundus spiritus summis clamoribus et conviciis in Severum erumperet, cujus precibus coactus corpus quod obsederat relaxaret. Nec tamen esset satis enarrabile per singula quoties simili modo pluribus contigerit, quos diversorum languorum vexabant cruciamenta. Sed hoc non minori veneratione est dignum quod multoties omnipotens Deus operari dignatus est, ejusdem sui martyris precibus intercedentibus. Nam sæpe, exitiali siccitate terris ingruente, cum ad impetranda suffragia beati Severi undique omnes accurrerent, completis suppliciter precibus, in ipso reditu largo ac salubri imbre repente madefacti cum summa exultatione ad propria sunt reversi.

[2] Illud autem nullo pacto prætereundum puto, quod quanta admiratione ac veneratione sit dignum, ipsa rei narratione patefiet. Quadam namque vice quidam paterfamilias cum uxore sua orationis causa ad limina beati Severi cupiens pervenire, plurimos ex convicinis suis similis intentionis gratia socios sibi in itinere habuit; ac septennem filium quem unicum ac carissimum habebat in comitatu abire permisit. Continuato itaque itinere, ad flumen Alfianum pertingunt, quod transire cupientes, navim, prout ipsius quantitas exigebat, catervatim conscendunt. Cumque navis in medios fluctus pervenisset, repente dimergitur ibique prædictus paterfamilias cum uxore ac unigenito filio suo multisque aliis periclitabatur. Sed intercedente martyre Severo, ad cujus venerationem proficiscebantur, ita præsens dignatum est adesse divinum auxilium, ut ex cunctis naufragis ne unus quidem periret, præter unicum illius patrisfamilias puerum, quem tamen, ut videbitur *, non tam imbecillitas ætatis impedivit aut virium, quam, ut in sequentibus patefiet, sic providerit * cœlicæ dispensationis arbitrium. Clamor itaque ac luctus miserabilis ex utroque littore pro perdito puero oritur; ac præcipue mater insensata furebat quam maxima impatientia doloris, et in beatum Severum immeritam blasphemiam inferre cogebat, ut unde totius salutis speraverat supplementum, inde unici quoque filii consequeretur detrimentum. Flentes itaque atque gementes ad ecclesiam perveniunt ibique se ante venerabiles reliquias beati Severi ex toto corde ad orationem prosternunt. Cumque ab oratione surrexissent, causas doloris sui innotescunt et ut saltim extincti pueri corpusculum, quod mediis fluctibus immergebatur, ab his qui navigandi peritiam noverant extraherent, sub præmii pollicitatione exposcunt.

[3] Continuo plures magis compassione eorum quam ulla spe præmii inducti, ad flumen festinantes, naviculas conscendunt, sed frustra omne littus usque ad noctem discurrunt. Mane autem facto, rursus instaurato labore, naviculas conscendunt, ac diligentius omnes excessus fluminis investigantes ad quamdam minimam insulam quæ ab eo loco ubi naufragium contigerat per unum milliarium inferius in medio fluminis eminebat, perveniunt. Huc cum applicuissent, puerulum, cujus corpusculum exanime quærebant, hilari vultu in cespite sedentem ac panis dimidium, qui omnem nostri quotidiani panis formam ac pulchritudinem incomparabiliter excellebat, in manu tenentem conspiciunt. Summa igitur cum festinatione Dei omnipotentiam venerantes puerum accipiunt eumque in navi intromittentes celeri reditu sanum ac incolumem parentibus reddunt. Qui cum unde panem accepisset interrogaretur, prorsus se scire negabat. Sed non dubium est angelicis manibus accepisse, quorum suffragio, jubente omnipotenti Deo per intercessionem beati Severi ex violentia aquarum exivit et vitalem spiritum non amisit. Igitur pater et mater cunctique qui aderant præ nimio gaudio stupefacti ad ecclesiam concurrunt, et Deo omnipotenti ac martyri suo Severo innumeras gratiarum actiones altis clamoribus referre non desistunt. Sicque misericors Deus et parentibus filium reddidit et universum populum, suæ gratiam potentiæ ostendendo, summo gaudio replevit.

[4] Quadam rursus vice peregrinus utroque lumine captus, dum ante reliquias beati Severi obnixe orationi incumberet, cunctis videntibus fratribus integræ luci repente est restitutus.

Inter b cetera bonitatis suæ miracula quæ beatus Severus effecit * postquam per martyrii coronam ad palmam victoriæ devenit, unum quoddam admodum nobile et satis memoria dignum nostris temporibus Deo opitulante operatus est, quod silentio præteriri indignum est. Judicavimus dignum, quoniam arbitrati sumus ad laudem tanti martyris et ad multorum ædificationem, idem * paginæ inserere quod divina virtute non sine admiratione patratum fuisse quis ambigat?

[2] Quodam namque die quidam vir, Christi captus amore, cum uxore et parvulo filio ad monasterium sancti Severi orationis causa et ut præfatum puerulum sancto commendaret, venire disposuit. Cumque certum velle ad perfectum ducere voluisset, usque ad ripam fluminis quod secus monasterium defluit pervenit. Casu quoque et non sine sancti administratione aqua adeo in altum evenerat ut nullus sine remige transire ultra quivisset. Qui de transitu, anxius, circumquaque aspiciens, navem parvulam invenit. Quid multa? Homo, genere quidem rusticus, sed fide quam in sancto habebat bene nobilis, navem cum suis protinus ascendit. Cumque non sine magno labore ad alteram ripam conaretur accedere, antequam terram contingerent, navis unda impingente evertitur, vixque parentibus sospitatem retinentibus, puer ab alveo rapitur et a parentum conspectibus penitus est elapsus. Parentes vero a voto minime desistentes, amissi filii * nimio dolore affecti, ad ecclesiam martyris concito cursu tam pro sua quam pro perditi nati salute deprecaturi devenere. Rumor igitur tanti discriminis statim attollitur; abbati monasterii, ceterisque undique confluentibus parentum mœstitia innotescitur, et de amissione filii omnes anxiari cœperunt.

[3] Continuo itaque legati ad inquirendum puerum hac illacque discurrunt, ut, si non vivum, saltem vel exanime corpus reperire potuissent. Qui, dum anxie diu quærerent et nullum certitudinis vestigium invenissent, potius anxiari cœperunt. Fatigati vero tam mœrore quam infructuosa inquisitione, retropedare moliebantur. Tandem eminus prospicientes, puerum in parva insula commorantem viderunt. Qui, existimantes aliud fore, ad insulam impigro cursu navigio venerunt, ibique puerum stantem, frustum panis manu tenentem et comedentem invenerunt; eumque navi mox assumentes cum ingenti gaudio ad monasterium sunt reversi. Parentes advocant, sibique infantem incolumem reddunt. Fit nimirum gaudium parentibus; fit concursus multorum populorum lætantium super admiranda Dei omnipotentis clementia. O mira, Jesu, tui martyris virtus! Interrogatus præterea, circumspicientibus aliis, a parentibus puer quomodo inter undas illæsus evasisset. Qui respondens, ait: Homo quidam pulcherrimæ formæ et honesti admodum habitus venit, qui me e periculo tanti naufragii eruens, usque ad insulam illæsum perduxit mihique panem quem præ manibus teneo attribuit. Ad hanc vocem universus populus circumstans immensis vocibus sanctum cœperunt attollere Severum, cujus virtute infantulus a mortis periculo fuerat liberatus. Illud quoque valde mirabile in hoc miraculo commendatur, quod occultare desidiæ deputavimus: panis vero quem sanctus Severus dederat puero, et puerum saturum reddebat et a sua mensura nullo modo deficere videbatur. Mira res! panis quidem famis penuriam expellebat et in seipso integer permanens, miraculum populo præbuit gloriosum. Qui vero panis ob memoriam tanti miraculi usque in hodiernum diem in monasterio incolumis reservatur.

[4] Tua sunt hæc, Severe, miracula. Tu hæc apud Dominum impetrare potuisti, qui pro illius amore sanguinem fundere minus trepidasti. Tu nostris succurre miseriis, tu pro nobis intercessor existas, quatinus ab inopia bonitatis erepti, sancti Spiritus gratia repleri valeamus. Sumus certe admodum labiles, nimia scelerum tabe obvoluti; respicere cœlestia nequimus, gibbo superbiæ graviter oppressi. Accede ergo tuaque bonitate ab hujusmodi peste nos eruere contende, quo apud judicem æquitatis nostrorum criminum indulgentiam impetrare possimus. Adsumus ecce tibi, tua merita excelsis vocibus collaudantes. Petimus ergo ut, sicut hodie a laude tua laborantes minime desistimus, ita pro nobis orando a nostri custodia non desistas, quo tuis precibus adjuti cœlestia regna adipisci mereamur, præstante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Quæ hic de S. Severi miraculis referuntur, scripta sunt ab auctore Vitæ tertiæ, quæ, uti monuimus, tempore prima est. Habentur apud Dubuissonium, Hist. l. I, c. VI, præmissis sequentibus: Narratio quorumdam miraculorum ad sepulcrum S. Severi factorum, quæ una et eadem serie refert præcedentis (tertiæ) vitæ scriptor, post illa verba ad quæ ego narrationem ejus scribere desii. Sic autem continuat: Omnipotentis … additque in nota: Hæc miracula ante monasterii a Sebastino ædificati contigisse videntur constructionem, in prima monachorum statione. Et merito, nam auctor, ex eodem Dubuissonio ibid., p. 126, scripsit post relata S. Severi quædam miracula: Succedente itaque tempore, Sebastinus quidam, vir religiosus ac totius provinciæ princeps potentissimus, in honorem beati Severi ecclesiam miræ magnitudinis ac pulchritudinis dedicavit; quam plurimis ornamentis aureis et argenteis et columnis etiam marmoreis adornavit. Ex quo ædificio adhuc quædam columnæ apud nos habentur, in quibus clavuli argentei adfixi videntur; nam cetera, nostrorum delictorum promerente culpa, penitus ab exercitu Francorum sunt dirupta. Ex diplomate vero Willelmi Sancii infra referendo satis datur intelligi non ecclesiam solummodo sed etiam monasterium a Sebastino ædificatum. Duo ergo hinc consequuntur: 1 ° Sebastini ædificationem, et 2° hunc auctorem vixisse post destructum monasterium a Francis.

b Ante hanc narrationem adnotat Dubuissonius, p. 81: Hic autem subjicio (ex eodem chartulario) aliam narrationem ejusdem miraculi … quam ab alio monacho scriptam arbitror, ipsius miraculi tempore existente, ut ipse satis indicat; ideoque ante primi monasterii eversionem seculo octavo.

* chart. videbantur.

* chart. provideat.

* vox suppleta.

* chart. diem.

* chart. filiæ.

DE RELIQUIIS S. SEVERI EARUMQUE TRANSLATIONE
ex eodem Dubuissonio, t. I, p. 85 sqq.

Severus, martyr in Novempopulania (S.)

BHL Number: 7691

EX CHART. MONAST. S. SEVERI.

NOTA PRÆVIA EX DUBUISSONIO. Constat ex Vitis præcedentibus S. Severi et mortis ejus ac martyrii narrationibus ipsum, post decollationem suam, caput suum propriis accepisse manibus et, angelo ducente, ad locum usque portasse ubi sacrum ejus corpus inhumatum fuit; simulque cum eo multos alios, qui simul martyrium subierant, ibidem fuisse sepultos, ut refertur in catalogo reliquiarum olim in hoc cœnobio asservatarum, et in notis Bernardi d'Abadie, notarii publici et monasterii secretarii, tempore hæreticorum calyinistarum furoris et depopulationis hoc in loco grassantis. Constat etiam supra sancti Severi sepulcrum ædificatam fuisse ecclesiolam, antequam ibidem major ecclesia et monasterium ædificaretur. Nec minus certum est sepulcrum S. Severi a christianorum multitudine solitum frequentari, ut ex supra dictis patet. An vero sacræ ejus reliquiæ diu in sepulcro ejus jacuerint, sive idem sepulcrum fuerit in capella jam dicta Omnium Sanctorum, sive in presbyterio ecclesiæ, pone majus altare in honorem S. Severi consecratum, nobis non constat. In breviario Burdegalensi et Vasatensi 1 die junii, in festo S. Clari, socii S. Severi, dicitur “Quod eorum reliquiæ eodem loculo, in ecclesia sanctæ Eulaliæ, Burdegalæ recumbant, illuc a Carolo Magno allatæ; ut ex veteri scripto lapidi ejusdem basilicæ insculpto legitur.” At illud nobis non probatur testimonium, primo, quia post hujusce monasterii destructionem S. Severi reliquias asportari solum potuisse satis patet, et eversionem illam non tam ab exercitu Caroli Magni, quam filii ejus Ludovici, Aquitaniæ regis, evenisse existimo non sine fundamento, ut suo loco sum dicturus; secundo, quia scriptum invenimus, etiam post ipsius destructionem monasterii, sacras adhuc S. Severi reliquias suo in sepulcro latuisse et ab abbate et monachis fuisse translatas; et tertio, quia indubie constat caput S. Severi usque ad seculum postremum, cum sua theca seu capsa argentea, fuisse in hoc monasterio conservatum, et ab hæreticis subinde spoliatum, projectum ac pedibus sacrilegis conculcatum. Unde partem quamdam solum reliquiarum S. Severi Burdegalam translatam et asportatam concesserim forte, non tamen omnes ejus sacras reliquias fuisse translatas. Narrationem subjicio translationis factæ ab abbate et monachis, post primi monasterii a Francis destructionem, initio circiter seculi noni, scriptam a monacho ejusdem ævi et teste oculato, qui tertiam Vitam S. Severi scripsit supra descriptam, et miracula ejus hic quoque relata. Sic autem scribit post monasterii primi ædificationis mentionem ejusdemque eversionis, prout refertur in parvo chartulario:

RELATIO DE TRANSLATO CORPORE S. SEVERI.

Ante illud vero tempus, tanta egregius martyr Christi Severus intercessionibus suis potentia fulgebat miraculorum, ut infinita ex longinquis partibus undique concurreret multitudo languidorum: quod ita tunc penitus cessavit, ut etiam ipsum venerabile corpus a Francis delatum a quibusdam crederetur. Consilio autem inito jejunium triduanum indicunt, et cur intercessio sacri martyris a virtutis beneficio cessasset, divina revelatione inquirunt. Intempesta igitur noctis hora, beatus Severus duobus viris religiosis, quorum unus Theodorus, alter dicebatur Magnus, vultu angelico apparuit, illisque quod inquirebant verbis hujusmodi exposuit: locumque illum omnino divina gratia ac sui visitatione indignum referebat, quem hostilis manus plurima sanguinis effusione polluerat. Mane autem facto, hi duo venerabiles viri visionem quam viderant, in conspectu totius populi narrant. Consilio unanimi igitur venerabile corpus in congruum locum transfertur, ubi et pristinus honor pro posse est illi restitutus, et idem venerabilis martyr populo suo sua intercessione placatus: præstante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen.

NOTA DUBUISSONII ALTERA. Non dicitur hic quo fuerit translatum S. Severi corpus: an ex capella Omnium Sanctorum ad presbyterium seu pone et retro antiquum majus altare? An forte in capellam de novo constructam, post monasterii a Francis destructionem? Certe ad aliam urbem proximam vel remotam translatum fuisse non videtur, cum dicatur quod pristinus honor fuerit illi restitutus, et ipse populo suo placatus. An tunc caput a reliquo corpore fuerit separatum nobis non indicatur: certum quidem est ab illo separatum, in theca argentea, a multis jam seculis asservatum fuisse; imo et ejusdem sacri capitis impignorationem et miraculosam angelorum ministerio ex Hispania translationem ante primi monasterii eversionem contigisse existimo. Quæ scilicet translatio etiam nunc quotannis solemniter celebratur quinto Idus Octobris; cujus officium speciale subinde referam, in chartulario nostro descriptum. Prius tamen ejus historiam a monacho hujusce monasterii scriptam subjungo, prout descripta est in eodem parvo chartulario.

HISTORIA TRANSLATIONIS CAPITIS S. SEVERI EX HISPANIA.

Laudum cantica humanorum et gesta temporalium dominorum, quæ non incitant nostros animos ad salvandum, videmus aut ære inciso conscripta aut auro radiantibus litteris ad posteritatis memoriam commendata; et ipsa attendentes antecessores nostri, miror quia non erubuerunt tanti regis, Christi militis, Severi martyris miraculum inferius annotatum silentio tegere *, vel quare ad laudem summæ Trinitatis et ejusdem martyris, quemadmodum in tanta dira fame et pestilentia (qua pene omnes in pago Vasconico illo tempore diem claudebant extremum), omnibus ejus subditis totius pagi Vasconici misericorditer subvenit, vel alias mirabiliter se habuit, schedulis * saltim vilibus tradere neglexerunt. Et licet ego peccator de tam mirabilibus loqui me minus idoneum et indignum fatear, de plenitudine tamen divinæ gratiæ et meritis almi martyris Severi confisus, et quia sermo divinus ostendit quod peccator a laudibus et votis omnibus cessare non debet, quamvis explere nequeat quod sentit, quia scriptum est: Quamvis non sit speciosa laus in ore peccatoris, noli cessare a laude quia inde tibi promittitur venia; et alibi psalmista: Sacrificium laudis honorificabit me, et illic est iter quo ostendam illi salutare Dei, quod nemo apprehendet, nisi ego præmonstravero; et quia a Deo non tam effectus quam voluntas exquiritur, sicut scriptum est: Nil Deo placentius bona voluntate: sequens miraculum in scriptis redigere attentavi, non per me, sed stylo almi Pneumatis ordinatum. Illud in primis, fratres carissimi, donum vestræ gratiæ humiliter peto, ut præsumptioni vel imperfectioni meæ, cum sim tardus ingenio et indoctus eloquio, veniam impendatis; et ipse Altissimus, qui non improperat sed omnia dat omnibus affluenter, qui dixit discipulis suis: Non estis vos qui loquimini sed Spiritus sanctus qui loquitur in vobis, mihi et infra scripta legentibus elargiri dignetur gratiam et benedictionem, quæ promittuntur fratribus in unum habitantibus et debentur.

[2] O quam admirabilis beatissimus Severus, qui cum esset magnus et solio regio sublimatus, de ipso descendens, suffultus divino adjutorio, parvus et humilis fieri voluit tanquam apis. Apis enim, ut tradunt philosophi, ceteris quæ subjecta sunt hominum animantibus antecellit. Quamvis sit corporis minima parvitate, ingentes animos angusto versat in pectore, viribus imbecillis sed fortis ingenio. Hæc explorato tempore vitæ cum canitiem * pruinosa hibernia posuerunt et glaciali senio verni temporis moderata deterserunt *, statim prodeundi ad laborem cura succedit, dispersæque per agros, libratis paululum pennis, cruribus suspensis, incipiunt * parte * * ore legere flosculos; deinde oneratæ victualibus suis ad castra remeant, ibique aliæ inæstimabili * arte cellulas tenaci glutino instruunt, aliæ liquantia mella stipant, aliæ vertunt flores in ceram, aliæ ore natos fingunt, aliæ collectis floribus e * foliis nectar includunt. Quemadmodum enim istæ faciunt sic se habuit athleta, sanctissimus rex Severus, in vita pariter et in morte, prout antiquiores apices tradunt et in gestis ejus memini perlegisse, in quibus miracula quæ usquam gesserat, laudabiliter et mirabiliter explanantur. Et quia moderni gaudent brevitate, verbositate prætermissa, pauca de miraculis, quamvis quotidie divina gratia convalescant quoad nunc, libuit memorare, ad hoc ut legentibus gratum sit præsens opusculum sub compendio brevitatis.

[3] Post palmam vero martyrii quam ipse rex sanctus Severus adeptus est divina gratia, creberrimis miraculis claruit; et nostris diebus et tempore vidimus et audivimus, et quotidie ad oculum videmus quamplura mirabiliter operari. Sed postmodum tanta malitia hominum, satore zizaniæ humani generis inimico procurante, toto pago Vasconico inolevit et tanta vitia et diversa scelera peccatis cumulabant, quod non solum cœlestibus fuerant odiosa, verum etiam terra quæ ita se pollutam cognovit eisdem quasi sterilem * se ostendit et per aliqua tempora fructus suos dare ut consueverat denegavit. Prælati quoque et ceteri religiosi prædicto pago Vasconico in horto sanctæ ecclesiæ tunc degentes nec non plebani comites et barones, animadvertentes perire gentes sub diro famis * gladio, collegerunt in Sancto Severo concilium generale; et congregata infinita populi multitudine ad beatissimum martyrem Severum devotius cum vigiliis et orationibus unanimiter recurrerunt, et humilius supplicarunt ut idem martyr, cui ipsimet terram et aquam et cetera elementa viderant et audiverant divino auxilio obedire, et qui eos semper a multis periculis eruerat et in suis necessitatibus misericorditer consueverat subvenire, eis aliquam viam aperiret per quam possent tanto periculo et diræ pestilentiæ obviare. Præfatus enim rex, almus martyr Severus, qui nunquam in judicio sine misericordia sedit, ipsorum cordium contritionem et animorum devotionem attendens, voluit eisdem fomentum solitæ misericordiæ impertire, pruinosa hibernia * quibus terra glaciali sterilitatis senio fuerat obumbrata, rore fecunditatis munifice irrigare. Quibusdam devotis in somnis apparuit, eisdem insinuans quod irent ad partes Hispanicas, ubi plurima totius annonæ abundantia radiabat, et quod, habita bladi copia et sopita famis miseria, residuum in terris suis, ut assueverant, seminarent. Et sic deinceps laudes Domino referentes, vigilias adamantes et orationibus instantes, terrenis fructibus et spiritualibus potirentur. Et, si fortassis eorum facultates ad emendum dictum bladum sibi necessarium non suppeterent, quod audacter caput suum, quod amputatum ipsemet divina virtute cooperante manibus propriis ad sepulcrum usque deportaverat, ad ad prædictas partes Hispanicas deportare et in pignus tradere pro annona non formidarent. Itaque facta relatione visionis prædictæ, omnes unanimiter, ut supra, nimias laudes et gratias Creatori altissimo et sancto Severo mirum in modum reddere studuerunt. Post quæ, considerantes quod eorum facultates mobiles tunc non suppetebant ad tantam summam annonæ emendam pro tanta famis * miseria sopienda et tanta terræ sterilitate uberrime irriganda, de benignitate et misericordia prædicti sancti martyris confisi, prælati quidam et religiosi nec non alii nobiles, comites et barones, cum maxima reverentia debita tanto regi, caput suum pretiosissimum de sacrario ubi recondebatur receperunt et versus dictas partes Hispanicas humiliter et honorifice deportarunt.

[4] Prælati vero et ceteri illarum partium Hispanorum * audientes quod almum caput tanti regis martyris, cujus miraculorum floscula quasi per totius cosmi climata radiabant, volebant sibi Vascones in pignus tradere pro annona, cum maximo gaudio responderunt quod non solum quæ petebant, sed quadruplo et amplius ob beatissimi Severi martyris reverentiam et honorem sibi liberaliter abundarent. Ordinatoque inter eos ac pacto firmissimo stabilito de reddendo dictum caput, summa totius annonæ eisdem reddita et soluta, Vascones idem caput crebris gemitibus * et fletu non vacui dimiserunt, et cum infinita totius annonæ copia ad ipsas partes remearunt. Convocatoque et iterum congregato concilio generali, prædictam annonam per universas partes prædicti pagi Vasconici, prout unicuique opus erat, prudentissime diviserunt, sic quod per Dei gratiam et intervenientibus meritis beati Severi martyris tanta frugum abundantia brevi temporis spatio prædicto pago Vasconico pullulavit, quod absque dispendio summam quam manulaverunt * proinde solvere potuerunt. Adjuncto itaque iterato concilio generali, præfati Vascones, tanquam accepti beneficii non immemores, summæ Trinitati et almifico regi Severo cum magna reverentia gratias multimodas atque laudes celeritate multiplici retulerunt.

[5] Coram eo complosis manibus assistendo, inito consilio, annuerunt tam sacrum pignus non esse relinquendum partibus alienis nec fore rationi consonum corpus tanti sacrati martyris absque solamine capitis remanere. Congregata igitur tota summa annonæ quam manulaverunt, supradicti prælati et nobiles Vasconici ad dictas partes ubi dictum caput in pignus reliquerant, cum prædicta annona convenerunt. Convocatisque prælatis et ceteris nobilibus illarum partium Hispanorum, fuit ibi per Vascones facti narratio recitata et exposita diligenter; auditoque per Hispanicos quod Vascones tam celeriter retenta * sibi abundantia tantam copiam annonæ potuerant congregare, asseruerunt fore divinitus ordinatum. Verumtamen responderunt quod ex quo præsentiam dicti sacrati capitis habuerunt, tota illa regio diversorum miraculorum flosculis radiabat; nam cæcis visus, claudis gressus, surdis auditus meritis ipsius martyris sæpius reddebantur: et diversorum languidorum infinitus numerus recuperata sanitate laudabiliter hoc testantur. Quare, cum ista probent dictum caput esse loco sibi placito, dicebant quod nunquam tam solemne et salutiferum diversarum infirmitatum remedium abhinc recedere permitterent nec abire. Vascones eisdem replicarunt quod placeret eis pacta servare: valde enim esse inconveniens corpus tanti regis absque capite permanere. Multisque altercationibus hinc inde prolatis, oportuit ipsos Vascones absque dicto capite remanere. Et convocato iterum concilio generali, minus docti a prudentioribus quid super hoc agere debeant petierunt. Ipsi vero circumspecta diligentia, adhibitis conventionibus atque pactis, invenerunt quod ipsi debebant primitus dictam summam annonæ solvere quam caput recuperare: et sic unanimiter concordarunt quod iterum redirent illuc et dictam annonam solverent ut debebant. Quo peracto, et soluto debito, dictum tamen caput recuperare non potuerunt; nam in tantum clarescebat inibi diversorum miraculorum copia, quod sancta mater ecclesia quæ unica est et unicum Dominum prædicat atque colit in illis partibus de die in diem mirabiliter exultabat. Vascones autem hoc videntes quod aliqua via pacifica pignus suum recuperare non poterant, uberrimis lacrimis oculos madidati, gemitibus non postpositis, quasi arantes ungulis ora, ad propria remearunt. Et sic iterum convocati in unum, consilium inierunt ut infra certam diem uno armorum confluctu adjuncti ad illas partes accederent: nam invocato divino auxilio et beati Severi martyris assueto præsidio confisi, virilibus armis intendebant vi armorum legitime decertare, usquequo eis foret redditum pignus quod tam cordialiter peroptabant.

[6] Attendens igitur rex Severus quod justa juste petentibus deberet * valvam exauditionis quispiam aperire, [Dubuissonius legit debite.] volensque dictas partes de tanto periculo quod imminebat misericorditer liberare, recensens non esse consentaneum corpus suum absque solatio capitis permanere, quadam die, quinto Idus Octobris, divina præordinante clementia præfatum caput sacratissimum fuit in hoc monasterio sancti Severi repentino volatu et uno momento per Dei angelum deportatum et per quemdam monachum et sacristam qui moribus et vitæ laudabilis * titulo effulgebat, super altare ejusdem martyris hora Tertiæ adinventum. Visoque tanto miraculo omnes prælati totius pagi Vasconici et ceteri nobiles in unum convocati, trino Deo et regi Severo martyri reiterantes cum summa reverentia gratias atque laudes, divinoque officio cum summa solemnitate et reverentia celebrato, dictum caput loco assueto et congruo reverentius posuerunt. Et ibidem ad dictum locum ubi dictum caput in pignus reliquerant, summa cum festinatione ad * informandum qua die et hora dictum caput amiserant, prudentes et fide dignos nuntios destinarunt. Qui prælatos et religiosos nec non maximam copiam nobilium illarum partium pariter invenerunt de tanto miraculo non modicum obstupentes. Qui eis responderunt quod prædicta die et hora Tertiæ nubes candida ipsum caput sursum quasi ad astra plurimis ipsorum præsentibus et videntibus elevarit, sic quod ipsi credebant ipsum caput ad summi olympi apicem ascendisse. Itaque plurimis verbis ad invicem alternatis, nostri Vascones ad istas partes revertentes veritatem negotii, ut fuerat, dictis prælatis et ceteris nuntiarunt. Qui, de voluntate et decreto summi Romani pontificis, tunc antistitis primæ sedis, ad memoriam tanti miraculi posteris relinquendam, festivitatem hodiernæ diei solemniter futuris temporibus ordinarunt perpetuo duraturam.

[7] Dignum itaque est in hac tanta solemnitate et susceptione capitis sacratissimi Severi martyris animis * gaudentibus circa divina, frustratis mundialibus, totis nisibus laboremus. Omne enim quod secundum præsens seculum laboramus, vix usque ad mortem sufficit: mors nempe interveniens fructum nostri laboris abscidit; quod vero circa divina pro æterna vita agitur, etiam post mortem servatur, et tunc apparere incipit, cum laborum carnalium fructus cœpit non videri. Ibi ergo illa retributio inchoat, ubi ista terminatur. Quisquis igitur jam æterna cognovit, apud ejus animum temporales fructus vilescant. Tales fructus operemur qui maneant et qui, cum mors cuncta terminat, ipsi a morte exordium sumant. Nam quod a morte incipiat fructus Dei, testatur psalmista, qui dicit: Cum dederit dilectis suis somnum, ecce hereditas Domini. Quia electi Dei, postquam pervenerint ad mortem, tunc inveniunt hereditatem. Qui enim plus laborat, plus mercedis accipiet; et labor in brevi consummabitur, merces vero in æternum permanebit. Lætemur ergo, fratres carissimi, de tanto rege præside; effundamus coram illo devotius preces nostras, ut ipse apud sanctissimam Trinitatem pro nobis interveniat, ut ab omni perturbatione insidiantium eripiat et a suggestionibus spirituum immundorum custodiat et una cum illis qui sua devote solemnia peragunt ad cœlestia erigat; quatinus fideliter Jesu Christo Domino servire mereamur, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat per omnia secula seculorum. Amen.

[Annotata]

* chart. detegere.

* chart. sedulis.

* chart. canice.

* chart. de ter sernit.

* chart. incidunt.

* * pariter? editt.

* chart. inextimabili.

* et?

* chart. sterilis.

* chart. fame.

* chart. ibernia.

* chart. fames.

* sic.

* chart. genitus.

* manulare, vasconice manlevar, i. e. mutuo accipere. Editt.

* reventa? editt.

* chart. deb.

* chart. laudabiliter.

* vox suppleta.

* chart. animo.

CHARTA RESTAURATIONIS MONASTERII S. SEVERI DATA A WILLELMO SANCIO COMITE SECULO X
ex eodem Dubuissonio, t. I, p. 151 sqq.

Severus, martyr in Novempopulania (S.)

EX CHART. MONAST. S. SEVERI.

Præ oculis indesinenter habere summum Deum, horamque extremam, novissimumque diem in mente habere, ac sectari quisque mortalis debet, ut valet, justitiam, ut evadat tormenta pravorum et perveniat ad præmia justorum, quo nullus miser admittitur, nullus felix excluditur. Pati omne quod triste est, facereque omne bonum, dignissimum est. Idcirco:

[2] Ego Willelmus Sancius comes, cogitans dies antiquos et annos æternos, pertimescens futurum examinis judicium, pro salute remedioque meæ animæ, seu propter stabilitatem pacemque totius nostri regni; et ut Deus omnipotens traderet oblivioni mea flagitia meorumque parentum, neque sumeret vindictam ex ipsis flagitiis, decrevi honorare Deum locaque sanctorum de iis quæ mihi tribuit.

[3] Occasio autem hujus meæ intentionis hæc est: Quædam gens nefanda Normannorum, a proprio solo egressa, in ipsis nostris finibus est evecta, cupiens depopulare prædareque terras quas mihi Deus jure hereditario tradere dignatus est. Ut autem me Deus ipse eriperet a sceleratissimorum horum manibus insurgentium contra me facere bellum, genu flexo ante tumulum beatissimi martyris Severi *, quatenus me sua intercessione tueretur. Et sicut rex quondam hujus patriæ Adrianus, post reintegrationem sui corporis, regnum et se totum præfati martyris submisit dominationi; eodem modo ego sibi reliqui omnem patriam meæ ditioni * subjectam, si victoria potitus fuissem; devovi et in omnibus famulaturum Christo sanctoque martyri Severo; et pro parva ecclesiola magnificum et celebre monasterium me constructurum promisi.

[4] Post actum votum, sum nefandissimam turbam aggressus; et idem gloriosissimus præfatus martyr, quem in auxilium prærogaveram, cum equo albo armisque ornatus præclaris, apparuit prosternens, ac multa millia nefandorum ad claustra tartari transmisit. Ad ultimum, victoriam potitus, sicut voveram studui peragere; accersitisque militibus qui possidebant illum sacratum locum, precabar ut Sanctum cum prædio venderent mihi. Illi vero resistebant, nolentes vendere locum francum et ab omni censu liberum. Super hac re iratus, perhibebam locum in alodio castri mei esse. Tandem complacuit illis judicium facere in aqua frigida. Ventum est ad horam diei. Nolens hujus rei victus videri, misi meam uxorem cum meis filiis, cum episcopis et senioribus atque cum principibus totius Vasconiæ et vicinorum comitatuum qui in circuitu terræ ipsius sunt, ego remanens * castro.

[5] Cum vero jam adesset hora ut parvulus ab episcopo in aqua mergeretur, cum primum esset cœli serenitas ut nulla in aere nubes appareret, tantæ coruscationes et tonitrua de cœlo sunt emissa ut vix omnes qui aderant fulminum ictibus evadere se crederent, fugientes ad parvulam ecclesiolam S. Germani; illæsi post hæc ad me convenientes et perturbantes me, ignorantem eventum rei. Diligenter tractans cum sapientibus qui tunc forte mecum aderant, multum mirabar super his miraculis quæ acciderant. Ipsi vero sapientes inquirebant si sanctus Severus gesta vel passionem haberet scriptam. Inventum est a legentibus qualiter illud monasterium fuerat constructum, et qualiter a Francigenis hominibus fuerat destructum.

[6] Qua de causa, emi locum illum ab illis cum omnibus ad se pertinentibus, dans illis CCC. solidos duodenarios argenti et quadraginta quinque vaccas cum multis aliis rebus. Cupiens itaque, sicuti primitus devoveram, inibi famosissimum monasterium construere, convocavi episcopos Ausciensis seu Burdegalensis, seu cunctos episcopos qui meæ ditionis erant, et seniores cunctorum comitatuum, scilicet Vasconorum, Begorrensium, Burdegalensium, Agennensium, Fecacensium sive Lactorensium; statui libertatem atque constitutionem tali modo:

[7] Ego Willelmus sancio Comes, qui hunc locum ædifico in honorem S. Salvatoris, sanctique principis apostolorum Petri, atque in honorem præclari martyris Severi; hanc chartulam manu propria roborare decerno, cum consensu meæ conjugis Urracæ, ex regali stirpe procedentis; faventibus filiis meis Bernardo atque Sancio: interdicens, ex auctoritate Dei omnipotentis sanctique principis apostolorum Petri, cui vice Christi concessa est potestas ligandi atque solvendi, atque auctoritate omnium sanctorum, necnon ex auctoritate sanctæ Romanæ sedis ipsiusque antistitis; cum confirmatione archiepiscopi Ausciensis, necnon archiepiscopi Burdegalensis, episcopi Agennensis, Vasconensis, Basatensis, Begorrensis seu Lactorensis; cum consensu omnium comitum procerumque totius Vasconiæ:

[8] Ut nullus archiepiscopus nec episcopus, neque ego ipse, neque filius meus, vel nepos vel pronepos, aut stirps, aut successor, aut proprius aut extraneus, nec aliquis potens persona, neque aliquis ex parentibus nostris, ut dixi, vel ex nostris consanguineis, futuris post multorum curricula temporum, nullus clericorum aut laicorum, nobilium vel ignobilium præsumat de redditibus, rebus vel chartis monasteriorum, vel de cellis, vel villis, vel ecclesiis, quæ ad eum pertinent quocumque modo occasiones movere, vel dolos vel immissiones aliquas facere; nec in hostem, nec in caballicationem esse ducturos milites vel pedites; non in foro aut in mercato pertinentibus ipso sacro loco, quisquam judicium capiat; vel in appendiciis ejus aliquam calumniam facere præsumat, in aquis, in silvis, in pratis, in landis, in piscationibus, in pinetis seu in vineis; nec receptum inde per vim nec censum aliquod quærere; nec clericos in ecclesiis villarum præfati Sancti jure possidentis, nullus audeat molestare, vel de his omnibus quæ ipse sacratissimus locus, adquisitis vel datis vel adquirendis, adquisierit.

[9] Nullus episcoporum aut laicorum inibi servientibus ex * recessibus eorum receptaculis ulla popularis præbeatur occasio. Nec in præfato loco quisquam episcopus cathedram audeat collocare, vel quamlibet potestatis licentiam habeat imperandi, nec aliquam ordinationem quamvis levissimam faciendi, nisi cum voluntate et permissu abbatis ipso sacratissimo loco præsidentis; sed sint omnimodis liberi et absque ulla calumnia et inquietudine securi. Omnes vero episcopi, qui modo adsunt vel qui in perpetuum futuri sunt, ibi hospitare non audeant, nec censum aut tributum aliquod requirant, absque voluntate, ut præfati sumus, abbatis. Insuper, omnem decimationem meæ substantiæ, scilicet panis et vini et quidquid decimari oportet, contrado.

[10] Abbatem dominumque loci istius his præficio, nomine Salvatorem, sanctissimum et ab omnibus laudabilem; et fratres sub eo degentes, a quibuscumque partibus advenerint, quanto tempore sociari monasterio voluerint, stabilio et confirmo. Abbatem autem habere, Fratribus non per munus aliquod nec per vitium nec per favorem neque per adulationem, sed secundum ordinationem sancti Benedicti, impero. Sanctoque Petro, quot singulis annis, quinque solidos Romæ abbati solvere mando. Omnes etiam ecclesias in omnibus meis comitatibus, quas modo teneo, integre et sincere absque ullo censu immunes trado. Sed et omnes illæ quæ a me cuiquam hominum contributæ *, post mortem illorum qui nunc tenent, ad sacratissimum locum revertantur. Sed et ecclesiam sanctæ Dei Genitricis Mariæ, quæ dicitur de Solaco vel de Finibus-terræ, cuidam Bonofilio in beneficio dedi quamdiu viveret: post mortem autem ejusdem præfatam ecclesiam trado sancto Petro ac almo Severo, consentientibus Goscelino et Achelino filiis ejus, primitus calumniantes, sed postmodum, a me dato pretio, libentissime annuentes. Item dono ecclesiam S. Genii confessoris ubi sua sacrata ossa tumulata jacent, ubi abbatiam fieri jussi, sub regimine abbatis S. Severi, cum omnia pertinentia concedo, cum consensu Otdati vicecomitis atque Arnaldi abbatis præfati loci.

[11] Ad ultimum, trado castrum Palæstrion, cum omnibus appendiciis suis, et omnia pertinentia in silvis, in pratis, in villis, in landis, in aquis, in pinetis vel in vineis, cum omnibus militibus seu armicolis.

[12] Omnia concedo quæ sunt inter duos fluvios ab Alpheano, qui modo vocatur vulgo Aturris, usque ad Gavarsuasensem; stabilio, decerno, confirmo, delego, trado ego Willelmus Sancius, cum hac tabula auro argentoque pulchre ornata, principi apostolorum sancto clavigero Petro, necnon gloriosissimo martyri Severo, imprecans omnes maledictiones quæ scriptæ sunt in Veteri Testamento, super eos venire qui huic sacratissimo loco in nullo obstiterint. Si quis autem episcopus præpotens, sive ex nostris parentibus, consanguineis, majores aut minores, quælibet persona, sive sit vir aut mulier, ex hiis tentaverit minuere: ex Dei omnipotentis auctoritate necnon omnium sanctorum, auctoritateque apostolica S. Petri, necnon pontificis suæ sedis præsidentis, sitexcommunicatus et ab omni congregatione christianorum separatus, parsque eorum sit cum Acham filio Carmi, et cum Dathan et Abiron, quos terra vivos absorbuit; pereantque cum apostata Juliano perditoque Daciano; sint damnati cum Nerone et mago Simone; ardeant sine fine maledicti, cum diabolo et angelis ejus, in igne et sulphure, in secula seculorum. Amen. Amen. Fiat. Fiat.

[13] Post actum malum, si quis ad satisfactionem venire voluerit, perpetrata mala, seu damnum quod intulerit, in quadruplum restituat; septemque libras auri monasterio tribuat; et quia eumdem locum tradidimus sanctæ apostolicæ sedi, pedibus nudis adeat, et litteras a præsule Romano susceptas suo episcopo proprio repræsentet. Ut autem hic in præsenti et in futuro ævo charta hæc firmissime credatur, mea manu seu uxoris filiorumque, necnon episcoporum vel fidelium manibus roborare dignum vel auctorisare decrevi, vel stabilivi.

† Signum Willelmi Sancii comitis, qui hanc chartam fieri jussit. † Signum Urracæ comitissæ. † Signum Bernardi Willelmi, filii ejus. † Signum Sancii, filii ejus. † Signum Godefridi Burdegalensis episcopi. † Signum Orioli Sancii de Fageto † Signum Donati Garciæ de Donagelo. † Signum Aquelini Atilii de Calonar. † Garciæ Mancii de Bergiu. † Signum Odonis, Auscitani archiepiscopi. † Centuli Gastoni. † Signum Gastoni Centuli de Bearno. † Signum Azinelli Elzii de Samadello. † Signum Asnarii Elsi. † Signum Bergomi Sancii. † Garciæ Lupi de Sylvestro.

[Annotata]

* supple c. g. deprecatus sum.

* chart. ditionis.

* chart. remanes.

* phrasis manca.

* chart. contributas

LITURGICA DE SANCTO SEVERO.

Severus, martyr in Novempopulania (S.)

EX CHART. MONAST. S. SEVERI.

NOTA DUBUISSONII [Tom. I, p. 101 – 103.] . Ex supradictis patet duo S. Severi festa quotannis solemni ritu hoc in monasterio celebrari solita, nempe primam festivitatem, in die ejus gloriosi martyrii, prima die novembris, qua Wandalorum crudelitate truncatus fuit; sic enim in antiquo nostro hagiologio seu martyrologio festivitas ejus annuntiabatur: “Kalendis novembris, in pago Vasconico, apud castrum Palæstrion, natale S. Severi, qui, post fluminis divisionem et regis Adriani sanationem et populi prædicationem, multis coruscans miraculis, meruit capite decollari.” Succedente vero tempore, festivitas hæc translata fuit ad diem octavam novembris, ob festum Omnium Sanctorum, quod ab universa ecclesia prima ejusdem die celebratur; et ideo subinde annunciata est hæc S. Severi festivitas VI idus novembris, ut et celebrata. De qua translatione extat adhuc penes nos bulla Clementis papæ V, data anno 1307, quam statim ad longum referam. Secunda autem festivitas S. Severi in ejus honorem celebrari solita, est solemnitas hujusce jamjam supra scriptæ translationis, quæ sic quotannis annunciari solet, ex antiquo hagiologio: “V° idus octobris, susceptio capitis beatissimi Severi martyris”; in qua eadem die, fit processio generalis per urbem. Officium olim hujus diei erat tantum novem lectionum, et officium alterius solemnitatis, in die martyrii, erat duodecim lectionum. Hæc specialia officia in his festis decantari solita subjiciam bullæ supra laudatæ, quam hic censeo referendam

Bulla Clementis papæ V, data anno 1307, pro celebratione festi S. Severi, die octava novembris, cum olim celebraretur prima die ejusdem mensis, in qua fuerat martyrio coronatus.

Clemens episcopus, servus servorum Dei Venerabili fratri episcopo Adurensi, salutem et apostolicam benedictionem. Licet, pro veneratione sanctorum, missarum et aliorum divinorum solemnia certis celebrari diebus mater ecclesia duxerit statuendum, cum tamen plurium festorum uno eodemque die concurrit diversitas, in celebratione hujusmodi divinorum æquum satis arbitramur et congruum, ut pro evitando diversitatis incommodo, alterius festi celebritas immutetur. Sane dilectus filius Galhardus abbas monasterii S. Severi, ad Romanam ecclesiam nullo medio pertinentis, ordinis S. Benedicti, Adurensis diœcesis nuper nobis humiliter supplicavit ut, cum festum dicti sancti ab olim consueverit immediate sequenti die post festum commemorationis Sanctorum Omnium celebrari, quo etiam die fidelium defunctorum exequiæ celebrantur; sicque aut non perfecte vel non solemniter, sicut decet, aut non absque magno celebrantium difficultatis incommodo hujusmodi officiorum solemnitas valeat celebrari; solemnitatem prædicti festi S. Severi et ejus celebrationem officii in octavum diem post præfatum festum commemorationis Sanctorum Omnium transferre et immutare, de benignitate apostolica dignaremur. — Nos igitur Deo gratum et æquitati congruum fore putantes petitioni ejusdem abbatis annuere favorabiliter in hac parte, fraternitati tuæ, per apostolica scripta, mandamus quatinus, si conventus præfati monasterii nec non cleri et populi dicti loci ad id accedat assensus, postulata super hoc authoritate nostra statuas, ordines et concedas. — Datum apud Laureum montem Burdegalensis diœcesis, sexto idus octobris, pontificatus nostri anno tertio.

OFFICIUM S. SEVERI

In festo martyrii ejus olim celebrari solitum [Apud Dubuissonium, tom. I, p. 103. In noct. lectiones desumptæ sunt ex Vita prima.] .

In I Vesperis. Hymnus.

Gloria, Christe et decus sanctorum!
Quas in honore fundimus Severi
Martyris tui, supplices rogamus *
      Suscipe laudes.
Qui diadema regium contemnens,
Cunctaque secli blandimenta spernens,
Vicerat mundum, nomine et corde
      Rite Severus.
Sed tua, Christe, amplectendo jussa,
Simplici mente factus est columba,
Facie lætus, habitu modestus
      Cordis et oris.
More serpentis, satagens illæsum
Caput servare, propte, qui es rerum
Caput et auctor, corpus hic objecit
      Sanguine fuso.
Quem suo jussu monitum de cœlis,
Angelo duce, gratia cœlestis
Misit doctorem oris ab extremis
      Finibus istis.
Pro tuo clero, beate Severe,
Inclite Christi martyr, intercede,
Quem ante Deum ducem speramus
      Atque patronum.
Gloria Patri genitæque Proli,
Et tibi, sancte, similis ab utroque,
Pneuma, cum quibus honor est et virtus
      Una per ævum. Amen.

Ad Magnificat. Ant. Beatissimus Christi martyr Severus regali propagine stirps floruit fructifera; de qua suaviter redolet per totum mundum sancta Ecclesia. Terreni sceptri sublimitate spontanee voluit privari, et Christum desiderabat totis visceribus imitari.

Oratio.

Concede, quæsumus, omnipotens Deus: ut qui beati Severi martyris tui monitis mirificisque miraculis populum tuum ab infideli revocare dignatus es perfidia; ejus intervenientibus meritis immarcessibilem æternæ remunerationis coronam securi percipere mereamur. Per Dominum.

Ad officium noct.

Invit. Summæ regem gratiæ venite adoremus, qui Severum terreni regni sceptra spernentem gloriose suscepit in cœlis triumphantem.

In I nocturno.

Ant. Athleta Dei Severus in Christi fide religiosissimus alta oriundus extitit prosapia, et parentum lege gloriosus heres regni obtinuit sceptra.

Ant. Barbarorum regnum dum ad tempus rexisset strenue, quod legali possederat jure, cœlestis regni instigatus amore, terreni sceptri se privavit honore.

Ant. Compositis tandem regni gubernaculis, decrevit adhærere christicolis, et divinæ legi magis voluit subesse, quam dominio tyrannicæ potestatis barbaris præesse.

Ant. Dominio regni privatus altiori contemplatione est admonitus ut, ad probandum boni certaminis triumphum, solus devolaret in eremum.

Ant. Exorta superni luminis gratia, mox dilecti sui * in tantum irradiabant pectoris intima, ut juste et pie vivendo, omnibus factus sit exemplum, arctæ et angustæ viæ proposito.

Ant. Fortis ut athleta, postquam plurima tentationum vicit pericula, arctiori divini amoris ardore succensus et peregrinationis studio est incitatus.

Post I lect. ℞. Gloriosus martyr Domini Severus, virtutum gratia plenus, volens fugere populi favorem, assumpsit peregrinationis laborem. * Et spreto omni honore patrimonii, non surdus auditor extitit evangelii. ℣. Divina gratia inspiratus et constantia fidei roboratus, perfecte Christum est imitatus. Et spreto.

Post II lect. ℞. Delegit quosdam hujus secreti conscios constantesque ad inceptum propositum socios; * et communi decreto horum, adiit Romam ad poscenda suffragia apostolorum. ℣. Non sine consilio divinæ bonitatis, in primis fulciri voluit benedictione apostolicæ auctoritatis. Et communi.

Post III lect. ℞. Ea tempestate Higenius arcem apostolatus, divina præstante clementia, solerti gubernabat providentia. Ut vidit Severum cum suis sociis, * mox cognovit quod Dei gratia esset cum illis. ℣. Vere æmulus caritatis honeste suscepit eos omni officio humanitatis. Mox.

Post IV lect. ℞. Evoluto aliquanto tempore, imbutos salutaribus monitis nolens eos tardare proposito, * de futura passione vaticinavit eis, divinæ mentis præsagio. ℣. Bravium, filioli, æternæ hereditatis, quod avide quæritis celeriter invenietis. De futura passione. Gloria.

In II nocturno.

Ant. Gloriosus Severus apostolica benedictione confortatus, pro Christo sustinere volens passionem, iter devertit ad barbarorum nationem.

Ant. Hæsitanti in cœpto proposito, taliter angelico monitus est alloquio: Gloriose agonista, Severe, noli quasi dubius timere; per triumphum passionis, obtinebis palmam æternæ remunerationis.

Ant. Ista voce dilectus Deo confortatus, socios sui itineris est consolatus, ut confidenter coronam victoriæ sperarent et ab incepto se non retardarent.

Ant. Charismate divino plenus, ut supernæ prævisioni placuit, ad barbaras nationes Vasconum pervenit, ubi ad comprobandum sua merita plura ostendit Dominus miracula.

Ant. Luminis superni comitatus jubare, in primis divertit ad castellum Palæstrion nomine, ubi tunc sedes erat regia, cujus lege coercebantur totius imperii frena.

Ant. Mirum in modum Alpheano appropinquantes fluvio, impediti navigio, sed ad solita sanctus Severus recurrens arma, mox subvenit misericordia divina.

Post V lect. ℞. Subveniente divina clementia, per medium divisi fluminis alveum factum est siccum * iter in profundo. ℣. Quo transeunte sancto Severo cum sociis, magnum miraculum factum est indigenis. Iter.

Post VI lect. ℞. Fama tanti miraculi percussus illius terræ rex Adrianus, jussit eos deduci ad se, * et reverentia humilitatis recepit eos honeste. ℣. Hac prodigii divulgata novitate, cœpit eos tractare omni humanitate. Et reverentia.

Post VII lect. ℞. Hic Adrianus gravissima infirmitate detentus; nullus eum curare poterat medicus; * jam desperans de sua salute, Severum alloquitur; ut pro eo Dominum roget deprecatur. ℣. Serve Dei excelsi, si per te restituerer sanitati, regnum meum tibi darem, et socios tuos magnis muneribus exornarem. Jam desperans.

Post VIII lect. ℞. Audiens beatus Severus regis infirmitatem, et videns cordis contriti humilitatem, talibus aggreditur dictis: * Si per baptismatis regenerationem purificeris, et verum Deum creatorem tuum confiteris: ℣. Morbis omnibus remotis, sanitatem recuperabis animæ et corporis. Si per. Gloria. Si per.

Prosa. Confitendo verum Dominum, et auctorem cœlorum unum Trinitate perfectum, atque præter hunc non alium: (Constat judex omnium vivorum nec non mortuorum,) baptizatus videbis mirabilia, nam ditaberis * Spiritus sancti gratia, et corporis salutem vere impetrabis.

Ad cantica. Ant. Alma Superni gratia donante, sanctoque Severo orante, post baptismi regenerationem, rex integram adeptus est curationem. Quod videntes sui, cœperunt laudare magnalia Dei.

Post IX lect. ℞. Beato Severo verbum salutis populo monstrante, rex taliter eum alloquitur: O vir sanctissime, ab uno periculo quod restat nos eripe, * ut omnis hic populus credat in Dominum per te. ℣. Immanes duos serpentes hunc portum fluminis diu obsidentes omnemque patriam polluentes nociva peste, tuis orationibus repelle. Ut omnis.

Post X lect. ℞. Mox vir Domini cupiens firmare cor credituri populi * per virtutem divini miraculi, de Dei misericordia confisus, simul cum rege et omni populo, adiit locum intrepidus. ℣. Cumque illuc pervenisset, et orationis verba finisset, dracones ejus obtemperantes jussui recesserunt in profundum abyssi. Per.

Post XI lect. ℞. Talibus visis miraculis exortum est magnum gaudium in populis et provoluti ad pedes beati Severi, deprecati sunt, * ut ab eo mererentur baptizari. ℣. Cœperunt unanimiter Deum glorificare et compuncti corde sanctum Severum postulare. Ut.

Post XII lect. ℞. Exultemus omni cordis jocunditate, in hac speciali patris nostri Severi solemnitate, in qua factus est gloriosus cœli senator, * qui totius Vasconiæ extitit prædicator. ℣. Susceptus est hodie ad cernendam Regis æterni faciem; hodie thronum meruit inter eos qui cum Christo sunt hoc seculum judicaturi. Qui totius. Gloria. Qui totius.

Prosa. In aula cœlestis palatii, immortali conjunctus judici, duodeno exaltatus solio congaudet judicio. Ingentem * duodeni tribuum judicis habet ministerium; pondus gravatum crimine aperto trahit examine. In choro apostolico non minor ex merito, ligandi atque solvendi additus potestati; per dignum sanguinis pretium gemma splendens et flos martyrum: ubi pro nobis erit intercessor ac veniam obtinebit delictis, adjutor atque pius interventor.

In Laudibus.

Ant. Baptizatis et perfecte in Christi fide confortatis, se ipsum cunctis pro exemplo monstravit, et ad majora quotidie provocavit.

Ant. Crescente numero fidelium, christiana religione Vasconia illuminatur et sanctus Severus ut pater ab omnibus honoratur.

Ant. Dum vir beatus pabulo vitæ reficeret eos provide, sciens sibi appropinquare passionem, hostili manu prædixit eis venturam Wandalorum nationem.

Ant. Ea tempestate, gens Wandalorum persecuta est religionem christianorum, et ut prædictum est per sanctum Severum, veritas mox secuta est rerum.

Ant. Forti manu venientes, Wandali obsederunt ripam fluminis Alpheani; sed, orante S. Severo, præter solitum excessit alveum, et dimovit exercitum paganorum.

Ad Capit. ℞. Severe martyr, ave; nobis da gaudia vitæ. ℣. Servorum gemitus audi. ℞. Nobis da. Gloria. Severe martyr.

Hymnus.

      Deus, spes nostra unica,
A quo subsistunt omnia,
Natura lege propria,
Quæ vere sunt essentia:
      Ad te obnixis precibus
Cordis lacrimas fundimus:
Miserere, piissime,
Et nos placatus respice.
      Culpis nostris merentibus
In mœrore arescimus,
Malisque imminentibus
Pene victi deficimus.
      Sed, mundi factor machinæ,
Quem nulla possunt fallere,
Qui cuncta moderamine
Tuæ regis scientiæ:
      Tu ignem sancti Spiritus
Nostris infunde sensibus,
Qui cordis habitaculum
Tibi faciat placitum.
      Malorum cuncta genera
Tua pellat clementia,
Et quo nos premunt crimina
Erigat tua dextera.
      Pia sacrati martyris
Severi tuis famulis
Succurrat intercessio,
Vitæque ditet præmio.
      Tu ergo, martyr inclite,
Ante Deum nos protege,
Quo meruisti scandere,
Fuso sacrato sanguine.
      Sit trino Deo gloria,
Per infinita secula,
Quem unum in substantia
Fides credit catholica. Amen.

Ad Benedictus. Ant. Gloriosus martyr Domini Severus omni virtutum perfectione plenus, cognoscens instare ejus vitæ terminum, suis administravit verbi viaticum, et tradidit se pro eis spontanee martyrio, exultans et gaudens in Domino, cui gloria et imperium per secula seculorum.

Ad Tertiam.

Ana. Congratulemur omnes simul in Domino, annua præconantes solemnia; adsitque nobis beatus athleta Christi Severus, et liberet a seculi naufragiis, ac reficiat cœlestibus cibis; qui puerum undis die ac nocte submersum parentibus reddidit illæsum ac cœlesti pane mirabiliter ditatum. Alleluia. Alleluia.

Ad II Vesperas. Hymnus.

Vocibus cordis resonemus omnes
Consonas laudes, jubilando regi
Omnium regum, meritis Severi,
      Militis almi.
Lucis æternæ radio refusus,
Sceptra contemnens vaga vanitatis,
Ut coronis ætherea ditari
      Posset in aula.
Quod vetus quondam Moyses in ponto,
Hoc novus nunc hic Moyses in amne:
Ille tunc virga mare, fugat undas
      Hic voce sola.
Obvio regi salus ipse factus,
Dum globo jam dæmonico refertum,
Orbe septeno laceraret illum
      Pestis iniqua.
Unde præsentes petimus canentes
Cordis expurges maculas ut omnes;
Perfrui nobis tribuas coruscis
      Opibus altis.
Sit salus perpes Domino decusque,
Qui regit totum sine fine cosmum,
Unus et trinus, residens in arce
      Secula cuncta.

Ad Magnificat. Ant. Hodie insignis Severus, Vasconiæ patronus, per devotæ orationis obtentum crescente Alpheano, Wandalorum dimovit impetum. Hodie cum multis aliis martyrium adeptus est obtruncatione capitis. Hodie, obsequio angelorum caput deportavit proprium usque ad sepulcri locum: ipsi honor et gloria qui hæc sibi præstitit beneficia.

Oratio. Omnipotens sempiterne Deus, qui beatum Severum, martyrem tuum, inclitum nobis disposuisti esse patronum: concede, intercessionis ejus munimine, ita nos omnium vitiorum sordibus carere, ut ad tuæ beatitudinis celsitudinem feliciter pervenire mereamur. Per Dominum.

Orationes per octavas. Deus, qui per beatum Severum martyrem tuum plura nobis exhibere dignaris beneficia: dietim nos ad altiora subleva dona; quatinus, cujus sacratissimo corpori devote assistimus, ejus spiritui in cœlo quondam jungamur. Per Dominum.

Deus, qui beatum Severum, transitoriæ dignitatis pro te spernentem sublimia, glorioso martyrio decorasti et stola perpetuæ jocunditatis induisti: concede, ut terrena spernendo et eum perfecte imitando, quem dedisti nobis hic egregium doctorem, apud te sentiamus pium patronum et defensorem. Per Dominum.

Immensam clementiam tuam, omnipotens Deus, humiliter imploramus, ut qui fragilitate carnis præpediti innumerabiliter peccamus, beatissimi Severi martyris tui precibus adjuvemur; quatinus, cujus sacratissimum corpus hic pio amore venerabiliter amplectimur, ejus suffragantibus meritis, ab omni adversitate liberemur. Per Dominum.

Respice, Domine, de cœlo et vide, et visita locum istum beati Severi, martyris tui, cum habitatoribus ejus; et protege ab incursu hostilium nequitiarum, atque ab insidiis spirituum immundorum et fulgurantium tempestatum, nec non ab æstuantis incendii periculis; neque aliorum involvamur peccatis, qui pro nostris non valemus respondere * delictis. Per Dominum.

OFFICIUM.
In susceptione, alias translatione capitis sanctissimi Severi, de partibus Hispaniæ delati.
Ad Vesperas.

Ad Capit. ℞. Sanctissimus miles Christi Severus, Vasconiæ gentis nunc pius defensor et patronus, populum credentem doctrina salutis in fide confortavit et baptismate in Christo regeneravit, * ac semper in necessitatibus mox subvenit. ℣. Caput suum hodie angelus detulit Hispanicis partibus, et hic reposuit, ut nobis prosit. Ac semper. Gloria.

Ad Magnificat. Ant. Inclite cœlorum palatii senator, Severe, colentem diatim tuos nobiles triumphos precibus tuis subleva plebem; et qui, deposito diademate, novus tiro meatum divisisti fluminis, quo transcurso, Vasconicam gentem totam purgasti unda baptismatis: apud ipsum pro nobis intercedere digneris, qui caput tuum hodie per angelum suum hic jussit deportari Hispanicis partibus: ut tecum mereamur adscisci cœlestis regni civibus.

Oratio. Deus, qui hodierna die pretiosissimum caput almifici regis, martyris tui Severi de partibus Hispanicis in hoc tuo monasterio, per angelum tuum repentino volatu deferri mirabiliter voluisti: concede propitius, ut qui ejus solemnia celebramus, quæcumque in nomine Filii tui Domini nostri Jesu Christi petierimus, precibus et meritis tanti regis martyris consequamur. Per eumdem.

In Laudibus.

Ad Benedictus. Ant. Insignis athleta Domini, Severe, nobili triumpho passionis decoratus, hostia viva pro tuis Deo immolatus, apud illum intercede pro nobis, aut pro nostris peccatis, qui caput tuum hodie per angelum suum de externis finibus hic jussit deportari: petimus, non desistas tuo interventu nos gubernare, et a cunctis periculis hic in perpetuum salvare.

Lectiones de S. Severo. Ex proprio Ausciensi. — Severus et Gerontius cum quibusdam sociis, juxta antiqua Vasconiæ monumenta, missi sunt ut huic regioni Christi fidem prædicarent. A barbaris qui, imperante Honorio, initio quinti seculi maximas in illis partibus clades intulerunt, trucidati sunt in odium fidei christianæ. Sanguinem fuderunt in territorio Adurensi, in quo celebre exstabat monasterium nomine S. Severi insignitum, et sub ejus invocatione antiquitus constructum. Ibi Severus ut martyr et totius regionis vir apostolicus magna solemnitate recolitur. Non longe a monasterio sancti Severi exstitit olim monasterium Sancti Gerontii nomine cognitum, cujus basilica multum exornata et in sacra supellectili dives a Calvinistis exspoliata fuit.

Ex proprio Tarbiensi. Severus et Gerontius a Wandalis oriundi, cum quibusdam sociis, juxta antiqua Vasconiæ monumenta missi sunt, ut huic regioni Christi fidem prædicarent. A barbaris qui, imperante Honorio, initio quinti seculi maximas in illis partibus clades intulerunt, trucidati sunt in odium fidei christianæ. Sanguinem fuderunt in territorio Adurensi, in quo celebre exstat monasterium nomine sancti Severi insignitum et sub ejus invocatione antiquitus constructum, cui adjacet civitas quæ ex celebritate loci videtur accrevisse et caput Vasconiæ nominatur. Ibi Severus ut martyr et totius regionis vir apostolicus magna solemnitate recolitur. In martyrologio ejusdem abbatiæ festivitas S. Gerontii martyris notatur quinto idus decembris. Exstitit olim intra fines diœcesis monasterium celebre, sancti Gerontii nomine cognitum, cujus basilica multum exornata et in sacra supellectili dives a Calvinistis expoliata fuit anno 1569.

NOTA. In litaniis sanctorum Aquensis ecclesiæ, sec. XIII post S. Stephanum et S. Saturninum, S. Severus invocabatur. In breviario Aturensi anni 1829, Severus et Gerontius martyres coluntur die 16 januarii, ritu semiduplici. Lectio eadem est quæ in proprio Tarbiensi. Sed in editione breviarii Aturensis anni 1847, Severus colitur solus die 9 novembris. Lectio eadem est, præter S. Gerontii memoriam. In proprio Tarbiensi et in Ausciensi coluntur 13 febr.

[Annotata]

* vox suppleta a D.

* supplendum forsan dono, nisi legendum dilecti Severi vel dilecti Dei.

* ditaris in edit.

* sic.

* vox suppleta

DE S. JANUARIO II EPISCOPO BENEVENTANO, CONFESSORE.

MEDIO SECULO IV.

[Commentarius]

Januarius II, episcopus Beneventi (S.)

AUCTORE G. V. H.

S. Januarius, nominis hujus secundus, ab homonymo sancto Januario I sedulo distinguendus est. [S. Januarius II, sedulo distinguendus a S. Januario I,] Uterque Beneventi civis, Beneventi episcopus uterque, uterque ex Januaria gente Beneventana oriundus, vita ac meritis sanctus uterque, diverso tamen mortis genere ad cœlos migrarunt. Magnus enim ille ac toti orbi notissimus Januarius, nominis hujus primus, glorioso martyrio, ac post martyrium gloriosiori etiam quotannis miraculo liquescentis sanguinis clarus, Beneventum vivus, Neapolim illustravit defunctus; hic vero confessor in pace quievit Beneventi medio seculo et amplius post sanctum martyrem prædecessorem. Sanctum Januarium confessorem cl. episcopus Hefele [Conciliengeschichte, tom. I, p. 545, edit. 1873.] rite distinxit a sancto Januario martyre; quod autem hunc Januarium II sanctitatis titulo privavit, fecit injuria. Sancti enim titulo ac nomine et honore apud Beneventum patriam alter Januarius gaudet, quamquam inclitissima primi Januarii gloria posterioris nomini ac honori veluti nubem obduxisse dicenda est, ita ut inter Beneventanæ ecclesiæ clerum neque imi subsellii virum invenerim, qui alterius Januarii et sanctitatem et cultum præfracte negaret. Sunt enim homines interdum patrum suorum gloriæ incurii. Neque hoc solo exemplo didici esse homines ecclesiaticos, sanctorum qui in suis ecclesiis coluntur; ignaros et incuriosos.

[2] [cultu publico gaudet apud Beneventanam ecclesiam.] Cultum publicum ab ecclesia Beneventana S. Januario civi atque episcopo exhibitum, luce clarius demonstrant duo altaria in cathedrali Beneventi ecclesia in sancti hujus honorem Deo dedicata. Unum est altare sanctorum pontificum qui Beneventanam sedem illustrarunt, quos inter in altaris tabula depictus est S. Januarius II; rei fidem, præter oculos, præstat instrumentum authenticum consecrationis, peractæ die 8 decembris anno 1692, quod reperitur in archivis cathedralis Beneventanæ, in Regesto instrumentorum ab anno 1686 – 1692, ubi inter sanctos quorum in honorem altare erat consecratum nomen Januarii secundi, ipsemet legi, fol. 237. Alterum est altare sanctorum civium Beneventanorum, quos inter Januarius II in tabula depictus cernitur, cujus itidem nomen, in prædicto Regesto fol. 239, authenticum consecrationis instrumentum exhibet. In codice ms., auctore Vipera, qui codex in archivis archiepiscopatus Beneventani conservatur, S. Januarius II recensetur inter sanctos quorum festa Beneventana ecclesia non celebrat. In diptycho Ursini, Beneventi in synodo Provinciali publicato, anno 1691, S. Januarius, undevigesimus Beneventi episcopus censetur anno 347. In Beneventana Pinacotheca, auctore Joanne de Nicastro, Metropolitanæ ecclesiæ archidiacono [Lib. II, De sanctis viris Beneventanis ac virginibus, cap. 3, p. 74.] de sancto Januario hujus nominis secundo hæc fit mentio: Sanctus Januarius II et decimus octavus Beneventi episcopus, S. Cassiano ad immortalem vitam translato successit anno trecentesimo quadragesimo septimo. Quo anno, Julio I pontifice Maximo, Sardicensi concilio interfuit ac ita subscripsit: Januarius a Campania de Benevento Episcopus. Ibidem ejus octavum exstat caput de alieno ministro ecclesiæ non ordinando. Hujus sancti episcopi posteris æviternam commendavit memoriam Binius ad Concilium Sardicense, Coloniæ editum, brevi hoc elogio: Ex Italia vero lumina clarissima eandem synodum illustrarunt nobiles sanctitate et illustrium sedium episcopi, Protasius Mediolanensis, Severus Ravennas, Lucillus Veronensis, Januarius Beneventanus episcopi. Denique anno trecentesimo sexagesimo nono, meritis dives, diem suum clausit extremum. Cantelius noster [Metropolitanarum urbium hist. civilis et eccl., parte III, dissert. III, cap. 8, num. 6.] inter episcopos Beneventanos sanctorum fastis adscriptos, recenset nomen sancti Januarii alterius anno 343, qui Sardicensi synodo interfuit. Marius de Vipera, archidiaconus Beneventanus [Chronologia episc. et archiepisc. metropolitanæ eccles. Beneventanæ, p. 17.] . ea fere ad verbum dixerat, quæ Joannes de Nicastro in suam Pinacothecam intulit. Ughelli [Italia sacra, tom. VIII, p. 15.] eadem ferme quæ præcedentes, refert: eamdem quoque S. Januarii subscriptionem concilio Sardicensi affert, videlicet: Januarius a Campania de Benevento, quam frustra confirmat exemplo aliorum episcoporum, qui præter urbem, provinciam quoque subscripto nomini adderent. Beneventum enim non est in provincia Campaniæ. In hac editione Veneta Italiæ Sacræ, loco citato, post Januarii elogium ex Lucentio additur: Mense novembri hujus sancti memoriam indicat ecclesia Beneventana: annus obitus ignoratur. Quæ Lucentii nota causa est cur Januarium huic diei assignatum habeamus.

[3] [Concilio Sardicensi interfuit.] De sancto Januario II non multa memoriæ prodita sunt. Haud tamen immerito inter clarissima Italiæ lumina, nobilem sanctitate atque illustris sedis episcopum Januarium nostrum. cl. Binius in notis ad concilium Sardicense, p. 488 edit. Colon., connumerat. Eas enim partes in concilio egit, quæ virum auctoritate gravem, ecclesiasticæ disciplinæ studiosissimum demonstrent. Ipsius est canon XVIII, qui latine tantum habetur (non VIII, ut apud Ughelli [Loc. cit.] legitur). Apud Mansi [Sacrorum conciliorum nova et ampliss. collectio, tom. II, p. 650.] ita refertur: Januarius episcopus dixit: Illud quoque statuat sanctitas vestra ut nulli episcopo liceat alterius episcopi civitatis ministrum ecclesiasticum sollicitare et in suis parochiis ordinare. Universi dixerunt, Placet: quia ex his contentionibus solet nasci discordia; et ideo prohibet omnium sententia ne quis hoc facere audeat. Textus græcus hunc canonem non habet; judice autem Hefelio olim in græcis exemplaribus fuerat, uti concludi licet ex illa antiqua versione in qua reperitur apud Mansi [Ibid., tom. VI, p. 1207.] . Canon græcus XV ejusdem ferme sententiæ est: quare in Corpore Juris canonici [Dist. LXXI, c. I.] canon XVIII et XIX (græcus XV) textus latini, ex utroque in unum coaluerunt. In elencho subscriptionum apud Labbe, [Conciliorum collectio maxima, tom. II, p. 658.] ordine quintus, statim post magnum Athanasium subscribit, Januarius episcopus Beneventanus. Quam arbitramur esse legitimam sancti Januarii subscriptionem, illegitimam vero et spuriam alteram illam judicamus quam in fragmentis Hilarii reperimus, ubi 15 loco legitur Januarius a Campania de Benevento. Quam jure suo explodit Joannes de Vita [Thesaurus antiquitatum Beneventanarum, tom. I, pp. 154, 155.] : nunquam enim Beneventum pertinuit ad Campaniam. Huc afferemus observationem Philippi Labbei [Tom. cit., p. 659.] : In ms. codice antiquo, post Osium recensentur hi tres: Vincentius de Capua legatus sanctæ ecclesiæ Romanæ, Januarius de Benevento legatus ecclesiæ SS., Calepodius Neapolitanus legatus ecclesiæ SS. Deinde idem Philippus Labbeus annotationem quamdam Petri Crabbe in editione anni 1551. Ubi inter diversas sententias de numero patrum concilii Sardicensis, hæc leguntur. Verum Dist. 26 in decretis * ca. Sexta Synodus, legitur ita: Quarta synodus Sardicensis in qua patres 60 statuerunt canones 21, quorum auctor maxime Osius Cordubensis episcopus, et Vincentius Capuanus et Januarius Beneventanus, et Calepodius Neapolitanus sanctæ Romanæ ecclesiæ legati exstiterunt [Ibid.] . Fuerunt ergo qui Januarium inter legatos Julii I ad concilium Sardicense computaverint, sive iste rumor fuerit ex nota viri sanctitate et doctrina ortus, sive opinio ex inscriptionum ordine ac loco nata. Quidquid est, ego Baronio libenter assentio [Annales eccles., ad an. 347, num. 10.] , ad annum 347 n. 10 scribenti: Missi sunt legati Sardicam ad concilium a Julio Romano pontifice Archidamus atque Philoxenus presbyteri: testatur id Athanasius [Apologia contra Arianos (P. G., tom. XXV, p. 338).] , cui multo magis credendum putamus quam Gratiano [Corpus juris can., dist. XVI, c. XI.] , qui numerat alios legatos sedis Apostolicæ in synodo Sardicensi, nempe Vincentium Capuanum, Januarium Beneventanum et Calepodium Neapolitanum episcopos. Nihilominus error iste Januarium commendat, cujus tanta meritorum fama exstiterit, ut Osio, Vincentio, Calepodio, summis viris, posteri eum æquiparaverint.

[4] [S. Januarius II cum Januario I sanguine junctus videtur;] Diximus principio utrumque Januarium, sanctos episcopos Beneventanos, ex eadem Januariorum gente Beneventana originem ducere. Pro hoc nostro Januario secundo, causa extra controversiam est, pro altero priore qui in Diocletiani persecutione martyr occubuit anno 305, Beneventani ac Neapolitani inter se digladiantur. Nostrum non est dissidentium sententias componere. Quia tamen hic locus postulat ut rei controversæ mentionem faciamus, aperiam utram in partem concedam. Sentio cum cl. Joanne de Vita [Op. cit., tom. I, dissert. III.] nulli dubio subjacere S. martyrem Januarium, cujus gloriosum miraculum Neapolim quotannis illustrat, Beneventana Januariorum gente originem ducere, eamque gentem, Beneventi florem, utroque sancto episcopo jure ac merito gloriari.

[5] [ejus dies natalis et emortualis ignoratur.]De anno natali sancti Januarii secundi et de anno sancti obitus nihil habeo quod sine hæsitatione affirmem. Unicam temporis notam historia certa affert, annum videlicet 347, quo concilio Sardicensi Januarius interfuit. Puto igitur jam aliquamdiu Beneventanam sedem occupasse antequam ad concilium proficisceretur. Gratis utique Joannes a Nicastro in Pinacotheca supra laudata affirmat Januarium anno 347 successisse sancto Cassiano; gratis iterum annum obitus trecentesimo sexagesimo nono assignat. Quum tamen annus 347 Januarium episcopum viderit, probabili ratione credimus eum pueritiæ annos penes sanctissimum gentilem suum Januarium primum duxisse, atque ex hac sanctissimi viri institutione futuræ sanctitatis pretiosissima germina suscepisse. Solet enim inesse aliquid divinæ scintillæ in electo sanctorum genere, præsertim si martyrum sanguine consecratum fuerit. Plerique sanctorum quorum publicus cultus est, cum lacte materno pietatem suxisse videntur.

[Annotatum]

* corrige Decret. part. I, Dist. XVI, cap. XI.

DE S. MATURINO CONFESSORE LYRICANTI IN TRACTU WASTINENSI IN GALLIA

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Mathurinus, Lyricanti in Gallia (S.)

AUCTORE G. V. H.

§ I. De Vitis et Actis S. Maturini.

[Historia S. Maturini valde obscura; cujus vitam recentiores tres descripserunt.] Historia S. Maturini tantis tamque densis involuta tenebris jacet, ut claræ eam luci restituere desperemus, quippe quam insulsis fabulis fictisque genealogiis auctores Vitæ ejus deturpare non sint veriti. Ineptiarum primas procul dubio feret sacerdos quidam gallus J. B. Gillet, titularis capellæ Lyricanti *, qui anno 1810 edidit in lucem “Vitam S. Maturini, presbyteri Lyricantensis, Arelatensis episcopi, Galliarum primatis, historiæ Augustæ chronologiæ conformem, auctam anecdotis usque in illum diem incognitis” Aliam Vitam gallice conscriptam, nondum typis traditam, accepi a R. D. Hebert, sacerdote oppidi Nemosii in Gallia. auctore ignoto. His multo antiquior est Vita S. Maturini rhythmica, gallico idiomate, auctore Joanne sacerdote Lyricanti, edita typis Jacobi Nyverd Parisiis, platea Judæorum, insignibus S. Petri, anno 1489. Cujus unicum exemplar supererat in Bibliotheca Parisina, quæ dicitur de l'Arsenal; reperitur in Chronicis sancti Maturini, gallice scriptis ab Emilio Bellier de la Chavignerie anno 1864. Prima Vita gallice, uti reliquæ duæ, conscripta fabulis scatet: secunda et tertia Acta ms. satis fideliter sequuntur, quin caveant errores manifestos.

[2] [Quorum] Primæ Vitæ nihil auctoritatis tribuimus, nec [unus ineptas fabulas congessit,] auctori J. B. Gillet refutandi honorem habemus; quis enim patienter ferat figmentis insulsissimis, quæ ægri somnia dici mereantur, historicum immorari? Cujusnam farinæ homo sit Gillet, ex uno specimine lector dijudicet. Maturinus, ait, ex antiquo illustri opulento genere oriundus, eoque Africano post bella Punica per imperii Romani provincias diffuso, præsertim per Gallias cis et trans Alpinam. Progenitores Marinus, Maurus, Maurencius, Macer, Macrianus audiunt; ista enim nomina communi orta stirpe videntur et synonyma sunt. Quibus placuit ortum referre ad Isin et Ino sive Leucotheam deam marinam, vel ad Learchum vel Melicerten, portuum deum. Pars Alexandro Magno et Chelidonia, principe femina Ægyptio sanguine orta, atavis gloriabatur. Quæ femina, cujus in honorem Alexander cognominam sibi urbem ædificasset Alexandriam, post Alexandri mortem Ptolemæum Lagum fugiens scapha defertur in Mauritaniæ littus, ubi tergeminos enixa est, quos tres Mauros sive tres Marinos vocant, quorum progenies ad facti memoriam stabiliendam urbem fundavit Tripoleos. Ex his Marinis per portentosa figmenta genealogiæ tandem pervenitur ad Marinum patrem Maturini, et Euphemiam matrem. Ex quo Marino Barones de Montmorency descendunt. Ipse Marinus Parisiis thermas ædificavit, deditque Parisinæ urbi insigne Navis, quod est symbolum scaphæ Isidos, Inus, Melicertes, refertque Chelidoniæ navim, principis feminæ, trium Maurorum genitricis, unde Marinus hic Galliarum proconsul genus ducebat. Hoc ortus patre Maturinus a Polycarpo Arelatensi episcopo baptizatur, parentes convertit, et tandem Polycarpus cum Sebastiano Romam profecturus Maturinum sacerdotio dignatur, eique ecclesiam Arelatensem credit. Romam perveniens Eutychiano pontifici, Maturini patruo vel avunculo, junioris episcopi zelum et res prospere gestas annuntiat. Quibus auditis pontifex patruelis dignitatem confirmat, suumque legatum creat ac vicarium Apostolicæ sedis trans Alpes. Ipse est Martinus qui in diptychis Arelatensibus post Polycarpi nomen legitur. Tandem per incredibilia mendacia fabula deducitur usque ad Constantini Magni tempora. Maturinus post ordinatos per Gallias episcopos et sacerdotes, post sanatam Theodoram, Maximiani privignam, post baptizatum Constantium, Constantini M. patrem, post Constantinum fide christiana imbutum, post salutatum Melchiadem papam, tandem Silvestri tempore Romæ piissima morte defungitur. Cujus sepultum corpus quum terra rejecisset, solemni pompa in Gallias reducitur, ac Lyricanti inhumatur. Habet sane lector quo ineptum scriptorem vel irrideat, vel indignabundus rejiciat.

[3] [alter ac tertius Acta sequuntur.] Altera Vita quam secundo loco posuimus, a pio quodam viro, tempore Ludovici XIV, Galliarum regis, scripta videtur; dicit enim suo tempore Rhenum fuisse conterminum Galliæ, et ipse stylus huic ætati convenire visus est. Acta mss. fideliter sequitur. Tertia Vita, rhythmica, seculi XV ad finem vergentis, in pium usum peregrinorum ad sepulcrum S. Maturini confluentium composita, Actis uti diximus inhæret.

[4] [Actorum sunt binæ species et videntur fabulosa; e quibus pendent breviariorum lectiones præter Meldensis.] Acta S. Maturini confessoris ex multis codicibus manuscriptis inter se diligenter collatis in lucem edimus. Quorum sunt binæ species, quæ tamen una ex alia fluxisse videntur. Nisi quis contendat ex breviori Vita additis multis longiorem aliam excrevisse. Vita longior, si codices spectas, antiquior multo est quam breviores. Illam habet codex seculi X; ac fortassis eidem seculo vel nono attribuenda est. Has Vincentius Bellovacensis in Speculo Historiali, lib. XIII, cap. 158, Mombritii Sanctuarium, et codex Ultrajectinus sec. XV habent, una cum Petro de Natalibus. Horum tres priores eamdem Vitam nullo ferme vocabulo diversam tradunt; Petrus suum sibi compendium confecit. Acta S. Maturini fabulosa videntur, neque quidquam habemus quo falsa a veris secernere valeamus. Et fortassis præter ipsam Maturini personam ejusque sanctitatem nihil veri continent. Secundum Acta vixisse dicendus est tempore Maximiani Herculei, filius Marini et Euphemiæ conjugum, baptizatus a quodam Polycarpo, quem Senonensem episcopum Saussayus in sanctorum canonem retulit, uti in hujus diei prætermissis diximus. Polycarpus Maturinum erudivit in fide, et ejusdem parentibus baptizatis, annis natum viginti sacerdotio initiavit. Post legionis Thebææ martyrium Romani peste affliguntur, et ipsius Maximiani filia a dæmone possidetur, qui nullis incantationibus cedens fatetur se exire non posse, nisi a Maturino ejiciatur. Arcessitur Maturinus, qui cum sociis Romam tendens ad insulam Lerinensem divertit, S. Honorati memoriam veneraturus. Tandem Romam pervenit, ac magno cum honore acceptus populum a diversis malis, filiam imperatoris liberat a dæmone. Post vitam ibi sanctissime peractam mortem obit, ac sepulcro traditur; sed die crastina corpus sepulcro ereptum humi jacens invenitur. Tunc mirantibus omnibus unus militum narrat obstrictos se fuisse jurisjurandi sacramento a Maturino secum Romam profecturo, ut, si extra patriam mors illi obveniret, mortui corpus in Gallias transferrent. Hoc itaque factum est, manentibus prope beati viri tandem in patria terra quiescentis tumulum, Antonio diacono et Felice adolescente, una cum virginibus Anastasia et Gregoria. Hæc est Actorum compendiosa narratio, aut potius fabularum contextus. Ut enim cetera missa faciam, unde novit auctor Maximiani filiam a dæmone fuisse possessam? sive Faustam, quæ postea magno Constantino nupsit, sive Theodoram, uxoris Maximiani ex priore marito filiam, sive aliam cujus nomen ignoremus? Quomodo Maturinus seculo tertio finiente aut quarto ineunte Romam tendens, in insulam Lerinensem divertere potuit ob memoriam S. Honorati, qui seculo quinto defunctus est? Quæ autem de sancti viri sepultura rejectoque e tumulo corpore narrantur, puram putam sapiunt fabulam. De duobus viris, duabusque virginibus prope sancti Maturini sepulcrum degentibus nihil habemus quod affirmemus, deficiente scilicet idoneo auctore. In brevioribus Vitis de visitata insula Lerinensi sermo nullus est, neque de viris ac virginibus prope tumulum S. Maturini excubantibus. Viderunt nimirum posteri evidentes fabulas, easque ex narratione expunxerunt. Sunt præterea breviariorum lectiones, horum Actorum compendium: a quibus multum distant modernæ breviarii Meldensis lectiones tres. Quæ omnia ordine sequentur suo. Tandem venit officium S. Maturini, quod ex antiquis schedulis Lyricantensibus, in archivo publico Parisiis asservatis transcriptum a nobis, cum alio codice ms. ejusdem officii contulimus. Hunc codicem recentissimum, scriptum manu sacerdotis Jolivet, qui anno 1833, parochiam Lyricanti administrabat, accepimus a R. D. Gomard, qui Lyricanti parochi vices agit.

[Annotatum]

* Larchant (Seine-et-Marne).

§ II. De cultu S. Maturini.

[S. Maturini cultus patet ex martyrologiis, et fuit valde celeber] Cultus S. Maturini, qui etiam Martinus vocatur, uum valde antiquus sit, mirari subit cur nusquam in martyrologii Hieronymiani exemplaribus ejus nomen occurrat. Nec fortassis in Adone puro reperitur. Georgius [Martyrologium Adonis, p. X.] tamen unum codicem reperit, inter eos, qui post Christinæ Suecorum reginæ obitum ab Alexandro VIII in bibliothecam Vaticanam illati sunt, nunc signatum n. 511; qui S. Martini (Maturini) meminit. Sic enim legitur apud eumdem Georgium ad Kal. nov. in varia lectione: Sequitur in cod. 511 tantum recentiori manu, “In pago Guastensi sancti Martini confessoris.” Paulo tamen post Adonem Usuardus Maturinum suo martyrologio intulit his verbis: Kal. nov. In pago Wastinensi sancti Maturini confessoris. Galesinius ad eumdem diem hoc brevi elogio ex Mombritii, ni fallor, narratione aut Petri contracto: Romæ sancti Maturini presbyteri: cujus corpus inde ad Senonas translatum, miraculorum virtute splendescens pia veneratione colitur. Maurolycus paulo brevius: In pago Vestinensi apud Senonas sancti Maturini confessoris, tempore Maximiani. Baronius in martyrologio Romano Usuardum conservavit: In pago Wastinensi sancti Maturini confessoris. Saussayus in martyrologii Gallicani parte posteriori, ad kal. nov. de Maturino sequentia tradit: Ipso die sancti Maturini presbyteri et confessoris. Hic in diœcesi Senonensi, vico cui Lyricantus nomen est, editus nobili ex prosapia, Marino et Euphemia parentibus, ea non a natalibus subsidia habuit, quæ eum ad pietatis cultum perducerent: quum uterque ejus parens ethnica superstitione affectus esset, paterque ita Christi cultoribus adversaretur, ut sæviendi in ipsos publicam a Galerio Maximiano imperatore, christianis infestissimo, potestatem acciperet. Divina tamen gratia quæ puerum ad magna merita vocabat, factum est, ut Maturinus a sancto Polycarpo Senonensi archiepiscopo, viro apostolicæ virtutis, aliquando de fide admonitus, clam ab ipso, ne patrem offenderet, institueretur. Exinde vero ille moribus ætatem vincens, vix enim annum ætatis duodecimum exegerat, sancto ipsi antistiti admirationem sui excitavit. Christi amore siquidem mirum in modum fervebat; jejuniis et orationibus nocte dieque intentus, pro ecclesiæ pace, christianorum solatio et parentum salute assidue precabatur. Cujus piæ flagitationi divina misericordia favente, intra paucos dies mater ejus primum se ejus monitis ad Christum convertit. Deinde et pater, qui per somnium de filii sanctitate et præordinatione ad curandam animarum salutem monitus, cæco repudiato errore, divinæ veritatis lumini oculos aperuit. Itaque ambo parentes duce ac sponsore filio a sancto Polycarpo luculentius edocti, salutarique lavacro expiati sunt. Porro ipse Maturinus quum esset dumtaxat annorum viginti, ob morum claritatem et clara gratiæ insignia, ab ipso sanctissimo hierarcha presbyter est ordinatus. Statim vero auctus ut ordinis honore, sic decore sanctitatis, divinæ virtutis cœpit signa operari, atque vi superna cum in curandis quibusque morbis, tum maxime depellendis dæmonibus coruscare. Qua ex fama longe lateque diffusa, Romam vocatus, ut principis filiam agitatam a dæmone liberaret, eo profectus est; ubi Christi nomen puellæ ipsius repentina curatione mirifice illustravit. Deinde multis aliis virtutibus et pietatis operibus consummatis, ibidem caducæ vitæ metam attingens, ad æterna gaudia pertransiit. Cujus corpus ut ipse postulaverat ad patriam suam relatum, cum multa signorum in via editorum coruscatione, Senonis a fidelibus reverenter susceptum et tumulatum fuit. Sed quum prodigia ad sepulcrum ejus crebrescerent, piorum quorumdam devotione constructa fuit in vico Lyricantus, ipso loco ubi natus fuerat, basilica mole ac ornatu pernobilis. Ad quam e Senonensi urbe pretiosa ejus pignora perpetuo observanda cultu delata sunt. Quæ ipsius ut sacris exuviis ac titulo insignis, sic famosa beneficiis, quæ jugiter pia apud Deum interventione præstat opem suam devote implorantibus, continua non modo nitet incolarum devotione, sed et peregrinorum religioso concursu frequentatur. In ipsa siquidem sancti confessoris patrocinio epileptici, lunatici, possessi a diabolo, aliaque vexatione vel infirmitate afflicti solatia optata percipiunt. Quotannis autem in festo sancti Barnabæ apostoli undequaque fit sacram hanc ad ædem devoti populi concursus, qui ex vicis, pagis, oppidis plerisque ad imploranda beati ipsius suffragia eo confluunt solemni supplicatione: adeo ut centum supra viginti ruralium ecclesiarum pii cœtus, distincti sacris insigniis numerentur. Nec enim catholicæ plebis in Dei gloriosum amicum ideo remissa est devotio, quod segreges, Calvini emissarii, ut memoriam beati viri cum ossibus delerent, basilicæ, in qua tot mirabilibus rutilat, molem magna ex parte subruerunt. Quin potius ex hinc accrevit ipsius veneratio apud avitæ pietatis assertores; qui quo majora honoris officia ob Christi amorem glorioso confessori impendunt, uberiora ex ejus ope beneficia, ipso largiente Christo, qui in sanctorum suorum honore gloriatur, in dies consequuntur. Ceterum sancti Maturini depositio colitur Parisiis die sexto hujus mensis: cujus urbis regiæ clerus cathedraticus basilicæ ipsius sancti apud Lyricantum clientelam habet. Nec id prætereundum videtur, quod S. Maturini corpus quum Roma Senonas transveheretur, Lutetiæ Parisiorum hæsit aliquamdiu, repositum eo loco ubi nunc cœnobium ascetarum Ordinis Redemptionis captivorum cernitur, titulo ipsius beati confessoris nuncupatum: quo loco Parisiensis Academiæ augustiora comitia de more celebrantur. Quamquam Saussaiana fides multis in rebus suspecta habetur, nulli tamen dubium, quin in factis sui ævi publicis referendus, dignus sit cui fides habeatur. Hinc ergo discimus quanta fuerit olim S. Maturini cultus celebritas.

[6] [multis supplicationibus:] Quoties per annum solemnes Lyricanti supplicationes ad honorem S. Maturini instituerentur, discimus ex A. D. Boyteux, qui Vitam S. Maturini conscripsit. Cujus librum quum inspicere non potuerim, cogor niti auctoritate supra laudatorum Chronicorum Lyricantensium, quæ p. 117 ex Boyteux sequentia referunt. Anno 1640, vicario ecclesiæ S. Maturini Boyteux, solemnis supplicatio fiebat: 1° 8 Novembris, in memoriam sanctæ mortis Maturini, quæ propter festum Omnium Sanctorum ex 1 novembris in 8 rejecta fuit. 2° 10 Maii, in memoriam translationis reliquiarum, fortassis factæ 1407, quo die frequentantibus ecclesiam S. Maturini indulgentiæ plenariæ lucrandæ erant. 3° Die Ascensioni Domini sacro populus undique, usque ad quintum decimum milliarium in circuitu, multorum millium numero affluebat. 4° Dominica post festum S. Dionysii, in memoriam translationis factæ 18 octobris 1176. 5° Feria tertia post festum S. Barnabæ mense junio, quæ supplicatio, capsæ circumlatio audiebat. Stationes fiebant in decem parœciis circum Lyricantum jacentibus. Post hæreticorum invasiones supplicationis celebritas minui paulatim cœpit; quæ anno 1605, 14 junii, supplicantium ipsorum rixis et simultatibus vehementer turbata fuit: uti patet ex publico instrumento, quod harum occasione turbarum confecit D. Josephus Cornelius, notarius sacræ curiæ ecclesiasticæ et metropolitanæ Senonensis. Exinde Parisienses canonici in sessione capitulari 1 junii anno 1618 statuerunt capsam reliquiarum circum oppidum solummodo esse ferendam, attenta parva assistentia tam dicti oppidi, quam curatorum et habitantium vicinorum. Tandem injuria temporum supplicationis usus fere abolitus fuit, nisi publica mala dormientem devotionem excitarent. Impetrati beneficii celebris est memoria anno 1619, 9 junii; quum nimia siccitate messes in summum periculum adducerentur, ex multis parœciis infinita multitudo confluxit Lyricantum, reliquias S. Maturini solemni pompa Belnam deductura ad fontem S. Pipionis; plus quam 60 vexilla, si fides D. Gillet in Vita S. Maturini, numerabantur. Quibus S. Maturinus tam promptum se auxiliatorem exhibuit, ut densus imber, quam cœli ruinam crederes, obstaret quominus eo die parochi in suas parœcias discederent. Eamdem ob causam instituta supplicatio anno 1703, mense junio, atque anno 1785, 22 mensis maii. Tandem infelicissimis temporibus prostratæ per Gallias religionis, lapsique tum ipsius Dei tum sanctorum cultus cum honore S. Maturini ipsum quoque Lyricanti oppidum cecidit, manentque pristinæ prosperitatis monumentum ecclesiæ ruina, paucæ domunculæ quæ sunt vicus Lyricanti. Nullum suo patrono rustica plebs honorem habet; ipse vicus tam lugubrem præ se fert faciem ut regionem divinæ maledictionis fulmine percussam dicas.

[7] [nuncfere nullus est; sed vestigia supersunt et populares traditiones.] Anno 1878 Lyricantum adivimus et nostris oculis tantarum rerum quasi rudera et flebiles ruinas contemplati sumus. Hospitio usi optimi Domini Thoison, in eam familiam, dirigente ut pie credimus sancto Maturino, incidimus, quæ omnium optime quo loco nunc sit cultus S. Maturini, nos edocere queat. Ipso hospite nostro duce, fontem quem dicunt S. Maturini adivimus, quem tantum abest ut honore pristino colant, ut etiam fœdissime inquinent. Juxta fontem monstravit mihi amabilis dux et hospes vestigium pedis, uti ferunt, S. Maturini. Quod si verum est, gigantea statura fuerit necesse est. Nisi forte tot seculorum honorifico obsequio latius excavatum saxum dicas. Fonti superstructæ fornici crux ferrea supereminet, hoc modo inscripta:

Inscriptionem, quam anno 1787 legerat, Dominus Gillet ita interpretatur: Maturino. Lyricantus. Præsuli. Constantius. Cæsar. Regeneratus. Gratulatur [Vie de S. Mathurin, p. 56.] . Qui ut ita interpretaretur, sua ductus est opinione, qua censet Maturinum Arelatensem præsulem Constantio, Magni Constantini patri, baptismum administrasse. Nos autem litteras in sensu beneficii anno 1619 concessi interpretari posse videmur: Maturino. Largitori. Pluvia. Concessa. Cives. Recreati. Gratias. Apud hospitem meum audivi populari Lyricantensium traditione teneri Maturinum, agricolæ filium, pascendis patris gregibus fuisse præpositum. Saxosi colles, ex quorum lateribus fons prædictus scaturit, saxa quædam ingentia continuant, quæ mirum in modum excavata et perforata videntur: plebs foramina alligandis olim Maturini vaccis inserviisse dicit. Adducor ut credam vicini Belnæ sanctum Pipionem, qui quum puer esset pastoralem ibi vitam egit, huic populari traditioni ortum dedisse. Crescit ibidem herba quædam, cujus flores quum a longe spectantur, canæ senis barbæ valde promissæ similes sunt: hos Maturini barbam plebs accola vocavit. Barba tamen senilis admiratione non caret, quum statuæ et imagines S. Maturini, etiam Lyricanti juvenili forma expressæ sint. Anno 1876 antiqua erga S. Maturinum devotio instaurari cœpit opera piissimi sacerdotis Nemosiensis Hebert, qui post evolutum seculum iterum piam supplicantium ex parœcia S. Joannis Baptistæ cohortem Lyricantum duxit. Is mihi communicavit Vitam ms. gallice, cujus supra memini; dedit quoque exemplar libelli in usum peregrinantium conscripti, in quo Vitæ S. Maturini breviarium, cum piis cantibus et litaniis in honorem sancti patroni compositis.

§ III. De reliquiis S. Maturini.

[Reliquiæ S. Maturini fere nullæ Lyricanti;] Reliquiarum S. Maturini vix minima particula Lyricanti superest, quam cum dignissimo sacerdote E. Gomard, qui pauculos Lyricanti fideles regit, in ipsa ecclesia S. Maturini veneratus sum anno 1878. Hæc pretiosi thesauri particula ex ossibus brachii, ni fallor, S. Maturini, capsa lignea asservatur. Quam capsam Lyricanti incolæ construendam curarunt anno 1826, pretio soluto 304 francorum. Reliquiæ redditæ fuerunt a R. Domino Le Goupil, deservitore de Nangis diœcesis Aurelianensis, Domino Jousseaume, parocho Lyricanti, capsa nova inclusæ 1826. Quas anno 1828 authentice recognovit Josephus Andreas Pruneau, sacerdos canonicus ad honores ecclesiæ Meldensis, cui extra ordinem partes suas delegaverat R. episcopus Meldensis, Joannes Josephus Maria de Cornac. Aliæ reliquiæ conservantur in reliquiario formam cordis præferente. Aliæ S. Maturini reliquiæ conservantur in oppido Moncontuor-de-Bretagne, ubi sanctus Maturinus magna veneratione gaudet. Quas reliquias eo delatas ab Anna Britannica suspicatur piissimus sacerdos parœciæ S. Maturini ibidem præpositus, Leo Belouino canonicus ad honores, in epistola ad me data anno 1878, 3 augusti. Ad ecclesiam S. Maturini, ipso pentecostes die peregrini solemni pompa accurrunt.

[9] Historiam reliquiarum S. Maturini, quantum colligere potuimus, [quarum historia narratur] paucis lector accipiat. Omnium Actorum constans est affirmatio Maturini corpus Roma in Gallias fuisse relatum. Qui tamen Galliarum locus primo illud acceperit, incertum habeo. Parisiis aliquantum substitisse Saussayus dicit. Senonas deductum ipse et Dominus Morin affirmant [Histoire du Gastinois, p. 362.] . Lyricanto tandem redditum fuit. Lyricanti tandem deposita fuisse sacra S. Maturini ossa, certissimum est: inde a seculo IX Usuardus scripsit: In pago Wastinensi sancti Maturini confessoris. Cui elogio alicubi adscriptum legitur: cujus corpus honoratur et colitur in territorio diœcesis Senonensis. Reliquiarum depositio et translatio multo certior nobis innotescere poterat, nisi Dominus Jolivet, Lyricanti parochus, circa annum 1836 manuscripta perdidisset documenta: pauculas pagellas in archivo publico Parisino signatas collegimus, quas vidit auctor libri gallici, qui inscribitur Chronica Lyricanti. Ex his itaque chartulis, una cum chronicis impressis reliquiarum fata describimus.

[10] [fata varia et translationes.] Post primam illam translationem Roma in Gallias, altera legitur facta anno 1176; cujus instrumentum authenticum reperit cum reliquiis in capsa contentum Octavius de Bellegarde, archiepiscopus Senonensis anno 1634. Quæ translatio, si fides instrumento Octavii, facta est a prædecessore suo, Senonensi archiepiscopo: quare scire velim cur chronica Lyricantensia Odoni, Aurelianensi episcopo, eam attribuant. Anno 1407 nova capsa ut conficeretur indultum fuit, recludendis scilicet sudario sancti Maturini una cum reliquiis. Anno 1504 capitulum Dominæ Nostræ Parisiense, cujus erat Lyricantus dominium, novam capsam collapsa veteri summiserunt, fecitque translationem Georgius cardinalis de Ambacia, archiepiscopus Rotomagensis, Alexandri VI legatus a latere; cui de facta translatione solemnes gratias egit capitulum, missis legatis 8 novembris. Anno 1536 canonici Parisienses, Pelourde et Courchon, reliquias transtulerunt in capsam novam quam capitulum dono dederat. Anno vero 1567, 25 oct., eques du Boulay Lyricantum nocte intempesta ingressus ecclesiam deprædatus est; ornamenta, libros, pretiosa utensilia atque etiam S. Maturini capsam abstulit. Prædonum manui partem reliquiarum eripuit pia quædam femina; partem collegisse videtur canonicus Fouquet, 20 aprilis 1569, quem hunc in finem Lyricantum Parisiense capitulum miserat. Canonico Samed brachii S. Maturini reliquias eques du Boulay remiserat, quas anno 1571, 6 maii, collegio suo hic reddidit. Anno dein 1575, 27 maii, capitulum decrevit, ut Lyricantensibus capsa restitueretur, injuncto cantori onere communicandi authenticas conservatarum reliquiarum litteras cum canonicis Richevillain et Clerc, ut novis exaratis authenticis sinceritas reliquiarum posteris probaretur.

[11] [Reliquias S. Maturini visitavit Senonensis præsul.] Tandem Lyricantenses cives communi consilio inito, 6 junii 1577, ut capsa a capitulo redderetur oratum miserunt: quibus precibus capitulo annuente 8 junii, die 14 ejusdem mensis Lyricantus Maturini reliquias solemni pompa recepit. Comitatui aderant canonici Fouquet et Fabre, a capitulo suo deputati. Factum deinde est labentibus annis ut rumor spargeretur ac circumquaque invalesceret opinio nullas in vacua S. Maturini capsa recludi reliquias, quippe quæ jam pridem periissent. Quo rumore motus Octavius de Bellegarde, Senonum archiepiscopus, quum anno 1634 diœcesim obiret, ac Lyricantum venisset, capsam aperuit, reliquias recognovit; quas una cum authenticis litteris processus facti anno 1177 in capsa servatas repererat. Cujus recognitionis instrumentum ipsius archiepiscopi manu subscriptum hic subjungimus, quod ipsi Parisiis ex publicis archivis accepimus. Anno tandem 1684 Parisiensis capituli canonici aperiri jusserunt ligneam pyxidem in ecclesiæ suæ thesauro repositam, qua credebantur S. Maturini quædam reliquiæ contineri. Re diligenter examinata, reliquiarum sinceritate agnita, Lyricanto hæc quoque sui Maturini lipsana sunt restituta.

[12] [cujus hæ sunt litteræ visitationis] Sequuntur litteræ publicæ Octavii de Bellegarde, archiepiscopi Senonensis, datæ anno 1634, die 10 septembris, quibus enarrat visitationem a se factam capsæ reliquiarum S. Maturini. Instrumentum illud reperimus gallice scriptum in archivis publicis Galliæ, Parisiis, in scrinio notato L 460. Hoc ita in linguam latinam vertimus, ut gallica forma pelluceat: Octavius de Bellegarde Dei et sanctæ Sedis apostolicæ gratia archiepiscopus Senonensis, primas Galliarum ac Germaniæ, omnibus fidelibus christianis diœcesis nostræ salutem. Inter curas et sollicitudines quæ spectant dignitatem in qua sumus constituti, semper credidimus ordinationem devotionis populorum, et abscissionem abusuum qui ei possunt misceri, unam esse ex principalibus. Etenim ut nimis magna facilitas dandi fidem omnibus quæ habent rumorem alicujus sanctitatis, potest habere sequelas perniciosas et evadere in superstitiones periculosas, magni etiam momenti est cavere, ne ejusmodi incommoda irrepant in cultum et religionem, neve, multiplicitate rerum propositarum publice ad venerationem, sine examine sufficiente, horum sæpissime fonte atque origine existente, quidpiam illi exponatur, nisi quod illa vere dignum repertum fuerit post exactam ac sollicitam inquisitionem. Hinc est cur nunquam voluerimus deesse, in cursu visitationum nostrarum præcedentium, præcipue in locis signatis aliqua nota singularis sanctitatis, atque ubi accessus et devotio elucent amplius, adhibendo omne genus curarum ac circumspectionis in hunc finem, sive apertura capsarum, inspectione corporum, ossium, examine processuum verbalium inclusorum in illis (capsis), sive informatione et inquisitione miraculorum, ut cunctis abusibus sublatis, ac veritate cognita, devotio consequenter melius stabiliatur. Ut ergo ordo visitationis, qua sumus nunc occupati, nos conduxit in ecclesiam S. Maturini de Lyricanto, et non obstantibus cursu ferme generali totius regni in hunc locum, et magno numero miraculorum et sanationum patratarum in eodem per invocationem dicti sancti, rumor cœpit spargi, quod nullæ ibidem remansissent reliquiæ, neque ossa dicti corporis sancti, quod fuisset totaliter combustum et consumptum incendio ecclesiæ dicti Lyricanti, ubi erat, quod accidit in turbis hæreticorum et spoliationibus factis per eos pulcherrimorum templorum nostræ Galliæ, nos judicavimus esse e re, ad auferendam omnem suspicionem et manifestandam veritatem, visitare capsam dicti sancti et videre quid esset intus. Revera post visitatum sanctissimum sacramentum, celebratam missam, datam sanctam communionem populo, administratum sanctum sacramentum confirmationis, curavimus transportandam dictam capsam e loco ubi est ordinarie, post majus altare, in sacristiam dictæ ecclesiæ. Ubi facta apertura illius, invenimus magnum numerum ossium, inter alia septem vel octo satis longa, quasi medii pedis aut circiter, aliquot minora, alia valde parva et minuta, cuncta involuta pannis fili serici tenuis contextus (taffetas), et una cum his processum verbalem translationis factæ anno millesimo centesimo septuagesimo sexto, corporis sancti Maturini in locum ubi nunc est, per unum prædecessorum nostrorum archiepiscoporum Senonensium, assistentibus aliquot prælatis, episcopis, abbatibus, aliisque constitutis in dignitate in nostra ecclesia metropolitana Senonum, nominatis et perscriptis in eodem processu verbali. Atque ut omnia essent magis notoria, transivimus, post aperturam et visitationem dictæ capsæ, in altare majus ecclesiæ, unde monstravimus supradicta ossa et reliquias in eadem repertas universo isti populo, qui erat fere aliquot millia personarum; quibus tantum erat gaudium et consolatio tanta, ob dubitationem hujus veritatis, quæ ab aliquot annis irrepserat in animas, totaliter dissipatam, ut non possent lassari hoc aspectu et de eo gratiis agendis Deo. Ac de omnibus supra dictis curavimus faciendum processum verbalem, quem inclusimus intra dictam capsam, et ad faciendam hanc veritatem publici juris, augendam devotionem et pietatem populorum in hoc loco, ejus rei actum dedimus et præsentes signatas manu nostra. Lyricanti, die dominica, decimo die septembris, anno millesimo sexcentesimo trigesimo quarto. — O. de Bellegarde Arch. Sen. — Mandante domino nostro. P. Broully. Ex hoc instrumento discimus magnum tunc temporis populorum concursum fieri consuevisse ad S. Maturinum; cujus concursus, post flebilem dilapsionem redivivi, causa fortassis fuit, præter miracula crebra, insigne beneficium obtentæ post diuturnam siccitatem pluviæ, anno 1619.

[13] [Miracula crebra, sed pauca litterarum monumentis tradita.] Miracula crebra facta quidem, sed eorum pauca scriptis consignata sunt, aut forte cum reliquis documentis eorumdem relationes perierunt. Nos tria consignata legimus quibusdam chartulis, quas in archivis publicis Galliæ, Parisiis reperimus, L scrinio 461. Ex sermone gallico latine vertimus. Die ultimo maii 1630. Delirus sanitati restitutus, Jacobus Thienard, ex parœcia de Noastre, Turonensis diœcesis, inter diem tertium et quartum novenæ, apud capsam S. Maturini. — Mense augusto 1631, sanitati restitutus quidam dictus Charton, ex parœcia de Dampainville, die tertia novenæ, a mentis turbatione, quam ex magno morbo servaverat. — Mense januario 1634, Simon Aury, mente captus ad furorem usque, ex parœcia de Chetinville, restitutus sanitati ad finem novenæ, apud capsam S. Maturini. — Signatum erat: Loci vicarius, 11 sept. 1639. — Hic vicarius forte est Dominus Boyteux, saltem anno sequenti 1640 Lyricanti hic vicarius erat, ut ex Chronicis Lyricant. p. 117, patet. Causa alia nec valde absurda afferri potest, cur pleraque S. Maturini miracula non conscripta fuerint in specie, sed generali tantum notione indicentur. Habet enim hoc speciale donum S. Maturinus, ut mente captis subveniat. Jam vero qui hujusmodi mali sanationem obtinuerunt, quod aliquid dedecoris personæ adspergere videtur, non libenter morbi sui memoriam perpetuis victuram temporibus litterarum monumentis commendatam vident. Adeo tamen celebris erat apud Gallos hæc fama S. Maturini mente captis medelam afferentis, ut quod veteres dicebant: “Anticirram naviga, helleboro curandus,” Galli dicerent: “Cereum offer S. Maturino;” aut “cereum debes S. Maturino.”

VITA SANCTI MATURINI CONFESSORIS.

Mathurinus, Lyricanti in Gallia (S.)

BHL Number: 5720

EX MSS.

[Praefatio]

Vitam S. Maturini sequentes codices suppeditarunt:

1. Codex Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio minimo, sec. X, n° 5568, Telleriano-Remensis (n° 263). Fuit Sancti Amandi in Pabulo. — 2. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio maximo, sec. XI, n° 15436. — 3. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio minori, partim sec. XI, partim sec. XII, (Vita Maturini est sec. XII), n° 5343. Fuit Domini de la Mare. — 4. Duacenus, e bibliotheca publica, membraneus, folio, sec. XIII vel XIV. — 5. Audomarensis, e bibliotheca publica, membraneus, folio maximo. — 6. Bruxellensis, e bibliotheca regia, membraneus, folio maximo, sec. XIII, n° 7460. Fuit olim Vallicellensis. — 7. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio minori, partim sec. XI, partim sec. XII, n° 3283. Vita Maturini videtur scripta manu sec. XII; convenit fere cum cod. Bruxellensi.

CAPUT PRIMUM.
S. Maturinus occulte Christum colit et parentes suos ad Deum convertit. Fit sacerdos et ab imperatore Maximiano Romam vocatur.

[Prologus.] Beati Maturini vitam scribendam exordiens, habitatoris ejus [(scribendam-ejus) scribere cupio intercedente eodem sancto mihi inerti 2.] Spiritus sancti opem mihi [om. 2.] affore votis imploro [i. v. 2.] supplicibus [om. 3, 4.] , ut qui eum miris ornavit [ordinavit 2, 4, 6.] operibus, me quoque ipsius meritis ad hæc partim referenda honestis decoret sermonibus. In manu enim ejus et nos et sermones nostri [dirigantur add. 2.] , quatinus ipso eloquia nostra [(e. n.) n. e. 2.] moderante, sic nostræ decurrat stilus descriptionis, ut sermo noster in Dei [ita 2; om. reliqui.] gratia sale conditus ædificationem præbeat audientibus. In nobis namque per nos deficimus, sed in virtutis ejus fiducia roboramur [(in nobis-roboramur) licet in ipsa nostra stultitia admirabilem vitam sancti prædicti proferre titubamus, tamen confisi in orationibus ejus prout possumus eam aggrediamur 2; (in virtutis-roboramur) om. 3.] . Adsit [sit 3.] ergo nobis virtus [æterna add. 2.] et gratia divinæ pietatis, quæ [qua 4 – 6.] est ubique mirabilis in sanctis suis, et mirificat [omnes add. 2.] sanctos suos; et nostro ore quæ sanctæ [om. 2.] sint utilia ecclesiæ, ad laudem Dei et famuli sui Maturini depromere dignetur.

[2] [S. Maturinus natus parentibus ethnicis occulte Christo servit et precibus a Deo eorum conversionem obtinet;] Igitur Maturinus Christi famulus diœceseos civitatis Senonicæ, quæ Galliarum est nobilissima civitatum, accola fuit, natus in vico cujus vocabulum est [e. v. 2.] Liricantus a, parentibus quidem non ignobilibus, attamen [om. 3.] gentili adhuc ritu [rite 4.] detentis [detentus 2.] . Pater ejus Marinus, mater vero Eufemia dicebatur. Siquidem genitor ejus adeo nobilitate præminebat temporali, ut ab imperatore Maximiano b, persecutore scilicet christianorum atrocissimo, ad devastandos [occidendosque add. 4.] præficeretur [dirigeretur 4; proficisceretur 5.] occidendosque [om. 4; et occidendos 6.] christianos. Sanctus vero Maturinus a quodam clarissimo viro, Polycarpo episcopo c, qui eisdem in [om. 3.] locis in Dei rebus fervebat, et sacris litteris est eruditus et disciplinis christiani nominis apprime [ab eo 2.] imbutus. Occulte tamen et quasi sub chlamyde Christi se esse militem [m. e. 2.] celabat, ne et paternos vultus offenderet et suæ periculum vitæ incurreret; qui, sicut dixi, hujuscemodi functionibus præerat ut passim christianos traheret, perderet [et add. 2.] , jugularet. Beatus autem Maturinus [M. a. 3.] cum esset annorum duodecim, ætatis suæ [om. 3.] teneritudinem grandævitate morum præcurrens, ex totis visceribus diligebat Christum Dominum, eique jejuniis et obsecrationibus diebus serviebat ac noctibus. Cumque ejus mentem [menti 2.] lætitia spiritalis ob sui auctoris cognitionem [agnitionem 5.] haberet [esset 2.] , dolor tamen inerat cordi ejus non minimus [(non min.) om. 2.] ob parentum perditionem. Unde graviter ingemiscens, fixis genibus, taliter Dominum [Deum 2, 3.] lacrimosis questibus [quæstionibus 2, 4 – 6.] exoravit, dicens: Domine Deus omnipotens, qui secundum psalmistæ vocem, fecisti cœlos in intellectu, eosque palmo mensurasti, terram quoque pugillo concludis, quique ob liberationem nostram unicum Filium tuum, Dominum nostrum Jesum Christum, ex utero beatæ Mariæ virginis incarnatum, ad humanos aspectus produxisti, qui nos per crucem suæ passionis redimeret ac salvaret: deprecor magnitudinem tuam, ut exaudias orationis vocem [(o. v.) vocem meæ orationis 2; orationem vocemque 3.] famuli tui Maturini deprecantis, quo genitores mei, qui idolis serviunt, convertantur ad te, Deum vivum et verum; et cognoscant te, qui es verum lumen et inæstimabilis dulcedo, suavitasque [suavitatisque 3.] indeficiens atque incomprehensibilis majestas, et [qui 2.] vivis regnasque [et regnas 2, 3.] in secula seculorum. Et completa oratione, fessus præ tristitia paululum obdormivit; remissisque in quietem membris audivit vocem dicentem sibi: Maturine, famule meus, ecce quæ fideliter petisti, efficaciter impetrasti. Qui surgens [consurgens, 2, 3.] , cum [om. 2, 4.] Dominum [Deum 2, 3.] magnifice collaudaret [collaudans 2, collaudavit 4.] , ait [dicens 4.] : Benedico te corde, et labiis exultationis confiteor tibi, omnipotens Deus [D. o. 2.] , quia preces humilitatis meæ in conspectu pietatis tuæ [om. 2.] dignatus es admittere.

[3] [agitque cum matre,] Ecce autem, nescio quo [quonam 3.] jam divinitus instinctu admonita, supervenit genitrix ejus, dicens: O fili mi, quid commodi erit corpori, quidve emolumenti [om. 2.] vel [om. 2, 3.] animæ conferetur saluti [salutis 2.] , si credamus [crediderimus 2.] in Christum, sicut tu frequenter postulas [postulasti 2.] ? At ille: Magnum, inquit, mater, magnum profecto [profectum 2.] utrique erit [et add. 2.] commodum, cum et corpus glorificabitur per gloriam resurrectionis, et anima quæ sordibus polluta est idolatræ [ita 4; reliqui idolatriæ.] servitutis, accepto sacramento baptismatis, renovabitur agnitione veritatis ac divinæ servitutis alacriter mancipata præceptis, cum vinculis fuerit absoluta [a. f. 2.] corporeis, remunerabitur [renovabitur 2.] mercede æternæ felicitatis et præmia consequetur perpetuæ salutis ac pacis. Dixitque illi mater sua: Tace fili, tace, quoniam si hæc ad patris tui notitiam [(p. t. n.) n. p. t. 2.] pervenerint, timeo ne forte irascatur adversum te, et interficiat te, et dilecti filii [mei add. 2.] morte [om. 4, 6.] unicique [unicuique 2; morte add. 4.] orbata senium vitæ meæ finiam cum dolore. Cui ille: Non, inquit, propter me tantum divinam peto misericordiam, sed propter vos, ut relicto simulacrorum cultu credatis et cognoscatis Deum et Dominum creatorem et redemptorem nostrum. Et quomodo vos aspicere potero in periculo [mortis add. 2.] constitutos? Quæ [quam 2.] me [om. 2.] unquam lætitia habere poterit [possum 2.] , dum video [videro 4, 5.] carissimos genitores meos dæmonibus inclinare cervices et Creatoris ignorare potentiam, diabolum ad inferna sequi et regni cœlestis gloriam non quærere, vel [om. 2, 3.] potero [poterone 2, 3.] unquam esse sine tristitia?

[4] [quibus loquentibus pater supervenit,] Factum est autem dum hæc loquerentur, ut pater ejus adveniens, quid invicem conferrent interrogaret. Qui quidem jam [in 2.] gratia divinæ pietatis præventus, intellexit illos aliquid [quid 2, 3.] secretius de fide et religione christianorum meditari. Mater vero jam [om. 2.] volens acquiescere sermonibus [sermones 2.] filii sui, ait ad virum suum, intellexit enim quiddam superni muneris jam in eo gratiæ inolescere [(intellexit-inolescere) om. 2, 3.] : Domine mi, caute et diligenter considera quæ nobis a filio nostro ingeruntur. Ipse enim devovit se totis viribus serviturum Deo christianorum, quem dicit esse Deum vivum et verum; idola vero quæ nos colimus, dicit culturæ [in cultura 2, 3.] dæmonum dedicata [dicata 2.] . Nititur autem persuadere nobis ut relinquamus idola [errorem 2.] manufacta [manufactorum 2.] et vana, in quorum cultura perditio est animæ [(p. e. a.) e. a. p. 2.] , et [om. 2, 3.] adoremus et veneremur Deum qui in cœlis habitat, qui fecit cœlum et terram, mare et omnia quæ in eis sunt, cum quo habere possimus [p. h. 2.] vitam perpetuam et gloriam [gratiam 4.] sempiternam. At ille ait: Audite sermones meos, et visioni [visionem 2.] quam hac nocte vidi diligenter attendite. Vidi enim hac nocte, in visione nocturna, quasi [quia 4 – 6.] hic filius noster in quoddam ovile d esset ingressus, et traditus ei esset [fuisset 2, 3.] grex magnæ multitudinis ovium. Quo audito mater ejus, nimio gaudio affecta [arrepta 3.] , prostravit se [om. 2.] ad pedes viri sui et ait: Domine, et nos [om. 2.] audiamus vocem filii nostri convertamurque et credamus Dominum Jesum Christum, ut mereamur habere vitam æternam.

[5] [et tandem uterque parens baptizatur a Polycarpo, qui Maturinum presbyterum facit.] Nuntiavit autem hæc sanctus Maturinus Polycarpo episcopo, eumque festinanter venire [v. f. 4 – 6.] coegit, ut eos sacramentis Christi initiaret. Qui properanter accelerans catechizavit eos atque sacramentis fidei imbuens intra paucos dies baptizavit Marinum simul [om. 2.] et conjugem ejus Eufemiam, et omnem familiam domus eorum. Fuitque cum eis docens eos, et in sancta religione confirmans usque ad annum sancti Maturini vicesimum. Hac [in hac 2.] enim ætate e ordinavit eum presbyterum ad conficienda corporis et sanguinis Christi mysteria, et verbi divini sacramenta idonee prædicanda [(sacramenta-prædicanda) sacramentorum Christi idoneum eum constituit prædicatorem 2.] . Neque enim teneritudo ætatis præjudicavit [prædicavit 2.] dona [donum 2, dono 3.] virtutis, quoniam [quia 2, quod 3.] desideria lascivientis corporis frangebat grandævitas mentis, jejuniis et vigiliis assueta [assuete 2.] continuis [continuus 2.] . Quo [qui 2.] adjutore [adjutor fuit Policarpi episcopi 2.] in divini verbi prædicatione [prædicationem 3.] , immo decessore [prædecessore 3, successore 4, effectus est ei prædecessor 2.] , idem [unde 2.] beatus vir [om. 2, id est add. 3.] Polycarpus gaudens discessit ab eo, Romanam [Romam 2, 4, 5.] profecturus ad urbem. In quo itinere apud sanctorum martyrum Mauritii et sociorum [sociorumque 4.] ejus cœnobium f laborum [abavorum 4 – 6.] suorum [sanctorum 2.] præmia sortiturus, feliciter migravit ad Christum. Beatus vero Maturinus injunctum sibi officium strenue peragens, maxime parentum saluti [s. p. 2.] congratulabatur. Qui suadentes [eumadd. 4.] hortabantur ne a [om. 2.] precibus cessaret, ut sibi divinitus collatis muneribus digni haberentur, ac [a 2.] mundanis erroribus expiati æternæ vitæ participes efficerentur; et una cum eo in Dei rebus [precibus 2.] et gratiarum actione permanebant [permanerent 2, 3.] .

[6] [Post Agaunensium martyrum victoriam Romani affliguntur et Maximiani filia a dæmone possidetur;] Fertur [autem add. 4.] opinio, post supradictorum Agaunensium martyrum, Mauritii et sociorum ejus consummatum martyrium, non multis interactis temporibus Romanæ urbis populum diversis cladibus affectum ac [et 2.] dæmoniacis [a dæmonum 2.] spiritibus fuisse vexatum, ita ut etiam [om. 2.] filia Maximiani imperatoris [om. 2.] spiritu [om. 2.] ageretur immundo. Qui [quam 2.] magicis artibus [coarctare add. 2.] , utpote paganus, agere [om. 2, agi 3.] cœpit ut filiam [eam 2.] a dæmonio liberaret. Quæ quo [que 2.] magis sollicite adhibebantur, eo [ei 2.] majoribus afficiebatur suppliciis. Nulloque remedio ei [om. 2.] potuit [poterat 2.] subveniri [subvenire 3.] . Tum compulsus dæmon per os puellæ clamare cœpit: O imperator, quid in vacuum laboras? Deficient [deficiant 4 – 6.] maleficia tua [(o imperator-tua) om. 2.] , evanescent [evanescant 4, 5, evanescunt 6.] divinationes et incantationes tuæ, donec ex [a 2.] partibus Galliæ servus Christi, Maturinus nomine [om. 2.] , accitus [om. 2.] veniat [veniet 2.] , qui meritis et [ex 2.] precibus suis nobis ejectis [et add. 2.] filiam et populum tuum saluti restituet [restituat 3.] . Numquidnam [om. 2.] dicimus, fratres, beatis apostolis sanctisve [vel sanctis 2.] martyribus g, quorum meritis urbs eadem præminet [permanet 2, 3.] , et [om. 2, 4.] per divinam gratiam impossibile fuisse suis precibus remedium [remedia 3.] populo [om. 2, 3.] adhibere illius urbis [populo add. 3, a populo add. 2.] , luemque depellere? Sed divina pietas, quæ est [om. 2.] incomprehensibilis in operibus suis, et mirabilis in sanctis suis, cum potentiæ suæ virtutem ostendit in minoribus, prodit quid possit in majoribus. Quoniam, licet sit magnus in magnis, mirabilia [mirabilior 3.] tamen gloriosius operatur in minimis. Sed credo equidem [et quidem 3.] , credo omnimodis quod horum obtentu etiam istius beati [om. 4.] viri merita [om. 3, sua add. 5.] monstrabantur [monstrabatur 3.] . Quia tanta est in sanctis caritatis abundantia [a. c. 2.] , ut invicem sua [om. 2.] merita prædicent, et alter alterum in ostensione signorum sibi gratulanter præferat, ad laudem et gloriam Dei et Domini sui, cujus est et a quo sumunt omne bonum quod [(cujus est-quod) conditoris a quo sunt omnia bona quæ 2.] habent. Sed redeamus ad propositum.

[7] [ad quos salvandos Maturinus vocatur Romam,] Tunc nomen beati viri et rumor qui [a add. 2.] dæmonico [dæmoniaco 3.] ore sparsus fuerat, fama volitante cunctorum per ora [aures 2.] cucurrit, adventu scilicet Maturini se esse salvandos. Unde ad imperatorem lacrimosis vocibus clamitabant [clamabant 3.] , dicentes: O imperator, quid moras innectis [innecteris 1, inectere 2.] ? Accelera quantocius [ad add. 2.] legationem mittendam in Galliam, quæ omnem regionem perlustrans diligenter investiget, sicubi hunc virum possit invenire, et ad te usque deducere [ducere 2.] , qui et filiæ tuæ et nobis in tribulationibus [nostris add. 2.] et doloribus constitutis succurrat. Fortassis enim per illum faciet nobiscum [om. 4.] Deus [om. 2.] misericordiam suam [dominus Jesus Christus 2, nobiscum add. 4.] . Statim ergo imperator, accersitis militibus, ut partes Galliæ velociter adirent præcepit, et beatum virum Maturinum hac illacque diligentissime perquirerent, inventumque cum omni honore ad se perducerent. Qui jussa complentes, cum Galliæ fines attingerent [attigissent 2.] , tribus in partibus se diviserunt, ut quam citius omni regione circuita voti sui potirentur effectu [effectum 2.] . Una autem harum partium [(h. p.) om. 2.] militum, duce Christo, recto tramite pervenit ad locum, ubi sanctus vir [om. 2.] Maturinus assiduis, immo continuis jejuniis et orationibus et omni continentia spiritali Domino se serviturum decreverat [devoverat 4.] . Nam et famam ejus et loci nomen ac [om. 2.] situm [præscitum 2.] in quo servus Dei [domini 3.] morabatur, jam fama vulgante [volante 2.] cognoverant [cognoverunt 2.] . Et astantes ante ostium domus in qua erat [erant 3.] , dixerunt: O Maturine, serve Christi, dignare loqui nobiscum [(s. C. d. l. n.) d. s. C. n. 1. 2.] . Siquidem pridie quam venirent, hujuscemodi legationem ad se venturam per revelationem cognovit, et ut cum eis incunctanter pergeret divinitus imperatur [ita 5, imperatum est 2, 4, imperat reliqui.] , dicente sibi angelo: Maturine, fidelissime meus, age viriliter et confortare, et cum ad te Maximiani [Maximiniani 3.] milites misero, vade cum eis nihil hæsitans, quia ego misi illos. Ego ero [vero 2.] dux tuus, et cuncta opera tua dirigam.

[8] [qui legatos milites benigne suscipit.] Cum ergo cognovisset milites adesse, egressus est ad eos [(cum-eos) om. 2.] . At illi videntes eum, solo prostrati, salutationis vocem humiliter protulerunt, dicentes: Ave, Maturine [Maturini 3.] , dilectissime Christi, Maximianus imperator te salutat. Ipsi autem [enim. 2, om. 3.] revelatum est accersiri [accersire 2, 3.] te ad urbem Romam, ut adveniente te liberetur filia ejus a dæmonio quo vexatur, et populus a peste qua depopulatur [populatur 2.] . At ille humiliter resalutans eos, ait: Domini [Domine 3.] voluntas [tua add. 3.] fiat. Et excepit eos hospitio. Fixisque genibus diutissime secretius oravit. Et surgens [consurgens 2.] ab oratione dixit: Gratias ago tibi [t. a. 4, 5.] , Domine Deus, Pater omnipotens [o. p. 2.] , per Jesum Christum Filium tuum, Deum et Dominum nostrum, qui dignatus es [om. 2.] mihi ministrare [monstrare 4.] misericordiam tuam, et in [om. 2.] conversione parentum meorum ostendere clementiam tuam. Peto ergo, Domine, ut facias eos perseverare in [fide add. 2, 3.] confessione nominis tui, quo ad vitam valeant pervenire [venire 2.] sempiternam. Sicut ergo subvenisti eis misericorditer, ita et his ad quos vocor, gratiam tuæ pietatis impendas, quo in omni tribulatione et necessitate quam patiuntur consolationis tuæ gratiam consequantur. Susceptis autem militibus, ait ad eos: O filioli, oportet vos una mecum cibum sumere, ut receptis viribus festinanter pergamus ubi nos vocat voluntas divina. Non enim est [est om 2, est e. 3.] jussio Domini [Dei 3 – 6.] negligenda [est add. 2.] , sed alacriter ejus sunt implenda mandata. Quia maledictus homo qui opus Domini facit [f. o. d. 4.] negligenter, et maledicti qui declinant a mandatis ejus. Tunc milites non modice gavisi, dixerunt: Gratias tibi agimus, Domine, qui [quia 3.] dignatus es nobis manifestare misericordiam tuam et fidelem famulum tuum Maturinum: quem ardentissime [ardentissimo corde 2.] quæsivimus [quærebamus 2.] , invenire meruimus. Sumentes autem [cum eo add. 2, 3.] cibum manserunt ibi. Mature [mane 2.] vero surgentes, cœperunt velle proficisci [p. v. c. 2.] . Ad [at 1.] quos beatus Maturinus: Ecce, inquit, divina jussione [divisio 2.] , cui [quam 2.] renuere [resistere 4.] non possum, profecturus vobiscum [sum 2.] , volo ut sponsionem mihi cum fide et sacramentis firmatam [firmam 2.] detis, ut, si dormitionis meæ tempus in illis [il. in 2.] regionibus [vestris add. 2.] contigerit, et animam meam Dominus de hoc [de h. d. 2.] corpusculo ad suæ pietatis gratiam recipiendam exire jusserit [ut add. 2.] , corpusculum meum terra [terræ 2.] humandum in hunc locum referatis. Quibus libentissime annuentibus et suæ sponsionis fidem [fide et 2.] nominis Christi [add. codd. in, excepto 3.] invocatione firmantibus, valedicens parentibus, iter illud impavidus aggressus est.

ANNOTATA.

a Lyricantus, Larchant, olim diœcesis Senonensis nunc Meldensis, ignobilis vicus est prope Nemosium seu Nemesium (Nemours).

b Maximianum Herculem intelligit.

c De hoc Polycarpo vide inter prætermissos hujusdiei.

d Ex hac visione forte nata est Lyricanti popularis traditio Maturinum fuisse pecundum pastorem.

e Omnes quas vidimus Maturini imagines juvenilem formam habent, et juvenem imberbem repræsentant.

f Per magnum anachronismum cœnobium Agaunense martyribus Mauritio et sociis coævum auctor extruit.

g Nota ridiculam auctoris operam excusantis se, et ostendentis nullam se, ob Maturinum Romam missum ad sanandos Romanos, voluisse injuriam facere Petro et Paulo aliisque sanctis Romæ quiescentibus, quasi horum preces apud Deum non satis valerent.

CAPUT SECUNDUM.
S. Maturinus, filia imperatoris a dæmonio liberata, multos Christo lucratur, triennio Romæ degens. Moritur ibi et in Galliam corpus ejus reportatur.

[Profectus cum legatis ad Lerinensem insulam divertit,] Illi autem iter agentes [ut add. 2, 3.] , opportunitate utentes [uteretur 2, 3, om. 4.] itineris [ut add. 2.] loca maritima petiverunt [peterent 2.] , atque haud longe a Lirinensi insula properantes, didicit idem [ibidem 3 – 6.] beatus vir [om. 2.] ab incolis ibidem sancti Honorati a memoriam esse celebrem [om. 3.] . Ideoque orandi causa illuc diverti beatus decreverat Maturinus. Qui voluntatem suam Deo precibus committens, sic orasse fertur: Deus, qui per sanctos tuos [claro videlicet add. 2, clara videlicet add. 3.] , lumine [lumina 3 – 6.] verbi [om. 2.] , tenebras mundi illuminasti, et dedisti famulo tuo Honorato virtutem, ut de insula Lirinensi multitudinem serpentium expelleret, et locum habitationis servorum Dei et domum inibi orationis faceret, da mihi facultatem illuc pergendi, et cum meritis beati Honorati tuam misericordiam [t. m. 4.] exorandi, ut virtutis tuæ munimine protectus valeam ejicere multitudinem dæmonum de loco illo ubi tua jussione proficiscor. Nec fragilitas mea spernatur ab eis; sed virtus tua glorificetur ab [(eis-ab) om. 3.] omnibus [hominibus 3 – 6.] , et cognoscant quia tu es Deus qui facis mirabilia solus, ut credentes per gratiam tuam roborentur in fide, infideles vero convertantur ad te, Deum verum et vivum [viv. e. ver. 2.] , qui in unitate trinitatis et in [om. 2.] trinitate unitatis vivis et regnas in secula seculorum. Amen. Qua oratione finita, tandem pervenerunt ad portum. Inventaque navicula [inventamque naviculam 2.] , introierunt in eam. Navigantibus autem illis, sopore gravi vir Dei oppressus est. Et oborta tempestate, navicula huc illucque undosis jactabatur fluctibus. At nautæ timentes, excitaverunt eum, dicentes: O vir Dei, surge et invoca Deum tuum, si forte recogitet de nobis, ne pereamus. Qui expergefactus intellexit diabolicæ [diabolica 3.] fraudis nequitia super eos effusam [esse add. 2, 4 – 6.] tempestatem. Et elevans oculos ad cœlum, ingemuit et ait: Deduc me, Domine, in via tua, et ambulabo in veritate tua. Evanescant umbræ mortis, et refundatur [om. 2.] lucis abducta [adducta 2, obducta 3.] tranquillitas [refundatur add. 2.] . Eadem hora cessavit sæva tempestas, et reddita est clara serenitas. Postque [postquam 2.] prospere navigantes portum optatæ obtinuere quietis.

[10] [et vadit ad limina S. Honorati.] Egressus autem sanctus Maturinus de navi, festinanter ad limina beati properavit [p. b. 2, 3.] Honorati. Cui in [om. 3.] monachico habitu duo occurrentes viri, dixerunt: Benedictus qui venit in nomine Domini. Et ad ipsum conversi: Veni, inquiunt, domine, et cum omni fiducia, Domino precibus oblatis, vade quo pergis, quoniam ipsum semper habebis adjutorem, quem tui itineris [(habebis-itineris) om. 3.] habes ductorem [(quem-ductorem) om. 2.] . Teque sua gratia et præeundo et subsequendo comitatur. Quo dicto, non [om. 2.] comparuerunt [incomparuerunt 2.] . Quos vel angelos, vel quoslibet sanctorum fuisse indubitanter credimus. Sanctus vero Maturinus ad desideratum locum perveniens, Domino cum meritis beati Honorati tota [tanta 3.] devotione se [s. d. 3.] commisit; cœpti [cœpit 2.] itineris quæ supererant alacriter cum sociis spatia peracturus [peragere 2.] . Tunc milites missis ante se [om. 2.] præviis, nuntiaverunt imperatori et urbi adesse militem Christi cujus se præsentia visitante salutem se [om. 2.] adepturos sperabant.

[11] [Romam adveniens cum summa gratulatione susceptus ægrotos sanat,] Jamque eo propinquante ei obviam civitas ruit universa gaudens, illique [illumque 2.] acclamans: Veni, serve Christi Maturine, et invocato nomine Dei tui, releva languores, et cura vulnera nostra, quoniam per te, sicut nobis revelatum est, salus et gaudium huic divinitus [diviti 3.] ministrabitur civitati. Quibus beatus vir respondit: Florent hic beatorum merita [m. b. 2.] apostolorum, redolent triumphi [beatorum add. 2.] martyrum sanctorum [om. 2, s. m. 3.] , quorum precibus et meam fragilitatem juvandam et vobis credo levamen ferendum. Tamen quia me huc divina pietas adduxit, communiter eorum meritis invocatis Domini exoremus clementiam [e. d. c. 4.] , ut quod a me in vestris necessitatibus fiendum [fieri 2.] decrevit, adimplere et perficere suæ pietatis gratia dignetur. Orantibus autem [om. 2.] omnibus [om. 3.] , ait beatus vir Maturinus: Domine Jesu Christe, Fili Dei vivi, qui dixisti: Petite et [om. 3.] accipietis, quærite et invenietis, pulsate et aperietur vobis, et quæcumque orantes petitis, credite quia accipietis, et fient [fiet 3.] vobis; quique ergo [om. 2 – 6.] cæcos illuminasti, paralyticos sanasti, leprosos mundasti [l. m. p. s. 3.] , mortuos suscitasti, super mare pedibus ambulasti, dignare per merita sanctorum tuam manifestare virtutem, ut per invocationem sancti nominis tui omnis pestis omnisque infirmitas, qua hic populus atteritur depellatur, ut videntes glorificent [sanctificent 3.] nomen tuum sanctum [s. t. 2.] , qui vivis et regnas in secula seculorum. Et respondentibus illis Amen, omnes qui oblati sunt diversis infirmitatibus laborantes per Dei gratiam et preces beati viri [Maturini 3.] pristinæ sunt sanitati restituti. Factumque est [om. 2.] magnum gaudium in illa civitate.

[12] [et filiam imperatoris a dæmonio liberat; tandem diem obit supremum.] Tunc fama [famæ 2.] veloci [velocitas 2.] perlatum [perlata 2, delatum 3.] est imperatori, quid [quia 2.] vir Dei urbem ingressus fecerit [fuisset 2.] quosve [quasve sanitates 2.] reddiderit [reddidisset 2.] sanitati [om. 2.] . Tunc missis e [a 4 – 6.] latere suo viris nobilibus, ut cum honore ante se deduceretur [duceretur 2.] jussit. Quo [qui 2, 3.] regiam [aulam add. 2.] ingresso [ingressus 2, 3.] , obvius [obvians 2.] ei imperator dixit: Ave, sacerdos Dei, Maturine. Et ille: Dominus, inquit [i. d. 3 – 6.] , tecum. Et [Maximianus 3.] imperator ait [dixit 3.] ei [illi 2, om. 3.] : Si potueris filiam meam Maximianam [ita 3; reliqui Maximiam.] b a dæmonio liberare [liberari 1.] , dabo tibi multam pecuniam. Sanctus vir respondit: Non in me, sed in Deo est virtus sanitatis ejus [om. 2, 3.] . De pecunia quam polliceris, fac quod vis, quia [tua vero filia 2.] gratia divina [d. g. 4 – 6.] sanabitur. Ipse enim eam saluti restituet, qui puellam annorum duodecim, filiam videlicet archisynagogi, de morte suscitavit ad vitam. Et benedicens oleum, infudit in os puellæ cum invocatione nominis Christi [cum i. n. C. in os p. 2.] , et [om. 2, quæ 4.] continuo evomens dæmonium [dæmonem 2.] reddita est sanitati. Super [de 2, supra 3.] qua re admiratus est [om. 2.] imperator, et [om. 2.] obtulit ei pecuniæ [pecuniam 2.] non modicam quantitatem [modicæ quantitatis 2.] . Ille vero sciens Dominum præcepisse, Gratis accepistis, gratis date, recusavit tale commercium. Et multum diuque renisus, vix tandem, urgente imperatore, causa pauperum oblata suscepit, susceptaque erogavit pauperibus [p. e. 4.] . Quosque educans [educens 2.] baptizavit, et in fide nominis Christi fidelissimos effecit, atque ut de eadem pecunia [p. e. 2.] necessaria sibi providerent instituit. Habitavitque [habitavit igitur 2.] ibi triennio [triennium 2.] , sanctorum apostolorum ac martyrum limina incessanter frequentans, jejuniis, eleemosynis et obsecrationibus semper insistens, ægris et infirmis compatiendo subveniens, dæmonia ejiciens, et alia quamplura [plurima 3, 5, 6, quam plurima 2, 4.] Domino cooperante peragens. Qui sciens imminere tempus [om. 3.] recessus sui, totum se ad spiritale opus conversus [convertens 2 – 4.] voluntati [voluntate se 2.] Domini potestatique [potestati 2.] commisit [tradidit 5.] . Et cum per dies aliquot [aliquos 2.] vi [vim 2.] febrium acriter [alacriter 2.] laborasset, tandem ipso die kalendarum novembrium [novembris 2.] lætus Domino [cœlo 2, om. 3.] sanctum [om. 2, 3.] reddidit spiritum, et feliciter migravit ad Christum. Jussit autem eum imperator [i. e. 2.] cum omni honore et diligentia sepeliri.

[13] [Cujus corpus honorifice sepultum e sepulcro rejicitur et transportatur in Galliam,] Tunc [tum 2.] venientes sacerdotes [et add. 4.] Christi, ministri [m. C. 4.] quoque [om. 4; ejus add. 2.] et populus [populi 4.] mœrentes de morte ejus, sed gaudentes de gloria retributionis ejus, quia [quem 2.] a Domino remuneratum non dubitabant [n. d. a d. r. 2.] , mandaverunt [tradiderunt 2.] corpus ejus cum honore sepulturæ [cum h. c. e. s. 2.] . Quod [qui 2.] terra [terræ corpus 2.] humatum cum [om. 2, cum t. h. 4.] reliquissent [reliquerunt 2.] , et [cum add. 2.] mane ut in ejus memoria [memoriam 2.] Domino debitas laudes persolverent redissent, reppererunt corpus ejus super terram rejectum. Unde attoniti et stupore nimio suspensi, nesciebant quid agerent. Tunc unus militum eorum qui eum de partibus Galliæ abduxerat [adduxerant 2, 3.] , reminiscens facti et sponsionis suæ, qua ab eo fuerant obstricti, nam coram aderat [omnibus add. 2.] , ait ad illos [eos 2.] : Audite me, quæso, fratres, et meis sermonibus aurem libenter [om. 2.] accomodate [intendite 3.] . Causa enim perspicua est, cur corpus [ejus add. 2.] in hac terra humatum retineri ab ea [(ab ea) om. 2.] non possit. Nam cum imperiali auctoritate a nobis conventus [fuisset perfectum 2.] esset [om. 2.] , ut [iste vir add. 2.] per voluntatem Dei sui huc veniret,ipse nos hoc pollicitationis sacramento constrinxit ut eum aut vivum aut defunctum in locum et [om. 2.] patriam suam [patriæ suæ 2.] reduceremus. Quamobrem teneri corpus ejus hujus terræ sepulcro [om. 3.] non potest. Quo audito alacriores effecti nuntiaverunt imperatori. Qui christianorum non modica manu collecta, et [om. 2.] de exercitu suo viris nobilibus admixtis, qui per omnem viam [horum add. 2, harum add. 3.] essent duces et rectores exequiarum, jussit ut condito aromatibus corpore et digna executione [exercitione 2, exercitatione 3.] funebria ista venerantes referrent eum ad locum suum, quo [et 2, 3.] sepulto [eo add. 2.] redirent.

[14] [ubi requiescit in patrio solo;] Quibus jussa explentibus relatus est nobiliter in regionem et patriam suam [s. p. 2.] et sepultus [est add. 2.] honorifice in loco, ubi nunc corpus ejus requiecens [requiescit corpus ejus 2.] præstolatur magni judicii diem, quando beata resurrectione glorificandus resurgat in gloria, clarificatione duplici cum sanctis omnibus coronandus. Ministris vero exequiarum ejus in sua remeantibus, remansit ibi [vir add. 2.] venerabilis Antonius [Antoninus 2, 6.] diaconus, qui eo voto eum [illum 2, 3, om. 1.] fuerat [om. 2.] secutus, ut omnibus diebus vitæ suæ ad sepulcrum beati viri Domino strenue deserviret. Sed et quidam adolescens [a. q. 2.] , Felix nomine, quem idem beatus vir baptizaverat [eumque de sacro fonte susceperat add. 2.] , necnon et duæ puellæ virgines [om. 2.] , quarum una Anastasia, altera vocitata est Gregoria [G. e. v. 3.] , quæ eodem voto [om. 2.] corpus ejus secutæ sunt, ut [et 2.] pro amore beati viri mallent peregre mori [(per. mori) peregrino more illic remanere 2.] quam in terram suam redire. Ibi ergo quatuor ex illa turba remanentes devoverunt se servituros ad sepulcrum beati Maturini, ut ejus meritis et precibus regni cœlestis possent præmia [pr. pos. 4.] adipisci. In quo proposito usque ad obitum suum permanentes, terræ corpora, animas vero cœlo cum pace reddiderunt. Sepulta vero sunt corpora eorum in eodem loco, et cum spe gratulationis diem expectant suæ glorificationis.

[15] [et multa manifestantur ejus miracula.] Ad hujus [ejus 2, 3.] quoque beati viri sepulcrum plurima ostensa et declarata sunt [miracula jubente Deo, qui vivit et regnat Deus per secula seculorum amen add. 2, ceteris om.] , et manifestantur quotidie miracula; sed incuria et inscientia ipsius rectorum loci [r. i. l. 4.] , quia non sunt litteris declarata [alligata 3.] æterna sunt oblivione hactenus abolita. Ipse ergo qui meritis et precibus suis variarum solvit nexus infirmitatum, nostrorum quæsumus [om. 3.] solvat vincula peccatorum [per eum, qui vivit et regnat Deus per s. s. add. 3, ceteris om.] , et in magni judicii die, cœlis ac terris igne novissimo ardentibus, nos secum ad gaudia rapiat æterna, cujus nos amor compulit ad ejus gesta scribenda, præstante [prosperante 6.] Domino nostro Jesu Christo, pio salvatore ac redemptore nostro, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat per infinita secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Fœdum anachronismum in commentario notavimus num. 4.

b Quamnam auctor filiam intendat, clarum non est. Nam et propria Maximiani filia, quæ magno Constantino nupsit, Flavia Maximiana Fausta appellatur, et filia uxoris ejus Eutropiæ, quam ex priori marito habuerat, Flavia Maximiana Theodora audit. Quod enim in aliquo textu Maximia appellatur, id librario puto tribuendum. Neque etiam hic auctor tanti est, ut e nomine Maximiæ esse alteram filiam Maximiani propriam concludamus.

VITA BREVIS S. MATURINI
ex cod. pergameno, folio minori,
bibliothecæ Universitatis Trajectensis n. 22, olim Carthusiæ Trajectensis n. 248.

Mathurinus, Lyricanti in Gallia (S.)

BHL Number: 5721

EX MSS.

Fuit sanctus Maturinus diœcesis Senonensis accola, cujus pater Marinus ex præcepto Maximiani christianos persequebatur. Sed filius a pueritia christianus occultus, de parentum perditione dolens, pro eorum conversione Deum exorabat, et audivit in somnis vocem dicentem sibi: Maturine, famule meus, ecce quod petisti fideliter, efficaciter impetrasti. Qui assurgens gratias egit; et mater ejus divino instinctu admonita supervenit, dicens: O fili, quid erit nobis commodi, si, ut frequenter postulas, credam in Christum? Magnum, inquit, cum et corpus renovatum fuerit gloria resurrectionis, et anima per baptismum agnitione veritatis. Cumque et illam piam suggestionem filii viro suo retulisset, ille ait: Vidi et ego hac nocte in visione, quod hic filius noster ovile quoddam ingressus esset, et multitudinis grex ovium ei traditus fuisset. Ambo itaque a quodam episcopo Polycarpo susceperunt baptismum, a quo et ipse Maturinus vicesimum agens annum ordinatus est in presbyterum. Hic, cum propter beati Mauritii sociorumque ejus martyrium Romanus populus diversis cladibus afficeretur, filia quoque Maximiani immundo spiritu ageretur, et pater magicis ageret ut eam liberaret, clamante dæmone per os puellæ: O imperator, deficient maleficia tua, donec ex partibus Galliæ Maturinus, servus Christi, veniat, qui precibus suis populum et filiam tuam saluti restituat, accitus ab imperatore cum militibus Romam perrexit, prius tamen ab eis sacramento accepto, quod, si in regionibus illis eum migrare contingeret, corpus ejus terræ humandum ad locum suum referrent. Romam igitur perveniens, obvia turba cum gloria susceptus, imperatoris filiam a dæmone liberavit, alios omnes infirmos sibi oblatos curavit. Et tandem ipso die kalendarum novembris lætus Domino spiritum reddidit. Cujus corpus aromatibus conditum cum sepelissent et humatum reliquissent, mane revertentes invenerunt illud super terram rejectum. Et stupescentes nesciebant quid agerent. Tunc unus militum qui eum de Gallia adduxerant, pacti sui reminiscens, causam retulit. Et ad locum suum corpus cum honore relatum est jussu imperatoris. Ubi ad ejus sepulcrum Deus multa miracula declaravit.

COMPENDIUM VITA S. MATURINI
ex Petro De Natalibus, lib. X, c. 6.

Mathurinus, Lyricanti in Gallia (S.)

EX MSS.

Maturinus confessor apud Senonensem civitatem etmpore Maximiani imperatoris claruit. Qui ex patre Marino ejusdem civitatis nobili ac gentili progenitus: qui ex præcepto Maximiani christianos persequebatur: ipse clanculum animo solo christianus existens, pro parentum salute ad Dominum exorabat. Audivitque a Domino quod ei ab eo postulata darentur. Et post dies paucos mater ejus ad Christum conversa, dum patri eamdem conversionem suaderet, ille ei respondit quod in nocte præcedente per visum acceperat quod filio suo in custodiam data fuisset ovium multitudo. Unde ipse Marinus cum uxore et filio Maturino annorum viginti a sancto Polycarpo episcopo baptizati sunt. Cum autem diabolus filiam Maximiani imperatoris oppressisset, et per os puellæ clamaret se a nullo hominum nisi a Maturino Senonensi ejiciendum, populum quoque Romanum a clade epidemiæ quam incurrerat, ejusdem meritis liberandum, imperator ad Senonensem civitatem misit et Maturinum ad se accersivit. Qui Romam cum multo honore perductus prius a comitibus juramentum accepit, ut, si eum Romæ aut in via mori contingeret, corpus ejus ad propriam patriam reportarent. Veniens itaque Maturinus Romam, imperatoris filiam a dæmonio liberavit, populo quoque salutem a pestilentia suis orationibus impetravit. Et post hæc ibidem in pace quievit kalendis novembris. Cujus corpus cum in quodam tumulo posuissent, die sequenti exhumatum invenerunt. Recordati autem promissionis et juramenti, corpus Roma ad Galliam transportarunt, et ibidem illud jussu imperatoris digno honore condiderunt apud Senonas civitatem, ubi et miraculis claret.

LITURGICA DE SANCTO MATURINO.

Mathurinus, Lyricanti in Gallia (S.)

EX MSS.

OFFICIUM IN FESTO S. MATURINI
ex scrinio L 460, 461 archivi Parisiensis et cod. D. Jolivet.

In I Vesperis. Hymnus.

Jam suos cives Maturinus omnes
Hac die lætus vocat, ut sacratis
Impleant cœlum precibus, beatas
      Dum petit ædes.
Ergo tu, supplex Lyricantus, adsis,
Excita gaudens modulos in altum,
Cum tui sancti redeant alumni
      Festa per orbem.
Hic fide Christi juvenis coruscans
A Deo tristis petit, ut deorum
Impio falsus revocetur error
      Corde parentum.
Annuens Christus puero petenti,
Mater ad natum citius cucurrit,
Post pater; sic fit genitor parenti
      Natus utrique.
Ac sacri fontis genitis lavacro
Ore dispensat manibusque sanctum
Corpus et verbum renitens sacrato
      Ordine Christi.
Gloriam sanctæ Trinitatis canamus
Qua poli sumpsit Maturinus arcem
Cujus et cuncti meritis precamur
      Associari.

Ad Magnificat. Ant. Adest dies summæ lætitiæ in qua vir Domini Maturinus cœlestis patriæ civibus associari promeruit.

Ad Matutinum.

Invit. Veneremur Christum in sanctis suis vere mirabilem, * qui beato Maturino virtutem præstitit et coronam.

Hymnus.

Ille dum miris patriam decorat,
Fama hinc sancti volitat per orbem,
Dæmonis cauto vocitatur atque
      Indice Romam.
Nuntius quærit, reperitur orans;
Sed pater natum dare se recusat,
Ni fidem regis sibi det minister
      Reddere natum.
Tunc iter carpit, mare turget ingens
Horridum nautis; pereant ne cuncti
Excitant sanctum: pelagus precatu
      Redditur æquum.
Ostiam surgit, volat hoc per urbem
Turba languentum cito currit inde
Obviam sancto; petit ut saluti
      Restituatur.
Cum videt mirans populi dolores,
Orat, et summa pietate victus
Poscit ut cœlum modo sanitatem
      Redderet ægris.
Gloriam sanctæ…

In I nocturno.

Ant. Confessor Domini Maturinus a primævo mundi hujus oblectamenta despiciens, in lege Domini meditatur die ac nocte.

Ant. Parentum namque suorum nobilitate contempta, illi soli totum se subdidit, cui servire regnare est.

Ant. Voce ad Dominum clamavit pro conversione parentum, et exaudivit eum Dominus de monte sancto suo.

Post I lect. ℞. Beatus Maturinus ex ingenuis parentibus sed adhuc gentilibus ortus, * ab ipsa pueritia Christi cœpit esse discipulus. ℣. Occulte tamen et quasi sub chlamyde puer eximius Domino inhiabat. Ab ipsa.

Post II lect. ℞. Hic parentum suorum verbo vitæ senilem pavit ætatem, et versa vice qui eum genuerunt mundo genuit cœlo, * et quorum esse potuit, in Christo sibi cohæredes effecit. ℣. Qui sic edocti, relicta idolatria, præduce filio Christi vestigia sunt secuti. Et quorum.

Post III lect. ℞. Ætate puer moribus senescere cœpit, * et inter mundi delicias eorum blandimenta contempsit. ℣. O felicem puerum, cujus vita senibus exemplum præstitit, et ut spiritum roboraret carnis suæ sævissimus persecutor fuit. Et inter. Gloria. Et inter.

In II nocturno.

Ant. Usquequo, genitores mei, gravi corde, ut quid diligitis vanitatem et quæritis mendacium?

Ant. Lætentur omnes qui sperant in te, Domine; in æternum exultabunt et habitabis in eis.

Ant. Ex ore infantium perfecisti laudem propter inimicos tuos, ut destruas inimicum et ultorem.

Post IV lect. ℞. Accidit interea Romæ ut dæmonium quod Maximiani filiam invaserat responderet: * se a nullo posse expelli, nisi quidam Maturinus de partibus Galliæ adventaret. ℣. O mira Dei potentia; inimicus enim totius sanctitatis beati viri sanctitatem celare non potuit, sed dixit. Se a nullo.

Post V lect. ℞. Ut audivit Maximianus filiam Maturini precibus a dæmonio liberandam, quosdam sibi fidelissimos in Gallias misit, * qui sanctitatis illius fama duce sanctum apud Lyricantum invenerunt. ℣. Ipse vero angelico jam prædoctus oraculo, eorum petitionem benigne suscepit. Qui sanctitate.

Post VI lect. ℞. Legatorum itaque fide interposita quia aut vivus aut mortuus parentibus suis redderetur. * alacriter cum eisdem iter arripuit. ℣. Quibus sanctitatem illius admirantibus, Domino cooperante multis effulsit miraculis. Alacriter. Gloria. Alacriter.

In III nocturno.

Ant. In conspectu Maturini ad nihilum deductus est malignus, quia timuit Dominum et illum glorificavit.

Ant. Domine, prævenisti sanctum tuum in benedictionibus dulcedinis; dextera ejus in eos qui te oderunt.

Ant. Serve Christi Maturine, releva languores et cura vulnera nostra.

Post VII lect. ℞. Et ut itineris difficultatem sibi temperarent, loca maritima petierunt; ubi cum ad insulam quamdam divertissent, orta tempestate gravissima, * sanctum cœperunt acclamare Maturinum. ℣. Quo excitato a somno et orante, venti quieverunt et mare. Sanctum.

Post VIII lect. ℞. Dum vero de navi egrederetur, duos viros obviam habuit, qui ibidem antea visi non fuerant, * nec postea comparuerunt. ℣. Quorum hæc fuit salutatio: Benedictus qui venit in nomine Domini. Nec.

Post IX lect. ℞. Cum autem Romam venisset, non minimam civium multitudinem variis oppressam languoribus pristinæ reddidit sanitati, * et Maximiani filiam a dæmonio liberavit. ℣. Ipse vero nihil sibi sed Domino totum attribuens, dicebat: A Domino factum est istud. Et. Gloria. Et.

In Laudibus.

Ant. Maturinus, sicut angelo præmonitus erat, cum legatoribus Romam profectus est.

Ant. Cujus cives variis oppressos languoribus in Christi nomine curavit, et Maximiani filiam a dæmonio liberavit.

Ant. Per triennium Romæ commoratus, ut beatorum martyrum frequentaret limina, febribus dissolutus migravit ad Dominum.

Ant. Ut audivit imperator sancti corpus in sepulcro retineri non posse, illud in patriam cum honesto comitatu remisit.

Ant. Ibique ipso intercedente et Deo cooperante, multo plura ostensa sunt miracula, quam continentur in pagina.

Hymnus.

Roma tunc gaudens petit, haud nefando
Spiritu regis crucietur infans:
Reddit et sanam precibus parenti
      Maximiano.
Cum pius Romæ tribus exstat annis,
Spiritus sursum volat ad beatos;
Sed nequit sanctum retinere terra
      Corpus humatum.
Hoc manent casu populi stupentes,
Ac videns totus stupet imperator;
Audit et sanctum voluisse ferri
      Ad genitorem.
Imperat multis (referens honorem |
Corpori magnum) comitentur usque
Patriam viris, ubi nunc quiescit,
      Orbe triumphans.
O nimis felix, Lyricantus, isto
Cive, qui tantum tibi per amorem
Vivit, ut tecum cupiat manere
      Omne per ævum.
Gloriam…

Ad Benedictus. Ant. Sanctus iste talentum sibi traditum in sudario non reposuit, sed sicut servus fidelis et prudens Domino suo multiplicatum reportavit.

Oratio.

Deus, qui fidelem servum tuum, beatum Maturinum confessorem, inter electos concives tuos gloria et honore coronasti, præsta quæsumus, ut ejus meritis et precibus possimus æterna visione tua perenniter gloriari. Per Dominum.

In II Vesperis. Hymnus.

      Pange, lingua, Maturini
Laudes et præconia;
Corde puro celebremus
Ipsius solemnia,
Cujus vita et doctrina
Coruscat ecclesia.
      Maturinus vir maturus,
Ipse domat vitia,
A primævo flore mundi
Spernens hujus gaudia.
Hic parentes ab errore
Vocat Dei gratia.
      Cæsar mittit provocatus
Dæmonis indicio;
Sed in mari fit tempestas
Malignantis odio.
Excitatus liberavit
Nautas a naufragio.
      Ne lateret diu lucens
Lucerna sub modio,
Filia Maximiani
Vexata dæmonio,
Roma clade liberatur
Ipsius suffragio.
      Dum sanctorum circuiret
Loca per triennium,
Migrat sanctus cum beatis
Sortiturus præmium.
Nequit terra retineri
Jam consors cœlestium.
      Unde stupens imperator
Jubet ut in Galliam
Reducatur cum honore
Corpus et in patriam.
Cujus preces nos sanctorum
Perducant ad gloriam.
      Gloria et honor Deo,
Virtus et imperium
Uni trino in personis,
Creatori omnium,
Cujus dono Maturinus
Sumpsit vitæ bravium.
      Amen.

Ad Magnificat. Ant. O gloriose confessor Domini, Maturine, exaudi voces tibi supplicantium, eosque qui in tuis laudibus Christum venerantur ad cœli perducas palatium.

OFFICIUM IN TRANSLATIONE S. MATURINI
ex iisdem scriniis.

Ad Magnificat. Ant. Beate confessor Maturine, qui dæmonia expellis, pestem sedas et tempestates Dei dono et virtute avertis: veni nobis adjutor, alleluia, alleluia.

Ad Matutinum.

Post I Lect. ℞. Hic est fratrum amator, * hic est, qui multum orat pro populo et universa civitate sua, Maturinus, confessor Domini, All. All. All. ℣. Vir iste in populo mitissimus apparuit et patriæ amantissimus. Hic est.

Lectio II. Maturinum Romæ kalendis novembris defunctum christiani suo more ibidem sepulturæ tradiderunt. Sed cum juramenta, quæ in nomine Christi fiunt, sæpe Deus irrita esse non sinat, postridie quo corpus humatum fuerat, e terra rejectum inventum est. Romani enim qui illum e Lyricantu Romam duxerant, invocato nomine Christi se astrinxerant juramento, aut vivum aut mortuum in patriam reducturos. Cum ergo parvi facerent, aut non recordarentur sui juramenti, Deus illis hoc miraculo in memoriam revocavit.

℞. O magna sancti caritas, cujus amor tantus in patriam fuit, * quando nec vivus nec mortuus unquam ab ea discessit, All. ℣. Desiderium animæ ejus tribuisti ei, Domine, et voluntate labiorum ejus non fraudasti eum. Quando nec vivus.

Lectio III. Omnibus igitur stupentibus et ad miraculum concurrentibus, eventus mirabatur, sed causa ignorabatur, cum unus ex his qui juraverant astitit, dixitque illum non Romæ sed apud Lyricantum velle sepeliri. Quod cum audisset princeps qui eum Romam vocaverat, cujus filia a dæmonio fuerat liberata, corpus in patriam cum honesto comitatu remisit. Ubi cum advenisset, fideles qui illud fuerant comitati, quorum multi ad sepulcrum illius tota sua vita Dei laudes decantare voverant, cum incolis loci honorifice in tumulo deposuerunt. Postea cum ibidem celebris ecclesia ædificata fuisset, ubi sancti Maturini reliquiæ magna veneratione coluntur, in eadem ecclesia depositionis illius dies sexto idus maii anniversaria devotione et ingenti populorum concursu celebratur.

℞. Felix anima, quæ cum Deo in æternum rutilas, * cujus corpus magnum populis intulit stuporem, quod humatum in terra retineri non potuit, All. All. All. ℣. Ut audivit imperator quod evenerat miraculum, digno cum comitatu sanctum in patriam remisit. Cujus corpus. Gloria. Cujus corpus.

In Missa.

Oratio. Deus, qui hunc diem honorabilem nobis in beati Maturini confessoris tui translatione tribuisti, da quæsumus ecclesiæ tuæ in hac celebritate lætitiam, et cujus membra pio amore veneratur in terris, ejus intercessionibus sublevetur in cœlis. Per Dominum.

Secreta. Munera tuæ oblata majestati, misericors Deus, benigno quæsumus suscipe intuitu, ut ejus nobis precibus fiant salutaria, cujus reliquias in hac basilica veneramur. Per Dominum.

Postcomm. Divina libantes mysteria quæsumus, Domine, ut beati Maturini nos ubique intercessio protegat, cujus hic sacris pignoribus gloriamur. Per Dominum.

LECTIONES EX MS. COD. OFFICII S. MATURINI DESCRIPTIO MANU J. B. JOLIVET PAROCHI LYRICANTENSIS.

Lectio IV. Maturinus in pago Senonensi, vico cui Lyricantus nomen est, nascitur Marino et Euphemia, nobilibus parentibus, sed adhuc gentilium errore detentis: ita ut pater sæviendi in christianos publicam acciperet potestatem. Ipse vero a sancto Polycarpo, Senonensi archiepiscopo, clam, ne patrem offenderet, institutus, cum esset annorum duodecim, ætatem moribus vincens, Christum totis visceribus diligebat: atque ipsi jejuniis et orationibus nocte dieque serviens, pro salute parentum assidue precabatur.

Lectio V. Itaque divina cooperante gratia matrem primum, deinde patrem, qui per somnium divinitus de filii pietate monitus fuerat, convertit, atque eos per sanctum Polycarpum baptizari fecit. Fuitque carnalis filius idem et spiritualis pater, dum eos qui se genuerant, ipse per verbum regenerare promeruit. Quo tempore cum esset annorum viginti, propter morum gravitatem a sancto Polycarpo presbyter ordinatur.

Lectio VI. Deinde vocatus Romam, ut filiam principis a dæmone possessam liberaret, eo profectus est, multisque pietatis operibus consummatis, multis erga infirmos et possessos a diabolo præstitis beneficiis, fructum tandem bonorum operum ibidem percepit. Cujus corpus, ut ipse postulaverat, ad patriam suam relatum, multa incolarum devotione et ingenti signorum…

ALIÆ LECTIONES EX ARCHIVO PARISIENSI.

Lectio IV. Maturinus, Romana stirpe oriundus, pietate præstantissimus extitit. Vastinensibus intra quorum fines morabatur, splendidissimum omnium virtutum exemplum præbuit. Ejus ibi festivitas summa veneratione peragitur apud Liricantum in diœcesi Senonensi, tertio die novembris; primo ejusdem mensis die, quo obiit, Sanctorum Omnium celebritati consecrato. Eo in oppido quod totum ad canonicos Parisienses ab anno millesimo quinto pertinet, amplissima sub ejus invocatione exstat ecclesia, pone cujus altare erecta sacrorum ejus ossium theca conspicitur. Hæc singulis annis festo Ascensionis Domini die recurrente, ad vicinas ecclesias longo supplicantium populorum ordine defertur.

Lectio V. Utilia in primis ad reparandam mentis sanitatem, plurimis in Galliæ locis, sancto Maturino vota nuncupantur. Prima Lucionis urbis parochia glorioso ejus nomine donata est; ipsiusque festum semiduplici cultu Rupellensis ecclesia celebrat. Parisiis quoque sacræ religiosorum sanctissimæ Trinitatis de Redemptione captivorum ædes in honorem beati Maturini dedicatæ sunt. Illas hujusce Ordinis fratribus dedit ecclesia Parisiensis anno salutis millesimo ducentesimo vigesimo octavo, cujus doni biennio post gratias egerunt litteris nomine capituli generalis apud Cervum Frigidum feria tertia post Trinitatem habiti conscriptis. Apud quos, sicut et in ecclesia Parisiensi, festivitas ejus recolitur quinto idus novembris, quo dumtaxat anni die singulis canonicis gemina annona distribuitur.

Lectiones ex proprio Meldensi. Lectio I. Maturinus juxta vulgarem traditionem apud oppidum, nomine Lyricantum, diœcesis olim Senonensis, nunc Meldensis, parentibus nobilibus, sed ethnicis natus erat. Adhuc adolescens fidem christianam amplexus, ipsos parentes suos assiduis ad Deum efflagitationibus et piis hortationibus Christo peperisse dicitur.

Lect. II. Tanta virtute enituit et morum integritate, ut ab episcopo Senonensi sacerdos fuerit ordinatus. Cumque ministerii partes fideliter adimplevisset, omni virtutum genere cumulatus vitæ hujus ærumnas cum æterna felicitate commutavit ipso die kalendarum novembris; unde ejus festum ad aliam diem translatum est.

Lect. III. Apud Lyricantum amplissima sub illius invocatione exstat ecclesia, ubi pene totum ejus corpus asservabatur antequam seculo XVI inter impios calvinianorum furores igne consumeretur. Usque ad infandas labentis seculi XVIII calamitates, theca in qua reliquiæ depositæ fuerunt, ad vicinas ecclesias singulis annis longo supplicantium populorum ordine circumferebatur. Ad Lyricanti basilicam frequentes fiebant peregrinationes, ut infirmis beati Maturini intercessione mentis sanitas obtineretur.

DE S. MARCELLO EPISCOPO PARISIENSI, CONFESSORE

PROBABILITER SECULO V.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Marcellus, episcopus Parisiorum (S.)

AUCTORE G. V. H.

§ I. Quis Vitam S. Marcelli scripserit et quo tempore S. Marcellus vixerit.

S. Marcelli, Parisiensis episcopi, bis in Actis SS. fit mentio inter prætermissos, semel ad diem 15 februarii, [Vitam S. Marcelli a Venantio Fortunato, Pictaviensi episcopo, scriptam aliqui negant,] occasione cujusdam Marcelli, quem quis esset prædecessores ignorabant, iterum ad diem 26 julii, quo die translatio ejus in Munerato aliisque Usuardinis codicibus annuntiatur. Utrobique in natalem ejus diem, ad kalendas novembris remittitur. Ejus Acta nunc tractanda aggredimur. Vitam sive Acta S. Marcelli edidit Surius, atque ex Surio Michael Angelus Luchi inter opera omnia Venantii Fortunati, Pictaviensis episcopi; editionem Luchii habes apud Migne, Patrol. Lat. tom. LXXXVIII. Venantium Fortunatum Vitam hanc Marcelli episcopi scripsisse a S. Germano rogatum, nos cum Luchio aliisque quamplurimis existimamus. Ad lectorum utilitatem sapientissimum docti Benedictini monitum, quod Vitæ Marcelli præmisit, hoc loco transcribimus e citato tomo Migniano, col. 541: Utrum revera Fortunatus, episcopus Pictaviensis, sequentem Vitam S. Marcelli, episcopi Parisiensis, necne conscripserit, inter se eruditi dissentiunt. Auctores Hist. litt. Franc. illam abjudicant Fortunato nostro, atque alteri Fortunato Vercellensi attribuunt, de quo in præfatione ad Vitam sancti Hilarii sumus locuti. Hisce vero indiciis sive conjecturis illi adducuntur: 1° quod Vitæ sanctorum conscriptæ a Fortunato, Pictaviensi antistite, illum solum presbyterum, non episcopum nominant; ac si quando nominant, addunt ecclesiæ nomen cui regendæ præfuit; 2° stilus quo conscripta est Vita S. Marcelli, simplicior magisque concisus videtur quam ille Fortunati; 3° Vita isthæc multis ante annis scripta est, quam S. Germanus, episcopus Parisiensis, decederet, atque adeo non multo postquam in Gallias advenisset Fortunatus, cum is nondum gestis sanctorum conscribendis animum applicuisset. Nam ipse videtur serius ad gesta sanctorum colligenda et litteris consignanda accessisse, cum antea poesi impensius operam daret. Postremo Gregorius Turonensis mentionem faciens Vitæ hujusce, lib. de Gloria confessorum c. 89, auctorem ejus non commemorat. Ita cum Vitas S. Severini, episcopi Burdegalensis, S. Albini Andegavensis, et S. Germani, Parisiensis pontificis, commeminit, semper iis Fortunati nomen adjecisse comperitur.

[2] [affirmant alii:] Sed alii contra sentiunt: ac Hadr. Valesius inter ceteros, in dissertatione contra Launoium; Vossius, l. II de Latinis historicis, c. 22; Labbeus, t. II de script. eccles.; Joannes Albertus Fabricius, in Bibliotheca latina mediæ et infimæ ætatis; Joannes Molanus in Usuardi Martyrol.; Cæsar Baronius in notis ad Martyr. Rom. et alii eam proprium Fortunati ac genuinum fetum esse confirmant.

[3] [priorum argumenta rejiciuntur.] Qua in re, ut et ipse aperiam quod sentio, momenta et conjecturæ quibus adducti supra citati auctores Hist. Litt. Vitam S. Marcelli nostro Fortunato abjudicant, non tanti esse videntur, quamobrem ita se habere rem judicemus. Nam 1° non multum interest utrum is qui titulum huic Vitæ præfixit, Fortunatum presbyterumne an etiam episcopum nominarit. Ceteroquin ex simili errore ac varietate plura alia, eaque germana Fortunati opera, in dubium revocari possent, aut etiam rejici, quod Fortunatum modo presbyterum modo episcopum nominant; nec facilius fuerit quam nomen episcopi supponi pro nomine presbyteri, quem aliunde episcopum fuisse constabat, suppresso ecclesiæ cui præfuerat nomine ex negligentia aut imperitia amanuensium. Certe antiquus codex quem Mabillonius in manibus habuit, haud secus titulum in Vita S. Paterni (quam esse Fortunati nemo facile infitiabitur) præferebat his verbis “Incipit prologus Fortunati episcopi in Vita S. Paterni.” 2° Stilus non mihi alienus a stilo Fortunati esse videtur, ut ex prologo præcipue, legenti cuique ostenditur. Quamquam diversa tempora quibus Fortunatus Vitas sanctorum conscripsit quamdam vel in stilo varietatem potuerunt ingenerare. Quod vero aiunt Fortunatum non nisi sero ad gesta sanctorum litteris consignanda accessisse, nonne idem Vitam S. Germani haud multo, ut videtur, post obitum S. Germani ipsius conscripsit, de qua mentionem facit Gregorius Turon., lib. V. Hist. Franc. c. 8? Quidni potuit igitur, adhuc superstite Germano, ejus rogatu Vitam S. Marcelli, episcopi Parisiensis, contexere? Postremo non semper Gregorius Turon. quoties memorat opera Fortunati vel ejus nomen adscribit, quemadmodum in Vita S. Hilarii et S. Remigii ab eodem factum suo loco ostendimus.

[4] [et Venantius Fortunatus auctor asseritur,] Tanta vero Fortunati cum Germano conjuncta amicitia et necessitudo, scriptaque ad hunc ab illo poemata et litteræ vix dubitare sinunt quin idem suasu Germani hanc S. Marcelli antecessoris ipsius, Vitam elucubrarit et ediderit. Quodsi et prologum Vitæ cum epistola quæ Fortunati operibus præfigi solet conferas, ex titulo ipso et sententiarum ordine et amplitudine, et structura verborum, ac perpetua illa Fortunati consuetudine in suis laudibus extenuandis, quam inter se utræque conveniant intelligetur. Quin et tota in Vita reperias dicendi formas atque tropos familiares Fortunato, et seriem in miraculis enarrandis ejus pene propriam, ut conferenti cum hac Vitas alias ab eodem scriptas innotescet. Quibus addit momentum quod in veteribus membranis legitur, teste Valesio. Nam ubi in quibusdam exemplaribus et apud Surium legitur in prologo: “Cur itaque, ut dictum est, inter Gallicanos cothurnos ita lippata vilitas plano pede,” in iis sic legitur: “Cur itaque, ut dictum est, inter Gallicanos cothurnos Itala Patavinitas [corr. Itala Patavitalis] plano pede ire præsumat”. Quæ verba Fortunati patriam, a Patavio non longe dissitam aperte indicant. Quocirca in eam sententiam propendeo minime illam a nostro Fortunato abjudicandam esse, ac propterea haud tribuendam alteri Fortunato Vercellensi, de quo quatuor mss. martyrologia ecclesiæ Parisiensis ad diem XIV kal. julias a P. Gerardo Dubois relata in Historia ecclesiæ Parisiensis lib. I, cap. 8. Hæc Luchius, cujus sententiæ subscribimus. Acta vero, sive Vitam sancti Marcelli ex multis codicibus mss. inter se collatis edemus.

[5] [et alter Fortunatus Vercellensis rejicitur.] De Fortunato vero Vercellensi,quem aliqui hujus Vitæ Marcelli auctorem faciunt, aliquid addendum puto, verba videlicet martyrologiorum quorum facta est mentio. Gerardus Dubois in ecclesiæ Parisiensis Historia, loc. cit. sequentia scribit: De S. Marcello, qui Prudentio successit, modo nobis erit sermo. Ejus Vitam seu potius quædam ejus miracula scripsit Fortunatus, Pictavensis episcopus, seu magis, ut me admonuit vir clarissimus Claudius Castellanus, canonicus ecclesiæ Parisiensis, et in rebus nostris versatissimus, alius aliquis Fortunatus episcopus, cujus mentio est in quatuor mss. Martyrologiis ecclesiæ Parisiensis XIV kal. julii, his verbis: “Depositio beati Fortunati episcopi et confessoris, qui Vercellis civitate oriundus et a primævæ ætatis flore peritiæ litterarum traditus, micanti studio Longobardorum philosophus, dein vero a beato Germano Parisiensi episcopo cognitus, Vitam S. Marcelli, incertæ urbis antistitis, totius mundi giramini indubitanter innotuit. Post paulum vero temporis, sancto Germano ægrotante, inedia fervente, angelica visitatione summonitus, cupiens quoque fervore speculationis aggredi Parisios; ac sic circa vicesimum ab urbe milliarium Dei numine tactus in pace quievit.” Quæ tamen mihi tanta non sunt, ut eorum auctoritate motus Vitam S. Marcelli Fortunato, Pictavorum antistiti, abjudicem.

[6] [S. Marcellus vixisse seculo V credi potest.] Vixit S. Marcellus, ut ex Vita patet, tempore Prudentii, Parisiorum episcopi, cui deinde successit. Tempora distinctius assignare perdifficile est, neque mihi omnia perscrutanti certi aliquid innotuit. Tempore quo Vita scripta fuit, gestis S. Marcelli pene oblivione deletis, fulgida tantummodo sanctitatis memoria, maximorumque miraculorum fama supererat; quumque nihil litteris mandatum Vitæ auctor reperisset, ex vivente traditione quæ scripturus erat colligere debuit. Utinam, dicit Gerardus Dubois [Historia ecclesiæ Parisiensis, lib. I, c. VIII, p. 47.] , utinam præter miracula, quæ tum omnium ore ferebantur, etiam gesta ejus, pontificatus annos, notasque aliquot temporis consignasset. Verum fortassis nec ipsi Fortunato eadem nota fuerunt. Nolo itaque in re obscura diutius immorari: ut vero lectori satisfaciam, probabiles Gerardi Dubois conjecturas subjungo, de prædecessoribus Marcelli sequentia scribentis: Difficile est Pauli, Prudentiique, pontificum Parisiensium, annos computare et assignare tempora eorum episcopatus. In hac igitur rerum antiquarum caligine cogimur conjecturis agere, et dicere quidquid ex episcoporum successione et eorum serie probabilius esse agnoscimus. Victorinum puto, ut antea docuimus, superstitem Juliano (Apostatæ) fuisse, Paulum vero in Parisiensi cathedra sedisse arbitror sub principatu Valentiniani Senioris, Prudentiique, Parisiensis episcopi, tempora ad Gratiani imperium primosque Magni Theodosii annos esse referenda: sed quot annos quisque sederit, neque me neque alium quemvis relaturum aut conjectura assecuturum esse confidenter assevero [Ibid, p. 46.] . Hujus autem Prudentii subdiaconus fuit Marcellus, eidemque pontifici defuncto successit. Si itaque Gerardi Dubois conjecturis standum est, S. Martini Turonensis Marcellus noster æqualis fuit. Apud Labbeum [Novæ Bibliothecæ manusc., tom. I, p. 413.] legitur Marcellus, Parisiacensis episcopus, ordinasse S. Euvertium, Aurelianorum episcopum, una cum Valeriano Autissiodorensi, Severino Senonensi, Solemni Carnotensi, Camilliano Tricassinensi et Pronicio Meldensi; sed, ut notant auctores Galliæ christianæ [Tom. VII, p. 15.] , hæc ordinatio nullo innititur fundamento; tempora enim episcoporum astantium non quadrant. In quodam codice ms. Sangermanensi, juxta ejusdem Galliæ christianæ auctores [Ibid.] legebatur Marcellus defunctus esse anno 436; quod Gerardi Dubois conjecturæ mirifice consentit. Ille enim annus Theodosii vigesimus octavus fuit. Possumus ergo S. Marcello undeviginti annos pontificatus tribuere. At iterum dico certi nihil quod afferam habeo, idque tanto magis inculco, quod de quinque successoribus S. Marcelli præter nudum nomen nihil legitur in tabulis ecclesiæ Parisiensis, ut testantur loc. cit. auctores Galliæ christianæ.

§ II. De miraculis et monumentis S. Marcelli.

[Ad tumulum S. Marcelli presbyter sanatur,] S. Marcellus qui tantis miraculis in vita claruit, post obitum quoque signis beneficis fulgere perrexit. Quæ quamquam credere par est multa fuisse, paucorum tamen notitia ad nos pervenit. S. Gregorius Turonensis [De gloria confessorum, cap. LXXXIX, (Migne P. L., t. LXXI, p. 895.] ita refert: Marcellus vero, Parisiacæ urbis episcopus, qui quondam, ut in ejus Vita legitur, serpentem immensum hoc depulit ab oppido, et nunc in ipsius civitatis vico quiescit. Ad cujus tumulum cum Ragnimodus presbyter, qui nunc ejus municipii habetur sacerdos, quartano typo veniens decubasset totaque die jejunio et orationi vacasset, facto jam vespere obdormivit. Expergefactus vero post paululum a somno, incolumis surrexit a tumulo.

[8] [et alius presbyter hausto sacri sepulcri pulvere.] Alteram sanationem Guibertus de Novigento narrat [De vita sua, lib. III, cap. 18, (P. L. t. CLVI pp. 954, 955).] : In eodem Bellovacensi pago apud quamdam villam quidam presbyter regebat ecclesiam. Quem dum quidam rusticus nimis insectaretur odio, adeo invaluit ut eum tradere niteretur exitio. Quia ergo palam non poterat, hunc veneficio corrumpere parat. Bufonem ergo per membra discissum in fictilem ejus ampullulam, qua vinum ad missas servare consueverat, trusit. Solent autem hujusmodi ad id operis vasa fieri, ut arcto et productili collo, ventre projectiora existant. Ad missas ergo presbyter veniens, vino illo jam veneficato mysteria sacra egit. Quibus expletis mortifera cœpit exanimatione deficere, fastidire cibos, mansa bibitaque rejicere et omnino tabescere. Postquam autem diu lecto decubuerat, tandem vix elaboravit exsurgere; veniensque ad ecclesiam, vas unde morbi originem se sumpsisse cognoverat, tenuit, cultroque collum obterens quidquid intro latebat humoris per pavimenta profudit. Erat autem idem videre jam ex consecratione … semen bufunculis uberrime plenum. Comperit homo quod præcordia sua mortibus essent addicta, et dum desperatissime præstolatur imminentia fata, accipit hæc a quodam consilia. Si vis, ait, pestifera quæ concepisti egerere, aut de sepulcro Marcelli, Parisiorum pontificis, aut de altari ejus pulverem tibi afferri quære: quem dum cum aqua hauseris, de tua protinus salubritate confide. Quod cum ille facere maturasset, sacros cum multis ad sanctum affectibus pulveres ebibit: nec mora cum omni circumstanti virulentia infinitorum reptilium globos egessit, malumque universum reddita sospitate recessit. Nec mirum si Deo præsens Marcellus hæc peragat, qui ab eo corporis interstitio absens olim non minora in simili re patrarat. Hæc Guibertus, qui in ultima phrasi ad fugatum a Marcello serpentem manifeste alludit.

[9] [Situs domus in qua natus S. Marcellus creditur.] In historia urbis et diœceseos Parisiorum, auctoribus Lebeuf et Cocheris [Histoire de la ville et du diocèse de Paris, tom. III, p. 19 sqq., edit. 1863.] sequentia lego: Res notatu digna narratur de domo quæ in via dicta de la Calendre, intranti in illam per angulum viæ dictæ de la Juiverie, quinta numero ad dexteram manum est (scilicet sec. XVIII). Traditur Marcellus, Parisiorum antistes, in illa domo in lucem editus esse. Insignia domus illius sunt imagines sancti Marcelli ac sanctæ Genovefæ. Clerus Dominæ Nostræ die Ascensionis, quando sacra Marcelli ossa solemni pompa circumferuntur, ante dictam domum obsequii religiosi gratia moram facit, stationis quam vocant. Ex charta quam refert Dubreul [Antiquitez de Paris, pp. 73, 74.] , patet capitulo S. Marcelli non semper jus in illam domum fuisse, sed ab anno dumtaxat 1230 censum ex illa recepisse, facta commutatione cum Templariis domus S. Hilarii, quæ ipsis vectigalis erat. Attamen receptores illius collegialis inde ab anno 1230 in libris suis annotarunt istam domum, vicinam S. Germano seniori, per quam a parvo ponte ibatur ad plateam S. Michaelis a palatio, eamdem esse in qua natus fuit B. Marcellus patronus noster; addunt domus insigne fuisse ad galeam, ipsaque via designatur ita: via qua itur a parvo ponte ad plateam S. Michaelis, i. e. a palatio. Unde colligitur non ideo hanc domum S. Marcelli dictam fuisse, quia capituli S. Marcelli erat, sed potius ideo a capitulo comparatam fuisse, quia ibi S. Marcellus natus erat. Berty [Les trois îlots de la cité, p. 29.] sapienter animadvertit opinionem hanc certissime probabilem esse, eo quod hæc civitatis regio inde a remota antiquitate in partes divisa fuerit. Nunc universa urbis facie mutata, novis viis, plateis, ædificiis constructis, neque domus illa, nec fortassis domus locus inveniri possunt; est tamen locus ille in superficie quam præsens palatium Prætorum occupat (Palais de la préfecture de police).

[10] [Sepulcrum S. Marcelli et ejus basilica.] Sepultus fuit S. Marcellus in colle extra urbem, ubi christianorum cœmeterium erat, qui collis mons Cetarii vocabatur, situs ultra rivum Bievram, ubi nunc suburbium S. Marcelli est, et via quæ corrupto nomine Mouffetard audit. Etenim a monte Cetario, Moucetard, consueta linguæ corruptela, natum est quod temporis decursu in Mouffetard degeneravit. Cœmeterium ibi fuisse antiquitus ostendunt, ait Gerardus Dubois [Hist. eccles. Parisiensis, t. I, p. 565.] , sepulcra vetusta ex lapide cavato, aut ex gypso, quæ sæpius ex his locis effodiuntur et eruuntur quotidie. Mons Cetarius, exstructis paulatim ædificiis, Parisiensi urbi adhæserat pars, ita ut Gregorii Turonensis tempore vicus civitatis vocaretur: super S. Marcelli tumulum exstructum oratorium fuit, e quo postea celeberrima exstitit basilica, nisi forte cum Gerardo Dubois [Ibid., pp. 564, 565.] opinandum est, in illo Cetarii montis cœmeterio antea oratorium fuisse, et deinde postquam S. Marcelli ossa ibi quieverunt, et fama miraculorum sparsa fuerat, insignem eo loci basilicam constructam fuisse. Fatendum enimvero est ex textu Gregorii Turonensis, sanationem Ragnimodi referentis [Vid. num. 7.] oratorium super tumulum existens certo demonstrari non posse. Multo vero minus audiendus est Launoius, qui putavit ideo S. Marcellum in ista basilica sepultum fuisse, quia ea mater ecclesia erat, ipsiusque Marcelli cathedralis. Quam sententiam Valesius aliique validissimis argumentis destruunt [Apud Dubois, tom. I, p. 565.] . Hæc sententia videtur etiam pugnare cum ipsis Marcelli Actis. Etenim Marcellus aquam episcopi manibus abluendis, die Epiphaniorum ante missam, haurit e fluvio Sequana. Quod facile intelligitur juxta sententiam communem, quum ecclesia cathedralis prope Sequanam sita esset: in Launoii sententia iter octingentorum passum faciendum fuit.

[11] [Seculo IX fit mentio clericorum S. Marcelli.] Quidquid fuerit, certum est seculo IX ineunte, anno videlicet 811, clericorum sancti Marcelli mentionem fieri. Quare nihil impedit, quominus credatur episcopus Madelbertus una cum comite Rolando canonicos in Sancti Marcelli basilica instituisse; atque ita hæc fundatio ad Caroli Magni tempora ascenderet. Carolus Simplex diploma dedit, quod hoc S. Marcelli capitulum spectat, unde Dubreul errore nominis, juxta Lebeuf, diploma ipsum Carolo Magno attribuit [Hist. de la ville et du diocèse de Paris, edit. cit., cap. V.] . Exstant litteræ, ait Lebeuf, anni 811, juxta quas anniversario Stephani, Parisiorum comitis, assistere cum aliis debebant clerici sancti Marcelli. Teste eodem Lebeuf, titulus anni 847 mentionem facit terræ S. Marcelli, sitæ in ripa Essonere prope Essonæ vicum; quæ quum ad S. Marcelli abbatem postea pertinuisset, nomen Villæ-abbatis (Villabbé) adepta est. Hujus villæ ecclesia sola in Parisiensi diœcesi patrono S. Marcello gaudebat. Ingelwinus, Parisiorum episcopus XLVIII, qui sedit annos circiter duodecim ab anno verisimiliter 871 – 883, ut putant auctores Galliæ christianæ [Tom. VI, pp. 35, 36.] , canonicis S. Marcelli e suo quindecim mansos donasse dicitur [Ibid., p. 36.] . Anschericus, Parisiorum episcopus L, imminente Normannorum persecutione quindecim mansos ab Ingelwino donatos abstulit [Ibid., p. 39.] . Theodulfus vero, qui Anscherico successit, eosdem restituit, addiditque unum e suo ad luminaria, totamque donationem a Carolo rege (Simplice) confirmari curavit VII id. octobris, indictione VI, anno regni 24, ab incarnatione 918. Benedictus papa VIII, instrumento quod notis chronologicis caret, nec tamen juxta auctores Galliæ christianæ [Ibid., p. 42.] , ante annum 980 extendi, nec post 984 differri potest, confirmavit Elisiardo, Parisiorum episcopo LIX, inter alias abbatias, abbatiam quoque S. Marcelli [Dubois, op. cit., tom. I, p. 553.] .

[12] [Ossa S. Marcelli in ecclesiam cathedralem translata, in priorem locum reducta et iterum in cathedralem, nunc periisse videntur.] Normannis infestis incursionibus circa Parisios grassantibus ossa sancti Marcelli e tumulo extracta fuerunt, ac translata in ecclesiam cathedralem Dominæ Nostræ: paulo post ad locum proprium reportata, inde iterum ad cathedralem translata sunt, occasione luis ardentis, anno 945, ibique manserunt usque ad rerum subversionem in Gallia. Interim S. Marcelli basilica vastantibus Normannis destructa, postmodum restituta fuit, nomenque abbatiæ vigere desiit. In bulla Adriani papæ IV, quam tradit Gerardus Dubois [Hist. de la ville et du diocèse de Paris, edit. cit., cap. V.] , mentio tantum fit Decani et fratrum S. Marcelli quos privilegiis auget. Ecclesiæ illius structura ad annum fere 1040 pertinebat, quamquam succedentibus seculis nova additamenta atque ornamenta adjuncta fuerunt. Nunc ruinæ vix paucæ supersunt, quas anno 1878 meis oculis usurpavi. Corpus sancti Marcelli hinc aberat, vigebat tamen populorum devotio ad sacrum sepulcrum accurrentium. Erat enim sub ipso ecclesiæ sanctuario sacellum subterraneum, quo in medio altare pone quod S. Marcelli lapideum sepulcrum ligno vestitum, nudum operculi uno tantum loco. Ex illa lapidis parte abradebant fideles pulverem, ad sanandos morbos. Exemplum ex Guiberto de Novigento supra, num. 8, attulimus. Hæc de ecclesia S. Marcelli sufficiant; reliqua legi possunt apud Lebeuf et Cocheris, sæpe citatos, unde magnam partem prædictorum desumpsimus. De reliquiis S. Marcelli satis dictum est in præcedentibus. De sacro corpore diligenter peritos Parisiorum sacerdotes interrogavimus, nihilque didicimus; unde credi fas est tempore subversæ reipublicæ, in fine præcedentis seculi, sacra ossa periisse.

[13] [Imagines et statua S. Marcelli.] Memoria S. Marcelli Parisiis perseverat, sculpto lapide ac picturis muralibus. Ingredienti ecclesiam cathedralem a fronte, per porticum dextram, statua S. Marcelli in oculis est, una cum serpente e mulieris sepulcro egrediente, cujus historiæ narrationem infra in Actis legendam dabimus. Ad lævam ambulacri quod chorum ambit, visitur S. Marcelli sacellum, muris pictis. Festus Marcelli dies inde ab antiquo tempore agitur die 3 novembris, ob festum Omnium Sanctorum e proprio kalendarum die remotus. Festum translationis jam a seculo X die 26 julii celebratum fuit. Ante publicæ subversionis calamitosa tempora ossa S. Marcelli solemni pompa per urbem circumduci solita erant. Nunc vero vix pauci Parisiorum cives S. Marcelli meminerunt. Utinam sanctissimus episcopus miserrimæ patriæ subvenire dignetur.

[14] [Duplex S. Marcelli Vita.] Vitam S. Marcelli, auctore, ut opinamur, Venantio Fortunato, sæpius typis expressam, nos cum multorum codicum mss. variantibus lectionibus subjungimus. Breviorem Vitam ex duobus codicibus mss., uno ex ecclesia S. Salvatoris Ultrajecti in Neerlandia, altero ex Carthusia Ultrajectina, priori subnectimus.

VITA SANCTI MARCELLI EPISCOPI ET CONFESSORIS.

Marcellus, episcopus Parisiorum (S.)

BHL Number: 5248

[Praefatio]

Vitam S. Marcelli, episcopi Parisiensis, editam apud Migne, P. L., tom. LXXXVIII, hic novis curis edimus ex codicibus mss. qui sequuntur hoc ordine:

1. Codex Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio minori; non unius seculi manuscripta continet (Vita Marcelli Parisiensis videtur esse scripta manu sec. X vel XI), n° 5275. — 2. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio maximo, sec. XIII vel XIV, n° 5353. — 3. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio maximo, sec. XII, n° 17006. — 4. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio maximo, sec. saltem XI, n° 15436. — 5. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio maximo, non unius seculi manu conscriptus (Marcellus videtur esse sec. XII), n° 14364. — 6. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio maximo, sec. XII, n° 16733. — 7. Parisinus, e bibliotheca nationali, membraneus, folio maximo, sec. XIII, n° 11552. — 8. Trecassinus, e bibliotheca publica, membraneus, sec. XII. — 9. Divionensis, e bibliotheca publica, membraneus, folio maximo, sec. XII exeuntis, n° 383. — 10. Montis Pessulani, e bibliotheca scholæ medicinæ, membraneus, folio maximo sec. XII, n° 30. — 11. Montis Pessulani, e bibliotheca scholæ medicinæ, membraneus, folio maximo, sec. XIII, n° 1. — 12. Romanus, e bibliotheca dicta Victoris Emmanuelis, membraneus, folio magno, ex libris abbatiæ Farfiæ, sec. IX, n° 29. — 13. Vaticanus, reginæ Sueciæ, membraneus, folio minori, sec. IX, n° 318. — 14. Montis Pessulani, e bibliotheca scholæ medicinæ, membraneus, folio, sec. VIII, vel IX, n° 55.

PROLOGUS.

[Prologus scriptoris se excusantis,] Domino [Prologum om. 12 – 14.] sancto et meritis obtinentibus apostolico viro, in Christi caritate fundato, meo lumini præponendo, domino et dulci patri Germano papæ Fortunatus [hanc inscriptionem om. alii.] . Facundissima illustrium oratorum [virorum 4, 5, vir. ill. 5.] ingenia, sermonum flore variante distincta, et eloquii vernantibus pampinis obumbrata, solent sibi viles causas sterilemque materiam quærere [inquirere 4.] , ut magna dicendo de minimis, videantur ostendere [om. 5.] sui fluminis ubertatem, qui [quia 2, 3, 5.] habentes intra se fontes eloquentiæ, de ipso sicco themate didicerunt undas haurire. Unde [illis add. 2, 3.] quidquid [quod post corr. 6.] illis [i. q. 8.] injungitur, carmine irriguo copiosius explicatur. Verum e contra, quicumque angustæ [angustiæ 2.] intelligentiæ ariditate torrentur, nec habent affluentiam inundantis eloquii, per quam vel alios reficere, vel suæ siccitatis possint inopiam temperare, tales non solum aliqua per se dicere non [suppletum.] appetunt, verum etiam [om. 2, 6, 8, 9.] , si quid eis injunctum fuerit [f. e. i. 3, 4, i. e. f. 6, 8.] , perhorrescunt, quoniam quantum doctis proloqui, tantum indoctis utile fit [sit 2 – 4, 6, 8.] tacere. Nam illi de parvis magna disserere, isti de magnis nesciunt vel parva proferre. Et ideo quod ab aliis quæritur, ab aliis formidatur. Sic belligerator expertus in armis damni esse deputat [reputat 4, 5, 7, 8.] , si non possit jugiter [om. 4, 5.] invenire quod vincat. Sed sicut [sic 2.] fortis requirit [inquirit 8.] unde ducat spolia, sic debilis metuit ne ducatur [reducatur 4, 5.] in prædam, et quod acer invenire desiderat, iners vel audire formidat.

[2] [quod non nisi ex obedientia scribat.] Cujus exempli gratia, cum ipse sterilis scientiæ convenienter accuser, nec sit in me aliquid [a. in me 5.] , quod venusti sermonis ornamenta commendent, quid tibi visum fuerit, Pater beatissime atque amantissime, cunctanter [vehementer 4, 5.] admiror, ut de sanctissimi viri Marcelli antistitis vita, nullo fine claudenda, et de illa cœlesti lampade meæ aliquid dignum committeres scintillæ, cum ego pauper ingenio, et ille dives sit merito, ego sim humilis in sermone, et ille sit egregius in mercede; præsertim cum vobis [nobis 4, 5.] multorum prudentium famosæ abundantiæ sufficiat eloquentia Gallicana, et quadratis juncturis verba trutinata procedant [procedat 7.] . Qui si velint, sermone possunt depingere quidquid animus figuravit [animo figuraverunt 5.] , apud quos ipsum loqui [l. i. 4, 5.] dictare sit, et quæ vix corde concipitur, mox in pagina res formatur. Cur itaque [ita 6.] , ut dictum est, inter Gallicanos cothurnos, ita lappata [lippata 11.] vilitas a plano pede ire præsumat, ad quorum comparationem, velut inter rosas et lilia, nostræ linguæ vilis saliunca respirat? Accedit [accidit 2, 3.] etiam ad difficultatem ingenii impediti res altera, quod de actibus beatissimi Marcelli plurima sunt invisenda temporum vetustate subrepta, nec facile memoria recolit, quod annositas numerosa [numero 4, 5.] fraudavit, quoniam quidquid in libris b non figitur, vento oblivionis aufertur. Pauca quidem de ejus gestis felicibus sunt ad nostra tempora relatione vivente perducta, ne in totum, quod sui amatores in posterum quærerent, deperiret: quia etsi sancta membra jamdudum sepulcro sunt condita, non tamen miracula sunt sepulta, quæ tanto clariora sunt, quanto plus memoria vivere [om. 2.] meruere non scripta, quoniam licet non tenerentur in pagina, fixa sunt in cordis membrana. Unde inter hæc [om. 5.] difficilia dubito quo convertar, utrum vel digitos [v. d. u. 2, 3, 6 – 9.] ad scribendum præparem, cum dictare lingua formidet. Sed differre non licet quod Pater injungit, cum se magis ipse gravi pugno feriat, qui tibi repugnat; præsertim qui, ut obedire [obedirem 3, obediret 7.] me doceas, et id [om. 2 – 8.] quod sustinere non valeo, libenter imponis [imponas 1.] . Major enim [om. 2, 3, 6, 8, 9.] devotio [om. 2, 3, 6, 8, virtus 9.] in re difficili comprobatur [affectus add. 6.] . Denique ibi [ubi 2, 3, 6, 7, 9, om. 8.] plenus affectus [effectus 4, 5.] est, ubi [om. 2, 3, 7, aut 8, 9.] etsi virtus non tolerat, tamen animus non recusat, et ego magis hoc [om. 2, 3, (e. m. h.) h. m. e. 4, 5.] venerer [veneror 2, 3, 6, 7, 9.] , quod caritas non leviter exigit sed audacter extorquet. Deinde [deinceps 6 – 9.] ex hac parte mihi ipsi conveniat proficere, quia qui magna imperat [vituperat 1.] ducere ad majora festinat. Quibus suggestis, volueram [optaveram 2, 3, 6 – 9, malueram 4, 5.] hoc opus aliorum lingua nitescere potius quam nostra sordere; sed quod primi differunt vel ultimi prosequantur, quæ [qui 5.] cum displicere videatur [videantur 4, 5.] eloquio, placere incipiat [incipiant 4, 5.] vel ex voto.

ANNOTATA.

a Lappata vilitas idem sonare videtur ac lappa vilis est autem lappa cardui genus. Sed, uti in Comm., n. 4, ex Luchio didicimus, alicubi teste Valesio legitur Itala Patavinitas pro: ita lappata vilitas. Sane fieri potest ut Fortunatus scripserit non quod omnes codices a me visi habent, sed Itala Patavinitas: unde syllabis male separatis pejusque correctis lectio communis nata sit. Certe nec lappata nec lippata latine dicitur.

b Nihil ergo in scriptis invenit auctor.

CAPUT UNICUM.
S. Marcellus miracula patrat.

[S. Marcellus, natus Parisiis, a puero sanctis moribus præditus,] Beatissimus igitur [om. 4, 5.] Marcellus antistes natus [est add. 13.] Parisii, sed civis [factus est add. 13.] paradisi: in terris humilis [sed add. 13.] , erectus [est add. 8.] in cœlis, mediocris parentibus, sed meritis celsus. Cui hoc fuit nobilitatis lumen insigne, Christo sine culpa servire. Non de generis intumescens superbia, sed [om. 14.] habens de moribus ornamenta, nec sumens de parentali [parentili 4, 5.] laude jactantiam, sed gratiam [gratia 14.] possidens in virtutis exemplis [exempla 14, virtutum exempla 12.] : intra se suos thesauros retinens, Deum [Deo 14.] mundo corde complectens. Sed cum Christo pauper iste regnavit, qui in humilitatis conversatione, in caritatis ubertate [(qui-ubertate) om. 13.] , in castitatis lumine, in jejuniorum pinguedine ita se [(ita se) istas et 14.] totum cœlesti tradidit disciplinæ [dedit c. d. 4, 5.] , ut ab ipsa infantia maturus ascenderet [incederet 2, 3, 6, 11, accenderet 1.] , et positus in corpore, quasi nihil de carne [de c. 2, 3, 6 – 9.] portaret. Hic itaque beatissima [beatissimus 14.] institutione succinctus et venerandis [venerandus 14.] operibus pene prius sacerdos quam clericus, jam dudum dignus qui susciperet dignitatem, antea paratus [præparatus 2, 3, 6, 7, 9, 12, est add. 2, 3, 7, 9.] ad id quod erat sine mora futurus [facturus 6, 7.] , calcata mundi [om. 2, 3.] pompa vel criminibus [crimina 10, 12 – 14.] , cum divinis armis initiatus [initiandus 10, 12 – 14.] accingeretur [accederet 10, 12 – 14, a. i. 2, 3, 6 – 9.] ad spem felicem [(a. o. f.) auspiciis felicibus 12, spatiis felicibus 13, aut spatiis felicibus 14.] , palmam [palma 13.] de hoste publico relaturus [relatus 12 – 14,] , in militia Christi [episcopi 11.] exercitando [exercendo 8, exercitandus 12, exercitatus 13, exercitandos 14.] lector effectus est, ac seipsum [in add. 12 – 14.] templo Christi pro primitiis offerens velut Abelis [Abel 13, 14.] sacrificium, hostia [hostiam 12 – 14.] victæ [vitæ 14.] carnis et puræ [pii se 1 – 3, 6 – 11.] mentis exceptus est.

[4] [clericus factus, miraculis clarescere cœpit.] Qui [quid 14.] clarior mercede [mercedem 14.] quam nomine, et merito [meritorum 14.] major quam gradu, sine offendiculo suum gerens officium, cœpit in milite [militiæ 14.] crescere quod accepit a rege [(a. r.) agere.] . Cujus occultæ [occulta 12.] diutius, velut vitis [in add. 12 – 14.] palmites [palmite 13.] , cœperunt fructificare [fructificari 12, crescere 4, 5.] virtutes, nec pertulit in eo sua dona Christus abscondi, quoniam quod [quæ 8, om. 14.] desursum venerat ab eo humiliter videbatur amplecti. Denique cum adhuc clericali tirocinio celaretur, miraculis proditur [(m. p.) om. 13, 14.] et signis cœlestibus illustratur. Contigit [namque add. 2, 3, 6 – 9.] quadam vice, accessit [ut accederet 2, 3, 6 – 9, 13.] ad officinam fabricalem [offici … alem intermediis deletis 12; officium fabricale 13.] . Qui despectus ab artifice cogitur ut, extracta de ardente camino ferri massa [massam 12, 14.] cadens [candentem 12, 14, candens 2 – 4, 6 – 9, 11, om. 5, candente 13.] , manu sua [(m. s.) om. 5.] ferrum [ferre 14.] accensum attolleret [(f. ac. at.) at. fer. 2, 3, fer. at. 6 – 9, 11.] , et quanti esset [essent 14.] ponderis enarraret. Tunc vir [om. 2, 3, 6 – 8, 12, 14] beatissimus [Marcellus add. 13, 14.] , non ignarus totum de Christo præsumere et quantæ [quanta 12, 14.] virtutis causa sit in rebus non turpibus obedire, mox supposita manu ferrum altius elevavit, dicens: De calore calet [(de c. c.) om. 13.] , sed novem pondera [pondos 12, pondere 14.] habet. Quod postea tantum ad stateram [statera 14.] inventum est, quantum ejus vox [v. e. 2, 3, 6 – 9.] librata prædixerat. Sic in una specie duplex miraculum propagavit, ut eum nec foci [ignis 12, igne 14.] calor exureret, nec ferri pondera fefellissent. Jam defectis [desectis 6, defactis 14.] vitiis in se libidinis vaporem [vapore 14.] non habuit, qui tam libere [liberi 12.] , dum portavit incendia, se [sed 12, om. 13, 14.] non ussit [exussit 1, 3.] . Nam ut elementi ignem vinceret, ante [antea 13.] flammas [flamma 14.] carnis exstinxit, et ut in [om. 13, 14.] ipsa pensa non falleret [fallerent 14.] , probavit ferrum ponderosa [pondere se 1, 5, 4, pondere seu 12, 14.] virtute.a

[5] [Subdiaconus episcopo aquam offert, quæ mutatur in vinum.] In [denique vero in 13.] religionis ordine subdiaconus est effectus [e. est 13.] . Itaque cum diaconali [subdiaconali 5, 12.] ministerio fungeretur, in die Epiphaniorum hauriens aquam de fluvio Sequanæ, dum beato Prudentio [Prudenti 12, 14.] episcopo manibus abluendis offerret, mutatis elementis vini sapor inventus est. Quo viso obstupescens pontifex jussit ex ipso urceo [om. 13.] in calicem sacrum [om. 12, 14, s. c. 2, 3, 6 – 9.] defundi [fundi 2, 3, 7 – 9, 12, diffundi 4, 5.] ; unde [inde, 4, 5.] universus populus missa celebrata ad [om. 13.] communionem accepit [accessit 12, 14.] , et ipsum vas cum ad [om. 12.] plebis [plebi 12, plebes 13, plebem 14.] multitudinem [om. 12, 13.] suffecisset [suffecit 8, sufficeret 12.] , ac si non tactum [(n. t.) intactum 12, (ac si n. t.) om. 13.] et integrum [om. 13.] , sic [om. 12 – 14.] plenum [plenumque 13.] permansit. Cujus vini mystico [mystici 12 – 14.] beneficio [beneficium 14.] postea multi sanati sunt. Ecce virum sanctissimum, qui undam [aquam 12, unda 14.] sumens a [de 12.] flumine, vina [vinum 14.] fudit [fundit 2, 3, 6, 7, 9, 14.] in calicem [calice 6, 13, 14.] . Sed unde tam nova miracula, ut, dum portaret aquam, quodammodo quasi [qui 12, 14, om. 13.] uvas [quasi u. q. 3, 4, 6 – 9.] exprimeret, nasceretur illi palmes in palma? Vere [verum 14.] beatum Marcellum summa veneratione colendum, in cujus manibus uno eodemque momento floruit vindemia, et torculata sunt vina [vinea 14.] . Videmus non uno [unum 14.] in loco beneficia divina concludi [includi 12, conclude 4, c. d. 13.] , dum quod præcessit in Galilæa, successit in Gallia [(s. i. G.) om. 14.] . Ibi ad nuptialem mensam [mensa 14.] Christus aquas [aquam 1, 2, 6, 8.] vertit in vina [vinum 13, 14.] , hic quæ [qui 12, 14.] ad mensam Christi sufficerent, nova vina sumpsit altare. Illud præcessit [ex add. 2, 3, 7 – 9.] tempore, hoc honore. Nam quod tunc dederunt [d. t. 5.] sex hydriæ [(s. h.) ex hydria 12.] , hic unum et modicum vas explevit [implevit 2, 3, 6, 8, 9.] . Sed tunc effecit [exstitit 13.] ut se Dominus proderet, nunc ut famulum non celaret.

[6] [Alia vice aqua mutatur in balsamum.] Veniamus ad illud [illum 14.] miraculum, secundum [in add. 12, 14.] ordine, non honore. Itaque cum [om. 12, 14.] vir sanctissimus [cum add. 12, Marcellus add. 13, virum sanctissimum 14.] quadam vice ex sui officii servitute, aquam manibus venerabili [viro suo add. 13.] episcopo porrexisset [porrexit 14.] , mox inde balsama cœperunt fragrare [flagrare 1, 13, 14, fraglare 2, 3, 5, 6, 8, 9.] , et dum unda curreret, visa sunt chrismata respirare, ut pene pontifex crederet se manus magis [om. 13.] ungere [potius add. 13.] quam lavare [(ut pene-lavare) om. 14.] , et alteras aquas quæreret ut priores undas ablueret. Quo viso sacerdos venerabiliter obstupescens, Deo gratias de comperto munere retulit, et beato Marcello reverentiam [venerentia 14.] de religione servavit, dum eum non talem, qui [om. 14, ei add. 13.] serviret, sed potius cui [ab ipso add. 13.] serviretur agnovit [cognovit 14.] . Unde quis tantum [(q.t.) quod tanto 13, cotandum 14.] subdiaconum [subdiaconem 2, 3, 6, 7, 9, 12, subdiacono 13, subdiacone 14.] admiretur [om. 14, ei add. 13.] condigne [condignitas 13, 14.] , in [ex 13, om. 14.] cujus dextera ex aqua fiebant [(ex a. f.) fluebant 13.] vina vel balsama, et undarum pallor [pallorum 14.] aut [om. 13.] in ruborem [robore 12, roborem 14.] conversus est aut [et 13.] odorem [odore 12.] ? Jam tunc illis præfigurabatur indiciis futurus pontifex [futurum pontificem 12 – 14.] , qui dignus esset chrisma [crismata 13.] tractare. Et cum adhuc subdiaconus hausisset [hausit 12, aurisset 14.] chrisma de flumine, merito dignus [om. 12, 14.] erat ut [et 12.] factus sacerdos hoc sanctificaret in fonte b.

[7] [Ademptum vocis usum episcopo restituit.] Illud quoque mysterium reticeri non debet quod proficit auditori [auditoribus 12 – 14.] , quia [quoniam 12 – 14.] de paucis [(d. p.) om. 12 – 14.] quæ memoria recoluntur, quidquid dictum non fuerit, aut invideri creditur, aut contemni. Igitur quidam clericus, Nonnitius nomine, annorum circiter decem, propter suavissimæ vocis tinnibulum [tinnibilem 12.] et dulcedinis organum de fauce prolatum, qua contingebat [contigit 12, 14.] animos [animus 14.] populi delectari [delectare 13, 14.] , cum repercussa in auribus solita esset [sit 12.] aura blandiri [blandire 12 – 14.] , jussus est ab archidiacono [archidiacone 12.] mellita teneritudine decantare. Quo facto præcepit [om. 4, 5.] ipsum puerum [jussit add. 4, 5.] episcopus flagellari [flagellare 13, 14.] , ob hoc quia [quod 14.] alterum [q. a. o. h. 2, 3, 6 – 9.] jusserat ipse cantare. Itaque dum clericus cæditur, episcopus [episcopi 2 – 8, 12 – 14.] lingua damnatur. Mox enim ut clamor vapulantis in aurem [aure 2, 3, 6 – 8, 12, 14, auribus 13.] sonuit [resonuit 12 – 14.] , vox ab [ejus add. 13.] ore [eo 13.] discessit, et novo prædone [modo 13.] sonum [sono 14, linguæ add 13.] captivavit pontificis vox infantis. Sed si causa facti [facta 14.] requiritur, cur [quur 12.] contigerit invenitur. Denique qui puerum cantare prohibuit, pertulit vocis dispendia [dispendium 12.] , quia vocibus invidebat. Cui ergo non nocet invidia, si episcopo [episcopus 14.] non pepercit vindicta? Unde quis [quisquis 12.] quod in altero [alterum 12, 14.] videre non cupit non habebit; imo hoc sibi denegat, quod alios [aliis 13, alius 14.] habere non optat. Omnis [omnes 14.] enim qui alteri lapsum parat, jam cecidit, et antequam inducat [inducantur 14.] in laqueum [laqueo 14.] , tenetur ipse [ipsi 14, illaqueatus add. 13.] captivante peccato ligatus [om. 12 – 14.] , cum magis si proficere volumus, aliorum profectus nostros esse credamus. Itaque idem [om. 12, 14.] sacerdos per triduum, etsi deambulabat per compita [competa 14, campeta 12.] , tamen jacebat [in add. 12, j. t. 13.] lingua sepulta. Non enim [om. 12, 14.] sonus poterat [p. s. 12, 14, p. sonos 13.] repercussa palati camera resultare. nec [ne 14.] intra sepem [septa 12, se per 13, 14.] dentium vox [vicem 13.] lingua [linguam 13.] rotante [rotantem 13, rotandum 14.] disponi, sed totum [tantum 8.] quod perdiderat ore muto [mutu 14.] prodebat. Tunc beatus Marcellus his verbis appellat pontificem. Licet intelligam, pastor bone, tibi [om. 2, 3, 5 – 9.] talem casum de culpa venisse [sed add. 12, 14.] , tamen quidquid vis, in nomine Domini sermone prorumpe. His dictis, adhuc beati Marcelli sermo volvebatur [volutabatur 13.] in ore, et jam quod imperaverat obediebat. Deinde [denique 2, 3, 6 – 8.] antequam iste [om. 14.] explicaret, ille respondit dicens: Vos mihi hoc fecistis, quorum [cujus, 2, 3, 6.] jussio fuit ut alter cantaret quam [quem add. 13, 14.] ego præceperim [præceperam 12 – 14.] . Et dum ista [ita 12 – 14.] loquitur [loquuntur 4, 5.] , amissæ vocis gratia [gratiæ 1.] reformatur [reparatur 12.] . O meritum subdiaconi, qui vocem restituit sacerdoti, et versa vice [vicem 14.] , quod accipere debuit, hoc indulsit c, qui debiles [debilem 13, debilis 14.] fauces [faucibus 13, faucis 14.] armavit eloquio et in ore alterius fudit verba [verbum 14.] per verbum. Quid diutius protraham? Semper tacuisset episcopus, si nunquam requisisset Marcellus. Vere dignus beati Marcelli sermo, ut gregem Domini regeret, qui dedit [om. 5, et add. 13, in add. 14.] pastori [pastore 14.] salutem.

[8] [Factus episcopus peccatori gressus libertatem reddit.] Operæ pretium credimus [est 4, 5.] etiam in paginis [pagina 12, 13, paginam 14.] hæc [hac 13.] texere quæ multis [multa 4, 13.] sunt infixa sub corde. Quia etsi [et 2, 3, 6 – 9.] de re terribili in relatione metus est [ut add. 2, 3, 6.] , in ædificatione fit [sit 2, 3, 6, 7, 14.] fructus. Porro autem [om. 2, 6, 12.] cum beatus Marcellus, quod semper possedit moribus, esset pontifex ordinatus, quam [hanc 13.] dignitatem sibi [om. 13.] reputabat [putabat 12, 13, portabat 14.] magis [fore 13.] oneris [oneri 4, 5, 13, oneres 14.] quam honoris [honori 4, 5, 13, honores 14.] , tunc quidam de populo dum [et factum est cum 4, volens 5.] vellet [velit 1, vellit 14.] ad communionem accedere, manibus retro ligatis non poterat ad altare pertingere, sed cum [quem 12, 14.] omnes transirent [pertransirent 12, 13, pertransierunt 14.] , quasi meta cœpit stare, ut videretur non ad communicandum sed [ad add. 12, 13.] numerandum populum advenisse [advenisset 14.] . Quem conspiciens pontifex, interrogavit eum [om. 2, 3, 6 – 9.] quid fecerit. Respondit peccasse se. Cujus confessionem d agnoscens, dicit ei: Veni, accede [communica 13.] et ultra non pecces. Qua jussione absolutus ad communionem [communicationem 13.] accessit, duplici beneficio muneratus, de præterita culpa veniam [venia 14.] consecutus, de futura vita correctus [correptus 2, 4, 5.] . Quanta huic erat in sanctæ Trinitatis æqualitate fiducia, cujus mens sic libera per singula verba proferebat miracula? Sed [om. 12 – 14.] licet satis fuerit religati [religata 12, 14, ligatum 13.] catenas [catena 13.] sermone [om. 13, 14.] dissolvere [sed add. 12, persolvere sed 13, 14.] , tamen plus est laudabile quod in Christi amore visus est peccata donasse.

[9] [Serpentem adulteræ mulieris tumulum petentem domuit atque abegit.] Exsequamur et illud triumphale mysterium quod, cum sit ultimum [in add. 12 – 14.] ordine, anteponitur [anteponatur 6 – 8.] in virtute. Matrona [sua add. 14.] quædam prosapia [non add. 14.] nobilis, opinione vilis, malo [male 12 – 14.] maculans crimine [crimini 13.] quod fulgebat ex genere, postquam dies [tempora 5, illi extremus add. 13.] fugitivæ vitæ [fugitivam vitam 13.] rapta luce [hanc add. 2.] conclusit, ad tumulum [(a. t.) om. 12.] pompa comitante, sed non profutura processit [om. 12, 14, deducta est 13.] . Quo [qua 13, pro quod 14.] condita, horresco referens hoc contigisse post [postea 13.] funera [quod contigit 13.] , quia duplex nascitur lamentatio de [om. 13, 14.] defuncta [defructæ 13.] . Ergo ad consumendum ejus cadaver [cateveram 14.] cœpit serpens immanissimus frequentare, et ut dicam clarius, mulieri [mulier 12.] , cujus membra bestia devorabat, ipse draco factus est sepultura. Sic [sed 4, 5.] infelices [infelicis 12, 14, infelici 13.] exequias [exequia 13.] serpentinus bajulus impendebat, ut post mortem quiescere [requiescere 14.] cadaveri [cadaver 13.] non liceret, et cui vitæ finis uno [hunc 14.] loco jacere concesserat, semper mutabatur in pœnas. O casum [(o. c.) occasum 7, 13.] exsecrabilem et valde timendum [timens 14.] : mulier quæ conjugii [præter conjugium 13, propter conjugium 14.] integritatem [integritate 14.] non servavit in mundo [mundum 14.] , integra jacere non meruit [n. m. j. 2, 3, 6 – 9.] in sepulcro. Nam serpens qui viventem in crimine [(i. c.) ad crimen 12.] traxerat, adhuc in cadavere desæviebat [sæviebat 2, 3, 6, 7.] . Tunc ex ejus familia qui in vicinitate [civitate 2, 3, 6 – 9, 13, 14.] manebant, audientes strepitum, et paviter concurrentes [concutientes 14.] , viderunt ingentem belluam de tumulo sinuosis [in vasis 12, 14, in suis 13.] anfractibus [fractibus 12, 14.] exeuntem et vasta mole cauda flagellante [flagellantem, 13, 14.] labentem [labente 12, om. 13, 14.] . Quo viso perterriti homines de suis sedibus migraverunt. Hoc cognito [cognitum 14.] , beatus Marcellus intelligens se de cruento hoste triumphum acquirere, collecta plebe de civitate progreditur, et relictis civibus, in prospectu populi [prospecto populo 14.] solus Christo duce ad locum pugnaturus accessit, et cum coluber de silva rediret ad tumulum, obviantes se [sibi 12.] invicem [in vicem 12.] , dante orationem [oratione 14.] beato Marcello, ille capite supplici cœpit veniam blandiente cauda precari. Tunc beatus [om. 4, 5.] Marcellus caput ejus baculo [baculum 14.] ter [t. b. 12.] percutiens, misso in cervice serpentis orario [orarium 14.] e, triumphum suum ante civium oculos [oculus 14.] extrahebat. Sic in spiritali theatro [thesauro 13.] , spectante [expectante 14.] populo, solus cum dracone pugnavit. Hinc confortatus populus cucurrit ad episcopum, cupiens hostem suum videre captivum. Tunc præcedente pontifice [procidentem pontificem 14.] bestiam [bestia 14.] fere tribus millibus omnes [homines 5.] prosecuti sunt, reddentes gratias Domino, et solventes exsequias inimico. Deinde increpans eum, beatus Marcellus dixit [ait 2, 3, 6 – 9.] : Ab hac [ac 14] die aut deserta tene, aut [in add. 8, 9, 12, 13.] mare [mari 14.] demerge [demergere 12, 13, demergi 14.] . Mox dimissa bestia, nulla ejus ulterius indicia sunt inventa. Ecce propugnaculum patriæ in uno [unum 13, 14.] consistere sacerdote [sacerdotem 13, 14.] , qui fragili baculo [fragile baculum 14.] fortius hostem [hoste 14.] edomuit, quam si ballistæ transissent, nam sagittatus [sectatus 12.] repercutere [repercuteret 13.] poterat [om. 13, 14.] , nisi vinceret res divina. O virum sanctissimum [Marcellum add. 13.] , in cujus levi baculo [leve baculum 14.] virtutis est pondus ostensum, cujus molles digiti fuerunt catena [catenæ 13, 14.] serpentis [serpenti 8, serpente 14.] . Sic inimicum publicum vicerunt arma privata, et plaudit in unius præda generalis victoria. Si sanctorum virorum ex factis merita conferantur, miretur Marcellum Gallia [G. M. 12.] , dum [dominum 6, ut 12, dum 2,] Roma Silvestrum f, nisi [nam si 2, 3.] hoc distat in opere, quod draconem sigillavit ille, iste jactavit. Sed [si 2, 3.] quis ejus valeat [om. 14.] miracula [m. v. 3. 2, 3, 13.] per singula sermone comprehendere vel voce proferre, quanta ille fecerit [fecerat 14.] et [ea 12.] celaverit [celaverat 14.] , cum ea scripta sunt [sint 13.] , quæ de ipso teste populo claruerunt. His namque operibus sanctissimus [beatissimus, 4. 5.] Marcellus semper intentus, conversatione clarus, consummatione [(cl. con.) om. 12.] præcipuus, beatitudine [beatitudinem 14.] gloriosus, remuneratione ditatus [dota sunt 14.] , cum perpetuo [(c. p.) in p. c. 13.] Domino regnaturus [om. 14.] , vincens mundi [mundum 14.] contagium [contagia 12.] , mundus [om. 14.] migravit ad Christum die kalendarum novembrium [(d. k. n.) om. 13, 14.] regnante [ipso add. 14.] Domino nostro Jesu Christo, cui est gloria [honor et imperium 13, h. et i. cum Patre et Filio et Spiritu Sancto, 14.] in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Multis exemplis didicimus sanctorum admirandam castitatem simili miraculo ignis tangenti innoxii probatam fuisse.

b Fontem baptismalem intelligit, in cujus consecratione sacrum chrisma adhibet pontifex a se confectum.

c Sermonem accipit clericus ab episcopo, quum hic illi prædicandi tribuit facultatem.

d Non possum hoc loco non agnoscere confessionem sacramentalem, ut ipse auctor clare innuit, dicens a Marcello huic peccatori peccata fuisse donata, cujus confessionem agnoverat.

e Orarium quod S. Marcellus in cervicem serpentis injecisse dicitur, eo tempore linteum erat abstergendo ori. Hieronymus ad Nepotianum (Migne, P. L., tom. XXII, p. 535): Quod sudarium orariumque non habes, gloriari. Postea stola sacerdotalis vocata fuit orarium. Vide de his Ducange, Glossarium, edit. Henschel.

f In Actis S. Silvestri apud Metaphrastem et Surium legitur S. Silvester draconem conclusisse in antro.

VITA BREVIOR S. MARCELLI EPISCOPI PARISIENSIS.
Ex ms. Ultrajectino S. Salvatoris collato cum ms. Carthusiæ prope Trajectum Inferius.

Marcellus, episcopus Parisiorum (S.)

BHL Number: 5249

EX MSS.

Marcellus antistes de mediocri genere natus Parisii [Parisio.] , ab infantia se totum tradidit cœlesti [c. t.] disciplinæ, et positus in carne quasi nihil de carne portaret, et [ut.] ad bona perennia jugiter anhelaret. Hic autem [itaque.] cum clericus scholas adhuc juvenis frequentaret, quadam vice ad officium fabrilium accessit, ubi despectus ab artifice cogitur, ut extractam de ardenti camino ferri massam candentem manu sua attolleret, et quanti esset ponderis enarraret. Tunc beatus puer supposita manu, mox ferrum altius elevavit, dicens: De calore calet, sed novem podera habet [tenet.] . Quod ferrum tantum postea ad [(p. a.) post.] stateram inventum est, quantum ejus vox librata prædixerat: ipsius nihilominus manibus manentibus ad ustionem ignis [(a. u. c.) om.] illæsis.

[2] Factus vero subdiaconus, cum in die Epiphaniæ aquam, quam de fluvio Sequana hauserat, beato Prudenti episcopo, manibus abluendis offerret, mutatis elementis vini sapor inventus est. Quo viso obstupescens pontifex, jussit ex ipso urceo in calicem diffundi, et cum universus populus missa celebrata ad communionem accessisset, ipsum vasculum tantæ plebi ad sumptionem suffecit, atque plenum et integrum ut ante permansit. Cujus vini mystici beneficio postea multi sanati sunt.

[3] Altera vice, cum vir beatus ex suo officio aquam manibus porrexisset, mox exinde balsama cœperunt fragrare, et dum unda curreret visa sunt chrismata respirare, ita [om.] ut pene pontifex crederet se magis manus ungere quam lavare, et alteras aquas quæreret, ut priores undas ablueret. Exinde beato Marcello reverentiam servans, dum eum non talem qui serviret, sed cui merito serviretur, agnovit.

[4] Quidam clericus, Nonnitius nomine, annorum circiter decem propter suavissimæ vocis tintinnabulum et dulcedinis organum, jussus est ab archidiacono mellita teneritudine decantare. Quo facto invidens episcopus, jussit ipsum puerum flagellari, ob hoc etiam, quia alterum jusserat ipse cantare. Itaque dum clericus cæditur, episcopi lingua damnatur: mox enim ut clamor vapulantis in aurem resonuit, vox ab ore discessit, et novo prædone sonum captivavit pontificis vox infantis. Itaque pontifex per triduum intra palatium lingua rotante non poterat verba formare, sed totum quod perdiderat ore muto prodebat. Tunc beatus Marcellus his verbis appellat pontificem: Licet intelligas, pastor bone, tibi talem casum de culpa venisse, tamen quidquid vis, in nomine Domini sermone prorumpe. His dictis, statim episcopo amissæ vocis gratia reformatur.

[5] Cum beatus Marcellus pontifex fuisset ordinatus, et quidam de populo vellet ad communionem accedere, manibus retro ligatis non poterat ad altare pertingere, sed cum omnes pertransirent quasi meta cœpit stare. Quem conspiciens pontifex, interrogavit eum quid fecerit. Respondit se peccasse. Cujus confessionem cognoscens, dicit ei: Veni, accede et ultra non pecces. Qua jussione absolutus ad communionem devotus accessit.

[6] Matrona quædam prosapia nobilis, opinione vilis, male maculans crimine quod contraxerat de genere, dum defuncta pompatice sepulta erat, ad consumendum ejus cadaver cœpit serpens immanissimus frequentare, et mulier quæ integritatem non servavit per [(s p.) om.] præteriens conjugium in mundo, integra non meruit jacere in sepulcro. Tunc ejus familia qui in civitate manebant, audientes strepitum, et pariter concurrentes, viderunt ingentem beluam de tumulo exeuntem, [et add.] vasta, mole cauda flagellantem. Quo viso perterriti, homines de suis sedibus migraverunt. Hoc cognito, beatus Marcellus plebe collecta de civitate progreditur, et relictis civibus [suis.] in conspectu populi solus ad locum accessit. Et cum coluber de silva rediret ad tumulum, obviantes se invicem, draco capite supplice cœpit veniam blandiente cauda precari. Tunc sanctus caput ejus baculo ter percutiens, misso in cervice serpentis horario, triumphum suum ante oculos omnium extrahebat. Hinc populus confortatus currit ad episcopum, hostem suum cupiens videre captivum. Tunc præcedente pontifice bestiam [fere.] tribus millibus prosecuti sunt; deinde pontifex dixit serpenti: Ab hoc die aut deserta tene, aut in mari te merge. Mox dimissa bestia, nulla ejus ulterius [ita cod. Carthus.; cod. S. Salv. interius.] indicia sunt inventa. Sed quis beati Marcelli miracula valeat per singula sermone comprehendere vel voce proferre? Tandem in bonis operibus consummatus, die kalendarum novembris migravit [ad terram add.] .

DE SANCTO PAULO DIACONO CONFESSORE BENEVENTI.

SECULO V.

[Commentarius]

Paulus diaconus (S.)

AUCTORE G. V. H.

In Beneventana Pinacotheca Joannis de Nicastro, Beneventanæ ecclesiæ archidiaconi [Lib. II, cap. I, p. 75.] , [S. Paulus diaconus colitur Beneventi.] post Æmilium XX Beneventi episcopum recensetur: S. Paulus, Beneventanæ ecclesiæ canonicus diaconus, cum prælaudato S. Æmilio Byzantium ob divi Joannis Chrysostomi causam se contulit. Magna effulsit sanctitate vir, adeoque dignus ut Paulus apostolus ei aliisque apparens, dixerit: Videte ut caute ambuletis, dies enim mali sunt. Quod circiter annum Domini quadringentesimum quartum evenisse ferunt præfati Palladius ac Theodorus in dialogo de ejusdem Chrysostomi vita, ubi Pauli sanctimoniam miris laudibus efferunt. Ejus memoriam anno quadringentesimo quinto prædictus annalium parens immortalitati consignavit. Gemina habet Joannes de Vita [Thesaurus antiquitatum Benevent., tom. I, p. 119, nota b; tom. II, pp. 3 sqq.] . Anno 1880, die 5 julii, quum hujus Pauli aliorumque Beneventanorum sanctorum causa, Beneventum adiissem, in aula capitulari cathedralis ecclesiæ, quadrum quoddam vidi muro appensum, quod in elencho SS. Martyrum ac confessorum qui metropolitano capitulo prodierunt, sequentia exhibebat: S. Paulus sanctæ Beneventanæ ecclesiæ diaconus, floruit anno partæ salutis 404; ejus sanctimoniam maximis laudibus Palladius et Theodorus celebrant. Ibidem in codice ms. auctore Vipera, qui in archivo archiepiscopatus conservatur, S. Paulus enumeratur, inter sanctos quorum festa ecclesia Beneventana non celebrat. Tunc ego præsentes aliquot canonicos sollicite interrogavi, utrum aliquo cultu in ecclesia cathedrali hic Paulus gauderet. Negantibus cunctis, haud tamen illico requievi; sed rogavi senem quemdam sacerdotem, qui magnam vitæ partem in cathedrali ecclesia transegerat ut dignaretur statuas, imagines, picturas, tabulas omnes explicare, et personarum nomina mihi edicere. Perambulavi itaque cum socio totum templum, ac tandem pervenimus ad altare quoddam erectum in honorem sanctorum civium Beneventanorum, cujus in tabula statim vidi diaconum quemdam cum reliquis sanctis depictum, ac facta singulorum nomenclatura senex ubi ad diaconum pervenisset, Et iste, inquit, est Paulus. Advocavi statim canonicos aliquot, coram quibus senex hunc esse Paulum diaconum affirmabat. Itum est ad archivum, ad inspicienda consecratorum altarium instrumenta; inventoque prædicti altaris documento, nomen ibi S. Pauli cum reliquis repertum fuit.

[2] [Ejus memoria conservata fuit in Dialogo Palladii ac Theodori,] Cultus ergo S. Paulo diacono ab ecclesia Beneventana delati securus, ad facta ejus accedo. Quæ utinam scripta exstarent! Verum universa quæ de sancto viro innotuerunt ad paucissimas lineas reducuntur. Unicus fons unde S. Pauli notitia in posteros fluxit, Theodori ac Palladii dialogus est de vita S. Joannis Chrysostomi, una cum traditione ecclesiæ Beneventanæ: uno alterove, aut ex utroque fonte hauserunt, quotquot de sancto viro scripserunt. Age jam ex dialogo Pauli diaconi notitiam eruamus, quæ duobus capitibus, III videlicet et IV, continetur [Migne, P. G., tom. XLVII, p. 11 – 18.] . Dire vexatus S. Joannes Chrysostomus ad Innocentium papam recursum habuit, qui atrocem sancti episcopi persecutionem, piorumque clades ac lamenta, quæ ad Ecclesiam Romanam quotidie afferebantur non sustinens, tandem misit ad imperatorem Honorium, subjungens quid per litteras ad se allatum fuisset. Ἐν οἷς κινηθεῖσα αὐτοῦ (Honorii) ἡ εὐσέβεια προστάσσει σύνοδον συγκροτηθῆναι τῶν Δυτικῶν, καὶ κοινῇ μίαν ἐξενεγκόντας ψῆφον ἀνενεγκεῖν ἐπὶ τὴν αὐτοῦ εὐσέβειαν. Οἳτινες ἐπίσκοποι τῆς Ἰταλίας συναχθέντες, παρακαλοῦσι τὸν βασιλέα γράψαι τῷ ἑαυτοῦ ἀδελφῷ καὶ συμβασιλεῖ Ἀρκαδίῳ προστάξαι ἐν Θεσσαλονίκῃ γενέσθαι σύνοδον, ὥστε δυνηθῆναι εὐκόλως ἀμφότερα συνδραμεῖν τὰ μέρη, Ἀνατολῆς τε καὶ Δύσεως, πρὸς τὸ τελείαν γενομένην σύνοδον, οὐκ ἐν ποιότητι ἀριθμοῦ, ἀλλ᾽ ἐν ποιότητι γνώμης, ἀναμφίλεκτον ἐξενεγκεῖν ψῆφον. Ἐξ ὧν πυρωθεῖσα αὐτοῦ ἡ εὐσέβεια, τῷ μὲν ἐπισκόπῳ Ῥώμης ἐπιστέλλει πέμψαι ἐπισκόπους μὲν πέντε, πρεσβυτέρους δὲ δύο Ῥώμης, διάκονον δὲ ἕνα, ὥστε διακομίσαι αὐτοῦ τὴν πρὸς τὸν ἀδελφὸν ἐπιστολὴν, ἥτις ἐπιστολὴ περιεῖχε τὴν δύναμιν ταύτην· Τρίτον γράφω πρὸς τὴν σὴν ἡμερότητα, ἀξιῶν ἵνα διορθώσεως τύχῃ τὰ κατὰ τὴν συσκευὴν τοῦ ἐπισκόπου Ἰωάννου τῆς Κωνσταντινουπολιτῶν, καὶ ὡς ἔοικεν οὐκ ἤνυσται. Ὅθεν πάλιν ἐπέστειλα διὰ τῶν ἐπισκόπων καὶ πρεσβυτέρων πάνυ φροντίζων τῆς ἐκκλησιαστικῆς εἰρήνης, δι᾽ ἧς καὶ ἡ ἡμων εἰρηνευεται βασιλεία, ἵνα καταξιώσῃς προστάξαι ἐν Θεσσαλονίκῃ συνελθεῖν τοὺς τῆς Ἑῴας ἐπισκόπους. Καὶ γὰρ οἰ ἡμετέρας Ἑσπερίας ἐπίσκοποι, ἐκλεξάμενοι ἄνδρας ἀκλινεῖς πρὸς κακίαν καὶ ψεῦδος, ἀπεστάλκασιν ἐπισκόπους μὲν πέντε, πρεσβυτέρους δὲ δύο, διάκονον δὲ ἕνα τῆς μεγίστης ἐκκλησίας Ῥωμαίων. Ὧν φροντίσαι παντοίαις τιμαῖς καταξίωσον, ἵν᾽, εἰ μὲν πεισθέντες ὅτιπερ δικαίως ἐκβέβληται ὁ ἐπίσκοπος Ἰωάννης, διδάξωσί με ἀποστῆναι τῆς αὐτοῦ κοινωνίας ἢ ἐλέγξαντες ἐθελοκακοῦντας τοὺς τῆς Ἀνατολῆς ἐπισκόπους, ἀποστρέψωσί σε τῆς αὐτῶν κοινωνίας. Quibus permota ejus (Honorii) pietas jubet Occidentalium synodum cogi, et cum una simul sententiam tulissent, eam ad suam pietatem referre. Qui quidem episcopi Italiæ congregati, orant imperatorem, scribat fratri suo et consorti imperii Arcadio, ut jubeat Thessalonicæ synodum fieri, quo facilius utraque pars, Orientis et Occidentis, in unum accurrere possit, et synodus non in episcoporum numero, sed in pondere sententiæ perfecta, certum et indubitatum ferat judicium. Quibus accensa ejus pietas episcopo quidem Romanæ ecclesiæ scribit: mittat quinque episcopos, presbyteros vero Romanæ ecclesiæ duos et diaconum unum, qui ferant suam ad fratrem suum epistolam, cujus hæc sententia erat: Tertio jam scribo ad mansuetudinem tuam, rogans ut quæ ex compacto contra Joannem episcopum gesta sunt, emendentur: et ut videtur, nondum perfectum est. Quare denuo scripsi per hosce episcopos et presbyteros, multum sollicitus de pace ecclesiastica, per quam et nostrum imperium pacem obtinet, ut jubere digneris Orientis episcopos Thessalonicæ convenire. Etenim Occidentis nostri episcopi, lectis viris adversus malum ac mendacium firmissimis, miserunt episcopos quinque, presbyteros vero duos et diaconum unum magnæ ecclesiæ Romanæ. Quos velim omni honore digneris: ut, si persuasi fuerint quod jure expulsus sit Joannes, doceant me ab ejus communione recedere; aut, si coarguerint sponte malignos esse Orientis episcopos, ab eorum te communione avertant [Ibid., pp. 14.] . Ita laudatus dialogus in persona Theodori diaconi Romani. Patet igitur, petente Honorio imperatore missos esse ad Arcadium imperatorem episcopos quinque, presbyteros duos et diaconum unum, omnes tres ecclesiæ Romanæ.

[3] [eratque aut legatus aut socius legatorum ad Arcadium,] Qui vero fuerint hi episcopi, presbyteri et diaconus, ex sequentibus patescet. Perlecta enim epistola quam mediam abrupimus, ita pergit Theodorus: Λαβόντες τοιγαροῦν οἱ περὶ τὸν ἅγιον ἐπίσκοπον Αἰμίλιον Βενεβενδοῦ καὶ Κυθήγιον καὶ Γαυδέντιον σὺν Οὐαλεντινιανῷ καὶ Βονιφατίῳ τοῖς πρεσβυτέροις τὰ γράμματα τοῦ τε Ἰννοκεντίου καὶ τῶν Ἰταλῶν ἐπισκόπων, Χρωματίου Ἀκυληΐας, καὶ Βενερίου Μεδιολάνων, καὶ τῶν λοιπῶν, καὶ ὑπομνηστικὸν τῆς συνόδου πάσης Δύσεως, δημοσίοις συνθήμασιν ἀπεστάλησαν εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν σὺν τοῖς περὶ Κυριακὸν καὶ Δημήτριον καὶ Παλλάδιον καὶ Εὐλύσιον τοὺς ἐπισκόπους. Cum igitur sanctus Æmilius Beneventi episcopus et Cythegius et Gaudentius, una cum Valentiniano et Bonifacio presbyteris, accepissent litteras imperatoris Honorii, Innocentii, et Italorum episcoporum, Chromatii Aquileiensis, et Venerii Mediolanensis, atque aliorum, necnon commonitorium synodi totius Occidentis, publica evectione Constantinopolim profecti sunt cum Cyriaco, Demetrio, Palladio et Eulysio episcopis [Ibid., p. 15.] . Hic enumerantur septem episcopi, presbyteri duo et nullus diaconus. Innocentii pontificis legati erant Æmilius Beneventi episcopus, Cythegius et Gaudentius episcopi, Valentinianus et Bonifacius presbyteri: reliqui quatuor episcopi orientales erant, qui ex Oriente Romam profugi querelas suas ad Innocentium papam detulerant, nempe Cyriacus Synnadorum, Eulysius Apameæ Bithyniæ, Palladius Helenopolis, idem qui in dialogo Palladii personam proprio nomine agit, Demetrius Pisinuntis episcopi, uti Theodorus in eodem capite narraverat. Quærendi ergo supersunt duo episcopi, qui cum Æmilio, Cythegio et Gaudentio quinarium legatorum episcoporum numerum explent, una cum diacono cujus nomen adhuc reticetur. Quatuor enim orientales cum occidentalibus episcopis quinque, duobus presbyteris et uno diacono Romanis legationem obibant, ut ex eadem quam recitamus, Theodori narratione clarum est, dicentis paulo post: Οὐκέτι δὲ ἡμῖν εὖρον εἰπεῖν ἐν τίσιν ὁ μακάριος ἐπίσκοπος Ἰωάννης, ἢ ποῦ νῦν οἱ ἐπίσκοποι οἱ περὶ Δημήτριον καὶ Κυριακὸν καὶ Εὐλύσιον καὶ Παλλάδιον, σὺν τοῖς ἡμετέροις ἐπισκόποις τὴν πρεσβείαν στειλάμενοι. Neque amplius nobis dicere potuerunt, quo in statu esset beatus Joannes episcopus, neque ubi sint Demetrius, Cyriacus, Eulysius atque Palladius, qui cum nostris episcopis legati profecti erant [Ibid., p. 16.] .

[4] [diaconus non Æmilii sed Emmelii.] Clarissimus Montefalconius [Ibid., p. 250.] dicit quartum quidem episcopum Innocentii legatum in dialogo nominari, quintum vero reticeri, quod veritati consonum non videtur. Nam idem Theodorus legatorum calamitates ex ipsorum relatione recensens narrat: Τελευταῖον ἦλθέ τις ἀφηγούμενος ἑνὸς ἀριθμοῦ, Οὐαλλεριανὸς ὀνόματι, Καππαδόκης, καὶ κλάσας τὸν ἀντίχειρα τοῦ ἐπισκόπου Μαριανοῦ ἀφεῖλεν ἐσφραγισμένην τὴν ἐπιστολὴν τοῦ βασιλέως σὺν ταῖς λοιπαῖς ἐπιστολαῖς. I. e. Valerianum quemdam nomine, e Cappadocia, præpositum unius militaris numeri, rupto Mariani episcopi pollice, signatam imperatoris epistolam cum reliquis abstulisse [Dialogus Palladii, p. 15.] . Habemus igitur quartum episcopum legatum: quodsi præter hunc alium adhuc in eadem nave episcopum commemorat, a quatuor Romanis et a quatuor orientalibus diversum, quintum, opinor, Romanorum legatum tenemus. Jam vero Theodorus post relatam vim Mariano factam, post seductiones tentatas a parte adversariorum, ita pergit, legatorum reducum verba referens: Οἷς μὴ πεισθέντες, ἐμένομεν προσευχόμενοι, πρὸς τὸ μηδὲν εἰρηνικὸν ανύειν, ἀκινδύνως καταλαβεῖν ἡμῶν τὰς ἐκκλησίας, τὴν τοιαύτην ὁρῶντες ἀνημερότητα. Τοῦτο καὶ τοῦ Σωτῆρος Θεοῦ διαφόροις ἀποκαλύψεσιν αὐτοὺς φωτίσαντος, ὡς καὶ τῷ διακόνῳ τοῦ ἁγίου Ἐμμελίου Παύλῳ, ἀνδρὶ πραϋτάτῳ καὶ σώφρονι, ὀφθῆναι ἐν τῷ πλοίῳ τὸν μακάριον Παῦλον τὸν ἀπόστολον, λέγοντα αὐτῷ· Βλέπετε πῶς περιπατεῖτε· μὴ ὡς ἄσοφοι, ἀλλ᾽ ὡς σοφοὶ, εἰδότες ὅτι αἱ ἡμέραι πονηραί εἰσιν· αἰνιττομένου τοῦ ὀνείρου τὴν πολύτροπον αὐτῶν ἀπάτην, τήν τε διὰ δώρων καὶ κολακείας, ἐπὶ παραχαράξει τῆς ἀληθείας. Quibus non assentientes, perstitimus orare, cum nihil pacificum perageretur, ut sine periculo ad nostras ecclesias rediremus, visa tali inhumanitate. Idipsum variis revelationibus servator Deus nobis declaravit, adeo ut sancti etiam Emmelii diacono Paulo, viro mitissimo et prudenti, in navi apparuerit beatus Paulus apostolus, dicens ipsi: Videte quomodo ambuletis: non ut insipientes, sed ut sapientes, videntes quod dies mali sunt. Significans somnio variam illorum fraudem, eamque donis et blanditiis ad adulterandam veritatem [Ibid., pp. 15, 16.] . Hunc igitur suspicor esse quintum episcopum Emmelium nomine, quem quintum Romanorum legatum fuisse jure meo mihi sumere videor.

[5] [Ipsi S. Paulus apostolus apparuit.] Quod si verum tetigi, superest quærendum diaconi legati nomen. Unius tantummodo diaconi, qui cum legatis Romanis fuerit, mentio fit, isque est Paulus Emmelii diaconus, cui sanctus Paulus apostolus apparuit. Habemusne igitur diaconi legati nomen? Opinor haberi; ultra tamen opinionem ire non ausim, quum fieri possit, ut singuli episcopi cum singulis saltem diaconis profecti sint, quamquam eo modo loqui videtur in dialogo Theodorus, ut credibile sit nullum præter legatos ipsos affuisse in navi clericum. Quidquid est, unum patet, nempe hunc Paulum cui sanctus Paulus apostolus in navi apparuit, esse Paulum diaconum, cui Beneventani et civitatis suæ honorem et cultum cœlestium civium deferunt. Erroris autem notandi sunt Joannes de Nicastro in Pinacotheca Beneventana, supra citata, asserens Paulum ecclesiæ Beneventanæ canonicum et diaconum una cum sancto Æmilio Byzantium profectum fuisse, et auctor illius quadri in aula capitulari cathedralis Beneventanæ, qui Paulum, cujus sanctimoniam Palladius et Theodorus celebrant, hujus ecclesiæ diaconum vocat, et insuper, si superis placet, canonicum capituli cathedralis.

[6] [Quid de hoc Paulo statuendum.] De Paulo igitur ex dialogo, summæ auctoritatis monumento, sic statuo. Fuit quidam Paulus Emmelii diaconus cum legatis Innocentii papæ ad Arcadium imperatorem missus. Qui Paulus fuit vir mitissimus ac prudens, dignusque cui sanctus Paulus appareret. Hæc certa. Hunc Paulum esse eumdem illum diaconum sanctæ ecclesiæ Romanæ legatum, non ita certum videtur. Neutro tamen casu, sive legatus fuerit, sive solummodo legati episcopi comes, tempore legationis S. Æmilii Beneventani diaconus dici posse videtur. Præterea ex traditione ecclesiæ Beneventanæ credi potest hic sanctus Paulus diaconus Beneventi civis fuisse. Colitur enim in cathedrali Beneventi ecclesia inter sanctos Beneventi cives. Res gestæ a Theodoro in dialogo relatæ acciderunt Paulo anno Christi 406. Innocentii anno 4 et 5 Arcadii et Honorii anno 11 et 12 [Cfr. Baronium ad hunc an.] . Præter hæc nihil quidquam de hoc S. Paulo memoriæ proditum reperi. De sancti viri sepulcro aut de reliquiis ejus nihil me Beneventani docuere, nec alibi sive in monumentis sive in scriptis libris aliquid expiscari potui.

[7] [Cur Paulus habitus sit diaconus S. Æmilii.] Superest ut examinemus causam erroris, quo S. Paulus Æmilii Beneventani diaconus dictus sit et creditus. Simeon Metaphrastes in vita S. Joannis Chrysostomi [Migne, P. G., tom. CXIV, p. 1202.] et Nicephorus Callistus [Ibid., tom. CXLVI, p. 1036.] scribunt Pauli apostoli revelationem factam esse, ille, diacono cuidam Æmilii, hic ex Æmilii diaconis. Georgius quoque Alexandrinus [Tom. VIII, p. 244, edit. Savilii.] dicit: Diacono sancti Æmilii Paulo. Quare suspicari licet Georgium, Simeonem, Callistum revera in exemplari suo legisse Æmilium pro Emmelio. Sed nihilominus certum est archetypum exemplum Mediceum dialogi habere non Æmilium, sed Emmelium. Ita legit Ambrosius Camaldulensis qui ex hoc eodem codice, teste Emerico Bigotio [Migne, P. G., tom. XLVII, p. XCIII.] , tempore Eugenii IV latinam versionem confecit. Ita legit in eodem codice Bigotius, qui eumdem edidit; apographum ejusdem codicis inspexi Parisiis in bibliotheca nationali, supplemento græco num. 536, confectum ab Antonio Maria Salvino anno 1678, ubi pag. 14 legitur non Æmilius sed Emmelius; item Emmelius in apographo ejusdem Bigotii ex alio codice Bibliothecæ Nat. Parisinæ, num. 3081. Quod si daretur eo loco non Emmelium sed Æmilium esse legendum, hoc solummodo consequens est, ut duo episcopi homonymi legationem obierint, quorum unus ac præcipuus episcopus Beneventanus, alter episcopus cujus Paulus dicitur diaconus, quem quominus cum Beneventano conjungamus litteræ Honorii ac Theodori narratio omnino prohibent. Quod si quis cavilletur, atque objiciat in ipso dialogo Theodori verbis rem non confici: quippe qui simpliciter asserat diaconum unum, quin addat Romæ, quod presbyteris duobus addiderat. Respondeo, mentem Theodori patere quidem, quum dicat: Presbyteros duos Romæ, diaconum vero unum, rem autem narratam extra dubium poni subjecto litterarum exemplo, ubi clarissimis verbis legitur Occidentis nostri episcopi … miserunt episcopos quinque, presbyteros vero duos, diaconum vero unum magnæ ecclesiæ Romanæ.

[8] [Cum quo forte Beneventum perrexit,] Quæri tandem possit, utrum Georgius, Simeon, Nicephorus Callistus, quum Paulum Æmilii diaconum faciunt ex alio auctore, non vero a Palladio pendeant. Responsum breve esto: Notissima res est et legenti ad oculum patet, Georgium in iis quæ ad rem nostram spectant e Paladii dialogo, reliquos hausisse e Georgio. Quibus rebus efficitur, ut nullo sat idoneo argumento S. Paulus Æmilii Beneventani diaconus dicatur. Potest tamen fieri, ut post legationem obitam, ob perspectam viri sanctitatem, etiam cœlitus demonstratam, arcta inter Paulum Beneventanum civem, atque Æmilium episcopum amicitia coaluerit. Fortassis etiam Paulus Æmilium secutus in patria vivere perrexit, donec felicem vitæ cursum beata morte apud Beneventum concluderet. Verum hæc; opinio esto aut conjectura, certi enim nihil occurrit, præter viri diaconatum, præsentiam in navi cum legatis, vitæ sanctitatem, etiam cœlitum apparitione cohonestatam, et tandem publicum post mortem cultum in urbe Beneventana.

[9] [ante diaconus Emmelii qui forte Romæ degebat.] Postremo loco unam, quæ restat, difficultatem tangam. Qui enim factum est,ut qui imperatoriis litteris diaconus dicitur magnæ Romanæ ecclesiæ, postea Emmelii diaconus appelletur, quum tamen Innocentius Romanæ ecclesiæ præsideret, non vero Emmelius. E quinque legatis unius tantum episcopi sedes nominatur, Beneventani videlicet Æmilii. Cythegius, Gaudentius, Marianus sive Marinus, Emmelius ignotarum sedium episcopi sunt. Si ergo ab una parte constaret Paulum ad Romanam spectasse ecclesiam una cum duobus presbyteris, ut ab altera parte constat eum Emmelii diaconum fuisse, opinarer Emmelium fuisse unum ex iis episcopis qui apud Romanam ecclesiam more antiquo degebant, uni alterive ecclesiæ præpositi ad ecclesiastica munera obeunda, adjunctumque habuisse sibi Paulum ordine diaconum: sic enim jure ac merito Paulus diaconus Romanæ ecclesiæ et Emmelii diaconus dici potuit.

DE SANCTO SEVERINO MONACHO CONFESSORE TIBURE.

SECULO VI.

[Commentarius]

Severinus, monachus Tibure (S.)

AUCTORE G. V. H.

In martyrologio Romano kal. novembris et in plerisque martyrologiis hodie occurrit S. Severini monachi nomen. [S. Severinus monachus, forte lato sensu discipulus S. Benedicti,] Ita martyrologium Romanum: Tibure sancti Severini monachi. Usuardus: Sancti Severini monachi de Tiburtina civitate. Ado: Depositio Severini monachi de Tiburtina civitate. Parvum Romanum: Severini monachi de Tiburtina civitate. Beda, martyrologium Ottobonianum eodem modo sancti viri memoriam faciunt. Patet itaque S. Severini cultum ac nomen latissime per Ecclesiam diffusa esse, atque a multis retro seculis, fortassis statim ab obitu celebrari cœpisse. Nam quum Hieronymianorum nullo exemplari, nisi in uno alterove Contracto, S. Severini mentio fiat, illorum quoque ætatem nec præcessisse nec attigisse dicendus est: quum vero in reliquis antiquissimis martyrologiis occurrat, sane inter quintum et septimum seculum vixerit necesse est. Septimi seculi priore parte adeo celebre fuit S. Severini nomen ac sanctitatis tanta fama, ut Honorius I, pontifex Romanus, teste auctore Vitarum pontificum in vita Honorii I, templum in ejus honorem construxerit anno circiter 634, vigesimo ab urbe milliario, cujus templi rudera adhuc prope Tibur conspiciuntur; ubi ea vidi anno 1880, 22 junii. Quare a vero non longe aberraverit, qui sanctum viri obitum circa medium seculum VI collocabit, uti fecit Stanislaus Melchiorri, annalista Minorum in libro italico qui inscribitur: Memoriæ historicæ de cultu et veneratione imaginis Mariæ sanctissimæ, quæ colitur Tibure in ecclesia Mariæ majoris Franciscanorum de observantia, p. 31. Unde pronum est opinari cum eodem auctore S. Severinum sancti Benedicti discipulum fuisse, eo sensu, ut vitam monasticam exercuerit in aliquo monasterio a S. Benedicto prope Tibur constructo. Joannes Mabillonius [Act. SS. O. S. B., sec. II, p. LXII.] locum Severino monacho inter sanctos seculi secundi prætermissos dedit: Severinus monachus Tiburtinus kalendis novembris celebratur in martyrologio Benedictino. Bucelinus in menologio ad kal. nov. Severinum commemorat: Eodem die, sancti Severini monachi. Severinus patria Tiburtinus, professione monachus, insigni vitæ sanctitate patriæ suæ facem prætulit et ornamentum æternum addidit. Qui ipsis kalendis novembribus cum e vita migrasset, ibidem sepultus est, et condigno postea honore elevatus, atque sub ipsam cathedralis ecclesiæ majorem aram translatus ad hæc usque tempora religiose colitur. Cujus Acta deperiisse haud leviter dolendum est. Claruit ante annum Christi 700.

[2] [Tibure requiescit; sed ejus Acta nulla supersunt.] Monachum fuisse, certo constat: at fateri cogor præter monachatum ac vitæ sanctitatem nihil scire me de vita ac gestis S. Severini. Tibure et Romæ, per archiva ecclesiastica et profana, per bibliothecas plurimas investiganti, si quid de Severino memoriæ proditum esset, ne hilum quidem occurrit. Sublacenses quoque monachi ac Cassinenses nihil me de Severino docuerunt. Docti viri istarum partium sollicite a me interrogati, episcopus quoque et aliquot canonici et religiosi Tiburtini nihil de sancti viri rebus gestis noverant. Ortum Tibure Severinum atque ibidem in urbe patria aut prope urbem in agro vitæ sanctæ cursum egisse ac beata morte terminasse, ex martyrologiorum elogiis constare visum est mihi et multis aliis, qui de rebus Tiburtinis scripsere. Franciscus Martius [Historia ampliata di Tivoli, p. 65.] , Michael Justinianus [De' vescovi e de' governatori di Tivoli, p. 83.] , Crocchiante [L'istoria delle chiese della città di Tivoli, p. 36.] , Stephanus Cabral et Faustus del Ré [Delle ville di Tivoli, p. 120.] , Franciscus Bulgarini [Notizie storiche intorno all' antichissima città di Tivoli, p. 103.] , hi omnes Severinum Tiburtinum dicunt. Cujus rei præcipuum post martyrologia monumentum est inscriptus sacrarum Severini reliquiarum urnæ, titulus, quem Tibure anno 1880 mense junio legi in ecclesiæ cathedralis sacello Virgini Perdolenti sacro. In tabula lignea sub altari marmoreo ante urnam reliquiarum, quæ sub altaris mensa recondita est, legitur titulus hac forma:

CORPUS S. SEVERINI TIBURTINI CONFESSORIS.

Post illam tabulam in cancellis interioribus per quos urna conspicitur legitur ita:

SANCTI SEVERINI MONACHI TIBURTINI.

Putamus itaque S. Severinum, Tibure natum ac denatum, quibus post mortem sacri corporis præsentia tutelæ est ac præsidio, eorum patribus vivum profuisse exemplo virtutum ac morum sanctitate. Quum igitur de vita ac sancta conversatione nihil in specie dicendum habeamus, solum superest, ut de sacrarum reliquiarum inventione ac translatione agamus. Quarum instrumenta ex originalibus documentis in archivo ecclesiæ Tiburtinæ conservatis transcripta, non sine cura et impensis RR. DD. Canonicorum Tiburtinorum Joachimi Rosati et Stanislai Potini, ad nos transmittenda curavit R. P. Al. Carboni S. J. Quibus viris, quorum suavissima apud me memoria perseverat, ex animo gratias ago.

[3] [Reliquias S. Severini recognovit cardinalis Roma.] Baronius in notis ad martyrologium Romanum editione 1589, ita ad kal. novembris in S. Severini elogio annotat: Conditum habetur ejus venerabile corpus Tibure ad sancti Laurentii, ut ejus ecclesiæ vetera monumenta significant, quæ manuscripta accepimus. Vetera illa monumenta, quamquam sollicite quæsita, diligentiam nostram fugerunt. Quod vero iisdem enuntiatur, inventionis historia ac documenta præclare confirmant. Anno Domini 1635 Julius Cardinalis Roma, episcopus Tiburtinus, ecclesiam cathedralem sancto Laurentio sacram demoliturus, processit ad recognitionem sacrarum reliquiarum sub altari majori reconditarum, invenitque cum aliis reliquias sancti Severini, uti patet ex instrumento authentico ex archivo episcopali Tiburtino, ad nos transmisso, quod est tale.

In nomine Domini. Amen.

Die mercurii, 16 maii 1635, ind. III, pontificatus autem in Christo Patris domini nostri Urbani divina providentia papæ VIII anno XII, in præsentia mei Septimii Salvati publici notarii, de Tibure, et ad præsens notarii cancellariæ illustrissimæ civitatis Tiburtinæ, rogati ad referendum, existens emus et illmus D. Julius, S. R. E. cardinalis Roma, episcopus Tiburtinus, in ecclesia cathedrali S. Laurentii, et præsentibus infrascriptis testibus, visa ara majori cum magna petra sacrata supraposita, cum concha marmorea subtus, et amota dicta petra per fabros murarios infrascriptos, ut videri possit in dicta concha, et intus repertæ fuerunt diversæ SS. reliquiæ existere in vasis ut infra. — In primis vas alabastri cum coperculo plumbeo in quo adsunt incisa: In hoc loco requiescit corpus B. Severini; et intus reperta parva chartula pergamena, cum inscriptione: Corpus Sti Severini Tiburtini, cujus commemoratio est in festo Omnium Sanctorum. Item in alia capsula lignea longitudinis palmorum duorum circiter, in cujus coperculo adest inscriptio cum litteris magnis rubris: Reliquiæ Sti Severini, et intus reperta charta pergamena inscripta: Pulvis ex corpore Sti Severini. Item una capsula lignea tornatilis rotunda, in qua fuit intus repertum vas argenteum. Quo aperto per supradictum emum et illmum D. cardinalem epum Tiburtinum, fuit ibi reperta chartula pergamena cum inscriptione: Pretiosus liquor corporis Sti Laurentii martiris. Item alia capsula longitudinis palmorum duorum circiter, in cujus coperculo fuerunt repertæ litteræ incisæ, in duabus partibus, in qua una legebatur: Reliquie SS. Romulus et Redempta; et in alia parte dicti coperculi legebatur: Joes eps Ste Tiburtine ecclesie. Qua capsula aperta, fuerunt intus reperta plura vascula, in quarum una reperta fuit chartula in pergamena cum inscriptione: Reliquie SS. 40 martirum. Item in alia capsula lignea longitudinis palmorum trium circiter, clavis ferreis, in cujus coperculo aderat inscriptio litteris magnis: In hoc loco requiescit corpus beati Generosi martiris. Ac etiam duæ chartæ pergamenæ in quibus erant scripta diversa nomina. Item in dicta concha marmorea reperta fuit lamina plumbea incisa diversis caracteribus, quæ, quia modo legi non poterant, dictus emus Dominus mandavit una cum dictis reliquiis custodiri sub clave ad effectum eam legendi et trasportandi suis loco et tempore. Quæ reliquiæ ut supra repertæ, ad omnem bonum finem et effectum dictus emus et illmus D. cardinalis epus pro nunc mandavit sigillari in sua præsentia, prout sigillatæ fuerunt, videlicet in parte in dicto altari majori, et reliquæ in sacristia dictæ ecclesiæ cum sigillo dicti Emi cum cera hispanica, et de mandato ejusdem Emi translatæ fuerunt de dicto altari majori ut supra, et clausæ in armario existente in sacristia supradicta, in quo conteneantur; et extant aliæ SS. reliquiæ in parte inferiori dicti armarii et clausæ sub clave, quæ mihi notario supradicto consignata fuit, nec non sigillatæ in duobus lateribus eodem sigillo dicti emi et illmi D. cardinalis epi cum simili cera hispanica, præsentibus in dicta sacristia et ecclesia cathedrali S. Laurentii existentibus illmo et revmo D. Aloysio Cittadino Mediolanensi, olim canonico Basilicæ S. Petri de Urbe, illmo D. Petro Antonio Gabriele et illmo D. Scipione Palomara Romanis ac illmis et revmis DD. Joanne Carolo Nardino dictæ ecclesiæ archidiacono, Petro Roacetto archipresbytero, Petro Paulo Ceccosano, Antonio De Neris, Hieronimo Maesario pœnitentiario, Augustino Eugenio De Sebastianis, Vincentio Crucio, Nemesio Cincio, et Marco Oliverio, Tiburtinis et dictæ ecclesiæ canonicis, RR. DD. Mauritio Serafino sacrista dictæ cathedralis, et Jo.-Petro Bosio curato ecclesiæ S. Crucis, Tiburtinis; perill. Dnis Gaspare Sabuccio caput militiæ civitatis Tiburtinæ, et Petro Launa, uno ex prioribus dictæ civitatis; ill. DD. Francisco Martio J. U. D., de Tibure, Hieronimo Cocanario J. U. D., communitatis Tiburtinæ et pauperum advocato, Joanne Baptista Roncetto J. U. D., Ignatio Sigismundo J. U. D., Francisco Theobaldo canonico S. Petri de Tibure J. U. D., Tiburtinis; Joanne Pastica, Joanne Dominico Petrarcha dictæ civitatis et pauperum sindico, Joanne Baptista Cocanario confraternitatis SS. Salvatoris priore, Petro Paulo De Angelis J. U. D., Tiburtinis; Marco Quagliolino Tiburtino, notario publico, Matthia Borleottono, notario publico, Romano et cive Tiburtino, Andrea Picco, Neapolitano et cive Tiburtino, mercatore et drogherio, Francisco de Gralia de Tibure, Nemesio Lentulo et Martio, germanis fratribus de Tibure, Francisco quondam Petri Crucii de Tibure, Josepho Rocca de Cotignano, Imolensis diœcesis, custode palatii emi cardinalis Pii, Joanne Baptista Lilio de Tibure, magistro Joanne Gavona, muratore Longobardo, habitatore et cive Tiburis, magistro Antonio Interbeni, muratore Longobardo, cohabitatore et cive Tiburis, magistro Hieronimo Angresta, muratore de Tibure, Hieronimo quondam Angeli Cordarii, manuale de Tibure. Septimius Salvatus de Tibure, supradictus Notarius rogatus ad referendum.

Concordat cum originali in Actis hujus curiæ asservato. Tibure, die 22 julii 1880. Jo. Baptista Petrocchi, cancellarius episcopatus.

[5] [Hæ deinde transportatæ sunt in sacristiam ecclesiæ Annuntiatæ.] Transportatæ tunc in sacristiam et clausæ in armarium reliquiarum: quod armarium postea anno 1638 translatum fuit una cum reliquiis contentis in ipso ad sacristiam ecclesiæ Sanctissimæ Annuntiatæ die aprilis 27, uti constat ex instrumento publico, quod quum mihi Tibure transmissum non fuisset, transcribere cogor ex libro Michaelis Justiniani supra laudato [De' vescovi di Tivoli, p. 25.] . Die 25 mensis januarii 1641. In mei … testiumque … præsentia, præsentes et principaliter constituti perillustres et admodum RR. DD. Joannes Carolus Nardinus archidiaconus, Petrus Paulus Ceccosavus decanus, Marcus Oliverius præpositus, Tiberius Crucius S. T. D., Fortunius de Sebastianis, Vincentius Crucius, Nemesius Cincius, Augustinus Recchia et Franciscus Martius, canonici cathedralis ecclesiæ Sancti Laurentii de Tibure, de ordine, ut dixerunt, habito oretenus ab emo et revmo D. cardinali Roma, episcopo Tiburtino, mediante persona dicti D. canonici Cincii superpelliceo et stola induti, prævia recognitione infrascripti sigilli facta per infrascriptos testes dissigillarunt armarium reliquiarum sanctorum dictæ cathedralis existens in sacristia ecclesiæ Sanctissimæ Annuntiatæ; quod armarium sub die 27 aprilis 1638, seu … prout constat ex instrumento, ut dicitur, per me … rogatum fuerat sigillatum sigillo dicti emi D. cardinalis episcopi, et facta dissigillatione idem armarium duabus clavibus clausum, fuit cum illis apertum, et de corpore B. Severini existente in vase alabastri sigillato eodem sigillo, facta prius similiter recognitione et aperitione, acceperunt petium * cruris longitudinis unius palmi circiter, et partem menti, cum tribus dentibus infixis, et aliud petium ossis dictæ longitudinis; et hæc omnia fuerunt posita cum inscriptione intus tabernaculum reliquiarum sancti Hieronymi in eodem armario existens, et postea dictum vas alabastri fuit sigillatum cera hispana cum dicto sigillo Emi; ab una et alia partibus cum hostia alba. Item, aperta capsula lignea palmorum trium, quæ clavis claudebatur, ex corpore B. Generosi martyris fuit desumptum caput cum parte menti divisi a dicto capite, et etiam aliud petium ossis, et capsula fuit postea signata sigillo ejusdem Emi, et dictæ reliquiæ B. Generosi, ut supra desumptæ, fuerunt repositæ intus corporale lineum cum inscriptione. Quod vas alabastri, ut supra signatum, et capsula trium palmorum, necnon capsula duorum palmorum cum aliis reliquiis sancti Severini, et alia capsula duorum palmorum cum reliquiis SS. Romuli et Redemptæ fuerunt asportata a dicta sacristia Sanctissimæ Annuntiatæ ad ecclesiam cathedralem Tiburis, signato prius armario in dicta sacristia existente sub sigillo ejusdem Emi. Super quibus.. Actum Tibure ubi supra, ibidem præsentibus…, prædicta sigilla medietatis … recognoscentibus illustribus DD. Joanne Baptista Roncetto J. U. D., Joanne Andrea Crucio et Francisco Cincio, de Tibure, testibus… Ita est. Ego Franciscus Martius, curiæ episcopalis Tiburis nota rius…

[6] [Inde in cathedralem ecclesiam sub altare majus et dein ad altare S. Laurentii. Ex altari S. Laurentii] Ex illo loco sacræ reliquiæ die 25 mensis januarii 1641 ad cathedralem ecclesiam sunt translatæ, ut ex eodem instrumento constat. Die primo februarii anni ejusdem nova ecclesia dedicata ab ipso Julio cardinali Roma et sequenti die divino cultui mancipata, reliquiæ S. Severini cum aliis repositæ in concham marmoream sub altari majori, uti refert Franciscus Martius [Historia amp. di Tivoli p. 65.] . Ibi in altari majori requieverunt sacræ Severini reliquiæ una cum aliis usque ad annum 1704. Tunc enim altare majus demolitum fuit et novum erectum. Reliquiæ inde extractæ ad altare S. Laurentii translatæ, in eodem altari clausæ fuere. Ut constat ex instrumento authentico, quod sequitur: Die sabbati 1 mensis novembris anni 1704. Cum fuerint ab Urbe jam asportati ad insignem ecclesiam cathedralem S. Laurentii Tiburis omnes lapides pro construendo novo altari majori dictæ cathedralis, ad effectum in eo reponendi et asservandi publicæ venerationi et visioni sacrum corpus divi Generosi martyris Tiburtini, ex quo fuit alias extractum, prout apparet ex instrumentis ut supra per me rogatis sub diebus 18 maii, 5 et 7 junii, ac respective 2 julii proxime præteritis et sequentibus diebus comparuerunt coram illmo et revmo D. Antonio Fonseca, episcopo Tiburtino, in ejus palatio episcopali existente, perillustres et Adm. RR. DD. canonici Gaspar Petruccius camerarius et theologus, Joannes Baptista Asserra sacrista major præfatæ cathedralis, et assistentes pro constructione dicti novi altaris per alios revmos DD. canonicos deputati, et præfato illmo et revmo D. episcopo exposuerunt necesse esse demoliri vetus altare majus prædictæ cathedralis; et ideo supplicarunt D. S. illmam, ut dignari vellet ex eodem altari extrahere sacras reliquias in eo asservatas, illasque collocari et reponi in altari S. Laurentii ejusdem cathedralis ad hunc effectum congrue et decenter parato. Quapropter præfatus illmus et revmus D. episcopus hora Vesperarum supradicti diei, cappa magna indutus et associatus a revmis DD. dignitatibus, canonicis et beneficiatis supradictæ cathedralis, clericis venerabilis seminarii, illmis DD. de magistratu, aliisque primariis viris supradictæ civitatis, e dicto palatio episcopali se personaliter contulit ad insignem ecclesiam cathedralem præfatam, et expletis in ea Vesperis aliisque ecclesiasticis functionibus, et numerosi populi concursu, dimissa cappa magna ac mozzetta indutus, se contulit ad altare majus prædictum, et adhibitis infrascriptis testibus, ac assistentibus omnibus infrascriptis revmis DD. dignitatibus, canonicis et beneficiatis, clericis seminarii, illmis DD. de magistratu, multisque primariis viris, fuit altare prædictum de mandato D. S. illmæ expoliatum, deindeque bene visum et recognitum, ac repertum eo modo et forma quibus fuit relictum ex instrumento per me rogato sub antedicta die 18 mensis maii proxime præterita ac in nulla illius parte vitiatum, neque devastatum, et deinde instrumentis necessariis ibidem paratis per magistros Paulum Petruccium et Felicem Del Toso, fabros murarios, fuit amota magna petra in parte superiori ejusdem altaris existens, et subtus eam reperta magna concha marmorea, in qua fuerunt inventæ infrascriptæ sacræ reliquiæ, modis et formis sequentibus, videlicet: Vas alabastri rotundum, altitudinis palmi unius et quarti unius, coopertum cum lamina plumbea, in qua adest incisa infrascripta inscriptio, videlicet: In hoc loco requiescit corpus B. Severini. Dictoque vase per D. S. illmam et revmam ea qua decet reverentia aperto, fuit repertum plenum fragmentis ossorum, pulvere, et petiolis ossorum, ut dignosci potuit; quæ minime fuerunt ex eodem amota; una cum chartula pergamena subtus cooperculum ejusdem vasis cum inscriptione: Corpus S. Severini Tiburtini, cujus commemoratio est die festo Omnium Sanctorum; dictumque vas fuit successive eodem suo cooperculo plumbeo coopertum et de mandato ejusdem illmi et revmi D. episcopi funiculo serico rubeo bene alligatum, et sigillo ejusdem illmi et revmi D. Antonii Fonseca, episcopi Tiburtini, in cera hispanica impresso in quatuor locis sigillatum. Item capsula lignea longitudinis palmorum duorum minus unciam unam, juxta mensurationem factam, ut dicitur, con il Bassetto, confecta ut dicitur ad uso di sepoltura, cooperta, et in illius cooperculo apparent infra dicendæ inscriptiones litteris incisis, in una parte nempe: Reliquiæ SS. Romulus et Redempta, in alia parte vero ejusdem cooperculi: Joannes episcopus sanctæ Tiburtinæ ecclesiæ. Dictaque capsula aperta, fuerunt intus eam reperta plura et diversa vascula lignea, in quarum una reperta fuit chartula in pergamena cum inscriptione: Reliquiæ SS. 40 martyrum. Quæ capsula fuit pariter denuo cooperta, et, ita mandante præfato illmo et revmo D. episcopo, funiculo serico rubeo bene alligata, et eodem sigillo præfati illmi et revmi D. episcopi Tiburtini in cera hispanica impresso, in duobus locis sigillata. Et demum alia capsula lignea ejusdem longitudinis pariter cooperta cum inscriptione in illius cooperculo litteris magnis rubeis: Reliquiæ S. Severini. Illaque aperta, fuit in ea reperta pulvis cum charta pergamena in uno latere scripta, quæ ob vetustatem, et attento quod litteræ apparent penitus consumptæ, legi non potuit. Quæ capsula fuit successive recooperta, et de mandato D. S. illmæ et revmæ funiculo serico rubeo bene alligata, et eodem sigillo D. S. illmæ supra cera hispanica impresso in duobus locis sigillata. Quibus peractis, ac recitatis per eumdem illmum et revmum D. episcopum stola indutum solitis antiphonis et orationibus, fuerunt supradictum vas et respectivæ præfatæ capsulæ, multis intorticiis accensis præcedentibus, e dicto altari majori ablata, et eisdem illmo et revmo D. episcopo, dignitatibus et canonicis, DD. de magistratu, aliisque primariis personis, debita qua decet reverentia asportata ad altare S. Laurentii ejusdem cathedralis titularis, et in eo intus decenter capsulam ad hunc effectum confectam ipsemet illmus et revmus D. episcopus collocavit et reposuit, nempe intus idem altare, reposita prius charta pergamena intus dictam capsulam prope dictas sacras reliquias cum sequenti inscriptione, videlicet: “Illmus et revmus D. episcopus Antonius Fonseca, episcopus Tiburtinus et pontificii solii assistens, transtulit ab altari majori hujus insignis ecclesiæ cathedralis S. Laurentii Tiburis infradictum vas alabastri coopertum lamina plumbea cum inscriptione: In hoc loco requiescit corpus beati Severini. Et capsulam ligneam longitudinis palmorum duorum minus unciam unam cum inscriptione ab uno latere: Reliquiæ SS. Romulus et Redempta, et in alio: Joannes episcopus sanctæ Tiburtinæ ecclesiæ; nec non aliam capsulam ejusdem longitudinis cum inscriptione in cooperculo litteris rubeis: Reliquiæ S. Severini — in quo altari majori prius asservabantur, — et sigillo D. S. illmæ in cera hispanica impresso super funiculo serico rubeo sigillavit, et ad perpetuam rei memoriam in hoc altari S. Laurentii reposuit, prout ex rogitu mei Dominici Deodati notarii et cancellarii episcopalis sub hodierna die prima mensis novembris anno 1704, pontificatus SSmi D. N. Clementis papæ XI.” Et deinde fuit [in] dictum altare, in ejus parte anteriori, scilicet in eodem loco in quo fuerunt dictæ sacræ reliquiæ collocatæ, positus lapis rotundus habens crucem delineatam, ut dicitur a mosaico, et solida calce aliisque cimentis per infradictos fabros murarios bene firmatus, et munitus; idemque illmus et revmus D. episcopus revmis DD. dignitatibus et canonicis cathedralis prædictæ licentiam demoliendi ad effectum supra citatum antedictum altare majus, impertitus fuit et concessit, ibidem præsentibus in eadem cathedrali revmis DD. archidiacono Francisco Cocannaro, archipresbytero Josepho Getulio Nardino, decano Faustino Rotella, præposito Andrea de Plota, Joanne Jacobo Bellonio, Vincentio Ambrosio, Augustino Mascio, Joanne Sancti Rubei, Antonio De Philippis, Josepho Forvia, Simplicio Matthias, Gaspare Petruccio camerario, theologo Joanne Baptista Asserra sacrista majori, Petro De Laudis, Generoso Meliorio, Joanne Carolo Maremano, Dominico Getti pœnitentiario, Luca Liberatore curato, Philippo Bassi curato, et Joanne Francisco Laudi, canonicis; RR. DD. Antonio De Florentinis sacrista minori, Placido Giunta beneficiato; Josepho Maria Borgesio, Francisco Antonio De Philippis, Laurentio Galluccio, Joanne Carolo Crocchiante, Bartholomeo De Florentinis, Petro Paulo De Sanctis, Antonio Ciantella, beneficiatis ejusdem cathedralis; R. P. Marco Antonio Mamaccia præfecto cum omnibus clericis seminarii Tiburtini; illmis DD. Dominico Gentile capite militiæ, Antonio De Bernardellis et Carolo Lellio, prioribus de magistratu ejusdem civitatis Tiburis, multisque aliis personis tam ecclesiasticis quam secularibus, et primariis civitatis prædictæ, nec non perillustribus et admodum excellentibus DD. Joanne Josepho Meliorio, filio quondam Sebastiani, J. U. D., et cap° Bernardino Roncetto, filio quondam Joannis Baptistæ, pariter J. U. D., Tiburtinis, testibus ad prædicta omnia. Ita est. Ego Dominicus Deodatus notarius et cancellarius episcopalis rogatus. — Concordat, etc. (die 22 julii 1880, ut supra).

[7] [in sacrarium cathedralis.] Rursus anno 1733, die tertia martii, facta est nova translatio reliquiarum S. Severini cum reliquis. Sublatæ ex altari sancti Laurentii et portatæ ad sacrarium cathedralis, dein recognitæ et obsignatæ, in armario reliquiarum relictæ fuere, alibi postmodum solemniter collocandæ. Constat ex subjecto instrumento. Recognitio et asportatio sacrarum reliquiarum in ecclesia cathedrali Tiburis. — Die vigesima tertia mensis martii anni 1733, indict. XI, pontificatus SSmi D. N. Clementis divina providentia papa XIII anno tertio. Illmus et revmus D. Placidus Pezzancheri, episcopus Tiburtinus, die prædicta post Vesperas, requisitus a perillustri et admodum reverendo D. canonico Virgilio Petrorsi, secretario revmi capituli insignis ecclesiæ cathedralis S. Laurentii hujus civitatis, descendit ad dictam ecclesiam cathedralem, et ibi cum interventu et adsistentia perillustrium et admodum RR. DD. canonicorum, nempe dicti secretarii, Dominici Centellæ sacristæ majoris ejusdem cathedralis, Antonii Gallucci, et Thomæ Longhi, adhibito magistro Josepho Belli, fabro murario, de mandato D. S. illmæ et revmæ ad requisitionem prædictam per dictum fabrum murarium cum necessariis instrumentis fuit apertum, in parte anteriori, altare sub titulo S. Laurentii, in nulla parte vitiatum seu devastatum repertum, sed undique muro bene clausum, et prævia dicta aperitione in dicta parte anteriori ejusdem altaris, sub quo alias, et de anno 1704, die prima novembris, constat ex rogitu quondam Dominici Deodati cancellarii antecessoris curiæ episcopalis fuisse repositas infrascriptas sacras reliquias ab ara majori ejusdem ecclesiæ ad hoc altare asportatas, nempe in vase alabastri rotundo altitudinis palmi unius et quarti unius, cooperto lamina plumbea cum incisa inscriptione: In hoc loco requiescit corpus beati Severini. In actu dictæ translationis a beatæ memoriæ illmi et revmi Antonii Fonseca, tunc episcopi Tiburtini, recognitas et reperto pleno fragmentis ossium, et pulvere, una cum charta pergamena cum inscriptione: Corpus S. Severini Tiburtini cujus commemoratio est die festo Omnium Sanctorum, ac eodem modo quo repertum fuit, relictum et funiculo serico rubeo alligatum, sigilloque dicti revmi episcopi quatuor in locis in cera hispanica impresso sigillatum. Item in capsula lignea longitudinis palmorum duorum minus uncia, cum inscriptione in cooperculo litteris incisis in illius parte: Reliquiæ SS. Romulus et Redempta, in alia parte vero ejusdem cooperculi: Joannes, episcopus sanctæ Tiburtinæ ecclesiæ, in eodem actu supradicto aperta, recognita, et in qua capsula reperta fuerunt plura et diversa vascula lignea, quarum una habebat chartulam cum inscriptione: Reliquiæ SS. 40 martyrum; ac eodem modo relicta, et funiculo serico rubeo alligata, eodem sigillo dicti revmi episcopi in cera hispanica impresso, et in duobus locis sigillata. Item in altera capsula lignea ejusdem longitudinis cooperta, et cum inscriptione in illius cooperculo litteris majusculis rubeis: Reliquiæ S. Severini, in eodem actu supradicto aperta ac recognita, in qua reperta fuit pulvis cum charta pergamena in parte scripta, et quæ ob vetustatem usque tunc legi non potuit, ac eodem modo relicta et funiculo serico rubeo alligata dictoque sigillo dicti revmi episcopi in cera hispanica duobus in locis sigillata. Et in actu dictæ asportationis et repositionis omnes collocatas intus decentem capsulam ligneam ad prædictum effectum confectam, cum adjuncta inscriptione de qua in antedicto rogitu dicti cancellarii Deodati, sub die dicta 1 novembris anni 1704, ad quod quatenus… Reperta nunc sunt quæ sequuntur. Quædam capsa lignea undique humiditate imbuta, et in majori parte corrupta, et intus vas alabastri rotundum altitudinis palmi unius et quarti unius, coopertum lamina plumbea, et cum eadem inscriptione, de qua in antedicto instrumento rogato a dicto Deodati, lignamina vero et sigilla occasione humiditatis, ut dignoscitur, in majori parte similiter corrupta. Item dicta capsula, cum dicta inscriptione: Reliquiæ SS. Romanus et Redempta, cum lignaminibus et sigillis pariter corruptis, et altera capsula in qua referebatur inscriptio: Reliquiæ S. Severini, in totum corrupta, existentibus rasura et fragmentis madidis, et commixtis in solo dicti foraminis. Et per D. S. illmam et revmam extractis primo dicto vase alabastri, et dicta capsula non devastata et decenter posita supra mensa dicti altaris, deinde vero recollectis dictis rasura et fragmentis madidis in dicto solo foraminis repertis, et positis in capsula lignea rotunda, et demandata combustione fragmentorum lignorum antedictæ capsæ, omnes dictæ sacræ reliquiæper dictum illmum et revmum D. episcopum stola indutum, prævia recitatione solitarum precum, et præcedentibus intorsticiis accensis, fuerunt asportatæ ad sacrarium dictæ cathedralis, ubi dictus illmus et revmus D. episcopus a dicto vase alabastri levavit ossa omnia, et fragmenta in eo ut supra asservata, similiter reperta undique madida, et pro nunc posuit in capsula lignea oblonga formæ ovatæ et similiter diligenter requisivit inter dictas rasuras positas in dicta capsula rotunda fragmenta ossium et reliquiarum, et illa posuit in eadem capsula oblonga formæ ovatæ, in qua etiam posuit, in uno tamen latere divisim, alias sacras reliquias a dicta capsula, cum inscriptione: Reliquiæ SS. Romanus et Redempta, levatas. Ipsamque capsulam ligneam oblongam formæ ovatæ bene clausam, et ab utroque latere vittis chartæ papyraceæ cum ejus parvo sigillo in cera hispanica rubra quatuor in locis muniit, ita ut absque fractura minime aperiri et vitiari nequeat, et in armario ubi reliquiæ dictæ cathedralis asservantur, reliquit, animo quam prius decentius alibi collocandi, et reponendi. Super quibus actum Tibure ubi supra, præsentibus admodum RR. DD. Angelo Victorio Beceari a secretis Dominationis suæ illmæ et revmæ, Jacobo Cerreti sacrista minori dictæ cathedralis, et Francisco Barberi et Jacobo Lepri, famulis Dominationis suæ illmæ et revmæ, aliisque quampluribus adstantibus testibus. Ita est. Joannes Baptista Petrochius notarius et cancellarius episcopalis Tiburis, rogatus. — Concordat (22 julii 1880, ut supra.)

[8] [Inde in ecclesiam, et in sacello SS. Cruxifixi sub altari reconditæ, ubi adhuc requiescunt,] Tandem anno 1740, die 22 mensis maii, sacræ S. Severini reliquiæ ex sacrario translatæ sunt in ecclesiam, ubipopuli venerationi expositæ manserunt usque ad 24 diem ejusdem mensis, quo die ad altare capellæ Sanctissimi Crucifixi solemni pompa transportatæ sunt et sub altari reconditæ, ut constat ex instrumento subjuncto. Repositio sacri corporis S. Severini et aliarum reliquiarum sub altari capellæ Sanctissimi Crucifixi cathedralis Tiburis. Die dominico, 22 mensis maii anni 1740 indictione Romana III, vacante sancta sede apostolica per obitum s. m. Clementis papæ XII. Cum sit quod alias, et sub die 1 novembris anni 1704 ab altari majori insignis ecclesiæ cathedralis S. Laurentii hujus civitatis Tiburis fuerit translatum et repositum sub altari S. Laurentii sacrum corpus S. Severini monachi et confessoris Tiburtini, una cum aliis sacris reliquiis, de quibus latius in instrumento rogato a quondam Dominico Deodati cancellario episcopali antecessore, in archivio curiæ episcopalis asservato in protocollo instrumentorum dicti anni, ad quod quatenus. Sitque insuper quod sub die 23 martii anni 1733 ex rogitu meo illmus et revmus D. Placidus Pezzancheri, hodiernus episcopus Tiburtinus, dictum sacrum corpus ab altari dicto sancti Laurentii remotum, una cum dictis sacris reliquis per modum provisionis posuerit in capsa lignea bene clausa et sigillis munita, et illa asservari mandavit ad effectum suis loco et tempore solemniter transferendi, et reponendi sub altari cappellæ Ssmi Crucifixi ejusdem cathedralis; et pro executione hujusmodi translationis et repositionis, constructo jam altari marmoreo in eadem cappella Ssmi Crucifixi, indicta extiterit solemnis festivitas pro recensita translatione et repositione diebus 22, 23 et 24 mensis currentis maii, cum nobili apparatu ecclesiæ præfatæ cathedralis: hinc est quod die dicto, 22 maii, idem illmus et revmus episcopus, mozzetta indutus, mane, post celebratam missam in sacello ejus episcopii, descendit ad dictam cathedralem, et se contulit ad sacrarium, et ibi assistentibus DD. canonicis, aliisque de clero, et adstantibus aliis quamplurimis, supra mensa decenti in eodem sacrario parata, et cum candelabris et cereis accensis, fuit exhibita dicta capsa, ubi prius, ut dictum est, fuerat repositum dictum sacrum corpus, et sacræ reliquiæ de quibus in instrumentis desuper rogatis, et illa visa ac recognita, et reperta bene clausa, et dictis sigillis Dmnis suæ illmæ et revmæ munita, atque in nulla parte vitiata, et exhibito atque parato simul vase alabastri, in quo primo loco asservabatur dictum sacrum corpus, et nunc ad decentiorem formam redacto et manicis de aurichalco hinc inde ornato, et facta a præfato illmo et revmo D. episcopo benedictione ejusdem vasis, fuit deinde aperta dicta capsa, et ab ea extractum dictum sacrum corpus cum dictis aliis sacris reliquiis; et omnia simul reposuit et decenter collocavit in dicto vase alabastri, separatis tamen nonnullis particulis ex sacris ossibus, et signanter ex costis dicti S. Severini, ac clausit pro identitate intus chartam papyraceam bene involutam, ac sigillo parvo Dmnis suæ illmæ et revmæ sigillatam in duabus partibus. Dictumque vas alabastri lamina plumbea eadem qua prius cooperiebatur, coopertum et in coronide filo de aurichalco circumdatum, eodemque filo præcincto etiam cooperculo, fuit eodem sigillo parvo Dmnis suæ illmæ et revmæ in cera hispanica hinc inde sigillatum. Dictumque vas reliquit in dicto sacrario hodie exponendum publicæ fidelium venerationi in presbyterio dictæ cathedralis, supra machina similiter ibi parata occasione indictæ festivitatis, et successive die 24, postquam processionabiliter per civitatem fuerit asportatum, servatis servandis reponendum sub dicto altari cappellæ Ssmi Crucifixi. Quæ omnia desuper acta ubi supra, fuerunt per me rogata, adhibitis testibus illmis DD. Cap. Hieronymo Palutio Glaria, filio bonæ memoriæ Michaelis Angeli, Hieronymo Cocanario, filio bonæ memoriæ Ignatii, Philippo Pusterla, filio dicti Joannis Antonii, Petro Paulo De Sanctis, filio quondam Josephi, Generoso Pacifici, secretario illmæ communitatis, et aliis quam plurimis. Ita est. Joannes Baptista Petrochius notarius et cancellarius episcopalis Tiburis, rogatus. — Die 24 dicti mensis maii anni 1740. Celebrata dicta festivitate ut dictum est, diebus præscriptis, cum læta musica et copiosis instrumentis musicalibus, et etiam hodie illa recurrente Generosi, martyris Tiburtini, deinde post Vesperas fuit inchoata processio solemnis cum interventu præfati illmi et revmi D. episcopi Tiburtini pontificalibus paramentis induti, et dictum sacrum corpus associatum quoque ab illmis DD. Vgite et magistratu civitatis; et hora circiter vigesima quarta finita processione, idem illmus et revmus D. episcopus vas præfatum alabastri, dictum sacrum corpus et reliquias continens, reposuit et collocavit sub dicto altari præfatæ cappellæ Ssmi Crucifixi undique clauso, et solummodo in parte anteriori habente foramen formæ ovatæ, in quo deinde fuit apposita et infixa crates ferrea eleganter elaborata. Super quibus ego notarius hoc publicum instrumentum confeci, ibidem præsentibus et adstantibus, inter ceteros primarios nobiliores viros civitatis, illmis DD. Francisco Antonio Lolli, filio bonæ memoriæ Bernardini, Septimio Bulgarini, filio bonæ memoriæ D. Felicis, et Frederico Coccanari, filio bonæ memoriæ D. Petri, testibus. Ita est. Joannes Baptista Petrochius notarius et cancellarius episcopalis Tiburis, rogatus. — Concordat (ut supra). Ibique requiescit Severinus in urna eadem cujus sæpius in instrumentis facta est mentio: populo Tiburtino decus et præsidium.

[9] [Templi ab Honorio pontifice in honorem S. Severini conditi rudera supersunt.] Templi ab Honorio pontifice Romano in honorem S. Severini constructi mentionem supra fecimus. Juvat propria historicorum verba huc afferre, ut videat unusquisque quanto tunc honore Romana ecclesia S. Severinum prosequeretur. Auctor Vitarum pontificum in Honorio I ita scribit: Fecit ecclesiam beato Severino a solo juxta civitatem Tiburtinam, milliario ab urbe Roma vigesimo: quam ipse dedicavit, et dona multa obtulit. Quanta vero magnificentia, Romano pontifice digna, suam erga sanctissimum virum pietatem Honorius probaverit, discimus ex Platina [De vitis pontificum, De Honorio I.] : Templum Severini apud urbem Tiburtinam magnificentissimi operis ædificavit et argento, auro, porphyreticis et marmoreis lapidibus, incrustatione parietum, opere tectorio, opere vermiculato exornavit. Crocchiante ex utroque historico, quibus jungit Nicodemum lib. V, cap. VII, templi hujus mentionem facit [Op. cit., lib. IV, num. 35.] : arbitratur autem hanc ecclesiam stetisse juxta viam Valeriam, uno milliario et medio ab urbe Tiburtina. Cabral et del Ré [Op. cit., p. 121.] , facta hujus templi mentione, de loco dubium tollunt: Si Honorii tempore milliariorum numerandorum ratio immutata jam fuit, locus, inquiunt, a Crocchiante assignatus convenire dicendus est, ubi a sinistra viæ Valeriæ cernuntur fundamenta ecclesiæ, fornices subterranei, et per campum his vicinum frusta marmorum pretiosorum. Jam vero, ut ipsi addunt, cum milliarii mutatio facta sit brevi post Italiam a barbaris occupatam, mutatio illa Honorii tempora longe præcessit, et computabantur Roma Tibur milliaria decem et octo, quibus si addas Tibure ad rudera prædictæ ecclesiæ unum et medium, habebis viginti milliaria pene completa, adeoque ecclesiam S. Severini prope Tibur vigesimo milliario, ut citati auctores Vitarum pontificum dixerant. In mappa geographica Tiburis atque agri Tiburtini quam Franciscus Bulgarini notitiis sæpe citatis præfixit, hunc eumdem locum hujus ecclesiæ ruderibus assignat. Constans ea est Tiburtinorum opinio, meque videndi curiosum viri docti Tiburtini eo deduxerunt, vidique ibidem augustissimi templi rudera et fundamenta, super quibus nunc horti ac vinea, Tibure proficiscenti a dextris, eunti Tibur a sinistris viæ Valeriæ.

[Annotatum]

* edit. peticem et mox iterum semel.

DE SANCTO AUDITO BLITABRI IN HISPANIA.

[Commentarius]

Auditus (S.)

AUCTORE G. V. H.

[S. Audito, quem Tamayus martyrem facit,] In Martyrologio Hispano, kal. novembris Joannes Tamayo Salazar sanctum Auditi nomine recenset his verbis: Blitabri prope Segobiam ad juga Carpetana Hispaniæ, S. Auditi martyris, qui in persecutione Severi imperatoris pro Christi confessione non minima tormenta perpessus ad palmam martyrii intrepidus evolavit agonista. Fontes ex quibus elogii materiam hausit in notis indicat. Ad notam E ita loquitur: Ejus memoria et dies cultus refertur a Flavio Dextro [Chronicon, p. 265, edit. Bivarii.] , in hæc verba: “Blitabri prope Segobiam, ad juga Carpetana, in provincia Tarraconensi, S. Auditus martyr, 1 novembris.” Ubi Bivarius in notis [Ibid., p. 267.] . Rodericus Caro ibidem lit. c. fol. 82. Dextrum sequitur Julianus in Adversar. n. 223, sequenti clausula: “Memoria celebris fuit S. Auditi, civis et martyris Blitabrensis, qui passus est pro fidei confessione varia tormenta anno Domini 208. Quem sanctus Quiricus, episcopus Toletanus, creditur ad fidem convertisse et sacris aquis intinxisse; passus est Blitabri in quinta persecutione Ecclesiæ, sub Marco Aurelio Severo imperatore. Ejus ossa servantur cum honore.” Conveniunt Didacus Colmenares [Historia de la insigne ciudad de Segovia, pp. 36, 37.] , qui locum sepulturæ hujus sancti martyris assidua disquisitione perquirens, inter montium cacumina inter Nortem et Orientem, quarto a Blitabro lapide domum vetustam invenit, qua olim cœnobium canonicorum regularium extiterat, titulo Sancti Auditi, et vitiato vocabulo Sancti Tui consignatum, ubi corpus hujus sancti martyris tempore Juliani requievisse creditur. Illustris comes Morensis, Historia Toletana, Part. I, Lib. III, c. 22, fol. 216. Hæc sunt quæ de hoc sancto martyre scribere possumus; cetera Deus scit, qui inter turbulentas Hispaniæ strages ejus nomen conservare dignatus est. Hæc ibi Tamayus. Quæ diligenter examinanda sunt. Est enim sublesta Tamayo aut etiam nulla fides. Quæ refert ex Dextri chronico revera in Pseudo-Dextro leguntur. Nota Bivarii ad quam remittit, invenitur in Bivarii commentario [Pag. 269.] talis: Refert Ambrosius Morus [Coronica general de España, tom. III, p. 241.] Flaminium, Hispaniæ Citerioris proconsulem, jure belli subegisse urbem Blitabrum seu Litabrum, Corribilone ejus domino in vincula redacto. Fuit vero Litabrum situm ad Carpetania juga, ut Dexter asseverat, fitque de eo mentio in concilio Toletano II, in epist. II Montani, archiepiscopi Toletani, ubi simul cum Segovia et Cauca (hodie Coca) nominatur; quare Loaysa in notis Blitabrum fuisse docet prope Segoviam. Hic igitur pro Christo Domino cervicem dedit S. Auditus, cujus solemniter, ævo Dextri, celebrabatur festa dies prima Novembris. Patet ex his Bivarii verbis nihil de sancto Audito innotescere præter ea quæ Dexter attulerat. Quem vero dicit Ambrosium Morum, is est celeberrimus historicus Ambrosius de Morales, qui loco citato de Litabro agit, capto et deleto a Flaminio, qui ejusdem urbis virum quemdam principem cepit, de quo uti et de ipsa civitate amplior notitia haberi non potest.

[2] [Blitabri sacra ædes dedicata fuit;] Idem Bivarius in commentario in M. Maximi chronicon ad Brittablum redit, eaque commemorat quæ ad Sanctum Auditum quam maxime spectant. Diligentissimi viri verba exscribimus: Quod ad Brittablum attinet, idem qui supra Julianus, in advers., agens n. 222 de M. Fulvio proconsule, qui Vesceliam et Halonem (hodie Uzeda et Haillon) cum multis aliis castellis expugnavit, inquit: “Idem domuit Litebrum, tempore Gothorum Blittabrum, nunc vero vocatur Buytrago, corrupto vocabulo, oppidum Carpetaniæ ex Tito Livio.” Verum non Fulvius, sed Flaminius Littabrum domuit, ut liquet ex ejusdem libro XXXV, cujus hæc sunt verba: “Et in utraque Hispania eo anno res prospere gesta: nam et C. Flaminius oppidum Littabrum munitum opulentumque vineis expugnavit et nobilem regulum Corribilonem vivum cepit: et M. Fulvius proconsul cum duobus exercitibus hostium duo secunda prælia fecit; oppida duo Hispanorum Vesceliam Halonemque” (vulgo Uzeda et Haillon, vel ipso Juliano teste n. 221) et castella multa expugnavit. Pergit Julianus n. 223: “Memoria celebris fuit S. Auditi, civis et martyris Blittabrensis, id est, de Bruytrago, qui passus est pro fidei confessione varia tormenta anno Domini 208, quem sanctus Quintius, episcopus Toletanus, creditur ad fidem convertisse et sacris aquis intinxisse. Passus est Litabri in quinta persecutione Ecclesiæ sub Marco Aurelio Severo imperatore. Ejus ossa servantur cum honore.” Successu temporis collegium clericorum regularium in æde Sancti Auditi institutum est, quæ tandem Ximenio cardinale Toletano, ad collegas S. Ildefonsi Complutensis transiit. Eam describens Alvarus Gomecius [De Rebus gestis a Francisco Ximenio (in Hispania illustrata. Francofurti 1603, pp. 1066, 1067).] , hæc ait: “Diximus in Butragiorum montibus, qui in confinio Vaccæorum sunt, ædem sacram in remoto secessu esse, undique nemoribus ac montibus cinctam, prorsus musarum studiis et divinarum rerum contemplationi aptam. Divi nomen, cui est dicata ex antiquis, quæ apud academiam Complutensem asservantur, monumentis, Auditum esse liquido constat, quamvis ejus memoriam in fastis sacris nullibi reperiam. Vulgo a nostris Sant Oid appellatur, manifesta ab Auditi nomine derivatione. De primis conditoribus nihil certi quod scribam habeo. Locus canonicis sacerdotibus videtur extructus; nam et chorus est psalmodiis dicendis, sedilibus dispositis constructus, et triclinium (quod refectorium vocant) peramplum, ceteraque multa ad vitam promiscue degendam necessaria.” Et post nonnulla: “In antiquis membranis, quæ in academiæ scriniis servantur, invenio nemus S. Auditi, de quo nunc agimus, canonicorum sacerdotum possessionem fuisse, qui ædem divæ Leocadiæ dicatam ad Toletum colebant; Archillinum vero abbatem, de sodalium Leocadiæ voluntate, nemus illud regi Alfonso VIII concessisse; hunc postea Ferdinando Didacio, S. Jacobi militiæ magistro, cœnobium Sancti Auditi (nam ita in membranis habetur) cum vicinis nemoribus liberaliter donasse.” Et rursus: “Sancti Auditi ædem Ximenius in locis multis sumptuose construxit, additis molis frumentariis, quæ a proximo rivo versarentur.” Hæc in gratiam S. Auditi martyris dixerim, quæ cum Dextrum, ejus memoriam ad annum Christi 208, n. 3, venerantem, illustraremus, siluisse fatemur, quod nondum in Juliani adversaria incidissemus, et quia de his admonuit postmodum nos reconditæ eruditionis vir, amicusque noster Didacus Colmenares, cujus studiis Segovienses res illustriores reddi et prope diem in lucem dari speramus [Pag. 382.] . Hucusque Bivarius. Ex his discimus sacram ædem sancto Audito dicatam exstitisse, et consequenter Sanctum quemdam Auditi nomine in rerum natura exstitisse, quod nec Tamayo, nec Dextro, nec Juliano, nec cuipiam alteri eorum fide asserenti credidissemus. Sed operæ pretium est, antequam pergamus, ex Didaco Colmenare, quem Bivarius laudat, exscribere quid tandem diligentissima disquisitione de Sancto cognoverit.

[3] [de quo Colmenares præter nomen et ædem nihil Blitabri reperit, neque quidquam aliunde notum est.] Didacus Colmenares, vir doctissimus, et indagandæ patriæ historiæ sollertissimus, quum valde miraretur S. Auditi famam adeo fuisse obscuratam, maximam adhibuit diligentiam inquirendi Blittabrensia de S. Audito monumenta, eoque profectus est omnia propriis oculis inspecturus, suisque auribus auditurus. Perrexi, inquit, Blittabrum die 28 octobris anni 1628, nec potuimus reperire ibi inscriptionem aut memoriam aliquam Romanorum. Quamquam constat nobis Butrago esse Litabrum Livii, et Britablum Dextri, topographiæ signis propriis id indicantibus. Et minorem etiam notitiam de sancto Audito accepit: nisi quod senex quidem agricola ex istis confiniis diceret audivisse se a majoribus abbatiam sancti Tui olim appellari sancti Auditi [Historia de Segovia, pp. 37, 38.] . Hic parumper gressum figamus ad ponderandum Didaci Colmenaris testimonium. Præter nudum nomen nihil in loco invenit. Puto differentiam nominis, Santoid juxta Gomecium supra a Bivario citatum et San Tui, uti hispanice scripsit Colmenares, facili methodo tolli. Uterque auctor popularis sermonis vocem affert, quæ si pronuntiatur, ex pronuntiantis ore ægre dijudicabis utrum Sant Oid dicat an San Tui cum finalis t ante vocalem subsequentis vocis initialem prolata eodem prorsus modo prodeat ac si ad sequentem vocem pertinens vocalem præcederet. Ego tamen opinor, aut potius certissime judico, rem sese habere sicuti scribit Gomecius: in Tui enim nihil ferme de Audito, in Oid manifestum superest vestigium, Utrique etiam auctori constabat aliunde Auditum significari utraque nominis corruptione. Sed Gomecio ineluctabile erant argumentum Complutenses membranæ. Colmenari, nisi res aliunde, ex Complutensibus videlicet scripturis probaretur, tenue subsidium suus afferret senex; nunc sane rem confirmat præhabitam. At rursus Colmenarem audiamus: Sequenti die, inquit, quarto ab oppido Blittabro milliario, inter Aquilonem et Orientem, per sinuosos montium anfractus perveni ad ædes seu conventum, quem regionales San Tui vocant [Ibid., p. 38.] . Ubi audivit quæ nos ex Gomecio jam novimus. De templi tamen structura et ætate scitu dignum monumentum invenit. Epitaphium scilicet filii regum Castellæ, Sanchii cujusdam, ad quem recentior inscriptio tumularis fundatam domum refert; quæ est hæc: Hoc jacent sarcophago cineres ac ossa D. D. Sanctii, cujusdam regis Castellæ filii, ut antiqua tradit vetustas, per seniorum ac veterum ora multosque per annos deducta, qui relictis amicis, famulis, cultuque regio huc adventavit: hanc erexit domum, monasticam degit vitam. Obiit in Domino. Cujus memoria, cum sic vixerit, in benedictione erit. Anno 1199 [Ibid.] . Cui anno, ait Colmenares, convenit Sanctius Infans, filius Alfonsi regis cognomento Nobilis; qui quo mortis genere, ubi aut quando obierit, nullibi indicatur: Ex chronico Ordinis Sancti Jacobi constat Ferdinandum Diaz, magistrum istius Ordinis, magistratum abdicasse anno 1186, ac secessisse in conventum S. Auditi, Sanctio fortassis Infante socio. Ambrosius quoque de Morales [Op. cit., tom. V, p. 97.] fatetur vidisse se instrumentum authenticum donationis, quo Arquilinus, abbas Sanctæ Leocadiæ Toleti, cum suis canonicis regi Alfonso conventum S. Auditi tradunt. Sane diffiteri nemo potest hos annos et hæc facta sese mutuo nexu tenere; unde certissime constat seculo duodecimo exeunte fuisse conventum Sancti Auditi. Tandem Colmenares candide edicit se neque in conventu, neque in finibus ejus notitiam aliquam vel traditionem reperisse spectantem reliquias Sancti Auditi [Historia de Segovia, pp. 38, 39.] . Nicolaus Antonius [Censura de historias fabulosas, p. 176.] eadem fere refert ex Gomecio ac Colmenare quæ nos attulimus. Quibus rebus efficitur ut de S. Audito ita statuendum videatur: existit quidam sanctus, Auditi nomine, cujus res gestæ et mortis genus ignorantur. Quod enim aliqui, falsis chronicis Dextri et aliorum innixi, hunc Auditum priorum seculorum martyrem faciunt, nihil est, quia nullis argumentis fundatum.

DE SANCTO ROMULO PRESBYTERO MONACHO IN DIŒCESI BITURICENSI.

POST MED. SEC. V.

[Commentarius]

Romulus, monachus in diœcesi Bituricensi (S.)

AUCTORE C. D. S.

In Martyrologio Hieronymiano nuper a nobis edito ex codice Bernensi, annuntiatur hac die: In Beturio Gortonis castro Rumoli presbyteri [Act. SS., tom. XIII Oct., p. XXVI.] . [S. Romuli mentio in martyrologiis.] Similiter in Hagiologio Franco-Galliæ quod excerpsit Philippus Labbe ex antiquo martyrologio abbatiæ S. Laurentii Bituricensis: Item Bituricas Gortonis castro natalis sancti Romuli presbyteri [Bibl. nov. mss., tom. II, p. 705.] . Apud recentiores martyrologos Belinum, Grevenum, Molanum, Walasserium, Castellanum et Ferrarium rejicitur idem S. Romulus * ad diem 25 decembris. Apud Saussayum vero, quod mireris, nusquam occurrit.

[2] [Antiquæ lectiones breviarii Sancti Satyri.] Antiquissima documenta circa historiam S. Romuli continentur lectionibus breviarii antiqui abbatiæ S. Satyri * et antiqua prosa eruta ex libris ecclesiasticis S. Stephani Suriaci * prope Sacrum-Cereris * oppidum, quas a doctissimo Joanne Le Beuf secum communicatas edidit Bouquet [Rec. des Hist., tom. I, pp. 821, 822.] . Lectiones autem illæ sic habent: Romulus cœpit haud procul urbe Bituriga propter Castellum, cui vocabulum antiqua curiositas Gordonas noscitur indidisse, Omnipotentis vacare mandatis… Romulus monasterii, quod pro timore Dei in honore S. Petri ipse fundaverat in loco qui dicitur Subliniaco *, ultra modum septa diligere cœpit. Tunc Egregius nomine, temporis illius rex, cum magna exercitus sui multitudine populaturus Castellum Gordonas de urbe Aurelianis advenit. Cum ergo hostili impetu et vi maxima ita locus ille fuisset irruptus ut etiam sacrosancta altaria nudarentur, eatenus luctus populi cum femineo ululatu est lacrymantis exortus ut clamor promiscui sexus et ætatis ardua sidera pulsans cœlum usque protenderet. Cum fuissent hæc per quosdam ex populo B. Romulo nuntiata, de Christi gratia non diffidens, per medias acies ac multitudines exercitus armatorum, sicut pastor bonus, tela inimici contemnens, gregi suo auxiliaturus advenit. Cumque ante feroces regis oculos astitisset vir Dei, et mixtis cum voce fletibus pro absolutione captivi populi deprecaretur, tunc inexorabilis rex solito furore flammatus ait: Non solum innumerabilem captivi populi multitudinem non relinquam, verum etiam nec te regioni isti patiar residere: potes enim adhuc in regione nostra ovium custos saltem existere.

[3] [Ex antiqua prosa ecclesiæ Suriacenæ colligitur] Sic, ut videtur, abrumpebantur lectiones de historia S. Romuli in codice quem vidit Le Beuf. Neque ulterius pergebant in breviario S. Satyri typis impresso apud Bituricas anno 1523, teste veteri scriptore historiæ provinciæ Bituricensis G. Thaumas de la Thaumassière [Hist. de Berry, 2e ed., tom. III, p. 236.] . Multum vexabat hunc scriptorem nomen Egregii regis, quod nusquam reperire poterat, donec incidit in prosam illam ecclesiæ Suriacenæ, quam et ipse, et postea, ut indicavimus supra, edidit Bouquet, his verbis conceptam:

Hic Romulus regem Egidium
Gorgonicis rogat esse pium.
Sanctum vocat custodem ovium,
      Solo cedit.
Hic Romulus precibus flagitat.
Rauca voce rex Sanctum rogitat;
Prædam reddens habitantes ditat;
      Sanus redit.

[4] [Egregium regem eumdem fuisse cum Ægidio comite.] Hinc itaque collegit Thaumas de la Thaumassière regem qui in breviario S. Satyri Egregius vocabatur, fuisse Ægidium illum comitem seu patricium Romanorum quem Franci, Childerico expulso, regem sibi constituisse dicuntur [Greg. Tur., Hist. Franc., lib. II, cap. 12.] . Is revera, teste Mario Aventicensi in suo Chronico, anno 463, Basilio et Bibiano consulibus, Gothos debellavit inter Ligere et Ligerelino, juxta Aurelianis [P. L., tom. LXXII, p. 795.] . Unde et eo tempore floruisse S. Romulum jam constat.

[5] [Historia S. Romuli magis integra ex breviario Bituricensi anno 1734 edito,] Historiam S. Romuli magis integram tradit lectio ex veteribus chartis monasterii S. Satyri in diœcesi Bituricensi desumpta, quæ in breviario Bituricensi, typis edito Avarici Biturigum anno 1734, legenda indicatur in festo Sancti Romuli presbyteri ac monachi die 5 novembris, ad quem profecto translatum erat a die kalendarum propter concursum cum festo Omnium Sanctorum: colebatur autem ritu simplici. Lectio illa sic habet: Romulus, claris in Britannia parentibus natus, Biturigum partes adiit, atque in locum Subliniacum dictum, prope Castrum Gordonis, cui nunc a sancto Satyro nomen, secedens, monasterium in honorem sancti Petri fundavit. Ibi quadragesimæ tempore a monachorum se consortio separans, ac in cellula intra monasterii septa conclusus, jejunio, vigiliis et orationi vacabat. Cum Ægidius comes post Visigothos prælio superatos, Castrum Gordonis occupatum ab exercitu vastari permitteret, nudatis etiam altaribus, Romulus victorem adit et mixtis cum voce fletibus, pro captivi populi liberatione deprecatur. Ægidio repulsæ convicium addente, ingemiscens Romulus et ad cellulam rediens, populum hortatur bono sit animo et ad omnipotentem Deum cum fiducia supplex recurrat. Tandem a Romulo flectitur Ægidius, prædamque et captivos reddit. Profectus Romam vir sanctus, ibi adolescentem in feretro positum a mortuis suscitavit. Frustra sollicitatus ut Romæ commoraretur, monasterium repetiit, atque in itinere incendia signo crucis extinxit. Demum cellulæ suæ ac fratribus redditus, plenus dierum bonorumque operum obdormivit in Domino. Quibusnam vero ex fontibus suas traditiones hauserint monachi Sancti Satyri, nobis omnino incertum est.

[6] [et ex Proprio Bituricensi recentiori:] Denique recentius Proprium Bituricense a Pio papa IX approbatum et Tornaci impressum anno 1879, ad diem 5 novembris festum S. Romuli celebrandum assignat ritu duplici, et in secundo nocturno has tres lectiones proprias exhibet, ex omnibus iis traditionibus confectas quas modo memoravimus, adjunctis etiam nonnullis ad historiam cultus sancto tributi pertinentibus:

Lectio IV. Romulus, in Britannia ineunte sæculo quinto clara stirpe natus, a teneris annis pio famulatu Deo serviens, sapientia, ætate et gratia apud Deum et homines proficiens, sacerdotio initiari meruit. Mox perfectioris vitæ studio incensus, e patria discedens, in territorium Bituricense devenit, ac prope castrum Gordonis, cui nunc a sancto Satyro nomen, cœnobium in honorem sancti Petri erexit in loco qui Subliniacum dicitur. Ibi quotannis per totum quadragesimæ tempus a fratrum consortio recedens, intra cellulam conclusus, jejunia, vigilias et orationes protrahens, uni Deo vacabat.

[7] [ubi, præter antiquas traditiones,] Lectio V. Anno quadringentesimo sexagesimo tertio, quum Ægidius comes, Celticæ a Romanis præfectus, Visigothis prope Gennabum debellatis, Castrum-Gordonis occupasset, et ab exercitu domos diripi et altaria nudari permisisset, beatus Romulus, his auditis, de Christi gratia non diffidens, per medias acies gregi suo auxiliaturus advenit. Quumque ante ferocem Ægidium adstitisset vir Dei, et mixtis cum voce lacrymis pro absolutione captivi populi deprecaretur, inexorabilis comes ait: Non solom captivos tibi non reddam, verum etiam nec te hic patiar residere: potes adhuc in regione nostra ovium custos saltem existere. Quo audito, servus Dei imo de pectore suspirium trahens ingemuit. Ad cellulam autem reversus, populum cohortatur dicens: Ne timeatis, fratres, sed oratione vos viriliter præparate. Et reipsa paulo post Ægidius, ad meliorem sensum reversus, captivos reddidit.

[8] [nonnulla memorantur cultus vestigia.] Lectio VI. Romam profectus vir Dei, ibi adolescentem jam in feretro positum missam celebrando a mortuis suscitavit. Frustra sollicitatus ut Romæ commoraretur, monasterium repetens, incendium Cavillone signo crucis exstinxit. Tandem plenus dierum obdormivit in Domino, et sepultus fuisse videtur in sacello sub ipsius nomine dedicato *, cujus ruinæ prope Sacrum-Cereris adhuc exstant. Apud Subliniacum campus quidam et fons sancti Romuli nomen retinuerunt, et omnibus nota est semita qua vir Dei ad Castrum-Gordonis pergebat. Nullæ manent sancti confessoris reliquiæ, sed secundarius est Subliniacensis ecclesiæ patronus.

[9] [Restauratio monasterii a S. Romulo fundati.] Monasterii S. Petri a S. Romulo fundati nullam in antiquis monumentis memoriam reperi ante annum 1034, quo anno conditum vel instauratum fuit monasterium S. Satyri auctoritate Aimonis, archiepiscopi Bituricensis, et liberalitate Mathildis, dominæ loci [Gall. Christ., tom. II, p. 41.] . En tibi exordium chartæ fundationis [Ibid., Instr., p. 51.] : In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis. Aimo, Bituricensium gratia Dei et nutu archiepiscopus, quoniam, etc. Notum esse volumus cunctis fidelibus, præcipue coepiscopis nostris et omni cœtui canonicorum sedis S. Stephani protomartyris Bituricensis ecclesiæ, quibuscumque ordinibus honoribusque promotis, quoniam quædam juvencula nomine Matildis, filia cujusdam nostræ ecclesiæ militis nomine Gimonis, cujus erat castrum quod dicitur S. Satyri, necnon et Odo comes palatii, quem sibi eadem juvencula sine fratribus inter cognatos et amicos emeritum elegit quem sibi subrogaret vivens et mortua in ejus * hereditatis, sanctorum necessitatibus communicantes, quemdam locum in honore S. Petri principis apostolorum et S. Satyri plurimorumque sociorum ejus martyrum quorum nomina in cœlis scripta sunt, [Incertus est situs castri Gordonis.] antiquis temporibus multo honore ditatum, sed in beneficio multis jam distributum et pene ad nihilum redactum, restaurare cupientes, serenitatem nostram adeundo petierunt consensu et astipulatione nostra fieri, quidquid restaurationis et honoris pro remedio animæ suæ et parentum suorum eidem loco conferre voluerint…

[10] Porro, quum Mathildis hic dicatur filia Gimonis, chartæ vero restaurationis abbatiæ S. Ambrosii anno 1015 subscripserit quidam Gimo Gordonensis [Ibid., p. 50.] , inde opinatus est Thaumas de la Thaumassiere [Hist. de Berry, tom. cit., p. 237.] Mathildem fuisse etiam dominam Castri Gordonis, immo et Castrum Gordonis fuisse ipsissimum locum S. Satyri. Temeraria nimis, ut videtur, conclusio. Nam etsi detur Gimonem Gordonensem fuisse patrem Mathildis et dominum Castri Gordonis, nondum sequitur et Mathildem eo castro fuisse potitam et, si domina fuerit Castri Gordonis, hoc a S. Satyri non fuisse diversum. Nec multum illam opinionem juvant quæ citat scriptor Bituricensis ex continuatione Chronici Fredegarii, ubi de Pippino rege refertur [Num. 132 (Rec. des Hist. de Fr., tom. V, p. 7).] : Iterum denuo sequenti anno [i. e. an. 767], commoto omni exercitu Francorum per pagum Trecasinum, inde ad urbem Autisioderum veniens ad castrum quod vocatur Gordonis, cum regina sua Bertradane jam fiducialiter Ligere transacto ad Betoricas accessit, palatium sibi ædificare jubet. Nam quod S. Satyri oppidum non procul a Ligere distat, id commune habet cum multis aliis ejusdem tractus locis. Quumque, præter legendam S. Romuli et continuationem Chronici Fredegariani, quibus forte addenda Vita S. Phaletrii presbyteri, in qua legitur cæcus quidam de castro Gorronis meritis sancti sanatus [Ap. Labbe, Bibl. nov. mss., tom. II, p. 438.] , nullam usquam mentionem offenderim Castri Gordonis in veteribus documentis, incertam relinquere cogor distinctiorem ejus loci definitionem. Nisi quis nomen ejus permansisse existimet in vocabulo viculi Les Godons, paulo amplius duobus kilometris Subliniaco ad meridiem distantis.

[Annotata]

* S. Romble

* Saint-Satur

* Surienvaux

* Sancerre

* Subligny

* Saint-Romble

* corrige jus

DE S. LAUTENO, CONFESSORE ABBATE MONASTERII SIESIÆ IN TRACTU VESUNTIONENSI

INEUNTE SEC. VI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Lautenus, abbas in diœcesi Vesuntionensi (S.)

AUCTORE C. D. S.

§ I. Memoria in fastis sacris. Vita a monacho coævo vel suppari conscripta.

Nomen S. Lauteni * non occurrit in Usuardino puro, sed in auctariis ejusdem Aquicinctino, Cluniacensi et Altempsensi [Act. SS., tom. VI Jun., p. 643.] ad hunc diem 1 novembris, [S. Lauteni mentio in martyrologiis et breviariis; ejus festus dies.] ad diem vero 2 in auctariis Victorino et Reginæ Sueciæ [Ibid., p. 646.] , sicut et in auctariis Martyrologii Bedani Tomacensi et Barberiniano [Act. SS., tom. II Martii, p. XXXVII.] , adjecto in his omnibus abbatis titulo, præterquam in Cluniacensi, ubi confessoris tantum appositus est. Arnoldus Wion, more plerorumque scriptorum Benedictinorum, qui ubicumque sanctum aliquem monachum legunt seculo sexto aut sequiori in Europa Occidentali extitisse, extemplo eumdem ordini suo vindicare solent, S. Lautenum martyrologio Benedictino inseruit, ad diem 3 novembris. Quem secuti sunt Menardus, Bucelinus, Heredia, Cherle et Lechner, sed diei 2 illius memoriam restituentes. Ad eamdem diem 2 memorarunt Lautenum Saussayus et Ferrarius; Castellanus vero ad diem 1. Ad quam diem etiam laudabatur sanctus in martyrologio ecclesiæ Vesuntionensis [Vies des SS. de Franche-Comté, tom. III, p. 440.] ; at die 25 septembris in vetusto breviario Vallisoletano, sicut et in Cluniacensi [Mabillon, Act. SS. O. S. B., sec. II, p. LX.] , forte, ut conjecit Dunod [Histoire des Sequanois, etc., part. II, p. 126.] , quod hac die corpus ejus translatum sit. Nomen illius legitur etiam in litaniis diœcesis Vesuntionensis seculo XIV recitari solitis, et breviario ejusdem ecclesiæ insertum est ejus officium anno 1761 a cardinali de Choiseul. Festus autem dies celebrabatur olim die 2 novembris; deinde vero ab Urbano VIII, rogante parocho vici S. Lauteni, translatus est in diem 3, ac tandem postea auctoritate episcopi Vesuntionensis in diem 5 ejusdem mensis [SS. de Franche-Comté, loc. cit.] .

[2] [Vita conscripta ab aliquo S. Lauteni discipulo,] Vitam S. Lauteni conscripsit aliquis ex monachis in alterutro monasteriorum quæ condidit sanctus enutritis, immo vero, si fidem præstare liceret plerisque codicibus eam referentibus, aliquis ex ejus discipulis. Legitur enim in iis [Vid. infra Vit. num. 12.] : Si quando vero alicui ex fratribus nobis discipulis suis diabolus cogitationem malam … immisisset. In uno codice Tricassino [Cfr. infra num. 4.] , omnium quidem eorum quos nacti sumus facile antiquissimo, pro vocabulo nobis occurrit nostris: qua variante lectione argumentum, quod ex hac voce ad ætatem scriptoris definiendam conficiebatur, aliquanto fit debilius. Neque etiam dixerim cum scriptoribus Vitarum sanctorum Sequanorum [Vies des SS. de Franche-Comté, tom. III, p. 429.] , auctorem se profiteri testem oculatum miraculorum S. Lauteni, ubi ait [Vit. num. 12.] : In veritate fatemur, Deum adhibentes testem, quia declaravit ipse auctor miraculorum Deus per illum multa alia signa, quæ ob prolixitatem dictationis et sui innumerositatem prætermitti nobis visum est. Ut enim Deum ita adhibere testem potuerit veritatis dictorum, non oportebat ea in ipsius conspectu acta fuisse, sed satis erat si maxime idoneis comperisset testimoniis.

[3] [aut certe ab aliquo monacho coævo vel suppari,] At vero, etiamsi daretur lectionem nostris codicis Tricassini præferendam esse lectioni nobis aliorum codicum (quod cur nobis probabile non videatur, ex mox dicendis de codicibus nostris [Num. 5.] facile intelliget lector), nihilominus tamen ex duplici loco modo laudato haud dubium esse arbitror scriptorem Actorum vixisse cum iis qui cum sancto conversati sunt. Attestatio enim illa tam gravis, quam modo citavimus, indicare videtur narrationem ejus haustam non ex documentis scriptis vel orali traditione, sed ex testimoniis eorum qui ipsi res visu perceperunt; ac per appellationem fratres nostros satis indigitat,non eos monachos qui diu ante ipsum vixerant, sed potius quibuscum ipse tunc degebat. Præterea vero egregie id confirmatur ex alio loco, unde eumdem scriptorem etiam coævum fuisse S. Lauteno non improbabiliter concluseris. Postquam enim prodigium quoddam retulerat, quod nullum testem habuerat præter ipsum sanctum abbatem, sic pergit [Vit. num. 9 extr.] : Hoc non jactanter ab illo prolatum cognitum est nobis, sed quasi ad consilium in aure locutus est discipulo suo Siagrio, qui secundum normam sanctitatis illius vitæ ab ipso institutus, ei familiaris et unanimis erat. Quid enim necesse erat profiteri scriptorem se illa non ex ore ipsius sancti accepisse, si ita diu post ejus obitum scripsisset ut cum eo collocutus esse omnino non potuisset supponi? Sed et ita ad auctoritatem Siagrii, viri ceteroquin ignoti quique profecto non significatur scripto aliquid traditum reliquisse, provocat ut facile colligatur illius testimonium ab ipsius ore excerptum esse. Jure itaque et merito auctorem Vitæ Lauteni sancto coævum aut certe supparem pronuntiare licet, eumque totam seriem narrationis suæ contexuisse secundum testimonia fratrum suorum monachorum qui S. Lauteno magistro usi fuerant, ac proinde maximi faciendam esse ejus auctoritatem.

[4] [primum edita est anno 1848; nunc vero ex codicibus vel apographis octo] Vitam illam primus typis mandavit (sed non indicavit ex quo codice) ante hos triginta annos ven. vir Tissier, qui tunc parochi munere fungebatur in pago hodiedum S. Lauteni nuncupato, ubi scilicet quondam extitit monasterium Siesiæ a sancto conditum [Vie de saint Lautein, abbé de Silèze, par M. l'abbé T., curé de St-Lautein. Arbais 1848. In-32.] . Ad nostram vero editionem adhibiti sunt codices omnino octo, inter quos primum locum antiquitatis ordine sibi vindicat Tricassinus 1248, seculi IX vel X ineuntis. Sequuntur codices Parisiensis (bibliothecæ nationalis) lat. 12601, seculi XII, et Bruxellensis (bibliothecæ regiæ) 9120, seculi XIII. Reliqui quinque apographa exhibent descripta seculo XVII. Horum unum reperitur in codice Parisiensi lat. 11767, inter Vitas collectas a Benedictinis. Cetera servat codex quondam musei Bollandiani, nunc vero bibliothecæ regiæ Bruxellensis 8930, videlicet apographum exscriptum a majoribus nostris e breviario quodam Cluniacensi, quod anno 1017 exaratum fuisse notarunt, et alterum ad eosdem transmissum a P. Fr. Chifflet e codice Gigniacensi, adjectis lectionibus variantibus e codicibus Balmensi et S. Benigni Divionensis. Vita autem quæ legitur in codice Bruxellensi 8014 et in jam citato codice 8930, ex Lectionario Moyssacensi descripta, compendium est Vitæ prolixioris quam edituri sumus, ad usum monastici officii accommodatum: e quo proinde variantibus lectionibus excerpendis locus non erat.

[5] [primigenia, quantum licuit, forma restituta.] Jam prædicta octo exemplaria inter se conferenti facile constabit non raro codicem Tricassinum ab omnibus vel plerisque aliis circa nonnullas voces discrepare, et quidem præcipue iis locis ubi a recto usu latini sermonis magis abhorret ceterorum codicum varians lectio [Cfr. num. 4. nott. 4, 5; num. 9, nott. 1, 6; num. 10, nott. 5, 10; num. 12, not. 6; num. 15, not. 8; num. 16, not. 4; num. 17, not. 9] . Quod qui adverterit, simulque consideraverit barbarum illud loquendi genus apud scriptores seculi sexti in Gallia omnino usitatum fuisse, contra vero nequaquam videri probabile librarios seculo decimo recentiores commissuros fuisse ut, si politiori stylo conscriptam aliquam lucubrationem præ oculis habuissent, eamdem quasi data opera et communi consensu ad antiquiorem illam barbariem accommodarent, facile adducetur ad hanc opinionem ut nobiscum existimet in codice Tricassino non adeo purum et sincerum nobis exhiberi prioris scriptoris textum, sed emendatum ac proinde nonnihil adulteratum. Nobis autem ante omnia propositum est in edendis Vitis sanctorum primigeniam singularum formam, quantum ex accuratissima codicum collatione eam expiscari licet, legentium oculis subjicere. Non ita igitur, quod ad Vitam Lauteni spectat, inhærendum Tricassino exemplari duximus ut non subinde aliorum codicum consentientem auctoritatem illi præponeremus, præcipue vero Parisini 12601 et Cluniacensis, qui et post Tricassinum ceteros antiquitate superant et merovingicum, ut aiunt, scribendi genus maxime referunt. Ceterum omnium variantium lectionum, ex singulis codicibus excerptarum, conspectum textui Vitæ a nobis constituto continue subjiciendo, operam dedimus ut facile quisque per se judicare possit quænam ceteris sit præferenda et, si quid a nobis minus recte in textu admissum fuerit, illud censoria virga castigare.

[Annotatum]

* Vulgo Lautein, Loutin, Lothin, Lothain, Lothein.

§ II. Quo tempore vixerit S. Lautenus. De ortu et juventute ejus et religiosæ vitæ tirocinio.

[Gregorius Lingonensis, Epaone revertens,] Notum est quantum negotii recentioribus hagiographis facessat suorum medio ævo in hoc genere laboris decessorum negligentia in assignando quibus annis singula de sancto aliquo ab ipsis relata innectenda sint. Nec aliter se res habet in Vita S. Lauteni. In qua unum reperitur indicium ad hujus sancti ætatem definiendam, quod scilicet in fine legitur ipsum paucis diebus postquam eum invisisset Gregorius episcopus Lingonensis itinere Helvetico defungens, septuagenarium obiisse quinta feria, quæ tunc fuit kalendis novembris [Vit. num. 15 – 17.] . Gregorius autem Lingonensis obiit trigesimo tertio sui episcopatus anno ætate nonagenarius, ut legitur in Vita ejus a Gregorio Turonensi concinnata: non ante annum 538, quo anno per Evantium presbyterum suum subscripsit decretis concilii Aurelianensis III, nec multo post hunc annum, quum Tetricus ejus successor triginta duos annos ecclesiæ Lingonensi præfuisse legatur apud Venantium Fortunatum, Papolus autem, qui successit Tetrico, anno 573 interfuerit synodo Parisiensi [Vid. Gall. Christ., tom. IV, p. 519.] . Recte itaque Gregorii Lingonensis præsulatum intra annos 506 ad 539 vulgo concludunt [Ibid. et Act. SS., tom. I Jan., p. 168.] . Jam vero seculo VI ante medium octo occurrunt anni litteram dominicalem habentes G vel AG [Art de vérifier les dates, tom. I, p. 11.] , ubi proinde dies kalendarum novembrium incidit in feriam quintam [Ibid., p. 14.] , anni videlicet 501, 507, 512, 518, 529, 535, 540 et 546. Horum primum et utrumque ultimum ex tempore jam definito episcopatus Gregorii a consideratione nostra seponere licet. Porro probabile nequaquam videtur iter Helveticum susceptum esse a Gregorio anno 507 vel 512, quibus adhuc regno Burgundiæ præsidebat Gundobaudus arianus. Gundobaudo autem anno 516 vita functo, S. Sigismundus, filius ejus, qui catholicam fidem magno studio professus est, statim operam dedit ut vera religio in regno suo ab omnibus coleretur et illibata servaretur. Quamobrem concilium episcoporum convocavit Epaone, cui interfuisse Gregorium Lingonensem colligimus ex ejus subscriptione Actis hujus concilii apposita [Sirmond., Conc. Gall., tom. I, p. 201; Mansi, Conc., tom. VIII, p. 564.] . Nullum vero indicium alicujus itineris a Gregorio in has partes postea suscepti reperimus, aut aliquod susceptum esse probabile videtur, quum præsertim Sigismundo anno 524 a Francis interempto, Godemaro vero ejus successore post multa certamina anno 532 ab iisdem fugato regnoque illius occupato [Cfr. A. Jahn. Geschichte der Burgundionen, tom. II, p. 50 – 54.] , omnia in illa infelici regione maxime perturbata essent, nec post annum 532 Gregorium jam octogenarium ad illud iter se accinxisse cuiquam facile in mentem venerit.

[7] [Lautenum convenit paucis diebus ante hujus mortem.] Itaque, si concilium Epaonense anno 518 celebratum affirmare liceret, vix jam dubitandum esset quin hoc eodem anno obierit Lautenus. Sive enim cum Gelpke [Kirchengeschichte der Schweiz, tom. I, p. 126 sqq.] et Hefele [Conciliengeschichte, tom. II (Ed. II), p. 681.] , post alios antiquiores, Epaonam prope Agaunum in Helvetico pago Vallicensi, sive probabilius cum A. Jahn [Tom. cit., p. 141 sqq.] , vicum illum prope Viennam in Gallia situm fuisse admiseris, Gregorio illuc tendenti vel inde revertenti via quæ Lingonibus ad lacum Lausanensem seu Gebennensem ducebat, facile iter fuit per tractum Vesuntionensem. Quumque illa synodus celebrata sit mense septembri, quod in subscriptione Aviti episcopi Viennensis, qui eidem præsedit, diserte indicatur [Sirmond., Conc. Gall., tom. I, p. 201; Mansi, Conc., tom. VIII, p. 564. Cfr. num. seq.] , facile etiam rediens Gregorius extremo mense octobri Lautenum convenire potuit Grosone, qui vicus est non procul Poliniaco inter septemtrionem et orientem situs, a monasterio Siesiæ (hodie jam parochia S. Lauteni) minus leucis duabus distans [Vid. Carte de Cassini, fol. L11.] .

[8] [quæ, sicut et concilium Epaonense, anno 518] Verum Epaonensem synodum non anno 518, sed anno 517 congregatam fuisse jamdudum fert communis opinio, uno quidem argumento, sed admodum gravi, nixa, subscriptione nempe modo citata Aviti Viennensis, ubi Acta concilii a se approbata ait die XVII calendas mensis octavi Agapito V. C. Consule. Consul fuit in occidentali imperii parte Agapitus anno 517 [Vid. Mommsen, Ueber den Chronographen vom Jahre 354, p. 668.] ; annus autem 518 consule vacavit ac proinde post consulatum Agapiti in fastis notatur [Ibid.] . Attamen recolendum hic venit quod advertit Gaetanus Marini [Papiri diplomatici, p. 299, col. 2a.] et non adeo paucis exemplis ex documentis seculi VI et ineuntis VII confirmat, postconsulatum scilicet aliquando in iis documentis consulatus nomine designatum fuisse: unde et in subscriptione Aviti notatio Agapito Consule non impediret quominus synodus Epaonensis post consulatum Agapiti habita supponeretur. Quumque ad eam conclusionem omnino adducamur ex iis quæ leguntur in Vita nostra coæva vel suppari S. Lauteni, modeste et salvo meliori judicio propter hujus documenti auctoritatem jam a communi sententia circa annum congregatæ synodi Epaonensis recedendum et anno posteriori tantum eam locum habuisse arbitramur.

[9] [contigisse videtur.] Objecerit forte præterea aliquis nasutus indagator, in codice Tricassino, cujus auctoritati, utpote omnium codicum nostrorum antiquissimo, plurimum tribuendum est, et aliis nostrorum codicum duobus non indicari Gregorium episcopum Lingonensem, sed minus definite Gregorium papam seu episcopum, nec rursus eumdem e partibus Helvetiæ revertentem, sed ad eas properantem. Hæc posterior varianslectio, quæ in uno Tricassino codice reperitur, vix dubium videri potest quin debeatur librario qui codicem descripsit et non satis feliciter quod in suo exemplari minus latine dictum repererit, properans partibus Genavensium, emendare voluerit. Sed et si a primo scriptore Vitæ id dictum esset, certe nemo mirabitur hunc errorem ab eo admissum esse circa rem pro scopo suo, ædificatione videlicet fratrum suorum et ceterorum fidelium, adeo nullius momenti. Quod vero ad omissam mentionem civitatis Lingonicæ spectat, præterquam quod et hæc lacuna non immerito librario attribui potest, aliquid profecto concedendum est auctoritati traditionis in aliis quatuor codicibus expressæ. Quum præsertim, etiamsi in omnibus ea mentio desideraretur, sponte a legentibus suppleri posset. Quis enim, Gregorium episcopum in Gallia legens eo tempore quo passim monasteria in ea regione ædificabantur, non continuo antistitem ortu Gallo-Romanum ævique Merovingici, et ubi ipsi de civitate sua episcopali ad partes Genabensium migranti per tractum Vesuntionensem transeundum esse audierit, Gregorium illum Lingonensem cogitet?

[10] [Natus est Lautenus anno fere 450. Alia quædam a recentioribus] Itaque jam satis certum existimamus, Lautenum vita mortali excessisse anno 518 ac proinde, quum septuagesimum tunc ætatis annum ageret [Vit. num. 15.] , circa annum 450 eamdem inchoasse. Natus est autem in Eduensium territorio, genere non infimo [Vit. num. 2.] . Cetera autem quæ ad primam ejus ætatem pertinent (præter generale elogium virtutis), scriptori Vitæ non quiverunt esse comperta [Prolog. extr.] , nec ullo alio documento historico memoriæ tradita sunt. Solis igitur conjecturis ex illa origine Æduensi et supra memorata congressione Lauteni cum Gregorio episcopo Lingonensi ejus æquali (quippe qui anno circiter 539 nonagenarius obierit) nituntur quæ præterea magis distincte retulerunt non semel citandi scriptores Vitarum Sanctorum Sequanorum, Lautenum scilicet ortum esse ex domo senatoria, eumque litteris operam dedisse Augustoduni simul cum Gregorio, quocum arcta amicitia conjunctus fuerit; magistro autem christianæ perfectionis usum esse S. Euphrosyno Augustodunensi episcopo ejusque consilio monasticæ professioni nomen dedisse quum ætatis esset viginti sex annorum, in monasterio Augustodunensi S. Symphoriani [Vies des SS. de Franche-Comté, tom. III, p. 421 – 423.] .

[11] [circa ejus historiam tradita nimis incerta sunt vel certo falsa.] Nec solidiori fundamento ait Mabillonius Lautenum in alio Æduensi cœnobio vitam religiosam esse amplexum [Annal. Benedict., tom. I, p. 32 (lib. I, n. 79).] , et Gab. Bucelinus [Menolog. Benedict., p. 752.] eum tyronem degisse in monasterio Balmensi et in hoc monasterio regendo successisse Laurentio abbati. Quis enim fuerit iste Laurentius abbas, cujus Lautenus se subdidit institutis [Vit. num. 3.] , ex nullo fonte compertum est. Merito etiam rejiciunt scriptores Vitarum Sanctorum Sequanorum [Tom. III, p. 597.] opinionem Doncieux [In Historia ms. cit. infra p. 283, not. 5.] , qui existimavit S. Lautenum saltem aliquamdiu degisse in monasterio Balmensi, hoc solo argumento ductus quod monasterium istud conditum fuisse putat ante finem seculi V, idque ex eo demonstrare nititur quod in Vita S. Odonis, per Joannem Cluniacensem scripta, de monasterio Balmensi legitur: Fuerunt institutores, ejusdem loci imitatores cujusdam patris Euticii [Act. SS. O. S. B., sec. V, p. 158.] , Eutychium autem discipulum S. Benedicti facit Doncieux. At Eutychium illum eumdem esse cum S. Benedicto Anianensi, qui vixit ineunte seculo IX, jamdudum docuit Mabillonius [Ibid., sec. IV, part. II, p. 570.] , et regulam Benedictinam satis constat in Gallias primum introductam esse a S. Mauro paulo ante medium seculum VI, ac proinde post mortem Lauteni. Denique et inter fabulas omnino amandandum est quod legit Dunod in quodam Chartulario Luxoviensi, S. Lautenum scilicet venisse Luxovium ut inviseret S. Columbanum [Histoire des Sequanois, etc., Part. II, p. 126.] , quum Luxoviense cœnobium condiderit Columbanus anno 592, amplius nempe septuaginta annis post Lauteni obitum.

§ III. De monasteriis a S. Lauteno conditis.

[Duo monasteria a Lauteno condita:] Itaque de conversatione religiosa et regimine abbatiali S. Lauteni nihil novimus præter ea quæ leguntur apud anonymum scriptorem Vitæ illius. Inquirendum tantummodo restat de situ duplicis monasterii ab ipso conditi.

[13] [alterum Sileziæ, nunc Sancti Lauteni; alterum Maximiaci, de cujus situ] Et quidem, quod ad alterum spectat, dubium non est illud exstructum fuisse Siesiæ seu Sileziæ, qui vicus postea a S. Lauteno nomen assumpsit et hodiedum retinet [Chevalier, Histoire de Poligny, tom. II, p. 216.] . Maximiacense vero cœnobium a Lauteno fundatum Mabillonius sine hæsitatione pronuntiat idem esse cum prioratu quem Maximiaci nomen retinuisse ait [Act. SS. O. S. B., sec. V, p. 88.] , vernacule Mesnay (seu Moisnay). Quam sententiam eo probabiliorem existimamus quod anonymus Vitæ scriptor significat [Num. 15.] sancto abbati Maximiaco Siesiam eunti transitum fuisse per Grosonem vicum, qui revera in itinere a loco qui nunc vocatur Mesnay ad Sancti-Lauteni (Saint-Lautein) situs est [Carte de Cassini, fol. L11.] . Nec certe ullam difficultatem facessere debet quod Mabillonius utrumque cœnobium in pago Æduensi collocat, quum neque dubium sit quæ loca significare intendat, et nomen pagi apud multos recentiores sæpe ut synonymum vocis tractus usurpetur, sensu scilicet admodum lato et incerto, et qui situm utriusque modo memorati vici ad aliquam præcipuam civitatem referre voluerit, fere æquo jure eos pago seu tractui Æduensi ac Bisuntino assignaverit: non multo enim longius Augustoduno quam Vesuntione distant.

[14] [diversæ proponuntur sententiæ.] Ex eodem Vitæ Lauteni capite 14 refutantur ii qui Maximiacum idem esse volunt cum Buviliaco [Chevalier, tom. II, p. 241.] vel cum Balma [Dunod, Histoire de l'église de Besançon, tom. II, pp. 98, 99; Histoire des Sequanois, part. II, p. 126.] vel cum alio quodam cœnobio duarum leucarum intervallo a vico S. Lauteni versus meridiem et occidentem sejuncto [D. Monnier in Annuaire du Jura, an. 1843 (cit. Vies des SS. de Fr. C., tom. III, p. 599).] : ex nullo enim horum locorum ad S. Lauteni iter facienti Grosonis vicus adeundus est. Eodem quidem argumento refelli non potest Doncieux [In Historia ms. cœnobii Balmensis scripta an. 1576 (cit. ibid.).] Arbosiam (Arbois), a quo vicus Mesnay non amplius kilometris duobus abest, Maximiaco assimilans; sed quum adeo discrepet ratio nominis nec alia adsint ejus opinionis fundamenta nisi quod Arbosiæ aliquando extiterit prioratus Ordinis S. Benedicti (qui tamen cum Siesiæ seu S. Lauteni cœnobio numquam aliquo vinculo conjunctus fuisse reperitur), merito et hæc videtur amovenda.

[15] [Obiit septuagenarius, die 1 novembris.] De fatis monasterii Sileziensis post Lautenum videsis Barth. Hauréau in Gallia Christiana [Tom. XV, pp. 132, 133.] . Mabillonius vero indicat [Annal. Benedict., tom. I, p. 33.] suo tempore cellam Maximiaci cum Sileziensi subjectas fuisse abbatiæ Balmensi sub congregatione Cluniacensi. — Alia quædam a recentioribus circa vitam monasticam S. Lauteni prolata reperies inter Adnotationes ad ejus Acta. Sanctum autem ipsius obitum contigisse quinta feria, quæ fuit tunc kalendis novembris, eadem Acta signant, et quidem anno æræ christianæ 518, quod supra [§ II.] satis videtur fuisse demonstratum.

§ IV. De reliquiis S. Lauteni.

[Corpus S. Lauteni Sileziæ sepultum primum elevatur extr. sec. IX; ] Corpus S. Lauteni Sileziæ sepultum et sanctum abbatem ineunte seculo X jam beatorum honoribus dignatum fuisse, luculenter colligitur ex diplomate a Rodulpho rege Burgundiæ Transjuranæ die 10 decembris anni 904 (vel 903) dato [Cfr. Bréquigny, Tables des diplômes, tom. I, p. 365.] , quo Bernoni, Balmensis monasterii fundatori vel restauratori atque abbati, inter alias possessiones concessit cellulam quampiam, in qua sanctus Lautenus confessor pretiosus requiescit [Mabillon, Act. SS. O. S. B., sec. V, p. 69.] , quæ et in testamento S. Bernonis, quod conditum videtur anno 926, nominatur Cella quæ dicitur sancti Lauteni [Ibid., p. 86.] , nomenque S. Lauteni usque ad dies nostros hic locus retinuit. Haud improbabiliter conjecerunt scriptores Vitarum Sanctorum Sequanorum [SS. de Franche-Comté, tom. III, p, 437.] elevationem corporis S. Lauteni factam esse ineunte seculo X, ubi S. Berno Silezianam ecclesiam a Normannis anno 888 vel 889 dirutam restituit: quo tempore etiam forte sarcophago saxeo quo corpus claudebatur insculpta est hæc inscriptio: Hic requiescit sanctus Lautenus abbas. Sarcophagus iste, de quo paulo distinctius dicetur infra [Num. 21.] , collocatus tunc fuisse videtur in choro ecclesiæ monasterii (nunc cryptæ templi parochialis) ad lævam partem altaris, in quo S. Lautenum sæpius missæ sacrificium obtulisse ferebat vulgaris traditio, et crescente in dies erga sanctum abbatem veneratione, multis mox lampadibus, quarum una ex novem luminaribus constabat, circumdatus, ex eoque oleum scaturire miraculosum affirmabat popularis rumor [Dunod, Hist. des Sequanois, part. II, p. 126.] .

[17] [dein iterum extr. sec. XI, et major ejus pars in monasterio Balmensi reposita.] Rursus [Quæ sequuntur (num. 17 – 20) hausta sunt ex Chevalier, Hist. de Poligny, tom. II, p. 219 seqq. Unde ea retulerunt et nonnulla quæ ad recentiora tempora spectant adjunxerunt Tissier, Vie de saint Lautein, p. 55 sqq. et scriptores de Vitis Sanctorum Sequanorum, tom. III, p. 438 – 440, quos et nos secuti sumus.] solemni pompa elevatæ sunt Lauteni reliquiæ et publicæ venerationi expositæ extremo seculo XI. Quam elevationem credibile est factam fuisse auctoritate abbatis Balmensis, cui tunc temporis jamdudum subjectus erat prioratus Sileziæ seu S. Lauteni [Cfr. Gall. Christ., tom. XV, p. 132.] , eodemque tempore in monasterio Balmensi reposita esse caput et magnam partem sancti corporis, quæ ad dextrum latus majoris altaris collocata [Doncieux, Hist. de l'abbaye de Baume (ms.) cit. Vit. SS. Sequanorum, tom. III, p. 600. Cfr. Miræus, Fasti Belgici et Burgundici, p. 40.] , hodieque in ea ecclesia visuntur.

[18] [Tertia reliquiarum translatio in vico S. Lauteni anno 1641, miraculo insignita.] Reliquum S. Lauteni corpus remansit in ecclesia S. Lauteni, supra altare majus in capsa lignea repositum. Quam capsam die 11 maii anno 1635 milites Germani ac Lotharingi bello fervente ecclesiam ingressi atque existimantes, ut conjicere licet, quædam pretiosa in ea esse recondita, hastis inde dejecerunt. Dirupta capsa, reliquiæ in gradu altaris disjectæ sunt: quas tamen vespere ejusdem diei, recendentibus hostibus, collegit parochus Tolosanus atque, ne iterum profanationis periculo exponerentur, arca lignea inclusas sub lapide pavimenti chori abscondit; ibique remanserunt usque ad diem 15 aprilis anni 1641. Qua die, adstantibus plerisque eorum qui occultæ earumdem depositionis ante sexennium testes fuerant, publice elevatæ et recognitæ sunt. Insignem hanc elevationem reddidit miraculum intercessione S. Lauteni impetratum. Mulier scilicet cæca, ex vico Mieraco, audiens e terra levata ossa sancti abbatis ejusque opera olim cæcis visum restitutum esse, maxima ejusdem beneficii consequendi fiducia ad S. Lauteni se adduci postulavit. Quo quum pervenisset, rogavit parochum ut missæ sacrificium ad illam intentionem offerret, triduoque ecclesiam visitare et coram sancti reliquiis ferventes ad Deum preces effundere non destitit. Nec frustra: tertia enim die promissum a Christo perseverantibus in fide et oratione præmium obtinens, amissum oculorum usum subito recepit. Contigit hoc prodigium die 15 maii anni 1641, ejusque instrumentum authenticum confecit parochus, cui ipse cum aliis testibus tribus subscripsit.

[19] [Quarta ibidem extr. sec. XVIII.] Anno deinde 1793 iterum abscondita sacra lipsana in crypta ecclesiæ impiorum oculos sacrilegasque manus effugerunt atque brevi post, reddita qualicumque in Gallia catholicæ religioni pace, priori loco in intimo absidis pariete supra altare majus restituta sunt. Continentur autem hierotheca integrum femur ac fragmentum humeri, præter duo ossa maxillaria et quasdam vertebras. Seorsim vero reposita sunt duo ossicula, alterum in solio quodam argenteo effigiem S. Lauteni sustinente, alterum in simulacro antiquo capitis ejusdem sancti, quod in crypta collocatum est.

[20] [S. Lauteni patrocinium invocatum adversus aeris inclementiam] Exponi solebat olim in ecclesia S. Lauteni occasione nimiæ siccitatis aut inundationis imbrium sive aliarum calamitatum publicarum e loco suo demissa sacra capsa, coram aliquo e cœnobio S. Lauteni vel potius Balmensi ad id delegato, simulque in ecclesia Balmensi publicæ venerationi exhiberi quæ servabantur ibidem sancti reliquiæ et sacrum solemne cantari in ejus honorem. Solemni pompa tunc e vicinis pagis accedebant sive ad S. Lauteni, sive Balmam, sanctumque patronum ut eis opem ferret precabantur. Nostris autem diebus jam non fit ad Lauteni reliquias tam frequens plebis concursus. Attamen adhuc ab illius regionis incolis tamquam præcipuus patronus colitur et in publicis calamitatibus ad ejus sepulcrum conveniunt multi. Quod non ita pridem, anno nimirum 1853, ubi nimia pluviæ abundantia maximum timorem injiciebat, ne fruges humo commissæ misere interirent non sine sperato ab invocantibus successu factum est.

[21] [Hodiernus] De sepulcro S. Lauteni usque ad dies nostros conservato hæc scribebat anno 1848 ven. vir Tissier [Vie de S. Lautein, p. 55.] : [sepulcri ejus status.] Corpus ejus (S. Lauteni) collocatum fuit in sarcophago ex lapide Vergennensi, longitudine pedum sex cum pollicibus duobus, qui constat lapidibus duobus, ipsa scilicet arca sepulcrali et operculo. Operculum adhuc integrum est et hac inscriptione insignitum:

HIC REQUIESCIT
SANCTUS LAUTENUS ABBAS.

Arca vero ipsa in qua corpus repositum erat confracta est et utraque pars lateralis amissa: operculum tamen satis sustentatur partibus extremis. Sarcophagus ita mutilus visitur in crypta subterranea sub choro ecclesiæ parochialis S. Lauteni. Crypta hæc antiquitus erat ecclesia monachorum, cui superædificata est hodierna ecclesia. Quamquam novis sæpius structuris adjunctis jam deformata antiquitatis speciem jam omnino amisit, conspiciuntur tamen adhuc nonnulla vestigia quæ illam nono vel ad summum decimo seculo exstructam indicent. In eadem crypta cernitur altare lapideum satis rudi opere exsculptum, quo videtur usus S. Lautenus ad sacrosancta mysteria celebranda. Instaurata est crypta illa anno 1822 et ex eo tempore subinde celebratur in ea missæ sacrificium, præcipue die festo S. Lauteni et ubi hiemis tempore acrius sævit frigus.

VITA SANCTI LAUTENI.

Lautenus, abbas in diœcesi Vesuntionensi (S.)

BHL Number: 4800

EX MSS.

Adhibiti sunt ad hujus Vitæ textum constituendum codices: 1. Tricassinus, sec. IX vel X; 2. Parisinus 12601, sec. XII; 3. Bruxellensis 9120, sec. XIII; 4. Parisinus 11767, sec. XVII, et apographa servata in Bruxellensi 8930, videlicet e codicibus 5. Cluniacensi, 6. Gigniacensi, 7. S. Benigni Divionensis et 8. Balmensi. — Cfr. Comment. præv., numm. 3, 4.

[Gesta sanctorum imitanda. Nonnulla in Vita S. Lauteni prætermissa, quia incomperta.] Incipit prologus vitæ [in vita 3.] sancti Lauteni abbatis [(Incipit-abbatis) om. 2, 4 – 7 et totum prologum om. 2, 7, 8; at in 4 rejicitur ad finem Vitæ.] . — Gesta conversationis præcedentium sanctorum patrum [(p. s. pr.) s. p. pr. 3.] audiri et legi bonum est, sed executione operis perfici optimum, testante [teste 3 – 6.] Joanne, qui in Apocalypsi sua loquitur: Beatus qui legit et qui audiunt [audit 3, 4.] verba prophetiæ [libri add. 4.] hujus [om. 1.] et servant [servat 3, 4.] ea [om. 6.] quæ in ea scripta sunt. Unde et [om. 6.] Dominus in Evangelio: Omnis qui audit verba mea et facit ea [om. 3 – 6.] , similis est viro prudenti qui ædificavit domum suam supra [super 3, 6.] petram. Econtra [At contra 6.] de auditoribus et non factoribus sequitur: Qui autem audit et non facit, similis est viro stulto qui ædificavit domum suam super arenam. Proinde attendendum est cupienti se [om. 1.] sapientem fore ut [et 6.] non tantum cum stultis auditor [auditoribus 4.] , sed potius cum prudentibus operariis [operarius 6.] efficiatur executor mandatorum Dei. Vitam itaque beati Lauteni abbatis excipientes [quominus recitarem loco add. 4.] , quæso [quæsumus 3; quis 6.] lectorem ne [non 6.] abhorreat eam propter aliqua prætermissa, scilicet [et add. 4 – 6.] propter [om. 3.] prosapiam generis, locum instructionis et tempus ortus illius, quæ ideo nominatim non sunt indita [indicata 4.] quia non quiverunt nobis esse comperta. Explicit prologus [(E. p.) om. 3 – 6.] .

[2] [Lautenus a juventute omnium virtutum studio deditus] Incipit vita sancti Lauteni abbatis [(Incipit-abbatis) om. 2 – 6.] . — Fuit venerabilis vitæ vir [(v. v. v.) vir vit. ven. 3, 4.] , Lautenus nomine, Eduensium territorio, genere non infimo ortus. Ipso [in add. 1.] tempore juventutis non lasciviam sectans, sed patrum venerabilium vestigia sequens monitaque aure [non lubricis næniis aurem 6 – 8.] cordis intendens, ostendebat in moribus quis esset futurus in actibus. Nam pollebat castitate, non solum apud homines corporis [om. 6; corpore 7.] , sed etiam [om. 6.] apud Deum mentis [mente 6, 7.] : caritate [caritatem 3, 4, 7; quoque add. 1; vero add. 7.] præcipue habens fixum [fixam 4.] in corde ut cum timore diligeret Christum et cum dilectione timeret [(et-timeret) om. 7.] . In orationibus pervigil, in jejuniis fortis, in psalmodiis assiduus, in lectionibus divinis frequentissimus, in humilitate summus, sequens illud [(s. i.) i. s. 4.] evangelicum: Discite a me quia mitis sum et humilis corde, et invenietis requiem [æternam add. 6.] animabus vestris. Erat ei delectabile ut Christus [Christo 3, 4.] illi esset vivere, et mori lucrum a.

[3] [sub disciplina Laurentii abbatis, dein eremiticam vitam amplectitur.] Enimvero secundum [om. 4.] divinarum [sanctarum 4.] scripturarum normam, nolens [volens 6.] antea [autem 3, 4.] fieri magister quam [antequam 3.] discipulus esset [esse 4.] , magistri sancti et religiosi viri Laurentii [Lauteni 6.] abbatis b se subdidit institutis. Sub cujus magisterio positus, quasi peritus agricola excoluit agrum mentis et corporis sui brevi in tempore in omnibus exercitiis spiritualibus, ita ut jam absque solatio aliorum, solo Dei adjutorio fretus, adversus malignorum spirituum [(m. s.) s. m. 3, 4.] multitudinem pugnaturus eremiticam vitam expeteret [solus add. 1.] habitaturus [habiturus 3.] .

[4] [Fugat dæmones;] Tunc ipse bonorum [operum add. 1, 3 – 8.] invidus diabolus [dæmon 4.] non jam occulte, sed patenter [(s. p.) om. 5.] se [om. 1.] cœpit ejus oculis injicere [miscere 6, 8; apparere 1.] , tentans eum terrere suis machinamentis deceptoriis. Assistebat namque [ipse sathan add. 1.] orante eo ante ipsum cum magna multitudine suorum satellitum, emittens diversarum bestiarum sonitus vocum, leonum videlicet [ursorum add. 1, 6 – 8.] , luporum ceterarumque ferarum [bestiarum 3, 4.] . Sed vir sanctus [Domini 3, 7.] nihil horum pertimescens, ad Deum [Dominum 4, 6 – 8.] se convertens dicebat: Exurge, Domine, et dissipentur inimici tui et fugiant qui oderunt te a facie tua. Qui statim fugientes, velut fumus evanescebant.

[5] [vitam ducit austeram;] Cumque adversum se conspiceret tam sævissime [sæpissime 4.] consurgi [consurgere 1, 3, 4, 6 – 8.] exercitus dæmonum, cœpit magis semetipsum exercere in [om. 6 – 8.] abstinentia ciborum et frequentia vigiliarum: ut [adeo ut 8.] jam in diebus unius [om. 3.] quadragesimæ [et add. 4.] in hebdomada duabus tantum vicibus comederet [et add. 5.] , solas scilicet pulticulas hordeaceas, in alia quadragesima pomis uteretur [om. 1; (p. u.) u. p. 6 – 8,] siccis, in tertia [(i. t.) interea 2.] vero oleribus necdum coctis. Sed de parcimonia [(d. p.) parcimoniam 1.] continentiæ ejus e pluribus paucis dictis, ad ordinem narrationis signorum ejus, juvante [annuente 8.] Domino, veniendum est.

[6] [presbyterum energumenum sanat.] Per idem tempus presbyter, Gallicanus nomine, a dæmonio vexabatur. Qui audiens opinionem sanctitatis illius [ejus 3, 4.] , venit ad eum, flagitans ut ei sanitatem conferret benedictione sua. Tunc ille: Tu, inquit, es presbyter, ego sum [autem 1, 3 – 8.] monachus. Peto ut tu [om. 1, 3.] benedicas me. Et cum inter eos esset contentio, benedici se [om. 3.] ad [ab 5.] invicem rogantes, dedit ei sanctus vir [(s. v.) v. s. 3.] oleum et jussit ut se perungeret [(s. p.) p. s. 3, 4.] de eo. Accipiens autem [om. 3 – 8.] eum [illud 3, 4.] presbyter unxit [perunxit 3, 4.] se, et continuo recessit ab eo dæmonium.

[7] [Monasteria condit Sileziæ et Maximiaci.] Interea [Interim 4.] amplius cœpit fama sanctitatis ejus [illius 3.] ubique discurrere et longe lateque personare, cœperuntque [cœperunt enim 4.] multi seculum relinquere et se illius magisterio [monasterio 3; (i. m.) m. i. 1.] subdere, ita ut Siesiæ [om. 2, spatio vacuo relicto; sic 4, 5.] septuaginta monachi ad serviendum Domino adunati viderentur. Construxit etiam [autem 4.] et [om. 3.] aliud monasterium loco [in loco 3, 4.] cui vocabulum est Maximiacus [Maxiacus 4.] , ubi fuerunt discipuli circiter quadraginta; omnes fortes in abstinentia, in vigiliis, in obedientia ceterisque omnibus [actibus 1, 3 – 5; actionibus 6, 7.] bonis c.

[8] [Præclarum obedientiæ cæcæ exemplum, miraculo comprobatæ.] Et quia mentio obedientiæ discipulorum ejus se intulit, dicendum est de uno eorum qualis fuit in virtute prælibatæ obedientiæ, ut in eo patescat obedientia ceterorum. Quadam namque die succensus clibanus coquendis panibus parabatur: jussitque uni eorum, Pharadeo [Pharado 4.] nomine, ut ingrederetur intro, et nitificaret eum, ut panibus [coquendis add. 3.] aptus existeret [(a. e.) e. a. 1, 3.] . Ille, cui moris erat cunctis præceptis ipsius [illius 3, 4.] obtemperare, sine dilatione aliqua [(d. a.) a. d. 3.] introivit, jussionem patris peracturus. Testis est Deus cœli quia, sicut illæsus ingressus est, ita illæsus exivit, panisque post ipsius [illius 3; ejus 6 – 8.] egressum [(i. e.) e. i. 1.] perfecte decoctus est d.

[9] [S. Lautenus scorpionem oratione interimit;] Alio quoque tempore residens [cum resideret 1.] in cella [cellula 1, 3 – 5.] solus, apparuit ante eum immanissimus scorpio, ictum faciens ut eum percuteret. At ille flectens genua sua in orationibus, dixit ad Dominum: Eripe me, Domine, a viro [(a. v.) ab homine 3, 4.] iniquo [malo 4.] et doloso, qui acuit linguam suam sicut serpens, adversum me constituens prælium ut supplantet gressus meos [(g. m.) me 1.] . Et faciens signum [(f. s.) facto signo 1.] crucis cum invocatione nominis Christi contra eum [(cum inv.-eum) contra eum cum inv. nom. Chr. 1, 4, 5.] , crepuit in quatuor partibus. Hoc non jactanter ab illo prolatum [(a. i. p.) p. a. i. 3; ab ipso proferri 4.] , cognitum est nobis; sed quasi ad consilium in aure locutus est discipulo suo Siagrio [Fiagrio 4; Sagriario 6.] , qui secundum normam sanctitatis illius vitæ ab ipso [illo 3.] institutus, ei familiaris [familior 3; familiarior 4.] et unanimis erat.

[10] [latronem a serpente vulneratum sanat;] Aliquando vero a Divionensi [Dunonensi 2; Dunonense 4; Dimonensi 3.] castro veniebant raptores cum præda et, uno ex eis instigante, convenit inter eos ut caperent eum et affligerent [eum add. 3, 4.] , nisi [om. 3, 4.] thesaurum tribueret [tribuerent 3.] quem putabant eum habere. Illucque eos properantes [(e. p.) eis properantibus 1, 3, 4.] , percussus est ipse incentor malitiæ ejus [illius 1; om. 5.] a serpente. Qui dum [cum 1, 4, 5.] pervenerunt [pervenissent 1, 3 – 5.] ad eum, pedibus ipsius provolventes [provoluti 1; se provolventes 3 – 8.] , indulgentiam precabantur. At ille [(a. i.) om. 5.] ut misericordiæ [misericordia 4 – 8.] visceribus [(m. v.) v. m. 3.] affluebat, [et add. 1.] ex corde indulsit et percussum sanavit.

[11] [cæco visum restituit;] Cæcus quidam, Leontius [Aleoncius 6.] nomine, fere annorum sex, adductus est ad eum, statimque ut oleo ejus oculos [(o. e. o.) ejus oculos oleo 3, 4; eum oleo 1.] unxit, cæcitas noctis [(c. n.) cæcitate noctis 1, 5 – 8; cæcitatis nocte 3, 4.] expulsa, lux optata venit [advenit 1, 3 – 8.] . Tunc beatus vir ingemuit et ait: Hæc sunt, Christe, tua præmia [opera 3, 4.] , hæc tua dona, tua munera, tuaque [tua 3, 4.] promissa, sicut [sic 6.] ipse dignaris credentibus in te per Evangelium intonare: Qui, inquit, credit in me, opera quæ ego facio et ipse faciet [hic desinit 2.] . Tu solus rex æternus, solus faciens mirabilia magna.

[12] [alia multa operatur miracula;] In veritate fatemur, Deum [Dominum 6; Domini 4.] adhibentes testem [(a. t.) t. a. 3, 4.] , quia declaravit [declarabit 6.] ipse auctor miraculorum Deus per illum multa alia signa, quæ ob prolixitatem dictationis et sui innumerositatem [numerositatem 3.] prætermitti nobis [om. 3, 4.] visum est. Multos obsessos a dæmonibus suis orationibus liberavit, multorum cæcorum oculos aperuit, multorum ægritudines sanavit; surdis auditum, mutis locutionem dedit [reddidit 1.] . Si quando vero alicui ex fratribus [om. 3, 4.] , nobis [nostris 1.] discipulis suis, diabolus cogitationem malam [suam 6.] in corde, anxietatem, tristitiam, seu iram, vel cupiditatem pecuniæ, aut somnolentiam immisisset, nihil horum ille [eum 3.] latebat, sed unicuique cogitata, dicta factaque [actaque 3, 4, 6 – 8.] sua aperiebat.

[13] [orationis et pœnitentiæ exercitiis indefesse incumbit.] Ipse autem a laudibus, hymnis et canticis spiritualibus, non [neque 4; in add. 5.] diebus, non [neque 3, 4.] noctibus cessabat, nec ipso tempore dormitationis, psallens veraciter: Ego dormio et cor meum vigilat. Erat vultu hilaris [hilari 5.] , mente tranquillus [et add. 1.] , numquam tristis, caritate, pietate [om. 1.] misericordiaque semper plenus. Qui in tantum jejuniis, vigiliis [vigiliisque 6.] abstinentiisque nimiis semetipsum mactavit [mactaret 3; aptavit 6 – 8; affecit 1 – 4.] ut ei [om. 3, 4.] martyrii meritum credatur non [ei non 3; non ei 4.] defuisse [(c. n. d.) non defuisset 1.] .

[14] [Presbyter ordinatur jam quinquagenarius.] Cum autem tempus ætatis adfuit [adfuisset 3, 4.] ut jam non [om. 6.] minus, sed plus [plus quam 3, 4, 7, 8; om. 6.] quinquaginta annorum spatium transcenderet, Deo volente obtentu [obtentum 3.] fratrum ordinatus est a sancto antistite Amantio [(ant. Am.) Am. ant. 3, 4.] e presbyter. Hic itaque in [om. 3, 4, 6 – 8.] Maximiacensi [Maxiacensi 4.] monasterio amplius conversabatur, sed diebus jejuniorum [et add. 1.] arctioris vitæ cursum perficere cupiens, Siesiæ [Siensie 4; Siesiam 5 – 8.] remeabat [reverti cœpit 6.] .

[15] [Anno ætatis 70, cognita per revelationem proxima die obitus sui, S. Gregorium Lingonensem excipit.] Septuagesimo denique ætatis suæ [om. 3.] anno, Maximiaco [Maximia 6.] residens, revelavit ei per angelum suum Dominus obitus sui diem. Tunc [et 4.] exiens inde, Siesiæ [Siensie 4; Siesiam 5 – 8.] reverti cœpit. Et cum appropinquasset [appropinquaret 6.] ad Grosonem [Gransonem (ad om.) 6 – 8.] , obviam factus est ei sanctus Gregorius papa [episcopus Lingonicæ civitatis 3 – 5; Lingonensis episcopus 8.] , properans partibus [ad partes 1.] Genavensium [Genevensium 4, 8; Genuensium 1.] f. Dixitque ei sanctus antistes: Ecce Dominus complevit desiderium servi sui [(s. s.) sui servi 6 – 8.] , ut [et add. 6.] te in hac vita viderem [(v. v.) vid. vita 3, 4.] , et exituro valedicens occurrerem. Et se amplexantes cum osculo pacis præ gaudio se lacrimis infuderunt.

[16] [Paucis post diebus, ut prædixerat, Siesiæ] Erat autem prima feria, quæ vocatur dies resurrectionis Domini. Qui totum diem duxerunt in colloquiis Dei et servitio mandatorum ipsius. Jam secunda feria, eidem venerabili pontifici et omnibus qui ibi erant valefaciens [valedicens 8.] , omniumque benedictionem percipiens, cuidam presbytero, nomine Victorio [Victorino 8.] , sibi familiari, qui illic aderat, dixit: Quinta die hujus hebdomadæ defer mihi sindonem a monasterio [(a. m.) ad monasterium 6 – 8.] , quia deponendum est cadaver [(q. d. e. c.) ad deponendum corpus 1.] meum [om. 5 – 8.] in locum suum; et sic [inde 8.] properavit Siesiæ [Siensie 4; Siesiam 5 – 8.] .

[17] [pie moritur feria quinta, kalendis novembris.] Triduum itaque illud [illuc 3, 4.] in orationibus deduxit [duxit 7.] , sermonemque [sermonem 3.] exhortationis non parvum [parum 6.] fratribus fecit. Adveniente igitur quinta feria, quæ tunc fuit [(t. f.) f. t. 3 – 5.] kalendis novembris g, oratorium ingressus, perceptione corporis et sanguinis Christi seipsum [semetipsum 3, 4.] munivit et in orationibus [oratione 3, 4.] positus cœlestia regna [(c. r.) regna cœlorum 3, 4.] intraturus de corpore exivit, suscipiente [suscepitque 1; suscipiens 6.] illum [eum 6.] cum angelis [suis add. 7.] Domino [nostro add. 3.] Jesu Christo [(D. J. C.) Dominus Jesus Christus 1, 6.] , qui cum Patre et Spiritu sancto coæternus et consubstantialis vivit et regnat Deus per omnia secula seculorum. Amen [Explicit vita sancti Lauteni confessoris add. 3.] .

ANNOTATA.

a De primis Lauteni annis cfr. Comm. præv., num. 10.

b Cfr. ibid., num. 11.

c Reprehendendi hic veniunt nonnulli qui et fundationem monasterii Æthicensis (Ethice) Lauteno tribuerunt [Cfr. Vies des SS. de Franche-Comté, tom. III, p. 427, not.] , quod nominatur in testamento S. Bernonis anno 926 [Act. SS. O. S. B., sec. V, p. 86.] , et idem esse existimatum est cum Monasterio in Bressia (Moutier-en-Bresse), ejus opinionis non aliud afferentes argumentum nisi quod inde a seculo X vel XI monasterium istud in multis instrumentis indicatur subjacere monasterio Sileziæ vel Balmensi. Quod argumentum sane admodum per se infirmum est et efficaciter refellitur argumento negativo ex silentio anonymi nostri, qui perspicue duo tantum monasteria a Lauteno condita indicat. De his cfr. Comment. præv., § III.

d Pharadeum illum et Siagrium, qui nominatur num. seq., et ipsos honoribus sanctorum dignatos esse innuit Chevalier, ita scribens [Mémoires sur Poligny, tom. II, p. 218 – 219.] : Visuntur adhuc ibidem (in crypta sub choro ecclesiæ S. Lauteni) juxta parietes alii sarcophagi duo similes sarcophago S. Lauteni et sicut is lapidibus cæmentatis impositi et ad altitudinem pedis unius elevati. Quo indicio et ex ipso loco ubi collocati sunt, quo scilicet loco monachi officium nocturnum celebrare solebant, significatur iis inclusa fuisse corpora aliorum quorumdam abbatum vel monachorum qui sanctitatis fama insignes ex hac vita decesserunt. Hæc enim computare licet inter diversos ritus quibus olim fieri consuevit canonizatio servorum Dei.

e De hoc antistite ita Franc. Chifflet in Illustrationibus Claudianis ad diem 6 Junii, num. 76: Sanctum Lauthenum, duorum in diœcesi Bisontina monasteriorum fundatorem, jam quinquagenario majorem consecravit presbyterum AMANTIUS ANTISTES, ut habet proba et antiqua hujus Vita. Quidni episcopus Bisontinus, cum alteri in ejus diœcesi secundum canones minime id licuerit? Amantium autem hunc ipsum esse suspicor, de quo sic Epternacense pervetus et alia passim martyrologia: PRIDIE NONAS JULII, NIVIDUNO AMANTII ANTISTITIS. Et fortasse Nividinum seu Civitas Equestrium ad locum Lemannum, deleta vel ab arianis obtenta Vesuntione, Bisontinorum episcoporum orthodoxorum sedes fuit [Act. SS., tom. I Jun., p. 684.] . Hactenus Chiffletius, cui quod contradicam non habeo, sed nec opinionem ejus admodum ac proprio sensu probabilem asserere ausim. — Alii vero hic cogitant Amantium episcopum Ruthenensem extremo seculo V [Cfr. Gall. Christ., tom. I, p. 197.] , de quo nobis agendum erit ad diem 4 novembris. Sed præterquam quod adhuc quo tempore vixerit iste Amantius valde incertum est et quod canones obstabant ne ab episcopo alius ecclesiæ ordinaretur Lautenus, vix concipitur qua ratione fieri potuerit ut ab episcopo civitatis tamprocul a monasterio Sileziensi dissitæ ea ordinatio perageretur.

f Hunc locum male intellexit Mabillonius, Lauteno in partes Genevensium proficiscenti occurrisse Gregorium Lingonensem scribens [Annal. Benedict., tom. I, p. 32.] . Cfr. Comm. præv., num. 9.

g Anno 518. Cfr. Comment. præv., num. 5 – 7.

DE SANCTO VIGORE EPISCOPO BAIOCENSI IN GALLIA

ANTE. MED. SEC. VI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Vigor, episcopus Baiocensis (S.)

AUCTORE C. D. S.

§ I. De Actorum S. Vigoris apographis et eorumdem auctoritate.

Nulla alia documenta circa historiam S. Vigoris prostant præter Acta quæ edidit Surius ad diem 1 novembris nonnihil contracta stylo mutato, [Vita S. Vigoris edenda ex codicibus 17,] quæque nobis exhibuerunt codices manu scripti omnino septemdecim, jam in bibliothecis publicis repositi, quorum quatuordecim ipsi sedulo inspeximus et inter se contulimus, reliquorum trium lectiones variantes rogati a nobis exscripserunt viri eruditi. Horum codicum antiquissimus exaratus est ineunte seculo XI, Carnotensis videlicet 68, olim monasterii Sancti Petri (Saint-Père). Sequuntur Parisinus 13765 descriptus quoad hanc partem seculo XI, deinde sex seculi XII, Tricassinus videlicet 7, olim monasterii Arremarensis prope Trecas [Cfr. Catal. gén. des mss. des biblioth. publ. des départements, tom. II, p. 17.] , Divionensis, Academiæ medicæ Montispessulanæ 1, olim Clarævallensis, ac 30, qui fuerat Passionale ecclesiæ S. Benigni Divionensis [Cfr. ibid., tom. I, pp. 286, 296.] , et Parisini 16733 et 17006. Ad hos antiquitate proxime accedunt codices seculi XIII, Bruxellensis 7460, quondam monasterii Vallicellensis Ordinis Cisterciensis, Atrebatensis 462, qui olim descriptus fuerat ad usum chori in monasterio S. Vedasti Atrebatensis [Cfr. ibid., tom. IV, p. 181.] et Duacenus 838, quo similiter utebantur monachi Marchianenses [Cfr. ibid., tom. VI, p. 578.] . Præter undecim illos, contulimus codicem Parisinum 5353, olim Colbertinum, seculi XIV, ac denique quinque apographa recentiora, quorum tria continentur codice nunc Parisino 11773, Vitas sanctorum complectente olim a Benedictinis Maurensibus collectas, quæ ex codicibus Compendiensi, Marchianensi et Cisterciensi descripta ibidem notantur, quartum ex codice Accinctino desumptum atque ad Bollandianos transmissum a Petro Chifflet, cum aliis ejusdem generis documentis compactum est in codice olim musei Bollandiani, nunc Bruxellensi 8929; quintum denique repertum est in codice quondam monasterii Sithiensis seu S. Audomari, nunc Audomaropolitano 746. His adde codicem Academiæ Ultrajectensis ad Rhenum signatum Ævi medii scriptor. ecclesiast. n. 22, seculi XV, et Insulanum olim 82, nunc A. 3. 12, seculi XIV, qui Vitam Vigoris contractiorem, ex prolixioribus Actis in compendium redactam, exhibent.

[2] [quorum] Hujus utriusque in recensendis variantibus lectionibus ad Vitam S. Vigoris inferius edendam rationem habendam non duximus, [affinitates describuntur.] sicut nec Vitæ quam proprio marte ex antiquiori contraxit Arturus a Monasterio in Neustria Sancta [Cod. Paris. lat. n. 10051.] . Ceteros autem codices invicem conferenti statim apparet mirum in modum inter se consentire sex illos seculi XII (nisi quod Par. 17006 innumeris scatet mendis ex librarii inscitia vel oscitantia) et præterea Par. 5353 sec. XIV et duo apographa recentiora Brux. 8929 et Cisterciense in Par. 11773: ut facile judicare liceat hæc omnia ex eodem exemplari seu typo exscripta esse. Mire etiam inter se, sed non ita cum præcedentibus, quod ad verba spectat, concordant Brux. 7460, Duacenus et duo apographa ex Compendiensi et Marchianensi in Par. 11773. Eadem magis quam priora accedunt ad textum qui legitur in antiquissimo nostrorum codicum Carnotensi, ex quo textu etiam procedere videntur Atrebatensis et Audomaropolitanus, qui tamen subinde magis libere videtur adulteratus et contractus. Denique quasi intermedium inter utrumque textum videtur locum tenere Par. 13765, sec. XI, quippe qui non raro cum solo Carnotensi, at frequentius cum prioribus novem consonet. — Si vero ipsos textus inter se conferas, rursus facile perspicies illum qui repræsentatur sex codicibus seculi XII emendatiorem et minus barbaram præ se faciem ferre quam alterum, qualis præsertim legitur in codice Carnotensi, ubi haud infrequenter occurrunt formæ illæ loquendi rudiores et a recto latini sermonis usu ac latinæ grammaticæ legibus admodum abhorrentes adeo consuetæ scriptoribus ætatis quam vocant merovingicam, quam etiam ætatem redolent formæ scribendi seu, ut aiunt, orthographia in eodem codice Carnotensi. Sed ex his ipsis indiciis concludere licet textum hunc priori antiquiorem esse et primigeniæ scriptioni magis similem. Itaque eumdem edendum censuimus cum omnibus quæ videntur vitiis ejus (præter ea quæ manifeste librario adscribenda sunt) sicuti eum exhibet codex Carnotensis, adjectis lectionibus variantibus, non tamen quæ ad solam orthographiam spectant, ex aliis codicibus septem quos illi magis affines in hac parte indicavimus. Pari tamen tractu exhibebimus ex adverso et alterum textum, qui ex antiquiori derivatus quidem, sed passim plus minus emendatus et politus nobis videtur. Nec ingratum legentibus fore censemus si hoc loco sub uno aspectu demonstraverimus quænam nostro judicio cognatio intercedat inter codices nostros universos. Hanc igitur cognationem vel potius triplicem ex ordine quasi stirpem seu generationem codicum nostrorum exhibet sequens schema.

[3] [Scriptoris ætas incerta.] Actorum scriptorem seculo VIII recentiorem non esse ex sola illa styli barbarie quam præ se fert codex Carnotensis aliquatenus conjicere licet. Ceterum neque ullo indicio ætatem suam, vel nomen aut patriam aut conditionem, ipse prodidit nec quidquam circa illum aliunde accepimus. Diu post Vigorem vixisse inde pronuntiare nolim quod miraculum quoddam referens a sancto patratum cum jam maxima teneretur ætate, a se illud narrari dicat ut retulerunt antiqui et ut narraverunt prædecessores nostri, veracissimi absque dubio viri [Vit. num. 10.] . Nam istius miraculi narratio manifeste videtur primigeniæ scriptioni fuisse interpolata. Omnino etenim prætermittitur in antiquissimo codice Carnotensi, in Parisino vero 13765, qui huic antiquitatis ordine proximus est, eo loco scribitur ut clare pateat illam non fuisse lectam a librario in exemplari quod præ se habebat, sed vel ab ipso confectam vel aliunde acceptam [Cfr. infra lect. var. ad hunc num. Adde Annot. ad num. 8.] . Neque etiam quominus coævus aut suppar censeatur et sinceræ fidei illud obstat quod, quum pauca admodum de S. Vigoris historia referat præter miracula et generalia elogia virtutum quæ in hoc genere scribendi illa ætate passim occurrunt et quasi loci communes hagiographis erant, inter illa narrantur nonnulla quæ vel secum invicem vel cum documentis certis pugnant: hæc enim ad primam ætatem S. Vigoris pertinent et facile a scriptore ignorari poterant, neque temeritas illa et imperitia in supplendo per ineptas conjecturas quæ per traditionem scriptam aut oralem ipsis non innotuerant adeo rursus a more hagiographorum ævi merovingici aliena est.

[4] [Perperam ab eo refertur Vigor natus Childeberto rege] Primo scilicet Vitæ exordio dicitur Vigor temporibus Childeberti illustris regis Francorum ortus [Num. 2.] , deinde tempore ejusdem Childeberti episcopali munere functus [Numm. 7, 8.] , idque ad decrepitam usque ætatem [Numm. 9, 10.] . Jam vero certum est Childebertum I (nam Childebertum II hic cogitari non posse ex iis quæ mox de tempore episcopatus Vigoris dicturi sumus, a fortiori constat, et præterea Baiocensis regio Childeberto II subjecta non fuit, sed Childeberto I) non regnasse ante annum 511; Leucadium vero, Vigoris in sede Baiocensi successorem, interfuisse et subscripsisse concilio Aurelianensi mense maio anni 538 [Conc. Galliæ (Ed. Ben.), tom. I, p. 1003.] ; ac proinde Vigorem, qui obiit kalendis novembris [Vit. num. ult.] , jam eo anno non fuisse in vivis, id est anno 27 regni Childeberti. Certum igitur quoque est eumdem non esse natum Childeberto rege.

[5] [et in monasterio S. Vedasti educatus.] Narratur præterea in Actis Vigor educatus intra monasterium almi Patris Vedasti infra præfatam provinciam [Atrebatensem] in religione monachorum cohabitans [Vit. num. 2.] . At vero S. Vedastus in Atrebatensem regionem non venit ante annum 496 [Cfr. Ghesquière, Act. SS. Belgii, tom. II, p. 9.] , et monasterium ipsius nomine dedicatum ædificavit S. Autbertus circa vel post annum 670 [Ibid., pp. 21, 23.] . Non potuit igitur Vigor, ante annum 538 admodum provecta ætate vita functus, in monasterio S. Vedasti vel etiam (quod aliqui, mitius anonymum nostrum interpretantes, conjecerunt) sub hujus sancti disciplina juventutem transegisse.

[6] [S. Vigorem non successisse Leucadio, sed præcessisse] Dicet forte aliquis acerrimus veterum Actorum defensor omnia conciliari posse si admittatur cum Arthuro de Monasterio [Neustria Pia, pp. 65, 429.] Vigorem non ante, sed post Leucadium, ecclesiæ Baiocensi præsedisse. Quoniam enim, ut notavit Cointius [Annal. eccles. Franc., tom. I, pag. 366.] , in Vita S. Vigoris nullus alius character chronologicus occurrit præter nomen Childeberti, qui regnum tenuit ab anno 511 ad annum 558, de Leucadio autem nihil aliud novimus nisi quod subscripsit concilio Aurelianensi anni 538 et præterea per delegatum suum conciliis item Aurelianensibus quæ congregata sunt annis 541 et 549 [Conc. Gall., tom. I, pp. 1003, 1018, 1044.] , quid vetat quominus supponamus Vigorem circa annum 550 successisse Leucadio et sedisse usque ad annum circiter 580 vel etiam 585? Nomen enim Leodevaldi episcopi Baiocensis in documentis historicis primum apparet ad annum 581 vel etiam 587 [Cfr. J. Lair, Études sur les origines de l'évêché de Bayeux, (Bibl. de l'École des Chartes, 6e série, tom. IV (1868), p. 48 – 51).] , et catalogi episcoporum Baiocensium magis confusi et incerti sunt quoad illa tempora quam ut ordinem successionis ex eorum auctoritate tuto definiri censeamus. Potuit etiam, hac hypothesi admissa, S. Vigor apud S. Vedastum seu apud monachos quosdam sub hujus sancti disciplina degentes juveniles annos transegisse: cui rei certe non obstat quod S. Autbertus post medium seculum VII monasterium Vedastinum condidisse fertur. Potuit siquidem illud, veteri ac humiliori diruto, amplius et magnificentius erigere, et nemo ignorat quam sæpe a scriptoribus medii ævi monasteriorum conditores appellari soleant qui eadem instauraverint vel auxerint. Sic itaque omnino salvatur Actorum nostrorum sinceritas, a quibus nonnisi certis omnino argumentis recedendum est.

[7] [demonstratur ex Vita S. Paterni.] Recte quidem, nisi obstaret locus Vitæ S. Paterni a scriptore coævo, Venantio Fortunato, Pictaviensi episcopo, concinnatæ, in qua legitur: Qui cum septuagenarius abbatis officio fungeretur et in cellula sua, quam primum Sesciaci ædificaverat, quiesceret, quadam nocte visus est ei ipse locus claritate magna perfusus, et ad eum venientes in visione QUI AD Deum MIGRAVERANT Melanius, Leontianus et Vigor episcopi, eum per revelationem ordinaverunt antistitem. Tunc ipse stupefactus, quamvis ea apud se retinens tunc non propalaverit, post tamen declaravit. Nam nec longo intervallo ad supplicationem tam plebis quam principis Abrincis pastore decedente successit [Act. SS., tom. II April., p. 429, num. 13.] . Igitur, teste Fortunato, S. Vigor jam ad Deum migraverat antequam S. Paternus ordinatus fuit Abrincensis episcopus. At Paternus episcopus subscripsit concilio Parisiensi anno 557 [Conc. Galliæ, tom. I, p. 1121.] . Itaque, nisi contra communem opinionem hunc Abrincensem fuisse negemus, enuntiatas supra conclusiones adversus auctoritatem Actorum S. Vigoris deserere nefas est.

[8] [Miracula, quæ in Vita referuntur, forte non adeo certæ fidei.] Ex his liquet quam caute illa Acta adhibenda sint. Nec mirum quod viri etiam pii non adeo fidem præstant miraculis quæ in iis referuntur, quum præsertim ejus generis sint quæ phantasia popularis aut interpretatio nimis rudis quarumdam picturarum facile comminisci solebat, et in aliis multis sanctorum Actis occurrunt, qualia sunt apparitiones angelorum [Vit. numm. 2, 3.] , resurrectio infantuli [Vit. num 4.] et præsertim depulsio et interemptio immanis cujusdam serpentis seu draconis [Vit. numm. 5, 6.] , ut omittamus lepidam illam narratiunculam de avibus in horreo inclusis et postridie dimissis post unam earum reclamantibus aliis resuscitatam [Vit. num. 10.] , quod prodigium et aliis non paucis qui Vitas sanctorum sublestæ fidei posteris tradiderunt præcipue videtur placuisse [Cfr. infra Adnot. ad hunc locum.] .

§ II. Expenduntur quædam asserta de S. Vigore.

[S. Vigor non fuit monachus Benedictinus,] Ex dictis etiam sequitur, quod notavit Ghesquierus [Act. SS. Belgii, tom. II, p. 94, num. 7.] , non fuisse S. Vigorem Ordinis S. Benedicti monachum, tametsi Trithemius illum inter viros illustres illius Ordinis recensuerit uti et, post Arnoldum Wionem et Hugonem Menardum, Gabriel Bucelinus in suo Menologio Sanctorum Benedictinorum. Et vero qui potuit Sanctus noster huic sacro Ordini nomen dare, qui antequam S. Maurus, anno nempe 543, ex Italia in Gallias missus fuit, extremum diem ipse clauserat, jam dudum creatus episcopus Baiocensis? Certe Trithemio ac Bucelino in hac re prudentior doctiorque Mabillonius nusquam S. Vigori inter germanos S. Benedicti alumnos locum dedit, jure ac merito judicans et sanctorum numero et aliis multis nominibus illustriorem Benedictinum Ordinem quam ut aliunde adscitis sanctis decorari indigeat.

[10] [vitam tamen monasticam duxisse credi potest.] Ulterius autem Ghesquiero consentiendum non omnino existimo, Vigorem stricti nominis monachum non fuisse concludenti ex ipsa biographi narratione, dum scilicet ait [Vit. numm. 2, 3.] eum quidquid habere poterat, latenter pauperibus erogasse atque quum cerneret parentes magis cupientes eum superstitem in rerum opulentiis habere quam ad religionis institutum relinquere, exiisse de terra sua et de domo patris sui, assumpto secum uno famulo: quæ utique in monachum non recte cadunt, quales postea in cœnobiis vixerunt, sed optime convenire videntur viro perfectionem evangelicam sectanti extremo seculo quinto. Num vero postquam e patria discesserat,monasticam vitam strictius sit professus, nusquam indicat anonymus noster.

[11] [Commoratus non est apud S. Richarium, nec episcopus Narbonensis fuit.] At præcipue reprehendendi hic veniunt Malbrancq, dum affirmat Vigorem fuisse cognatum S. Richarii [Cit. ap. Corblet, Hagiographie du diocèse d'Amiens, tom. IV, p. 657.] et Gilbert, qui ait eum hospitio receptum fuisse a Richario et huic pro mercede cognitionem veræ fidei attulisse [Description de l'église de Saint-Riquier, (Amiens 1836), p. 69.] , quum Richarius toto seculo Vigori posterior fuerit. Nec facile excusandus Molanus noster qui elogium texens Vigoris [Natales SS. Belgii, p. 235.] tum ex Vita apud Surium excusa tum ex iis quæ suggessit ei Jacobus de Markais, præpositus ad S. Vedasti, sanctum in hoc monasterio Præpositi ministrum fuisse scripsit. Inter fabulas etiam amandandum quod, teste Jacobo Charron in Historia Universali Galliæ, cap. 96, apud Arturum a Monasterio [Neustria Christiana, part. II, cap. 15 (Cod. Paris. lat. n. 10049).] , affirmarunt aliqui, Vigorem fuisse episcopum Narbonensem, nullo id documento comprobante aut innuente.

[12] [Tria monasteria vel oratoria condidit.] Examinandum restat quam probabilia sint quæ refert Cointius [Annal., ad an. 530, num. 15 (tom. I, p. 365).] , auctorem Neustriæ Piæ [Pagg. 65, 429.] ex parte secutus, de monasteriis a S. Vigore conditis. Tria igitur, ait, monasteria in diœcesi Baiocassina, Redeveriacum (Reviers), Cerasiense (Cerisy) et Chrismatum (Chrismat, nunc St-Vigor) [Cfr. Adnot. f, i, q.] , constructa sunt a sancto Vigore; primum a vico Radevero seu Redevero, secundum a Cerasio seu Ceriseio, quod erat loci nomen, tertium a monte Chrismato cognominatum est. Redeveriacum et Cerasiense condita sunt a Vigore nondum episcopo, Chrismatum serius ab eodem episcopatum jam adepto. Quos rectores habuerit post Vigorem, et quando adæquatum solo sit monasterium Redeveriacum, omnino ignoramus; suspicamur tamen cladem illam contigisse, cum Nortmanni nondum christiani Neustriam infestarent. Eamdem calamitatem passum est Cerasiense, sed undecimo seculo a Roberto ejusque filio Guillelmo, Normanniæ ducibus, instauratum hodieque superest, et ut a loco monasterium Cerasiense, sic a primo conditore monasterium Sancti Vigoris nuncupatur. Cœnobium Chrismatum, in quo beatus Vigor sepeliri voluit, expertum est etiam varias fortunæ vices, et hactenus ut infelicius Cerasiensi, sic Redeveriaco felicius evasit: gaudet enim adhuc titulo Prioratus, et in conditoris sui memoriam appellatur Prioratus Sancti Vigoris. Hæc sane, quod ad fundationum eorum monasterium spectat, per se improbabilia dicere nolim. Advertendum tamen est in Actis nostris, quæ sola nobis hic fontis loco prostant, non significari distincte a S. Vigore tribus illis locis condita esse monasteria, et non solum ecclesias seu oratoria, quæ postea S. Benedicti familiæ addicta sint. Hactenus de historia S. Vigoris; jam de ejus cultu.

§ III. S. Vigoris memoria in martyrologiis et dies ejus festo assignata.

[S. Vigoris mentio in martyrologiis] Quam antiquus sit cultus S. Vigoris, ostendit ejus mentio in martyrologiis Hieronymianis Corbeiensi majori, Gellonensi, San-Gallensi, San-Remigiano, Baluziano, Augustano S. Udalrici, Labbeano et S. Germani Autissiodorensi, sicut et in Trevirensi recens in Analectis nostris primum edito (ubi Victor nuncupatur) [Anal. Bolland., tom. II, p. 30.] . Reperitur etiam in Usuardino puro, non autem in Bedano et Adoniano, nisi inter additamenta. Ex Usuardino transiit in catalogum Petri de Natalibus et in alia recentiora martyrologia Maurolyci, Galesinii, Petri Canisii seu Walasseri ac denique in Romanum recens, ut omittamus Arnoldum Wion et alios qui sanctum nostrum Benedictinis suis perperam adnumerarunt [Cfr. supra num. 9.] .

[14] [ad diem 1 novembris, unde postea ejus officium ad diem 3 vel 5 translatum est.] Apud hos omnes, sicut in antiquis martyrologiis, dies festus Vigoris notatur ad diem 1 novembris, quo contigit felix ejus ad superna gaudia transitus [Vit. num. ult.] . At jam seculo X, propter occurrentem eadem die celebritatem Omnium Sanctorum, in monasterio S. Richarii assignata est dies sequens seu 2 novembris officio sancti nostri [Cfr. infra num. 29 extr.] et postea, propter similem rationem, commemorationem scilicet omnium fidelium defunctorum, quæ in monasterio Cluniacensi ab Odone primum instituta, mox in universa Ecclesia celebrari consuevit, dies tertia ejusdem mensis [Propr. S. Richarii cit. ap. Corblet, Hagiographie du diocèse d'Amiens, tom. IV, p. 663 extr.] . In diœcesi Baiocensi etiam olim hac eadem die 3 fiebat officium S. Vigoris sub ritu duplici minori [Hermant, Hist. du diocèse de Bayeux, p. 52; Proprium sanctorum in bibliotheca nostra servatum.] , nunc autem die 5 sub ritu duplici majori [Ordo divini officii in diœc. Baioc. ann. 1840 et 1850.] . Idem officium celebrabatur die 3 novembris in monasterio Atrebatensi S. Vedasti, nunc autem ritu duplici minori in tota diœcesi Atrebatensi [Offic. propr. diœc. Atrebat., Insulis 1854.] , et etiam, ex indulto die 25 aprilis 1861 precibus Reverendissimi episcopi Ambianensis concesso, in diœcesi Ambianensi [Corblet, tom. cit., p. 664.] , ubi scilicet in antiqua ecclesia Sancti Richarii requiescit major pars reliquiarum ejus [Cfr. § seq.] . Denique et eadem dies tertia ejus commemorationi assignata est in diœcesibus Ebroicensi [Ordo div. off. in diœc. Ebroicensi an. 1839.] , Constantiensi [Ordo Constant. an. 1854.] et Sagiensi.

§ IV. De translatione corporis S. Vigoris ad monasterium Centulense seu S. Richarii ejusdemque ibidem cultu.

[Corpus S. Vigoris Baiocis extr. sec. X] Corpus S. Vigoris in monasterio suo Montis Chrismati requievisse videtur usque ad extremum seculum X. Quo tempore a quodam clerico Baiocensi furtim sublatum, mox pervenit ad celebre monasterium Centulense seu S. Richarii in tractu Pontivensi diœcesis Ambianensis, cui tunc præerat Ingelardus abbas [Cfr. infra num. 21.] . Rem totam et quæ deinde in eo monasterio ad augendum S. Vigoris cultum actitata sint, satis enucleate refert Chronicon Centulense ab Hariulfo monacho ante medium seculum XII conscriptum, quod editum reperies in Dacherii Spicilegio [Ed. II, Paris. 1723, in fol. tom. II, pag. 291 sqq.] . Sic igitur ille libri III cap. 28:

[16] [ad monasterium Pontivense seu Sancti Richarii] Adventus beatissimi Vigoris episcopi a Neustria in Pontivum. Multa vero Dei gratia erga hunc sanctum locum cœpit vigere, ita ut sæpe per sancti pia merita Richarii multis daretur salus optata. Sanctorum etiam corpora ad perpetuam loci tutelam, Deo jubente, istis temporibus nobis et posteris nostris veneranda collata sunt, quorum præsentia et intercessio contra mundi adversa umbraculum securitatis et protectio manet. Ex his præclarus pontifex Vigor unus extitit, qui præeunte Dei virtute nostras sedes ex tunc et modo clarus attollit. Quia igitur auctore Deo beati Vigoris corpore sanctissimo ditari meruimus, dignum est ut ad laudem omnium bonorum largitoris Dei et Domini nostri Jesu Christi, quali modo ad nos venerit ipsum beatissimi præsulis venerabile corpus, breviter depromamus.

[17] [a quodam clerico Baiocensi] Factum est cum beatissimi Vigoris venerabile corpus intra sui quondam episcopii loca adhuc pausaret, Neustriam patriam contigit barbarorum incursu adeo vastari, ut non modo pompam sæcularem, verum etiam decorem ecclesiasticum contigerit fœdari. Ea tempestate in Bajocensi ecclesia quidam clericus, nomine Avitianus, matricularius habebatur, qui dum rerum copiis patriam solito non abundare, ecclesiarum quoque obsequia, quæ sanctis Dei devote solent exhiberi, penitus defuisse cerneret, secum orsus est meditari, quonam modo vitæ præsentis fugeret egestatem, reputans suo ævo patriam hostili acerbitate vastatam non posse reparari. Tali cogitationum volumine circumseptus, ratum æstimavit suæque utilitati commodum, si illum qui solus supererat sanctissimi corpus B. Vigoris thesaurum asportaret, revera sciens quod ubicumque hoc detulisset, ejus gratia bona sibi præstarentur. Magis autem nosse debet fidelium devotio divinitus hæc ejus sensibus fuisse illapsa, quoniam superna destinatio erat implenda, quæ Pontivorum populum isto etiam patrono munire disposuerat. Furtive ergo sanctissimi pontificis corpus abstulit, ubicumque digna vendi posset seu Atrebas, ut quidam dicunt, illud ferre gestiens.

[18] [asportatum] Hæc secum agens solum Pontivum ingressus est, habuitque mansionem in villa Centula, quæ antiquitus ex omni ipsa provincia nobilis existit et clara; quamque beatus pater et eximius confessor S. Richarius suo olim decoravit exortu, insignivit exemplo, nunc vero suo tuetur patrocinio, suique lætificat ac beatificat corporis præsentia. Ad hanc igitur casu itineris perveniens, hospitio receptus est a quodam viro nomine Bernardo, qui ejusdem clerici consanguineus sciebatur. Verum clericus, sui thesauri conscius, hospitem infinita prece exorat, ut zabernam quæ sanctis ossibus erat onusta diligentissimæ atque fidissimæ traderet custodiæ, post parum temporis quo visum fuisset iter acturus; acceptam vero zabernam Bernardus tali loco ponere eam nititur, quem latrones adire non possent, licet omnino nesciret quæ vel quanta res in ea haberetur. Et erat ei in monasterio Sancti Richarii arca, ob tutelam scilicet quarumque rerum pretiosarum, ut dum domi quædam non audet habere, domicilio pacis tam secure quam fideliter servarentur. Hujus certe fida custodia thesauro clerici apta creditur.

[19] [ac cœlesti luce] Sed cum reposita fuisset zaberna intra arcæ sinum, pietatis divinæ bonitas quæ ante sæcula futurum præviderat jamjam inchoat operari. Nam quadam vice, cum suam arcellam quid nescio capere volens Bernardus aperuisset, vidit totum ipsius arcæ sinum mira claritate fulgere, ac si flammiferis esset suppleta incendiis: quo visu perterritus procul secessit, aliquid divini a suo hospite sibi commendatum reputans. Dein vocans clericum, inquirit quale sit illud ab illo sibi commendatum; ille pavens, utpote qui videbat se propalari, non valens tamen celare quod Deus omnipotens prodiderat, respondit se magni pretii ac meriti inibi reliquias habere. Hæc dicens orat etiam ne cuiquam ista prodantur; sed cum neuter illorum tanti arcani quemquam conscium faceret, egit superna virtus quo celatum omnibus innotesceret. Fertur vero quod multi religiosi cum in ipsa basilica secretius supplicarent, luminaria illic divinitus accendi viderint. At nos scrupulosa omittentes, illa potius exequamur quæ fideliter comperta sunt.

[20] [et alio prodigio] Die quadam quædam fœmina quid in ipsa arca haberetur nescia, dum divinum officium ageretur illo advenit, ac post diutinam stationem lassabunda membra super illam injecit. Quamquam autem e conscientia culpa non prodiret, quæ nec esse culpa putabatur, placuit tamen divinæ justitiæ mirum quoddam operari, ut dum quasi vindicat sui sancti injuriam, merita ejus ac dignitatem omnibus patefaciat. Mulieris namque, quæ super arcam innitebatur, vestis a parte natium accensa cœpit ardere; cum subito inspiciente populo mulier ignis ardore compulsa ab arca resilit, et loco cui indigna hæserat faciente incendio cessit coacta. Fit continuo clamor cum tremore, et quod in arca aliquid magni esset absque dubio propalatur.

[21] [manifestatum,] His diebus [Extr. seculo X. Cfr. Gallia Christ., tom. X, p. 1248.] cœnobii Centulensis regimina vir nobilis Ingelardus detinebat; cui cum fuisset relata quæ fecerat mirabilis Deus, illico nulla mora interveniente inquiri citius jubet cujus arca erga quam talia gererentur. Respondentibus qui noverant nomen possessoris, illico eum misso nuntio accivit; a quo perquirens causam mirabilis facti, audit continuo suam quidem esse arcam, suum vero non esse quod miraculum fecisset, esse sibi commendatum unde tantæ virtutis processisset operatio: Sed quia, inquit, divina dignatio istud cæteris portendit, quid etiam mihi demonstraverit audiatur. Hæc inquiens subsequenter intexuit quod prælibatum est, quodque satis celaverat: quia scilicet cum aperuisset locellum, superna virtus mirum splendorem oculis ejus ingessit.

[22] [Ingelardus abbas] Tantis ergo magnalibus abbas Ingelardus fervefactus, omnino decrevit talia non omittere quin studiosius perscrutaretur, rogatque hominem ut ad se festinet deducere allatorem tantæ rei. Clericus tum absens erat: sed ubi rediit, abbati citissime præsentatur. Quem abbas blanda satis alloquutione demulcens, hortabatur confiteri quod mente gerebat; se quidem scire quia sanctum erat illud quod zaberna tenebatur, tantum insinuaret sibi sancti nomen seu dignitatem. Asserebatque idem abbas omnia quæ peteret se præbiturum, dummodo sibi panderet tantæ virtutis arcanum. Suggerebat etiam in hoc considerari debere divinam voluntatem: quæ utique, inquit, si a nobis nollet possideri illud sacrum, nullo modo præmonstrasset tantæ virtutis indicium.

[23] [obtinet et in ecclesia S. Richarii collocat,] Sic itaque tam promissis animatus quam certa ratione superatus consentit, et S. Vigoris Bajocassinæ urbis episcopi se corpus attulisse indicavit. Tunc abbas multis donariis animum ejus illiciens, meruit tandem ut dato pretio sanctissima ossa reciperet. Hinc fratribus collectis, et vestibus splendifluis decenter ornatus, cum numerosa plebis caterva, atque cum ingenti lætitia, multoque honore illuc usque chorus dirigitur; B. Vigoris sanctissima membra proferuntur, ac velut cœlestis thesaurus intra eamdem sancti Richarii basilicam convenientiori loco diligenter reconduntur.

[24] [ubi præsertim adversus incendii pericula ejus virtus enituit.] Sed divina jussio, quæ Pontivorum gentem ac Centulæ cohortem ornaverat tanto confessore, non inaniter patitur tempus transire, quin ostendat quanti apud se sit meriti quem sua gratuita bonitate nostris sedibus voluit inferri. Denique licet in quocumque periculo invocatus citus sit exauditor, in ipsis tamen incendiorum periculis tam efficacem tamque conspicuam humanis obtutibus inculcat virtutem, ut si quando ignis convalescens flatibusque agitatus extingui humana manu non potest, ac sibi quæque propinqua flamma pervadit, dum S. Victor * objicitur, resilire, et quæ jam absumi cœperant, nutu divino sanctique merito illico relinquere cernatur: et hoc non semel, non bis, nec ter quidem, sed multoties, inspiciente Centulensi populo, in eorum habitaculis factum est. Hæc cum necessitas exigit aguntur, hæc semper fieri sperantur usque in finem sæculi per Christum Dominum nostrum. Amen.

[25] [Angelramnus, Ingelardi successor,] Hactenus Hariulfus. Verum non ita quiete thesauro suo frui licuit Centulensibus quin contradictores offenderent quos illo orbari jure pigebat, Baiocenses videlicet, qui tantum superni patrocinii pignus sibi ereptum dolebant, et Silvanectenses, qui illud sibi concessum opinabantur. Ne tamen istis contradictionibus nimium perturbarentur Centulenses et jam anxii hæsitarent in sancto corpore honorando effecit divinæ providentiæ cura, simul eis et ampliorem historiæ S. Vigoris, pene ipsis incognitæ, notitiam et invictum argumentum tribuens unde jam cuilibet dubio circa sinceritatem sacrorum lipsanorum ansa occluderetur. Contigerunt hæc Angelramno abbate, id est ante annum 1045, quo anno is regimine simul et vita defunctus est [Gall. Christ., tom. X, p. 1249,] . Audiamus iterum de his Hariulfum [Chronic. Centul., lib. IV, cap. 5.] .

[26] [Silvanectensibus corpus S. Vigoris apud se quiescere] Assertio de S. Vigore. At quia nunc Normanniam introivimus, libet parumper subsistere, ut quoddam necessarium explicemus. Retulimus sub domno Ingelardo B. Vigoris episcopi corpus honorabile a Neustria Centulam translatum: quod quia meruimus, Deo omnipotenti ex corde intimo gratias rependamus. Securi igitur de Dei munere in sancti corporis collata nobis benedictione, jam modo contra illos agamus, qui tantum bonum nostrum obscurare nituntur. Est enim quiddam sensibus nostris illatum, quod Deo auxiliante abundanti ratione purgabitur, si tamen faciente invidia obliquus non adsit auditor. Verum nos singulariter neminem appetimus, omnibus semel respondentes. Dum enim quemquam nostratum cum Neustrianis vel Silvanectensibus de sancti corpore colloqui contigit; dicentibus istis, quia noster episcopus fuit, nobis quiescit; illis æque referentibus se hunc habere, noster a Deo nobis datus thesaurus apud incertos quasi fuscari videtur. Unde satis necessarie hanc modo rationem persolvimus, qua scilicet apud nos illum esse veraciter comprobemus: quod si quisquam clarescentibus miraculis hunc se habere defendat, et nos multo magnificentius eadem experti sumus. Vere enim christiana fides fatetur omnes Deo conjunctos non eo tantum loco quo corpore habentur, sed ubicumque fideliter rogantur, divina posse monstrare.

[27] [contendentibus,] Sed jam pergat sermo in nomine Domini quo destinatum est; huncque sanctum confirmemus nos habere, tametsi alias magna operari videatur. Christus veritas nobis adstipulatur, ipsa sancti viri anima cælesti semper hereditate beata testimonium reddet; imo de verbis ejus verbi nostri testimonium fiet. Neustriani tamen, qui et Normanni, sui episcopi non bene custoditi arguendi videbantur; sed mentem remordet, quia nisi Dominus custodierit civitatem, frustra vigilat qui custodit eam. Ab hoc autem illos sinentes, alia expediamus, dum et thesauri quondam habiti et modo perditi amissione constet eos satis punitos. Silvanectis autem civibus de sancti corpore inaniter superbis jam modo ora claudamus.

[28] [per monachos S. Audoeni, a quibus et Vitam Vigoris accipit,] Quo primo igitur tempore sancti corporis illatione beata est Centula, absque ullis gestorum ejus adminiculis aliquandiu permansit. Delator nempe, nomine et gradu atque civitate episcopii ejus relatis, de cæteris conticuerat. Cum autem Ingelardi abbatis de medio facti hic venerabilis Angelramnus, cognomento sapiens, vicem suscepisset, fuit ei necessitas illa, quæ supra exposita est, Normanniam ire. His pro quibus ierat peroratis vel definitis, a clericis ipsius provinciæ et a monachis S. Audoeni cœpit inquirere, an nossent aliquem sanctum qui diceretur Vigor: illi autem optime hunc scientes, hoc solum mirati sunt, quod ipse abbas tantum confessorem nesciret, referentes ortum, vitam ejusque dignitatem. Tum abbas rogat sibi monstrari vitæ ejus scripturam, et describendi largiri copiam: at illi cum annuissent, tali ab eo auditu percelluntur: Cœnobio, inquit, Centulæ in monasterio domini mei S. Richarii hujus sancti corpus habetur. Tum monachi B. Audoeni dixerunt ei: In hoc, honorande pater, te scito hunc revera habere, si ossa ipsa inspectans, mentum non inveneris apud te: quod os idcirco illic tu non invenies, quia Deo gratias nos illud habemus.

[29] [securus redditur, et sancti festivitatem die 2 novembris celebrandam instituit.] At ubi patriam nostram cum libello vitæ ejus repedavit, curavit insinuata citius probare. Revolvit sancta membra, et inventa tota ossium congerie, mentum deesse invenit. Quia vero ipsius vitæ lectio docebat qua die sanctus e mundo migrasset, hæsitabat parum quid faceret, quia eam diem Omnium Sanctorum festivitas ex moderna patrum institutione vindicabat. Statuit autem ut sequenti die festivitas sua sancto reexhiberetur. Factumque est ita; sed non sic ut tantum decuisset confessorem. His proficue, ut speramus, insertis, ad domini Angelramni vitam transeamus, alibi de S. Vigore certiora, et quibus obviari non possit, probamenta dicturi.

[30] [Sub Gervino, Angelramni successore,] Devotionem Centulensium erga S. Vigorem auxit paulo post, Gervino I abbate (an. 1045 – 1071) [Cfr. Gall. Christ., tom. X, p. 1250.] , prodigium quod in Chronico Centulensi his verbis relatum legimus [Lib. IV, cap. 20.] : Item de S. Vigore assertio. Verum quia nunc de sanctissimi pontificis corpore mentio incidit, operæ pretium remur istic narrare veridicam assertionem, quam ipse beatus præsul Domino nobis consulente patravit. Enimvero in gestis domni et sancti Angelramni invenitur, qualiter ipse magnificus abbas de ejusdem sancti corpore certus sit effectus; et quod libellum vitæ illius a Neustria deferens, et ex eo gloriosi ejus transitus diem agnoscens, natalem ejus coli statuerit. Hoc itaque statutum ad hæc usque quæ disserimus gloriosi Gervini tempora permansit, qui Domini timore sanctorumque vigens amore, multa in divino cultu circa nos melioravit.

[31] [ipso Vigore id per visum postulante, ea festivitas majori solemnitate colenda decernitur,] Evenit itaque ut revolutio annua S. Vigoris festum referret, quod fratres juxta morem a domno Angelramno quondam statutum procuraverunt. Forte tum absens erat abbas Gervinus, fratrumque custodiæ invigilabat prior, nomine Regneguardus. Is igitur Regneguardus ipsa nocte qua fratres sancto solemnia exhibebant, infirmitate corporis aliquantula detentus, solemniis deerat, et strato decubans pigrius dormitabat (alias autem vir bonus erat, castus et timoratus). Ecce autem dormienti ei adest venerandæ proceritatis summique decoris persona, pontificale schema prætendens, satisque dulciter ait Regneguardo: Quid hic jaces, et meis solemniis non interes? Ille pavitans ob personæ excellentiam, sciscitatus tamen hoc dedit responsum: Domine, ait, quia infirmus sum. Subsequutusque: Quis, inquit, Domine, es tu? Ego, ait, sum Vigor Bajocensis ecclesiæ episcopus. Surge, sanus esto, et meis solemniis interesse festina. Dicito autem abbati tuo et fratribus quia, cum Domini nostri bonitas meum corpus hic haberi concesserit, et ego hoc volo, mea festivitas amplior quam sit deberet fieri. His visu audituque perceptis, monachus sanus exurgit, chorum petit, atque cum cæteris altos ut poterat pro laude sancti cantus emittit. Mirari fratres, et quia illa hora loquendi ausum denegabat, facto mane rei ordinem quærunt. Ille visionem refert, fatur salutem, recitat imperata. Gaudent omnes, atque ad amorem sancti visceraliter accenduntur. Revertenti abbati omnia recapitulantur, et ille, qui sine aliqua hujusmodi occasione multas aliorum sanctorum festivitates exaltaverat, sancti Vigoris festum deinceps coli celeberrime mandat.

[32] [et nova capsa sancti reliquiæ] Nec solum majori solemnitate festum S. Vigoris deinceps apud Centulenses celebrandum instituit Gervinus abbas, sed et hierothecam materiæ pretio splendidiorem fabricari curavit, eaque confecta, Vigoris reliquias publice recognitas debita veneratione conclusit. Quod rursus testatur Chronicon Centulense his verbis [Ibid., extr.] : Post aliquot autem annorum spatia, convocatis honorificis viris, episcopis scilicet et abbatibus, Gervinus pater ejus sacratissima membra de ea capsa in qua a tempore Ingelardi abbatis pausaverant, abstulit, et per manus pontificum convocatorum populo fideli demonstravit; deinde in aliam auro et argento paratam reposuit honorifice, ut decebat tantum Dei confessorem. Hæc vero translatio beati corporis XII. kal. aprilis facta est, quæ dies omni anno quadragesimalis jejunii ambitur religione: quod divino nutu factitatum credimus, ut tunc populi fideles sanctissimi pontificis ossa videre meruissent, quando strictioris ac per hoc purioris vitæ sacrificium Deo obtulissent.

[33] [recluduntur.] Novæ hierothecæ hos versus insculpsit Gervinus abbas:

Mundi victorem, lector, cognosce Vigorem.
Qui Vigor es dictus, aufers discriminis ictus.
Flammarum domitor, qui mundi comprimis ignes,
Ne nos exurant, flammas compesce gehennæ [Corblet, Hagiographie du dioc. d'Amiens, tom. IV, p. 660.]

[34] [Eædem in duplici alia capsa sec. XVI repositæ,] Postea vero, anno videlicet 1524, duplex alia capsa argentea fabricata est jussu Eustachii Le Queux, abbatis S. Richarii, earumque altera caput, altera reliqua Vigoris lipsana recondita sunt. At utraque paulo post ab episcopo Redonensi, primo abbate commendatario S. Richarii, spoliata est gemmis pretiosis quibus ornata fuerat, aliis fictitiis earum loco substitutis. Hæc e recentiori Chronico Centulensi conscripto a D. Cotron et adhuc inedito [Cit. ap. Corblet, tom. IV, p. 663.] . In quo etiam refertur impia fraus duorum improborum qui anno 1263, connivente magistratu civili, capsas specie similes hierothecis S. Richarii et S. Vigoris a se fabricatas et brutorum animalium ossibus completas, genuinas reliquias eorumdem sanctorum mentientes, monachorum habitu et vestibus sacris induti biduo circumtulerunt et multas eleemosynas eo nomine collegerunt [Ibid., tom. III, p. 451.] .

[35] [et feliciter extr. sec. XVIII ab impiorum direptione servatæ,] Extremo seculo superiori, ubi tot sanctorum reliquiæ tempore magnæ perturbationis gallicæ furore impiorum concrematæ vel dissipatæ fuerunt, sors felicior obtigit reliquiis S. Vigoris in S. Richarii ecclesia servatis: quas scilicet, sicut et S. Richarii et alias multas, clam subtrahere licuit illius ecclesiæ parocho (cui nomen erat Callé), ac deinde anno 1794 vel 1795 ab eodem e latebris quibus eas texerat productas et loco suo redditas usque ad nostra tempora debitis obsequiis veneratur plebis christianæ pietas [Ibid.. tom. III, p. 452 et tom. IV. p. 633; Gilbert, Description de l'église de Saint-Riquier, p. 121.] .

[36] [uno tamen alterove osse tunc per imprudentiam aliunde adjuncto.] Præterea ex epistola ven. parochi hodiernæ ecclesiæ S. Richarii missa die 2 martii 1869 et nobiscum benigne communicata, discimus infelici casu, forte ex nimia festinatione in abscondendis reliquiis a D. Callé adhibita, genuinis S. Vigoris ossibus unum alterumve admixtum esse quod certe ipsius non est, ut os scapulare dextrum (quod jam dudum monasterio S. Vigoris apud Baiocas datum fuisse et in ecclesia, nunc parochiali, ejusdem loci adhucdum servari infra [Num. 47,] memorabimus) et os quod vocant sacrum: quod utrumque periti medici diligentius examinatum non viri, sed muliebris corporis fuisse judicarunt.

[37] [Documenta nonnulla earumdem authentiam] Ex eadem epistola novimus in memorata ecclesia cum S. Vigoris reliquiis servari documenta quædam illarum authentiam comprobantia, videlicet: 1° schedulam pergamenam, in qua scripta sunt hæc verba manu seculi X vel XI: Hic requiescit S. Vigor Baiocasinens. civitatis episcopus; et præterea in eadem schedula, manu seculi XIII, ea reperta esse notatur a Guidone episcopo Carcassonensi, ubi ossa S. Vigoris ex vetustiori capsa in aliam recens adornatam transtulit, idque ipse Guido comprobavit sigillo suo, quod adhuc ei documento appensum visitur. 2° Alterum folium pergamenum, ejusdem sigilli appensione munitum, in quo descriptum est instrumentum authenticum illius translationis a memorato Guidone peractæ die solemni Pentecostes anni 1218. 3° Instrumentum, in membrana quoque pergamena exaratum, similis translationis factæ anno 1530 per Theobaldum de Bayencourt, abbatem S. Richarii. 4° Documenta quædam chartacea, quibus constat reliquias S. Vigoris anno 1793 ex hierothecis argenteis, quibus hactenus conclusæ fuerant, extractas esse a ven. viro Callé parocho, quando quotidie timendum erat ne thesaurus ecclesiæ ab impiis hominibus diriperetur. 5° Instrumentum visitationis et agnitionis earumdem reliquiarum auctoritate episcopali institutæ anno 1825.

[38] [comprobantia.] Non tamen ita quiete licuit ecclesiæ S. Richarii suo thesauro frui quin et sibi illum vel præcipuam ejus partem vindicarent ecclesia S. Frambaldi Silvanectensis et, modestius quidem, S. Benigni Divionensis. De his contradictionibus jam breviter dicendum.

[Annotatum]

* lege Vigor.

§ V. De contentione mota a canonicis ecclesiæ S. Frambaldi circa reliquias S. Vigoris.

[Corpus S. Vigoris in ecclesia S. Frambaldi Silvanecti quiescere asseritur in diplomate anni 1135,] Ex citato supra [Num. 26.] testimonio Hariulfi docemur jam eo tempore quo suum Chronicon conscribebat, id est ante medium seculum XII, vehementem contentionem exortam esse inter monasterium Centulense et ecclesiam S. Frambaldi Silvanectensem, quæ et ipsa integrum corpus S. Vigoris a se possideri gloriabatur. Quibus vero argumentis hanc assertionem suam tuerentur hujus ecclesiæ canonici non indicat Hariulfus, sed ad eam firmandum allatum est postea diploma Ludovici VI, cognomine Crassi, Franciæ regis, datum anno 1135, quo diplomate is in mausoleo quodam ecclesiæ S. Frambaldi corpus S. Vigoris repositum testabatur, his verbis: Ego Ludovicus Dei misericordia in Francorum regem sublimatus, posterorum memoriæ commendare dignum duximus quod tempore Petri, venerabilis Silvanectensis episcopi, corpus B. Vigoris Bajocensis episcopi et confessoris et aliorum sanctorum reliquias in mausoleo isto reponi fecimus anno ab incarnatione MCXXXV, regni nostri XXVII, Ludovico juniore filio nostro in regem sublimato anno tertio [Hermant, Histoire du diocèse de Bayeux, p. 55.] .

[40] [non tamen instrumento visitationis reliquiarum institutæ anno 1177:] Instrumentum istud repertum est anno 1618 in quadam hierotheca culeo inclusum, quo continebatur etiam corpus quoddam sanctum, quod ipsum præterea sindone serica alba filo bombycino consuta involutum erat, teste altero instrumento publice nomine decani et capituli ecclesiæ S. Frambaldi confecto occasione visitationis reliquiarum suæ ecclesiæ ab ipsis hoc eodem anno institutæ. Quod posterius citatum est in epistola anno 1703 a decano ejusdem ecclesiæ S. Frambaldi, nomine Frion, scripta ad auctorem historiæ diœcesis Baiocensis [Ibid., p. 54 – 55.] , perperam autem ex apographo aliquantum contracto recens confusum cum instrumento visitationis reliquiarum ejusdem ecclesiæ anno 1177 ab Ebroino decano coram Ludovico VII rege, Silvanectensi et Meldensi episcopis et aliis multis viris insignibus factæ [Corblet, tom. IV, p. 662.] , in quo antiquiori documento [Cit. Gall. Christ., tom. X, p. 1474, not.] nulla mentio habetur sive illius diplomatis sive corporis S. Vigoris, sed tantummodo in nota manu seculi XVIII alicui ejusdem ætatis apographo adjecta, his verbis: A. Corpus beati Vigoris Bajocensis episc. et confessoris [Mémoires du comité archéologique de Senlis, tom. IX (1873), p. 77 – 82.] .

[41] [unde et diploma anni 1135 suspectum videtur, et certe rem intentam non satis probat.] Certe, etsi authenticum judicaretur diploma Ludovici VI, haud magni tamen momenti existimandum esset ad controversiam Centulenses inter et Silvanectenses dirimendam. Manifestum enim per se est, regem in eo locutum esse secundum allegata a canonicis S. Frambaldi, ac proinde inde sequeretur tantum anno 1135 canonicos illos non recessisse ab opinione quam, teste Hariulfo, extremo seculo XI fovebant de corpore S. Vigoris apud se quiescente: quod sane a priori facile conjici poterat. Verum ex silentio instrumenti visitationis anni 1177 argumentum negativum profecto non infirmum deducitur adversus diplomatis authentiam et assertionis canonicorum S. Frambaldi veritatem. Qua ratione nimirum supponi potest tanti thesauri, si vere in ecclesia S. Frambaldi repositus haberetur, in instrumento visitationis anni 1177 omissam fuisse mentionem? Itaque, si præsertim fides habeatur indicio a monachis S. Audoeni indicato et secundum Hariulfum, in reliquiis ad S. Richarii servatis probato [Cfr. supra numm. 27, 28.] , quum præterea nullo monumento constet ad ecclesiam S. Frambaldi, quæ anno 1000 primum fundata est, corpus Vigoris vel magnam ejus partem pervenisse, omnino concludendum videtur cum ven. viro J. Corblet [Hagiogr. du dioc. d'Amiens, tom. IV, p. 661.] , vel alterius cujusdam sancti (forte non absimilis nominis: nam et Victoris pro Vigoris nomen etiam in martyrologia irrepsisse supra [Comment. præv., num. 13.] vidimus) reliquias perperam Vigoris Baiocensis existimatas esse vel aliqua tantum hujus ossa in ecclesia S. Frambaldi fuisse recondita.

§ VI. De capite S. Vigoris, quod Divione servari dicitur.

[Caput, quod S. Vigoris dicitur, Divione asservatum,] In thesauro ecclesiæ cathedralis S. Benigni Divionensis repositum est cranium quoddam maxilla inferiori orbatum et ex parte dextera confractum, cui affixa est filo bombycino rubro schedula pergamena hæc verba deauratis litteris seculi XVII vel XVIII exhibens: Chef de S. Vigor évêque. Cranium istud inclusum est theca ex ligno deaurato confecta, hujusque operculo ex utraque parte insculptum est insigne quoddam gentilitium, quod cujus fuerit nemo adhuc potuit definire. Neque etiam novit quisquam qua ratione idem cranium ad ecclesiam S. Benigni devenerit. Certe frustra mentionem ejus quæsieris in catalogis reliquiarum cœnobii quondam S. Benigni diversis temporibus concinnatis. Sed alia ibidem servatur hierotheca omnino priori consimilis, qua continetur caput S. Victoris unius e ducibus legionis Thebææ: hæc autem ex antiquo monasterio Divionensi S. Stephani accepta esse cognoscitur; unde facili conjectura idem credi potest de capite Vigoris. Sed rursus non minus incertum est unde hoc acceperint monachi S. Stephani.

[43] [licet aliqua ratione conjici possit illuc allatum Pontivo,] Haud absurdam quidem (si modo genuinum hic haberi caput S. Vigoris existimare fas esset) conjecturam nobis proposuit venerabilis quidam Divionensis sacerdos, illud forte abstractum fuisse ex ecclesia S. Richarii et Divionem asportatum anno 1421, ubi S. Richarii oppidum militibus Philippi Burgundiæ ducis diripiendum traditum est. Quod si verum judicaretur, ulterius concludendum foret monachos S. Richarii, jacturam tanti thesauri dolentes, quum præsertim timendum esset ne inde devotio plebis erga sanctum illum patronum, non sine monasterii sui detrimento, multo decresceret, capiti S. Vigoris substituisse aliud sancti alicujus minus celebris etiam apud se quiescentis.

[44] [authenticum non videtur.] Sed hæc tandem mera conjectura est, cujus vix aliud fundamentum assignari potest nisi quod admodum mirum appareret a monachis S. Stephani vel aliis sub nomine S. Vigoris fraude suppositum fuisse caput illud, quamvis Vigoris non esset, quum is nullo cultu apud Divionenses umquam fuisset celebris: nam quod officium illius recitabatur ritu duplici apud monachos S. Benigni die 3 aut 5 novembris, facile sola ratio repetenda est quod unitus eorum cœnobio et subjectus fuit prioratus S. Vigoris apud Baiocas. Ceterum longe validiora sunt argumenta quibus genuinas reliquias S. Vigoris in ecclesia Sancti Richarii adhucdum servari supra demonstratum est [Num. 32 – 37.] . Prudentissime itaque agere rectores ecclesiæ Divionensis judicandi sunt, qui caput illud reverenter quidem servant in suo thesauro, numquam tamen venerationi publicæ exposuerunt [Hæc omnia de cranio Divionensi innotuerunt nobis per venerabiles viros Bernard, Illustrissimi ac Reverendissimi Episcopi Divionensis prosecretarium, et Guérin, ecclesiæ cathedralis Divionensis vicarium.] .

§ VII. De reliquiis a corpore S. Vigoris distractis, quæ diversis locis attributæ sunt.

[Mentum S. Vigoris olim servatum in cœnobio S. Audoeni.] Legimus apud Hariulfum [Cfr. supra numm. 28, 29.] , ossibus S. Vigoris ad Centulensem ecclesiam delatis defuisse mentum quod jam pridem datum fuerat monasterio S. Audoeni: quamdiu vero apud hos remanserit, an alio vel quo postea transmissum fuerit, rescire nequivimus.

[46] [Os brachii dexteri anno 1048 Guillelmo duci traditum,] Memorat idem scriptor a Gervino I abbate concessum fuisse anno 1048 os brachii dexteri S. Vigoris Guillelmo Normanniæ comiti seu duci occasione confirmatæ ab hoc principe viro donationis ecclesiæ olim ab ejus avo Richardo I Centulensi monasterio addictæ, quamque abbatissa quædam in jus suum convertere nescio qua arte moliebatur [Hariulf. Chron. Centul., lib. IV, cap. 20.] . Videlicet Guillelmus comes cum a domno Gervino hujus rei causa expetitus fuisset, magnopere ipsum deprecatus est abbatem ut de S. Vigoris episcopi corpore, quod Dei gratia præeunte nostris olim fuerat sedibus illatum, aliquid sibi impertiretur; et nisi abbas id se facturum spopondisset, jam dictam ecclesiam, ut dicitur, vere amisisset: dum comes ipse magis propinquæ suæ et affini maluisset illam cedere quam cuilibet alii condonare; siquidem eadem abbatissa parentilitate ejusdem ducis illustrabatur [Ibid.] .

[47] [et ab eodem donatum cœnobio Cerisiacensi.] Nullus custodiendo sacro pignori quod a Gervino impetraverat locus aptior visus est Guillielmo duci quam Cerisiacense monasterium, quod ab ipso Vigore conditum tradebatur. Illuc igitur illud deferri jussit. Nec dedignata est divina bonitas servi sui gloriam duplici miraculo manifestare. Rem ita narrat Hariulfus [Ibid.] : Marchio vero Guillelmus, misso ad nos monacho de monasterio Cerasiaco nomine Guarino, unum sancti episcopi de dextero brachio os promeruit, quod apud idem monasterium Cerasiacum infinita venerabilitate colitur. Est autem idem locus in territorio Bajocasinensium (nunc in diœcesi Constantiensi) situs, ex quo vir Domini Vigor episcopus, ut in Vita ejus legitur, dum adhuc in hujus peregrinationis exilio moraretur, immanem effugavit anguem, et ob hanc virtutem traditus est sancto viro locus, in quo nunc etiam servorum Christi congregatio habetur. Cum itaque monachi ibidem degentes cum ineffabili gaudio sanctissimi sui patroni reliquias ovanter excepissent, voluerunt experiri utrumnam vere illud os de S. Vigoris corpore fuisset. Sciebant autem quod inter alia dona virtutum quibus fulserat semper, imo fulgebat, hoc quoque excellentius obtineret quod nullo modo ignis ardore lædi aut comburi posset. Itaque struem lini, quod scilicet facile nimis incenditur, faciunt, et brachium illud sanctissimi pontificis superponunt; deinde linum desuper congerunt, et ita aridam et tenuem materiam igne supposito inflammant. Et licet Deus omnipotens in sui servi merito tentandus non fuisset, eosdem tamen fratres, qui non quolibet vitio, sed certitudinis capiendæ gratia id fecerunt, miraculi ac virtutis eventus non fefellit. Nam non solum sancti dexteram ignis ille non læsit, sed etiam linum quod fuerat appositum, ab igne permansit intactum. Sic fratres illi de patris pignore certi facti sunt. Necdum post hoc factum octo fluxerant dies, cum ecce homo dæmonio plenus, eorumdem fratrum miseratione aquam ex qua forte illud beatum os fuerat lotum, accepit: qua bibita, salutem corporis et libertatem recepit, et deinceps inimici infestationem non pertulit. Hæc quidem duo miracula per S. Vigoris reliquias, a nobis illuc relatas, apud Cerasiacum monasterium Christus Dominus peregit. Circa posteriorem sacri illius thesauri historiam nullum documentum reperire licuit. Certe nulla illius hodie in ecclesia parochiali, olim abbatiali, Cerisiacensi [Cfr. Adnot. i.] , quod per litteras ad nos datas testatus est venerabilis hujus ecclesiæ rector, vel memoria superest.

[48] [Os humeri sinistri concessum prioratui Sancti Vigoris apud Baiocas,] Monasterium vero in Monte Chrismato, prope Baiocas, quod postea prioratus S. Vigoris nuncupatum est, postquam anno 1096 ab Odone episcopo Baiocensi subjectum fuit cœnobio S. Benigni Divionensi [Mabillon, Annal. Bened., lib. LXIX, n. 44 (tom. V, p. 369).] , prioratu vero suppresso jam parochia S. Vigoris (Saint-Vigor-le-Grand) in ejus locum successit, quodque obitu et prima sepultura Vigoris insigne fuerat [Cfr. Vit. num. ult. et adnot. i.] , orbatum se dolebat conditoris sui reliquiis. Aliquod tamen ei solatium attulit os humeri sinistri a sancto corpore sumptum et e monasterio Centulensi transmissum die 10 maii 1671, quod solemni pompa, una cum costa S. Sulpicii, alterius episcopi Baiocensis, e cœnobio S. Ghisleni Hannoniæ accepta, monasterii ecclesiæ intulit, die dominica 19 julii ejusdem anni 1671, Ill. Dom. de Nesmond, tunc Baiocensis antistes. Hujus translationis instrumentum cum ipso sacro pignore ante hos viginti quinque fere annos repertum et recognitum est. Cujus rei fidem facit instrumentum visitationis reliquiarum eo tempore, anno videlicet 1857, ex mandato Ill. ac Rmi Caroli Nicolai Didiot, tunc Baiocensis et Lexoviensis episcopi, institutæ, quod in Historia sua Prioratus Sancti Vigoris edidit Faucon [Essai historique, etc., p. 207.] .

[49] [et ibidem asservatum usque ad dies nostros.] Reliquias Vigoris usque ad tempus magnæ perturbationis gallicæ extremo superiori seculo in cœnobio Sancti Vigoris servatas, profanis impiorum manibus subtraxit et post infausta illa tempora ecclesiæ parochiali restituit ven. vir Thomas Le Tual, ejusdem ecclesiæ parochus [Ibid., p. 206 extr.] , easque ab Ill. Dom. Brault episcopo Baiocensi delegatus authenticas agnovit Baiocensis canonicus Durozier, die 16 martii 1808, teste jam citato instrumento visitationis anno 1857. Ex eodem instrumento discimus in ea visitatione quatuor particulas e sacris ossibus avulsas esse, quæ singulæ datæ sunt parocho ecclesiæ Baiocensi Sancti Exuperii, rectori seminarii Sommerveiensis (Sommervieu), superiorissæ cœnobii Baiocensis monialium a Caritate et secretiori tabulario domus episcopalis [Ibid., p. 208.] .

[50] [Aliæ S. Vigoris reliquiæ in ecclesia cathedrali Baiocensi,] Aliis quibusdam locis servatas reliquias S. Vigoris indicat scriptor Historiæ diœcesis Baiocensis [Hermant, Hist. du dioc. de Bayeux, pp. 51, 56.] . Imprimis nimirum in ecclesia cathedrali Baiocensi, testibus tabulis confectis anno 1477 et anno 1562, quo posteriori anno ea ecclesia a Calvinianis direpta est et thesaurus reliquiarum quæ ibidem colebantur dissipatus. Postea vero, anno 1650, e monasterio Vedastino Atrebatensi recepit eadem ecclesia os brachii S. Vigoris.

[51] [in oppido Pontis Arcuensis, et aliis] In Ebroicensi autem diœcesi, ecclesia collegialis Sancti Vigoris in oppido Pontis Arcuensis (Pont-de-l'Arche) servat partem cranii et summum femur sancti patroni, præter pallam qua utebatur in celebrando sanctissimo missæ sacrificio. Quæ quum furtim sublata esset, dein felici casu anno 1648 reperta est in rubo in quem abjecta fuerat: unde postea ad eum locum quotannis Deo gratias acturus solemni pompa clerus illius ecclesiæ accedere consuevit (et hodieque reliquiæ S. Vigoris per totum oppidum circumferuntur dominica secunda mensis julii, quod mihi nuperrime per litteras ven. decani innotuit). Quasdam etiam S. Vigoris reliquias accepisse dicuntur monasteria S. Vedasti Atrebatense et S. Petri Pratelli in diœcesi Lexoviensi atque ecclesia Pictaviensis S. Cypriani, Pontisarensis S. Mellonis in diœcesi Rothomagensi et Marliacensis in diœcesi Parisiensi.

[52] [locis plurimis.] Hæc ex laudata historia diœcesis Baiocensis. Præterea docet nos scriptor recentior [Corblet, Hagiographie du diocèse d'Amiens, tom. IV, p. 663.] anno 1693 datam fuisse particulam reliquiarum S. Vigoris cuidam ecclesiæ diœcesis Cenomanensis, et anno 1805 os spinale ecclesiæ S. Joannis (Saint-Jean-de-Queux) vici Alciacensis (Auxi-le-Château), diœcesis Boloniensis; ac denique haud exiguam particulam earumdem reliquiarum, authentice recognitam, esse penes privatum quemdam civem Abbatisvillæ in diœcesi Ambianensi.

§ VIII. De ecclesiis vel oratoriis ubi S. Vigor singulari cultu honoratur vel olim honoratus fuit.

[In civitate Baiocensi nulla S. Vigori dedicata ecclesia, sed solummodo sacellum in ecclesia cathedrali.] Baiocensem ecclesiam præcipue illustravit S. Vigor laboribus suis et pontificatu. Itaque et in ea præcipuo cultu celebratus est [Cfr. supra num. 14.] . In ipsa tamen Baiocensi civitate nullum oratorium S. Vigoris nobis innotuit præter sacellum quoddam in ecclesia cathedrali sub vocabulo Stæ Honorinæ et S. Vigoris dedicatum, cujus fenestra pictis vitris historiam sancti nostri piorum oculis exhibet. Præterea in eadem cathedrali ecclesia conspicitur inter imagines sanctorum episcoporum Baiocensium fornici chori insculptas et effigies S. Vigoris, quam designat hic titulus characteribus majusculis seculi XIV effictus: SCS VIGOR [Corblet, tom. IV, p. 664.] .

[54] [S. Vigorem patronum colunt vici Sancti Vigoris prope Baiocas,] At præcipue floruit semper cultus S. Vigoris in vico qui civitati adjacet in veteri Monte Chrismato seu Chrismatis, qui hodieque nomine S. Vigoris nuncupatur Saint-Vigor-le-Grand. Ecclesiam illic et monasterium condidit ipse sanctus [Vit. num. 8.] . Monasterium istud, a Normannis destructum, instauravit extremo seculo XI Odo episcopus Baiocensis, accitis monachis quibusdam a Monte S. Michaelis, et paulo post, anno 1096, donavit abbatiæ S. Benigni Divionensi [Mabillon, Annal. Benedict., lib. LXIX, n. 44. (tom. V, p. 369).] , cui titulo prioratus subjectum permansit usque ad annum 1792 [De historia prioratus S. Vigoris videsis Gall. Christ., tom. XI, p. 404; A. de Caumont, Statistique monumentale du Calvados, tom. III, p. 440 sqq.; Faucon, Essai historique sur le Prieuré de Saint-Vigor-le Grand (Bayeux, 1861).] . Nunc autem paucæ antiqui prioratus supersunt ruinæ; ecclesia vero omnino eversa est et nova seculo XVIII a fundamentis erecta [De Caumont, op. cit., p. 437.] . Statua S. Vigoris quæ in illa visitur, etiam recentis est operis. Sed in ejusdem ecclesiæ sanctuario servatur adhuc sedes marmorea, quam S. Vigoris fuisse ferunt, cuique ex antiquo more insidere olim consueverunt pridie quam solemni pompa in civitatem suam introducebantur recens creati Baiocenses episcopi. Quod ita describit vetus cæremoniale: Eat chorus cum clero et populo et processionaliter ad Sanctum Vigorem, ibique invento in monasterio episcopo præparato induto cappa, … adducatur ante cathedram sancti Vigoris lapideam, et eum in ea aliquantulum sedere faciat [Ibid., p. 438; Faucon, p. 155: cfr. pp. 145, 154 – 159.] . Servabatur etiam in ecclesia prioratus Sancti Vigoris et deinde, illa ecclesia diruta, usque ad annum 1823 (quo anno confractum est) in angulo cœmeterii parochialis repositum jacuit labrum baptismale item marmoreum, quo S. Vigor in baptizandis catechumenis usus tradebatur. Descriptionem et effigiem hujus labri, cujus fragmenta hodie reposita sunt in museo Societatis Antiquariorum Cadomi, videsis apud Faucon [Op. cit., pp. 145, 149, 224. Cfr. De Caumont, tom. III, 438 – 439.] .

[55] [Sancti Sulpicii ibidem,] Civitati etiam Baiocensi et vico Sancti Vigoris adjacet vicus Sancti Supplicii seu, ut vulgo nuncupatur, Sancti Sulpicii, cujus ecclesia S. Vigorem ut patronum secundarium veneratur, et monstratur illic statua seculi XII vel XIII, quæ sanctum exhibet satis juvenem, casula tamen, mitra et pedo episcopali decoratum, et animal catello haud absimile erecto corpore illi innitens; at forte non ita certum est hac effigie primo S. Vigorem, et non alium sanctum, repræsentatum fuisse. Hæc de cultu S. Vigoris in ecclesia Sancti Sulpicii, sicut et cetera quæ huic paragrapho inserta sunt non indicato alio fonte, debemus insigni benevolentiæ venerabilis et doctissimi viri E. P. Sauvage, sacerdotis diœcesis Rothomagensis, non semel in Actis nostris laudati, ut qui optime de opere nostro meritus est.

[56] [Radoverus,] Celebris in historia S. Vigoris est antiquus vicus Radoverus (Reviers), sex circiter leucis Baiocis ad orientem distans, ubi primo in regionem Baiocassinam veniens sanctus commoratus traditur [Vit. num. 3.] . In eo vico etiam extitit prioratus S. Vigoris nomine insignitus [Cointius, Annal. Franc., ad an. 530, n. 15.] , et hodierna ejus ecclesia ejusdem titulo consecrata est; sed nullum cultus illius antiquum monumentum servare memoratur. Juxta ecclesiam vero visebatur olim et sacellum S. Christinæ, quo loco secundum traditionem popularem S. Vigor cum discipulis nonnullis aliquamdiu deguit [Lambert, Note sur des sépultures anciennes trouvées à Reviers, p. 440. Cfr. De Caumont, tom. I, p. 367.] .

[57] [et alii multi in diœcesi Baiocensi.] Præter has in diœcesi Baiocensi S. Vigorem præcipuum patronum habent vel habuerunt ecclesiæ Maiseti (Maizet) [A. de Caumont, op. cit., tom. I, p. 148.] ; Longi Villaris (Longvillers) [Ibid., p. 179.] ; Cheusii (Cheux), ubi et uni ex conclusuris fornicis in choro insculpta est (sec. XII vel in. XIII) effigies S. Vigoris infulas et pedum pastorale gestantis et duos dracones catenis illigatos tenentis [Ibid., p. 219.] ; Alteriæ (Authie), in qua ante paucos annos legebatur hæc inscriptio supra januam occidentalem in interiori pariete posita seculo XI vel XII: Quarto idus aprilis dedicata fuit ecclesia ista in honore sancti Vigoris [Ibid., pp. 281, 283.] ; Columbi (Coulons) [Ibid., p. 293.] ; Columbeii (Colomby-sur-Thaon) [Ibid., p. 349.] ; Collevillæ (Colleville-sur-Orne) [Ibid., p. 402.] ; Cagnei (Cagny) [Ibid., tom. II, p. 51.] ; Burgisbud (Bourguébus) [Ibid., p. 124.] ; Solariæ (Soliers) [Ibid., p. 125.] ; Brittevillæ (Bretteville-sur-Laize) [Ibid., p. 210.] ; Urvillæ [Ibid,, pp. 249, 251.] ; Petrariarum (Perrières) [Ibid., p. 326 sqq.] ; Villaris Caniveti (Villers-Canivet) [Ibid., p. 504.] ; Sancti Vigoris de Modiis (Saint-Vigor-de-Mieux) [Ibid., p. 534.] ; Sancti Vigoris de Meseretis (Saint-Vigor-des-Maiserets) [Ibid., tom. III, p. 22.] ; de Damno voto (Danvou) [Ibid., p. 220.] ; de Culto fermentoso (Coulvain) [Ibid., p. 248.] ; Trungeii (Trungy) [Ibid., p. 360.] ; Jueti (Juaye) [Ibid., p. 361.] ; Columbariæ super Seulam (Colombiers-sur-Seulle) [Ibid., p. 539] ; Bernesci (Bernesq) [Ibid., p. 710.] ; Asneriarum (Asnières) [Ibid., p. 777.] ; Anglicæ villæ (Englesqueville) [Ibid., p. 779.] ; Bruticuriæ (Brucourt), antiqua effigie S. Vigoris decorata [Ibid., tom. IV, pp. 108, 107.] ; Crevicori (Saint-Vigor-de-Crèvecœur) [Ibid., tom. V, pp. 417, 419.] ; et de Lisoriis (Lisores), ubi imago S. Vigoris picta apparet juxta tabulam præcipuam in altari principali collocatam [Ibid., pp. 654, 656.] .

[58] [Ecclesiæ S. Vigoris titulo consecratæ in diœcesi Rothomagensi] Duæ ecclesiæ ultimo loco indicatæ pertinebant ad antiquam diœcesim Lexoviensem, jam cum Baiocensi unitam. Nam cultus S. Vigoris ex Baiocensi ad alias derivatus est quæ cum ea unam provinciam ecclesiasticam sub metropoli Rothomagensi constituebant, Rothomagensem scilicet, Lexoviensem, Ebroicensem, Constantiensem et quæ cum eadem nunc unita est Abrincensem, ac Sagiensem [Cfr. supra num. 14.] . In hodierna diœcesi Rothomagensi duas indicare licet ecclesias S. Vigoris titulo dedicatas: unam in ipsa urbe Rothomagensi, extremo seculo superiori tempore magnæ perturbationis fisco publico addicta ac vendita, nec umquam postea divino cultui reddita, cujus accuratam descriptionem nobis tradidit cl. v. A. Sarrasin in opusculo suo de ecclesiis Rothomagensibus suppressis ante hos decem annos edito [Les églises supprimées de Rouen (Rouen 1874), p. 9, sqq.] ; alteram in vico qui nuncupatur Saint-Vigor d'Imonville, quo semel in anno, dominica scilicet post diem tertium novembris, quæ solemnitati S. Vigoris celebrandæ assignata est, fit concursus populi e vicinis locis quasi ad nundinas annuas, unde conjicere licet olim celebrem fuisse illuc ea die peregrinationem ad S. Vigorem.

[59] [et in diœcesibus Ebroicensi,] In diœcesi item Ebroicensi duæ etiam innotuerunt ecclesiæ vocabulo S. Vigoris insignes, altera a qua ipse vicus S. Vigoris nuncupatus est, kilometris decem ad meridiem Ebroicis distans, altera in oppido de Ponte Arcuato (Pont-de-l'Arche). In hac posteriori conspicitur altari principali affixa statua ilignea admodum antiqua, illuc allata quondam e proximo monasterio Boni Portus. Ad eamdem magnus fit concursus matrum parvulos afferentium debiles, quibus a sancto vigorem postulent: mos illis est ut fasciolis gossypinis plurimis ad sancti statuam admotis atque in duas partes dissectis, earum alteras apud eum repositum relinquant, alteras membris pueruli debilibus illigent. Dubium non videtur quin mirum illud genus pietatis, quod antiquitus ibi et ultra memoriam hominum observatur, ortum sit ex ipso S. Vigoris nomine: cujus rei et alia multa proferre licet exempla [Cfr. Cahier, Caractéristiques des saints, v° Calembour.] . Reliquiæ etiam S. Vigoris ibidem honorantur [Cfr. supra num. 51.] in theca roborea repositæ, quæ singulis annis dominica secunda mensis julii (quæ forte dies translationis fuit) solemni pompa circumferuntur. Denique et confraternitas S. Vigoris quondam in ecclesia erat, quæ ante hos quadraginta annos cessavit. Hæc omnia accepimus ex litteris venerabilis decani hodierni, per R. D. Sauvage nobiscum communicatis.

[60] [Constantiensi] In diœcesi Constantiensi quinque ecclesiæ parochiales S. Vigore patrono gloriantur: videlicet Sancti Vigoris (Saint-Vigor-les-Monts), Joganvillæ et Briquevillæ (Briqueville-les-Salines seu Briqueville-sur-Mer), quæ ad antiquam diœcesim Constantiensem pertinebant; et quæ ad antiquam diœcesim Abrincensem, Tanensis (Tanis), ubi conspicitur fenestra in qua vitris pictis repræsentatur S. Vigor draconem pedibus conculcans, ac Campiaci (Champeaux), ubi servatur statua S. Vigoris haud inelegans seculo XVI confecta: ad harum priorem multi olim piæ peregrinationis gratia convenire solebant, nunc admodum pauci. Præterea olim S. Vigoris nomine consecrata erat ecclesia monasterii Cerisiacensis (in vico hodierno Cerisy-l'Abbaye seu Cerisy-la-Forêt) [Hermant, Hist. du dioc. de Bayeux, p. 51.] et singulari cultu etiam honorabatur sanctus in parochiis de Vallevilla (Vauville) et de Tortevilla (Teurteville-au-Bocage), quo utroque loco erat prioratus prioratui S. Vigoris Baiocensi subjectus [Faucon, Essai historique sur le Prieuré de Saint-Vigor-le-Grand, pp. 111, 113.] .

[61] [ac Sagiensi..] Denique in diœcesi Sagiensi S. Vigor ut patronus colitur in parochiis Athiarum (Athis) et Mesnilli Gunduini (Mesnil-Gondouin).

[62] [Cultus S. Vigoris in diœcesibus Atrebatensi et Ambianensi.] Extra provinciam Rothomagensem viget quidem cultus S. Vigoris in diœcesibus Atrebatensi et Ambianensi [Cfr. supra num. 14.] ; sed nulla ecclesia aut oratorium ejus titulo consecratum mihi innotuit præter sacellum ipsi sacrum in ecclesia Sancti Richarii [Corblet, Hagiographie du diocèse d'Amiens, tom. IV, p. 663.] . In eadem ecclesia effigiem sancti nostri repræsentat statua posita in sacello Sancti Angilberti, et præterea alia statua affixa muro quo fulcitur turris ad fores ecclesiæ, qua exhibetur S. Vigor draconem sex capitibus inhiantem stola abducens [Corblet, ibid., p. 664; Cahier, Caractéristiques des SS., p. 318.] .

VITA SANCTI VIGORIS.

Vigor, episcopus Baiocensis (S.)

BHL Number: 8609, 8611, 8612, 8613

EX MSS.

Hanc Vitam, ut supra monuimus [Cfr. Comment. præv., numm. 1, 2.] , edimus ex codicibus septemdecim, quorum octo magis primigenium videntur ejus textum exhibere, videlicet 1. Carnotensis 68; 2. Parisinus 13765; 3. Atrebatensis 462; 4. Bruxellensis 7460; 5. Duacenus 838; 6. Compendiensis et 7. Marchianensis, quorum apographa nobis servavit cod. Parisinus 11773; 8. Audomaropolitanus 746. Horum omnium variantes lectiones adscripsimus ad priorem textum.

Reliqui vero codices novem, unde textum emendatiorem proferimus, ita inter se concordant ut variantibus lectionibus notandis locus non fuerit. Paucas, quæ alicujus momenti videri possint, indicabimus in margine.

TEXTUS, UT VIDETUR, PRIMIGENIUS.

[Prologus.] Incipit [Tot. num. om. 3, 8.] VITA [prologus in vita 4 – 6; prologus vitæ 7.] BEATISSIMI [sancti 4 – 7; sancti ac b. 2.] Vigoris episcopi [om. 2, 5; et confessoris add. 4.] , QUE CELEBRATUR KAL. NOVEMBRIS [(que-nov.) om. 4 – 7.] . Gloria [et honor add. 2.] omnipotenti Deo Patri [om. 4 – 7.] et [Domino add. 4 – 7.] Jesu Christo filio ejus et Spiritui sancto, Deo vero, manenti in trinitate perfecta, factori et recuperatori [creatori 4 – 7.] generis humani. Oportet igitur pro ædificationȩ sanctæ matris æcclesiæ, Christi sanguine redemptæ [vox erasa, corr. redempta 1.] , quam exibuit sibi gloriosam sponsam [om. 4 – 7.] , non habentem maculam aut rugam, vitas sanctorum [(v. s.) sanctorum vitam 2.] scribere, que [qui 4 – 7.] velut luminaria mundi [om. 2, 7; in mundo 4 – 6.] fulserunt et, tenebras [tenebris 2, 4 – 7.] ignorantiæ atque errorum [erroris 4 – 6.] depulsis, lumen clarum [om. 6.] cordibus [in cord. 2.] credentium [fidelium 6.] illustrarunt [infundebant 2; infuderunt 4 – 7.] . Denique post gloriosam ascensionem Domini nostri Jesu Christi ad cȩlos ac post prȩdicationem beatorum apostolorum in toto orbe diffusam, sancti martyres atquȩ confessores in ornamentum sanctæ [om. 2, 4 – 7.] æcclesiæ exorti sunt. Inter quos beatus Vigor pontifex velud lampas clarissima fide Christi refulsit. Hujus [(beatus-hujus) om. 2, 4 – 7.] etiam beati Vigoris, Baiocasine civitatis episcopi [om. 4, 6.] , vitam adgredimur scribere; cujus exempla atque miracula [(e. a. m.) miraculis atque exemplis 2, 4 – 7.] virtutum [om. 4, 5.] prȩfata civitas meruit illustrari [Explicit prologus add. 4.] .

[2] [S. Vigoris ortus, educatio, virtutes.] [Incipit vita sancti Vigoris episcopi 3, 5, 7; Incipit vita sancti Vigoris episcopi et confessoris, cujus festivitas est kalendas novembris 4; Incipit vita 6; Vita sancti Vigoris, cujus corpus est in monasterio sancti Richarii 8.] . Igitur beatus [(I. b.) Beatus itaque 3 – 7.] Vigor, Atrebatensis [ex Atrebatensi 3, 8; Atrebatensi 4 – 7.] provintia, [provinciæ 2.] , parentibus [a par. 6.] nobilitate et fide [ita 1, 2, 4; inclitis add. 3, 8; præclaris add. 5, 7; pollentibus add. 6.] oriundus [ortus 2.] fuit. Qui dum in utero matris necdum æditus esset, meruit venerabilis ejus genitrix audire ab angelo sancto [om. 4 – 7.] , sopore depressa, quod in utero haberet filium [om. 6.] quem Dominus gratia sua [(g. s.) s. g. 2, 4 – 7.] inlustraturus esset. Fuit enim [autem 3, 5, 7; ergo 8.] temporibus Childeberti, illustri [illustris 2, 3, 5, 7, 8; om. 4, 6.] regis Francorum, ortus a atque æducatus intra monasterium almi patris Vedasti b infra prȩfatam provinciam [(p. p.) prov. præf. 5, 7.] , in religione monachorum choabitans. Tantaque in eo erat obedientia atquȩ humilitas [(o. a. h.) h. a. o. 4 – 7.] ut [om. 2, 3, 8.] in ipsis adolescentiæ suæ annis atque pueritiæ inter [ut inter 2, 3, 8.] ceteros omnium [om. 2; omnibus 3, 8.] gratiosior [gratior 2.] videretur [haberetur 2.] . Parentes vero ejus juxta seculi nobilitatem erant [om. 2 – 8.] locupletes valde [om. 2 – 8.] , magisque [magis 2 – 8.] eum superstitem in rerum opulentiis habere cupiebant quam ad religionis institutionem [institutum 2, 4.] relinquere; sed hæc [om. 2 – 8.] vir [sanctus vir 7.] Dei [Domini 4 – 7.] secundum evangelicum [evangelii 2.] mandatum [(e. m.) evangelium 3 – 8.] respuit [om. 2 – 8.] , ut Dominus [(ut Dom.) ubi 2 – 8.] ait: Qui reliquerit patrem et matrem et agros [uxorem et agros et pompam seculi 2; om. 4 – 7.] propter me, centuplum accipiet et vitam æternam possidebit, magisque [magis 2 – 8.] studuit inhiare cœlestia [cœlestibus 3 – 8.] quam terrenis opibus [operibus 5.] habundare [inundare 4 – 7.] . Denique nuditatem et ægestatem magis [om. 2.] ambiens, quicquid habere poterat latenter pauperibus erogabat. In tantum igitur [ergo 3 – 5, 7; vero 6.] a Domino [divinitus add. 2, 3.] inspiratus est ut beati Abrahæ [patriarchæ add. 2, 8.] meritis æquaretur [coæquaretur 3 – 7; (in tantum-æquaretur) om. 8.] , cui dictum est: Exi de terra tua et de cognatione tua [om. 3 – 5, 7.] et [om. 4.] de domo patris tui, et faciam te [crescere add. 8.] in gentem magnam.

[3] [Patriam deserit, Redeveri in regione Baiocassina idololatras multos ad veram fidem convertit.] Iste igitur [om. 8; (Iste ig.) Ig. iste 2.] sanctus cupiens peregrinationem [exiit add. 2, 4, 7; sed add. 3, 8.] , nesciens [nescio 5, 7.] quo iret [ire 7.] , nisi [om. 8.] divino nutu, cujus spiritus [semper (sp. om.) 7.] operatur omnia ut vult, inspiratus, adiit partibus [partes 2 – 8.] occidentis, ut ubi occasus videretur [videbatur 3, 5, 6.] solis justitia appareret [(j a.) ibi j. a. 8; justitiæ ab hujus temporalis ortu solis justitiæ apparet 2.] et [ut 8.] effugatas errores [(eff. err.) effugatis errorum 2 – 4, 6, 8; effugatis erroribus 5, 7.] ac [atque 6; et 8.] vitiorum tenebras [tenebris 2 – 8.] , lux vera in cordibus credentium oriretur. Assumpto igitur [ergo 3 – 6, 8.] uno secum puerulo, nomine Teodemiro [Theodemiro 2 – 8.] c, pervenit in regionem Baiocasinam. Qui [quem 2.] cum in itinere esset, angelus Domini in somnis eum [om. 2.] admonuit [(e. a.) a. e. 3; dicens add. 5, 7, 8.] . Perge, inquid [om. 3, 5, 7, 8.] , ad [om. 2, 3; per 4 – 8.] viam quam [qua 2 – 6.] ire decrevisti: quia locus tibi est præparatus a Domino, et plebs non modica per [quæ per 2, 4 – 7.] te ad fidem veram conversura [convertenda 3 – 8.] est [(c. e.) e. c. 5 – 7.] . Ac deinceps [deinde 3.] , fretus adjutorio Dei, pervenit in [ad 2, 8.] supra dictam regionem ad vicum quendam qui Redeverus [Deverus 2.] d dicitur, ibique hospitare [hospitari 3 – 8.] cepit. Quo in [(q. i.) i. q. 2.] loco erant homines bruti et ignari a [om. 2 – 8.] cultu Dei [(c. D.) D. c. 2, 4 – 7; cultus Dei 3, 8.] ac [om. 2.] sacrilega superstitione detenti, colentes idola et adorantes simulachra [(colentes-simulacra) om. 8.] , multisque erroribus involuti Deum penitus ignorabant. In eo [eodem 2.] vero loco vir Dei diutius commoratus cepit verbum Dei incolis [accolis 2.] regionis [loci 3 – 8.] illius prȩdicare. Ibique ædificato oratorio e, vigiliis et orationibus pernoctans assidue Dominum precabatur [deprecantes 2; (a. D. p.) Dom. deprecabatur ass. 3 – 8.] ut ad agnoscendam [cognoscendam 3 – 8.] veritatem corda credentium virtute Spiritus sui [(Sp. sui) sua Sp. 2; Sp. sancti sui 4 – 6; Sp. sancti 8.] illustraret. Tantamque [tantam namque 2.] ei Dominus gratiam [(D. g.) g. D. 8.] contulit ut pene omnes [om. 4, 6; (p. o.) o. p. 5, 7.] converterentur ad fidem Christi per ejus predicationem atque exemplum [exempla 2 – 8; perplurima add. 3 – 6; plurima add. 7.] sanctitatis [illius add. 3 – 7; (a. e. s.) om. 8.] .

[4] [Infantem resuscitat et multis infirmis sanitatem restituit.] [numm. 4, 5, 6, om. hoc loco 8, sed deinde paucis verbis ad calcem Vitæ compendio subjecti sunt.] . Igitur volens Deus [Christus Jesus 3 – 7.] eodem tempore [(e. t.) om. 3 – 7.] militem suum manifestum fieri in eadem regione, contigit ut quidam vir, quem ipse ad fidem Christi [om. 3.] converterat [imbuerat 3, 4, 6; perduxerat 5, 7.] , haberet filium parvulum [om. 3.] , quem justa [ita 1.] temporalem amorem [(t. a.) consuetudinem temporalis amoris 3 – 7; nimium add. 2.] diligebat. Evenit vero ut idem puer [om. 2.] febribus validis urgeretur, atque ad extrema [extremum 2, 3, 5.] perductus [deductus 3, 4, 6.] spiritum exalavit vite. Cujus corpusculum exanimȩ [om. 3 – 7.] mater nimiis doloribus fatigata collocavit in lectulo [lectulum 2, 6.] , atque cum [om. 3, 5.] ululatu [ejulatu 2.] et clamore magno [(e. c. m.) magno cum clamore 4, 5; magnoque cum clamore 3, 6; magnoque clamore 7.] cucurrit ad virum Dei, cepitque clamare [exclamare 4 – 7.] dicens: Sanctæ Vigor, si vere Dei servus [(D. s.) s. D. 2 – 7.] es, et [si add. 3 – 7.] vera sunt que in nomine Christi [Jesu Christi Nazareni 3 – 7.] adnuntias [annuntiatis 3.] , veni, resuscita [et suscita 2.] filium meum qui [quia 2.] defunctus est, et credemus [(e. c.) credemusque 6; om. 2.] quia Dominus te misit in hanc regionem ad inluminationem nostram. Vir autem Domini prostratus jacebat ad orationem [(a. o.) in oratione 2 – 7.] , deprecans cum lacrimis [(d. c. l.) c. l. d. 3.] Dominum [om. 6.] ac dicens: Deus Pater omnipotens, qui misisti unicum [unigenitum 2.] filium tuum salvatorem [redemptorem 6.] mundi, equalem tibi in tua æternitate, potestate ac majestate quique hominem perditum [(h. p.) olim p. h. 2.] ad inmaginem [agnitionem 2.] nominis tui [(n. t.) t. n. 4 – 7; tuæ gloriæ 3.] revocasti [revocavit 2.] , exaudi me humillimum et [(h. e.) om. 3.] indignum [(e. i.) indignumque 4 – 7.] famulum tuum, et redde animam intra viscera pueri [illius pueri 2 – 6; hujus pueri 7.] , ut cognitio nominis tui manifestetur in populo isto [(m. in p. i.) in p. i. m. 4 – 7.] . Cumquȩ complesset orationem, conversus ad mulierem dixit: O [om. 2 – 7.] mulier, crede in Deum quem christiani colunt, et reviviscet filius tuus [(crede-tuus) horum loco quid mihi molesta es? nonne dixi tibi 2 – 7.] : quia si credideris ex toto corde Deum [in Deum 3, 4, 6, 7.] verum, omnia quȩcumque [quæ 3.] petieris [ab eo add. 3.] impetrabis [crede tantum et vivet filius tuus add. 2.] ? At illa audiens viri Dei sermonem, credens abiit. Cumque e foribus [(e. f.) foribus 2; ad portam 3 – 7.] domus suȩ accessisset, vidit filium suum [vivum add. 2; e foribus add. 3 – 7.] exilientem et [om. 3 – 7.] laudantem Deum [Dominum 3.] et dicentem [(e. d.) dicentemque 2.] : Laudo et glorifico et magnifico [(e. m.) magnificoque 3 – 7.] Christum filium Dei vivi [per quem omnia facta sunt add. 2.] , per quem et [om. 2.] sanitatem et vitam per orationem servi sui Vigoris recuperari [recuperare 2 – 7.] merui [potui 6.] . Vixit [vixitque 3 – 7.] deinceps multum tempus cum incolomitate status sui [(st. sui) sui st. 4 – 7.] serviens Deo [(s. D.) om. 3 – 7.] . Propter hunc [hoc 2 – 7.] ergo miraculum magis longe lateque fama viri Dei personuit, et egrotantium medicina [(ægr. m.) ægrotantibus medicinam 2.] per orationes [orationem 2.] ejus [Dominus] [om. 1.] tribuit [(D. t.) venit maxima 3 – 7.] ; ita ut cecorum, claudorum ceterorumque languentium sanitas non dubium [dubie 4 – 7; (n. d.) om. 3.] sit [om. 4 – 7; per intercessiones ipsius add. 4 – 6; per intercessionem ipsius add. 7.] a Domino [(a. D.) per Dominum 3; sit add. 4 – 7.] distributa [(sanitas-distributa) sanitates per illum Dominus plurimis impertiret 2.] .

[5] [Immanem serpentem fugat] Per idem tempus erat [om. 3.] quidam vir in eadem regione, Volusianus nomine, locuples valde prædiis ac familiis possessionibusque ditatus [erat multis add. 3; multis add. 4 – 7.] . Qui audiens famam viri Dei, accessit ad eum, deprecans illum [(depr. ill.) om. 3 – 7.] dicensque [dicens 3 – 7.] : Vir Dei, scio quoniam [quod 2; quia 3 – 7.] potens es in [om. 3.] miraculis, que [quoniam 3.] per te Dominus [Deus add. 4 – 7.] jam [in plebe sua 2; om. 3 – 7.] operatur. Rogo [ergo add. 3, 7.] ut venias ad possessionem meam: quia in quodam loco silve serpens est immanis valde, qui homines [multos add. 2.] et peccora multos [multa 2 – 7.] exurit [comburit 6.] flatu suo, et nemo ausus est [(a. e.) audet 3; et deinde post in circu exciso folio desiderantur sequentia usque ad num. 9 extr. (cfr. ibid.).] in circuitu loci illius quicquam attingere. Veni ergo, si forte valeas per orationes tuas ab interitu serpentis nos liberare. Cui vir Dei [ait add. 2.] : Non possum, inquid [om. 2.] , per me quicquam agere [facere 2.] , nisi Christus filius Dei, qui dedit discipulis suis potestatem calcandi super serpentes et scorpiones et super omnem virtutem inimici, dederit mihi constantiam ad conterendam callidissimi [callidi 4 – 7.] serpentis astutiam. Revertere [modo add. 4 – 7.] hinc, et die tercia remeare [remea 2, 5, 7.] , et si voluntas Dei est [(v. d. e.) e. v. d. 2.] , pergam tecum. Igitur vir Dei secundum morem suum prosternens se in orationibus [oratione 4 – 7.] , biduo in [om. 2, 4 – 7.] jejuniis perseverans, fontem [fonte 2; et fonte 4 – 7.] lacrimarum oculos rigans, supplicans [supplicavit 4 – 7.] Domini misericordiam ut per orationem ejus [servi sui 4 – 7; (p. o. e.) om. 2.] eundem serpentem superaturus esset [superare posset 2, 4 – 7.] . Die vero [equidem 4 – 7.] tertia pergens ad prȩdictum locum, invenit semitam per quam idem serpens ibat ad fontem aque et iterum remeabat ad specum suum, quod [qui 2, 7; intra add. 4.] iter antiquarum maceriarum [(i. a. m.) intra antiquam maceriem 2.] cujusdam arboris magnitudine [om. 4 – 7.] sub radicȩ consitum [constitutum 4 – 7; (cujusdam-consitum) juxta cujusdam arboris radicem 2.] erat. Qui adpropians ad eundem [idem 2.] specum, dixit ad serpentem: Serpens antique et satana [sathanas 2; (a. e. s.) e. s. a. 4 – 7.] , præcipio tibi in nomine Jesu Christi [Domini nostri add. 2.] filii Dei vivi, qui servis suis dedit [et add. 2.] virtutem ambulandi super aspidem et basiliscum et conculcare [conculcandi 5, 7.] leonem et draconem, ut exeas de specu illo [illo 2, 4, 7.] . At ille [illico add. 2.] exiit stridens [(e. s.) exiens stridet 4 – 7.] dentibus, erecto capite, vomens flammis [flammas 2, 4 – 7.] , et quasi ad devorandum paratus. Erat enim [om. 2, 6; autem 5, 7.] ejus longitudo [(e. e. e. l.) long. ej. er. 2.] pedum numero [(p. n.) n. p. 4 – 7.] XLta et aspectus ejus erat [om. 2.] terribilis valde. Qui [quem 2.] mox ut vidit eum [om. 2, 4 – 7.] Dei famulus [famulum 4 – 7; (v. e. d. f.) d. f. v. 2, clauso ore et depressa cervice venit ad eum, ille autem add. 4 – 7 (et cfr. infra not. 52).] , elevata manu signum crucis injecit [objecit 5, 7.] . At ille clauso ore et depressa cervice pervenit ad eum [(p. a. e.) a. e. p. 2.] . Vir ergo [(v. e.) tunc vir 2.] Dei [(At ille-Dei) om. 4 – 7 (cfr. supra not. 48).] , accepto [arrepto 2; et arrepto 4 – 7.] orario [suo add. 2, 4, 7.] , ligavit collum ejus, tradiditque famulo suo, nomine [om. 2.] Theodemiro [(f. s. n. T.) prædicto discipulo suo 4 – 7.] , quasi mansuetum [mansuetam 2, 4 – 7.] ovem, dixitque ei: Vade et perduc eum usque ad litus maris, nec [ne 2, 4 – 7.] in hoc loco ulterius habeat potestatem commorandi. Tunc omnes populi [(o. p.) omnis populus 2.] qui ad spectaculum istud [(s. i.) i. s. 2; hoc sp. 4 – 7.] convenerant, glorificaverunt Deum dicentes: Vere Deus est [(d. e.) e. d. 4, 6.] in servo suo, per quod [quem 2, 4 – 7.] tale fit [fecit 4 – 7.] miraculum in oculis viventium hominum [(v. h.) videntium omnium 4 – 7.] . Ad [ita 1.] vero [(a. v.) inter quos 2.] Volusianus, prosternens se pedibus beati viri [(p. b. v.) b. v. p. 2.] , confitebatur Deum mirabilem esse [om. 4 – 7.] in servis [sanctis 4 – 7.] suis. Tunc tradidit ei omnem [om. 5 – 7.] locum [illum add. 2.] qui Cirisiacus f dicitur, qui in gyro cingebatur [(i. g. c.) c. i. g. 4 – 7.] fere milia XXXV [(milia XXXV) triginta quinque viculis 4 – 7; millibus triginta quinque cum omni possessione sua 2.] .

[6] [iterum et tertio.] Alter [alius 4 – 7.] vero [(a. v.) at vero idem 2.] serpens exiit iterum [(e. i.) i. e. 2.] in locum qui dicitur Cella g; unde per eundem virum [Dei add. 4 – 7.] eicitur [fugatus est 4 – 7.] . Ac demum exiit [(a. d. e.) exiit item 4 – 7.] alius [om. 2; miræ magnitudinis add. 4 – 7.] in alio loco [(a. l.) alium locum 2; om. 4 – 7 (cfr. not. seq.).] trans fretum maris [in quodam loco add. 4 – 7.] , qui dicitur Cameron h; at quem [(a. q.) cui 4 – 7.] vir Dei preceptum dedit [(p. d.) om. 4 – 7.] . Prȩcipio, inquid, tibi, draco, ne aridam ulterius [ultra 4, 6; om. 5, 7.] terram adtingas neque ulli hominum noceas [et statim (tunc statim 7) dedit se præcipitem in mare add. 4 – 7.] . Ob quam causam prȩfata prȩdia viro Dei [(v. D.) sancto Vigori 4 – 6.] tradita sunt in possessione [possessionem 2, 4 – 7.] .

[7] [Episcopus consecratur Baiocassinus.] Cumque [cum 6, 8.] longe lateque [(l. l.) longius 2.] crebesceret [ita 1.] fama virtutum ejus [beati Vigoris 8.] pro hujus miraculi facti [(h. m. f.) h. miraculo f. 2, talibus miraculorum factis 4 – 7; (pro-facti) om. 8.] , contigit ut episcopus Baiocasine civitatis migraret ad Dominum. Tunc omnis congregatio clericorum cum multitudine plebis colligentes [collegerunt 2 (et cfr. not. seq.)] se simul [(clericorum-simul) ejusdem civitatis clericorum seu laicorum 4 – 8.] , petierunt [petieruntque 2; petiit 4 – 7; petivit 8.] unanimiter a rege Childeberto [(a. r. C.) om. 2, 4 – 8.] ut sanctus Vigor eorum fieret pontifex k. Quid longius protraam sermonem? Dei enim [ergo 4 – 8.] nutu et pontificum plurimorum favore ordinatus est episcopus [(p. f. o. e. e.) f. p. ep. est ord. 4 – 8; præfatæ civitatis add. 2.] l. Deinceps vero memoratus vir Dei [Dei om. 2, et cfr. not. seq.] magis ac magis studuit Domini exercere famulatum diebus ac noctibus [(deinceps-noctibus) quem honorem virtutum operatione bonarum (et bonorum omnium exercitiis 8) honoravit (decoravit 8): nam studuit deinceps magis ac magis purum Domino Deo suo (D. D. s. deinc. m. a. m. p. 5 – 7) reddere (r. D. D. s. p. 8) famulatum die noctuque 4 – 8.] in [om. 2, 4 – 8.] jejuniis, in [om. 4 – 8.] vigillis, in [om. 2, 8; et 4 – 7.] orationibus, in [om. 4 – 6, 8.] lectionibus [etiam add. 4 – 8.] divinis, atque in [om. 4 – 8.] predicationibus vacare.

[8] [Idololatras convertit, opem præstante Childeberto rege.] Per idem vero [fere 2; itaque 4, 6; om. 5, 7, 8.] tempus, dum [(per-dum) dum quadam die beatus Vigor 8.] ad predicandum [prædicationem 4 – 7.] pergeret, venit in montem qui vocatur [tunc vocabatur 2; vocabatur 4, 5, 7.] Phanus, nunc vero Crismatus dicitur, miliario [uno add. 4 – 8, et cfr. not. seq.] ab urbe [(n. v. C. d. m. a. u.) m. uno a. u. n. v. C. d. 4 – 7.] m. In quo monte erat effigies lapidea in specie mulieris, quem [quam 2, 4 – 7.] incole loci illius velud quodam sacrum venerari solebant [(in quo monte-solebant) om. 8.] . Qui dum more solito inibi vir Dei [(v. D.) om. 2, et cfr. not. seq.] adnuntiare verbum Dei cepisset [(qui dum-cœpisset) vir igitur Dei dum solito more verbum vitæ æternæ cœpisset annuntiare ibi 4 – 7; cumque ibi solito more cœpisset verbum Dei prædicare 8.] , consurgens omnis multitudo rusticorum vulgus [(r. v.) vulgi 2.] cum injuria ejecerunt eum [(consurgens-eum) omnes illi (illi om. 8) rustici commoti in ira (in ira om. 8) veluti bruta animalia ejecerunt eum cum magna injuria 4 – 8, et cfr. infra not. 16.] , dicentes: Nos consuetudinem patrum et priorum nostrorum tenebimus [(e. p. n. t.) n. e. p. t. 4, 6; t. e. p. 5, t. p. 7.] , et a cultura deorum nostrorum nullatenus recedemus, nec tuis [unquam add. 4, 5, 7.] obtemperabimus præceptis [(dicentes-præceptis) om. 8.] . Ob quam causam vir Dei cum ira ab eodem recessit loco [(r. l.) l. r. 8.] . Consilioque [consilio vero (vero om. 8) post 4 – 8.] inito, accessit ad regem Childebertum, narrans ei qualiter, [omnis add. 2, 6.] regio Baiocasina ad cultum Dei [veri Dei 2, 4, 5, 7, 8; omnipotentis add. 4 – 7.] sit conversa præter [p̄ter 1, et ita ubicumque in textu nostro præfixum præ hoc modo scriptum legitur.] illum memoratum [om. 2, 8.] montem, qui profanam superstitionem diabolicam illusus [(profanam-illusus) superstitione diabolica 2; profana superstitione 4 – 7; om. 8.] diabolicis [om. 2; adhuc add. 8.] erroribus tenebatur [detinebatur 8.] innexus [annexus 2; om. 8.] . Quo [quod 4 – 7; om. 2, 8.] audiens [autem add. 2; hæc add. 8.] Childebertus rex, in præfato monte execrabiles incolas [accolas 2; et cfr. not. seq.] habitare [(in præfato-habitare) videlicet in illo monte hab. ex. inc. 4 – 7; om. 8.] , admirans sanctitatem viri Dei [om. 8.] et famam virtutum [prius, ut videtur, virtutes 1.] ejus [om. 8, et cfr. infra not. 45; (f. v. e.) e. f. v. 4 – 7.] , flexus ad misericordiam, ait ad virum Dei [(v. D.) beatum Vigorem 4 – 7.] : Cunctis notum est [(cunctis-est) sicut comperi 2; si comperit sanctitas vestra (et om. voces seq. ven. pater) 4 – 7.] , venerabilis pater, quia [idem 2, 4, 6; quod idem 5, 7.] mons atque incole [accolæ 2.] ejus dicionibus regis Franchorum subjacet [(r. f. s.) regiis subjacet 2; subjacent regis (regiis 6) 4 – 7.] priscisque temporibus fiscus præcedentium regum fuit [(p. r. f.) regalis exstitit (exstiterit 5) 4, 5, 7; exstitit regalis 6.] n. En trado tibi [(t. t.) tibi trado 7; pater add. 4 – 7.] memoratum locum [(m. l.) montem ipsum 4 – 7.] cum omnibus habitatoribus suis [ejus 4 – 7; (h. s.) s. h. 2.] in possessionem perpetuam, ut destruas omnem immundiciam profanitatis idolatriȩ [(p. i.) i. p. 4 – 7.] et edifices [ædificato 2.] æcclesiam Christi [in chr. 4, 5, 7.] nomine consecratum [consecrandam 2; dedicatam 6; (flexus-consecratam) tradidit ei ipsum montem cum omnibus appenditiis suis in perpetuam possessionem et ut ibi ædificaret ecclesiam Christi nomine consecratam 8.] . Missis vero legatis suis ad prædictum locum [montem 4 – 8; venerabilis episcopus add. 4 – 7.] , omnia ut præfati sumus impleverunt [implevit 6.] ; et emundato loco omnis plebs Baiocasina, concurrentes [concurrens 2; (o. p. B. c.) omnes Baiocasini cucurrerunt 4 – 8.] ad virum Dei, unanimiter edificaverunt [ædificantes 4 – 8, et cfr. infra not. 59.] æcclesiam, omnisque populus illȩ devotus effectus [om. 2.] est, et inposuerunt nomen ipsius montis [(n. i. m.) ei nomen mons 2, 6; monti nomen 4; nomen monti, 5, 7.] Chrismatus [Chrismatis 2; Chrismato 4 – 7.] o. Ab illo [ergo add. 4 – 7.] diæ constitutum est ut omnes pontifice s [(o. p.) pontifex 4 – 7.] illius civitatis tres infantes in sollempnitate paschali ibidem baptizarent [(s. p. i. b.) p. s. baptizaret i. 4 – 7.] p, et [ac 2; tunc add. 4 – 7.] demum cum sanctorum [om. 2, 4 – 7.] reliquiis et presbiteris ac diaconibus vestibus sacris indutos [induti 2; indutis 4 – 8.] cum coro psallentium remearent pedibus [(r. p.) pedetemptim remearet ad propria 4 – 7; (omnisque populus-pedibus) om. 8.] . Concurrebat [concurrebant 4, 6.] vero [igitur 4 – 7; om. 8.] ad eundem virum Dei [(ad-Dei) inibi 4 – 7, et cfr. infra not. 65; ad beatum Vigorem 8.] multitudo vicinorum [om. 8.] episcoporum [populorum 2; fidelium 8.] in eodem loco [(i. e. l.) ad eumdem virum Dei 4 – 7; om. 8.] et [qui 5, 7.] prædia sua [om. 4 – 8.] ac possessiones [suas add. 4 – 8.] illi tradebant [tradebat 8.] , plurimaque multitudo clericorum [(m. c.) c. m. 8.] q ibidem [eodem in loco 4 – 7; om. 8.] sub Dei famulatum se subdebant [(sub-subdebant) in Domini famulatum subsistebant 2; subdebant (subdebat 5, 7) se sub Dei famulatum (famulatu 5, 7) 4 – 7; subdebat se Dei famulatui 8.] .

[9] [Vir princeps, ejus agrum invadens, divinitus punitur.] Contigit vero [quoque 4 – 8.] instigante [intingante 1.] diabolo eodem tempore [(i. d. e. t.) e. t. i. d. 4 – 8.] ut quidam comes regionis illius [Baiocossinæ 8.] , Bertulfus nomine, avaritiæ estibus [facibus 4 – 7.] accensus, sicut se habet misera [(h. m.) m. h. 4 – 7.] cupiditas [(sicut-cupiditas) sit ut 8.] , invadere conatus est [sit 4 – 7; (c. e.) conaretur 8.] agrum quendam [(a. q.) q. a. 4 – 8.] in eodem loco [(i. e. l.) om. 4, 5, 7, 8.] , qui viro Dei dudum traditus [(d. t.) t. d. 5, 7; ad prædictum locum add. 4 – 7.] fuerat r. Cumque protervo spiritu cum ambitione magna [(c. a. m.) om. 4 – 8.] aratra conglobata [(a. c.) aratris conglobatis 2, 4 – 7; conglobatis aratris 8.] eundem agrum fuisset ingressus, nunciatum est beati [beato 2, 4 – 8.] Vigori quod tanta [cum tanta 2.] vesania prædictus [præscriptus 4 – 8.] comes agrum illius occupasset. Ille vero [(i. v.) beatus vero Vigor 8.] ut erat jam decrepita etate fessus, occulis caligantibus poene [pleneque 8.] lumen amissis [(l. a.) lumine amisso 2, 8; lumen amiserat 4 – 7.] , misit ad eum nuntium [om. 8.] dicens: Rogo ut recedas [discedas 8.] ab hereditate quam mihi Dominus [noster add. 4, 5.] Jesus Christus [om. 2.] per manus religiosorum virorum [om. 4 – 7.] tradidit [dedit 8.] . Alioquin rogabo Dominum meum ut defendat hereditatem suam. At ille, ut erat inflatus superbia, cum injuria sprevit nuntium ejus [(n. e.) e. n. 8; dicens: Si non cito recesseris, ictibus meis jam tu percussus abibis add. 4 – 8.] ; et nequaquam adquiescens precibus viri Dei, cepit vehementius exarare [colere 4 – 8.] agrum illum. Cumque renuntiata essent hȩc De famulo, sumpto vehiculo quo pergere solitus erat, egressus civitate [civitatem 2, 7; e civitate 4 – 6, 8.] venit ad montem; ingressusque æcclesiam expansis manibus cepit orare, dicens [(c. o. d.) oravit ad Dominum 8, et om. seqq. usque ad super terram.] : Domine Deus auxiliator meus, defende hereditatem [tuam add. 4 – 7.] quam mihi dedisti. Eleva manum tuam in superbia [superbiam 2.] inimici, quia malignatus est in servos tuos [(i. s. t.) inimicus 2.] . Depone potentes de sede et exalta humiles in fide, ut cognoscant omnes quia tu solus potens et mirabilis es super omnem [om. 2, 4 – 7.] terram. Necdum igitur [om. 2; itaque 4 – 8.] vir Dei orationis verba compleverat, et ecce idem malignus et [hic jam rursus præsto est 3.] superbissimus comes [(i. m. e. s. c.) s. c. subito i. m. 2.] de ȩquo quo [in quo 8.] sedebat [(q. s.) om. 6.] corruit et fractis cervicibus [cruribus 3 – 7.] expiravit, simulque vitam et hereditatem amisit [(v. e. h. a.) vita et hereditate amissa 2.] et [om. 2 – 8.] æternis [etiam add. 3 – 8.] gehennȩ incendiis traditur [traditus est 3 – 8.] mancipandus [cruciandus 2.] . Cumque turba [(c. t.) turba autem 3 – 8.] quȩ convenerat [venerat 5, 7; cum eodem comite cum add. 3 – 8.] vidisset [vidissent 2.] quȩ gesta erant [fuerant 3 – 8.] , cum summa festinatione fugerunt [reversa est ad propria 3 – 8.] : et nemo ab illo [illa 4 – 7.] diȩ quisquam [om. 3 – 8.] ausus fuit possessionem viri Dei [(a. f. p. v. D.) p. v. D. a. f. (est 3, 8) 3 – 8.] invadere.

[10] [Aves prodigiose in horreo inclusæ et una earum resuscitata.]

Hunc numerum, qui desideratur in 1, textui primigenio inserimus ex solo 2, ubi tamen non ex principali hujus exemplari exscriptus videtur, quippe qui Vitæ jam terminatæ adjectus sit (cfr. Comment. præv., num. 3), et ideo minoribus typis illum expressimus. Codices vero 4, 5, 6, 7 quum magis accedant ad textum emendatum, ad hunc referimus, illorumque cum eo discrepantias notamus ad eumdem tamquam lectiones variantes. — At in 3 ita diversis verbis concepta est narratio ut potius visum sit hujus lectionem integram hic exhibere seorsim. Cum qua ita convenit 8 ut admodum paucis vocibus mutatis non paucæ prætermissæ sint. Itaque 8 cum 3 conjungimus et quæ singulis proprie conveniunt distinguimus hoc modo, ut quæ in solo 3 leguntur voces signentur litteris aliquantulo majori solito intervallo dispositis, quæ vero soli 8 propriæ sunt inserantur suo loco lineolis arcuatis () inclusæ. En igitur lectio illa codicis 3 collati cum 8, prædicto modo expressa:

Quodam etiam tempore, cum jam venerabilis pontifex (beatus Vigor) matura premeretur etate, res valde mirabilis contigit, quia aves que (qui) vulgo gante vocantur (dicuntur), sub hyemalis asperitate frigoris quemdam agrum beati (sancti) presulis jam excultum et seminibus bene adultis vernantem occuparunt. Quod custos agri percipiens, semel et iterum ac sepius conatus est easdem aves jaciendo et comminando propellere: quod nequaquam prevalens perficere, sancto nuntiavit pontifici quantum immineret damnum culture peculiaris. Audiens hoc (hæc) vir beatus, ad eumdem dixit agri custodem (ad custodem agri illius dixit): Vade in Dei nomine et easdem volucres mihi adducito (adducite), imperante illis per me Christi virtute. Tunc vero custos ille festinus cucurrit (occurrit), et omnes illas aves coram se aggregans veluti quelibet domestica animalia ad sanctum virum Dei perduxit. Quas sanctus intra tectum cujusdam sui horrei recludi precepit, mandans custodi ut nichil mali eis faciens (faceret), illesas conservaret. At ille minus curans de precepto sancti viri, unam, quam claudicantem intuitus est, presumpsit et comedit. Mane autem facto, reminiscens pro pectore venerabilis pontifex avium sub custodia reclusarum, vocato ministro jussit ut omnes ob reatum reclusas relaxaret et abire quo vellent (vellet eas) dimitteret. Et (at ille quidem presulis imperio parens, aviculas (aves) emisit ac volandi licentiam prebuit. Sed ille intelligibili sensu sentientes se non integro numero constare (esse), ut palam daretur intelligi quod de amissa socia tristarentur, ceperunt circa tectum remorando cracitare. Quod dum diu fieret, indicatum est (cum nuntiatum fuisset) beato Vigori factum tam mirabile, quia scilicet relaxate volucres nollent abscedere. Tunc vir Dei sentiens per spiritum (beatus Vigor) aliquid injurie his fuisse irrogatum, evocato ministro (ministro evocato) requisivit an aliquid illicitum in illas peregisset (egisset). At ille verecundatus pro negligentia et veritus sancti viri prescientiam, quomodo unam quam viderat egrotantem, comedisset indicavit. Et sanctus (sanctus vero) ejus pudori compatiens (ait): Ergo, fili, ait, eiusdem avicule oscilla atque plumas (quidquid ex eadem ave projecisti) mihi defer, quia potest Dominus comestam (comestum) reformare, qui cuncta ex nichilo dignatus est instaurare. Tunc ille velox cucurrit et collectis ossibus (collatis omnibus) atque plumis vel quicquid (quæ) ex ave consumpta projecerat, beato Vigori presentavit. Ipse autem elevata dextera signum crucis indidit (tradidit) atque hanc ad Dominum orationem profudit: Deus, ait, omnipotens, per quem omnis creatura calescit, hanc quam feceras avem, tua pietate restaura, ut noverit omnis caro quia tu dominaris vite et mortis per omnia secula seculorum, amen. Hac completa, mox avis rediviva surrexit et celeri motu pennarum in aera librata, cum ceteris omnibus sanissima evolavit.

] … * mirabile miraculum… dignatus est operari per servum suum Dominus rerum creator omnium non sit vobis onerosum: quia non est fidelibus silendum quod Dominus vult esse noscendum. Quodam itaque tempore cum jam pontifex episcopi ** haberetur plurima ætate vir vitæ venerabilis antistes Baiocasinæ civitatis Vigor beatissimus, in omnibus rebus et per cuncta præcipuus, quemadmodum retulerunt antiqui et plerumque narraverunt prædecessores nostri, cultores agrorum spargentes seruerunt semina campi et jam dictus pontifex egregius in cordibus credentium spiritale inseruit semen divini verbi. Contigit etiam cuidam suo agri cultori semina spargere campi. Accidit etenim res inopinata nimium, quod semen agri illius insertum ab avibus innumeris quasi furtim graviter est subito comestum. Et, ut ferunt multi arbitrio suo rustice dicentes, ab orientalibus partibus procedere solitum est aves hiemali tempore proximante gelidas auras pronuntiantes in occiduas oras festinantes, quasi aquarum necessitatem timentes: quia quodammodo, ut fertur, aquilo vel borea vento flante flatu horribili vehementer nubes constringuntur; circio quoque vento flante nives grandinesque generantur. Imminente hoc itaque hieme quo circa geruntur, multitudo copiosa innumerabilium avium quæ vulgo gantii t dicuntur, agrum sancti sæpe supra [dicti] insidunt, semen sertum comedendo invadunt. […] quo se sustare * erat solitus, adiens agrum aves illas omnes minans coram inclusit in horreum. Ipse vero domum rediens dedit se sopori quiescens. Mane autem ante diluculum surgens, ut erat plenus pietate, aves æquo animo dimittere volens: Ad loca vestra, ait, redite, dicens. Exeuntes itaque intellexerunt se circumspicientes quasi non adesse omnes, cœperunt cracitare intolerabiliter circa tectum quasi dolentes. Vocato quoque vir Domini custode illo cui gregem commisit sero: Dic, inquit, mihi si quid mali fecisti gregi isto. At ille confusus vehementer erubuit; videns quia non latuit, confessus est quia unam comedit. Sanctus igitur Domini iram mitigavit: Ossa ejusdem mihi affer, inquit. Et adlata coram se, confisus de Dei gratuita pietate cui est nil impossibile, fudit orationem intimo corde: Deus, ait, rerum creator omnium, per quem elementa omnia subsistunt, qui creasti omnia et conservas creata, sine quo nec avis volat nec graditur bestia, hanc avem suis gregibus aggrega. Hac oratione peracta, avis surgit rediviva, gregi suo aggregata, cum ceteris unde venit est reversa t.

[11] [S. Vigoris pia mors et sepultura.] Multas siquidem et alias virtutes pietas [Domini add. 2.] , divina per servum suum [(s. s.) beatum 8.] Vigorem operatus [operata 2 – 8.] est [(p. s. s. V. o. e.) p. eum o. e. 3; o. e. p. eum 4 – 7.] que in hac paginula non tenentur insertȩ [inserta 2, 6; ascriptæ 3; ascripta 8.] , ne fastidiosis lectoribus superflua [superfluæ 3.] viderentur. Hec [hic 8; autem add. 2.] de plurimis pauca scripta sunt, ut prudens lector de paucis plurima sperare [spectare 6 – 8.] et considerare possit. [(s. e. c. p.) facta fuisse credere posset 2.] . Obiit vero [autem 3.] vir beatus [beatissimus 2.] senex et plenus dierum diȩ kalendarum novembrium [perfectus add. 3, 8.] in timore et fide Jesu Christi Domini nostri [(J. C. D. n.) D. n. J. C. 3 – 8.] , plurimosque discipulos in fide sanctæ. Trinitatis æducatos relinquens migravit ad Christum [Dominum, 2, 8.] , sepultusque est in eodem [om. 3 – 8.] monte Chrysmatis [Chrismato 2 – 8.] ubi ipse monasterium sibi [in honore sancti Petri apostoli 7.] construxerat. Ubi [ibique 2; ibi 5, 7.] meritis ejus [(m. e.) per merita orationum ejus 2; per ejus merita 3 – 8.] beneficia orationum [ita prius, sed a corr. erasæ sunt primæ litteræ or 1; om. 2; orantium 6; plurima sanitatesque ægrotantium (expetentium 8) diversæ 3 – 8.] omnibus [om. 2 – 8.] prestantur [usque in hodierum diem add. 6.] a [(p. a.) fiunt præstante.] Domino [nostro add. 3; usque in hodiernum diem add. 6; sequentia usque ad amen om. 8, et cfr. infra not. 29.] , qui [Deo Patri Spirituique (et Spiritui 3) sancto æqualis (coæqualis 6) add. 3 – 7.] vivit et regnat in [per cuncta 3 – 7.] secula seculorum [(s. s.) seculorum secula 4 – 7.] . Amen [Explicit vita Sancti vigoris confessoris add. 4.]

TEXTUS EMENDATIOR.

Incipit prologus in vita sancti Vigoris episcopi. — Gloria et honor omnipotenti Deo Patri et Jesu Christo filio ejus et Spiritui sancto, Deo vero, manenti in trinitate perfecta, factori et recuperatori generis humani. Oportet, fratres, pro ædificatione sanctæ matris ecclesiæ, Christi sanguine redemptæ, quam exhibuit sibi gloriosam sponsam, non habentem maculam aut rugam, sanctorum vitam scribere, qui velut luminaria mundi fulserunt et tenebris ignorantiæ atque errorum depulsis, lumen clarum in cordibus credentium illustrarunt. Denique post gloriosam ascensionem Domini nostri Jesu Christi ad cœlos, ac post prædicationem beatorum apostolorum in toto orbe diffusam, sancti martyres atque confessores in ornamentum ecclesiæ exorti sunt. Inter quos etiam beati Vigoris, Baiocasinæ civitatis episcopi, vitam aggredimur scribere, cujus miraculis atque exemplis virtutum præfata civitas meruit illustrari. — Explicit prologus.

[2] Incipit vita sancti Vigoris episcopi. — Igitur beatus Vigor, Atrebatensi provincia parentibus nobilitate et fide pollentibus ortus fuit. Qui dum in utero matris necdum editus esset, meruit venerabilis ejus genitrix audire ab angelo sancto, sopore depressa, quod in utero haberet filium quem dominus gratia sua illustraturus esset. Fuit enim temporibus Childeberti, illustris regis Francorum, ortus a atque educatus intra monasterium almi patris Vedasti b infra præfatam provinciam, in religione monachorum cohabitans. Tantaque in eo fuit obedientia atque humilitas in ipsis adolescentiæ suæ annis atque pueritiæ ut inter ceteros coævos gloriosior haberetur. Parentes vero ejus, juxta seculi dignitatem locupletes, magis eum superstitem in rerum opulentiis habere cupiebant quam ad religionis institutum relinquere. Sed vir Dei secundum evangelii mandatum, ubi ait: Qui reliquerit patrem aut matrem et reliqua propter me, centuplum accipiet et vitam æternam possidebit, magis studuit inhiare cœlestibus * quam terrenis opibus abundare. Denique nuditatem et egestatem ambiens, quidquid habere poterat latenter pauperibus erogabat. In tantum igitur a Deo divinitus inspiratus est ut beati Abrahæ patriarchæ meritis æquaretur, cui dictum est: Exi de terra tua, et de cognatione tua et de domo patris tui, et faciam te in gentem magnam.

[3] Iste igitur sanctus cupiens ferre * peregrinationem, exiit nesciens quo iret, nisi divino nutu, cujus spiritus operatur omnia ut vult, inspiratus, adiit partes occidentis, ut ubi occasus videretur solis justitia appareret et effugatis errorum et vitiorum tenebris lux vera in cordibus credentium oriretur. Assumpto igitur secum uno puerulo, nomine Theodemiro c, pervenit in regionem Baiocasinam. Quem cum in itinere esset angelus Domini in somnis admonuit: Perge, inquit, viam quam ire decrevisti; quia locus tibi est paratus a Domino, et plebs immodica * per te ad fidem veram convertenda est. Ac deinceps fretus Dei adjutorio, pervenit ad supra dictam regionem ad vicum quemdam qui vocatur Redeveris d, ibique hospitari cœpit. In quo loco erant homines bruti, Dei cultus ignari, sacrilega superstitione detenti, colentes idola et adorantes simulacra, multisque erroribus involuti Deum penitus ignorabant. In eodem vero loco vir Dei diutius commoratus cœpit verbum Dei accolis regionis illius prædicare. Ibique ædificato oratorio e, vigiliis et orationibus pernoctans assidue Deum precabatur ut ad cognoscendam veritatem corda credentium virtute sui Spiritus illustraret. Tantum namque ei Dominus gratiam contulit ut pene omnes converterentur ad fidem Christi per ejus prædicationem atque exempla sanctitatis.

[4] Igitur volens Deus eodem tempore militem suum manifestum fieri in eadem regione, contigit ut quidam vir, quem ipse ad fidem Christi converterat, haberet filium parvulum, quem juxta temporalem amorem nimium diligebat. Evenit vero ut idem febribus validis urgeretur atque ad extrema perductus spiritum exhalaret vitæ. Cujus corpusculum exanime mater nimiis doloribus fatigata collocavit in lectulum, atque cum ejulatu et clamore magno cucurrit ad virum Dei, cœpitque clamare dicens: Sancte Vigor *, si vere servus Dei es et vera sunt quæ in nomine Christi annuntias, veni et suscita filium meum, quia defunctus * est. Dominus namque te misit in hanc regionem ad illuminationem nostram. Vir autem Domini hæc audiens prostravit se in terram, orans et deprecans cum lacrimis Dominum et dicens: Pater omnipotens, qui misisti unigenitum filium tuum salvatorem mundi, æqualem tibi in tua æternitate et potestate, quique hominem olim perditum ad agnitionem nominis tui revocasti, exaudi me humillimum indignum famulum tuum, et redde animam intra viscera illius pueri, ut cognitio nominis tui manifestetur in populo isto. Cumque complesset orationem, conversus ad mulierem dixit: Mulier, quid mihi molesta es? Nonne tibi dixi quia si credideris ex toto corde Deum verum, omnia quæcumque petieris impetrabis? Crede tantum et vivet filius tuus. At illa audiens viri Dei sermonem, credens abiit. Cumque foribus domus suæ accessisset, vidit filium suum vivum exilientem et laudantem Deum dicentemque: Laudo et glorifico et magnifico Christum filium Dei vivi, per quem sanitatem et vitam per orationem servi sui Vigoris recuperare merui. Vixit deinceps multum tempus cum incolumitate serviens Deo. Propter hoc ergo miraculum longe lateque magis fama viri Dei personuit, et ægrotantibus medicinam per orationes ejus Dominus tribuit, ita ut cæcorum, claudorum ceterarumque languitudinum sanitates per illum Dominus plurimis impertiret.

[5] Per idem tempus erat quidam vir in eadem regione, Velosianus nomine, locuples valde prædiis ac familiis possessionibusque ditatus. Qui audiens famam viri Dei, accessit ad eum deprecans illum dicensque: Scio quia potens es in miraculis, quoniam per te Dominus mirabilia in plebe sua operatur. Rogo ut venias ad quamdam possessionem meam; quia in quodam loco silvæ serpens est immanis valde, qui homines multos et jumenta exurit flatu suo, et nemo ausus est in circuitu loci illius quidquam attingere. Veni ergo, si vales per orationes tuas ab interitu serpentis nos liberare. Cui vir Dei: Non possum, inquit, per me quidquam facere, nisi Christus Dei filius, qui dedit discipulis suis potestatem calcandi super serpentes et scorpiones et super omnem virtutem inimici, dederit mihi constantiam ad conterendam callidissimi serpentis astutiam. Revertere hinc, et die tertia remea, et si fuerit voluntas Dei, pergam tecum. Igitur vir Dei secundum morem suum prosternens se in orationibus, biduo jejuniis perseverans, fonte lacrimarum oculos rigabat, supplicans Domini misericordiam ut eumdem serpentem superare posset. Die vero tertia, pergens ad prædictum locum, invenit semitam per quam idem serpens ibat ad fontem aquæ et iterum remeabat ad specum suum, quod * intra antiquam maceriem juxta cujusdam arboris radices erat. Qui appropians ad idem * specum, dixit ad serpentem: Serpens antique et sathana, præcipio tibi in nomine Jesu Christi filii Dei vivi, qui servis Dei * dedit potestatem ambulandi super aspidem et basiliscum et conculcandileonem et draconem, ut exeas de specu isto. At ille illico exivit stridens dentibus, erecto capite, vomens flammas et quasi ad devorandum paratus. Ejus longitudo erat numero pedum quadraginta, aspectus vero terribilis erat valde. Quem mox ut Dei famulus vidit, elevata manu signum sanctæ crucis injecit. At ille clauso ore et depressa cervice ad eum pervenit. Tunc vir Dei arrepto orario suo, ligavit collum suum *, tradiditque famulo suo Theodemiro quasi mansuetam ovem, dixitque ei: Vade et perduc eum usque ad littus maris, ne in hoc loco ulterius habeat potestatem commorandi. Tunc omnis populus, qui ad spectaculum istud convenerat, glorificavit Deum * dicens: Vere Deus est in servo suo, per quem tale fit miraculum in oculis viventium hominum. Inter quos Velosianus, prosternens se ad pedes beati viri, confitebatur Deum mirabilem esse in servis suis. Tunc tradidit ei omnem locum illum qui Cirisiacus * f dicitur, qui in gyro cingebatur fere millibus triginta quinque cum omni possessione sua.

[6] At vero idem serpens iterum exiit in locum qui dicitur Cella g: unde per eumdem virum Dei ejicitur; ac pro hoc ipse locus ad possidendum ei traditur. Ac demum exiit idem serpens in alia loca trans fretum maris, quorum unus Camelitum h, alter vero ob eventum rei Chelydri fraus i nuncupatur. Principes itaque regionis illius, audita fama viri Dei, accedentes ad eum deprecati sunt quatenus a periculo serpentis populum dignaretur liberare. Vir autem Domini, acquiescens deprecationi eorum, transfretansque ad eos, tale serpenti præceptum dedit: Præcipio, inquit, tibi, draco ne ulterius terram attingas neque ulli hominum noceas. Ob quam causam præfata prædia cum plurimo procinctu viro Dei tradita sunt in possessionem.

[7] Cumque longius crebresceret fama virtutum ejus pro hujus facti miraculo, contigit ut episcopus Baiocassensis civitatis migraret * ad Dominum. Tunc omnis congregatio clericorum cum multitudine plebis collegerunt se simul, petieruntque unanimiter ut sanctus Vigor eorum fieret pontifex k. Quid longius protraham sermonem? Dei enim nutu et pontificum plurimorum favore ordinatus est episcopus l. Deinde vero memoratus vir magis ac magis studuit Domini exercere famulatum diebus ac noctibus in jejuniis, in vigiliis et orationibus, in lectionibus, atque prædicationibus vacare.

[8] Per idem tempus, dum ad prædicandum pergeret, venit in montem qui dicebatur Phanus, nunc vero Chrismatum dicitur, pene milliario ab urbe m. In quo monte erat effigies lapidea in specie mulieris, quam incolæ loci illius velut quoddam sacrum venerari solebant. Qui dum more solito inibi verbum Dei annuntiare cœpisset, consurgens omnis multitudo vulgi, cum injuria ejecerunt eum dicentes: Nos consuetudinem patrum et priorum tenebimus, et a cultura deorum nostrorum nullatenus recedemus, nec tuis obtemperabimus præceptis. Ob quam causam vir Dei cum ira ab eodem recessit loco. Consilioque accessit ad regem Childebertum, narrans ei qualiter omnis regio Baiocasina ad cultum veri Dei sit conversa præter illum montem, qui superstitionibus et erroribus diabolicis tenebatur annexus. Audiens Childebertus rex in præfato monte execrabiles accolas habitare, admirans sanctitatem viri Dei et famam virtutum ejus, flexus ad misericordiam, ait ad eum: Sicut comperi, venerabilis pater, idem mons et accolæ ejus regiis dictionibus * subjacet priscisquetemporibus fiscus præcedentium regum fuit n. Entrado tibi memoratum locum cum omnibus habitatoribus suis in possessionem perpetuam, ut destruas omnem immunditiam profanitatis idololatriæ et ædifices ecclesiam in Christi nomine consecrandam. Missis vero legatis suis ad prædictum locum, omnia ut præfati sumus impleverunt. Et emundato loco, omnis plebs Baiocasina concurrens ad virum Dei, unanimiter ædificaverunt ecclesiam; omnisque populus ille devotus est, et imposuerunt ei nomen Mons Chrismatum o. Ab illo ergo die constitutum est ut omnes pontifices illius civitatis tres infantes insolemnitate paschali ibidem baptizarent p et tunc demum cum reliquiis et presbyteris ac diaconibus vestibus sacris indutis cum choro psallentium remearent pedibus. Concurrebant vero ad eumdem virum Dei multitudo vicinorum populorum in eodem loco, et prædia sua ac possessiones illi tradebant; plurimaque multitudo clericorum q ibidem in Domini famulatu subsidebat *.

[9] Contigit ergo instigante diabolo eodem tempore ut quidam comes regionis illius, Bertulphus nomine, avaritiæ æstibus accensus, sicut se habet misera cupiditas, invadere conaretur agrum quemdam in eodem loco, qui viro Dei traditus fuerat r. Cumque protervo spiritu cum ambitione magna aratris conglobatis eumdem agrum fuisset ingressus, nuntiatum est beato Vigori quod cum tanta vesania prædictus comes agrum illius occupasset. Ille vero ut erat jam decrepita ætate fessus, oculis caligantibus et jam pene lumine amisso, misit ad eum nuntium, dicens: Rogo ut recedas ab hereditate quam mihi Dominus Jesus Christus per manus religiosorum virorum tradidit. Alioquin rogabo Dominum meum ut defendat hereditatem suam. At ille, ut erat inflatus superbia, cum injuria sprevit nuntium ejus, et nequaquam acquiescens precibus viri Dei, cœpit vehementius * exarare agrum illum. Cumque renuntiata essent hæc famulo Dei, sumpto vehiculo quo pergere solitus erat, egressus civitatem venit ad montem; ingressusque ecclesiam, expansis manibus cœpit orare, dicens: Domine Deus auxiliator meus, defende hereditatem quam mihi dedisti. Eleva manum tuam in superbiam inimici, quia malignatus est inimicus. Depone potentem de sede et exalta humiles in fide, ut cognoscant omnes quia tu solus potens et mirabilis es super terram. Necdum vir Dei orationis verba compleverat, et ecce subito idem malignus et superbissimus comes de equo quo sedebat corruit et fractis cervicibus expiravit; simul vita et hereditate amissa, æternis gehennæ incendiis traditur cruciandus. Cumque turba quæ convenerat vidisset quæ gesta erant, cum summa festinatione fugerunt; et nemo ab illo die ausus fuit possessionem viri Dei invadere.

[10] Illud igitur mirabile quod divina providentia dignatus * est operari per servum suum Dominus rerum creator omnium *, non sit nobis onerosum: quia non est fidelibus silendum quod Dominus vult esse noscendum [(Illud-noscendum) om. 4 – 7.] s. Quodam itaque tempore, cum jam venerabilis Christi pontifex maxima teneretur ætate [(m. t. æ.) t. æ. m. 4, 6.] , ut retulerunt antiqui et ut narraverunt prædecessores nostri, veracissimi absque dubio viri, contigit cuidam agricolæ semina spargere campi. Accidit etenim [autem 5, 7.] res inopinata nimium, quod semen agri illius insertum jamque bene adultum, ab avibus radicitus pene est subito comestum. Nam hiemali in [om. 5, 7; (h. i.) i. h. 4, 6.] tempore ob canitiem pruinosi temporis et austeritatem ventorum nubiumque fragores quasi fugientes ab orientali plaga in occiduis partibus [(o. p.) partibus occidentis 4 – 7.] convolabant, agrumque sancti pontificis ipsæ aves, quæ vulgo gantæ t appellantur, sertum semen, ut præfati sumus, comedendo invadebant. Una autem die videns hoc agri cultor illius, veloci cursu gradiens, volens avibus resistere nec valens, mæstus retro rediens, sancto viro [(s. v.) viro Dei 4 – 7.] retulit dicens [om. 4 – 6; abrasa voce corr. substituit visa 7.] . Sanctus siquidem vir, Dei gratia plenus, ut erat jam senio fessus, arrepto baculo quo se sustentare solitus erat, adiens [adiit 4 – 7.] agrum avesque illas [om. 4 – 7.] in nomine Domini minans et coram se ducens,suum inclusit [reclusit 4 – 7.] in horreum. Ipse vero domum rediens, dedit se sopori quiescens. Mane autem surgens diluculo [(s. d.) d. s. 4 – 7.] , orationique prius incumbens, deinde avibus misertus est inquiens: In Dei omnipotentis nomine, ad loca vestra redite. Exeuntes itaque, intellexerunt circumspicientes se non omnes adesse. Cœperunt ergo cracitare intolerabiliter circa tectum, quasi dolentes. Quarum mæstitiam nutu Dei venerabilis præsul intellexit; vocatoque custode illo [(c. i.) i. c. 4 – 7.] cui commiserat gregem sero [(c. g. s.) s. g. c. 5 – 7.] : Dic, inquit, si [om. 6.] quid [(Dic-quid) Quid, inquit 5, 7.] mali fecisti gregi isti? At ille confusus vehementer erubuit, videns [et videns 5, 7.] quia non latuit, confessusque [confessus 5, 7.] est se unam comedisse. Sanctus [vero add. 4 – 7.] iram mitigavit [et ait add. 4, 6; (i. m.) verecundiam ejus mitigans ait 5, 7.] : Ossa ejusdem aviculæ mihi affer [defer 4 – 7.] , inquit [om. 4 – 7.] . Et allata [(e. a.) quibus allatis 5, 7.] ante se, confisus [de add. 5, 7.] gratuita Dei pietate cui nihil est impossibile, fudit orationem [hanc orationem 5, 7.] ex intimo corde: Deus, ait [om. 5, 7.] , rerum creator omnium, cui elementa omnia [om. 4 – 7.] serviunt, qui creasti omnia et conservas [conservasti 4 – 7.] creata, sine quo nec avis volat nec graditur bestia, hanc avem suis gregibus [prius suis gregem, corr. suo gregi 6.] aggrega. Hac oratione peracta, avis surgit [surrexit 4, 5, 7.] rediviva; gregi [gregique 4 – 7.] suo aggregata, cum ceteris unde venit [venerat 4 – 7.] est reversa [regressa 4 – 7.] t.

[11] Multas siquidem virtutes alias pietas divina per servum suum Vigorem operata est, quæ in hac paginula non tenentur inserta, ne fastidiosis lectoribus viderentur superflua. Hæc autem de plurimis paucæ scriptæ sunt, ut prudens lector de paucis plurima facta fuisse credere possit. Obiit vero vir beatissimus senex et plenus dicrum die kalendarum novembrium in timore et fide Jesu Christi Domini nostri, plurimosque discipulos educatos in fide sanctæ Trinitatis relinquens migravit ad Dominum, sepultusque est in eodem monte Chrismatum, ubi ipse monasterium in honore sancti Petri apostoli construxerat. Ubi per merita orationum ejus beneficia præstantur a Domino usque in hodiernum diem per Jesum Christum Dominum nostrum, qui vivit et regnat cum Deo Patre in unitate Spiritus sancti per cuncta secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Hallucinari hic scriptorem Actorum ostendimus supra in Comment. præv., numm. 4, 6, 7.

b Id etiam verum esse nequit. Cfr. Comment. præv., num. 5.

c Hunc postea abbatem fuisse monasterii quod condiderit Vigor prope Baiocas in monte Phanno seu Chrismato, colligunt quidam ex epitaphio quod insculptum visebatur lapidi infixo parieti ecclesiæ prioratus S. Vigoris, circa medium seculum XVIII instauratæ, qui lapis in fine ejusdem seculi cum ipsa ecclesia interiit [(Trigan) Hist. eccl. de la Normandie, tom. I, p. 103; Abrégé chronologique du monastère de S. Vigor, (auctore Petro Francisco Boudier, ejus cœnobii monacho circa 1750), ms. cit. ap. Faucon, Essai historique sur le Prieuré de Saint-Vigor-le-Grand, p. 61. Cfr. ibid., p. 199.] . Hoc epitaphium, admodum antiquis, ut ferunt, litteris exaratum, his verbis conceptum erat: Hic jacet bonæ memoriæ Theudomiris Abbas [Trigan, Boudier, loc. cit.]

d Seu Radeverum, vulgo Reviers (dép. Calvados). Cfr. supra Comment. præv., num. 12 et 55.

e Cfr. Comment. præv., num. 12.

f Seu Cerisiacum, vulgo Cerisy-l'Abbaye vel Cerisy-la-Forêt (dép. Manche), fere medio spatio inter Baiocas et oppidum Sancti Laudi (Saint-Lô). Ecclesia olim abbatialis, nunc parochialis, ante paucos annos splendide restaurata est opera ven. viri Legallais, Cerisiacensis parochi. Et cfr. supra Comment. præv., num. 12.

g Crediderim hoc nomine designari vicum Ceusii sive Cheusii (vulgo Cheux), non procul a mari in parte septentrionali tractus Baiocensis situm. Cfr. Comment. præv., num. 56.

h Forte hic agnoscere licet viculum Campemeille, qui pars est Rogerivillæ (Rogerville, dép. Seine-Inférieure), septem kilometris ad orientem distans Harefloto (Harfleur) [Géographie du département de la Seine-Inferieure, par J. Bunel et A. Tougard. Arrondissement du Havre, p. 308.] . Ad quam conjecturam adducimur tum ex similitudine nominis, tum quod proximus est hic viculus et sinui maris, quem auctor Vitæ nomine freti designat, et etiam (5 tantummodo kilometris distans) vico Saint-Vigor-d'Ymonville, qui videtur idem esse cum mox appellato Chelydri fraude [Cfr. annot. seq.] . Utramque hanc opinionemjam proposuerunt Lambert [Note sur des sépultures anciennes trouvées à Reviers in Mémoires de la Société des antiquaires de Normandie, tom. XII, p. 440.] . et J. Lair [Bibl. de l'École des Chartes, VIe serie, tom. IV (1868), p. 41, not. 2.] .

k A rege utique: nam eo tempore episcopi in Gallia nonnisi Francis regibus approbantibus, immo sæpius et designantibus, ordinari solebant [Cfr. G. Waitz, Deutsche Verfassungsgeschichte, ed. II, tom. II, p. 393; Edg. Loening, Geschichte des deutschen Kirchenrechts, tom. II, p. 175 sqq.] .

l Quinam locus assignandus sit Vigori in serie episcoporum Baiocensium, in tanta confusione catalogorum pontificalium illius civitatis [Cfr. J. Lair in Bibl. de l' Éc. des Chartes, VIe série, tom. IV (1868), p. 545 sqq.] omnino definiri non potest.

m Incolis hujus montis christianam fidem prædicasse et in eodem dedicasse oratorium legitur S. Reverendus seu Reverentius, unus e primis Baiocensiumapostolis, quod his verbis indicat Vita hujus sancti non ita pridem edita a Cl. J. Lair: Erat quidem mons ibi, ab urbe miliario uno, qui vocatur Phas, ubi ipsum populum ad fidem Christi nullatenus converti potuit. Parvum ibi oratorium in honore sancti Johannis construxit et in pariete titulum nominis sui conscripsit [Bibl. de l' Éc. des Chartes, Ve série, tom. III (1862), p. 122. Cfr. ibid., p. 95 – 97.] . Oratorium istud (quod a S. Vigore conditum ex traditione quadam populari indicat Trigan) [Trigan, tom. cit., p. 103.] , postea ipsius S. Reverendi nomine insignitum est et circa medium seculum XVIII eversum [Ibid.] . — Mons Phanus seu Phaunus, secundum Faucon [Opusc. cit., p. 44 sqq.] idem significat quod Mons Fani idque nomen accepit a templo Beleni ibidem ædificato. Sed nullum attulit antiquum testimonium vel indicium probabile quibus hæc et alia his adjuncta de schola druidarum eo loco quondam florente probaret, præter verba quædam Ausonii de Phœbitio et Attio Patera [Commem. Prof. Burdig., capp. 10, 4 (P. L., tom. XIX, pp. 856, 852).] , unde tantummodo concludere licet Phœbitium fuisse Baiocis sacerdotem idolorum, e druidarum genere, ut ferebant, ortum.

n Cl. J. Lair [Bibl. de l'Éc. des Chartes, VIe série, tom. IV (1868) p. 42.] hic memorari et applicari existimat legem Theodosii M., quæ in Codice Justinianiinscripta est De veteribus templis [Lib. I, tit. XI, l. 6.] , his verbis conceptam: Omnia loca quæ fanis error veterum deputavit, nostræ rei jubemus sociari. Huic opinioni calculum meum adjicere non ausim. Quam multa enim loca et ditiones tunc temporis in Gallia erant, quæ quia jamdudum possessoribus vacua erant, hoc uno titulo deputata fuerant publico fisco, quæque deinde a regibus Francis concessa sunt ecclesiis aut etiam fidelibus suis beneficiorum vel alio nomine. Præterea jure dubitari potest num satis fidendum sit auctoritate scriptoris hæc verba Childeberti referentis an vero ea ipse commentus sit.

o Secundum Robertum Cænalem [De re gallica, lib. II, periocha 4.] , quatuor tempore quo scribebat, id est paulo post medium seculum XVII, exstabant ecclesiæ a S. Vigore illo loco constructæ aut saltem earumdem vestigia. Visitur, ait, quatuor templorum structura apud Montem Chrismatum a D. Vigore præsule eo loco compaginata: Panagion seu Omnium sanctorum, nunc divi Flocelli; venerandæ Crucis alterum; tertium D. Reverentio [Cfr. supra annot. m.] ; quartum Mariæ Ægyptiacæ nomini ac numini addictum. — Et cfr. Comment. præv., num. 53.

p Cfr. supra Comment. præv., num. 53.

q Id est monachorum. Cfr. infra Comment. de S. Florberto, num. 39 – 42.

r Auctor legendæ de S. Vigore insertæ hodierno breviario Baiocensi, nonnullorum recentiorum opinionem secutus, Bertulphum hunc idololatram facit ex falsæ religionis suæ zelo Vigori obsistentem. Cujus rei nullum indicium reperire licet [Videsis J. Lair, Bibl. de l'Éc. des Chartes, an. 1868, p. 42 – 44.]

t Hoc nomine, anseres (flandrico idiomate ganzen) silvestres designari non semel in Actis (ad Vitas modo citatas) indicatum est. Nomen jam Plinio notum [Hist. Nat., lib. x, cap. 27.] . Cfr. Du Cange, Glossar., ad h. v.

a Hallucinari hic scriptorem Actorum ostendimus supra in Comment. præv., numm. 4, 6, 7.

b Id etiam verum esse nequit. Cfr. Comment. præv., num. 5.

c Hunc postea abbatem fuisse monasterii quod condiderit Vigor prope Baiocas in monte Phanno seu Chrismato, colligunt quidam ex epitaphio quod insculptum visebatur lapidi infixo parieti ecclesiæ prioratus S. Vigoris, circa medium seculum XVIII instauratæ, qui lapis in fine ejusdem seculi cum ipsa ecclesia interiit [(Trigan) Hist. eccl. de la Normandie, tom. I, p. 103; Abrégé chronologique du monastère de S. Vigor, (auctore Petro Francisco Boudier, ejus cœnobii monacho circa 1750), ms. cit. ap. Faucon, Essai historique sur le Prieuré de Saint-Vigor-le-Grand, p. 61. Cfr. ibid., p. 199.] . Hoc epitaphium, admodum antiquis, ut ferunt, litteris exaratum, his verbis conceptum erat: Hic jacet bonæ memoriæ Theudomiris Abbas [Trigan, Boudier, loc. cit.]

d Seu Radeverum, vulgo Reviers (dép. Calvados). Cfr. supra Comment. præv., num. 12 et 55.

e Cfr. Comment. præv., num. 12.

f Seu Cerisiacum, vulgo Cerisy-l'Abbaye vel Cerisy-la-Forêt (dép. Manche), fere medio spatio inter Baiocas et oppidum Sancti Laudi (Saint-Lô). Ecclesia olim abbatialis, nunc parochialis, ante paucos annos splendide restaurata est opera ven. viri Legallais, Cerisiacensis parochi. Et cfr. supra Comment. præv., num. 12.

g Crediderim hoc nomine designari vicum Ceusii sive Cheusii (vulgo Cheux), non procul a mari in parte septentrionali tractus Baiocensis situm. Cfr. Comment. præv., num. 56.

h Forte hic agnoscere licet viculum Campemeille, qui pars est Rogerivillæ (Rogerville, dép. Seine-Inférieure), septem kilometris ad orientem distans Harefloto (Harfleur) [Géographie du département de la Seine-Inferieure, par J. Bunel et A. Tougard. Arrondissement du Havre, p. 308.] . Ad quam conjecturam adducimur tum ex similitudine nominis, tum quod proximus est hic viculus et sinui maris, quem auctor Vitæ nomine freti designat, et etiam (5 tantummodo kilometris distans) vico Saint-Vigor-d'Ymonville, qui videtur idem esse cum mox appellato Chelydri fraude [Cfr. annot. seq.] . Utramque hanc opinionemjam proposuerunt Lambert [Note sur des sépultures anciennes trouvées à Reviers in Mémoires de la Société des antiquaires de Normandie, tom. XII, p. 440.] . et J. Lair [Bibl. de l'École des Chartes, VIe serie, tom. IV (1868), p. 41, not. 2.] .

i Jam vulgo Saint-Vigor- d'Ymonville: quod conjicere licet tum ex nomine S. Vigoris, quo jam dudum insignitus est hic vicus, tum ex ejus situ non procul a sinu maris, cui ex altera parte adjacet Baiocensis regio. Id etiam sensit Cl. Lambert [Ubi supra.] .

k A rege utique: nam eo tempore episcopi in Gallia nonnisi Francis regibus approbantibus, immo sæpius et designantibus, ordinari solebant [Cfr. G. Waitz, Deutsche Verfassungsgeschichte, ed. II, tom. II, p. 393; Edg. Loening, Geschichte des deutschen Kirchenrechts, tom. II, p. 175 sqq.] .

l Quinam locus assignandus sit Vigori in serie episcoporum Baiocensium, in tanta confusione catalogorum pontificalium illius civitatis [Cfr. J. Lair in Bibl. de l' Éc. des Chartes, VIe série, tom. IV (1868), p. 545 sqq.] omnino definiri non potest.

m Incolis hujus montis christianam fidem prædicasse et in eodem dedicasse oratorium legitur S. Reverendus seu Reverentius, unus e primis Baiocensiumapostolis, quod his verbis indicat Vita hujus sancti non ita pridem edita a Cl. J. Lair: Erat quidem mons ibi, ab urbe miliario uno, qui vocatur Phas, ubi ipsum populum ad fidem Christi nullatenus converti potuit. Parvum ibi oratorium in honore sancti Johannis construxit et in pariete titulum nominis sui conscripsit [Bibl. de l' Éc. des Chartes, Ve série, tom. III (1862), p. 122. Cfr. ibid., p. 95 – 97.] . Oratorium istud (quod a S. Vigore conditum ex traditione quadam populari indicat Trigan) [Trigan, tom. cit., p. 103.] , postea ipsius S. Reverendi nomine insignitum est et circa medium seculum XVIII eversum [Ibid.] . — Mons Phanus seu Phaunus, secundum Faucon [Opusc. cit., p. 44 sqq.] idem significat quod Mons Fani idque nomen accepit a templo Beleni ibidem ædificato. Sed nullum attulit antiquum testimonium vel indicium probabile quibus hæc et alia his adjuncta de schola druidarum eo loco quondam florente probaret, præter verba quædam Ausonii de Phœbitio et Attio Patera [Commem. Prof. Burdig., capp. 10, 4 (P. L., tom. XIX, pp. 856, 852).] , unde tantummodo concludere licet Phœbitium fuisse Baiocis sacerdotem idolorum, e druidarum genere, ut ferebant, ortum.

n Cl. J. Lair [Bibl. de l'Éc. des Chartes, VIe série, tom. IV (1868) p. 42.] hic memorari et applicari existimat legem Theodosii M., quæ in Codice Justinianiinscripta est De veteribus templis [Lib. I, tit. XI, l. 6.] , his verbis conceptam: Omnia loca quæ fanis error veterum deputavit, nostræ rei jubemus sociari. Huic opinioni calculum meum adjicere non ausim. Quam multa enim loca et ditiones tunc temporis in Gallia erant, quæ quia jamdudum possessoribus vacua erant, hoc uno titulo deputata fuerant publico fisco, quæque deinde a regibus Francis concessa sunt ecclesiis aut etiam fidelibus suis beneficiorum vel alio nomine. Præterea jure dubitari potest num satis fidendum sit auctoritate scriptoris hæc verba Childeberti referentis an vero ea ipse commentus sit.

o Secundum Robertum Cænalem [De re gallica, lib. II, periocha 4.] , quatuor tempore quo scribebat, id est paulo post medium seculum XVII, exstabant ecclesiæ a S. Vigore illo loco constructæ aut saltem earumdem vestigia. Visitur, ait, quatuor templorum structura apud Montem Chrismatum a D. Vigore præsule eo loco compaginata: Panagion seu Omnium sanctorum, nunc divi Flocelli; venerandæ Crucis alterum; tertium D. Reverentio [Cfr. supra annot. m.] ; quartum Mariæ Ægyptiacæ nomini ac numini addictum. — Et cfr. Comment. præv., num. 53.

p Cfr. supra Comment. præv., num. 53.

q Id est monachorum. Cfr. infra Comment. de S. Florberto, num. 39 – 42.

r Auctor legendæ de S. Vigore insertæ hodierno breviario Baiocensi, nonnullorum recentiorum opinionem secutus, Bertulphum hunc idololatram facit ex falsæ religionis suæ zelo Vigori obsistentem. Cujus rei nullum indicium reperire licet [Videsis J. Lair, Bibl. de l'Éc. des Chartes, an. 1868, p. 42 – 44.]

s Narratiuncula hæc, quæ in aliis non paucis Vitis Sanctorum ævi Merovingici occurrit, nimirum SS. Pharaildis virginis in Brabantia [Act. SS., tom. I Jan., p. 172, num. 13.] , Opportunæ abbatissæ Sagiensis in Gallia [ Tom. III April., p. 67, col. 2 extr.] , Waldeberti abbatis Luxoviensis [Tom. I Maii, p. 278, num. 5.] , Amalbergæ virginis in Belgio [Tom. III Jul., p. 98, num. 31 – 32.] , Leudomiri episcopi Catalaunensis in Gallia [Tom. I Oct., p. 336, num. 8.] et virginum Anglarum Wereburgæ [Tom. I Febr., p. 388, num. 10 – 11.] ac Eanswidæ [Tom. VI Aug., p. 686, num. 8.] , probabiliter primævo hujus Vitæ textui interpolatam indicavimus [Comment. præv., num. 3 (ubi deleatur velim pars posterior annotationis 2: Add…).]

t Hoc nomine, anseres (flandrico idiomate ganzen) silvestres designari non semel in Actis (ad Vitas modo citatas) indicatum est. Nomen jam Plinio notum [Hist. Nat., lib. x, cap. 27.] . Cfr. Du Cange, Glossar., ad h. v.

* Nonnullæ voces hoc loco et infra paulo post med. num. in codice desiderantur.

** egregius?

* sic in cod.

* cœlestia Div., MP. 30, Br. 8929, Cist.

* facere?

* non modica Br. 8929.

* (S. V.) om. Cist.

* mortuus Par. 5353.

* qui Par. 5353, 16733 et 17006.

* eumdem, ut supra.

* suis Tric.

* ejus Div., Par. 16733.

* eum Br. 8929.

* Carisiacus Tric.

* migravit MP. 30, Par. 16733 et 17006.

* ditionibus Tric., Br. 8929.

* (multitudo-subsidebat) hæc voces erasæ sunt in MP. 30.

* vehementer Div., Par. 17006.

* dignata Tric., MP. 1.

* (Dominus-omnium) om. Tric.

DE SANCTO DONATO ABBATE IN HISPANIA.

POST MEDIUM. SEC. VI.

[Commentarius]

Donatus , abbas in Hispania (S.)

C. D. S.

Joannes Tamayus in Martyrologio suo Hispano ad diem primam novembris coli indicat sanctum Donatum eremitam, [Mentio S. Donati in martyrologiis recentioribus.] conditorem monasterii Servitani in diœcesi Xativensi, eaque ipsa die ad superos migrasse refert, sed non alia auctoritate nixus quam suppositi illius Chronici quod sub nomine Marii Maximi seculo XVI editum tot sphalmatum scriptoribus historiæ Hispanæ causa fuit, atque ejusdem furfuris Adversariorum Juliano archipresbytero Toletano attributorum [Mart. Hisp., tom. VI, p. 24. Cfr. J. Godoy Alcantara, Historia critica de los falsos cronicones, p. 198 sqq.] . Eumdem inter sanctos sui ordinis, sed nullo ejus cultui assignato die, recensuerunt Arnaldus Wion et Hugo Menardus [Append. ad Martyrolog. O. S. B.] , eumque Sancti titulo ornant passim alii recentiores non pauci [Cfr. Tamayus, Mart. Hisp., tom. VI, p. 22.] .

[2] [Notitiæ antiquæ de eo et de ejus cultu.] Genuinæ autem de S. Donato antiquæ notitiæ ad duo reducuntur testimonia, alterum coævum, suppar alterum. Posterius debetur S. Ildephonso episcopo Toletano qui in libro suo de Viris illustribus, paulo post medium seculum VII conscripto, cap. 4 hæc de Donato tradit: Donatus et professione et opere monachus, cujusdam eremitæ fertur in Africa exstitisse discipulus. Hic violentias barbararum gentium imminere conspiciens atque ovilis dissipationem et gregis monachorum pericula pertimescens, ferme cum septuaginta monachis copiosisque librorum codicibus navali vehiculo in Hispaniam commeavit. Cui ab illustri religiosaque femina Minicea subsidiis ac rerum opibus ministratis, Sirvitanum monasterium visus est construxisse. Iste prior in Hispaniam monasticæ observantiæ usum et regulam dicitur adduxisse, tam vivens virtutum exemplis nobilis quam defunctus memoriæ claritate sublimis. Hic in præsenti luce subsistens, et in crypta sepulcri quiescens, signis quibusdam proditur effulgere salutis; unde et monumentum ejus honorabiliter colere perhibentur incolæ regionis [P. L., tom. XCVI, p. 200.] .

[3] [S. Donati ætas.] Inde igitur quam antiquus sit cultus S. Donati colligimus. Quo autem tempore vixerit, distinctius tradit Joannes Biclarensis in Chronico suo ad annum III Leovigildi seu æræ christianæ 571 notans: Donatus abbas monasterii Servitani [Ap. Migne Permitani.] mirabilium operator clarus habetur [P. L., tom. LXXII, p. 864.] . Præterea sanctum nostrum ante annum 584 vita defunctum esse colligere licet ex eodem Joanne Biclarensi, ad annum XVI Leovigildi scribente: Eutropius abbas monasterii Servitani discipulus sancti Donati clarus habetur [Ibid., p. 867.] .

[4] [Epitaphium apocryphum.] Nihil præter hæc de S. Donato novimus. Neque enim satis certam fidem adhibere licet epitaphio illi prolixo quem ab Eutropio, ejus discipulo et successore, postea Valentino antistite, magistri sui tumulo inscriptum refert, ex codice manuscripto quem penes se esse testatur, fastidiosus ille apocryphorum documentorum non solum venditor, sed et fabricator Joannes Tamayus, his verbis conceptum:

Clauditur hic sanctus Donatus, quem Africa dignum
      Obtulit ipsa patrem; quemque et Ibera tulit.
Isteque Facundi quondam præcepta magistri,
      Præsulis et monachi, dulcia sæpe bibit.
Gentibus ast prorsus barbaricis Africa tota
      Scatens, Hispanos protinus ipse fovet.
Septuaginta sibi conjunxit divus in oris
      Adversis monachos: quos vehit unda maris.
Sumptibus en Minicæ construxit nobile seclis
      Cœnobium servis, quod fuit urna, Dei.
Hinc et Servitanum accepit tempore nomen;
      Præsidium plebis, singulis unus honor.
Obiit excelsus meritis, quin magnus et una
      Prodigiis vivens, et quoque morte clarus.
Omnibus una salus fuit, et fuit omnibus unus
      Præceptor legis, præsidiumque simul.
Hoc posuit carmen Eutropius ultro magistro
      Cœlicolo, cujus occupat ipse locum [Mart. Hisp., tom. VI, p. 23.] .

[5] [Monasterium Servitanum] Carmen illud facile conjeceris ex Ildephonsi elogio desumptum, cui nihil aliud circa S. Donati historiam adjungit nisi quod eum discipulum facit Facundi monachi, postea præsulis, Hermianensis utique, libris scriptis pro defensione trium capitulorum præcipue celebris. Idem illud qualecumque documentum tradit nomen Servitani, quod legitur apud Biclarensem [Loc. cit. supra, num. 3.] et apud Isidorum Hispalensem [De vir. illustr., cap. 45 (P. L., tom. LXXXIII, p. 1106).] adhæsisse monasterio a S. Donato condito, quod servis Dei ex Africa in Hispaniam confugientibus asylum præbuit. Alii vero nomen illud corruptum esse opinantur a Setabino, id est juxta Setabim civitatem, (postea Xativa seu Jativa nunc vero San Felice nuncupatam), vel saltem in diœcesi Setabitana constituto.

[6] [idem essecum antiquo monasterio Sancti Martini] Neque enim de ipso situ monasterii a Donato conditi satis convenit, plerisque scriptoribus illud omnino Setabi oppido contiguum existimantibus [Cfr. Florez, España Sagrada, tom. VIII, p. 57.] , nonnullis autem idem judicantibus cum monasterio S. Martini de quo sermo est apud Gregorium Turonensem, lib. de Gloria Confessorum cap. 12, et hoc ipsum collocatum fuisse in tractu Dianensi (hodie Denia), juxta mare, in promontorio quod olim Ferraria, nunc autem Cabo de San Martin appellatur. Cujus posterioris opinionis quo melius appareat fundamentum, recolenda sunt verba Gregorii loco citato. In Hispaniis autem (ita Turonensis) nuper factum cognovi. Cum Leuvieldus rex contra filium suum ambularet, atque exercitus ejus, ut assolet, graviter loca sancta concuteret, monasterium erat Sancti Martini inter Sagunthum atque Carthaginem Spartariam (seu Novam, hodie Carthagena). Audientes autem monachi, quod hic exercitus ad locum illum deberet accedere, fugam ineunt, et se, relicto abbate sene, in insulam maris abscondunt. Advenientibus autem Gothis ac diripientibus res monasterii, quæ sine custode remanserant, abbatem senio incurvatum, sed sanctitate erectum offendunt. Extractoque unus gladio quasi amputaturus cervicem ejus, resupinus ruit, ac spiritum exhalavit. Reliqui vero hæc videntes, timore perterriti fugerunt. Quod cum regi nuntiatum fuisset, cum testificatione præcepit omnia quæ ablata fuerant monasterio restaurari [P. L., tom. LXXI, p. 837.] .

[7] [negat Florezius non satis] Inde igitur satis unanimiter colligunt scriptores Hispani monasterium hoc situm fuisse in promontorio S. Martini, [firmo argumento;] quod et nomen ejus retinet, et facile inde monachi in insulam maris confugere potuerunt, et tandem æquali spatio distat Sagunto et Carthagine Nova: unde, ut et id obiter notemus cum Florez [Esp. Sagr., tom. VIII, p. 58.] , modeste reprehendendus videtur Mabillonius, qui [Annal. O. S. B., tom. I, lib. III, n. 35.] illud Sagunthense vocat, quum non minori jure appellari potuisset Carthaginense. Verum, ut supra monuimus, non eadem consensio adest quoad alteram partem ejusdem opinionis, quæ monasterium S. Martini idem facit cum Servitano. Quam Florez [Tom. cit., p. 57 – 59.] , post alios plurimos, inde satis refutari arbitratur quod, secundum narrationem Gregorii Turonensis, is qui solus in eo monasterio relictus fuerat, ejusdem nempe abbas, quo tempore Leovigildus rex Visigothorum bellum contra Hermenegildum filium suum movit, senio incurvatus erat, ex Joanne vero Biclarensi [Cit. supra, num. 3.] , certissimo teste, eodem tempore Servitani monasterii abbas erat Eutropius S. Donati discipulus, qui postea episcopus Valentinensis factus est et scriptis claruit [Isid. Hispal., De vir. illustr., cap. 45 (P. L., tom. LXXXIII, p. 1106).] , nec proinde anno 583 vel 584, quo bellum inter Leovigildum et Hermenegildum reges gestum est, senio incurvatus dici potuit. Attamen, ut verum fatear, nullatenus mihi videtur cogere argumentum. Verba enim de Eutropio, Eutropius abbas monasterii Servitani, discipulus sancti Donati, clarus habetur, leguntur apud Biclarensem ad annum XVI Leovigildi seu Christi 584 post narratum exitum belli, cujus exordium idem refert ad annum præcedentem. Admodum itaque probabiliter supponere licet elogium Eutropii Chronico insertum fuisse ad eum annum quo præfectus est monasterio, quum exordio anni superioris, id est 583, eidem adhuc præfuisset Donatus, utique tunc morti proximus.

[8] [attamen, refutata traditione qua fertur] Hoc autem præjudicio sublato, jam ulterius haud improbabile videri potest monasterium illud S. Martini, in eo Hispaniæ littore situm quo facile appellere potuerunt monachi ex Africa transvecti, quodque anno 583 a barbaris direptum est, idem fuisse cum cœnobio per S. Donatum condito circa annum 570 [Joann. Biclar., cit. supra, num. 3.] , si quidem credere fas sit traditioni, quam refert Ildephonsus Toletanus [Cit. supra, num. 2.] , asserenti a Donato primum in Hispaniam monasticæ observantiæ usum et regulam introducta fuisse. At vero huic traditioni occurrit Mabillonius [Annal. Ord. S. B., lib. III, n. 27.] argumentis validissimis: Verum, inquiens, longe ante id tempus monasticum institutum in Hispaniam fuerat propagatum, probante Siricii papæ epistola ad Himmericum Tarraconensem antistitem, qui varia de monachis ac sanctimonialibus dubia Damaso Siricii decessori proposuerat. Idipsum adstruunt canones conciliorum Tarraconensis, Ilerdensis et Barcinonensis, editi ante medium sæculum sextum; immo Cæsaraugustani canon sextus, convocati sæculo quarto contra Priscillianistas, quæ prima est monachorum mentio apud Hispanos. Justus, Urgellensis sequenti sæculo episcopus, in commentario super Cantica canticorum, per vineas florentes et odoriferas ait designari CONGREGATIONES CLERICORUM, MONACHORUM ET VIRGINUM, quæ IN ECCLESIA PROFICIUNT, ET PER BONAM FAMAM ET CONVERSATIONEM INNOTUERUNT. Quod tamen de Gallia Narbonensi Gotthis tum subjecta, immo et de aliis extra Hispanias regionibus intelligi potest.

[9] [monasticam vitam a Donato primum] Johannes Mariana [Lib. V de reb. Hisp. cap. 11.] præmissum Hildefonsi locum, ubi Donatus PRIOR MONASTICÆ OBSERVANTIÆ USUM ET REGULAM in Hispaniam intulisse perhibetur, sic interpretatur, quasi monasticam vivendi rationem certis legibus institutisque temperatam invexerit primus, cum monachi in illis partibus antea aut nulla votorum religione adstricti essent aut dissipati per silvas vitam agerent solitariam. Verum ex Hispanicis illorum temporum conciliis oppositum omnino evincitur. Tarraconense anno istius sæculi sexto decimo monachorum cœtum, abbatesque memorat, ubi statuit canone I ut monachus, qui absque teste ad mulieres etiam consanguineas accesserit, IN CELLA MONASTERII reclusus pœnitentiæ lamentis incumbat, ubi singulari afflictione, panis et aquæ victum EX ABBATIS ORDINATIONE percipiat [Mansi, Conc., tom. VI, p. 541.] . Et canone undecimo, UT MONACHI A MONASTERIO FORAS EGREDIENTES, ministerium ecclesiasticum temere non usurpent, NISI FORTE CUM ABBATIS IMPERIO [Ibid., p. 543.] . Ad hæc in Ilerdensi anni vicesimi quarti canone tertio: ut monachi, quos episcopus probaverit in clericatus officio, CUM ABBATIS VOLUNTATE ordinentur; et quæ MONASTERIIS offeruntur, ab episcopis non contingantur [Ibid., p. 612.] . Erant ergo tunc temporis abbates monachorum, erant et monasteria in Hispaniis ante Donatum, qui forte quod severiores monachis præscripsit leges, PRIOR MONASTICÆ OBSERVANTIÆ usum et regulam induxisse dicitur ab Hildephonso. Certe Eutropius, ejus discipulus et in Servitani monasterii successor, de nimia rigiditate accusatus est.

[10] [introductam esse in Hispaniam,] Præterea, secundum eumdem Mabillonium [Annal., lib. III, n. 28.] , Donato apud Hispanos re monastica præivisse videtur Victorianus abbas Asanensis, qui teste Fortunato [Miscellan. lib. IV, cap. 11 (P. L., tom. LXXXVIII, p. 163).] , PLURIMA PER PATRIAM MONACHORUM EXAMINA FUDIT, suumque ipsius Asanense monasterium BIS SENIS LUSTRIS, hoc est sexaginta annis, rexit. Asana seu Asanio vicus est apud Celtiberos seu Aragones, haud procul ab urbe Osca *, ad fluvium Cingam, qui per montium fauces rapido impetu decurrens, in Iberum tandem influit. Primum hujus loci abbatem fuisse Victorianum nullus dubito, quantumvis reclament recentiores Hispanici scriptores, qui hujus monasterii auctorem putant Gesalaicum Gotthorum regem ad annum quingentesimum sextum, sane parum verisimili argumento, regi ariano venisse in mentem ut monasterium alienæ religionis construeret. Sed etsi de tempore conditi cœnobii conveniamus, Victorianum ejus primum rectorem fuisse nihil obstat: cum annis sexaginta ei præfuerit, non diu post annum ejusdem sæculi sexagesimum superstes, siquidem mortuus erat tum cum Venantius Fortunatus [Ibid.] ejus epitaphium scripsit sub hoc titulo in sinceris ac pervetustis codicibus: Epitaphium Victoriani abbatis de monasterio Asanæ: ubi in editis mendosissime legitur, MONASTERII AGAUNENSIS. At in veterrimo exemplari Corbeiensi sic titulus habet: Epitaphium domni Victoriani primi abbatis de monasterio Asani in Spania. Quo ex titulo confutantur et qui eum Asanensis monasterii abbatem primum et qui Hispanum fuisse negant. Refert præterea Antonius Yepes in suo Chronico Generali O. S. B., vivente adhuc S. Benedicto condita fuisse ab ejus discipulis in Hispania monasteria S. Petri Caradignense [Coronica general, tom. I, fol. 87.] , itemque S. Turribii de Lievana [Ibid., fol. 95.] et S. Claudii Legionense [Ibid., fol. 175.] , in Lusitania vero Lorbanense [Ibid., fol. 98.] ; sed hæc omnia nonnisi incertis nituntur traditionibus et merito a Mabillonio neglecta sunt.

[11] [non probatur validis rationibus, et res adhuc incerta.] Ex his igitur non parum detrahitur auctoritati traditionis ab Ildephonso relatæ et probabilitati positivæ eorum sententiæ qui monasterium S. Martini a Turonensi memoratum Servitanum fuisse existimant. Ceterum, ut recte advertit Florez [Esp. Sagr., tom. VIII, p. 57, num. 58.] , neque rationes positivæ afferuntur pro altera plurimorum opinione, qui cœnobium a S. Donato conditum Setabi seu Xativæ oppido adjacuisse putarunt: ut proinde res omnino in incerto relinquenda sit.

[12] [Certo alicui Ordini adscribendus non est Donatus.] Neque immorandum hoc loco videtur in discutienda alia quæstione inter scriptores diversorum Ordinum agitata, cuinam nempe religiosi instituti generi adscribendus sit Donatus, quem et Benedictini et Canonici Regulares et Eremitæ Augustiniani sibi quique vindicant. Quorum primi nullam aliam rationem pro sententia sua afferunt nisi quod eo tempore, extremo scilicet seculo sexto, monachi omnes Occidentales Benedictinam regulam profiterentur [Ant. de Yepes, Coronica general, tom. I, fol. 371.] . Eremitæ Augustiniani autem producunt testimonium apocryphum Pseudo-Maximi, ubi expressis verbis Eremitarum regulam suis monachis dedisse asseritur [Thom. de Herrera, Alphabet. Augustiniam., p. 188.] . Quod si refutaverint, satis se fecisse sibi videntur Canonici ut Donatus ex Africa veniens regulam sancti Augustini secundum ipsorum constitutiones professus esse censeatur [Gab. Pennottus, Clericorum Canonicorum historia tripartita, lib. I, cap. 53, n. 3, et cap. 53, n. 4.] . Nobis profecto nemo succenseat, si certiora ad rem definiendam argumenta postulaverimus [Cfr. præterea infra Comment. de S. Florberto, num. 45 – 47.] .

[13] [Error Auberti Miræi de scriptore regulæ ad Virgines.] Ultimo loco emendandus occurrit incredibilis error Auberti Miræi, qui in sua Bibliotheca ecclesiastica [Tom. I, p. 95.] ad Ildephonsi Toletani cap. 4, ubi notitia de sancto nostro traditur, hujusmodi scholion apposuit: Donatus scripsit Regulam ad virgines, quam ex vetusto codice suo descriptam canonici regulares monasterii corporis Christi Colonia ad me transmiserunt. Ejus hoc est initium: Sanctis a me plurimum venerandis Christi virginibus Guatstrudæ omnique suæ congregationi in cœnobio a famula Dei Flavia constructo, Donatus. Ubi scilicet Donatum Afrum confundit Miræus cum Donato episcopo Vesuntionensi, cui ea regula ad virgines Jussanenses [Ed. P. L., tom. LXXXVII, p. 273.] debetur.

[Annotatum]

* Huesca

DE SANCTO MASONA EPISCOPO EMERITENSI IN HISPANIA ET DE SS. PAULO ET FIDELI EJUS DECESSORIBUS ATQUE INNOCENTIO ET RENOVATO SUCCESSORIBUS

CIRCA AN. DCV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Mausona, episcopus Emeritensis in Hispania (S.)

AUCTORE C. D. S.

§ I. De cultu SS. Masonæ, Pauli, etc., et de editionibus libelli anonymi de eorumdem vitis.

Diu, fateor, multumque hæsi num hoc loco Acta S. Masonæ (alias Mausonæ, [S. Masona in nullo veteri martyrologio laudatus,] etc.) [Cfr. infra Annot. a. ad cap. IX.] tradenda essent an relegandum ejus nomen inter prætermissos. Neque enim sive in Martyrologio Romano sive in quolibet veterum martyrologiorum ulla ejus occurrit mentio, nec aliam cur eum hac die laudavit rationem affert in Martyrologio Hispanico famosus ille apocryphorum venditor Joannes Tamayus de Salazar nisi quod die kalendarum novembrium obiisse Masona legitur in Chronico M. Maximi, supposititio scilicet et nullius apud eruditos auctoritatis. Accedit quod quum diligenter a doctis viris, quibus amicis in Hispania utimur, de cultu S. Masonæ inquisiverimus et per eos etiam maxime spectabiles et suarum traditionum bene gnari Emeritenses sacerdotes de hac re interrogati fuerint, ex eorum responsis omnino jam certiores facti sumus non solum nostris diebus nullo ecclesiastico cultu honorari Masonam, sed nec ullum hujusmodi cultus exstare vestigium vel memoriam.

[2] [mox tamen post suum obitum cum utroque prædecessore et successore devotione populari celebratus,] Nihilominus tamen ex Actis coævis, quæ inferius edituri sumus, satis manifeste patet paulo post mortem S. Masonæ celebrem fuisse Emeritæ ejus cultum. Leguntur hæc Acta in libro mox citando De vitis sanctorum Patrum Emeritensium; ubi post narratam historiam episcoporum Emeritensium qui sibi ex ordine in hac sede successerunt seculo sexto et ineunte septimo, inter quos tertius est Masona, suam narrationem concludit scriptor his verbis: Horum igitur supradictorum sanctorum corpora in una eademque cellula haud procul ab altario sanctissimæ virginis Eulaliæ honorifice tumulata quiescunt. Ad quorum denique veneranda sepulcra tantam Christus quotidie copiosæ pietatis confert gratiam ut quacumque fuerit quispiam ægritudine convexatus, quocumque etiam fuerit languore afflictus, statim ut divinum numen illic toto corde depoposcerit, omnes a se morbos discussos omnesque maculas pulsas divinitus sentiens, sanus hilarisque ad cupitam per Dei gratiam pervenit sanitatem [De Vit. PP. Emerit., n. 51.] . En habes concursum populi ad sepulcrum et famam miraculorum, quod utrumque validum ecclesiastici cultus indicium esse videtur, ubi de antiquis temporibus agitur.

[3] [simul cum S. Damaso colebatur olim] Quum itaque ex traditione majorum non prætermittendi sint in Actis nostris sancti qui antiquitus publico cultu in aliqua ecclesia gavisi sunt, etsi is cultus usque ad dies nostros non perseveraverit, jam apparet ratio cur nec S. Masona et uterque ejus decessor, cum utroque item successore, a nobis prætermittantur. Ceterum et his sanctis facile accidere potuit quod et aliis quibusdam qui primis medii ævi seculis in Hispania floruerunt , quorum scilicet cultus, everso a Mauris in ea regione imperio Wisigothico, ita obliteratus fuit ut omnino exciderit e memoria hominum. Hujus generis citari possunt sancti Cordubenses Alvarus et Sperandeus, quorum nomina jam constat olim calendario ecclesiastico inserta fuisse, prioris quidem die 7 novembris, alterius vero die 7 maii [Simonet, Santoral hispano-mozarabe sacado del calendario astronomico que dió a luz en 961 Recemundo obispo de Iliberis, in periodico Matritensi La Ciudad de Dios, tom. V, 1871, pp. 198, 207. Cfr. Nicolaus Antonius, Bibl. Hisp. Vet., tom. I, pp. 475, 467.] , postea vero exciderunt ita ut nulla eorum cultus superesset memoria. Neque, quod ad Masonam spectat, ad solas conjecturas rejicimur. Etenim, quod jam monuit Franciscus Perezius Bayerius [Bibl. Hisp., tom. cit., p. 351, not. 1.] , in codice bibliothecæ Escurialensis Martriti, qui exaratus est sub fine seculi XII vel exordio sequentis, servatur vetustum breviarium ubi indicatur S. Masonæ festum celebrari simul cum Damasi, et utrique communis traditur oratio. Rem denuo accurate recognovit, nobis rogantibus, doctissimus Aurelianus Fernandez Guerra, docuitque nos omnia quæ in Bayeri adnotatione leguntur rerum veritati consonare (nisi quod levi errore nota codicis indicatur Plut. III, litt. L, n. 4, ubi scribendum erat III. L. 3). In eo codice igitur, post festa S. Leocadiæ (d. 9 decembris) et S. Eulaliæ (d. 10 decembris) ac S. Pauli martyris annuntiatur Sanctorum Damaso (sic) et Masone, ac subjicitur hæc oratio: Misericordiam tuam, Domine, nobis, quæsumus, intervenientibus sanctis confessoribus atque pontificibus tuis Damaso et Masona clementer impende, et nobis peccatoribus ipsorum propiciare suffragiis.

[4] [die 11 decembris.] Quidni igitur, inquies, ad diem 11 decembris Acta S. Masonæ remittis? Fateor ex citato documento jam certum argumentum præberi ut sancto nostro dies ille attribuatur. Attamen, quum præter Joannem Tamayum eidem diem 1 novembris assignet Castellanus in suo Martyrologio Universali (nulla utique alia, ut videtur, nisi ejusdem Tamayi auctoritate nixus), contra vero præterquam in breviario illo ms. nusquam notetur ad diem 11 decembris; facilem, credo, excusationem apud eruditos habebimus si tractationem nostram de S. Masona ejusque prædecessoribus et successoribus non ad immensum illud temporis intervallum rejecerimus, eo magis quod hac occasione diu sane desideratam editionem accuratiorem proferre licebit documenti illius quod merito inter præcipuos fontes historiæ Hispaniæ ecclesiasticæ in maximo pretio habetur, librum dico De vitis et meritis sanctorum Patrum Emeritensium, de quo jam distinctius agendum.

[5] [Librum de Vitis PP. Emeritensium primum ediderunt Barn. Moreno et Th. Tamayus,] Librum hunc primus vulgavit Barnabas Moreno de Vargas, Emeritensis urbis decurio (qui ejusdem urbis quoque historiam conscripsit), Matriti anno 1633, ex codice quem Emeritensi civitati donaverat Dux Complutensis Ferdinandus Henriquez de Ribera [Ibid., p. 373; Florez, Esp. Sagr., tom. XIII, p. 331, n. 32.] : qui codex quam antiquus fuerit ignoramus; editio autem ipsa innumeris scatet mendis. Deinde secundo, sed Moreni editionis inscius, Thomas Tamayus de Vargas Antverpiæ, apud Joannem Meursium, anno 1638, ex codicibus octo, quos his verbis recenset: 1. Ex ecclesiæ Toletanæ bibliotheca litteris gothicis exaratum. 2. Gothicum ex bibl. regia Hieronymiana apud Scoriacum. Existimo olim fuisse ex Carazedano S. Valerii monasterio. Plura hic sunt Pauli (hoc nomine scilicet auctorem opusculi designare solent) [Cfr. infra, num. 9.] exemplaria latinis litteris exscripta, quæ non otii nostri fuit illa omnia conferre. 3. Ex bibl. illustr. D. Joannis Bertrami a Guevara archiep. Compostellani… Latinis litteris transcriptum a viro docto ut apparebat, ipso in limine indicabatur. 4. Etiam latinis litteris scriptum ex bibl. viri nobilis D. Joan. de Fonseca et Figueroa…; in seren. Ferdinandi Hisp. Infantis, cardinalis Toletani, bibliothecam postea translatum. Quod quidem ex Bertramiano, cum iisdem mendis scateret, transcriptum crediderim. 5. Etiam latinum, ab Alvaro Gomecio a Castro Eulaliensi viro cl. Franciscus Pisa Toletanus Th. D… habuit. 6. Latinum, Antonii Covarruviæ, regii consiliarii,… omnium emendatissimum. 7. Gothicum, manu illust. Garsiæ Loaisa archiep. Toletani in aliquot locis interpolatum. 8. Gothicum aliud, quo usus fuit magnum Hispaniæ decus, Joan. Mariana S. J… Habent hodie illius socii, apud quos Toleti tumulatus. Horum codicum ætatem nullo nobis indicio Tamayus prodidit neque ullas singulorum varietates distinxit, quamquam ipsum textum ex iis codicibus concinnatum perpetua annotatione illustrare conatus est. Editionem Thomæ Tamayi assumpsit cardinalis de Aguirre in tomo II Conciliorum Hispaniæ, Joannes Tamayus in suo Martyrologio Hispanico ad diem 1 novembris (aliqua tamen ex apocryphis in annotationibus Thomæ citata adjungens quasi ipsius libri pars essent), ac demum nostris diebus Migne in sua Patrologia Latina [Tom. LXXX, p. 113 sqq.] . Ex eadem editione majores nostri excerpserunt Acta S. Nuncti (22 oct.), S. Fidelis (7 febr.) et S. Renovati (9 mart.).

[6] [tertio Franciscus Bivarius,] Tertiam editionem instituit anno 1651, et ipse utriusque præcedentis editionis plane ignarus, Franciscus Bivarius ex codice sui monasterii Nucalensis, quem antiquitate amplius quadringentorum annorum ac proinde seculo XIII exaratum existimabat. Desiderabatur autem in eo codice et inde desideratur in editione Bivariana prior opusculi pars, quæ in aliis editionibus cum præfatione sua præfigitur historiæ quinque episcoporum Emeritensium. Porro advertendum est distinctionem et titulos capitum apud Morenum et Tamayum non quidem ab editoribus suppleta esse, attamen non reperiri in vetustioribus codicibus. Quod distincte indicavit Thomas Tamayus in annotatione ad totius libelli præfationem, subjungens in duobus eorum quæ habuit exemplaribus recenti manu exaratis hæc adjecta esse initio: In Pauli Emeritensis lib. de Vita et miraculis PP. Emer. index capitum. Nos enim partiti sumus in capita distinctionis causa.

[7] [quarto Henricus Florez.] Quartam denique editionem debemus Henrico Florez [Esp. Sagr., tom. XIII, p. 335 sqq.] ,qui tamen illam non ex mss. codicibus, sed ex tribus prioribus editionibus invicem collatis adornavit, ita ut quæ sibi videbantur præstantiores lectiones textui insereret, varietates tamen in annotationibus ad singulas paginas subjectis indicaret. Nonnulla præterea emendare potuit ex aliquo codice bibliothecæ regiæ Matritensis, qui quidem nihil aliud continebat præter præfationem et narrationem primi miraculi ac proinde nonnisi exiguam totius opusculi partem [Cfr. ibid., p. 333 – 334, n. 40.]

[8] [Nostra ejusdem opusculi editio.] Nulla itaque pretiosi libelli editio hactenus prodiit ex aliquo certo codice notæ antiquitatis, neque nostris diebus doctissimus scriptor R. P. Pius Gams, O. S. B., in Hispania diligenter codices quibus contineretur inquirens, alios reperit præter recentioris ævi apographa quinque vel sex [Kirchengeschichte von Spanien, tom. II, part. II, p. 115.] . Illam lacunam nobis supplere jam licet, postquam accepimus descriptionem accuratissimam codicis olim cœnobii S. Æmiliani, nunc in bibliotheca Academiæ regiæ rerum historicarum Matriti repositi sub numero F. 177, charactere Wisigothico exarati seculo decimo. Egregii hujus exemplaris apographum diligentissime a se exscriptum nobis transmisit vir in rerum Hispanicarum studio versatissimus nostrique amicissimus et de nostro opere non semel optime meritus, R. P. Julius Tailhan, e Societate Jesu, cujus proinde nomen huic editioni inscribere æquitas omnino postulat. In qua adornanda quas regulas secuti simus, exponemus infra [Annot. in capite libelli.] . Totum opusculum in duas partes ipse scriptor distribuisse videri potest, non quidem titulos, sed singulis partibus singulas præfationes præponendo [Cfr. infra, num. 12.] . Quarum partium posterior quidem sola Vitas sanctorum pontificum continet, prior autem quædam prodigia intercessione, ut censet auctor, sanctæ Eulaliæ impetrata. Hanc tamen ipsam prætermittendam non duximus, tum ne scriptio minus integra exhiberetur, tum præcipue quod nonnulla continet quæ ad quæstiones de persona auctoris ejusque ætate et alias quasdam solvendas maxime juvant.

§ II. De scriptore libelli de vitis PP. Emeritensium.

[Scriptoris nomen incertum; Romano-Hispanus fuit et clericus ecclesiæ S. Eulaliæ.] Jam quod ad libelli auctorem spectat, hunc Pauli diaconi Emeritensis nomine unanimi consensu insigniunt editores omnes supra indicati. Quod ex quibusnam codicibus hauserint (aliud autem argumentum proferunt nullum) non indicarunt. Certe nomen illud in codice S. Æmiliani non legitur, neque etiam in epistola Alphonsi III regis Legionensis (866 – 910) ad clerum et populum Turonensem, ubi: Nos quoque, ait, multorum virorum illustrium vitam, virtutem et mirabilia, utpote Emeritensium, evidenter ac sapienter conscripta habemus [Bibl. Cluniac., Andr. Quercetani not., p. 51.] : nec proinde nobis visum est libello inscribendum. Scriptorem nostrum ortu fuisse Romano-Hispanum conjicere licet ex exordio Vitæ Masonæ [Num. 22 init.] , ubi non sine aliqua specie contemptus dicitur sanctus episcopus fuisse genere QUIDEM Gothus, SED mente promptissima erga Dominum perquam devotus. Certius est eum fuisse clericum Emeritanæ basilicæ S. Eulaliæ: nam et Levitam se ipse nominat [Num. 4 init.] , et [Ibid. extr.] S. Eulaliam Dominam suam appellat, ac præterea perspicue significat [Numm. 1, 4.] se in eadem domo commorari cum puero illo Augusto de quo in primo miraculo agitur, in domo scilicet seu claustro egregiæ virginis Eulaliæ [Num. 1 init.] et ibidem, id est in ecclesia adjacente, divinis officiis vacare [Ibid.] . Levitæ autem nomine diaconum intelligi satis probabile est, non tamen plane indubium. Quod vero censet Moreno, auctorem nostrum fuisse archidiaconum basilicæ S. Eulaliæ, id collegit tantum ex his verbis: Quamobrem ego indignus et omnium peccatorum primus levita Christi [Num. 4 init.] , illam vocem scilicet primus non cum præcedente peccatorum, sed cum sequente levita conjungens, adeo ut secundum hanc interpretationem, auctor se non peccatorum primum, sed primum levitam seu archidiaconum ecclesiæ S. Eulaliæ professus esset. Verum, ut recte advertit Florez [Esp. Sagr., tom. XIII, p. 326, n. 20.] , ipse huic suæ opinioni contradixit Moreno in editione sua, comma post primus et ante levita, non autem post peccatorum inserendo, quod recte ab eo factum satis liquet. Neque immorandum censeo in refutanda opinione Mabillonii existimantis ecclesiam S. Eulaliæ fuisse monasterium et scriptorem nostrum monachum Benedictinum: id enim satis præstitit collega noster recens ad superos vocatus, Benjaminus Bossue [Comment. de S. Nuncto, num. 5 – 7 (Act. SS., tom. IX Oct., p. 597).] . Sed prætermittere non possum conjecturam quam mihi suggessit, si bene memini, laudatus P. Julius Tailhan, scriptori nostro ideo Pauli nomen attributum fuisse a nonnullo recentiore quod et in præfatione totius libelli eum Gregorii M. laudatorem cerneret, et levitam, id est, ut interpretabatur, diaconum legeret, aliunde vero notus est aliquis Paulus diaconus Vitæ Gregorii M. scriptor [P. L., tom. LXXV, p. 41.] .

[10] [Quod de ætate ejus opinati sunt Th. Tamayus et Florezius, non videtur satis demonstratum] Sicut nomen, ita et ætatem suam distincte non indicavit auctor. Thomas Tamayus tamen [P. L., tom. LXXX, p. 163, not. a.] et Henricus Florez [Esp. Sagr., tom. cit., p. 213, n. 158.] eum scripsisse putant Emeritensi cathedræ præsidente Stephano I, id est ante annum 638 [Ibid., p. 214, n. 160 et p. 330, n. 29.] , hoc solo argumento ducti quod ultimus in libello nostro episcoporum Emeritensium nominatur Renovatus, Stephani I decessor: quod tamen argumentum satis mihi videtur refellisse Nicolaus Antonius [Bibl. Hisp. Vet., tom. I, p. 374, n. 232.] , dum observat propositum fuisse auctori, non omnium episcoporum Emeritensium describere vitas, sed eorum solummodo qui miraculis claruerunt, quem scopum in præfatione utraque, ad priorem et ad alteram partem, non obscure significat. Ex altera vero parte cum Florezio sentire cogor contradicente [Esp. Sagr., tom. cit., p. 328, nn. 26, 27.] ipsi Antonio, dum is [Bibl. Hisp., loc. cit.] sequiorem forte multo ætatem indigitari putat ubi auctor, loquens de iis quæ Leovigildo rege gesta sunt, hæc ante multa jam curricula annorum contigisse refert [Num. 7.] . Nam multis illis curriculis annorum amplius quinquaginta annorum spatium intelligi non oportere, ex aliis ejusdem opusculi locis satis constat. Etenim et Paulum episcopum Emeritensem, quem natione Græcum, arte medicum, de Orientis partibus in Emeritensem urbem, bene adultum utique, advenisse scribit auctor, et multo tempore ibidem sanctitate emicuisse ante episcopatum suum [Num. 9.] ; deinde eumdem Paulum plurimos per annos episcopali officio functum jam fuisse ubi Emeritam venerunt negotiatores Græci, comitante eos puero nomine Fideli [Num. 12.] , quem sanctus episcopus agnovit filium esse sororis suæ, secumque retinuit, clero suo adjunxit et successorem proximum habuit, postquam pluribus annis in clero Deo irreprehensibiliter deservierat [Num. 13.] . Renovatus etiam per plurimos annos rexisse ecclesiam Emeritensem dicitur [Num. 50.] , qui tamen nisi Innocentii decessoris ejus episcopatum admodum brevem supponamus [Cfr. infra Annot. a, ad cap. XXI.] , non amplius sexdecim annos illi ecclesiæ præfuit. Ex his itaque locis jure colligitur multa curricula annorum apud auctorem nostrum non adeo diuturnum temporis intervallum necessario supponere.

[11] [ex eorum argumentis;] Validior sane videri potest confirmatio quam pro sua opinione urget Florez [Esp. Sagr., tom. cit., p. 329, n. 28.] ex exordio capitis secundi, quod in hactenus vulgatis editionibus conceptum est his verbis: Fuerunt PLERIQUE idonei viri ante NON satis plurimos annos clementia divina in provincia Lusitaniæ, qui FERUNT gestum Salvatoris nostri miraculum, cum in monasterio cui Cauliana vocabulum est, quod Emerita urbe haud procul situm ferme millibus octo distat, reverendissimus vir piæ memoriæ Renovatus abbas præesset, postque etiam Emeritensi urbi pontifex extitit mirificus… [Num. 5.] . Quo loco illud præsens tempus ferunt ostendit tunc quum scriberet levita noster, adhuc superstites fuisse multos qui rei relatæ interfuerant aut saltem monachum de quo agitur noverant, adulta utique ipsi ætate, idque eo tempore quo Renovatus nondum Emeritensi ecclesiæ præerat: qui quum certe ante annum 633 vita decesserit [Cfr. infra Annot. a ad cap. XXI.] , postquam per plurimos annos irreprehensibiliter rexisset ecclesiam [De vitis PP. Emer, n. 50.] , circa annum 615 pontificales infulas accepisse censendus est. Contigit igitur relatum prodigium ineunte seculo VII, quumque ante non satis plurimos annos contigisse narretur, ejusque testes plerique seu multi noti fuerint scriptori, legitime sibi concludere videtur Florez eum sub Stephano I, Renovati successore, libello suo concinnando operam dedisse. Verum huic argumento opponitur quod in codice S. Æmiliani exordio citati capitis non legitur ante NON satis plurimos annos, sed ante NOS satis plurimos annos, quod sensum omnino contrarium reddit, eamque lectionem per se probabiliorem videri ex particula satis quæ voci plurimos præposita legitur, haud ineleganter, si vox immediate præcedens legatur nos,insulse omnino, si non. Præterea non video cur illud præsens ferunt necessario interpretandum sit significare testes, ut vocant, de visu: potuerunt scilicet illi idonei viri rem referre ex auditu, ac proinde etiam quoad ipsos jam ante satis plurimos annos transactam.

[12] [sed efficacius probatur ex præfatione totius libelli] His argumentis sepositis, aliæ viæ ineundæ sunt ut ætatem scriptoris nostri aliquatenus definire valeamus. Et res quidem facile expedietur, si admissum fuerit, quod omnino nobis admittendum videtur, præfationem quæ primæ libelli parti præmittitur non ad solum primum miraculum cujus narratio subsequitur capite I, sed ad totum opusculum esse referendam [Cfr. infra Annot. f ad illam præfationem.] . Jam enim, hoc admisso, ex fine præfationis certo colligitur, scriptorem nostrum non fuisse testem omnino æqualem seu oculatum, sed supparem, eorum quæ refert. Indicat enim se narrare velle ea quæ HODIERNIS TEMPORIBUS in Emeritensi urbe contigerunt quæque ipse EOS referentes auribus suis audivit qui tunc quum scribebat jam e corpore egressi erant. Nihil sane magis perspicuum desiderari potest.

[13] [et aliis indiciis:] Sed et non paucis aliis indiciis confirmatur hæc de ætate scriptoris nostri conclusio. Etenim ubi in altera parte sui libelli gesta narrare aggreditur quinque episcoporum quorum corpora in basilica S. Eulaliæ requiescunt, ea se narraturum significat, sicuti relatu multorum ad eum perlata sunt [Cap. IV prolog.] . Deinde, ubi de Innocentio sermonem habet, qui quartus fuit ordine temporis inter episcopos quorum Acta hic exhibentur, ita scribit ut omnino pateat eum hoc episcopo sedente aut Emeritæ versatum non esse aut admodum fuisse juvenem: Qui eodem tempore quo ordinatus est, UT FERTUR, in ordine diaconorum ultimus habebatur. Tantæ denique sanctitatis tantæque compunctionis fuisse PERHIBETUR ut quoties pluvia deerat… [Num. 49.] . Certe his dicendi modis usus non fuisset in describendo res in conspectu omnium positas vir qui eas ipse conspexisset. Denique et quæ evenerunt temporibus Leovigildi regis (an. 569 – 586) prisca majorum gesta ipsi videntur [Num. 7.] : qui loquendi modus rursus scriptorem his juniorem manifestat. Attamen ex hoc loco quem ultimum citavimus colligere licet scriptorem nostrum a rebus narratis non adeo ætate fuisse remotum. Etenim absoluta narratione prodigii quod contigit Renovato nondum episcopo, ac proinde ante annum 615 vel certe 620, et alterum narraturus quod temporibus Leovigildi regis innectit, his verbis ab illo ad hoc sermonem transfert: Dum novella narrare studemus, PRISCA MAJORUM gesta omiseramus. Profecto qui potuit duo facta intervallo minus quinquaginta annorum separata invicem opponere tamquam novellum prisco, is a posteriore, immo et ab utroque non admodum longinque disjunctus fuerit oportet. Quod enim in ratione spatii, id etiam in ratione temporis obtinet, ut quo longius ipsi a rebus recedimus, eo minori intervallo; quo propius, majori res ipsæ invicem distare videantur. Inde itaque omnino in hanc sententiam adducimur ut libellum de vitis sanctorum Patrum Emeritensium non post, sed ante medium seculum septimum conscriptum censeamus. Nec spernendam confirmationem hujus conclusionis præbent Acta S. Masonæ. Ubi quæ ad persecutionem Leovigildi regis adversus catholicos spectant et cetera quæ subsecuta sunt tam fuse narrata sunt, tantaque copia adjunctorum et distincta multorum virorum qui iis rebus interfuerunt nuncupatione adornata ut ea ex testium oculatorum relatione (neque enim de documentis scriptis quisquam hic cogitabit) accepisse scriptor censendus videatur. Jam vero hæc inter annos 580 et 590 gesta sunt.

[14] [nec ab ea ætate abhorret genus scribendi.] Certe ab horum temporum ratione haud abhorrere judicanda est quæ in libello nostro facile legentibus apparet sermonis rusticitas. Nam et auctori nostro exprobrare licet quod sibi ipsi opponebat Gregorius Turonensi [De gloria conf., Præf. (P. L., tom. LXXI, p. 829).] : Pro ablativis accusativa (post particulas præpositivas in, pro) et rursum pro accusativis ablativa (post per, de, cum, ante) ponis. Frequentissime etiam verba passiva et quæ deponentia vocant grammatici recentiores, enuntiantur forma activa et aliquando vice versa formam passivam exhibent activa; modus indicativus usurpatur pro subjunctivo post particulam conjunctivam ut; pronomini quæ in casu nominativo vel accusativo substituta est forma qua; voces disjunctivæ aut, vel, passim usurpantur pro et, et passim etiam dum pro cum. Alia omitto quæ potius librario videntur adscribenda [Cfr. infra Annot. in capite libelli.] . Non ita tamen barbarus est stylus apud Emeritensem levitam ut hominem a litterarum tractatione alienum denotet: neque enim desideratur in eo copia verborum aut sententiarum apta connexio. Quoad res ipsas, si ultimos Masonæ annos excipias, totus est, sicut fere solent hujusmodi scriptores, in describendis virtutibus et miraculis, et si qua horum occasione alia commemorat, eo modo attingit quo facile inter pios clericos inferioris ordinis sermo de iis institui poterat. Altiores factorum aut consiliorum causas vel quæ ad rationem rei publicæ pertinent, frustra apud eum quæsieris. Denique nullas temporum notas distincte indicat.

§ III. Actorum S. Masonæ chronotaxis.

[Floruit Masona Leovigildo et Reccaredo regibus.] Quæ in hanc rem tanti momenti ex Emeritensis levitæ libello colligi possunt fere ad hoc reducuntur, quod Masona pontificatum gessit Leovigildo et Reccaredo regibus et in decrepita ætate ex hac vita migravit. Ex aliis vero documentis illam lacunam aliquatenus supplere licet. Inter hæc primo loco ponendum Chronicon Joannis abbatis Biclarensis, postea episcopi Gerundensis, qui ipsis S. Masonæ temporibus in Hispania vixit. Apud quem tamen hæc pauca solummodo verba de sancto nostro leguntur: Anno VII Justini imperatoris, qui est Leovigildi V annus, (id est anno æræ christianæ 573)… Mausona Emeritensis episcopus in nostro dogmate clarus habetur [Migne, P. L., tom. LXXII, p. 864 – 865.] . Ubi recte advertit Florez [Esp. Sagr., tom. XIII, p. 201 – 202.] contra nonnullos, non indicari annum quo episcopus consecratus est S. Masona, sed quando jam episcopus clarus habebatur.

[16] [Interfuit conciliis Toletanis annorum 589 et 597.] Duos præterea certos annos episcopatus S. Masonæ præbent celebre concilium Toletanum III anni 589, in quo coram Reccaredo rege et episcopis sexaginta duobus ariana hæresis a gente Wisigothorum abjecta fuit, et alterum item Toletanum (quod tamen singulari numero insignitum non est, forte quia non fuit totius provinciæ, sed ad illud accesserunt tantum tres metropolitani et præterea alii episcopi decem vel tredecim) anni 597. Utrique enim Masona ut antiquissimus metropolitanorum præsedit et primus episcoporum subscripsit. Prior subscriptio sic habet: Massona, in Christi nomine ecclesiæ catholicæ Emeritensis metropolitanus episcopus provinciæ Lusitaniæ, his constitutionibus, quibus in urbe Toletana interfui, annuens subscripsi [Aguirre, Conc. Hisp., tom. III, p. 235; Mansi, Conc., tom. IX, p. 1000.] . Altera vero: Massona, in Christi nomine Emeritensis episcopus, subscripsi [Aguirre, p. 305; Mansi, tom. X, p. 478.] .

[17] [Epistola S. Isidori ad Masonam, quibusdam suspecta,] Quartum ad chronologiam gestorum S. Masonæ documentum habemus epistolam canonicam S. Isidori quam post alios in præclara sua editione operum S. Isidori vulgavit [Tom. VI, p. 563 – 565; Migne, P. L., tom. LXXXIII, p. 899.] Faustinus Arevalus, sic inscriptam: Domino sancto meritisque beato Massonæ episcopus Isidorus; subscriptam vero: Datum pridie kal. mart. anno tertio regni domini nostri gloriosissimi Witerici regis, id est anno æræ christianæ 605 vel 606 [Cfr. infra Annot. b ad cap. XVII.] . Hanc epistolam authenticam esse negarunt aut saltem suspectam habuerunt multi, inter quos Morinus, Cellarius, Dupinius, Oudinus, Natalis Alexander et Cardinalis de Aguirre, genuinam vero propugnarunt Henricus Florez [Esp. Sagr., tom. XIII, p. 203 – 205.] et Arevalus [Isidoriana, cap. 73, n. 11 – 22 (Isidori opp. tom. I, p. 630 sqq.; P. L. tom. LXXXI, p. 495 sqq).] . Argumenta contra authentiam huc reducuntur quod doctrina hujus epistolæ, ubi pronuntiat Isidorus eum (episcopum vel sacerdotem) posse restaurari in proprio honore qui per pœnitentiæ satisfactionem novit propria delicta deflere: eam doctrinam, inquam, esse contrariam disciplinæ ecclesiæ hispanicæ, immo et ipsi Isidoro lib. II de ecclesiasticis officiis, cap. 5 et in epistola ad Helladium.

[18] [legitur in antiquis codicibus non paucis;] Defensoribus vero authentiæ in primis allegare licet copiam codicum mss. qui epistolam nobis servaverunt. Codices illi in duas classes distribui possunt. Altera est eorum qui libros Sententiarum S. Isidori continent iisque loco prologi præfigunt epistolam ad Masonam. Ad hanc pertinent Lucensis seculi XI [Ibid., cap. 43, n. 27.] , Florentinus item sec. XI [Ibid., nn. 28, 30.] , Pistoriensis sec. XII [Ibid., n. 31. Cfr. cap. 46, n. 12.] , Vaticanus 632 sec. XIII vel XIV [Ibid., cap. 94, n. 24 (tom. II, p. 247).] , Vaticano-Urbinas 106 sec. XV [Ibid., cap. 104, n. 19 (p. 383).] et S. Angeli Romæ sec. XV [Ibid., cap. 107, n. 18 (p. 419).] . Ad alteram, ubi illa epistola seorsim exscripta legitur, Pomposianus sec. XI [Ibid., cap. 46, n. 9 (tom. I, p. 392).] , Vaticanus 1344 sec. X [Ibid., cap. 96, n. 7 (tom. II, p. 261).] , Vaticanus 5751, quoad hanc partem sec. X [Ibid., cap. 98, n. 8 (p. 288).] , Vaticano-Palatinus 973 sec. IX vel X [Ibid., cap. 103, n. 25 (p. 364).] , Vaticano-Ottobonianus 312 sec. X [Ibid., cap. 105, n. 16 (p. 399).] et alter 14 sec. circiter XII [Ibid., n. 4 (p. 394).] . Qui si non ita multi alicui videntur inter tantam farraginem codicum quos recenset Arevalus in quarta parte suorum Prolegomenon, is consideret velim singulis his codicibus non omnia Isidori opera exhiberi, sed pauca et diversa, nec mirum esse quod minora quædam, qualis est epistola ad Masonam, subinde prætermittantur potius quam ea quæ passim extolli et commendari solebant, cujusmodi sunt commentarii in S. Scripturam, libri Etymologiarum, Sententiarum, de Officiis ecclesiasticis, etc. Advertendum præterea codices qui epistolam ad Masonam continent, plerosque antiquitate præstare. Sed et alios quosdam ex Canisio et Du Breul indicat Henricus Florez [Esp. Sagr., tom. XIII, p. 203, n. 138.] .

[19] [neque doctrinæ Isidori in aliis ejus scriptis expressæ] Ad argumentum vero præcipuum adversariorum haud improbabile responsum opponitur ab Arevalo [Isidor., cap. 73, n. 15 – 18 (p. 633 – 635).] . “Ceterum, si quid video (sic ille) epistola ad Massonam non solum in se spectata Isidoro maxime digna est, sed etiam nihil exhibet aut libris de Officiis ecclesiasticis aut epistolæ ad Helladium contrarium. Omitto hanc ipsam ad Helladium epistolam aliis spuriam, et gravioribus forte rationibus, videri. Certe non est epistola ad Massonam rejicienda quia contraria est epistolæ ad Helladium, et rursus hæc quia alteri opponitur. Dissensio quidem, quod aiebam, nulla est, nisi epistola ad Massonam sibi ipsi dissentire et repugnare dicatur. Ex epistola ad Helladium et ex loc. cit. de Officiis eccles. solum arguitur, post lapsum corporalem nequaquam reparandum antiqui ordinis meritum. Verba epistolæ ad Helladium sunt: Deposcimus ut idem lapsus sancto cœtui vestro præsentatus, agnito a vobis confessionis eloquio, synodali sententia a gradu sacerdotali deponatur …Sciat enim se amisisse nomen et officium sacerdotis, qui meritum perdidit sanctitatis. Quapropter judicii vestri decreto pœnitentiæ perpetim flagitia perpetrata lamentatione deploret, plangat sacerdotii cultum quem male vivendo perdidit, etc. Minus autem urgent quæ Isidorus de sanctitate sacerdotis loc. cit. de Officiis disputat: Quod autem is qui post baptismum aliquo mortali peccato correptus sit, ad sacerdotium non promoveatur, lex ipsa testatur…Sed quid plura subjiciam? Si enim is qui jam in episcopatu vel presbyterio positus mortale aliquod peccatum admiserit retrahitur ab officio, quanto magis ante ordinationem peccator inventus non ordinetur… Qui enim alium de peccatis arguit, ipse a peccato debet esse alienus.

[20] [ita contradicit] Hæc omnia et fortasse gravioribus verbis Isidorus in epistola ad Massonam astruit, sed ita ut in concordiam revocet cum canone 19 concilii Ancyritani, quo præscribitur in lapsu corporali restaurandum honoris gradum post pœnitentiam. Verum, inquit, quod sequenter in epistolis venerabilis fraternitas vestra innotuit, nulla est in hujusmodi sententiis decretorum diversitas intelligenda, quod alibi legitur in lapsu corporali restaurandum hominis gradum post pœnitentiam, alibi post hujusmodi delictum nequaquam reparandum antiqui ordinis meritum. Viden' ut Isidorus etiam in hac epistola sustineat post corporalem lapsum nequaquam reparandum antiqui ordinis meritum? Audi nunc ipsum Isidorum canones in speciem diversos ad concordiam reducentem. Hæc enim diversitas hoc modo distinguitur: Illos enim ad pristinos officii gradus redire canon præcipit quos pœnitentiæ præcessit satisfactio vel digna peccatorum confessio; at contra ii qui neque a vitio corruptionis emendantur atque hoc ipsum carnale delictum quod admittunt, etiam vindicare quadam superstitiosa temeritate nituntur, nec gradum utique honoris nec gratiam communionis recipiunt… Hi neque immerito consequuntur ademptæ dignitatis statum qui per emendationem pœnitentiæ recepisse noscuntur vitæremedium. Et post plura: Ecce, in quantum valui, concilii Ancyritani antiquam et plenam auctoritate sententiam sacris testimoniis plane explanavi, ostendens eum posse restaurari in proprio honore qui per pœnitentiæ satisfactionem novit propria delicta deflere; qui vero neque luget quæ gessit, sed lugenda sine ullo pudore religionis vel timore divini judicii committit, eum nullo modo posse ad pristinum gradum restaurari.

[21] [ut cum eadem facile] Doctrina ergo Isidori, sibi undique cohærens, hæc est, eum qui per carnis lapsum vel quodvis aliud grave delictum dignitatis suæ gradum amisit, recuperare illum nullo unquam tempore posse nisi dignos pœnitentiæ fructus faciat, ut per emendationem vitæ remedium recepisse noscatur. Quare loc. cit. de Offic. eccles. concludit: Qui negligit recta facere, desinat recta docere. Prius enim semetipsum corrigere debet qui alios ad bene vivendum admonere studet. Quod si in epistola ad Helladium Cordubensi episcopo perpetua pœnitentia imponenda indicatur, fortasse graviora quædam crimina id flagitabant: dicitur enim de altitudine honoris in profundo flagitiorum flenda ruina demersus… Lugeat animæ suæ statum, quem tanto putredinis cœno inquinavit. Innuitur tamen locum esse posse restitutioni, cum additur: Fortasse porriget illi manum quandoque Spiritus sanctus, ut per dignam satisfactionem mereatur peccatorum remissionem. Præterea aliud est quod pœnitentia injuncta esset perpetua ex parte pœnitentis, ut ita loquar, quia ipse jure reparationem exigere non poterat, aliud quod in potestate episcopi vel concilii esset presbyterum vel episcopum lapsum qui peculiaria pœnitentiæ et contritionis signa præbuisset, ex indulgentia ad pristinum gradum admittere.”

[22] [conciliari non possit,] Hactenus Arevalus, cujus verba integra referenda duxi, quamvis vim responsionis non omni ex parte admittam. Admitto scilicet, quod præcipuum est, nullam esse inter epistolam ad Helladium et epistolam ad Masonam talem contradictionem ut earum alteram spuriam censere oporteat; non admitto doctrinam Isidori in utraque ita sibi undique cohærere ut quam in priori proposuerat, in altera nullatenus ab ea deflexerit. Censeo itaque Isidorum prius severiorem illam sententiam secutum esse et proposuisse quæ sacerdoti lapso omnem restitutionis spem adimeret; postea vero, quum ipsi objectus fuisset a Masona canon concilii Ancyrani, quem aut non noverat Isidorus aut non attenderat, illam sententiam mitigaverit ut aliquo modo cum objecto canone in concordiam reduci posset.

[23] [sicut et cum disciplina ecclesiæ Hispanicæ:] Pari modo restringendam arbitror vim responsionis Arevali ad alteram partem argumenti adversariorum, quam ita proponit: “Doctrinam vero ab Isidoro in epistola ad Massonam traditam de sacerdotis lapsi reparatione disciplinæ ecclesiæ Hispanæ contrariam non fuisse, colligi potest cum ex epistola Innocentii I ad Patres concilii Toletani, tum ex concilio Toletano XIII anno 683, can. 10, tum denique clarius ex concilio Ilerdensi anno 564, apud alios 524, can. 5, ubi hæc statuuntur: Hi qui altario Dei deserviunt, si subito in flenda carnis fragilitate corruerint, et Domino respiciente digne pœnituerint, ita ut mortificato corpore cordis contriti sacrificium Deo offerant, maneat in potestate pontificis vel veraciter afflictos non diu suspendere vel desidiosos prolixiore tempore ab Ecclesiæ corpore segregare: ita tamen ut sic officiorum suorum loca recipiant ne possint ad altiora officia ulterius promoveri, etc. Adde Bachiarii scriptoris Hispani anno circiter 400 epistolam ad Januarium de Reparatione lapsi sive de Lapsis reparandis.” Hæc itaque eatenus vera esse censeo quatenus ipsius ecclesiæ Hispanæ disciplina in hac re non semper et ubique sibi fuit constans, sed quum plerumque iis primis seculis severam se potius quam mansuetam præberet, aliquando tamen pro tempore et loco aliquam non refugit remissionem. A severiori itaque illa in epistola ad Masonam recessit Isidorus et indulgentiori, canone Ancyrano pressus, se accommodavit.

[24] [ex ea habenus Masonam anno 605 nondum e vivis excessisse.] Jam itaque his rationibus satis, ut nobis videtur, comprobata prædictæ epistolæ authentia, inquirendum est quonam anno ea missa fuerit. Data legitur in subscriptione pridie kalendas martii anno tertio regni Witerici regis [Cfr. supra, num. 17.] . Witericus autem regnare cœpit, teste Isidoro [Hist. de regibus Gothorum, n. 58 (Isidori opp., tom. VII, p. 126; Migne, P. L., tom. LXXXIII, p. 1073).] , æra 641, anno imperii Mauricii 21, id est æræ christianæ 603. Scripta igitur fuit epistola anno 605, si Witericus mense januario aut februario Gothorum regni potitus est; anno 606, si post mensem februarium regnum capessivit. Et inde ulterius colligitur S. Masonam adhuc in vivis fuisse anno 605 vel 606. Non diu tamen inde supervixit: nam Innocentius ejus successor subscripsisse legitur anno 610 constitutioni Gundemari regis de primatu ecclesiæ Toletanæ [Aguirre, Conc. Hisp., tom. III, p. 324; Mansi, tom. X, p. 511. Cfr. infra Annot. a ad cap. XXI.] , et quidem secundo loco inter quatuor metropolitanos ac proinde non ita recens dignitatem suam adeptus. Quo autem certo anno vel qua die obierit, ex documentis genuinis adhuc non constat. Id itaque solum indubium manet, Masonam jam fuisse episcopum anno 573, sedisse saltem usque ad annum 605 et e vivis excessisse ante annum 610. Quumque ex Vita ejus discamus eum pervenisse ad decrepitam usque ætatem [PP. Emer. num. 46.] , profecto non multum a vero aberraverit qui eum circa annum 530 natum, circa annum 570 episcopalibus infulis fuisse decoratum existimaverit.

[25] [Masonæ exilium innectendum anno 582,] Præterea satis certo aut probabilissime definire licet quo tempore gesta sint quæ ultimis capitibus in Vita S. Masonæ leguntur. Imprimis vix cuiquam dubium esse potest quin sancti episcopi exilium innectendum sit magnæ illi persecutioni quam in Hispaniis christianis illatam Gregorius Turonensis refert ad annum quintum Childeberti regis seu Christi 580, in qua multi exiliis dati, facultatibus privati, fame decocti, carcere mancipati, verberibus affecti ac diversis suppliciis trucidati sunt [Hist. Franc., lib. V, cap. 38.] , ejusque persecutionis occasio fuerit bellum quod Hermenegildus, Leovigildi regis filius, nuper ad catholicam ecclesiam ex ariana hæresi conversus, eo ipso anno 580 adversus patrem suum suscepit [Joan. Biclar. Cfr. infra § IV.] . Hoc itaque tempore Emeritæ quasdam ecclesias catholicorum invadere potuit episcopus arianus Sunna. Quumque aliquod temporis spatium concedendum sit certaminibus illis et machinationibus quibus idem S. Masonam impetiit [PP. Emer., num. 27 – 29.] , facile usque ad annum 582 differre licet sancti nostri exilium. Post triennium autem in exilio transactum [Ibid., num. 32.] Emeritam reversus est, anno igitur 585. Quæ omnia inde confirmantur quod scriptor noster statim post Masonæ reditum refert mortem Leovigildi regis, is autem decimo octavo anno regni sui, Mauricii imperatoris quarto, id est æræ christianæ 586 diem supremum clausit [Joan. Biclar. (P. L., tom. LXXII, p. 868).] .

[26] [Sunnæ exilium et clades, Francorum annis 587 et 588.] Deinde anno VI Mauricii, qui est Recaredi II annus (Christi 587), quidam ex arianis Sunna episcopus et Seggo cum quibusdam tyrannidem assumere cupientes, deteguntur. Convicti, Sunna exilio truditur… [Ibid.] ; et anno VII Mauricii, qui est Recaredi regis III (Christi 588)… Francorum exercitus a Gonterano rege transmissus, Bosone duce, in Galliam Narbonensem obveniunt et juxta Carcassonensem urbem castra metati sunt. Cui Claudius Lusitaniæ dux a Recaredo rege directus obviam inibi occurrit; cum quo congressione facta, Franci in fugam vertuntur et direpta castra Francorum, et exercitus a Gothis cæditur… [Joan. Bicl. (P. L., tom. LXXII, p. 868).] . His testimoniis plane demonstratur quibus annis illiganda sint ea quæ fusius circa illa facta narrantur in Actis S. Masonæ [Capp. XVIII, XIX.] .

§ IV. Num S. Masona Hermenegildi partibus adhærendo Leovigildi iram incurrerit.

[Ne Masona particeps fuisse conscatur rebellionis Hermenegildi] Ex dictis de tempore exilii S. Masonæ facile alicui suspicio oriri posset, hujus exilii causam fuisse quod Hermenegildi partibus adhæserit sanctus episcopus et ita Leovigildi iram in se concitarit. Quum enim Hermenegildus doctrinæ catholicæ, Leovigildus vero arianæ sectæ defensorem ageret, pronum est conjicere episcopos catholicos omni conatu adnisos esse ut hunc ille superaret. Et suspicionem illam non parum roborare forte videbitur quæ passim legitur a S. Leandro Hispalensi episcopo suscepta pro Hermenegildo legatio ad Tiberium imperatorem CPanum ut eum ad subsidia præbenda catholico regi adduceret. Præterea Emeritensem civitatem inter eas civitates atque castella fuisse quas Hermenegildus secum contra patrem rebellare fecit [Joan. Biclar., cit. num. seq.] colligitur ex Gregorio Turonensi, qui [Hist. Franc., lib. VI, cap. 18] : His diebus, ait, (id est anno septimo Childeberti regis seu Christi 582,) Leuvichildus rex in exercitu contra Herminichildum filium suum residebat, cui et Meritam civitatem abstulit. Annum autem 582 exilio Masonæ insignitum fuisse supra indicavimus.

[28] [obstat quod illa rebellio, testibus Joanne Biclarensi,] Attamen facili etiam negotio illa suspicio diluitur. Unanimi enim et miro consensu scriptores ecclesiastici Hispani illius ætatis vel Hermenegildi consilia adversus patrem omnino et acriter improbant vel saltem omnino abstinent ab eo laudando nec ullus eum ut martyrem celebrat, quod et alii scriptores ante nos non sine admiratione adverterunt [Cfr. Arevalus, Isidoriana, cap. 79, n. 25 – 41 (P. L., tom. LXXXI, p. 553 sqq.); Gams, Kirchengesch. van Spanien, tom. II,part. II, p. 1 – 5.] . Joannes Biclarensis in suo Chronico: Anno III Tiberii imperatoris, qui est Leovigildi XI annus (Chr. 580)… filius ejus (Leovigildi) Hermenegildus factione Gosuinthæ reginæ tyrannidem assumens, in Hispali civitate rebellione facta recluditur, et alias civitates atque castella secum contra patrem rebellare facit. Quæ causa in provincia Hispaniæ tam Gothis quam Romanis majoris exitii quam adversariorum infestatio fuit [P. L., tom. LXXII, p. 866.] . De reliqua autem Hermenegildi historia hæc tantum tradit Biclarensis: Anno VI Tiberii, qui est Leovigildi XIV annus…Leovigildus rex exercitum ad expugnandum tyrannum filium colligit. — Anno primo Mauricii imperatoris, qui est Leovigildi annus XV, Leovigildus rex civitatem Hispalensem congregato exercitu obsidet et rebellem filium graviobsidione concludit. — Anno II Mauricii imperatoris, qui est Leovigildi XVI annus…Leovigildus rex, filio Hermenegildo ad rempublicam commigrante, Hispalim pugnando ingreditur, civitates et castella quas filius occupaverat cepit, et non multo post memoratum filium in Cordubensi urbe comprehendit, et regno privatum in exilium Valentiam mittit. Denique anno III Mauricii, qui est Leovigildi annus XVIII…Hermenegildus in urbe Tarraconensi a Sisberto interficitur. Paulo inferius utique refert præterea Biclarensis ad annum I Reccaredi: Sisbertus interfector Hermenegildi. morte turpissima perimitur; sed neque hoc loco quidquam in laudem aut excusationem Hermenegildi profert. Hæc adeo offenderunt Aguirrium ut Biclarensis Chronicon citatis locis ab arianis adulteratum censuerit [Conc. Hisp., tom. III, p. 310.] , sed gratuita omnino conjectura.

[29] [S. Isidro Hispalensi,] Isidorus vero Hispalensis in Chronico suo: Gothi, ait, per Hermenegildum, Leovigildi regis filium, bifarie divisi, mutua cæde vastantur [P. L., tom. LXXXIII, p. 1055, n. 117.] . Et in Historia de regibus Gothorum, Wandalorum et Suevorum, cap. 49: (Leovigildus) Hermenegildum filium, imperiis suis tyrannizantem, obsessum exsuperavit [Ibid., p. 1071.] ; et cap. 91: (Miro rex Suevorum) in auxilium Leovigildo Gothorum regi adversus rebellem filium expugnandum Hispalim pergit [Ibid., p. 1082.] . Idem Isidorus in libro de Viris illustribus, cap. 41 [Ibid., p. 1103.] , Leandri fratris sui natu majoris elogium texens, laudat ejus scripta adversus arianos et industriam in convertendis Gothis ab eorum hæresi, sed ne verbo quidem meminit Hermenegildi ipsius opera ad veram fidem deducti.

[30] [S. Leandro hujus fratre,] Ipse quoque Leander omnino silet de Hermenegildo in sermone suo quo conversionem Gothorum celebravit in concilio Toletano III anno 589 [P., L. tom. LXXII, p. 893.] . Quod autem pro eo legatione functus fuerit Constantinopoli apud Tiberium imperatorem, id eruunt ex verbis Gregorii M. in præfatione ad libros Moralium ita Leandrum alloquentis: Dudum te, frater beatissime, in Constantinopolitana urbe cognoscens, cum me illic sedis apostolicæ responsa constringerent, et TE ILLUC INJUNCTA PRO CAUSIS FIDEI WISIGOTHORUM INJUNCTA LEGATIO PERDUXIT… [P. L., tom. LXXV, p. 509.] . Sed quonam argumento probatur legationem illam Leandro injunctam fuisse ab Hermenegildo? Nonne saltem æque probabile est eam susceptam esse a Leandro ex mandato seu petitione episcoporum Hispanorum qui, quum Leander in illa persecutione Leovigildi [Cfr. supra num. 25.] exulare cogeretur (et quidem disertis verbis Isidorus ejus frater iter ipsius Constantinopolitanum exilii sui peregrinationem dicit) [Isidor., De viris illustr. cap. 41 (P. L., tom. LXXXIII, p. 1103).] , eum rogarint ut de negotiis ecclesiæ Hispanicæ conferret cum imperatore, qui illo tempore partem Hispaniæ adhuc obtinebat? Itaque, quamvis ex testimonio S. Gregorii M. [Dialog., lib. III, cap. 31 (P. L., tom. LXXVII, p. 269).] admittere liceat Leandrum præcipuam aliquam partem habuisse in Hermenegildi conversione, at nulla ratione sequitur eumdem ulterius Hermenegildi adversus patrem rebellionis fuisse participem.

[31] [et Levita nostro Emeritensi,] Citatis jam Joanni Biclarensi, Isidoro et Leandro adjungere licet levitam nostrum Emeritensem, qui quum Gregorii M. Dialogos diligenter legisset [Cfr. Præfat. in capite totius libelli.] , non solum Hermenegildi historiam silentio texit, sed, quod maxime notatu dignum est, exordia Reccaredi regis referens et verba Gregorii manifeste assumens, ita tamen hæc mutavit ut Hermenegildi mentionem et laudem supprimeret. Dixerat nempe Gregorius: Post cujus (Leovigildi) mortem Recharedus rex non patrem perfidum, sed FRATREM MARTYREM sequens, ab arianæ hæresis pravitate conversus est [Dialog., loc. cit.] . Emeritensis vero noster [Num. 37.] : Post cujus crudelissimam mortem venerabilis vir Reccaredus princeps … qui non patrem perfidum, sed CHRISTUM DOMINUM sequens, ab arianæ hæreseos pravitate conversus est… Nec profecto huic scriptori accommodari potest responsio qua vim argumenti ex superioribus testimoniis deducti aliquatenus eludere nonnulli conati sunt, Biclarensem videlicet, Isidorum et Leandrum deterritos esse reverentia Reccaredi regis ne de ejus patre deterius loquerentur. Nam auctor noster et diu post Reccaredi obitum scripsit et ita Leovigildum sugillavit ut ejus famæ parcere voluisse nullo modo supponi possit. Speciminis gratia recolamus quæ allatis modo verbis præmittitur Leovigildi mortis descriptio: Igitur cum non prodesset sed obesset, magis perderet quam regeret Leovigildus Hispaniam, nec quidpiam de flagitiis vel facinoribus remaneret quod non proprium sibi defenderet, deserens usquequaque Deum, imo derelictus ipse a Deo, regnum simul cum vita infeliciter perdidit, gravissimoque morbo Dei judicio correptus vitam fœdissimam amisit et mortem sibi perpetuam acquisivit, crudeliterque e corpore ejus anima resoluta, perpetuis pœnis detenta, perenniter catenis Erebi mancipata, Tartaris non immerito tenetur religata picibus semper bullientibus undis arsura.

[32] [maxime displicuit episcopis Hispaniæ catholicis.] Ex his igitur omnibus satis liquere videtur quam parum arriserint episcopis Hispaniæ catholicis Hermenegildi consilia, nec aliter eos sensisse quam. Gregorium Turonensem, qui ultimam Hermenegildi cladem, qua in manus patris sui venit, narraturus ita exorditur: Igitur cum Herminichildus, sicut supra diximus, patri infensus esset, et in civitate aliqua Hispaniæ cum conjuge resideret, … patrem ad se cum exercitu venire cognovit, consiliumque iniit qualiter venientem aut repelleret aut necaret; nesciens miser judicium sibi imminere divinum, qui contra genitorem, quamlibet hæreticum, talia cogitaret [Hist. Franc., lib. VI, cap. 43.] . Unde denique ulterius concludendum (quo tota hæc nostra disputatio tendebat) quam improbabili conjectura opinaretur aliquis Masonam ob præstitum Hermenegildo favorem in exilium pulsum fuisse. Cetera vero quæ ad ejus historiam elucidandam afferri possunt, commodius inter Annotata ad ejus Acta expedire licebit.

DE VITIS ET MIRACULIS PATRUM EMERITENSIUM
e cod. Academiæ regiæ rer. hist. Matritensis [Fol. 212r sqq. Cfr. supra Comm. præv., num. 8.] .

Mausona, episcopus Emeritensis in Hispania (S.)

EX MS.

[Praefatio]

In editione nostra adornanda hanc normam assumendam duximus ut quam proxime sequeremur codicem quoad ea omnia quæ ab ipso auctore scripta judicari possunt [Cfr. ibid., num. 14.] aut saltem, ubi subinde aliqua emendare, ut sensus intelligi posset, necesse fuit, diligenter lectorem adjecta nota id moneremus; rationem vero scribendi voces librario seu ejus tempori et regioni propriam et a recentiore usu abhorrentem non imitaremur, contenti hoc loco summatim indicasse quænam hujus generis in codice nostro adverterimus. Videlicet littera h passim suppressa est initio vocum (vel syllabarum) hodiernus, hyems, herba, apprehendens, etc., non tamen vocum homo et hora; pro duplici littera ae scriptum est simplex e (hec, ether, prefatio, etc.,); pro mihi, nihil: mici, nicil; pro convivium: combibium; passim etiam occurrunt formæ Eolalia, aliquantolus, incolomis, adulescens, ayo. Præterea fere ubique legitur in codice nostro elegere, baselica, pro eligere, basilica; et contra deligare, religare pro delegare, relegare; utramque hanc posteriorem formam in textu nostro servare visum est, quum aliquando dubium videri possit quemnam proprie vocis sensum intenderit scriptor, itemque formam Emereta (Emeretensis), quæ passim pro vocabulo urbis in codice usurpata est.

Variantes lectiones e superioribus editionibus adjunximus (vel etiam raro ipsi proposuimus) tantum ubi suspicio occurrit alicujus mendi per librarii oscitantiam admissi quod illarum ope corrigi queat, aut ubi inde sensus alicujus vocis aut sententiæ nimis obscuræ elucidatur, aut denique ubi alicujus lectionis ab aliis editoribus receptæ insignis e codice nostro præberetur emendatio.

Distinctionem et titulos capitum ac partitionem paragraphorum servare visum est secundum editiones Thomæ Tamayi et Henrici Florezii, quo facilius inter has et nostram collatio institui valeat et in nostra reperiri quæ secundum illas passim citata leguntur.

[Prologus]

IN NOMINE DOMINI INCIPIT LIBER DE VITAS [ita cod. Cfr. Comm. præv., num. 14.] ET MIRACULIS PATRUM EMERETENSIUM.

a

[Prologus.] Præfatio hujus libri. — Virorum orthodoxorum, maximeque catholicorum, prorsus vera esse nullus ambigeat miracula, quæ [cod. qua, et sic passim. Cfr. Comm. præv., ibid.] sanctissimus egregiusque vates Romanæ præsul urbis Gregorius, inflammatus paracleti charismate Spiritus, Dialogorum in libris veridico edidit prænotationis b stylo: quæ olim scilicet omnipotens Deus servulis per suis sibi beneplacitis propter honorem nominis sui patrare dignatus est. Ne quolibet ob [cod. ab.] hoc dubietatis quispiam æstuet animo quod priscis jam temporibus gesta esse videantur, ac fortassis fidem plenam minime accommodet et præfatum sacratissimum virum, [vas] [om. cod.] electionis, sacrarium Spiritus sancti, aliqua vanis ac nebulosis verbis fuscasse opinetur, dum luce clarius evangelicæ auctoritatis voce cunctis manifestetur Dominum semper operasse et hactenus operari c. Quamobrem, ut omnium legentium vel audientium fides majori credulitatis robore firmetur, ea hodiernis temporibus in Emeretensi d urbe fuisse narramus, quæ non relatu aliorum agnovimus, neque finctis fabulis didicimus, sed quæ ipsi eos referentes [ed. eo referente.] auribus nostris audivimus, quos e corporibus mirabiliter egressos [ed. quem e corpore mir. egressum.] e ad ætherea [cod. ethera.] regna pervenisse non dubitamus.

ANNOTATA.

a Th. Tamayus in sua editione: Liber de Vita et miraculis Patrum Emeritensium, et hanc adjicit notulam: Ita in omnibus fere mss., in aliquot Vitæ PP. Emeritensium; sed placet inscriptio primaquæ eam quam Dialogis suis D. Gregorius Magnus præfixit repræsentat, quem se maxime imitari testatus est Emeritensis noster initio hujus operis. Gregoriana inscriptio sic se habet: De Vita et miraculis Patrum Italicorum. Sed de vitane an vitis? Pro vita Gregorius Turonensis præfatione libri de Vita PP. sui seculi, quum ait: Quæritur a quibusdam utrum Vitam sanctorum an Vitas dicere debeamus. Agellius autem et alii philosophorum Vitas dicere voluerunt. Nam Plinius auctor in tertio Artis grammaticæ libro ait: Vitas antiqui cujuscumque nostrum dixerunt. Sed grammatici pluralem non putant habere Vitam. Unde manifestum est melius dici Vitam Patrum quam Vitas: quia cum sit diversitas meritorum virtutumque, una tamen omnes vita corporis alit in mundo [Greg. Turon. Opp., p. 1143 (P. L. tom. LXXI, p. 1009).] . Pro Vitis tamen obtinuit usus in Vitis Patrum, de quibus plura H. Rosweydus prolegom. I in Vit. PP.

b Hanc vocem, ut notavit Th. Tamayus, mutuatus est noster ex Gregorio præfat. lib. 1 Dialog.: Quæ jam prolata sunt melius insinuo, si ea quæ per inquisitionem ac responsionem dicenda sunt, sola nominum PRÆNOTATIONE distinguo. Sed apud Gregorium sensus magis perspicuus est quam hocloco.

c Manifesta allusio ad Joan. V, 17.

d De Emeritensis urbis laudibus fuse agit Thom. Tamayus de Vargas in Apospasmatio de rebus Emeritensibus hujus libelli editioni subjecto [P. L., tom. LXXX, p. 163 sqq.] , et Henricus Florez in sua Hispania sacra [Tom. XIII, p. 86 sqq.] . Illud præcipue ad rem nostram notandum est, Emeritam fuisse metropolim provinciæ Lusitaniæ, civilem quidem inde a tempore Augusti imperatoris [Ibid., cap. 6 (p. 83 sqq.).] , ecclesiasticam vero jam ante medium seculum IV [Ibid., cap. 8, n. 35 (p. 148); Gams, Kirchengesch. Span., tom. II, part. I, p. 420.] usque ad finem seculi VII [Gams, tom. II, part. II, p. 217 – 221.] .

e Facile advertet diligens lector quantum intersit inter lectionem antiqui codicis S. Æmiliani eos referentes… et hactenus vulgatam eo referente… quem e corpore mir. egressum. Si posterior admittatur, jam hæc præfatio non ad totum librum spectat, sed ad solum miraculum cap. 1 narratum, quod omnino improbabile reddunt tum duplex titulus illi inscriptus tum ipse præfationis tenor. Nimisquippe ambitiosum foret, immo et non parum insulsum ex sola visione Augusti pueri efficacissimum velle prætendere argumentum quo confirmetur fides Gregorio M. tribuenda circa miracula relata in Dialogorum libris, quum contra optime procedat argumentum si totum librum de Vitis PP. Emeritensium comprehendat. Solum video opponi posse adverbium mirabiliter, quo videtur significare scriptor hominum quorum auctoritate nititur mortem insignitam fuisse miraculo: id autem optime convenit Augusto puero, at supponi non potest quoad eos multos qui ipsi referre potuerunt ea quæ sequentibus capitibus narrat [Gams, tom. II, part. II, p. 217 – 221.] . Contradictionem aliqua difficultate non carere haud infitior, prævalere tamen adversus argumenta quæ ex antiquitate codicis, ex duplici inscriptione et ex tenore præfationis deducuntur non puto, ac proinde illud mirabiliter ita intelligendum existimo ut sanctitatem potius quam prodigia significet.

[PARS PRIOR.]

CAPUT I.
Augustus puer, minister ecclesiæ sanctæ Eulaliæ Emeritensis, moriturus, per visionem ducitur ad tribunal gloriæ.

INCIPIT DE OBITU PUERULI NOMINE AUGUSTI [cod. Agusti, et ita deinceps.] .

[Augustus puer, Emeritæ in cella S. Eulaliæ gravi morbo decumbens,] Puerulus quidam non grandi adhuc ætate et, ut plenius dicam, ephœbus, nomine Augustus, insons, simplex et inscius literis, cum ceteris coævis ac sodalibus suis puerulis fideli mente in domo egregiæ virginis Eulaliæ a sui servitii ministerium, quod ei a præposito cellæ venerabile viro fuerat deligatum, perageret b, repente hunc contigit ægrotasse. Cumque ad eum visitandum, ut mori [ed. mos vel moris.] est, multi ambularent, crebriusque ipse pergerem, accidit nocte quadam, explicitis vigiliarum solemniis (nam talis in eadem sancta ecclesia mos est, ut hyemis tempore seorsum excubiæ et seorsum matutinum officium, facto intervallo modico, adnitente Domino celebretur): quo igitur tempore [ed. temporis.] intervallo ad videndum eum perrexi, ingressusque cellam in qua ipse in stratu recubabat, cunctos qui aderant ita repperi sopore depressos ut nullus eorum ad meum fuisset expergefactus introitum; lumen vero, quod ibi accensum erat, extinctum inveni. Qui protinus omnes ante eum jacentes consurgere monui, et ut lumen, quod extinctum fuerat, denuo accenderetur imperavi; adhibitoque mox lumine præfatum Augustum quemadmodum haberet sciscitavi. At ille inquit: Equidem, quantum ad præsentis pertinet vitæ spem, fateor ita jam omnes corporis mei artus resolutos, ut nihil virium omnino artubus meis remanserit [cod. artus mei remanserint.] . Quantum vero pertinet ad spem vitæ æternæ, non solum spem habere me gaudeo, verum etiam ipsum vitæ æternæ auctorem Dominum Jesum Christum cum angelorum catervas atque omnium sanctorum innumerabiles multitudines me vidisse confiteor.

[2] [visione Jesu Christi et angelorum] Dumque hæc audissem, statim in stuporem versus vehementer contremui, atque ut mihi cuncta quæ viderat singillatim narraret deprecavi. Ad hæc inquit ille: Testor Dominum cœli et terræ, me tibi phantasticam visionem nullam referre; sed ut magis credas, fateor etiam tibi me hac nocte minime dormire. Et dum hæc dixisset, ita loqui exorsus est: Fui in locum amœnum, ubi erant multi odoriferi flores, herbæ viridissimæ, rosæ ac lilia [cod. liliæ.] , et coronæ ex [cod. et.] gemmis et auro multæ, vela holoserica innumerabilia et aer tenuis flabrali frigore flatu suo cuncta refrigerans. Ibi etiam vidi sedes innumerabiles positas ad dexteram lævamque, in medio vero sedes [cod. sedis.] multo sublimior posita prominebat; ibi namque adstabant pueri innumerabiles, omnes ornati et pulchri, præparantes mensas et convivium eximium: non de quolibet pecude, sed tantum de altilibus [cod. prius altilia, corr. altiliis.] omnis parabatur ferculorum copia; et omne quod parabatur erat candidum instar nivis, et præstolabant adventum domini sui regis. Tum deinde ego indignus, operæ pretium mihi arbitrans fore tantæ rei miraculum si plenius referente illo audirem, aio ad eum: Dic mihi, obsecro: dum istud quod narras parabatur, tu quid faciebas? Ille vero respondit: Omnibus pedes osculabar; et illi dicebant: Benedictus Deus, qui te bene adduxit. Dum vero hæc dicerent, et omne ministerium præpararent, subito advenit ingens multitudo candidatorum, omnes auro et lapidibus pretiosis ornati et coronis rutilantes redimiti, et una acies ipsius multitudinis ad dexteram, alia vero ad lævam partem gradiebatur, atque ita altrinsecus properantes regi suo ineffabile obsequium exhibebant. In medio autem eorum veniebat vir splendidissimus nimiumque pulcherrimus, forma decorus, aspectu gloriosus, statura procerior cunctis, lucidior sole, candidior nive. Cumque pervenissent ad præparatas sedes, sedit pulchrior ille vir in eminentiori loco, ceteri vero procidentes adorantesque eum resederunt [cod. residerunt.] in sedibus suis. Statim denique benedixit omnes; at illi adoraverunt semel et iterum ac tertio. Dein ferculorum præparatio apposita est illis. Dum cœpissent epulari, dixit ille speciosus vir, qui sedebat excelsus, ad eos qui circum adstabant: Aliquis hic rusticus est? Illi vero responderunt: Adest, Domine. Tum demum ille ait: Præsentetur conspectui meo. Ego autem stabam a longe, et intuebam, et conspiciebam: dumque præsentatus fuissem ejus obtutibus, cœpi vehementer contremere. Ille vero dixit mihi: Noli timere, fili. Transi post scapulam meam, et hic sta. Et adjecit: Noli timere. Scito quia protector tuus ero. Nunquam tibi aliquid deerit. Ego te semper pascam, ego te semper vestiam, ego te omni tempore protegam, ego et nunquam derelinquam. Illico namque de eodem convivio escam poculumque, qualem nunquam videram, mihi tribuere jussit: quod suscipiens omni cum jucunditate percepi; et vere fateor me ita cibi illius gratia refectum ut deinceps alium nihil præter illum nunquam desiderem cibum. Igitur explicito convivio ait mihi: Ambulet ista multitudo et aliam viam: tu mecum profecturus eris, ut tibi ostendam vivariolum [ita cod. et edd.; sed forte, ut conjiciunt Tamayus et Florez, legendum viridariolum; paulo namque infra (num. 3 post med.) inquit: eduxit me in hortum amœnissimum.] meum quod habeo. Rursumque consummato jam convivio prociderunt omnes et adoraverunt eum; idem benedicens eos rex permisit abire. Illis vero abeuntibus, trahebant ad tribunal ejus nescio quos homines vociferantes, magnisque ululatibus ejulantes. Quorum dum voces audisset, ait: Trahite foras malos servos: non sunt digni videre faciem meam. Quod cum dixisset, tam celeriter nimirum abstracti sunt, ut eos plenius non potuissem videre neque cognoscere.

[3] [ac sanctorum recreatus,] Rursusque sciscitans dixi: Quæso, fili, ut mihi dicas si aliquem magnum vidisti ibidem de his qui nobis in hoc seculo cogniti fuerunt et jam de hac luce arcessiti migraverunt? Ad hæc ille ait: Homines quos ibi vidi longe erant ab his hominibus quos videmus modo; nam alia forma et alio habitu decorati sunt omnes. Deinde subjunxit: Postquam vero traxerunt illos homines foras, surrexit ille ceteris pulchrior dominus de sua sede et adprehendens manum meam eduxit me in hortum amœnissimum, ubi erat rivus, in quo erat aqua vitreique coloris et secus rivum ipsum flores multi et sylvas [ita cod.] aromatum fragrantes [cod. fraglantes, et sic deinceps.] redolentesque diversis suavitatis odoribus. Ac sic juxta rivum ipsum venientes pervenimus usque ad locum quousque nunc in stratu meo jacens video.

[4] [pie obit, et post mortem suam gloriosus apparet.] Hæc mihi sæpe memoratus puer, multis coram positis, retulit. Quamobrem ego indignus et omnium peccatorum primus, levita Christi, quemadmodum narravit scribere malui, verbis licet aliis, sensibus tamen ipsis. Post hæc vero cuncta quæ audieram sanctissimo viro domno et abbati c meo nuntiare procuravi. Quibus ille agnitis, ut ei semper moris est, viscera pietatis repletus, quantocyus ad eumdem Augustum properavit, atque inhianter quæ dudum narraverat, ejus ex ore audire cupiens, quidnam vidisset sciscitavit; atque idem Augustus quæ prius dixerat, nihilo minus repetens ejus sacris auribus intimavit. Deinde almo ac beatissimo viro cuidam levitæ universisque fratribus se percontantibus, quæ paulo antea dixerat repetebat. Nam mox cœpit animus ejus flagrare desiderio percipiendæ pœnitentiæ. Qua [cod. qui.] confestim accepta, dum ego abissem atque ad basilicam sanctæ Mariæ semper virginis, quæ quinque millibus ab urbe Emeretensi [cod. Emerentisi.] distat d, gratia orationis properassem, quam etiam basilicam vulgus sanctam Quintilinam [cod. Quintisinam.] hactenus vocitant e, inde regressus jam vesperescente die, eum defunctum reperi; et quoniam jam vespere erat, minime ea die sepultus est. Sequenti vero nocte, dum ipsum corpusculum inhumatum in cellula qua defunctus fuerat jaceret, intempesta nocte idem Augustus alium puerulum æquævum [cod. et quævum.] suum, nomine Quintilianum, a foris per nomen voce magna vocavit. Cujus voce audita et cognita, quidam puer simplex et verax, nomine Veranianus, illico surrexit, egressusque foras ipsum Augustum in albam videre stantem promeruit. Sed pavore perterritus propius ad illum accedere non præsumpsit; cujus faciem niveo candore vidisse cum juramento testatus est. Alio vero die corpusculum ejus ex more in basilica sanctissimæ virginis dominæ meæ Eulaliæ sepulturæ est mancipatum.

ANNOTATA.

a Domum hanc fuisse adjacentem ecclesiæ S. Eulaliæ, ita ut ex illa ad ecclesiam pateret aditus, eamque deputatam fuisse habitationi clericorum ecclesiæ inservientium, facille constat tum ex multis aliis similibus exemplis, tum hoc loco ex contextu, ubi paulo inferius ait scriptor se circa mediam noctem, brevi intervallo temporis inter celebratas vigilias et officium matutinum usum esse ut Augustum ægrotantem inviseret. Linea sequente designatur nomine cellæ, nisi hoc nomine, intelligere velis conclave de quo concilium Toletanum IV [Cfr. Annot. seq.] , ubi ipsam domum ecclesiæ atrii vocabulo insignitam leges. Postea vero hujusmodi domus vulgo claustra appellatæ sunt [Cfr. Du Cange, ed. Henschel, tom. II, p. 386, col. 3 (Claustra clericorum); Viollet-le-Duc, Dict. d'architecture, V. Cloître.] . De ecclesia S. Eulaliæ cfr. infra Annot. a ad cap. VI.

b Accurate itaque servabantur Emeritæ quæ de oblatis [Cfr. Du Cange, ad h. V.] præscripserat concilium Toletanum II anno 527 canone 1: De his quos voluntas parentum a primis infantiæ annis clericatus officio mancipavit statuimus observandum, ut mox cum detonsi vel monasterio electorum contraditi fuerint, in domo ecclesiæ, sub episcopali præsentia, a præposito sibi debeant erudiri [Aguirre, tom. III, p. 152; Mansi, tom. VIII, p. 784.] . Et concilium Toletanum IV anno 633, canone 24: Prona est omnis ætas ab adolescentia in malum: nihil enim incertius quam vita adolescentium. Ob hoc constituendum oportuit, ut si qui in clero puberes (al. impuberes) aut adolescentes existunt, omnes in uno conclavi atrii commorentur, ut lubricæ ætatis annos non in luxuria, sed in disciplinis ecclesiasticis agant, deputati probatissimo seniori, quem magistrum doctrinæ et testem vitæ habeant [Aguirre, tom. III, p. 371; Mansi, tom. IX, p. 626.] . Hinc vides quam antiquæ institutionis sint seminaria clericorum.

c Abbatis seu Patris (nam idem ex origine sonat utrumque vocabulum) titulo insignitos fuisse non solum qui monasteriis monachorum vel canonicorum regularium, sed et qui clero seculari alicujus ecclesiæ communem domum et vitam habenti præerant, et ostendit hic locus et inde confirmatur quod ad recentiora tempora nomen id inditum est primariæ dignitati in capitulis canonicorum non paucis [Joan. Molanus, De Canonicis, lib. II, cap. 5.] .

d Plurimæ Emeritensis civitatis antiquæ ecclesiæex levitæ nostri libello nobis innotuerunt, videlicet, extra urbem, Sanctæ Mariæ seu Quintiliana hoc loco et S. Eulaliæ [Cfr. infra. Annot. a ad cap. VI.] inferius passim nominata, Sancti Fausti [Infra num. 17.] et Sanctæ Lucretiæ [Ibid.] ; intra urbem ecclesia cathedralis Sanctæ Mariæ, quæ et Sancta Jerusalem vocabatur [Num. 19.] , cum adjacente Sancti Joannis, in qua baptisterium erat [Ibid.] et basilicæ S. Cypriani et S. Laurentii [Num. 20.] .

e Ita nuncupatam censet Florez [Esp. Sagr., tom. XIII, p. 241.] quod in ea visebantur quinque stationes in memoriam passionis Domini: nam et antiquitus (ait) solent civitatis incolæ illuc se conferre diebus veneris tempore quadragesimæ. Videtur itaque supponere Florez eo loco erectam fuisse viam crucis ad instar Viæ Dolorosæ quam Hierosolymis signant stationes quatuordecim, quarum quinque ultimæ continentur ambitu ecclesiæ Sancti Sepulcri. Verum neque illamViam Dolorosam Hierosolymitanam ante expeditiones crucigerorum seu ante seculum XII, ulla, credo, indicant itineraria Hierosolymitana antiquiora et multo minus vias crucis in Occidentali orbe erectas ulla documenta memorant. Florezianæ tamen conjecturæ aliam quæ illius vocabuli rationem reddat substituere non invenio.

CAPUT II.
Monachus Caulinianensis apud Emeritam monasterii morti vicinus, ex ebrio et fure ad Dominum convertitur.

INCIPIT OBITUS CUJUSDAM MONACHI CAULIANENSIS.

[Monachus Caulianensis gulæ et ebrietati deditus,] Fuerunt plerique idonei viri ante nos [ed. non.] satis plurimos annos clementia divina in provincia Lusitaniæ clementer fore [ita cod.] , qui ferunt gestum Salvatoris nostri miraculum dum in monte [ed. monasterio.] , cui Coloniana [ed. Cauliana.] vocabulum est a, quod ab Emerita urbe haud procul situm fere millibus octo distat, reverentissimus vir piæ memoriæ Renovatus abba præsset, postque etiam Emeretensis urbis pontifex extitit mirificus b, atque sagaci solicitudine, utpote vir perspicax et nimium acris ingenii multumque in omni disciplina ac timore Dei strenuissimus, cunctos illic commorantes monachos sedule per bonam conversationem et sancti operis exempla ad supernam patriam provocaret, cunctusque grex pastorem præeuntem arctis semitis callibusque prosequeretur cœlicis, lupus vorax unam ei toto adnisu conatus est ore mordaci laniari oviculam: ita dumtaxat ut omni cœtu congregationis in Dei laudibus persistente atque regulari tramite in timore Domini degente, quidam monachus, ab eorum discrepans sanctissimo more, gastrimargiæ et ebrietati inæstimabiliter incumbens, perditioni semetipsum contradedit. Deinde ad majorem declinans interitum, furari quæque potuisset reperire cœpit. Quem dum prædictus vir Dei sæpius blande moneret, nec facile coercere valeret, iterumque [ed. iterum iterumque] verborum increpationibus objurgare studuit. Sed dum nec sic ab illecebrosa edacitatis delectatione atque furti rapacitatisque intentione cessaret, hunc flagris verberare, parsimoniis afficere ergastulisque tradi præcepit c. Sed ille nihilominus pristinis perdurans piaculis, non solum quia a flagitiis minime cessabat, sed diebus quotidianis semetipsum polluens [ed. pollicens.] , antris averni tartaris mancipari magis magisque festinabat. Cumque eum videret tantopere [ed. add. pessimæ.] intentionis pergere viam, ut nec tot vicibus [ed. viribus.] increpatus nec totiens verberatus emendare voluisset, tactus dolore cordis intrinsecus dimisit eum abire secundum desideria cordis ejus, ac præcepit his qui præerant promptuariis monasterii ut quacumque hora vellet ingredi, quæcumque in cellariis optima, quæcumque dulcia reperisset, eum usque ad vomitum nullus edere aut bibere prohiberet; etiamsi aliquid asportare et abscondere [ed. abscindere.] ex more vellet, liberam potestatem haberet, ut plenius dignosceretur, postquam gutturi ac ventri satisfecisset, quidnam postmodum esset acturus. Ille videlicet, juxta præceptum claustra reserata reperiens [ed. aperiens.] , opulentissimi, ut fertur, monasterii cellaria clam opima [cod. operi.] penetrabat, custodibus tamen eminus circumquaque obsitus, callida dissimulatione cernentibus, ignorante illo, ac præstolantibus quidnam ageret; quæque dulcia aut suavia esu potuque reperisset, eo usque passim vorabat bibebatque quousque mente perdita vix ambulare valebat. Post hæc fercula diversa furtim subripiens, etiam vasa vinaria, quæ usitato nomine gillones [ed. guillones.] d aut flascones e appellantur auferebat et in hortum contiguum monasterii inter arbusta frondosa aut arundineta condensa in loco abditissimo occulebat. Tum deinde cibo jam nimio crapulatus temulentiaque [cod. tumulentiaque.] poculorum satiatus [cod. sautiatus.] , sibimet accubitum sternebat; et apponens quæ furaverat, quamvis jam non delectaretur et nimium onusto ventre ructaret [cod. ruptuaret.] , tamen adhuc edere et bibere cupiebat. Sed dum gravato perquam alvo langueret potius quam manducaret, illico occurrente somno obdormiebat. Tum deinde venientes canes, quæque portaverat comedebant. Custodes itaque e regione intuentes, vascula quæ detulerat, dormiente illo ad cellaria revocabant. Dum hæc multa per temporum spatia peragerentur, et nullus eum jam aliquando emendari crederet, hinc exemptum [ed. hoc exemplo.] pastor et salvator bonus de ore leonis eum abstraxit.

[6] [mirabiliter convertitur et sancte moritur; ejus corpus post multos annos integrum reperitur.] Accidit namque ut die quadam more solito primo diluculo de cellario temulentus [cod. tumulentus.] exiret: quem ut viderunt ebrium pueri parvuli, qui sub pedagogorum disciplinam in scholis literis studebant f, hac protinus voce exclamaverunt: Emenda te, crudelis, emenda te aliquando. Considera judicium terribile Dei. Considera tremendi ejus examinis metuendam sententiam. Hic considera formidandam atque horrendam ejus judicii ultricem severitatem. Considera etiam annos ætatis tuæ, et sic tandem mores commuta in melius et vel uno die ante mortem tuam corrige vitam tuam, quia nobis infantibus quæ tu agis non licet agi, quanto magis tibi qui jam ætate plenus esse cerneris. Cumque hoc audisset, pudore nimio coopertus erubuit, statimque compunctus est, et ejulato magno flens, cum lacrymis elevans oculos suos ad cœlum dixit: Domine Jesu Christe, salvator animarum, qui non vis mortem peccatorum, sed ut revertantur ab iniquitate et vivant, te precor ut corrigas me et auferas istud ignominiosum opprobrium de facie mea; aut certe, si tibi placet, jam tolle me de hac miserabili vita, ut amplius improperium a facie mea [ed. impr. faciei meæ.] non audiam. Quem statim divina pietas exaudire non distulit, sed de præsenti in eodem loco dolore percutiens vi febrium æstuare fecit. Nimirum dexteræ Excelsi immutatio in tantum eum commutavit in melius ut abhorrens omnes carnales delicias, flagranti animo pœnitentiæ remedium mox appeteret, corporis videlicet cruorisque dominici sacramentum inhianter desideraret. Sed dum ante fatus almus pater putaret eum phrenetica aut profana mente id flagitare, pœnitentiam plenariam dare distulit, sed tantumdem viaticam gratiam impertivit; ac tribus diebus totidemque noctibus lacrymis et confessione mirifica satisfecit. Tertio post hæc die migraturus e corpore et valefaciens cunctis fratribus, sic ait: Cognoscite quia omnia delicta mihi dimissa sunt: et ecce præ foribus sanctissimi apostoli Petrus et Paulus, necnon et beatus Laurentius archidiaconus et martyr, cum innumerabili turba candidatorum me expectant, cum quibus ad Dominum pergere debeam. Et hæc dicens migravit e corpore. Corpusculum vero ejus ex more sepulturæ est traditum. Post quindecim vero aut eo amplius annos, memorabilis amnis Ana g, nimium excrescens ripasque alvei sui supergrediens, fluenta liquoris late adsparsit et ruinas ædium per villulas vicinas litori suo multas fecit; similiter et Caulianensis monasterii cellas evertit. Quas dum monachi restaurare voluissent, contigit ut dum fundamenta construunt in cellula qua supra dictus jacebat, ipsum sepulcrum aperirent; sed mox inde nectareus odor erupit; ipse vero integer et incorruptus repertus est ac si hora eadem fuisset humatus, ut nec vestimenta ejus nec capilli ex aliqua parte cernerentur fuisse corrupti.

ANNOTATA.

a Si nonnullis recentioribus creditur, nomen Caulianæ inde derivatum est quod locus ubi situm erat monasterium a Romanis nuncuparetur Caulæ Anæ, i. e. Caulæ juxta Anam fluvium [Cfr. infra Annot. g.] , quod illum incolebant pastores; Gothis vero contracto vocabulo Cauliana dictus fuerit, Mauris vero Cubillana, quod nomen retinuit usque ad recentius ævum [Leào de S. Thomas, Benedictina Lusitana, p. 429.] : quippe seculo decimo septimo visebantur ibidem (ad octo scilicet millia passuum ab urbe Emeritensi, juxta Guadianam fluvium) ruinæ monasterii cujusdam prope oratorium quod dicebatur S. Mariæ de Cubillana, celebri Ordini militari S. Jacobi subjectum [Ibid.] . Porro monasterii illius Caulianensis nulla alia memoria habetur præter hanc narrationem Emeritensis levitæ, et libellumsupplicem cujusdam Tarræ, Caulianensis monachi, ad Reccaredum regem datum, quo se innocentem affirmat criminis propter quod e monasterio expulsus fuerat [Ed. ap. Florez, Esp. Sagr. tom. XIII, p. 414 (append. IV).] , Prolata est præterea charta donationis per testamentum factæ a nobili viro Fua seu Evua Roupino ecclesiæ S. Mariæ de Nazareth in Lusitania, ubi sermo est de quadam imagine Virginis Deiparæ a Roderico rege post cladem suam accepta in monasterio Caulianensi et ab eodem ad montem Seanum allata. Chartam hanc a se in archivo Alcohacensi repertam affirmavit et suæ Monarchiæ Lusitanæ, lib. VII, cap. 4, inseruit Bernardus Brito [Inde cit. apud Th. Tamayum in nota ad h. l. (P. L. tom. LXXX, p. 123, not. a).] , sed magis suspecta est hæc auctoritas quam ut, deficientibus aliis documentis, illi fides habeatur. Monasterium Caulianense post invasionem Maurorum a monachis derelictum et mox collapsum facile conjicere licet. Utrum Benedictini an Eremitæ S. Augustini illud incoluerint, irrito conatu disputarunt singulorum horum Ordinum scriptores [Cfr. Benedictina Lusitana, l. c.; Torelli, Secoli Agostiniani, tom. II, p. 420.] ; neutris enim alicujus roboris argumenta suppetunt.

b Cfr. infra n. 50.

c De disciplina pœnitentiali apud veteres monachos cfr. J. Gregory Smith in Dictionary of christian antiquities, edd. W. Smith et S. Cheetham, tom. I, p. 567 – 568.

d Cfr. Du Cange, Gloss. inf. lat. ad v. gillo. Sed nota unum exemplum afferri, ubi hæc vox scripta sit hac forma guillo, ex Emeritensi scilicet nostro secundum editiones superiores. Jam vero in codice vetustiore S. Æmiliani non legitur guillones, sed gillones.

e Cfr. Du Cange, v. flasca.

f De florente in Hispania sub Wisigothorum imperio litterarum studio cfr. Bourret, L'école chrétienne de Séville; Smith, Dictionary of christian antiquities, tom. II, p. 1854.

g

Videtur auctor noster præ oculis habuisse Prudentium in hymno de S. Eulalia canentem:

Nunc locus Emerita est tumulo
Clara colonia Vettoniæ
Quam memorabilis amnis Ana
Præterit…

Hodie fluvius ille retento antiquo nomine, Arabibus Jana, et præmissa voce arabica ouad, quæ fluvium sonat (unde et qui antiquo nomine Bætis, jamdudum ab Arabibus appellatus est Ouad-al-québir seu Guadalquivir, id est fluvius magnus) [Freytag, Lexicon Arabico-latinum, tom. IV, p. 452.] , Guadiana dicitur.

CAPUT III.
Nunctus, abbas Africanus, Emeritam veniens a sceleratis est occisus, qui mox a dæmone correpti.

INCIPIT OBITUS CUJUSDAM ABBATIS NANCTI.

a

[S. Nunctus abbas, modestia insignis,] Dum novella narrare studemus, prisca majorum gesta omiseramus. Narrant itaque plurimi ante multa jam curricula annorum, temporibus Leuvigildi b, Visegothorum regis, ab Africanis regionibus in provinciam Lusitaniæ Nanctum [ed. Nunctum.] nomine advenisse abbatem: qui dum aliquandiu ibidem [degisset] [om. cod.] , sanctissimæ Eulaliæ virginis basilicam [in qua ejus sacratissimum corpusculum requiescit] [(basilicam-requiescit) om. cod.] desideranter accessit. Sed, ut fertur, per omnia aspectum mulierum veluti vipereum vitabat morsum, non quia aspernabatur sexum, sed ex contemplata specie tentationis metuebat incurrere vitium: ita etenim ut quocumque loco pergebat, unum monachum ante se et alium post se eminus gradi præcipiebat, ne eum quacumque occasione mulier videret. Qui, ut supra diximus, cum ad basilicam sanctæ Eulaliæ virginis et martyris venisset, reverentissimum virum Redemptum diaconum c, qui ibidem præerat, multis precibus exoravit ut quando ad orationem nocturno tempore in ecclesiam de cella procederet, ita custodias poneret ut eum nulla femina penitus videret. Sed dum aliquos dies in eamdem sanctam ecclesiam moras fecisset, quædam nobilissima et sanctissima vidua, nomine Eusebia, omni desiderio eum videre cupiebat; sed ille nullatenus se ab ea videri patiebatur. Dum vero ad eum sæpius diversi rogarent ut eam videre dignaretur, et ille nullo modo consentiret, at illa, assumpto consilio, supra dictum Redemptum diaconem deprecabat ut explicitis matutinis laudibus, dum ille de ecclesia ad cellulam reverteretur, illa stante in abdito loco, circa eumdem sanctissimum virum lumen cereorum clarissimum fieri præciperet ut saltem a longe eum videre mereretur: quod factum est. At ubi ignorante illo femineus eum attigit aspectus, ita cum gemitu magno sese in terra prostravit ac si magni lapidis ictu graviter fuisset percussus. Mox etiam ipsi diacono dicere cœpit: Indulgeat tibi Dominus, frater; quid est quod fecisti? Post hæc denique statim inde egressus ad eremi loca paucis cum fratribus pervenit, ibique sibi vilissimum habitaculum construxit.

[8] [necatur a rusticis qui deinde a dæmonibus correpti, misere pereunt.] Sed dum crebris illic virtutibus coruscaret, recurrente opinione ad auditum Leuvigildi principis pervenit. Qui quamlibet esset arrianus, tamen ut se ejus precibus Domino commendaret, eidem viro auctoritate conscripta de quodam principum locum [(pr. l.) ed. præcipuo loco fisci.] direxit, ut alimenta aut indumenta exinde cum suis fratribus haberet; quod vir Dei omnino accipere recusavit. Sed dum ille renueret, et is qui a rege directus ad eum venerat diceret: Oblationem filii tui despicere non debes, tandem ipso compellente suscepit. Post aliquos vero dies, homines habitantes in eodem loco cœperunt ad invicem dicere: Eamus, et videamus qualis iste est dominus noster cui dati sumus. Cumque fuissent, et vidissent eum veste sordidum, crine [ed. habituque.] deformem, contemnentes eum dixerunt mutuo: Melius est nobis mori, quam tali domino servire. Ac deinde post aliquantos dies cum vir Dei sanctus in sylvis paucis ovibus depascendis processisset, reperientes eum solum, fractis cervicibus necaverunt. Post non longum vero temporum intervallum ipsi homicidæ comprehensi et Leovegildo regi in vinculis sunt præsentati; cui dictum est ipsos esse qui servum Dei interemissent. Ille autem, quamvis non rectæ fidei esset, recte tamen promulgavit sententiam dicens: Absolvite eos a vinculis et sinite abire et si vere servum Dei occiderunt, sine nostra ultione ulciscatur Deus mortem servi sui. At ubi dictum est istud, et illi absoluti sunt, statim eos dæmones corripuerunt [cod. corruperunt.] et plures dies afflixerunt, quousque crudeli morte animas e corporibus excusserunt. Deo gratias.

ANNOTATA.

a Sancti viri nomen ex solo hoc libello novimus, unde ejus Acta edidit et commentario prævio ac notis illustravit collega noster Benjaminus Bossue [Ad diem 22 Oct., tom. IX, p. 596 sqq.] .

b Seu Liuvigildi, ut legitur in inscriptione coæva apud Hispalim reperta [Æm. Hübner, Inscriptiones Hispaniæ christianæ, p. 22, n. 76.] . Regnavit autem Leovigildus, secundum Joannem Biclarensem, ab anno III Justini imperatoris usque ad annum IV Mauritii [P. L., tom. LXXII, pp. 863, 868.] id est ab anno ævi christiani 568 vel 569 usque ad annum 585 vel 586.

c De Redempto diacono cfr. infra Annot. e ad cap. IX.

[PARS POSTERIOR.]

CAPUT IV.
Paulus medicus, natione græcus, fit episcopus Emeritensis et mulierem ex partu laborantem sanat.

INCIPIT OBITUS VEL MIRACULA SANCTORUM EPISCOPORUM EMERETENSIUM.

[Prologus.] Omittentes phaleratas verborum pompas et prætermittentes [cod. premittentes.] garrulas facundiæ spumas, nunc etiam ea quæ omnibus modis vera sunt simpliciter [cod. simplicibus.] veraciterque narramus. Nam si ea quæ luce clariora esse noscuntur obscuris sermonibus involvere voluerimus, audientium animos non instruimus, sed fatigamus; quia cum multorum imperitorum minus intelligit sensus, fatigatur auditus. Et ideo, sicut superius polliciti sumus a, simpliciter sanctorum patrum olim gesta miracula, sicuti relatu multorum ad nos perlata sunt, intimamus.

[9] [Paulus, medicus græcus, Emeritensis episcopus consecratur.] Referunt multi sanctum virum nomine Paulum, natione græcum, arte medicum, de Orientis partibus in Emeretensem urbem advenisse b. Qui cum multo tempore ibidem degens sanctitate et virtutibus multis polleret, et humilitate atque benignitate cunctos superaret, ei a Domino collatum est ut prædictæ civitatis promereretur pontificatum c. At ubi eligente Deo ordinatus est episcopus, omnes statim Deus conturbationum procellas, quæ eamdem ecclesiam tempore prædecessoris sui d conturbaverant, abstulit et nimiam tranquillitatem ecclesiæ suæ ejus precibus condonavit.

[10] [Matronam, ob fetum in utero mortuum ad extrema redactam,] Qui dum pacifice ac benigne, favente Deo, cunctis civibus suis præesset et cunctorum affectibus dulcifluum sacri pectoris sui exhiberet affectum [ed. effectum.] , contigit cujusdam primarii civitatis ex genere senatorum nobilissimi viri ægrotasse matronam [cod. matrona.] , quæ et ipsa illustri stemmate [cod. stigmate.] progenita nobilem trahebat prosapiem; quæ cum [nuper] [om. cod.] nupta in utero accepisset, ipse infantulus in ventre collisus est. Cui dum multi medici diversa adhiberent, et nullum remedium medelæ sentiret, sed in gravi discrimine posita quotidie morti propinquaret, supra dictus illustris vir ejus, eo quod illi nihil charius esset conjuge quam noviter conjugii gratia sortitus fuerat, contemptis universis medicis, spe recuperandæ salutis ad eundem sanctum virum cucurrit, et provolutus pedibus ejus cum lacrymis exoravit ut, quia Dei servus erat, orationibus suis Dominum pro ejus matronæ salute precaretur, aut certe quia medicus esset, non duceret indignum manu sua ægrotæ gratiam præbere medendi. Sed vir Domini protinus respondit, dicens: Mihi quod hortaris facere non licet, quia etsi indignus, sacerdos Domini sum, et sacrificium manibus meis offero Domino; et ideo non possum quod dicis implere, ne postmodum pollutas sacris altaribus manus inferam et divinæ pietatis mox furorem incurram. Et adjecit: Ibimus, inquit, in nomine Domini. Visitabimus [cod. visitamus, et inferius damus.] eam, et dabimus medicos ecclesiæ, qui illi adhibeant medicinam, et in quantum scimus ostendemus [cod. ostendimus.] qualiter curam faciant. Nos tamen facere manu propria non possumus. Ille vero sciens quia nullius [cod. nulli.] alterius medici cura valeret et quia jam uxor sua pene mortua esset, cœpit cum fletu magno obnixe flagitare ut nullum illuc [cod. illic.] dirigeret, sed ipse per se iret et quod sciebat manu propria impenderet. Sed dum ille non annueret neque penitus consentiret, universi fratres coram positi et ipsi eum cum lacrymis rogaverunt ut iret. At ille ait: Novi quod multa miseratio sit Domini, et credo, dum fuero, quod et infirmæ [cod. infirmo.] pristinam reformet salutem, et mihi statim concedat veniam propter meam præsumptionem; sed homines malos hanc mihi causam objicere in postmodum omnino non dubito [cod. dubitabo.] . Cui cum omnes fratres sui responderent: Nullus e nobis propterea aliquid dicturus est; sed perge, Domine, et omni celeritate age illud quod mercedi tuæ e proficiet.

[11] [periculo liberat et ab ea ac viro multas ejus divitias accipit.] Tandem eorum precibus compulsus, proficisci pollicitus est, ita dumtaxat ut prius Domini exquireret voluntatem, ne temere incedens facile ageret quod [ed. pro quo.] difficile multatus Dei judicio ad veniam rediret f. Illico namque basilicam sanctissimæ virginis Eulaliæ petiit, ibique prostratus pavimento per totum diem incubuit, atque in oratione indefessus perseverans sequentem continuavit et noctem. Qui mox inibi oraculo divino est commonitus, statimque consurgens ad mulieris ægræ domum incunctanter perrexit ac festinus properavit, orationem fudit, manus in nomine Domini super infirmam imposuit, in spe Dei mira subtilitate incisionem subtilissimam [cod. incisione subtilissima.] subtili cum ferramento fecit, atque ipsum infantulum jam putridum membratim compadiatimque g abstraxit; mulierem vero, jam pene mortuam ac semivivam, adnitente Deo viro suo confestim incolumem reddidit. Cui et præcepit ut ultra virum non cognosceret: quocumque enim tempore coitum virilem cognovisset [ed. agnosceret.] , mox ei deteriora adfutura [cod. ad futuri.] essent discrimina. Sed illi nihilominus pedibus ejus provoluti, gratias retulerunt, et omnia quæ vir Dei præceperat in omnibus se servaturos promiserunt, imprecantes Dominum ut, si non custodirent, pejora illis postmodum advenirent. Facta namque est in domo illa inæstimabilis lætitia immensumque gaudium; atque universi in Dei laudibus acclamantes, orantes tripudiantesque dicebant quod vere misisset Dominus angelum suum qui illis [cod. illi.] misertus fuisset. Tum deinde fecerunt de rebus suis talem conscriptionem ut de præsenti sanctus vir medietatem ex omnibus quæ habebant acciperet, alia vero medietas post eorum obitum integra et intemerata ad ejus pertineret ditionem: tanta namque illis inerat copia rerum ut nullus senatorum in provincia Lusitaniæ illis reperiretur locupletior. Quod ille prorsus recusavit ac renuit noluitque accipere; sed illis obsecrantibus ac nimium importune offerentibus, et sic tandem coactus est suscipere, quod accipiens non tantum propriis usibus quantum egentium præcepit deservire necessitatibus. Illi autem a quibus ei oblatum est, perseverantes cum timore Dei in castitate, post non multo temporis intervallo ad supernam patriam vocatione divina adsciti sunt. Quibus defunctis, omne eorum patrimonium sanctissimus Paulus episcopus accipere promeruit [cod. promeruerit.] ; et qui peregrinus nihilque habens advenerat, factus est cunctis potentibus potentior, in tantum ut omnis facultas ecclesiæ ad comparationem bonorum illius pro nihilo putaretur [cod. putarentur.] .

ANNOTATA.

a In præfatione ad Partem Priorem [Supra pag. 316.] . Et hinc confirmatur illam præfationem non ad solum primum miraculum, sed ad totum spectare opusculum.

b Unde advenerit et qua occasione, distinctius non indicatur nec aliunde notum est. Venisse supponi potest, sicut postea filius sororis ejus [Cfr. infra num. 12.] , cum negotiatoribus qui ex Oriente in Hispaniam navigare consueverant.

c Florez [Esp. Sagr., tom. XIII, p. 175, n. 86.] ordinationem Pauli anno circiter 530 illigat, obitum vero anno 560, sed nulla alia ratione ductus nisi quod, quum Masona ante annum 573 sedem Emeritensem obtinuerit [Cfr. supra Comment. præv., num. 15.] , videnturFlorezio ea quæ de Fideli, ejus decessore, ab anonymo nostro narrantur concludi posse intra decennium, ea vero quæ de Paulo spatium triginta annorum exigere: unde hunc ab anno circiter 530 ad annum 560, Fidelem ab anno 560 ad 571 sedisse statuit. Certe aliunde ista confirmare non licet: nulla enim utriusque memoria præterquam apud Emeritensem levitam prostat, neque ulla omnino eorum qui Emeritensem ecclesiam rexerunt inde ab anno 445, quo anno in Chronico Idatii [P. L., tom. LXXIV, p. 723.] mentio fit Antonii (al. Antonini), Emeritensis episcopi.

d Hujus, ut modo monuimus, etiam nomen ignoratur, nec quidquam de iis turbis aliunde notum est.

e Secundum Thomam Tamayum, hispanismus purus putus mercedi tuæ est; vulgaris fere omnes compellandi increbruit consuetudo apud Hispanos notissima vuestra merced, qua urbanitate nimium blandiente enatæ sunt ceteræ compellationes, quæ vulgo notæ. Qui tantam urbanitatem ea ætate apud Hispanos supponere noluerit, facile explicabit hæc verba per sensum communem: illud unde apud Deum mercedem recipies, utpote opus fraternæcaritatis.

f Ex tota hac narratione apparet medio seculo sexto jam vetitum fuisse sacerdotibus ne medicinæ aut saltem chirurgiæ artem exercerent, atque hinc corrigenda sententia PP. Matagne et Remigii De Buck qui, Benedictum XIV et Thomassinum secuti, illam prohibitionem non antiquiorem seculo XII existimarunt [Act. SS., tom. XIII Oct., p. 256, num. 9.] .

g Copidiatim, id est per frusta, ex voce græca κόπαιον seu κοπάδιον, quæ frustum significat [Henr. Stephanus, Thes. ad h. v.] . Perperam itaque Th. Tamayus compendiatim hic legendum censuit.

CAPUT V.
Fidelis, natione græcus, filius sororis Pauli episcopi Emeritensis, viventi avunculo subrogatur in episcopatu.

[Fidelis puer, ab Oriente Emeritam veniens, a S. Paulo avunculo suo agnoscitur et retinetur.] Denique cum plurimis per annis felici tempore [cod. tempora.] feliciter sua cum plebe frueret, et jucunde Deo vivens plenus semper virtutibus floreret, accidit die quadam de regione qua ipse oriundus extiterat negotiatores græcos in navibus de Orientibus [ed. Orientis partibus.] advenisse atque Hispaniæ littora contigisse; cumque in Emeretensem civitatem pervenissent, ex more episcopo præbuerunt occursum a. Qui cum benigne ab eo fuissent recepti ac de atrio ejus b egredientes in domum in qua hospitabantur fuissent regressi, sequenti die ad eum munusculum miserunt pro gratiarum actione, deferente puero nomine Fideli c, qui cum eis mercedis causa percipiendæ de regione eorum conductus advenerat. Cumque ejus fuisset præsentatus obtutibus, et quæ grato animo directa detulerat, gratanter vir sanctus suscepisset, eum cœpit singillatim sciscitari quo vocaretur nomine, de qua provincia vel de qua civitate esset. Cum ergo ille nomen suum diceret et civitatem suam nominaret, videns adolescentem bonæ indolis, cuncta eum per ordinem interrogavit et nomina parentum requisivit. At ille consequenter secundum interrogationem patriam, civitatem, vicum, nomina parentum simpliciter manifestavit. Hæc eo dicente, cognovit nomen sororis suæ; qui statim exhiliens de sede sua in conspectu omnium amplexibus ejus incubuit. Commota quippe fuerant super illum viscera ejus, atque irruens super collum ejus et diutissime exosculans, præ gaudio ubertim flevit. Statim supra nominatos negotiatores arcessire præcepit; quibus ait: Puerum mihi istum concedite, et quidquid vultis a me postulate. At illi responderunt: Hoc facere minime possumus, quia ingenuus est et a parentibus eum pro nostro solatio conductum accepimus; sine isto ad parentes suos nullatenus remeare possumus, nec facies eorum ultra videndi habebimus licentiam, si hunc in tam longinquam regionem dimiserimus. E contra ille ait: Compertum vobis sit quia, si istum mihi non dimittitis, vos in patriam vestram minime revertitis. Sed accipite a me pecuniam copiosam, et abite securi pergentes cum pace. Hæc illi audientes, nec amplius tantæ potestati obsistere valentes, aiunt ad eum: Dic nobis, domine, quid causa est ut hominem tibi incognitum tanto amore digneris diligere? Ille vero respondit proximum suum esse sibique affinitate valde vicinum. Et addidit: Abite in nomine Domini absque aliqua hæsitatione, renunciantes sorori meæ quia filium ejus ob consolationem captivitatis meæ penes me retinui. Qui diversa per eos munera mittens sorori, ipsis quoque nautis multa largitus est dona; ac sic ditati ejus muneribus, regressi sunt in patriam suam cum gaudio magno.

[13] [Ab eodem diaconus ordinatur et postea consecratur episcopus. S. Paulus in solitudinem secedens, pie moritur.] Quibus redeuntibus, statim præfatum adolescentem tondere præcepit ac Deo omnipotenti serviturum obtulit, et veluti alterum Samuelem in templo Domini diebus ac noctibus strenue erudivit, ita ut infra paucorum curricula annorum omne officium ecclesiasticum omnemque bibliothecam scripturarum divinarum perfectissime docuit. Deinde vero per singulos gradus eum producens, diaconem ordinavit. Qui mox effectus habitaculum Spiritus sancti, omnibus virtutibus ita est irradiatus ut sanctitate, charitate, patientia et humilitate universum transcenderet clerum. Sic nimirum Deo et hominibus se carum affabilemque præbuit ut unum illum putarent ex numero [cod. en numerum.] angelorum. Interea dum plurimis annis Domino irreprehensibiliter deserviret, et supra nominato nutritori suo dulci obsequio in omnibus deserviret ac senectutem ejus absque aliqua offensione suaviter oblectaret, idem supra nominatus beatissimus pater, exactis jam multis curriculis annorum atque ætate decrepita in senium vergens, hunc sibi successorem elegit, moxque etiam in loco suo se vivente ordinavit, et omnium bonorum suorum hæredem instituit: ita etenim testamentaria sanctione decernens ut, si eum clerus Emeretensis habere vellet pontificem, omnes res quas illi contulerat, post obitum suum supra dictæ ecclesiæ derelinqueret; sin alias, haberet liberum arbitrium quidquid voluisset de præfatis rebus decernere vel judicare d. Hoc sane decretum vir sanctus revelante sibi Spiritu sancto promulgavit, prophetiæ gratia præscius non defuturas eidem viro multorum [post hanc vocem legitur in codice verbum obsistere, sed lineola subter ducta quæ delendum significet.] invidias hominum pravorum, qui eum canino more circumquaque in postmodum oblatrarent atque invidiæ facibus succensi mordaciter laniarent. Interim dum auspice Deo constituisset eum antistitem, ita ei adstare et deservire cupiebat sicut diaconatus tempore ministrare consueverat, ita ut exuens sibi casulam, more ministri coram eo adsistens servitium omne persolveret. Quem ille id agere prohibuit, et ut jam deinceps auctoritatem pontificatus sui constanter teneret [cod. tenere.] admonuit atque ut fratrum suorum potius curam ageret imperavit. Ipse vero sanctissimus senex mox derelinquens atrium et omnia privilegia honoris sui, sese ad basilicam sanctæ Eulaliæ in cellulam vilissimam contulit. Qui dum aliquandiu ibidem positus a seculi hujus procellis absolutus et in multa quiete constitutus, in cilicio et cinere cubans pro totius mundi piaculis Dominum deprecaretur, migravit e corpore.

ANNOTATA.

a Credibile est id genus officii præstari solitum fuisse episcopo, non ratione religionis, sed quod præesset curiæ civili: hoc quippe munere fungebantur passim episcopi in novellis barbarorum regnis [G. Waitz, Deutsche Verfassungsgesch., tom. II, pp. 331 – 389 – 390.] .

b Voce illa apud nostrum designari palatium episcopale, non, ut putabat Moreno, porticum ecclesiæ, ex hoc et aliis hujus opusculi locis [Cfr. numm. 13 extr., 15, 19, 23, 24, 28, 43, 47.] facile constat. Indifferenter autem dicitur atrium ecclesiæ et atrium episcopi [Numm. 38, 89.] . Neque abhorret usus vocis a sensu quem illi attribuit Isidorus Hispalensis: Atrium, inquiens, magna ædes est sive amplior et spatiosa domus; et dictum est atrium eo quod adduntur ei tres porticus extrinsecus [Etymol.,lib. V, cap. 3, n. 4 (P. L., tom. LXXXII, p. 541).] .

c Certe hoc nomine latino non vocitabatur in Oriente; sed postea, ubi apud avunculum suum morabatur, illud assumpsisse credendus est.

d Hæc ratio agendi, qua Paulus sua auctoritate Fidelem episcopum constituerit, adjecta conditione illa circa hæreditatem suam, difficile videtur a culpa saltem materiali et etiam ab aliqua specie simoniæ excusari posse.

CAPUT VI.
Fidelis episcopus possessiones suas relinquit ecclesiæ sanctæ Eulaliæ, clericos a ruinæ periculo liberat.

[S. Fideli nonnulli adversantur primo, sed mox reconciliantur.] Post cujus discessum, quidam pestiferi homines, juxta id quod vir Dei prædixerat, verbis malignis contra beatissimum Fidelem musitare cœperunt, ut eum de loco quo constitutus fuerat, per quacumque occasione pellerent. Quod cum ille perpendisset, et se una cum rebus suis ab eorum insectatione separare voluisset, comperto illi quod [si] [om. cod.] ille sublatis de jure ecclesiæ prædiis suis se ab eis separaret, illis omnino nihil remaneret, plus inviti licet quam sponte [se] [om. cod.] pedibus ejus prostraverunt ac ne eos desereret multis precibus flagitaverunt. Quibus ille non usquequaque repugnans præbuit adsensum, ut et curam regiminis gereret et in postmodum omne patrimonium suum ecclesiæ derelinqueret. Quod ita factum est; ut [ed. et ex.] eo tempore tantum ecclesia illa locupletata est ut illi in Hispaniæ finibus nulla ecclesia esset opulentior. Atque ita, Domino cooperante, confirmata est in eum cunctorum pura et sincera dilectio, in tantum ut omnes, uno eodemque animo amore immensæ charitatis flagrantes, erga eum immenso igni sancti ardoris æstuarent, et unum cor et labium cum eo effecti nullo penitus modo ab alterna dilectione discidio intercurrente discreparent.

[15] [Episcopale palatium corruit, nemine læso.] Quoniam tanti vatis memoravimus nomen, operæ pretium nobis videtur esse perspicuum [cod. prespicuum.] de ejus multis quibus crebro effulsit virtutibus quandam exiguam particulam memoriæ tradere. Quodam igitur dominico die, dum in atrium cum multis filiis ecclesiæ resideret, ut mos est, archidiaconus cum omni clero in albis ab ecclesia venientes coram eo astiterunt. Moxque ille consurgens, diaconibus ex more thuribula gestantibus atque ante eum præcedentibus, cum universis qui aderant ad ecclesiam perrexit, qualiter Deo jubente missarum solemnia celebrarent. At ubi universi cum eodem de atrio paululum fere decem graduum processerunt foris, illico ab imis fundamentis omnis repente amplissimi atrii fabrica ruit, et neminem ibi oppressit Deo jubente. Ex qua re pensandum est cujus meriti iste vir fuerit, qui ita apud Deum suis precibus obtinuerit ut prius non daretur antiquo hosti [cod. antiqui hostis.] potestas tantæ fabricæ perpetrare ruinam quam ipse cunctos foris eductos integro numero Deo miserante salvaret. Sed ut in tanto periculo nullus periret, ob maxime meritis sanctissimæ virginis Eulaliæ fuisse præstitum nullus ambigat. Cum vero solicite requirens invenisset quia nemo periret, in nullo penitus animum suum contristavit, sed magis gratias Domino egit, sacrificium Deo lætus obtulit, diemque ipsum jucunde Domino cum omnibus suis potitus est.

[16] [Dirutum palatium splendide restaurat Fidelis, itemque basilicam S. Eulaliæ.] Post non multum vero temporis intervallo sedis dirutæ fabricam restauravit ac pulchrius Deo opitulante patravit. Ita nimirum ipsius ædificii spatia longe lateque altis culminibus erigens, pretiosaque atria columnarum ornatibus suspendens, ac pavimentum omne vel parietes cunctos nitidis marmoribus [cod. parietibus.] vestiens, miranda desuper tecta contexuit. Tum deinde miro [cod. mira.] dispositionis modo [cod. modum.] basilicam sanctissimæ virginis Eulaliæ a restaurans in melius, in ipso sacratissimo templo celsa turrium fastigia sublimi produxit in arce b. Hic namque vir beatus in corpore positus crebro cum [cod. eum cum.] sanctorum catervas in choro ecclesiæ stans et psallens visus fuisse perhibetur; et alia multa narrantur quæ scribere propter prolixitatem sui, ne fastidium legentibus præbeant, desivimus.

a Basilicam S. Eulaliæ, ubi sacrum ejus corpus quiescebat [Cfr. supra num. 7.] , laquearibus deauratis et pavimento musivo opere pulcherrime intexto insignem prædicat Prudentius in hymno de S. Eulalia [Peristeph. Hymn. III, V. 196 sqq. (P. L., tom. LX, p. 355).] . Memoravimus supra [Comment. præv., num. 9 extr.] falsam opinionem Mabillonii existimantis ecclesiam fuisse monasticam. Collegiatæ tamen formam referebat, ut patet ex iis quæ leguntur num. 1. Ecclesia S. Eulaliæ non erat cathedralis: hac scilicet prærogativa gaudebat ecclesia sanctæ Mariæ, quæ et sancta Hierusalem vocabatur [Cfr. infra n. 19, cum Annotatione adjecta.] . Sed et sitam fuisse extra ambitum urbis, colligere licet ex opusculi nostri capite XVIII, ubi [Num. 40.] perspicue indicatur ex ecclesia S. Mariæ ad S. Eulaliæ procedentibus transeundamfuisse portam civitatis, et [Num. 43 extr.] Vacrila jubetur servitii profitendi causa pergere de ecclesia sanctæ Eulaliæ usque ad atrium (episcopale scilicet), quod est fundatum infra muros civitatis: quod ultimum utique non indicasset scriptor, si ecclesia Sanctæ Eulaliæ et ipsa intra muros civitatis constitisset.

b Habes hoc loco testimonium disertissimum unde demonstretur turres ecclesiis impositas fuisse antequam campanæ in usu essent. Fidelis enim, Masonæ decessor, ædem S. Eulaliæ instauravit ante annum 573, quo anno Masona jam clarus habebatur [Cfr. supra Comment. præv., num. 15.] .

CAPUT VII.
Fidelis episcopus visus interesse sanctorum choris.

[Fidelis sanctorum choris interesse visus semel] Die quadam puerum familiarem suum ad locum quo Caspiana vocabulum est, quod ab Emereta urbe millibus sexdecim distat, direxit, ac præcepit eum sub omni festinatione reverti. Qui cum fuisset et eodem die reverti non occurrisset, ibidem mansit. Cui in ipso noctis initio jam dormienti visum fuit gallos cantasse, statimque expergefactus caballum suum ascendit, atque festinus properans ante medium noctis ante portam ipsius civitatis quæ appellatur Porta Pontis pervenit. Qui dum ibi diutissime residens cerneret quia ante hora opportuna consurrexisset, et quia, quamvis clamasset vociferanter, nullus ei portam aperiret, visum est ei ut caballo suo pabulum herbæ paululum daret, quousque aliquis forsitan portam reseraret. Et ecce subito intempestæ noctis [hora] [om. cod.] , elevans oculos suos vidit eminus globum igneum ab ecclesia sancti Fausti a, quæ ab urbe fere milliario distat, procedentem atque ad basilicam sanctæ Lucretiæ [cod. Leucricie.] b pervenientem. Qui cum tacitus contemplaret quidnam esset, nec mora, et ecce multitudo sanctorum, quibus illud lumen præibat, venientes per pontem, ad portam usque pervenerant, cum quibus etiam gradiebatur sanctissimus Fidelis. At ubi ventum est ad portam, videns supradictus puer aucta candidatorum agmina, ipsum etiam sanctum Fidelem ciclade nivea indutum in medio eorum properantem cernens, obstupuit, et exterritus atque tremebundus, præ timore factus est velut mortuus. Illis vero claustra portarum divinitus reseravit, moxque ingressi sunt civitatem. Quibus ingressis, ille consurgens atque volens post eos ingredi, sed nullatenus potuit, quia portam ita clausam sicut prius invenit. Qui cum primo diluculo aperta pervenisset ad atrium, protinus eum vir sanctus interrogavit quali hora de prædicto loco egressus fuisset. Cui ille et horam qua surrexerat et moram quam ad portam fecerat enarravit. Quem cum vir Dei interrogasset si aliquid non vidisset, et ille vidisse se fateretur, tum hunc admonuit ut quousque ipse sanctus in corpore esset, nulli referret, ne ei ad immane periculum pertineret.

[18] [et iterum; mortem prædicit illi qui rem inconsulte divulgaverat.] Alia quoque vice similiter eum quidam religiosus cum multitudine sanctorum quadam nocte de ecclesia sanctæ Eulaliæ egredientem et per basilicas martyrum euntem vidit; sed incaute agens multis statim indicavit. Postremo ad virum Dei veniens, ei quod viderat retulit. Cui ille ait: Hoc quod vidisti, jam alicui dixisti an non? Qui statim respondens, simpliciter professus est se dixisse. Ad hæc ille dixit: Indulgeat tibi Deus, frater; non recte fecisti. Scio utique quia tibi in futuro judicio non reputabitur ad culpam. Interim vade, communica [(v.c.) cod. jube communicare.] , et da nobis osculum valefactionis quia iturus es. Tamen et domui tuæ sub omni festinatione dispone; aut si desideras remedium pœnitentiæ, percipe. Qui mox accepta pœnitentia dispositaque domo sua, valefaciens cunctis, sequenti nocte migravit e corpore.

ANNOTATA.

a Vix dubium esse potest quin iste S. Faustus fuerit celebris ille martyr Cordubensis qui colitur die 13 octobris. Hujus antiquissimæ ecclesiæ mentio fugit diligentiam Cornelii Byei nostri, ubi ad hanc diem egit de cultu SS. Fausti et sociorum ejus [Tom. VI Oct., p. 189, num. 10 sqq.] .

b Mire hallucinatus est hoc loco Thomas Tamayus dicens hic agi de S. Leocritia martyre Cordubensi, de qua apud Alvarum, S. Eulogii familiarem. Hæc nimirum passa est anno 859 [Cfr. Act. SS., tom. II Martii, p. 411.] . Nullus utique hæsitationi locus fuisset Tamayo, si advertisset apud Usuardum ad diem 23 novembris signatam esse memoriam In civitate Emerita, S. Lucretiæ virginis, quæ in Martyrologio Romano sub Diocletiano passa fertur.

CAPUT VIII.
Fidelis episcopus, visione admonitus, bonis in pauperes distributis migrat ad Dominum.

[Mira visioue prænuntiatur mors sancti episcopi:] Cuidam viro religioso iterum intente ad officium ecclesiasticum recurrenti, quadam nocte dum in lecto suo intempestæ noctis [silentio] [om. cod.] sopore depressus jaceret, visum est ei quod signum ad matutinum dedissent. Qui statim consurgens omni festinatione ad ecclesiam, ne ei tempus sacri officii præteriret, accurrit [cod. occurrit.] , cursuque rapidissimo properans anhelabundus illuc pervenit. At ubi ingressus est ecclesiam sanctæ Mariæ, quæ sanctam Hierusalem nunc usque vocatur a, audivit voces mire modum modulationis canentium, respiciensque ad chorum vidit stantem multitudinem sanctorum. Qui nimio pavore concussus atque in tremori versus, sese in angulum basilicæ silenter contulit, atque tacite contemplans, sollicite auscultans, audivit consueto ordine omne ab eis officium esse completum. Quo expleto, paulo adhuc ante gallorum cantu cum laudibus pervenerunt ab ecclesia [(a. e.) cod. ecclesiam.] sanctæ Mariæ ad basiliculam sancti Joannis, in qua baptisterium est, quæ nimium contigua antefatæ basilicæ, pariete tantum interposito, utræque unius tecti tegmine conteguntur b. Explicitisque laudibus cœperunt ad invicem dicere: Ecce continuo hora est ut signum dari debeat: ob hoc prius necesse est ut id pro quod destinati sumus ordinemus. Cumque hoc dixissent, apparuerunt in conspectu eorum Æthyopes [cod. eziopes.] tetri nimiumque terribiles, quorum statura videbatur esse gigantea, nigredo perquam teterrima, ita ut ex ipso eorum torvo intuitu [(t. i.) cod. turbo introitu.] nimiumque atro vultu palam cernenti daretur intelligi ipsos procul dubio tartareos esse ministros, quique etiam rhomphæas acutissimas suis gestabant in manibus. Quibus mox sancti dixerunt: Sub omni celeritate pergentes ad atrium, ingredimini cellam in qua sanctus Fidelis episcopus jacet, et percutite eum vulnere gravi in corpore, ut anima ejus quantotius egrediens e corporali catena nobiscum ad Dominum nostrum Jesum Christum ad præparatam sibi possit pervenire coronam. Qui illico jussis obtemperantes ambulaverunt, sed eum minime percutientes reversi sunt, dicentes: In cellam ejus minime ingredi possumus, quia non dormit, sed in terra prostratus jacet et orat. Insuper tanto thymiamatis suavissimo odore cella ipsa redolet ut nitor tantæ fragrantiæ incensi, qui ab eo oblatus est Domino, nos illic penitus intrare non sinat. Quibus denuo præceperunt, dicentes: Ite et percutite eum, quia jussio Domini adimplenda est. Qui cumque fuissent nec intrare potuissent, revertentes iterum dixerunt: Oratio ejus nos omnino prohibet ingredi. Quibus illi dixerunt: Vacat oratio, quando venit vocatio. Sed ite et implete præceptum Domini; quod semel datum est, nequaquam transcendi potest. At ubi tertio fuerunt, permittente Domino ingressi sunt; tam forti scilicet manu crudeli eum percusserunt ut vocem quam emisit cum dolore gravi simulque et gemitu, hic qui in ecclesia stabat religiosus clare audivit.

[20] [ad quam is se comparat multas largiendo eleemosynas.] Facto vero diluculo ad sanctum episcopum accessit, et cuncta quæ viderat quæque etiam audierat ei intimavit. Cui ille ait: Scio, fili mi, scio et mihi nullo modo latet. Cumque hoc dixisset, et imminenti ægritudine artubus jam fatiscentibus se totum repente dissolvi sensisset, ad basilicam sanctissimæ virginis Eulaliæ se deferri præcepit. Sua ibidem in primis multis lacrymarum satisfactionibus deflevit delicta; deinde multis captivis et egenis multam largitus est stipem; ad ultimum redditis chirographis cunctorum debita relaxavit. Sed dum omnibus reddidisset, cautio cujusdam viduæ remanserat quæ necdum fuerat reddita, quam illa vidua expectaret ut ei redderet, sed quemadmodum muliercula, præ turbæ densitate, qua circumseptus erat, ut accederet non habebat. Quæ cum per singulos dies veniret, et locum minime reperisset, et nimium mœstificata mente anxiaret, nihilque agens mœrore afflicta ad suum hospitium remearet, ei quadam nocte sanctissimi Cyprianus et Laurentius martyres in visu adstiterunt, dicentes: Nosti quare locum non invenis? At illa respondit: Nescio. Et illi inquiunt: Quare per reliquas basilicas fratrum nostrorum ceterorum martyrum frequenter concurris, ad nos venire contemnis? Quæ statim surgens ad eorum basilicas concurrit [ed. cucurrit.] , orationem cum lacrymis fudit, pro negligentia retroacti temporis veniam imploravit. Atque inde ad basilicam sanctæ Eulaliæ mox rediit, mira celeritate locum reperit, chirographum suum absque difficultate recepit, Deo et sanctis ejus immensas grates retulit, per quod non solum locum paratum invenire meruit ingrediendi, verum etiam ita sanctis Dei disponentibus gestum est ut, quando ingressa est, sanctus episcopus, cautionem ipsam manu propria tenens, præstolaret cui reformare deberet. Atque ita factum est ut illo benigne reddente atque illa cum gaudio quæ diu desideraverat recipiente, paulo post vir sanctus, præcedentibus sanctorum cœtibus, expectantibusque angelicis choris, ad ætherea regna tripudiando migraret, cœlestibusque phalangiis consertus, cum exultatione perpetua perpetim conglobari in sydereis mansionibus [cod. mansionum.] Jesu Domino præcipiente meruerit. Corpusculum vero ejus juxta corpus sanctissimi prædecessoris sui uno eodemque sarcophago traditum, veluti in uno lectulo honorifice est tumulatum.

ANNOTATA.

a Hoc titulo (Sancta Jerusalem) designari solitam fuisse ecclesiam matricem seu metropolitanam, colligi potest exemplo ecclesiarum metropolitanarum Tarraconensis et Hispalensis [Esp. Sagr., tom. IX, p. 102 et tom. V, p. 512.] , quæ singulæ, sicut Emeritensis, totius cujusdam provinciæ ecclesiasticæ principales erant; suffraganearum vero sedium cathedrales basilicæ talem titulum sibi non vindicabant. Et inde etiam constat ecclesiam Sanctæ Mariæ fuisse cathedralem sedis Emeritensis: quod et confirmatur tum ex vocabulo ecclesiæ senioris quo designatur inferius [Num. 30.] (neque enim hac voce senioris ecclesiæ illius antiquitatem, sed secundum usum satis communem illius temporis principalitatem significari existimo, ita ut ecclesia senior idem sonet ac ecclesia princeps) [Cfr. Du Cange, v. ecclesia senior (Ed. Henschel, tom. III, p. 6).] ; tum ex eo quod in illa ecclesia ex more in paschate missamcelebrabat episcopus [Num. 640.] ; tum denique quod in eadem conventus suos habuit concilium provinciale Emeritense anno 666 congregatum, ut exordio Actorum diligenter notatum est [Mansi, tom. XI, p. 77.] ,

b Sccundum morem antiquum scilicet, ubi propter multitudinem baptizandorum in festis solemnibus paschatis et pentecostes, ecclesia particularis juxta ecclesiam principalem baptismi sacramento conferendo destinari solebat. [Cfr. Smith, Dictionary of christian antiquities, v. Baptistery.] .

CAPUT IX.
Masona natione Gothus, nutritus in ecclesia sanctæ Eulaliæ, succedit Fideli in episcopatu; xenodochium et monasteria ædificat.

INCIPIT VITA [VEL] [om. cod.] DE VIRTUTIBUS SANCTI MASONÆ EPISCOPI.

a

[S. Fideli succedit S. Masona,] Huic præfato almo viro ad supernam patriam transmigranti providentia divinæ pietatis subrogatus non impar omnium virtutum [ed. add. gloria.] vir orthodoxus, cui nomen erat Masona. Scilicet beatus beato, sanctus sancto, pius pio, bonus benigno, atque cunctis charismatibus refulgens rutilanti immensis virtutibus, sacerdotali ordine Masona successit Fideli. Prædecessore nimirum astrigeris civibus conserto in cœlis, successoris [cod. successores.] mannæ [ed. mansit vel magni.] dulcedo ejusque insigne meritum cunctorum civium mœrorem lenivit [cod. linivit.] in terris, ut omnibus pro obitu tanti pontificis mœror non solum discuteretur, verum etiam, instar priscorum patrum Eliæ quondam et Elisæi, duplicata paracliti Spiritus gratia palam cunctis cernentibus sancti Fidelis antistitis in Masonam sanctum episcopum requievisse videretur; ut plebs sublato pastore non usquequaque tæderet afflicta languore, sed geminato gaudio congauderet, divina tribuente miseratione, dum et illum sui pro salute præmisit ad cœlos, et istum eximiæ virtutis virum suscepit gratulanter in terris.

[22] [Gothus genere, virtutibus clarus:] Denique sanctus Masona antistes, nobili ortus in hoc seculo origine, sed vitæ meritis exstitit multo nobilior; genere quidem Gothus b, sed mente promptissima erga Deum perquam devotus atque viriliter Altissimi virtute fundatus, moribus sanctis ornatus, habituque magni decoris pulchrificatus, charitatis humilitatisque ab ineunte ætate refulgenti stola circumamictus, balteo fidei fortiter circumcinctus, prudentia scilicet et justitia insigniter circumseptus, dilectione summi Dei et proximi mirifice decoratus; dilectus namque Deo [cod. Dei.] et hominibus, ætate [ed. erat.] et gloria mirabilis, amator fratrum, multum orans pro populo, cujus nomen multis coruscando miraculis per omnem terram pertransivit. Hujus itaque temporibus morborum pestem inediæque inopiam ab urbe Emeretensi vel omni Lusitania ejus precibus Dominus procul abegit, meritisque sacrosanctæ Eulaliæ virginis longius pepulit, tantamque salutem et omnium copiam deliciarum cuncto populo impertire dignatus est ut nullus unquam, quamvis inops, aliquid dehabere [ed. habere vel avere.] c videretur aut qualibet necessitate fatigaretur, sed quemadmodum opulenti ita et inopes omnibus bonis abundarent, et quodammodo instar cœlestis gaudii universus populus in terris tanti pontificis meritum congauderet. Omnibus inerat gaudium, cunctis aderat pax, nulli aberat felicitas, in omnium corda florebat perfecta charitas, in omnium sensus pollebat tranquilla jocunditas; ita nimirum ut, devicto antiquissimo hoste ac superato veternoso dracone, nemo mœrore consternatus, nemo angustia afflictus, nemo quolibet terrore perculsus vel quolibet zelo aut invidia tactus, callidi anguis virulentis stimulis quateretur; sed perfecta charitate repleti cuncti Deo adnitente pii patris gratia jocundantes, imperterriti, sine metu vel formidine omnium, in Dei laudibus persistebant constanter. Non solum autem in omnium fidelium arcanis ejus flagrabat immensa charitas, sed etiam omnium judæorum vel gentilium mentes miro dulcedinis suæ affectu ad Christi gratiam pertrahebat. Quantus igitur qualisque fuerit, inertia nostra ad singula explicare non valet; sed quamvis maxima taceamus, extrema saltem e maximis memoremus.

[23] [qui monasteria, basilicas et xenodochium construit, eximie erga pauperes sollicitus] Denique supradictus vir priusquam ordinaretur episcopus, in basilica sanctissimæ virginis Eulaliæ fertur cum summa diligentia advixisse, et ibidem irreprehensibiliter multis annis Deo deservisse. Postquam vero inspirante Deo in omnium ore, oculis et animo residens, sublatus inde, ordinatus est pontifex, statim in exordio episcopatus sui monasteria multa fundavit, prædiis magnis locupletavit, basilicas plures miro opere construxit, et multas ibidem Deo animas consecravit. Deinde xenodochium fabricavit magnisque patrimoniis ditavit, constitutisque ministris vel medicis, peregrinorum et ægrotantium usibus deservire præcepit, taleque præceptum dedit, ut cunctæ urbis ambitum medici indesinenter percurrentes, quemcumque servum seu liberum, christianum sive judæum, reperissent ægrum, ulnis suis gestantes ad xenodochium deferrent, straminibus quoque lectuli nitide præparatis eumdem infirmum ibidem superponentes, cibos delicatos et nitidos eousque præparantes quousque cum Deo ægroto ipsi salutem pristinam reformarent. Et quamlibet a prædiis xenodochium collatis multis deliciarum copia pararetur, adhuc viro sancto parum esse videbatur; sed his omnibus adjiciens majora, præcepit medicis, ut sagaci sollicitudine gererent curam, ut de omnibus exeniis ab universis actuariis [ed. sanctuariis.] d ex omni patrimonio ecclesiæ in atrium illatis medietatem acciperent, ut eisdem infirmis deferrent.

[24] [et liberalis,] Si quis vero de civibus urbis aut rusticis de ruralibus ad atrium ob necessitatem accessisset, liquorem, vini olei vel mellis a dispensantibus poposcisset, et vas parvulum, in quo levaret, exhibuisset, et eum vir sanctus vidisset, ut erat semper obtutu gratus, jocundo vultu, mox ipsum vasculum confringi, et ut majus deferret, præcipiebat. In eleemosynis vero pauperum quantum largus exstiterit, soli Deo reservatum est nosse; tamen et de ipso quamdam particulam enarremus. Tanta illi cura erat pro omnium vita ærumnosa miserorum, ut ad basilicam sanctissimæ Eulaliæ diacono, viro venerabili, Redempto nomine e, qui præerat, duo millia solidos dederit, e quibus, mox ut aliquis urguente necessitate adveniret, facta cautione, quantos vellet absque aliqua mora vel difficultate acciperet, suisque angustiis consuleret f. Nec hoc silendum reor, quam largifluus muneribus exstiterit, quippe qui alienæ rei abstinentior, suæ largior, nec accipiendi, sed dandi magnanimitate præpollebat: avidior quidem dandæ rei quam appetendæ, potiorem dandi quam accipiendi didicerat fortunam. Multa largiebatur, nihilque auferebat, et ultro cunctis concedebat; donabat multa, largiebatur plurima, ditabat munificentiæ universos beneficiis, et munificentia magnus habebatur. Omnes ab illo augebantur donis ac divitiis locupletabantur; et non tantum fratribus et amicis quam ipsis servulis ecclesiæ se muneribus largum, ultra quam credi potest, præbebat. Ita nimirum temporibus ejus ditati sunt, ut in diem sacratissimum paschæ, quum ad ecclesiam procederet, plurimi pueri chlamydes olosericas induentes coram eo quasi coram rege incederent; et quod his temporibus nullus poterat, nullus præsumebat, hujus [ed. hujusmodi.] indumentis amicti ante eum debitum deferentes obsequium pergerent.

[25] [nec minus modestia et humilitate insignis.] Sed merito ei ab omnipotenti Domino fuit tanti meriti donum collatum, cujus cor in tanta opulentia et gloria transitoriæ prosperitatis gaudio numquam fuit turgidum neque inflatum. Nimirum humilis animus ejus supra solidissimam petram fundatus immaculabili conscientia, cogitatione sincera calliditatisque ignara, in prosperis humilis, in adversis existebat vehementer fortissimus; nec prosperitate erigebatur [ed. add. nec adversitate frangebatur.] , nullo detrimento vel augmento constantia ejus mutabatur. Constans erat in cunctis, et adversus omnia promptissime paratus, patiens nimium et robore firmissimus; in cunctis adversis constans, in omnibus angustiis imperterritus perseverabat, vultum nec gaudio nec mœrore mutabat; unus semper vultus ejus, una hilaritate decoratus cunctis occurrebat; semper idem unus vultus ejus, nec unquam rerum varietate mutabatur. Non illum cunctis inimica elatio virtutibus extulit, sed in omnibus humilitatem sinceram sincero conservavit sacratissimo cordis affectu. Cumque in talibus divino favore virtutibus polleret, fama bona opinione concrescente adsparsis [ed. adsparsit vel affulsit.] , et opera luminis a vero lumine condonata, multis in regionibus coruscavit [ita prius in cod., sed corr. coruscaverunt.] .

ANNOTATA.

a Præter hunc modum scribendi nomen sancti episcopi, duos alios præcipue reperimus apud antiquos, quales nobis in editis prostant. Mausona nuncupatur apud Joannem Biclarensem [Cfr. supra Comment. præv., num. 15.] et inChronico Roderici Toletani [Ap. Schott, Hispania illustrata, tom. II, p. 48.] , Massona inter subscriptiones duplicis Concilii Toletani [Cr. Comment. præv., num. 16.] et in inscriptione epistolæ ab Isidoro Hispalensi ad eum datæ [Cfr. ibid., num. 17.] . Apud recentiores nonnullos etiam dicitur Masanus vel Masenus.

b Ex hac electione viri ex gente Gothorum ad sedem metropolitanam Emeritensem colligit R. P. Julius Tailhan [Revue des Questions historiques, tom. XXX (1881), p. 21.] non adeo ut quidam volunt disjunctos fuisse Hispano-Romanorum et Gothorum illa ætate in Hispania animos. Attamen ex mox sequente particula adversativa sed etiam dicendum videtur illam animorum conjunctionem non fuisse tantam ut Hispano-Romani Gothos omnino sibi pares existimarent. Gothus etiam natione fuit Renovatus, secundus Masonæ successor [Infra num. 50.] .

c Dehabere, id est carere [Du Cange, Glossar., ad h. v.] .

d Hac voce hic significari crediderim officiales ecclesiasticos qui præerant colligendis frumento et aliis rebus quæ loco decimarum ecclesiis præstari solebant, vocabulo desumpto ex administratione rei militaris [Cfr. ibid., tom. I, p. 64, v. actuarius, n. 5.] .

e Non convenit inter eruditos utrum hoc loco indicatus Redemptus idem fuerit cum Redempto archidiacono ad quem data inscribitur epistolaa S. Isidoro [P. L., tom. LXXXIII, p. 905.] , si tamen hæc authentica supponatur, quum Arevalo [Isidoriana, cap. 74, n. 21 sqq. (P. L., tom. LXXXI, p. 507 sqq.).] et aliis viris doctis saltem suspecta visa sit [Cfr. Nic. Antonius, Bibl. Hisp. vet., lib. V, n. 154 (tom. I, p. 351), et notam Bayerii, p. 352.] . Supposita vero authentia, secundum Nicolaum Antonium [Ibid.] hic ille Redemptus fuerit archidiaconus ecclesiæ Hispalensis, qui obitum S. Isidori brevi narratione, quam ad nostra usque servatam habemus tempora, descripsit. Agebat forsan eo tempore in curia regia Isidorus, ut ad Hispali existentem archidiaconum convenienter scripserit. Florez vero [Esp. Sagr., tom. XIII, p. 322.] omnino contendit Redemptum illum fuisse nostrum Emeritensem: probabile enim minime videri Isidorum, etiam ad breve tempus in curia regali commorantem, tam prolixam epistolam scripsisse de re nequaquam urgente, quum Redemptum archidiaconum Hispalensem mox reversus quotidie coram alloqui posset. Aliquanto probabilior mihi videtur Florezii sententia, sed rem altius inquirere operæ pretium non est.

f Montium, ut aiunt, pietatis institutionem vulgo referunt ad posteriorem partem seculi XV [Cfr. Moroni, Dizionario di erudizione ecclesiastica, tom. XLVI, p. 253.] . Verum ex hoc loco documenti nostri liquet rem longe fuisse antiquiorem et seculo VI a Masona excogitatam et executioni mandatam. Jam si admittatur nomine solidi hic indicari solidum aureum, ut passim in legibus barbarorum [B. Guérard, Polyptyque d' Irminon, prolegom., p. 130.] , et cum doctissimo Benjamino Guérard solidum aureum tempore Merovingiorum, si metalli tantum pondus et valorem attendas, valuisse francos 9, 28 [Ibid, p. 134.] , at respectu habito ad pretium mercium, æquiparandum esse francis nonaginta [Ibid., p. 138.] , idque tempore quo scribebat Guérard, id est anno 1843, facile colligitur summam pecuniæ a Masona in hac argentaria expositam, valore monetæ hodiernæ æstimatam, ad minimum attigisse valorem francorum 200,000. Si vero hoc loco, sicut paulo inferius [Num. 32.] , solidos argenteos significari existimes, summa nostris temporibus 60,000 francorum æstimanda esset.

CAPUT X.
Leovigildus, rex Wisigothorum arianus, studet avertere Masonam, episcopum Emeritensem, a fide catholica.

[S. Masona fortiter resistit Leovigildo regi ariano.] Unde accidit ut hæc [ita prius, corr. hac.] opinione sævissimi atque crudelissimi Wisegotorum Leovigildi regis penetrarent auditum, et suæ invidiæ draco immanissimus, bonis operibus semper æmulus, stimulis acrioribus irritatus, ejusdem principis animum virus vipereum sauciaret, et poculum venenatum ejus in visceribus transfunderet [cod. transfuderet.] . Cujus et poculi lethalis haustu protinus consilio diabolico armatus, stimulante invidia, supradicto sanctissimo viro legatis intercurrentibus [iterum] iterumque mandavit ut, relicta fide catholica, ad arrianam hæresem cum universitate plebis sibi commissæ diverteret. Cumque vir Deo dicatus constantissime responderet, bis terque regredientibus nuntiis regi mandaret nunquam se veram fidem relinquere quam semel agnovisset, ipsi insuper arriano regi exprobravit ut debuit, ejusque a se perfidiam dignis increpationibus repulit. Ad se itaque reversis nuntiis, cœpit supradictus rex diversis suasionibus animum ejus inlicere, [si] [om. cod.] forsitan per quacunque occasione posset eum ad suæ præstitionis [ed. superstitionis.] voluntatem [cod. vuluptatem.] incurvare. Ille vero suasiones multas [ed. ejus.] callidas contempsit, dona et præmia veluti purgamenta respuit, fidem catholicam viriliter prorsus vindicavit. Nec tamen contra perfidiam tacere maluit, ne tacendo forsitan consentire videretur [sic ex ed.; cod. vero: Nec tamen contra perfidiam tacere malum sensisse videretur, vocibus ne tacendo forsitan con prætermissis.] , sed totis nixibus ejus vesaniæ repugnans, clangore veritatis personavit. Cumque se ille cerneret casso labore deficere, raptus in furore, eum cœpit multis pulsare terroribus, opinans minis posse concutere quem blandimentis superare nequivisset. Sed vir sanctus nec terroribus frangitur, nec blandimentis suadetur; sed forti congressione adversus atrocissimum tyrannum dimicans, pro defensione justitiæ persistebat invictus.

CAPUT XI.
Sunna, pseudoepiscopus Emeritensis arianus, disputatione publica victus a Masona.

[Sunna, episcopus arianorum, Emeritæ Masonam ad disputationem publicam provocat,] Comperto dehinc crudelissimus tyrannus quod nec minis neque muneribus viri Dei animum a recta fide ad suæ perfidiam apostatare posset, ut erat totus vas iræ fomesque vitiorum ac frutex damnationis, cujus obsedebat pectus truculentior hostis [ed. hæresis.] et captivum in sua ditione tenebat callidissimus serpens, amara pro dulcibus, pro lenibus aspera obtulit cibis, pro salute medicamenta mortifera. Quemdam scilicet virum pestiferum, arrianæ hæreseos pravitatem per omnia vindicantem, cui nomen erat Sunna, pro seditiosis simultatibus excitandis et pro conturbatione sanctissimi viri vel totius populi, in eadem civitate episcopum arrianæ partis instituit a: virum denique dogmatis perversi fautorem, hominem funestum et vultu teterrimum [cod. deterrimum.] , cujus erat frons turbida, truces oculi, aspectus odibilis, motus horrendus; eratque mente sinister, moribus pravus, lingua mendax, verbis obscœnus, forinsecus turgidus, intrinsecus vacuus, extrorsus elatus, introrsus inanis, foris inflatus, interius cunctis virtutibus evacuatus, utrobique deformis, de bonis indignus, de pessimis opulentus, de delictis obnoxius, et perpetuam ad mortem nimis ultroneus. Hic jam dictus perfidiæ auctor dum in urbem Emeretensem adveniens quasdam basilicas cum omnibus earum privilegiis præcipiente rege sublatas ausu temerario de potestate proprii pontificis sibimet aggrediens [cod. eggrediens.] usurparet, addictus prædonis funesti arctioribus vinculis, sauciatusque [ed. satiatusque.] de ejus poculis lethalibus, cœpit contra Dei famulum rabidos oblatrare sermones, et verbis strepentibus comminantes spurcissimas evomere voces. Sed servum probatissimum Dei nec comminatio [cod. contaminatio.] furciferi fregit nec turbulenta ira pestiferi emollivit, nec tempestas insanientis perditi deflexit, sed ad instar muri fortissimi immobilis contra universas procellas pro sanctæ fidei defensione permansit. Cumque toto adnisu Dei famulum vel omnes fideles jam dictus infidelis exquisitis artibus [cod. ortibus; ed. martyriis.] exturbare vellet nec posset, fretus favore regio basilicam sanctissimæ virginis Eulaliæ passim adgredi nitebatur, ut eam sublatam de proprii episcopi potestate arrianæ hæresi dedicaret. Cui cum sanctus Massona episcopus vel universus populus resisteret ac vehementer oppugnaret, supradictus pseudoepiscopus Sunna antefato principi multa in accusationem sancti viri scripsit, eique suggessit ut ipsa sacra basilica, quam adire inhiaverat, catholicorum [ed. a catholicorum.] potestate sublata, ditioni suæ regio imperio traderetur. Ad hæc ille talem fertur promulgasse sententiam: ut residentibus in atrio ecclesiæ judicibus utrique episcopi ab eisdem assumpti adessent, ipsisque coram positis utriusque partis defensionem conflictu disputationis altercarent, alternisque adversum se congressionibus dimicantes, de sanctarum scripturarum voluminibus, quæque ab eis essent dicta prolatis testimoniis astruerent vel roborarent; et cujus pars triumphum bravii obtineret, ipse nihilominus ecclesiam sanctæ Eulaliæ sibimet vindicaret b.

[28] [et ab eo superatur] At ubi hujuscemodi decretum crebrescente rumore in auribus almi viri Masonæ personavit, illico basilicam sanctæ virginis Eulaliæ præproperus petiit, tribusque diebus totidemque noctibus parsimoniis [ita cod., legend. forte precimoniis.] et fletibus perseverans ante altare sub quo venerabile corpusculum sacræ martyris situm est, pavimento prostratus incubuit. Tertio demum die ad atrium quod est fundatum intra mœnia ipsius [urbis] [om. cod.] repedavit; tantaque cum alacritate et mentis constantia regressus est ut nulli fidelium ambiguum videretur illum in ejus pergere adjutorium, qui dixit: Nolite præcogitare quid loquamini; sed quod dictum fuerit vobis in illa hora illud loquimini: non enim vos estis loquentes, sed Spiritus sanctus. Cumque pervenisset in urbem, ingressusque in atrium consedisset, vultus sui jucunditate cunctorum fidelium mœstitiam abstulit, ac ne in aliquo [cod. alio.] de victoria ejus hæsitarent admonuit; ipsumque nefandum arrianum episcopum simulque et judices operiens diutissime præstolavit. Tandem arrianus episcopus una cum judicibus, septus catervis populi turgidusque fastu superbiæ, ingressus est. Tum deinde residentibus episcopis residerunt et judices, illi quam maxime qui erant fautores arianæ partis et impiissimi regis. Cumque residerent, sanctus Masona episcopus, ut erat summæ gravitatis summæque prudentiæ, diu multumque oculis cœlo intentis silentium tenuit. Cumque ille sileret, hæreticorum Sunna episcopus prius loqui exorsus est, cœpitque nefanda [ed. nefandi.] oris strepentia, aspera, scabra et obscœnosa summo cum fragore producere verba. Cui cum vir Dei patienter, leniter suaviterque responderet et omnem veritatem insigniter demonstraret, atque ille contra procacioribus verbis, utpote per os draconis, insibilaret, cœpere utrique inter se verborum ingens habere certamen. Sed nulla ratione potuit moles carnea sapientiæ Dei sanctoque Spiritui, qui per os servuli sui Masonæ episcopi loquebatur, resistere. Quid multa? omni ratione convictus superatusque conticuit ac pudore nimio coopertus erubuit, et non tantum ille quantum mediatores perversi qui ejus partibus importune nitebantur ferre adminiculum; et non solum confusi erubuerunt, verum etiam audientes inæstimabilis doctrinæ loquelam mellifluo sermone de ore ejus procedentem, mente consternati atque in stupore nimio conversi, cum multa admiratione quem expugnare paulo ante voluerant, collaudabant. Nam tantam gratiam in eo die ejus labiis [cod. dubiis.] conferre dignatus est Dominus ut nunquam eum quisque [ed. quisquam.] prius viderit tam clarum eloquio facundo [ita corr.; cod. prius facundum.] ; et licet semper docuerit ore facundo, tunc tamen præ ceteris diebus eloquentior exstitit. Tunc denique viderunt recti, et lætati sunt, et omnis iniquitas obturavit os suum, quoniam obstruxit Deus os loquentium iniqua. Cuncti igitur fideles vehementer admirati sunt, quia quamvis virum hunc antea nossent eloquentissimum, nunquam tamen eum tam scholasticos sermones, tam nitidos, tamque lucifluo eloquio reminiscebantur fuisse locutum. Tunc protinus omnes orthodoxi omnesque catholici, prostratis superatisque hostibus, in laudibus acclamaverunt, dicentes: Quis similis tibi in diis, Domine? Quis similis tibi? et non est secundum opera tua. Deinde ad basilicam gloriosæ virginis Eulaliæ una cum victore antistite Masona unanimiter perrexerunt; in Dei nimirum laudibus exsultantes venerunt, immensisque fragoribus jubilantes sacratissimum ejus templum introierunt, infinitas grates omnipotenti Domino retulerunt, quia sacræ suæ virginis precibus [ita ed., cod. templum.] in sublime erexerat famulos et ad nihilum suos redegerat inimicos.

ANNOTATA.

a Adverte Sunnam non fuisse missum Emeritam ut Masonæ loco illi sedi præesset, quod perperam videtur supponere Thomas Tamayus in adnotatione ad hunc locum, sed ut ariani, qui ad catholicorum ecclesias nec admissi essent nec accedere vellent, suum haberent episcopum, cui pro numero illorum qui ipsi adhærerent ecclesiæ quædam attributæ sunt.

b Sperabat forte Sunna fore ut multi catholici, vel ipsius rationibus vel certe terrore judicum victi, ad arianam hæresim profitendam transgrederentur, et ita jam ejus grege aucto augeri etiam posset a rege quadam specie juris numerus ecclesiarum ipsi propriarum.

CAPUT XII.
Masona Toletum a rege vocatur; recusans dare tunicam sanctæ Eulaliæ, in exilium missus, equum ferocem domat.

[Leovigildus rex calumniis Sunnæ excitatus, Masonam Toletum accersit,] Igitur supradictus hæreticus Sunna episcopus, quamlibet omni ratione et veritate fuerit convictus, pertinaciter in pristinam fidem perduravit; nec poterat liberis gressibus ad portum properare salutis, cujus cor lapideum instar Pharaonis antiqui [ed antiquus.] permittente Deo induraverat hostis. Post hæc superatum se in omnibus videns, cœpit magis magisque mente effera adversus famulum Dei criminationes et adjecta [ed. objecta.] commentitia [cod. commentia; Flor. commenta; Tam. commercia.] callidis machinare dispositionibus, atque contra militem Christi omni genere septus telorum, seipsum potius adpugnaturus [ed. expugnaturus.] advehere, ipsumque beatissimum virum Masonam episcopum in auribus principis Leovigildi arriani clam multis criminibus accusare. Nihil sane calliditas adversantis prævaluit; nihil virum Dei calamitosa nequitia nocuit, quem gratia Redemptoris spiritualibus armis armavit. Tandem spiritus nequam compulit sæpe nominatum arrianorum regem ut sanctum virum a propria sede removeret, suisque obtutibus præsentare deberet; ociusque ministri compares criminis ejus, præceptionis edictum implentes atque ad Emeretensem urbem venientes, virum beatum sub omni celeritate ad urbem Toletanam, in qua rex erat, properare compellunt. Hinc cum subito sanctissimus vir Masona episcopus e gremio raptus ecclesiæ sanctæ tolleretur et indemnis quasi reus ad exilium duceretur, omnium vox civium Emeretensium ejulato magno cum intolerabilibus lacrymis perstrepebat [cod. prestrepebant.] ; tanti pastoris abrogari sibi remedia immensis gemitibus immensisque ululatibus proclamabant, his nimirum vocibus clamitantes: Cur ovile tuum, pie, deseris, pastor? Cur gregem tuum periturum relinquis? Ne, quæsumus, luporum nos in faucibus mittas, ne oves tuæ hactenus nectareis floribus refectæ, mordacibus lanientur lupis, nullo procurante pontifice? Tunc ille motus tot fletibus, ut semper in Domino pietatis visceribus influebat [ed. affluebat.] , lacrymasse perhibetur; dein plurimis eos alloquens verbis, mira subtilitate consolare dignatus est. Post hæc valefaciens cunctis, comitante sibi suffragio divino profectus est tranquilla mente, constanti animo, hilari vultu, ut semper erat solitus.

[30] [et tunicam S. Eulaliæ tradere recusantem] Cumque pervenisset ad urbem Toletanam, et atrocissimi tyranni conspectibus adstitisset, plurimis eum rex lacessens [cod. lascessans.] conviciis, multisque terroribus pulsans, ad hæresem arrianam omni [cod. omue.] adnisu pravæ intentionis pertrahere cupiebat. Sed cum vir Dei omnia sibi illata contumelia libenter toleraret, cœpit tamen adversus ea quæ rabidus canis oblatrabat, cum omni mansuetudine incunctanter respondere et omissis propriis contumeliis, pro injuriis catholicæ fidei condolens, ipsi tyranno audaciter respondere. Cujus constantia magis magisque permotus insanissimus rex, multo magis cœpit rabido ore rabidioribus adversus Dei famulum infrendere latratibus; deinde, ut tunicam sanctissimæ virginis Eulaliæ ei præsentaret, quam in basilicam arrianæ pravitatis ibidem in Toleto habere deberet, cœpit minis terroribusque impellere. Ad hæc vir Dei respondit: Compertum tibi sit quia cor meum sordibus arrianæ superstitionis nunquam maculabo, tam perversi dogmatis [ed. perverso dogmate.] mentem meam nunquam inquinabo. Tunicam dominæ meæ Eulaliæ sacrilegis hæreticorum manibus polluendam vel etiam summis digitis contrectandam nunquam tradebo, neque a te reperta quocumque tempore possideri potest. Hæc profanus tyrannus audiens, in furore vesaniæ versus, festinanter celeriterque ad Emeretensem urbem misit, qui ubique ipsam sanctam tunicam sollicite requirerent, et tam in thesaurum ecclesiæ sanctæ Eulaliæ quam etiam in thesaurum ecclesiæ senioris a, quæ vocatur Sancta Hierusalem, sagaciter scrutantes, eo usque perquirerent quousque repertam ad eum deferrent. Qui cum venissent, et ubique strenue requisissent, minime repererunt, ac sic vacui ad regem suum redierunt. Quod cum ei renuntiarent, acrius infrendere cum dentium stridore contra virum Dei diabolus cœpit. Qui cum ejus obtutibus sisteretur, ait ad eum: Aut dic ubi est quod requiro; aut si non dixeris, cognosce te gravibus afficiendum esse injuriis, et post in regionem longinquam in exilium proficisci, ubi multis ærumnis affectus omnibusque necessitatibus intolerabiliter cruciatus, crudeli morte deficies. Ad hæc vir Domini talem fertur dedisse responsum: Exilium mihi minaris? Compertum tibi sit quia minas tuas non pertimesco et exilium nullatenus pavesco, et ideo obsecro te ut, si nosti aliquam regionem ubi Deus non est, ibi me exilio tradi jubeas. Cui ille ait: Et in quo loco Deus non est, biotenate b? Et vir Dei respondit: Si nosti quia in omni loco Deus est, cur mihi exilium minaris? Nam ubicumque me direxeris, novi quia non me derelinquet pietas Domini. Sed et hoc certum habeo quia quantum tu in me crudelius fueris debacchatus, tanto magis me misericordia ejus subsequetur et consolabitur clementia ejus. Ob cujus constantiam majori supplicio pessimæ mentis suæ insanissimus tyrannus interius afflictus, felle et amaritudine nimia permotus, ait ad eum: Aut præsenta mihi ipsam tunicam, quam fraudulenter surripuisti, aut si non præsentaveris, diversis suppliciis faciam divaricari membra tua. Cui miles Dei ita imperterritus respondit: Jam dixi tibi semel et iterum quia minas tuas non formidabo; sed quidquid valet mens tua perversa amplius adversum me excogitet. Ego tamen nec te pertimesco, nec metu territus id quod requiris præsentabo. Sed hoc scito, quia tunicam ipsam igne combussi, pulveresque ex ea feci, et in liquorem aquæ permixtos bibi. Et tactu manus suæ contrectans stomachum suum, dicebat: Evidenter cognosce quia in pulveres redacta bibi illam, et ecce hic intus in ventre meo est; nunquam tibi illam reddo. Hoc autem ideo dicebat, quia nullo sciente sibi eam in stomacho plicatam infra sua indumenta linteis involutam præcinxerat, et ita eam Deo solo conscio gestabat; nam sic cæcavit Deus oculos ipsius regis et omnium assistentium ei ut nullus intelligeret quemadmodum ista prosequeretur vir Dei c.

[31] [exilio mulctat: equus ferocissimus mitem se Masonæ præbet.] Dum hæc et his similia loquerentur et esset multa cœli serenitas, majestas divina cœlitus fragore magno repente intonuit, ita ut tremebundus de throno suo Leovigildus rex in terram cum pavore procideret. Tum vir Dei cum exultatione magna constanter ait: Si regem [ed. rex es.] , ecce regem quem timere oportet; nam non talem qualis tu es. Tunc deinde spiritus nequam extemplo noxialibus verbis os sacrilegum tyranni conviciis semper armatus [ed. armatum.] reseravit, et istam protinus impietatis suæ sententiam oblatravit: Masonam, moribus nostris semper contra nos infestum et fidei nostræ inimicum religionique contrarium, ocius a conspectibus nostris subtractum exilio religari jubemus. Cumque hujuscemodi inimicus impiissimus rex malam sane sententiam contra insontem dedisset, quantocius ministri compares criminis eum a conspectibus ejus abstraxerunt, equumque ferocem ei ad sedendum præcipiente rege paraverunt, qui eum ita præcipitaret ut cadens fractis cervicibus crudeliter interiret: tantæ scilicet ferocitatis equus erat, quod nullus sessor, pro eo quod jam multos per præceps corruere fecerat, ascendere præsumebat. Cumque viro Dei, ut in eo ascenderet pararetur, rex crudelissimus per fenestram eminens [Tam. eminus.] palatii respiciens, expectabat ut ei vir sanctus de equo casurus ingens spectaculum præberet. Statimque in nomine Domini edito vexillo crucis, sanctissimus sacerdos ascendit equum ferocem. Quem ei Dominus velut agnum mansuetissimum reddidit; cœpit namque cum omni mansuetudine et cautela itineris sui pergere viam, qui paulo ante immenso flatu et fremitu atque incessanti totius corporis motu [cod. metu.] , quasi despiciendo alium ferre recusabat. Cumque hoc miraculum omnes cernerent, obstupescentes valde admirati sunt; nam et ipse rex in magna conversus est admiratione. Sed quid cæco prodesse poterat jubar splendidissimum solis, cujus arcana omni opere offuscaverat sævissimus hostis?

ANNOTATA.

a Cfr. supra Annot. a ad cap. VIII.

b Biothanatus, vox contumeliosa, idem fere sonat quod furcifer, qui violenta morte perire meretur [Cfr. Du Cange, tom. I, p. 685, col. 2.] .

c Credibile est magis callide Masona mentem suam reticuisse: secus enim difficile a mendacii culpa excusari posset.

CAPUT XIII.
Nepopis, pseudoepiscopus arianus, Emeritæ substitutus; Masona vero in monasterio per triennium exul miraculis claret.

a

[Nepopis episcopus in sedem Emeritensem intrusus; Masona per triennium exul; ejus liberalitas erga pauperes prodigio remunerata.] Igitur sanctus Dei antistes Masona, tribus tantumdem secum suis comitantibus pueris, ad locum destinatum pervenit b; cum quibus eum mox homines punituri, qui a rege missi fuerant, exilio in monasterio religarunt. Cujus religatio fuit summa sublimitas, contumelium [ita cod. Cfr. supra num. 30 init.] perspicua sanctitas, peregrinatio immensa felicitas. Post hæc subrogatur ei pseudosacerdos Nepopis quidam nomine, atque in locum viri Dei in Emeretensem urbem substituitur: homo namque profanus, servus sane diaboli, angelus satanæ, prænuntius antichristi, et hic erat alienæ civitatis episcopus. Sed quantum vir Dei crescebat virtutibus copiosis, e contra ille fœdabatur actibus nefandis. Cum jam per annos tres et eo amplius beatam vitam beatus degeret vir Masona, multisque inibi præpolleret virtutibus, omnia quæ ibidem suis usibus suorumque famulorum habere poterat necessaria, pauperibus erogavit. Cumque pene nihil remansisset quod largire deberet, quædam vidua paupercula, quæ multis obsistebat ærumnis, ad eum stipem flagitans advenit. Cum vero vir Dei, qui jam omnia in opus simile consumpserat, magnopere inquireret quid ei impertiret, et quia minime reperiret, cœpit pueros qui cum eo erant deposcere ut si aliquis eorum aliquid haberet, et fideliter præsentaret, ut jam dictæ mulierculæ tribueret. E quibus unus, nomine Sagatus, qui præerat ceteris, respondit dicens: Habeo quidem unum solidum c; sed si hunc dedero, nihil omnino, unde nobis vel et bestiunculæ [(et best.) cod. evestiunculæ.] nostræ in postmodum emamus, habebimus. Quem vir Domini ut sine aliqua hæsitatione integrum daret, nihilque sibi ex eo reservaret, præcepit, non ambigens Dominum sibi adfuturum, qui illi omnia bona protinus subministraret. Quod cum jussioni ejus obtemperans mulieri ipsum solidum dedisset, post pusillum ad eamdem mulierem prædictus Sagatus cucurrit, eamque deprecatus est ut quia non erat unde victum sibi emeret, ei de ipso quod fenerabat, saltem vel unum tremissem d redderet, unde suæ necessitati consuleret. Quæ statim unum absque mœstitia reddidit, duos vero secum jucunda mente portavit. Nec mora, et ecce subito ante fores monasterii reperti sunt ducenti asini onusti stantes, qui missi cum diversis alimoniis ad eumdem virum a diversis viris catholicis fuerant. Quod cum viro Dei fuisset nuntiatum, et ab his qui venerant esset oblatum, omnipotenti Domino immensas referens gratias, illico præcepit accersiri Sagatum. Qui cum venisset, ait ad eum vir Domini: Quantum dedisti mulieri eleemosynam poscenti? At ille respondit: Secundum imperium tuum, solidum quem habui integrum dedi; sed quia urguebat necessitas, unum ab ea tremissem postea accepi. Et vir Domini dixit: Indulgeat tibi Dominus, frater, quia ambiguus exstitisti et de miseratione Domini desperasti, insuper et in multos pauperes peccasti. Duos tremisses dedisti, ecce duo millia solidos et ducentos asinos oneratos multis alimentis accepisti. Nam si tertium tremissem non abstulisses, procul dubio trecentos asellos onustos accepisses. Qui deinde gratias agens, atque gratiam benedictionis suæ pro gratiarum actione reddens, cunctos qui eum requisierant, sacris eloquiis simul et epistolis refecit: ille vero confestim pene cuncta quæ illi directa fuerant pauperibus erogavit.

ANNOTATA.

a Perperam in hoc titulo arianus dicitur Nepopis. Patet enim ex textu capitis Nepopim loco Masonæ catholicis datum fuisse episcopum, arianis suum servantibus Sunnam. Unde nec mirandum est quod ipse Sunna, Masona profecto, Emeritensem sedem non invaserit: quem scilicet certissime catholici respuissent, utpote qui aperte arianam hæresim profiteretur.

b Quisnam hic locus fuerit, prorsus ignoratur.

c Hoc loco manifeste intelligendus est solidus argenteus, cujus valor absolutus erat francorum 2, 78, relativus vero pro tempore Merovingiorum ad nostra tempora (an. 1840) comparato, francorum 26, 57 secundum B. Guerard [Polyptyque d'Irminon, tom. I, pp. 134, 138.] .

d Tremissis erat tertia pars solidi.

CAPUT XIV.
Leovigildus rex, percussus a sancta Eulalia, Masonam restituit ecclesiæ Emeritensi.

[S. Eulalia Masonæ in visu finem exilii prænuntiat;] Post aliquos vero dies, cum in basilicam ipsius monasterii gratia orationis intrasset, subito super altare ejusdem sanctæ basilicæ sacratissima virgo Eulalia in columbæ speciem nivei candoris apparuit, eumque [cod. cumque.] blande alloquens, utpote piissima domina, fidelissimum consolare dignata est servulum. Deinde ait ad eum: Ecce jam tempus est ut ad tuam regrediens civitatem pristinum mihi debeas exhibere servitium. Et hæc dicens alacri volatu ab oculis ejus evanuit. Vir autem Dei, licet tantæ visionis tantæque consolationis gratia exultaret, flere tamen nimium cœpit, quod quietem paupertatis et peregrinationis suæ amittens, ad turbines et procellas mundiales reverteretur. Non illi quippe ambiguum erat id quod audierat confestim esse complendum.

[34] [Leovigildo regi verberibus afflicto imperat ut sanctum ab exilio revocet.] Tum deinde, nulla intercurrente mora, præfata gloriosa virgo injurias servi sui severissima vindicavit ultione. Denique nocte quadam recubante in strato suo impio Leovigildo tyranno astitit, eique flagris diu multumque utraque latera verberavit, dicens: Redde mihi servum meum. Nam si moram feceris ad reddendum, scito te acrioribus suppliciis excruciandum. Ita nimirum flagellatus est miser ut expergefactus cum fletu magno cunctis sibi adsistentibus tot illatos ostenderet livores, et idcirco se clamitans fuisse flagellatum quia sanctissimo episcopo injurias irrogasset. Nam quis ei verbera intulerit, nomen, habitum, vultusque venustatem sigillatim pandit, et omnia magnis cum ejulatibus manifestissime propalavit. Illico namque veritus ne gravius Dei judicio mulctaretur, ut erat semper in omnibus rebus simulator pessimus ac dissimulator fallacissimus, prece [ita corr., prius pie.] multa [(p. m.) ed. pietate simulata.] præcepit ut vir Dei, qui frustra fuerat a civitate sua remotus, rursus ad suam accederet regendam ecclesiam. Qui dum ea quæ postulabat insanissimus rex minus annueret sanctissimus vir Masona, seseque permansurum ubi religatus fuerat assereret, iterum iterumque oblatis precibus poposcit ut ad suam dignaretur redire civitatem; pietas quippe summi Dei statim sincerum pectus emollivit, ac benevolentia copiosa viam suo famulo aperuit. Cum vero jam Deo opitulante regrederetur, precibus muneribusque sibi eum propitium crudelissimus rex nitebatur efficere, quem fraude dudum religaverat damnatione. Ille autem munera respuit, dona abnuit, facinus perpetratum clementi animo laxavit, et juxta sententiam Domini debentium culpas non retinuit, sed dimisit.

CAPUT XV.
Fugiente Nepopi pseudoepiscopo, Masona res ecclesiæ recuperat.

[Nepopis pseudoepiscopus fugiens res ecclesiæ abripere tentat; quibus mirabiliter recuperatis, Masona Emeritam revertitur,] Dehinc cum maximo comitatu de loco quo religatus fuerat [cod. add. subrogatus.] urbem Emeretensem reversus est. Cujus dum gressum Nepopis, qui eidem fuerat subrogatus, audisset, terrore divino subito exterritus ad propriam urbem, in qua antea fuerat episcopus, fugere nitebatur. Prius tamen quam abiret, argentum copiosum et ornamenta insignia, et quæque [cod. quidquid.] meliora vidit in Emeretensem ecclesiam, plaustris plurimis peroneratis, per homines Emeretensis ecclesiæ clam nocturno tempore ad suam civitatem fraudulenter misit. Ipse videlicet Nepopis infeliciter ab omni clero vel populo pulsus ab Emereta, ad suam civitatem festinus perrexit, ac ne eum vir Dei Masona in sua ecclesia invenisset et cum omni ignominia pelleret, quantocius egredi festinavit. Cumque prior ipse cum paucis fugeret, post ipsum cuncti ad eum pertinentes urbem ignominiose egressi, dispersi, conturbati ac per diversa palantes, ad propriam tendebant civitatem. Cumque hæc agerentur, nutu Dei meritisque sanctæ Eulaliæ contigit eodem die subito sanctum Masonam cum infinita multitudine per ipsam viam regredi ad Emeretam civitatem per quam plaustra rebus ejus onusta properabant. Cui dum in ipso itinere haud procul ab urbe obviassent [cod. obviasset.] , vir sanctus sciscitari præcepit cui essent ista omnia vel plaustra. At illi cognoscentes proprium dominum, gaudio magno repleti responderunt: Servi tui sumus, domine. Quos ille denuo quid in plaustris ferrent interrogavit. Illi autem dixerunt: Res sanctæ Eulaliæ et tuas, quas hostilis prædo Nepopis prædavit, portamus, et ipsi infelices in captivitatem pergimus, separati a rebus vel filiis vel uxoribus nostris et a patria in qua nati sumus expulsi. Quod cum vir Domini audisset, gaudio magno repletus ait: Gratias tibi, Domine Jesu bone, refero, quia magna est multitudo dulcedinis tuæ, qui tantam in omnibus pro tuis, licet indignis, servis curam gerere dignatus es, ut et nos ab omnibus malis ereptos prospere reduceres, et res tuas ditioni inimicorum minime traderes. Et hæc dicens, cunctos ad civitatem suam revocari præcepit, ac sic cum immenso gaudio gaudentibus cunctis ad urbem pervenit.

[36] [et summa omnium exultatione recipitur.] Et sicut quispiam sitiens in ardore caumatis fluenta fontium concupiscit, sic ille ad basilicam sanctæ Eulaliæ æstuanti animo frequentique spiritu, adnitente Deo, pervenire meruit. Cumque ibidem toto mentis affectu desiderii sui accumulasset affectum, exultans in Domino, exultantibus universis, urbem ingressus est. Ita nimirum ecclesia Emeretensis exultans summa cum jucunditate suum gubernatorem recepit. Gaudebant enim quod reperisset ægrotus medelam, solatium quod oppressus invenisset, alimentum quod non deesset egeno. Quid multa? reddita sunt a Domino Emeretensi ecclesiæ copiosa suffragia; nam calamitatum penurias, et crebras pestilentiæ clades, insolentesque totius urbis procellas sancti viri præsentia, Domino miserante, suspendit, quas indubie remoto pastore causa ejus absentiæ pressit.

CAPUT XVI.
Leovigildo regi in hæresi mortuo Reccaredus filius catholicus successit.

[Leovigildo mortuo, Reccaredus Visigothos ab ariana hæresi retrahit.] Igitur cum non prodesset sed obesset, ut magis perderet quam regeret Leovigildus Hispaniam, nec quidpiam de flagitiis vel facinoribus remaneret quod non proprium sibi defenderet, deserens usquequaque Deum, imo derelictus ipse a Deo, regnum simul cum vita infeliciter perdidit, gravissimoque morbo Dei judicio correptus vitam fœdissimam emisit et mortem sibi perpetuam acquisivit, crudeliterque e corpore ejus anima resoluta, perpetuis pœnis detenta, perenniter erebi mancipata tartaris non immerito tenetur religata, picibus semper bullientibus undis arsura a. Post cujus crudelissimam mortem venerabilis vir Reccaredus princeps, filius ejus, jure administrationem regni adeptus est, meritoque ad culmen sibi debiti principatus evectus est; præcipuis meritis legitime solemniterque regale culmen, tribuente Deo, promeruit, vir denique orthodoxus et per omnia catholicus, qui non patrem perfidum, sed Dominum Christum sequens, ab arrianæ hæresis pravitate conversus est, totamque Wisigothorum gentem mira prædicatione ad veram fidem perduxit b. Erat enim religionis divinæ assertor, rectæ gloriæ prædicator, defensor, omnimodis catholicam fidem, sanctam Trinitatem coæternam uniusque virtutis et substantiæ prædicans atque in personarum proprietate distinguens, in natura unum Deum affirmans, Patrem ingenitum dicens, Filium ex Patre genitum adstruens, Spiritum vero sanctum ex utroque procedere credens. His videlicet virtutibus adornatus, cœpit omnes quos Deo charos sentiebat diligere, horrere omnino et execrare omnes quos Deo agnoscebat odibiles, atque hæreticorum nefandæ impietatis condemnavit errorem. Quod dum instanter fieret, et multa catholicæ ecclesiæ favente Deo tranquillitas redderetur, et arrianæ calamitatis error ab omnium pene mentibus discuteretur, et cunctis simultatibus pulsis urbs Emereta una cum sancto Masona episcopo pro tantæ tranquillitatis gratia congauderet et Domino indesinenter gratias referret, rursus antiquus hostis invidia assueta incitatus, rediviva Dei famulo per suos ministros intulit prælia.

ANNOTATA.

a Secundum Gregorium Turonensem Leovigildus catholicam fidem in extremis amplexus est. Post hæc, ait [Hist. Franc., lib. VIII, cap. 46.] , Leuvigildus rex Hispanorum ægrotare cœpit; sed, ut quidam asserunt, pœnitentiam pro errore hæretico agens, et obtestans ne huic hæresi quisquam reperiretur consentaneus, in legem catholicam transiit, ac per septem dies in fletu perdurans pro his quæ contra Deum inique molitus est, spiritum exhalavit. Gregorius vero M. [Dial., lib. III, cap. 31 (P. L., tom. LXXVII, p. 292).] : Pater vero (Hermenegildi Leovigildus) perfidus et parricida commotus pœnitentia, hoc fecisse se doluit, nec tamen usque ad obtinendam salutem. Nam quia vera esset catholica fides agnovit, sed gentis suæ timore perterritus, ad hanc pervenire non meruit. Qui, oborta ægritudine, Leandro episcopo, quem prius vehementer afflixerat, Recharedum regem filium, quem in sua hæresi relinquebat, commendare curavit, ut in ipso quoque talia faceret qualia et in fratre illius suis cohortationibus fecisset. Qua commendatione expleta defunctus est. Legerat Gregorii dialogos anonymus noster; nihilominus acerrimis verbis Leovigildum et ejus miserum obitum perstringit, nedum cum Turonensi illum sincere conversum admittat. Attamen ipsa Masonæ ab exilio revocatioindicare videtur Leovigildum in fine vitæ aliquatenus resipuisse.

b Negotium illud perfectum est celebri concilio Toletano III, anno 589 [Mansi, tom. IX, p. 977 sqq.] , ubi rex cum regina, episcopi ariani et optimates gentis Gothorum publice arianam hæresim abjurarunt et catholicam fidem professi sunt.

CAPUT XVII.
Cum Sunnæ pseudoepiscopi fraude a Witerico comite Masona gladio peteretur, miraculo liberatur.

[Sunna episcopus arianus insidias struit S. Masonæ,] Sunna namque Gothus [cod. gotus.] episcopus, cujus supra memoriam fecimus, irritatus a diabolo quosdam Gothorum [cod. gotorum.] nobiles genere opibusque perquam ditissimos, e quibus etiam nonnulli in quibusdam civitatibus comites a rege fuerant constituti a, consilio diabolico persuasit, eosque de catholicorum agmine ac gremio catholicæ ecclesiæ cum innumerabili [cod. innumerabile.] multitudine populi separavit, et contra famulum Dei Masonam episcopum fraudulenta consilia, qualiter eum interficerent, commentavit. Tunc deinde ad eum pueros suos misit, et quasi ex affectu charitatis ad domum suam per eosdem venire rogavit, ut ibidem virum Dei crudelissima morte perimeret. Qui cum venissent, eique suggessissent, mox vir beatus spiritu Dei repletus, conludium eorum intellexit, et statim ait: Ego illic abire modo minime possum, quia est quod [cod. quid.] pro utilitatibus ecclesiæ catholicæ disponere debeam; sed, si me desiderat videre, hic in atrium ecclesiæ veniat, et quemadmodum vult, ita me videat. Ii vero qui missi fuerant redeuntes, ea quæ audierant renuntiaverunt. Cumque hæc audisset, supradictos comites, cum quibus sanctum virum interficere disponebat, ad domum suam protinus ascivit, eisque ut atrium una cum eo pergerent dixit; ita tamen cum eis prius definivit, ut dum atrium introirent, unus ex illis, cui Witericus nomen erat, qui etiam post rex Gothorum fuit b, excepto gladio ita beatissimum virum uno ictu transverberaret ut secundo opus non esset.

[39] [a quibus is divinitus servatur.] Cum autem hujuscemodi consilio jam dictum Guitericum informasset, ad atrium sancti episcopi uno animo eademque sententia omnes simul perrexerunt. Qui cum venissent et ingredi ilico voluissent, prohibiti sunt, et ut paulisper præ foribus exspectarent admoniti sunt, quoadusque sanctus Masona ad Claudium virum clarissimum, ducem Emeretensis civitatis c, mitteret, ut eo præsente se mutuis alternisque cernerent aspectibus. Idem vero Claudius, nobili genere ortus, Romanis fuit parentibus natus; existebat prorsus fide catholicus, et religionis vinculis fortiter astrictus: in præliis strenuus, in timore Dei valde promptissimus, in bellica studia eruditus, in causis bellicis nihilominus exercitatus. Cumque eidem nuntiatum fuisset, quia domus ejus valde contigerat atrio, mox cum ingenti multitudine perniciter [ed. perspicaciter.] properans adfuit. Denique, cum vir illustris Claudius atrium introisset, protinus et illi, qui supra memorati sunt, cum ingentibus catervis populi introierunt, ac deinde salutato viro sancto ex more consederunt. Quum diu multumque residentes ad invicem loquerentur, idem jam dictus Witericus, juvenis fortissimus, stans post scapulam egregii viri Claudii ducis, utpote juvenior adhuc ætate reddens obsequium seniori, imo nutritori suo d, gladium quo erat accinctus toto nisu e vagina sua educere maluit, ut sanctum Masonam simulque et Claudium, secundum quod definitum fuerat, trucidaret. Sed nutu Dei ita gladius in vagina astrictus est ut putaret hunc clavis ferreis cum ea fuisse confixum. Cumque diu multumque ensem educere voluisset, et omnino non valuisset, cœperunt auctores hujus pravi consilii tacite admirari cur Witericus quod fuerat pollicitus minime adimpleret, eumque subtiliter oculis intuentes magis magisque hortabantur ut tantum nefas et tam immane piaculum incunctanter patrare deberet et prædictos viros gladio animadverti nullatenus formidaret. Ad quorum ita crudelissimam exhortationem iterum atque iterum spatam suam e vagina totis viribus educere voluit, sed nunquam potuit. Cumque [hoc] [om. cod.] supradictus juvenis cerneret, sensit divino munere gladium fuisse adstrictum, ut quem semper suis usibus aptum habuerat, tunc minime educere potuisset, et hic in stupore nimio [cod. nimiu.] conversus expalluit. Auctores vero hujus nefandi sceleris, ut viderunt concinnationes sui nequissimi consilii divino judicio fuisse frustratas, illico surrexerunt, ac valefacientes ad domos suas cum amaritudine redierunt.

ANNOTATA.

a Ad Comites apud Gothos utique accommodari possunt quæ nota sunt de eorumdem dignitate, munere, etc. apud alias Germanos gentes illius temporis [G. Waitz, Deutsche Verfassungsgeschichte, tom. II, p. 362 – 380.] .

b Occiso scilicet Liuva II, Reccaredi filio, æra DCXLI, an. imp. Mauricii XXI [Isidor., De reg. Gothorum, cap. 58 (P. L., tom. LXXXIII, p. 1073).] , id est æræ christianæ anno 603.

c Duces plurimis civitatibus et eorum comitibus nomine regis præerant [Cfr. Waitz, tom. cit., p. 384 – 388.] .

d Quanta reverentia nobiles Germani nutritorem suum prosequi solerent, ex poeticis illarum gentium traditionibus nuper indicavit v. cl. Leo Gautier [Revue des Questions historiques, tom. XXXIV (oct. 1883), p. 365.] .

CAPUT XVIII.
Iterum Masona liberatur ab insidiis Sunnæ ope Claudii ducis Emeritensis; Sunna pertinax et exul obiit in Mauritania; Vacrila socius criminis fit mancipium ecclesiæ.

[Altera arianorum conjuratio] Illisque reversis Witericus cum eis minime rediit, sed statim tremebundus ad pedes sanctissimi viri Masonæ episcopi corruit, omneque consilium prodidit, et quemadmodum eum percutere voluerat, nec gladium educere valuerat, sinceriter enarravit. Post hæc cum lacrymis ait: Confiteor peccatum meum, quia tota intentione hoc malum perpetrare volui, sed non me permisit Deus. Et adjecit: Nam et aliud adversum te disposuerunt consilium, ut, quia hic in atrium modo non prævaluerunt, saltem in diem sacratissimum paschæ prævaleant. Hanc vero dispositionem habent, ut cum ex more in pascha hic celebraveritis missam in ecclesia seniore, et post missam, juxta quod mos est, ad basilicam sanctæ Eulaliæ psallendo cum omni catholico populo processeritis, homines eorum ad portam civitatis cum multis plaustris onustis gladiis et vectibus, dissimulata calliditate quasi frumenta deferant, staturi sunt; cumque vos inermes simpliciter processeritis, omnis eorum repente super vos irruat multitudo, arreptisque gladiis et fustibus omnes pariter, viros ac mulieres, senes vel parvulos, crudeli morte interimant. Ego vero infelix, qui me in tantum facinus miscui, a te piissimo domino meo indulgentiam peto, et ut mihi tuis precibus Dominus veniam tribuat deprecor. Omnia tamen quæ novi, fideliter suggero et purissime manifesto. Et ecce in manibus vestris sum; facite in me quod bonum et rectum videtur in oculis vestris. Ac ne forsitan me tua sanctitas fallacem aut illusorem existimet, non me permittas egredi atrium, sed in custodia qua jubes trade, donec omnia strenue perquiras ac certissime cognoscas; et, si mentiente me aliter repereris, nolo vivere.

[41] [opera Claudii ducis victa;] Cum hæc vir Domini Masona episcopus, qui semper virtute pietatis enituit, audisset, eum ut nihil omnino metueret blande admonuit, gratias omnipotenti Deo egit, qui servos suos de tantis liberavit periculis, ac deinde ad Claudium ducem misit, eique omnia intimavit. Quod dum ille audisset, præcepit ut causa paululum silentio tegeretur, ne forsitan cognoscentes proditum fuisse eorum consilium, fugam arriperent. Sed dum sagaciter investigarent, manifeste reperit esse verum quod fuerat nuntiatum. Cumque ea quæ exposuerant supradicti comites arriani præbuissent ex more in occursum a, disposita circumquaque multitudine in insidiis, repente super eos dux irruit Claudius; et alii ex eis capti sunt, alii vero qui gladiis operari voluerunt, a gladiis statim perierunt. Tum deinde ad domum Sunnanis b arriani episcopi cum ingenti multitudine Claudius dux perrexit, ipsumque hæreticum similiter episcopum nihil horum opinantem comprehendit, eumque ardue custodiendum sancto Masonæ episcopo delegavit. Similique modo universos collegas ejus custodiæ mancipavit; Witericum vero, qui nefandorum consilia manifestavit, liberum abire præcepit. Omnia igitur quæ gesta fuerunt, orthodoxo principi Reccaredo Claudius dux intimavit, atque ut porrectam confestim decretus sui sententiam ei præciperet quid de hostibus Domini Jesu Christi fieri deberet suggessit.

[42] [Sunna in exilium missus.] Rex vero hujusmodi accipiens suggessionem, talem dedit sententiam: Ut cuncti, omnibus patrimoniis vel honoribus privati, exilio multis vinculis ferreis vel constricti ligarentur; Sunnanem vero pseudoepiscopum exhortarentur converti ad fidem catholicam: et si converteretur, tunc demum ei præciperent [cod. præciperet.] ut pœnitentiam agere deberet, et satisfactione lacrymarum sua delicta defleret, ut acta pœnitudine, cum eum jam cognoscerent perfectum esse catholicum, eum postmodum in quacunque alia civitate ordinarent episcopum. Cumque ei crebro dicerent ut pœnitentiam tantis pro piaculis ageret, et furorem Domini, quem delinquendo excitaverat, deflendo mitigaret; quod agere noluit, sed pristinam non omittens tyrannidem, hæc respondit: Ego quid sit pœnitentia ignoro. Ob hoc compertum vobis sit quia pœnitentiam quid sit nescio, et catholicus nunquam ero; sed aut ritu quo vixi vivebo, aut pro religione in qua nunc usque ab ineunte ætate mea permansi libentissime moriar. Cujus dum mentem obstinatam pertinacemque in malis cernerent, hunc protinus de finibus Hispaniæ, ne alios pestifero morbo macularet, cum summo dedecore infeliciter repulerunt [cod. repelerunt.] , atque in modicam naviculam ignominiose imposuerunt, eique comminantes præceperunt ut in quocunque loco, gente vel regione transmeare vellet, liberum haberet arbitrium; quocunque vero tempore in Hispania fuisset repertus, graviori se cognosceret mulctandum sententia. Tunc deinde navigans Mauritaniæ regionis contigit littus, atque in eadem provincia aliquandiu commoratus, multos perfidia impii dogmatis maculavit; deinde divino protinus mulctatus judicio, crudeli exitu vitam finivit c. Basilicas quibus sanctus Masona dudum injuste caruerat, juste cum omnibus privilegiis recipere meruit, et omne patrimonium supradicti hæretici, concedente clementissimo principe Reccaredo, adeptus est.

[43] [Mira erga unum e conjuratis S. Masonæ misericordia.] Ceteros vero viros scelestos, quos supra meminimus, juxta præceptum regis exilio relegarunt. E quibus unus, vocitabatur Vagrila, de manibus eorum evadens, ad basilicam sanctæ Eulaliæ ob remedium percipiendum confugivit. Quod cum principi Reccaredo sæpe dictus Claudius intimasset, hoc dixisse fertur: Inimicus summi Dei miror cum qua facie atria ejus sancta ingredi præsumpserit, ut quem hactenus insaniendo frustra persecutus est, nunc ad eum percipiendi causa remedii confugium facit. Sed quia multæ miserationis novimus esse Deum et nullum despicere, quamvis delinquentem, ad se convertentem ambigimus, ob hoc ita decernimus, ut ipse Vagrila cum uxore, filiis et omni patrimonio suo perpetim sanctissimæ virginis Eulaliæ servus deserviat. Nam et hoc præsenti decreto sancimus, ut sicut ultimi pueri ante equum dominorum suorum absque aliquo vehiculi juvamine ambulare soliti sunt, ita ante caballum domini qui præest cellæ sanctæ Eulaliæ ambulare debeat, et omne servitium quod infimum consuevit peragere mancipium, coram eo deposito cothurno vel fastu cum omni humilitate deserviat. Accepta igitur sanctus Masona auctoritate, eum illico de basilica egredi, ad suum conspectum venire præcepit et, ut semper pietatis visceribus affluebat, eum blande ne aliquid jam deinceps formidaret, admonuit. Sed, ut jussioni principis obtemperans, causa obedientiæ de ecclesia sanctæ Eulaliæ usque ad atrium, quod est fundatum intra muros civitatis, ante caballum Redempti diaconi [pergere ordinavit arreptoque baculo supradicti diaconi] [quæ uncinis inclusa sunt desiderantur in codice.] manibusque gestans, [cum] ad atrium pervenisset, statim eum vir sanctus cum uxore et filiis et omnibus prædiis absolvens liberum abire permisit. Hoc solum illi præcepit, ut omnimodis catholicam fidem integram et immaculatam cunctis diebus vitæ suæ conservaret.

ANNOTATA.

a Hæc verba ex more in occursum cum præcedentibus conjungenda puto, non cum sequentibus, ut passim legitur in editis, et totam sententiam sic explico: Debebant singuli terrarum possessores singulis annis certam copiam frumenti et aliarum rerum ecclesiæ seu episcopo conferre et mos erat ut in die paschatis hæc plaustris adveherentur a colonis ad portam civitatis, ubi episcopo post missam illac ad ecclesiam S. Eulaliæ procedentem offerrentur. Sic igitur ex more cum plaustris multis, quæ ducebant ipsorum coloni seu homines, advenerant conjurati.

b Ita in codice nostro, non Sunnonis, ut in editis. Ceterum jam conjecerat Thomas Tamayus legendum esse Sunnanis, gothica declinatione, ut Wambanis, Egicanis, Chintilanis, Suintilanis, et id genus alia.

c Joannes Biclarensis, conjurationem illam non adversus solum Masonam, sed adversus Reccaredum regem initam illigat anno 587 [Cfr. Comm. præv., num. 26.] .

CAPUT XIX.
Narbonensis tumultus Arianorum, ab episcopo Athaloco excitatus, compressus est opera Reccaredi regis.

[Rebellio Narbonensis, cujus particeps est Athalocus episcopus arianus,] Ea igitur tempestate apud Galliarum eximiam urbem Narbonam hujuscemodi contra fidem catholicam diabolus excitavit seditionem, cujus causæ seriem enarrare perquam longum est; nam si hoc per ordinem prosequi voluerimus, tragœdiam magis quam historiam texi videbitur. Sed breviter summatimque exiguam particulam enarremus. Duo denique comites, inclyti licet opibus et nobiles genere, profani tamen mentibus et ignobiles moribus, Granista videlicet et Wildigernus, una cum arrianorum episcopum nomine Atalocum, vel alii multi compares errorum suorum, graviorem in eamdem regionem fecerunt turbationem. Nam resultantes adversus fidem catholicam, infinitam multitudinem Francorum in Galliis introduxerunt, quatenus et pravitatem arrianæ partis vindicarent et, si fieri potuisset, regnum viro catholico Reccaredo præriperent. Interim per idem tempus innumerabilem clericorum, religiosorum et omnium catholicorum interficientes multitudinem, immensam fecerunt stragem; quorum scilicet salvator noster Jesus Dominus animas omni auro obrizo puriores omnique lapide pretioso pretiosiores, velut holocaustomata suscipiens, catervis martyrum in cœlesti sacrario collocavit.

[45] [a rege Reccaredo compressa.] Post hæc igitur nulla mora intercurrente sublimis atque omnipotens Deus hostibus suis superno brachio repugnans, precibus excellentissimi Reccaredi principis sanguinem innocuum ulciscens, romphæali judicio protinus de inimicis mirificam fecit ultionem a. Denique prostratis consternatisque universis fidei catholicæ inimicis, sanctus Masona episcopus cum omni plebe sua psalmodiæ canticum exorsus mysticas laudes Domino cecinit, atque ad aulam almæ virginis Eulaliæ cum omni plebe plaudentes manibus ymnizantesque venerunt. Ac deinde paschalem solemnitatem omnes cum eo cives jucundissime celebrantes more priscorum platearum [ed. per plateas.] fragore magno jubilantes in laudem Domini clamaverunt, dicentes: Cantemus Domino, gloriose enim honorificatus est; et iterum: Dextera tua, Domine, magnificata est in virtute; dextera manus tua confregit inimicos, et præ multitudine majestatis tuæ conteruisti adversarios. Post hæc, remotis ab omni parte tempestatibus, copiosam Dominus populo catholico largire dignatus est pacem.

ANNOTATUM.

a Insignem hanc Visigothorum de Francis victoriam, anno 588 relatam [Cfr. Comment. præv., num. 26.] , magnificis verbiscelebrant Joannes Biclarensis [P. L., tom. LXXII, p. 870.] et Isidorus Hispalensis [De regibus Gothorum, cap. 54 (P. L., tom. LXXXIII, p. 1872).] , nec dissimulavit Gregorius Turonensis [Hist. Franc., lib. IX, cap. 31.] . — Ad Claudium ducem datæ exstant epistolæ Gregorii M. [Lib. IX, ep. 120 (P. L., tom. LXXVII, p. 1050).] et Isidori Hispalensis [Epist. VI (P. L., tom. LXXXIII, p. 902).] , ubi inter alia laudem ejus bellicam celebrant.

CAPUT XX.
Masona valde senex factis eleemosynis moritur, Eleutherio archidiacono ex prædictione viri sancti præmortuo.

[S. Masona senex curam ecclesiæ suæ committit Eleutherio archidiacono:] Sanctus itaque Masona dum multis curriculis annorum adminiculante divino suffragio Emeretensem regeret ecclesiam, fessus jam nimia senectute, vi febrium correptus est, cœpitque viribus totius corporis repente destitui. Tunc deinde convocans archidiaconum suum, nomine Eleutherium, ait illi: Cognosce, fili, quia tempus resolutionis meæ instat: et ideo obsecro te atque admoneo, ut jam modo ita curam sanctæ ecclesiæ totiusque sanctæ congregationis sollicite geras, ut me in omnibus securum reddas, et mihi liceat in loco secreto mœroris animi mea, priusquam abeam, deflere delicta. His auditis, jam dictus archidiaconus ejus non infirmitati nec senectuti compassus est, non se desolari tanti patris solatio doluit, sed potius pro ejus obitu gaudio magno gavisus est; protinus cor suum lætitia transitoriæ potestatis inflavit, ita nimirum ut cum magno comitatu puerorum superbus equo vehente huc illucque properaret.

[47] [qui inde nimis superbus factus,] Post aliquantis autem diebus accidit ut sanctus Masona episcopus puerulis, qui ei fidele exhibuerant servitium, libertatis chartulam conscriberet, et pro confirmanda eorum libertate aliquam partiunculam pecuniolæ tribueret, aut certe exiguas possessiunculas conferret. At ubi archidiacono jam dicto nunciatum est, illico atrium petiit, quemadmodum se haberet sanctus episcopus sciscitavit. Cui cum dictum fuisset quia convalescente ægritudine morti jam adpropinquaret, statim supradictos puerulos arcesivit, et quidquid illis veraciter a sancto fuisset illatum episcopo requisivit. Cui cum illi veraciter dixissent, excitatus in furia cœpit eis minas [ed. minans.] turbulenter prætendere terrores ac dicere [cod. (pro ac dicere) addicere.] : Videte quod accepistis, bene conservate; nam si mihi omnia intemerata, cum requisiero, non præsentaveritis, scitote vos gravissimis suppliciis fore [cod. cum furore.] excruciandos. Et his dictis, cum furore ad domum suam reversus est. Tum deinde supradicti pueri, cellulam in qua sanctus vir Masona episcopus æger in lectulo recubabat ingressi, amarissime coram eo flere cœperunt, dicentes: Misericordiam nobis indignis pro tua pietate fecisti, quod utique melius nobis convenerat si non fecisses. Ecce adhuc tu vivis, et tantas nobis minas prætendunt; te defuncto, quis nos de eorum queat liberare manibus? Hæc et his similia multa coram eo lacrymabiliter affati sunt. At ille his auditis non facile credidit; sed prius, ut suæ gravitati condecebat, utrum verum an falsum esset quod audierat, sagaciter requisivit.

[48] [orante sancto episcopo præmatura morte abripitur.] Cum autem comperisset verum esse quod audierat, lacrymatus est, statimque se in sellulam levari et ad basilicam sanctissimæ virginis Eulaliæ, cui semper devota mente servierat, deferri præcepit. Cumque ibidem sanctissimus senex pervenisset, coram altari sacro manus expandens, simulque venerabiles oculos cum lacrymis ad cœlum adtollens, cum magno gemitu sese in terram prostravit, et preces suas diu multumque in conspectu Domini fudit. Completa vero oratione, clara voce cunctis audientibus ait: Gratias tibi refero, Domine, quoniam exaudisti me. Benedictus tu in secula seculorum, quia non amovisti deprecationem meam et misericordiam tuam a me. Et his dictis ad episcopium rediit, ita nimirum redditus pristino robori ut putares hunc non ægrum, non senem, sed redivivum sumpsisse vigorem, juvenemque esse robustissimum. Qui cum ex more ad vespertinum officium vellet procedere, mirum in modum gaudentibus cunctis, archidiaconus hæc audiens, reatu suo oppressus, obstupuit, quod audiebat ad vesperam processurum quem putaverat eodem die moriturum. Confusione igitur et pudore faciei opertus, secundum consuetudinem cum omni clero voluit noluit coram episcopo astitit, eique incensum ex more obtulit. Cui vir Domini ait: Præcedes [cod. hic et inferius præcedis.] me, sic mihi anima tua vivat. Quod ille audiens, non intellexit plenius, sed ceteros diacones percontatus est quidnam esset quod sanctus episcopus dixisset: Præcedes me. Illi vero ignorantes causam responderunt: Non pro alio tibi dictum est, nisi quia eum præcedes ad ecclesiam. Cumque vespertinum cœpisset implere officium, statim supradictus archidiaconus gravissimo dolore ibidem in choro psallentium percussus, ad domum suam cum gravi ægritudine remeavit. Quod dum genitrix ejus, sanctissima scilicet femina, agnovisset, illico ad venerabilem virum cursu rapidissimo properavit, eumque deprecari cum lacrymis et fletu magno cœpit, ut pro filio ejus oraret ad Dominum. Ad hæc ille hoc tantum respondit: Quod oravi, oravi. Exhinc die tertia archidiaconus obiit. Sanctus vero Masona episcopus plurimis, quibus superstes [cod. supprestis.] fuit diebus, multam eleemosynam egenis impertivit, ac fidelibus famulis majora gratiæ suæ beneficia conferens, largiora stipendia munerum tribuere est dignatus. Dein senex et nimium ætate decrepitus dierumque multorum, ultimum inter verba orationis cum pace efflavit spiritum.

CAPUT XXI.
Post Masonam Innocentius diaconus fit episcopus Emeritensis, et post illum Renovatus, uterque clarus miraculis.

[S. Masonæ succedit Innocentius,] Post hunc denique electus est sanctus vir summæ sanctitatis ac simplicitatis, nomine Innocentius, cujus meritum nominis indicabit vocabulum. Innocens utique et simplex, neminem judicans, neminem condemnans, nemini nocens, innocuus semper et pius cunctis vitæ suæ temporibus extitit. Qui eodem tempore quo ordinatus est, ut fertur, in ordine diaconorum ultimus habebatur. Tantæ denique sanctitatis et compunctionis fuisse perhibetur ut quotiens pluvia deerat et æstu nimio terram longa siccitas exurebat, collecti in unum cives urbis illius cum eodem per basilicas sanctorum, precibus Dominum exorantes, pergebant. Repente vero, quotienscumque eum præcedebant, pluvia cælitus largiflua tribuebatur, quæ plenissime terram satiare potuisset. Unde non dubium erat quod ejus lacrymæ, ex tam humili simplicique mente editæ, apud omnipotentem Deum non solum hæc, verum etiam potiora his obtinere potuissent a.

[50] [et huic Renovatus.] Quo etiam defuncto, sacerdotii culmen sanctus Renovatus cunctis virtutibus decoratus non immerito promeruit: vir denique natione Gothus, generoso stemmate procreatus, familiæ splendore conspicuus. Erat enim procerus corpore, forma perspicuus, statura decorus, obtutu gratus, venusto vultu, decora facie, nimiumque admirabilis aspectu. Sed quamvis extrorsus habitus sui esset gloria decoratus, introrsus pulchrior habebatur lumine sancti Spiritus illustratus. Multis nimirum artium disciplinis existebat eruditus, multisque virtutum variis generibus adornatus. Erat enim egregius in omnibus operibus suis, æquissimus, justissimus, nimiumque acris ingenii et in omnibus disciplinis ecclesiasticis vehementer instructus atque in divinis voluminibus perquam exercitatus. Hic dum multis virtutibus coruscaret, sacra doctrina nonnullos discipulos erudiens, sanctissimoque exemplo vitæ suæ instituens, prudentia videlicet, sanctitate, patientia, mansuetudine, misericordia, plurimos tales qualis ipse exstitit limen [ita cod., ed. lima.] justitiæ sanctique dogmatis prædicatione effecit: cujus doctrina hactenus rutilat ac refulget ecclesia ut sol et luna. Dein cum plurimos annos irreprehensibiliter rexisset ecclesiam, angelicis cœtibus copulaturus [cod. compulaturus, ed. copulandus.] omnibusque cælestibus supernarum partium legionibus conjuncturus [ed. conjungendus.] , mirabiliter artubus resolutis e corpore egrediens, superni aulam regni cum Christo semper mansurus et sine fine regnaturus introire meruit.

[51] [Sancti episcopi, de quibus dictum est, in ecclesia S. Eulaliæ quiescunt.] Horum igitur supradictorum sanctorum corpora in una eademque cellula haud procul ab altario sanctissimæ virginis Eulaliæ honorifice tumulata quiescunt. Ad quorum denique veneranda sepulcra tantam Christus quotidie copiosæ pietatis confert gratiam, ut quacumque fuerit quispiam ægritudine convexatus, quocumque etiam fuerit languore afflictus, statim ut divinum numen illic toto corde depoposcerit [cod. deposcerit.] , omnes a se morbos discussos omnesque maculas pulsas divinitus sentiens, sanus hilarisque ad cupitam per Dei gratiam pervenit sanitatem b.

[52] [Libellus iste ad ædificationem fidelium scriptus.] Quantitatem scilicet miraculorum obitumque simul impolitus ut potuit sermo Christi militum enarravit; qui quamlibet squalore nimio peritus imperite [ed. peritis imperitus.] displiceat, omissa pompa verborum humiliter sentientes credentesque nobilitat, et quoddam emolumentum bonæ mercedis legentibus audientibusque accumulat. Ego namque, humillimus omnium, a fastidiosis lectoribus precor ut legant prius hujus codicis opuscula, et postea despiciant, ne videantur non ex judicio sed ex odio præsumere, et ignorata damnare. Illud tamen manifestissime cognoscant, me amore Christi et dilectione sanctissimæ Eulaliæ impulsum [cod. impulsus.] ut scriberem, manifesta retulisse, vera procul dubio veraciter exposuisse. Uni in Trinitate semperque Domino regnantique perenniter gloria, honor, fortitudo, gratiarum actio, virtus, potestas, laus et benedictio nunc et semper, et in secula seculorum. Amen. c

EXPLICIUNT VITÆ SANCTO RUMPATRUM EMERETENSIUM

ANNOTATA.

a Præter ea quæ refert noster de Innocentio unum nobis superest de eo documentum, subscriptio scilicet ipsius decreto Gundemari regis de primatu ecclesiæ Toletanæ anno 610, his verbis concepta: Ego Innocentius Emeritensis provinciæ Lusitaniæ metropolitanus episcopus, dum in urbem Toletanam pro occursu regio advenissem, agnitis his constitutionibus assensum præbui atque subscripsi [Mansi, tom. X, p. 511.] . Ubi si admittas metropolitanos ordine antiquitatis subscripsisse (quod tamen in ea constitutione quoad episcopos servatum non fuisse notat Florezius) [Esp. Sagr., tom. VI, p. 159.] , inde collegimus supra [Comm. præv., num. 24.] eum anno circiter 605 vel 606 ad episcopalem dignitatem fuisse evectum. Quamdiu autem Emeritensem sedem tenuerit, nullo indicio nobis traditum est. Florezius quidem eum ad annum circiter 616 sedisse autumat [Esp. Sagr., tom. XIII, p. 208.] , eo quod Renovatus ejus successor apud Levitam nostrum dicitur [Num. seq.] plurimos annos rexisse ecclesiam, porro certum est Stephanum, Renovati successorem, jam sedisse anno 633, quo anno, die 5 decembris, subscripsit concilio Toletano IV [Mansi, tom. X, p. 641.] : unde denique concludit Florezius intervallum temporis quod intercedit inter annum 606, qui videtur fuisse ultimus vitæ Masonæ, et annum 633, qui forte fuit primus annus Stephani (contra quam opinionem allegare licet quod inter sex metropolitanos qui concilio Toletano IV subscripserunt, Stephanus tertio loco legitur), ita dividendum esse ut major pars attribuatur Renovato. Timeo tamen ut hujusmodi rationem loquendi per plurimos annos tam stricte apud anonymum nostrum accipere liceat: facile enim videtur augendi verbis abuti. Exempla afferri possunt, præter alia [Cfr. Comm. præv., num. 10.] , opusculi nostri loci ubi a Sunna innumerabilem multitudinem populi de gremio catholicæ ecclesiæ separatam ait scriptor [Num. 38.] , cum ingenti multitudine Claudium ducem et cum ingentibus catervis populi Sunnam et complices ejus ingressos ad colloquium illud quod intra aliquod episcopalis palatii conclave habitum est [Num. 39.] , infinitam multitudinem Francorum ab arianis Narbonensibus fuisse advocatam [Num. 44.] . Ex quibus omnibus tandem nobis dicendum videtur totam illam chronotaxim,præter terminos annorum 610 et 633, admodum esse incertam.

b Extremo seculo XV reperta sunt in antiqua ecclesia S. Eulaliæ corpora quatuordecim, quæ censuerunt fuisse sanctorum qui olim in ea ecclesia honorabantur et tempore dominii Maurorum a fidelibus abscondita, et inter hæc SS. Pauli, Fidelis, Masonæ, Innocentii et Renovati. Quæ omnia cum veneratione in decentem locum translata sunt. Documenta huc spectantia ediderunt majores nostri ad diem 31 martii agentes de S. Renovato [Tom. III Martii, p. 907 – 908.] . Rursus ea hoc loco proferre supervacaneum visum est.

c Correctum velim mendum quod supra (pag. 322) irrepsit in annotatione 2 ad prologum partis posterioris (ante num. 9), ubi scilicet in fine supplenda est vox simpliciter, ita ut legatur: cod. simplicibus simpliciter.

DE SANCTIS HIBERNIS BRENAN, CANAN, FINNTINA, BIGILL, AILTIN, CAOMHOG COLMAN, COLMAN ALTERO, LONAN, CRONAN, AEDH, MARTAN TRIBUS FILIIS DIOMÆ ET SEPTEM EPISCOPIS DE CILL-TEDIL.

[Commentarius]

Brenan, in Hibernia (S.)
Canan, in Hibernia (S.)
Finntina, in Hibernia (S.)
Bigill, in Hibernia (S.)
Ailtin, in Hibernia (S.)
Caomhog, in Hibernia (S.)
Colman, in Hibernia (S.)
Colman alter, in Hibernia (S.)
Lonan, in Hibernia (S.)
Cronan, in Hibernia (S.)
Ædh, in Hibernia (S.)
Dichull, Martan, in Hibernia (S.)
Martan, in Hibernia (S.)
Tres filii Diomæ in Hibernia (SS.)
Septem episcopi de Cill-Tedil, in Hibernia (SS.)

AUCTORE C. D. S.

[Sancti in martyrologiis hibernicis hac die celebrati,] In Festilogio Ængussii ad hanc diem annuntiantur Lonan, Colman, Cronan cum conspicua ipsorum sequela [Edit. Whitley Stokes, p. clxii. De Ængussio ejusque martyrologio videsis O'Curry, Mss. materials of ancient Irish history, p. 363 sqq. Brevius V. De Buck, Recherches sur les calendriers ecclésiastiques in Periodico Précis historiques, an. 1877, p. 67.] . Quæ etiam nomina sola leguntur in kalendario Drummondiensi: Et apud Hiberniam natale sanctorum confessorum Lonani, Colmani et Cronani [Kalendars of scottish saints, Ed. Forbes, p. 26.] . At multo plura apud Marianum O' Gorman [De quo videsis O'Curry, op. cit., p. 361; De Buck, l. c., p. 68.] et inde apud Michaelem O'Clery in Martyrologio Dungallensi; nam, quod haud scio an satis animadversum sit, Martyrologium hoc Dungallense fere excerptum est ex Gormano, omissis scilicet sanctis aliis præter Hibernos et nonnullis subinde notulis adjunctis. En igitur tibi utriusque simul elenchum sanctorum ad diem 1 novembris, in quo quæ Dungallensi propria sunt uncinis inclusimus: cetera utrique communia. Textum autem Mariani, adhuc ineditum, excerpsimus ex codice bibliothecæ regiæ Bruxellensis [N. 5100 – 5104, fol. 185 V°.] .

Cairpre * episcopus. [Exstat quædam Cill Cairpre, i. e ecclesia Carprei, in Tir Aedha, prope Eas-Ruaidh et Sith-Aedha de Eas-Ruaidh.]

Ailtin [episcopus et virgo, de Cill-insi].

Septem episcopi de Cill-Tidil.

Brughach episcopus de Rath-maighe-hAenaigh [ortus ex genere Colla-da-Crioch].

Lonan, de Trefoit in Bregha [ad Boinam] fluvium. Sequitur hic nota satis prolixa de origine nominis Trefoit, deinde altera de nominibus parentum Lonani, quam infra memorabimus, ubi distinctius dicemus de hoc sancto [Num. 10 extr.]

Brenann.

Colman, filius Fionani, de Ath-Iomglaisse.

Colman.

Cronan, de Maethail.

Canan.

Finntina, virgo, de Cluain-Guithbinn.

Aedh, filius Roi, de Foibren.

Bigill, de Tulach.

Dicholl, de Rath. Sed hoc nomen loci, ut infra notabimus, ad Martan referendum est.

Martan, de Inis-edhnigh, [ortus ex genere Conall Each-luath, qui erat de genere Corbmaci Casi, filii Oilioll Olum].

Caemhoc, de Cill-insi.

Cronan, de Tuaim-Greine [in Tuadhmumhain].

Denique in calendario quodam anglice edito a cl. W. Reeves [Ecclesiastical antiquities of Down, Connor and Dromore, p. 376 sqq.] (quod tamen unde haustum vel quam antiquum sit non indicat), ad eamdem diem 1 novembris laudantur S. Ailtin, episcopus de Kill-innsi, S. Anog de Kill-innsi et S. Caomh virgo de Kill-innsi.

[2] [qui tamen forte non omnes legitimo cultu ecclesiastico honorati sunt.] De S. Brugacio et de S. Carpreo mox distinctius agemus. Reliquos autem hic simul conjungimus, non quod quidquam in eorum historia omnibus commune occurrat, sed quia pauca de singulis notanda habemus. Sed et singulorum legitimum cultum ecclesiasticum aliunde quam ex Gormani martyrologio vindicare nequimus, deficientibus aliis documentis. Porro licet martyrologium istud seculo XII conscriptum sit, haud immerito forte suspicio oriri potest ea lucubratione non purum aliquod martyrologium exhiberi, sed et necrologium, seu illi admixta esse non pauca nomina virorum et feminarum fundatione alicujus ecclesiæ aut beneficiis in eam collatis insignium vel qui alio aliquo titulo ad eam pertinuerant, quamvis numquam beatorum honoribus dignati sint. Quod omnino certum videtur de simili documento, Martyrologio nimirum Tamlactensi, extremo seculo IX concinnato, ubi non semel occurrit annuntiatio omnium monachorum alicujus cœnobii [V. De Buck, opusc. cit., p. 67.] .

[3] [Brenan, Canan, Finntina,] De Brenanno quidem et Canano nihil omnino comperimus, nisi quod similia nomina etiam ad alios dies apud Gormanum et O'Clery signata reperiuntur, videlicet Brenanni ad dies 9 januarii, 8 et 16 maii, 27 julii, 3 et 29 novembris, 1, 8 et 13 decembris; Canani vero ad diem 4 novembris, addito titulo presbyteri. Quod si quis nomen istud idem cum Cuanano seu Cuano supponere voluerit, multos alios præterea homonymos in hibernicis martyrologiis indicare licebit [Cfr. Colgan, Act. SS. Hib., p. 251, not. 2 et p. 650, col. 2.] . Nihil etiam exploratum nobis est sive de Finntina Virgine sive de loco Cluain-Guithbhinn, ubi habitasse vel coli dicitur.

[4] [Bigill,] Nihil quoque de S. Bigill. Quoad nomen autem loci, adverti potest vocem Tulach, quæ collem significat, multorum oppidorum et vicorum nomen ingredi [Cfr. Index ad Annales quatuor Magistrorum, Ed. O' Bonovan, tom. VII, pp. 114 – 115, 109; Joyce, Irish Names of places, p. 355 – 356.] . Subinde etiam occurrit hoc nomen sine ullo addito. Sic duplici loco Vitæ Tripartitæ S. Patricii secundum editionem Colgani [Part. II, capp. 130 et 133 (Trias Thaum. pp. 146, 147).] narratur S. Patricius in Dalaradiæ regione condidisse ecclesiam Tulachensem (attamen notandum est in versione anglica cl. W. Hennessy utroque loco aliud nomen adjungi voci Tulach seu Telach) [The Life of S. Patrick, by M. F. Cusack, pp. 441, 442.] , quam utramque in antiqua diœcesi Connerensi, in comitatu Antrim, sitam esse censet cl. W. Reeves [Eccl. antiq. of Down and Connor, pp. 251, 322, 338.] . Parochia etiam nomine Tullagh erat in comitatu Corcensi [O'Donovan, The genealogy of Corca Laidhre, in Miscellany of the Celtic Society, 1849, pp. 99, 106, 138, 139.] , alia in comitatu Mayo [O'Donovan, The genealogies, etc. of Hy-Fiachrach, p. 196.] , et præterea Cill-Tulach (hodie Kiltullagh), i. e. ecclesia collis seu in colle, in comitatu Galway [O'Donovan, The tribes and customs of Hy-Many, p. 78.] . Sed cuinam ex his vel aliis locis eo nomine insignitis attribuendus (vel attribuenda) sit S. Bigill, nobis omnino incertum est.

[5] [Anog,] Jam de sanctis de Kill-innsi, quos tres numero recenset calendarium Reevesianum [Cfr. supra num. 1 extr.] , Ailtin, Anog et Caomh. Et primum quidem ac tertium etiam memorant martyrologia Mariani et Dungallense [Cfr. ibid.] , non tamen secundum, cujus nec in aliis documentis uspiam mentionem reperi. Sed in martyrologio Mariani supra vocem Ailtin hanc notulam a scholiaste adjectam adverti: et an inghen og o Cill innse, id est, et eorum (ejus?) filia virgo de Cill-innse. Quæ consideranti forte haud absurde alicui in mentem venerit auctorem calendarii Reevesiani, vel alium aliquem quem secutus sit, dum sanctos suos Killinsienses ex isto martyrologio excerpserit, prætermisso nescio qua ratione verbo inghen, voces an og conjunxisse ita ut unum ex iis nomen effecerit legeritque tandem uno tenore: Ailtin et Anog de Kill-innse. Certe, quod jam monuimus, nihil de S. Anog aliquo alibi notatum occurrit.

[6] [Ailtin,] Ex eadem notula derivasse suspicor titulum virginis apud Michaelem O'Clery Ailtini nomini adjectum. Unde vero eidem Ailtino adhæserit episcopi titulus, plane non assequor. Certe nullus alius notus est episcopus Kill-innse, hodie Killinchy, viculi antiquæ diœcesis et comitatus Dunensis [W. Reeves, Eccles. antiq., p. 10, not. d (cfr. pp. 166, 179). Cfr. Joyce, pp. 288 sqq., 399.] . Itaque, si vere illic deguit Ailtin quidam episcopali dignitate ornatus, ex numero eorum episcoporum fuisse judicandus est qui sine certa sede ordinari consueverunt in Hibernia [Cfr. Reeves, ibid., p. 123 sqq.; Act. SS., tom. XII Oct., pp. 888 – 889.] .

[7] [Caomh,] Nomen vero Caomhoc seu Caemhog, ut legitur apud Marianum et O'Clery, ita distinxit auctor calendarii Reevesiani ut ultimam syllabam interpretaretur esse vocem hibernicam ogh, id est virginem, quum tamen suffium oc, sicut et in, en et præcipue an, formam diminutivam nominum significent [Colgan, Act. SS. Hib., p. 71 not. 3; Zeuss, Grammatica Celtica (Ed. Ebel, 1871), p. 273; Act. SS., tom. II Jan., p. 1111, n. 2.] , quæ forma, sicut passim in linguis teutonicis, ita et in veteri hibernico idiomate ad observantiæ et dilectionis affectum exprimendum adhiberi solebat. Quumque idem dicendum sit de præfixo Mo (quod proprie meus sonat) [Colgan, Act. SS. Hib., p. 71, not. 2, et alibi passim. Cfr. Act. SS., tom. II Jan., 1. c.; tom. XII Oct., pp. 416, 420.] , inde fit ut omnino synonyma habenda sint nomina Caomh vel Caoimh seu Coemh (nam et apud priscos Hibernos, ut rursus notat Colgan [Loc. cit.] , sæpius scribitur oe ubi a recentioribus ao vel aoi), Caomhan, Coemhin, Coemhog, Mochoamoc seu Mochoemog, et si qua sunt similia [Cfr. Colgan, Tr. Thaum., p. 177, not. 88.] . Porro quum plurimi in monumentis hibernicis occurrant sancti aliquo horum nominum designati, nullus tamen, præterquam in martyrologiis nostris, qui commoratione in Kill-innse præcipue insignis sit, nihil jam quod de nostro præterea dicendum habeamus, nobis præsto est.

[8] [Colman.] Nec aliter pronuntiandum de Colmano filio Fionani, de Ath-Iomglaisse. Nam hujus nominis plus centum quinquaginta sancti recensentur in monumentis Hibernorum [Colgan, Tr. Thaum., p. 480, n. 8.] . Quorum nulli attribuitur pater Fionan aut habitatio Ath-Imglasse, vicus scilicet in extrema parte septentrionali comitatus Sligo situs, qui hodie Ahamlish nomen habet [Reeves, Life of S. Columba, by Adamnan, p. 287.] .

[9] [Colman alter,] Ad alterius vero Colmani nomen, qui cum Cronano et Lonano ad hanc diem refertur in Festilogio Ængussii, hæc adjicitur nota ex celebratissimo Leabhar Brecc seu Libro Vario [Cfr. Eug. Curry, Mss. materials of ancient Irish history, p. 352.] : Colman, filius Dimmæ, ex Tech-mic-Dimmai [i. e. domo seu ecclesia filii Dimmæ] in Ui-Cellaig Chualann et de Daire-mic-Dimmai [i. e. querceto filii Dimmæ], prope Cluain Ednech. Vel Colman filius Findchadi, i. e. de Cluain Bruices prope Flesc in Momonia, qui primo fuit in Dun Flesce [Calendar of Œngus, Ed. Whitley Stokes, p. clxvii (cfr. p. 29).] .

[10] [Lonan] Lonanum hoc loco duplicem designari potuisse in Festilogio Ængussii indicat adnotatio adjecta in Leabhar Brecc, his verbis: Lonan, filius Talmachi, de Trefot in Bregia. Vel Lonan filius Telchani de Cluain-Fota in Leix [Ibid.] . Et Lonanum quidem filium Talmachi apud Ængussium ad diem 13 novembris annuntiari ait O'Donovan [Annal. Quat. Mag., tom. I, p. 336, not. a.] , sed perperam: nullus enim Lonanus vel die 13 vel alia hujus mensis die præter primam annuntiatur, sive in tribus codicibus unde recens editum est Festilogium sive in codice Bruxellensi, descripto a Michaele O'Clery, quem præ oculis habemus. Ipse vero Michael, post Gormanum ejusque scholiasten, ad hanc diem 1 signat Lonanum, filium Tamlachi, et Trefoit (al. Treoit) in Bregia, ad Boinnam fluvium, adjicitque notam ex Leabhar-na-hUidhri excerptam [O'Donovan, l. c.] , qua nominis Trefoit origo explanatur, ac præterea versus quatuor ex alio antiquo documento, quibus indicatur mater sancti nostri fuisse Dustric, filia Trusti, septentrionalis Britanniæ (quæ hodie proprie Scotia dicitur) regis.

[11] [de Trefoit,] Lonanum nostrum conditorem fuisse cœnobii Trifodensis (Treoit, Trevit-mor, Trefoit-mor, hodie Trevet in comitatu Midensi) [Cfr. O'Donovan, ibid.; W. Reeves, Adamnan, p. 76, not. a. ] , conjicit Guillelmus Reeves [Loc. cit.] . Illius monasterii abbates nominantur in Annalibus Quatuor Magistrorum ad annos 769, 808, 838, 885, 906, 917, 1004, episcopi autem ad annos 769 et 898, scribæ ad annos 734 et 769, et præterea ad annum 788 airchineach seu custos ecclesiæ hereditarius [Cfr. O'Donovan, not. ad h. l.] . Sed Lonan de Trefoit in solis nostris martyrologiis comparet.

[12] [Cronan,] Cronanus in adnotatione in Libro Vario ad Ængussium adjecta [Calendar of Œngus, p. clxvii.] dicitur fuisse ex genere Conn seu Cuani (celeberrimi utique illius Hiberniæ regis qui in Annalibus Cuanus centum præliorum vulgo nuncupatur) et de Tuaim Grene in Momonia septentrionali, hodie Tomgraney in comitatu Clarensi, ubi olim haud ignobilis visebatur ecclesia, cui apposita erat turris rotunda: hanc exstruxit Cormacus Hua-Killene, comorbanus (i. e. successor) [Cfr. Lanigan, Eccl. Hist. of Ireland, tom. III, p. 37, not. 117; Todd, St Patrick, p. 155 – 159; J. O'Donovan, Hy-Many, p. 77-78, nott. y, z, et p. 138, not. a.] SS. Kierani, Coemani et Cronani episcopus, qui decessit anno 965, ut in veteri Chronico legitur [Petrie, Round Towers, p. 380.] . In Annalibus Quatuor Magistrorum abbates Tuaimgrenenses memorantur ad annos 744, 747, 789, 1002. Post hunc annum vero jam non abbatum nomine veniunt, sed Comorbanorum Cronani de Tuaim-Grene, ad annos scilicet 1026, 1031, 1078, 1093, 1100, 1183 et 1485. Ex his apparet celebre fuisse Cronani nostri nomen. Nihil tamen præterea de illo notatum reperimus, quod nempe certo ad eum referri possit: nam Cronani non minus viginti duo festis distincti leguntur in Martyrologio Dungallensi, et forte multo plures numerandi erunt, si cum Colgano admiseris nomini Cronani synonymum esse Mochuam [Cfr. Act. SS., tom. VIII Oct., p. 382.] . Inter illos autem ad diem 19 octobris in Dungallensi signatus legitur Cronanus de Tuaim-Grene, cujus nomen, ut solet, accepit Michael O'Clery ex Mariano Gormano, additamentum vero de loco ex ejus scholiaste. Jam utrum is idem censendus sit cum nostro hac die 1 novembris culto necne quis dixerit?

[13] [Aedh,] Aedh etiam nomen, sive Aidani vel Moedoci, vel aliis enuntiandi modis expressum, frequentissime occurrit in monumentis hibernicis sive sacris sive profanis [Lanigan, tom. II, pp. 333, 335; Colgan, Act. SS. Hib., p. 220 – 221; Act. SS., tom I Jan., p. 1111 et tom. XII Oct., p. 777.] , at nullus qui alio quam in martyrologiis nostris loco simul et sanctus et filius Roi et de Foibrin fuisse indicetur. Et quidem in genealogiis recens editis a cl. v. Joanne Francisco Shearman [Loca Patriciana, Dublin, 1879.] , duplici loco legitur nomen Roi seu Roich. Primo quidem, in genealogia tribus quæ dicebatur Laidir Ara [Op. cit., p. 140, not.] , ubi nominatur Roich uxor Ross Ruadhi, a qua cognomentum accepit ejus filius Fergus Mac Roich, qui fuit rex Ultoniæ [J. O'Donovan, Hy-Fiachrach, p. 97.] : hujus vero inter posteros occurrit quidam Aedh Alainn [Shearman, loc. cit.] . Altero, in genealogia tribus Eoghanacht, ubi legitur aliquis Roi, de genere Conari Mor seu Magni regis Hiberniæ et inter ejus filios S. Aithchaem [Shearman, ad p. 394, n° 2, part. II. Cfr. ibid., p. 338.] , sed is colitur die 16 junii. Nihil dico de Aedh Roin, filio, id est, de genere Maelcobhæ, rege Ulidiæ [Annal. Quat. Mag. ad an. 649; W. Reeves, Eccl Antiq., p. 358 – 359.] : nam is certe huc non spectat. — Porro nullus illorum quos citavimus aliquid commune habuisse videtur cum Foibrin seu Foibhren aut Faebhran, monasterio comitatus Sligensis, de quo in Annalibus Quatuor Magistrorum ad annos 754 et 811. Itaque et quoad hunc sanctum nostrum omnia tenebris plena sunt.

[14] [Dicholl,] Neque magis perspicue loqui fas est de S. Dicholl seu Dichull, de quo Colgan in adnotatione ad Vitam S. Patricii auctore Jocelino, cap. 140 (ubi nomen Dichull occurrit): Plures, ait, extiterunt inter Hibernos Dichulli sive Deicolæ, abbates et eremitæ sanctitate celebres, de quibus Quatuor Magistri in Annalibus ad annos 700, 709, 747, 871 et 889. Item Martyrologium Tamlactense, Marianus Gorman, Cathaldus Maguir et Martyrologium Dungallense 28 febr., 15 martii, 1 maii, 12 junii, 1, 17 et 21 novemb., 18 et 25 decemb. Inter quos quis hic fuerit haud facile est determinare, cum Vita Tripartita infra part. 3, c. 94 et 95, tradit hunc fuisse abbatem Ernatiensem et postea Lugmagensem sive Luthensem in Ultonia. Sed cum circumstantiæ in prædictis martyrologiis diebus et locis citatis adjectæ eum ab aliis diebus excludant, videtur esse de quo agunt ad 1 novembris vel verosimilius ad 1 maii, quo aiunt S. Dichullum coli in ecclesia de Cluainbraoin, quæ est prope ecclesiam Luthensem in Ultonia et forte eadem cum ea quam Vita Tripartita vocat Ernatiensem, cum dicatur esse in eadem regione Australis Ultoniæ in qua sunt Luthensis et Ernatiensis ecclesiæ [Trias Thaum., p. 115, not. 148.] .

[15] [Martan.] Neque de Martano sive Martino quidquam novimus præter ea quæ supra [Num. 1.] exscripsimus ex Gormano et Dungallensi et mentionem quam legimus in Annalibus Quatuor Magistrorum ad annum 768: S. Martinus, episcopus de Inis-Eidnigh, obiit die 1 novembris. Id autem, sicut et alia quæ apud Quatuor Magistros leguntur ad hunc annum, notat O'Donovan [Ad h. l.] in Annalibus Ultonianis legi sub anno 772, sed omnino referenda esse ad annum 773, quum in iisdem Annalibus Ultonianis eodem anno indicetur eclipsis lunæ accidisse II nonas decembris: hæc autem eclipsis annum 773 insignivit [Cfr. Art de vérifier les dates, tom. I, p. 66.] . — Inis-Ednigh vero priscum nomen esse conjicit idem O'Donovan loci qui nunc appellatur Inishee, in parte occidentali comitatus Galway, ubi Owenmore amnis influit mari.

[16] [Tres filii Diomæ.] Restat ut agamus de tribus filiis Diomæ et de septem episcopis de Cill-Tidil. Quod ad primos attinet, eorum unus censeri posset Colmanus ille de quo supra, si nempe confidamus nota huic nomini apposita in Leabhar Brecc [Cfr. supra num. 9.] : quinam vero, hoc supposito, reliqui duo dicendi forent, omnino incertum. Aliis forte alia præplacebit opinio. Nimirum in parte genealogiæ Fiachriorum jam citata in opere nostro ad diem 29 octobris [Tom. XII Oct., p. 882.] occurrit nomen Diomæ Dubh, cujus nepotes indicantur fuisse SS. Fidhmuine, Fidhairle et Fiodhgus, qui communi nomine O'Suanaigh seu posterorum Suanachi designantur. Eo communi nomine (Ua Suanaigh) etiam cognominantur duo primi in Annalibus Quatuor Magistrorum [Ad. ann. 750 et 758.] (tertius in iisdem non comparet) et ibidem leguntur fuisse eremitæ seu monachi Ratheniæ (nunc Rathen, in comitatu Regis *), cujus cœnobii alter fuit conditor, ut censet Petrie [Round Towers, p. 245 – 246.] . Coluntur autem jam, secundum hagiographos Hibernos, Fidhmuinus Ratheniæ die 16 maii, Fidharlus die 1 octobris, Fidgusius in Glascarnn item die 16 maii [Colgan, Act. SS. Hib., p. 248.] . Hos itaque tres sanctos germanos, Diomæ filios seu nepotes (sæpe enim, ut notum est, confundi solent hi gradus cognationis in documentis hibernicis) [Exemplum videsis cit. tom. XII Oct., p. 883, num. 6 init.] , præsenti quoque die simul coli censeri potest, quorum communi illo gentilitio vocabulo nuncupata sit Tighmic-Dimmai seu ecclesia filiorum Diomæ in territorio Cualanni, id est in parte septentrionali comitatus Wicklow [J. O'Donovan, Book of Rights, p. 13, not. h.] , ac proinde, sicut Rathen et Glascarnn, in provincia Lageniæ sita. Quo autem tempore illi vixerint colligere licet ex Annalibus hibernicis, ubi Fidhmuini obitus ab annum 750, Fidharlii vero ad annum 758 vel 762 aut 763 signatur [Annal. Quat. Mag., ad ann., 750 et 758. Cfr. notæ Donovani ad hæc loca.] .

[17] [Septem episcopi de Cill-Tidil. Sæpius plures episcopi ejusdem loci in martyrologiis hibernicis memorati.] Quod ad septem episcopos de Cill-Tidil spectat, illud præcipue notandum hic venit, sæpius in documentis hagiographicis Hibernorum occurrere mentionem plurimorum episcoporum simul degentium. In Martyrologio Dungallensi sexies episcopos unius loci septem signatos reperimus, videlicet ad dies 15 januarii, 28 maii, 21 julii, 23 augusti, 3 octobris et ad præsentem 1 novembris. Qui omnes ad eosdem dies annuntiantur apud Marianum Gormanum, et quidem in textu principali, semper plurali numero, et præterea ad 28 maii et 23 augusti distincte adjecto numero septem, ad dies autem 15 januarii, 3 octobris et 1 novembris eodem numero adscripto in scholiis, ad solam diem 21 julii prætermisso. In Dungallensi præterea ad dies 15 januarii, 21 julii et 3 octobris illi episcopi indicantur fuisse fratres, eodem patre geniti. Sed et in litaniis sanctorum Hibernorum, quas circa annum 798 conscripsisse fertur Ængus Culdeus [Cfr. Eug O'Curry, Mss. materials, p. 380 – 382.] , non minus centum quadraginta una hujusmodi turmæ septem episcoporum occurrunt [Todd, S. Patrick, p. 32.] . Unde, sicut et ex nominibus multorum locorum in Hibernia qui ex episcopis qui illic deguerunt illa acceperunt, cujusmodi sunt Tulach-na-nespoic seu collis episcoporum, Rath-na-nespoic seu arx episcoporum, Disert-na-nespoic seu secessus episcoporum, Domhnach-na-nespoic seu ecclesia episcoporum, etc., recte omnino, ut videtur, colligit cl. Todd id moris fuisse in antiqua ecclesia Hibernica ut plures episcopi in eodem loco essent [Ibid., p. 31 – 32.] .

[18] [Quas hujus rei interpretationes commentus est Colgan,] Innuit quidem Colgan in martyrologiis supra citatis episcopos indicari sive in eodem loco quiescentes seu sepultos sive qui non simul, sed ex ordine aliquam ecclesiam gubernassent, sive etiam qui in eodem monasterio aliquando commorati essent [Act. SS. Hib., p. 339, not. 28, cit. infra num. 20. Adde ibid., p. 731, not. 8, et Tr. Thaum., p. 186, not. 73.] . Sed recte iterum advertit Todd, primam explicationem non solum arbitrariam esse, sed et violentem: quotiescumque enim apud hagiographos Hibernos nomine loci ubi colitur aliquis sanctus locus sepulturæ intenditur, ab iis adhiberi præpositionem in (tali loco), at ubi ecclesia vel monasterium significanda cui addictus esset, usurpari præpositionem de; jam vero septem episcoporum turmas quas sex diversis locis supra allatis coli indicant, singulas de tali vel tali dici ecclesia.

[19] [ex perspicuis] Neque plus valent explicationes aliæ, tum quia subinde illi septem episcopi fratres fuisse significantur [Cfr. num. præc. med.] , tum quod testimonia nonnulla admodum diserta eis interpretationibus contradicunt. Sic in carmine quod in laudem S. Mochtei episcopi Lugmadensis apud Ængussium ejusve scholiasten composuisse fertur ipse S. Columba, opulentia monasterii a sancto conditi celebratur his verbis: Non erat angusta familia Mochtei Lugmasensis monasterii. Trecenti presbyteri et centum episcopi erant cum ipso… [Ap. Colgan, Act. SS. Hib., p. 734.] . Et similia leguntur in antiqua Vita S. Mochtei [Ibid., p. 729, c. 7.] . Exaggeratum utique nimis fuisse hunc numerum presbyterorum et episcoporum simul in uno monasterio commorantium vix quisquam dubitarit, sed id certe ex utriusque scriptionis verbis concludere licet, neque scriptoribus neque legentibus absurdam visam esse multorum episcoporum uno in loco degentium assertionem.

[20] [testimoniis] Alterum testimonium affertur ex Vita S. Farannani, in qua narratur sanctus se contulisse ad locum qui Easdra appellatur: ubi in ejus occursum omnes vicinarum regionum antistites aliique quam plurimi viri et feminæ sanctitate spectabiles convenerant. Horum inde nominantur præcipui et inter eos septem episcopi de Cluain-Hemain: ad quorum mentionem adjecit Colgan hanc notam, in qua simul conjecit omnes interpretationes ab ipso excogitatas ne cogeretur admittere plures episcopos simul sedisse in eodem loco: In quodam pervetusto Litaniarum libello reperio invocari septem episcopos de Cluain-emhain. Sed esto, inquies, potuerint tot episcopi successive fuisse in uno loco: quomodo tamen simul, et ex eo simul, ad comitia publica venisse? Fateor imprimis monasterium vel congregationem, ex quo tot viri sancti et graves simul prodiissent, debuisse esse magnam. Non existimo tamen illos fuisse istius ex quo prodierunt loci episcopos, sed solum in eo sepultos, vel monachos simul fuisse sive ante sive post episcopatum [Ibid., p. 339, not. 28.] .

[21] [refutantur;] Testimoniis a cl. Todd prolatis adjungere possumus et tertium e Vita S. Senani: Sanctus autem Senanus relictis in monasterio Inismorensi aliquot viris sanctis ex suis discipulis et inter alios sancto Liberio et tribus episcopis Dalanno, Sedonio et Erco, contulit se ad aliam insulam [Ibid., p. 534, cap. 27.] . Quæ rursus interpretatur Colgan: Non existimo (inquiens) hos fuisse episcopos dum ibi relinquerentur, sed postea ad episcopatum esse assumptos [Ibid., p. 540, not. 19.] . Hæc pluribus refellere supervacaneum videtur.

[22] [nec mos ille videtur alienus a primæva disciplina.] Ceterum mos iste constituendi plures episcopos in eodem loco magis consonare videri poterat antiquiori Ecclesiæ disciplinæ, testante Hieronymo: Idem est ergo presbyter qui et episcopus, et antequam diaboli instinctu studia in religione fierent et diceretur in populis: Ego sum Pauli, ego Apollo, ego autem Cephæ, communi presbyterorum consilio ecclesiæ gubernabantur. Postquam vero unusquisque eos quos baptizaverat suos putabat esse, non Christi, in toto orbe decretum est ut unus de presbyteris electus superponeretur ceteris, ad quem omnis ecclesiæ cura pertineret et schismatum semina tollerentur [In Epist. ad. Titum cap. I, V. 5 (P. L., tom. XXVI, p. 562).] . Et forte etiam hinc argumeutum aliquod pro sua sententia desument qui fidem Christi jam primo seculo in Britannia majori (unde mox in Hiberniam transierit) prædicatam fuisse opinantur.

[23] [De loco Cill-Tidil.] Jam, quod ad locum spectat, Cill-Tidil seu Cill-Teidhil non dubitat Lanigan [Eccles. Hist. of Ireland, tom. I, p. 291, not. 77.] eumdem esse qui hodie vocatur Kilteel seu Kilteely, in orientali parte comitatus Limerick. Et recte quidem: nam Cill-Teidhil adjacebat Aræ seu Aradh-Cliach [Vit. S. Patricii, auctore Jocelino, Part. III, capp. 40, 41 (Tr. Th. p. 157).] , et in hoc territorio demonstrant antiqua documenta fuisse ecclesiam Kilteely [Annal. Quat. Mag., ed. O'Donovan, tom. II, p. 784, not. q.] .

[Annotata]

* Marr. Corpre.

* King's County.

DE SANCTO BRUGACIO EPISCOPO RATH-MAGHENSI IN HIBERNIA.

ANTE MED. SEC. VI.

[Commentarius]

Brugacius, episcopus in Hibernia (S.)

AUCTORE C. D. S.

Inter sanctos hac die 1 novembris apud Marianum Gormanum signatos legitur Brugach, cui nomini adjecit scholiastes: [Testimonia de S. Brugacio.] episcopus de Rath-Maighe-Aonagh [Cfr. supra pag. 339, num. 1.] . Quæ more suo exscribens O'Clery in Martyrologio suo Dungallensi, subjunxit hanc notulam: Ortus est de genere Colla-da-Crioch. Ex aliis vero documentis hagiologicis Hibernorum hæc pauca de sancto nostro colligimus. Videlicet in Vita Tripartita S. Patricii, part. II, cap. 136, quum mentio incidisset de S. Carpreo Degilli filio, ita pergit scriptor: Fuit etiam (Carbreus) sancti Patricii nepos spiritualis: nam episcopus Brugacius (qui est in Rath-Muge-Aonaich a sancto Patricio ordinatus episcopus) est qui sanctum Carbreum postea ordinavit episcopum [Trias Thaum., p. 148.] . Et in Vita quinta S. Columbæ, lib. I, cap. 32: Haud multo post Cruthnechanus (magister S. Columbæ), assumpto secum Columba, in Tirenniam profectus est, ad locum qui Rathenaigh nuncupatur, eo scilicet ad natalitiam Christi solemnitatem invitatus a sancto episcopo Brugacio filio Deagaidh seu Degadii [Ibid., p. 394.] . Præterea ejus genealogiam tradit Sanctilogium genealogicum [Cfr. infra num. 6.] .

[2] [De sede episcopali S. Brugacii] Præcipua quæstio versatur inter recentiores scriptores, cujus loci Brugacius noster fuerit episcopus. Colgano videtur esse ecclesia regionis Reutæ sive Dal-riediæ quæ hodie vulgo Rath-Muighe, aliis Airther-Muighe vocatur [Tr. Th., p. 183, n. 229.] seu Armoy in comitatu Antrim [Cfr. Reeves, Eccles. Antiq. of Down, p. 243 – 245.] . Colgani sententiam secutus est Archdall [Monastic. Hibern., tom. I, p. 23 – 24.] . Repugnant vero Lanigan, Reeves et O'Donovan. Et quidem ipsa Vita Tripartita [Part. II, cap. 128.] refert Olcanum ecclesiæ Rath-mugiæ seu, ut alii, Arthir-mugiæ, oppido Dalredinorum præcipuo, episcopum a S. Patricio fuisse præfectum [Tr. Th., p. 146.] : unde cogitur Colganus supponere Brugacium successisse Olcano [Act. SS. Hib., p. 377, n 6.] . Sed merito reponit Lanigan [Eccl. Hist. of Ireland, tom. II, p. 79, not. 256.] hoc satis incredibile esse, quum et ipse Brugacius a S. Patricio fuerit episcopus constitutus et ab eodem Olcanus, quem infantem baptizavit Patricius [Tr. Th., loc. cit.] , idque, ut ex serie gestorum Patricii in Vita Tripartita facile colligitur, ubi jam diu apostolico labori in Hibernia incubuerat. Præterea ex loco paulo superius citato Vitæ S. Columbæ [Num. 1 extr] apparet ecclesiam Brugacii sitam fuisse in Tirennia; Tirennia autem, fatente Colgano [Colgan, Act. SS. Hib., p. 370.] , erat in Tir-Conallia inter duo maris brachia, nempe inter sinum Loch-Febhuil (hodie Lough Foyle) et sinum de Suilech (Lough Swilly), ac proinde in hodierno comitatu Donegal.

[3] [diversæ sententiæ.] Unde colligunt Reeves [Eccl. Antiq., p. 80 (cfr. pp. 245, 247) et Adamnan, p. 192.] et O'Donovan [Annals of the Four Masters, tom. I, p. 385, not. x.] Rath-enaigh seu Rath-Maighe-h Aenaigh fuisse in hodierno vico Raymochy seu Rath in baronia de Raphoe; eidemque loco præfuisse Adamnanum, qui anno 725, et Cieranum, qui anno 779 abbates Rath-Maighe-Aenaigh obiisse leguntur [Ibid., pp. 322, 384.] . Occurrit Colgan supponens hunc Brugacium diversum fuisse a Rath-Mugensi, et eum esse qui colitur die 3 novembris, ac proinde duos circa idem tempus in Ultonia floruisse sanctos episcopos ejusdem nominis, quorum alter in Rath-Muige-Eonaigh, alter in Rath-Eonaigh sedem suam habuissent, quum nulla uspiam hujusmodi sedium episcopalium eodem fere vocabulo cognitarum distinctio appareat. Quod sane satis incredibile videtur. Itaque cum doctissimis viris modo citatis Rathenaich seu Raymochy sedem fuisse Brugacii censemus.

[4] [S. Brugacius floruit ante med. sec. VI] Quo autem tempore idem floruerit, aliquatenus definitur ex loco Vitæ S. Columbæ paulo superius citato [Num. 1.] , ubi Brugacium Columba puer cum magistro suo Cruthnechano invisisse legitur. Natus enim est Columba, secundum communiorem et probabiliorem opinionem [Cfr. W. Reeves, Life of St Columba, p. LXIX.] , anno 521, et certe inter annos 518 et 523. Inde igitur Brugacium circa annum 530 adhuc in vivis fuisse colligere licet. Et ad eamdem fere conclusionem adducimur ex genealogia Brugacii [Cfr. infra num. 7.] .

[5] [Ejus genealogia] Genealogiam hanc ascendendo deducit Sanctilogium genealogicum hibernicum usque ad Colla da Crioch, qui fuit abavus Manii Magni (Maine Mor), a quo descendit celebris tribus Hy-Many [Cfr. O'Donovan, Hy-Many, pp. 9, 24.] . Inde, ad alia documenta hibernica recurrendo, ulterius ascendere licet, ita ut genus paternum Brugacii deducatur usque ad Tuathal Teachtmhar, qui fuit rex Hiberniæ primo seculo æræ christianæ, immo et usque ad Ugaine Mor seu Hugonem Magnum, qui totius Hiberniæ sceptra tenebat anno circiter 600 ante Christum natum. Hanc genealogiam per tres partes seu tria schemata distributam hic exhibemus.

[6] [ex Sanctilogio genealogico hibernico,] Sit igitur primum schema a Brugacio ad Colla da Crioch, ex Sanctilogio genealogico [Cap. 13, ap. Colgan,Tr. Th., p. 183, not. 228 et Act. SS. Hib., p. 713 ac p. 511, not. 6.] :

COLLA DA CRIOCH.
ROCHAD.
EOCHAD DIURN.
FIECC.
CRIMTHANN.
FERGUS KEAN-FODA.
CORMAC.
ENDA.
BRUGHACH.

[7] [unde et rursus ejus ætas definitur.] Ex hac itaque stemmatis S. Brugacii parte rursus ætatem ejus aliquatenus definire licet. Nam Colla da Crioch nepos fuit Carbrei Liffecar [V. num. seq.] , qui, secundum veteres Annales Hiberniæ, obiit anno 284 [Ibid. extr.] , Brugacius vero ex eadem stirpe in linea recta octavus a Colla da Crioch ortus indicatur. Hinc igitur, si Colla da Crioch anno circiter 260 natum supponas et præterea cum communiori opinione triginta circiter annorum spatium medium inter generationes sibi ex ordine succedentes, Brugacius annis circiter 240 avo suo Colla da Crioch posteriorem, ac proinde circa annum 500 natum colliges. Si vero spatium illud medium inter patris nativitatem et filii haud improbabiliter ad viginti quinque annos contrahas, jam Brugacium anno circiter 460 natum jure statues. Neque necesse videtur ulterius ascendere, si ex Vita Tripartita admittatur Brugacium a S. Patricio fuisse ordinatum episcopum [Cfr. supra num. 1.] et, secundum probabiliorem opinionem [Cfr. Todd, St Patrick, p. 494 seqq.] , Patricium obiisse anno 493. Probabilius itaque ortus S. Brugacii anno circiter 460 illigandus videtur.

[8] [Ulteriores S. Brugacii majores] Colla da Crioch, abavus Manii Magni [Cfr. supra num. 5.] , filius fuit Eochaid seu Eochadi Doimhlen [O'Flaherty, Ogygia, part. III, cap. 75 (p. 359).] , qui et ipse filius erat Carbrei (Cairbre) Liffecar [Ibid.] , regis Hiberniæ post medium seculum III. Inde novam seriem habemus ascendentem usque ad Lugadium Sriabh-n-Dearg. Hanc exhibet sequens schema, illius scilicet pars quod ex codicibus mss. edidit Joannes O'Donovan [Battle of Magh-Rath, p. 326.] et ex aliis documentis (quod ad hanc partem spectat) confirmare licet. In quo ad singula regum nomina notavimus annos quibus signantur exordium et finis regni ipsorum, tum secundum computationem in Annalibus Quatuor Magistrorum receptam, tum (intra uncinas) secundum sententiam Roderici O'Flaherty in sua Ogygia [Part. II, p. 139 sqq.; part. III, cap. 49 seqq.] .

LUGHADH SRIABH-N-DEARG [i. e. Rubricatus.] , rex Hiberniæ an. mundi 5166 – 5191 [Seu ante Chr. 34 – 9.] [Chr. 65 – 73].
CRIMTHANN NIANAR, rex Hiberniæ a. m. 5193-Chr. 9 [74 – 90].
FERADHACH FINNFEACHTNACH [I. e. Justus.] , rex Hiberniæ a. Chr. 15 – 36 [95 – 116].
FIACHA FINNOLADH, rex Hiberniæ a. 40 – 56 [119 – 126].
TUATHAL TEACHTMAR [I. e. Bonaventura.] , rex Hiberniæ a. 76 – 106 [130 – 160].
FEIDHLIMIDH REACHTMHAR [I. e. Legifer.] , rex Hiberniæ a. 110 – 119 [164 – 174].
CONN a centum præliis [Quintus Centimachus (O'Flaherty).] , rex Hiberniæ a. 123 – 157 [177 – 212].
ART seu Arturus, cognomine Unicus, rex Hiberniæ a. 166 – 195 [220 – 250].
CORMAC ULFADA, rex Hiberniæ a. 226 – 266 [254 – 277].
CAIRBRE LIFFECAR, rex Hiberniæ a. 268 – 284 [279 – 297].
EOCHAD DOIMHLEN.
COLLA DA CRIOCH.

[9] [usque ad Hugonem magnum.] Tertium denique schema, ubi a Lugadio Rubricato ad Hugonem Magnum ascenditur, sola nititur auctoritate tabulæ jam citatæ quam edidit O'Donovan. Ubi advertatur, quod ad annos singulorum regum attinet, eos rursus indicari secundum duplicem computationem, tum Quatuor Magistrorum tum Roderici O'Flaherty, sed secundum illos anno ævi christiani primo respondere annum mundi 6000, secundum hunc 5950.

UGAINE MOR [Seu Hugonius Magnus (O'Flah.).] , rex Hiberniæ a. m. 4567 – 4606 [3619 – 3649].
COBHTACH CAEL BREAGH, rex Hiberniæ a. m. 4609 – 4658 [3665 – 3682].
MELGHE MOLBHTACH [I. e. Laudabilis.] , rex Hiberniæ a. m. 4677 – 4694 [3696 – 3708].
IARANGLEO [Seu Irereo.] FATHACH, rex Hiberniæ a. m. 4720 – 4726 [3721 – 3727].
CONNLA CRUAIDHCEALGACH vel CAEMH [I. e. Pulcher.] , rex Hiberniæ a. m. 4737 – 4757 [3734 – 3738].
OLIOLL CAISFHIACLACH [I. e. Dente scaber.] , rex Hiberniæ a. m. 4757 – 4782 [3738 – 3763].
EOCHAD FOILTLEATHAN [i. e. Comatus.] , rex Hiberniæ a. m. 4787 – 4804 [3768 – 3775].
AENGUS TUIRMEACH, rex Hiberniæ a. m. 4815 – 4875 [3787 – 3819].
ENNA AIGHNEAGH. rex Hiberniæ a. m. 4887 – 4907 [3831 – 3841].
LABHRADH LORC.
BLATHACHTA.
EASAMAN.
ROIGHNE RUADH.
FINNLOGHA.
FINN.
EOCHADH FEIDHLEACH, rex Hiberniæ a. m. 5057 – 5069 [3922 – 3934].
FINN EAMHNA.
LUGHADH SRIABH-N-DEARG.

[10] [Quo sensu diversorum filius dictus fuerit S. Brugacius.] Scrupulum autem movere non debet quod in primo schemate [Num. 6.] Brugacio pater indicatur Enda, quum idem Brugacius in Vita quinta S. Columbæ filius dicatur Degadii. Nam, ut notat Colganus [Act. SS. Hib., p. 51, not. 6.] , vocari potuit sanctus in hac Vita filius Degadii, non quod fuerit proprie et proxime ejus filius, sed ex ejus semine descendens. Nihil enim frequentius apud Hibernos, ut satis notum est, quam ut omnes ex eadem aliqua stirpe orti filii (mac) dicantur ejus qui stirpis radix seu caput habetur. Jam inter avos Brugacii, qui in triplice schemate nostro recensentur, non semel occurrit nomen Eochad, quod facile et Dechad efferri potuit.

[11] [De auctoritate tabularum genealogicarum apud Hibernos.] Tam antiquam profecto generis memoriam, qualem exhibent tabulæ superiores, irridebunt qui et eam sine scriptionis ope servari potuisse negent et litterarum usum apud Hibernos a S. Patricio vel aliis christianæ fidei præconibus primum introductum opinantur. Sed mitius et, ni fallor, rectius judicabunt qui consideraverint et quanti momenti antiquis Hibernis et Britannis videretur genealogias suorum regum et principum certo et publice innotescere [Cfr. O'Curry, Mss. materials, lect. x; Rice Rees, Essay on the welsh saints, p. 73.] , et quanto studio easdem celebrarent poetæ qui quasi ex officio publico gentiles traditiones diligentissime edocti optimatibus et plebi proponerent [Cfr. H. d'Arbois de Jubainville, Etudes sur la littérature celtique, tom. I, ch. VII et VIII.] , ut etiam sine scriptura eæ non ita difficile potuissent memoria servari, et denique diu ante introductas litteras romanas apud Hibernos in usu fuisse rudiorem illam et quasi hieroglyphicam scripturam quam oghamicam vocant, conscribendis libris utique parum accommodatam, sed qua facile breves memoriæ nominum, quales ferunt documenta genealogica, lapidi vel ligno insculptæ servari potuerunt [Cfr. Brash et Atkinson, The ogham inscribed monuments of the Gaedhil, præsertim pp. 28 et 34.] . Sed et advertendum est illis documentis genealogicis, qualia ad nos pervenerunt, sola nomina et seriem avorum indicari, nullis adjectis notis temporum; quas ubi recentiores supplere conati sunt, mirum non est quod, deficientibus certis testimoniis, diversas diversi computationes proposuerint, nec certe quidquam inde ipsarum genealogiarum auctoritati detrahitur. Certe nobis non licuit de sanctis Hibernis agentibus, ea stemmata, quæ Hiberni adeo semper magni fecerunt, silentio prætermittere.

DE SANCTO CARPREO EPISCOPO IN HIBERNIA.

TEMPORE INCERTO.

[Commentarius]

Carpreus, episcopus vel abbas in Hibernia (S.)

AUCTORE C. D. S.

In opere de sanctis homonymis, quod tribuitur celebri Ængussio Culdeo [Cfr. Colgan, Act. SS. Hib., p. 581, n. 14; Lanigan, tom. III, p. 247.] , legitur: Dina, filia regis Saxonum, mater fuit decem filiorum Bracani regis Britanniæ, [S. Carprei memoria in fastis sacris Hibermorum.] filii Brachæ Meoc: nimirum… Carprei Peregrini de Kill-Chairpre Isiol Farannan… [Ap. Colgan, op. cit., p. 312, num. 5.] . In quem locum ad nomen Carprei adnotat Colgan: Memorantur quatuor hujus nominis sancti in festilogiis apud Marianum Gorm., Mart. Tamlacten., Maguir et Martyrol. Dungall., ut S. Carbreus episcopus de Cluain-mic-nois, 6 martii, qui obiit anno 899; S. Carbreus episcopus Magbilensis, 3 maii; S. Carbreus filius Deccilli episcopus Culrathensis, 11 novembris; et quartus 1 novembris, quem præsentem esse existimo. Colgani sententiæ calculum suum adjicit v. cl. Joannes Franciscus Shearman [Loca Patriciana, p. 157.] , qui tamen simul in schemate genealogico Dalaradianorum [Ibid.] per oscitantiam aliquam, ut videtur, S. Carpreum die 19 novembris coli indicat.

[2] [Ejus stemma genealogicum:] Secundum ejusdem cl. Shearman sententiam, mox accuratius discutiendam, ex documentis hibernicis hanc S. Carprei genealogiam ad seculum primum exiens ascendentem conficere licet: in qua, sicut ubi agebatur de S. Brugacio, ad singulorum nomina quo tempore floruerint ex Annalibus Quatuor Magistrorum, quantum licuit, indicavimus, simul tamen uncinis inclusa adjicientes quæ apud Rodericium O'Flaherty secus notata reperiuntur.

	ROCHRADE [Annal., ad ann. 108 et 157; O'Flaherty, Ogygia, p. 143.] .
	MAL, rex Ultoniæ, dein Hiberniæ an. 106 – 110 [Annal., an. 110.] [rex Ultoniæ an. 130 – 163; Hiberniæ an. 160 – 163 [Ogygia, ibid.] ].
	TIBRATE TIREACH, rex Ultoniæ [Annal., an. 157.] [an. 183 – 213 [Ogygia, p. 144.] ].
	FERGUS GAILLINE [Ibid., p. 147.] .
	ÆNGUS GAIBHNEANN, rex Ultoniæ [an. 225 – 240 [Ibid.] ].
FIACHA ARAIDHE. rex Ultoniæ [an. 240 – 250 [Ibid., p. 148.] ].
CAS [Ibid., p. 157; Reeves, Eccles. Antiq., p. 349, not. v. Cfr. num. seq.] .
FEDHLIMIDH [Ibid., p. 157; Reeves, Eccles. Antiq., p. 349, not. v. Cfr. num. seq.] .
IMCHADH [Ibid., p. 157; Reeves, Eccles. Antiq., p. 349, not. v. Cfr. num. seq.] .
ROS, rex Ultoniæ [Ibid., p. 157; Reeves, Eccles. Antiq., p. 349, not. v. Cfr. num. seq.] .
LUGHADH [Ibid., p. 157; Reeves, Eccles. Antiq., p. 349, not. v. Cfr. num. seq.] .
EOCHADH COBHA [O'Flaherty, p. 157; Reeves, p. 349.] .
CRUINNBADHRADHE [O'Flaherty, p. 157; Reeves, p. 349.] .
CAOLBADH, rex Hiberniæ an. 357 [Annal., an. 357; O'Flaherty, p. 156.] .
BRACCAN [Cfr. infra num. 8.] .
BRACCANOC seu BRYCAN. —	MARCELLA [Cfr. infra num. 9.] .
BRYCHAN. —	DWYNWAS seu DINA.
	S. CARPREUS.

[3] [quod defenditur contra Flahertium.] Ex hoc stemmate delenda censet O'Flaherty nomina Cassii, Fedlimii, Imchadi, Rossii et Lugadii [Ogygia, p. 157.] , quia inter Fiacha Araidhe, qui (secundum ejus computationem) obiit anno 250, et Caolbadh, qui cæsus est anno 357, omnino locus non est generationibus octo quæ hic referuntur. Verum, quum in omnibus tabulis genealogicis tribus Dalaradiorum nomina ista signentur [Reeves, Eccl. Antiq., p. 349, not. r.] et certe, quod jam monuimus [De S. Brugacio, num. 11.] , major auctoritas tribuenda sit documentis illis antiquis quam Flahertii, et ceterorum recentiorum, annorum calculis inter se sat diversis, illa nomina censuimus retinenda. Ceterum, si cum Annalibus Malium ab anno 106 ad annum 110 Hiberniæ imperitasse supponas, jam aliquanto facilius generationibus duodecim, quibus inde ad Caolbadhium deduimur, conveniens spatium temporis reperies, ducentorum scilicet et quinquaginta annorum. Unde hinc potius nutat auctoritas computationis Flahertianæ.

[4] [Circa ultima nomina non concordant traditiones hibernicæ] Sed major difficultas versatur circa ultima nomina post Caolbadhum. Cujus ratio quo facilius intelligatur, primo hic legentium oculis simul subjicienda censui testimonia quibus nititur ea genealogiæ pars. Itaque in Sanctilogio genealogico Ængussii Culdei, cap. 23, legitur: S. Catanus filius Madani, filii Bracani, filii Kailbhadh regis Hiberniæ, etc. [Ap. Colgan, Act. SS. Hib., p. 313, not. 4.] . Et alio loco apud eumdem Ængusium: Dina, filia regis Saxonum, mater fuit decem filiorum Bracani regis Britanniæ, filii Brachæ Meoc; nimirum… Carprei Peregrini de Kill-Chairpre Isiol Farannain… Et mater fuit Mobeoci de Glean-geirg: nam is fuit filius Brachani filii Bracha Meoc [Ibid., p. 312, num. 5.] .

[5] [et cambricæ:] Ex alia parte occurrunt traditiones cambricæ. Has exhibet præcipue documentum editum ante triginta annos a cl. W. J. Rees [Ex Mus. Britt. cod. Cott. Vesp. A. XIV.] inter Vitas sanctorum Cambro-Britannorum, unde hæc ad rem nostram spectantia excerpimus: DE BRACHAN BRECHEINIAUC, ET COGNATIONE EJUS, EXCERPTUM EX ANTIQUO CHYROGRAPHO CIRCITER ANNUM 900. Brecheniauc primum a Brachano nomen accepit. In initio temporum erat Theuderic * regionis; qui quondam venit in Garthmatum, indeque perrexit cum ducibus et senioribus nec non et omni familia sua abiit ad Brancoyn juxta Lannmaies. Teuderic vero dixit ad Marchel, filiam suam: “Algoris vis apprime vos affligit; quamobrem operæ pretium est quatinus pelliceam vestem, nate * mea, conquiramus, ne ipsa frigoris asperitate gravetur; transmittam enim eam in Hiberniam cum trecentis hominibus ad Aulac filium Coronac, regem illius patriæ, quæ sibi maritetur.” Profecta est igitur Marchel cum trecentis hominibus… Deinceps autem cum centum viris sibi relictis (ducenti scilicet frigore in itinere interierant) ad Hiberniam transfretavit, et ad Aulac regem ejusdem patriæ cum suis incolumis pervenit. Qui cum magno tripudio et lætitia illam suscipiens, in legitimam conjugem eamdem sibi desponsavit, illi jurandum præbens, si eidem filium peperisset, cum eadem Britanniam remearet, ne videlicet puer patrio regno Britanniæ privaretur. … Postea vero Marchel peperit filium, vocavitque eum Brachan. Regressus est ergo Aulach cum Marchel regina et Brachan puero… Postea vero Aulach dedit filium suum Brachan regi Powis obsidem. Deinceps vero successu temporis Brachan oppressit filiam Benadel. Illa autem prægnans genuit filium nomine Kynauc… Hec sunt nomina filiorum Brachan de Brecheniauc. Sequuntur nomina filiorum decem, inter quos non indicatur Kynauc. De filiabus Brachan, quæ recensentur numero viginti sex. Tres uxores habuit Brachan, Praust scilicet et Ribrawst et Roistri [Lives of the Cambro-British saints, p. 272 – 275.] .

[6] [hæ nec secum invicem] Cum his satis concordant quæ apud alios veteres consignatæ sunt traditiones cambricæ, nec fere alia diversitas inter ea notanda quam circa numerum et nomina liberorum Bracani seu Brychani. Ita Silvester Giraldus in Itinerario Cambriæ scripto ineunte seculo XIII [Lib. I, cap. 2.] : Erat autem, ait, antiquitus regionis illius quæ Brecheinoc dicitur dominator vir potens et nobilis, cui nomen Brachanus, a quo etterra Brecheinoc denominata est. De quo mihi notabile videtur quod ipse viginti quatuor habuisse filias historiæ britannicæ testantur, omnes a pueritia divinis deditas obsequiis et in sanctitatis assumptæ proposito vitam feliciter terminantes [Ap. Camden, Anglica, Normannica, etc., p. 826.] . In quem locum notat David Powell: Hic Brechanus natus erat patre Haulapho Hybernorum rege et matre Britannica, nimirum Marcella, filia Theodorici filii Tethpalti reguli de Garthmathrin, illius nempe regionis quæ ab hoc Brachano nomen accepit et hodie Brechonia vel Brechinia dicitur, britannice Brecheinoc * [Ibid.] .

[7] In aliis documentis tredecim filii et viginti quatuor filiæ, vel quindecim filii et totidem filiæ Brachano tribuuntur [Cambro-British saints, p. 606, not.] ; [satis concordant;] immo et in catalogo sanctorum cambrico qui inscribitur Bonedd y Saint [Myvyrian Archaiology of Wales, tom. II (London, 1801), p. 27. Cfr. Rice Rees, An essay on the welsh saints, p. 73 – 74.] non minus viginti quatuor filii et viginti sex filiæ. Qui vero minimum numerum liberorum Brachani, non minus tamen viginti quatuor, duodecim filios et totidem filias, universos recensent [Ita Martyrologium Sarisburiense, ad 8 octobris.] . Sed inter liberos Brachani etiam quosdam ejus nepotes computatos esse, cum aliis opinatus est cl. Rice Rees [Essay on the welsh saints, p. 137.] , qui et quidquid ex documentis cambricis de viginti quatuor filiis et viginti sex filiabus in Bonedd y Saint recensitis, (quibus ex aliis documentis præterea tres alii filii et totidem filiæ adjunguntur) [Ibid., pp. 152, 153.] , colligere potuit, diligenti cura indicavit [Ibid., p. 138 – 156.] . Ubi et notandum venit nullum nomen sive adjunctorum quidpiam occurrere, quod ad S. Carpreum nostrum accommodari queat, qualis ex hibernicis fontibus nobis innotescit.

[8] [neque ipsæ traditiones hibernicæ] Cl. Shearman igitur, documenta hibernica præ ceteris maximi faciens, quum animadverteret Brachanum illum, cui undecim filios sanctitate insignes attribuunt, in iisdem filium dici alterius Braccæ seu Brachani, cognomine Meoc [Cfr. supra num. 4.] , quod nomen ipse ita interpretatus est ut idem sonaret quod Brachan oc seu Brachanus junior, collegit inde et tertium admittendum esse, seniorem scilicet, junioris patrem, quem et eumdem esse opinatus est cum Bracano filio Caolbadhi regis Hiberniæ, qui in genealogia S. Catani occurrit. Et ita quatuor generationes computat a Caolbadho ad S. Carpreum, quod omnino necesse erat ut hic sanctus Patriciana tempora attigisse censeri posset. Verum in primis, ut notat Colgan [Act. SS. Hib., p. 313, not. 4.] , nomen Braccani seu Brecani admodum frequens occurrit in genealogiis hibernicis, nec ulla in traditionibus item hibernicis reperitur ratio cur Bracanum illum, filium Caolbadhi, potius quam alium quemvis patrem S. Carprei fuisse censeamus. Neque multum hic juvant traditiones cambricæ, etiamsi cum Colgano [Ibid.] probabile opinaremur Aulac vel Haulaph regem Hiberniæ forte eumdem esse cum Caolbadh. Nam hæ traditiones diserte referunt Brachanum, patrem numerosæ illius sanctorum turmæ, fuisse filium, non abnepotem, Aulaci regis; unde et seculo IV floruisse dicendus est, nec facile ei filius tribui posset S. Patricio junior aut saltem æqualis, quod tamen non omnino repugnat.

[9] [satis certæ et perspicuæ.] Traditionibus cambricis id tantum concedit Shearman ut nomen Marcellæ ex iis accipiat, quam Brachani junioris uxorem facit, quum tamen eædem Marcellam uxorem fuisse Aulaci regis et matrem Brachani, quem unum norant, manifeste significent. Sed et ultro fatetur [Loca Patriciana, tab. 8 (ad pag. 157).] , secundum cambricas auctoritates Braccanum fuisse filium Amalgaidhi, qui ipse Cormacum, filium Carprei Liffacar regis Hiberniæ extremo seculo tertio [Cujus ulteriorem genealogiam videsis supra pag. 344 n. 8.] , patrem habuerit. At in documento citato supra [Num. 5.] legimus quidem patrem Braccani filium fuisse Coronac seu Cormaci, qui et ipse dicitur filius Carprei; sed hunc Carpreum fuisse Carpreum Lifficar nequaquam demonstratur. Hæc omnia igitur satis confusa sunt, nec satis video quo jure cl. Shearman [Loc. Patric., p. 153, not.] adeo succenseat Lanigano significanti [Eccl. Hist. of Ireland, tom. I, p. 424 – 426.] non nimis tribuendum esse auctoritati traditionum quæ circa historiam Brachani et filiorum ejus versantur.

[10] [Nihil præterea de S. Carpreo notum.] Neque aliunde quidquam nobis de historia S. Carprei innotuit, ut nec ullo indicio quo tempore vixerit definire liceat. Quod autem attinet ad ecclesiam quæ apud Ængussium [Cfr. supra num. 4 extr.] ejus cultu celebris indicatur, hæc notat Colganus [Act. SS. Hib., p. 313, not. 15.] : Est in regione Connaciæ Tirfiachra (nunc Tireragh, in parte septentrionali comitatus Sligo [O'Donovan, Hy-Fiachrach, p. 98, not. h.] ) appellata locus Aill-Farannain, id est saltus Farannani, dictus; cumque Isiol idem sit quod vallis vel locus imus, forte saltus ille est qui hic vocatur Isiolfarannain. Cum hac topographia satis concordat ea quam indicat Martyrologium Dungallense [Cfr. supra pag. 339, num. 1.] , ubi ecclesia Cill-Cairpre dicitur non longe distare ab Eas-Ruaidh; qui locus scilicet situs est in extrema parte meridionali comitatus Donegall juxta oppidum Ballyshannon [O'Donovan, Hy-Fiachrach, p. 76, not. c.] . Alia præterea ecclesia Kircarbrey reperitur in comitatu Wexford [Shearman, Loc, Patric., p. 157.] , sed ad quemnam S. Carpreum ejus origo referenda sit, quum quatuor hujus nominis sancti hiberni colantur [Cfr. supra num. 1.] , incertum.

[Annotata]

* supple rex

* corrige nata, vel potius, secundum ea quæ sequuntur, lege vestem natæ meæ conquiramus.

* hodie Brecknockshire in Wallia.

DE SANCTO CÆSARIO EPISCOPO ARVERNORUM IN GALLIA.

CIRCA AN. DCCXL.

[Commentarius]

Cæsarius, episcopus Arvernensis (S.)

AUCTORE C. D. S.

S. Cæsarium Arvernensem episcopum his paucis laudat Savaron in opere suo gallico de historia Claromontanæ civitatis conscripto, [De S. Cæsario testimonia Savaronis et Saussayi;] ubi agit de episcopis Claromontanis inter sanctos relatis: Vigesimus secundus sanctus Cæsarius obiit die prima novembris. Illius festum celebrat ecclesia Claromontana ejusque meminit vetus martyrologium [Les origines de la ville de Clairmont en Auvergne, p. 142. (ed. alt., p. 54).] : ejusdem ecclesiæ scilicet manuscriptum, quod ibidem in margine citatur. Fusius Saussayus in Martyrologio Gallicano ad diem 1 novembris: Apud Clarum montem, sancti Cæsarii, ejusdem municipii Arvernorum episcopi et confessoris, qui sancti Justi, Avoli sequacis, in ea cathedra successor factus, conspicuæ virtutis et sapientiæ intuitu, in eo munere ita se gessit ut doctrinæ instantia et vitæ cœlestis exemplis homines plerosque ad cultum justitiæ et pietatis adduxerit, omnes in sui admirationem ac venerationem rapuerit. Qua cum polleret gloria, ad Remense concilium, quod fere ex omnibus Galliæ provinciis coaluit sub Sonantio, invitatus, eidem cum præcipuis Galliarum pontificibus digno loco interfuit, ac subscripsit viginti septem canonibus, qui pro decoro Ecclesiæ et sacræ politiæ constitutione ibidem editi sunt. Hinc a Desiderio Caturcensi antistite sanctissimo ac eruditissimo, ob multæ sanctitatis, doctrinæ ac experientiæ rerum sacrarum existimationem præcipuo honore habitus, epistola etiam tractatoria salutatus est. At non iis solum prædicamentis, quod celebris suo ævo in episcopatu fuerit, hominum insignium opinione, suam posteris consecravit Cæsarius memoriam, verum sancte factis, quibus omni studio incumbens, demum vitæ divinitus actæ laude clarus, ad æternam gloriam emigravit. Cujus nomen jam fere ab illius obitu ecclesia Claromontensis in veneratione habens, tabulis suis inscripsit: abhincque hodiernum ejus transitum colit debita ipsius beatitudini collaudatione [Martyrol. Gallican., p. 813.] .

[2] [pauca de eo in veteribus monumentis servata.] Hactenus Saussayus, qui utinam indicasset unde collegerit Cæsarium statim post obitum suum in fastis sanctorum ecclesiæ Arvernensis inscriptum esse et cetera hauserit quæ de ejus virtutibus prædicat. Nullam enim aliam distinctam mentionem Cæsarii Arvernensis in vetustis monumentis reperire licuit præterquam inter nomina episcoporum Galliæ qui numero quadraginta subscripserunt concilio Parisiensi seu Clippiacensi anno 628 [Ap. Euseb. Amort., Elementa juris canonici veteris et moderni, tom. II, p. 421; J. Friedrich, Drei unedierte Concilien aus der Merovingerzeit.] , et eorum qui numero item amplius quadraginta interfuerunt Concilio Remensi sub Sonnatio episcopo [Flodoard., Hist. eccl. Rem., lib. II, c. 5 (P. L., tom. CXXXV, p. 102).] . Concilium istud Remense post Sirmundum [Conc. Gall., tom. I, p. 479.] anno 630 illigarunt Conciliorum collectores. Attamen ipse Sirmundus hunc annum non satis certo a se indicari professus est. De anno enim concilii (ait) non liquet. Ceterum sub Dagoberto rege, qui Clotario patri anno Christi DCXXVIII successerat, habitum fuisse arguit, in episcoporum qui adfuerunt catalogo, Rusticus episcopus Cadurcensis: qui ex clerico palatino Dagoberti creatus episcopus, septem tantum annis præfuit, successoremque habuit Desiderium anno VII ejusdem Dagoberti, hoc est anno Christi DCXXXV. Quod si de annis Dagoberti sermo sit quibus ante patris obitum in Austrasia regnabat, citerior aliquanto Christi annus huic synodo conveniet [Ibid., p. 619.] .

[3] [Ex tempore celebrati concilii Remensis, quod ex ætate eorum qui illi interfuerunt] Atqui concilium Remense re vera regnante adhuc Clotario II, qui obiit anno 628, celebratum fuisse liquido demonstrat Cointius [Annal. eccl. Franc., ad an, 625, n. 14.] , hoc duplici argumento. Primo scilicet, in diplomate Clotarii pro monasterio Sancti Benigni [Gallia Christ., tom. IV, p. 523.] nominatur Bertoaldus Lingonensis episcopus, Modoaldi, qui concilio Remensi interfuit [Cfr. Flodoard., loc. cit.] , successor [Gallia Christ. tom. IV, p. 523.] . Præterea in Vita sancti Leodegarii, quam Ursinus jubente Ansoaldo Pictavorum præsule conscripsit [Act. SS., tom. I Oct., p. 485.] , indicatur Dido ipsius Ansoaldi decessor tempore Clotarii II eam sedem occupasse. Beatus Leodegarius enim, ut scribit Ursinus [Ibid.] , ex progenie celsa Francorum ac nobilissima exortus, a primæ ætatis infantia a parentibus in palatio Lothario regi est traditus; ab eodem vero rege non post multum temporis Didoni præsuli Pictavensis urbis, avunculo suo scilicet, ad imbuendum litterarum studiis datus est. Jam vero Dido suffectus est Joanni, qui inter Patres concilii Remensis a Flodoardo refertur.

[4] [satis certo indicare licet,] Ex his igitur certo colligimus non serius anno 628 habitum esse Remense concilium. Immo neque intra biennium superius idem statuere licet, quum ei etiam interfuerit Senocus episcopus Elosanus [Flodoard., loc. cit.] ; is autem, teste Fredegario [Chronic., cap. 54 (Bouquet, tom. II, p. 434).] , anno Clotarii quadragesimo tertio, seu æræ nostræ 626, in exilium pulsus est. Interfuit etiam Arnulphus Metensis, qui anno 627 episcopatu cessit [Cfr. Bonnell, Die Anfänge des Karolingischen Hauses, pp. 98, 189 – 190.] . Ex alia vero parte concilio Remensi subscripsit S. Sulpicius Pius Bituricensis episcopus, qui successit S. Austregisilo anno 624 [Gallia Christ., tom. II, p. 16.] . Ex his omnibus itaque concludendum est tempus celebrati concilii Remensis contrahendum esse inter annos 624 et 626, ac proinde non immerito a Cointio [Annal. eccl. Franc., ad an. 625, n. 14.] et aliis recentioribus [Mansi, Conc., tom. X, pag. 591 not. (ubi duplex in numeris occurrit mendum typographicum, quum initio pro 628 expressus sit 638 et in fine 623 pro 625); Hefele, Conciliengesch., tom. III (ed. II), p. 74.] anno 625 vel 624 connecti.

[5] [colligitur Cæsarium floruisse circa annum 625.] Inde pro certo tenendum apparet, Cæsarium nostrum hoc eodem anno in episcopali dignitate floruisse, ac turpiter hallucinari Jacobum Branche dum Cæsarium temporibus Caroli M. et concilium Remense, cui interfuit, anno 813 adscribit [La vie des saincts et sainctes d' Auvergne et de Velay, p. 628.] . Inde etiam merito post Cointium [Ad an. 625, n. 1.] Sammarthani [Gallia Christ., tom. II, p. 244.] reprehendunt scriptorem Actorum sancti Maximi abbatis Limonici ad Rhodanum, ad diem 2 januarii a majoribus nostris editorum, qui hoc anno commemorat episcopum Arvernensem nomine Augustinum, eumque cum Paschasio Viennensium episcopo, æque incognito, testem facit obitus S. Maximi.

[6] [Epistola S. Desiderii Caturcensis ad S. Cæsarium.] Altera qualiscumque notitia circa sanctum nostrum eruitur ex litteris quæ ad Cæsarium episcopum directæ leguntur inter epistolas S. Desiderii Caturcensis, anno 629 in episcopum ordinati [Cointius, ad an. 629, n. 3.] : unde colligitur hoc anno vel etiam postea sedem Arvernensem tenuisse Cæsarium. Quamvis autem nihil præterea contineant hæ litteræ quod ad ipsius historiam illustrandam juvet, quum tamen satis breves sint, eas hoc loco recitare non pigebit, ne aliquo documento quod ad sancti nostri laudem spectet lectorem fraudare videamur. His itaque conceptæ sunt verbis: Domno semper suo Cæsario episcopo Desiderius peccator. Desiderabilia nobis gaudia eveniunt quotiens se aditus præbet, ex quo pusillitatis nostræ litteras almitati vestræ possumus dirigere; ideoque prælata occursionis obsequia fraterna charitate monemus, ut causas unde mutua fuit confabulatio, id est, de id quod ad profectum animæ pertinere noscuntur, toto conatu omnique adnisu elaboretis assequere, sicut e contra illa quæ evidenter saluti animæ obsunt, tota virtute studeatis fugere. Et quia charitas omnia suffert, sicut nos videtis de vestra salute sollicitudinem gerere, ita vos quoque de nostra exiguitate dignamini sollicitare, ne, quod absit, culpa quælibet nobis latens, vicinis propaletur et nobis quandoque in objectionem ponatur. Præterea credo quod nec vobis lateat qualem egestatem de aqua quam fons præbeat in hac Cadurcina civitate habemus. Sed voluntas nobis inest, si possis * permittit, ut per tubos ligneos subterraneo officio ad ipsam civitatem aquam ducere debeamus. Proinde quia novimus quod peritos ex hoc artifices haberes, precamur ut compendium de ipsos faciatis, et unde jubetis nos plenissime re servimus. Agat apostolica vestra taliter tam de prælata monitione quam et de ultima suggestione, sicut nos in omnibus efficaciter de parte vestra confidimus. Incolumem pontificatum vestrum divina pietas custodiat [P. L., tom. LXXXVII, p. 255.] .

[7] [S. Cæsarii sepultura. Ejus cultus jam auctoritate sanctæ sedis approbatus.] Sepultus traditur fuisse S. Cæsarius in ecclesia Sanctæ Mariæ Magdalenæ, quæ sita erat in Claromontanæ urbis vico adhucdum nuncupato Bois-de-Cros [Resie (L. E. de), Histoire de l'Eglise d'Auvergne, tom. II, p. 16.] . Sed nullæ ejus reliquiæ jam supersunt nec gesta nota sunt, quod et indicat Proprium Claromontanum approbatum a felicis memoriæ Pio IX [Edit. jussu Ill. ac Revm iDD. Ludovici Caroli Féron Parisiis ap. Adrianum Le Clere et Soc. an. 1855.] , in festo omnium Sanctorum Arvernensium ad diem 5 novembris inter Pontifices Arvernenses recensens Leogontium, Avolum, Justum, CÆSARIUM, Gallum hujus nominis secundum, Felicem, quorum sola nomina et virtutum memoria remanserunt [Part. Autumn., p. 68, lect. IV extr.] .

[Annotatum]

* potestas?

DE SANCTO GALLO II EPISCOPO ARVERNORUM IN GALLIA.

ANTE MED. SEC. VII.

[Commentarius]

Gallus II, episcopus Arvernensis (S.)

AUCTORE C. D. S.

S. Cæsario in sede Arvernensi Gallum, hujus nominis secundum, suffectum referunt vetusti illius ecclesiæ catalogi [Savaron, Les origines de la ville de Clairmont, p. 54; Gonod, Chronologie des eveques de Clermont, p. 14.] , [S. Galli II cultus, sicut S. Cæsarii, a sancta sede confirmatus.]ejusque festum celebrari calendis novembris aiunt scriptores Galliæ Christianæ [Tom. II, p. 244.] . Cointius vero [Annal. eccles. Franc., an. 643, n. 8.] tantum: Successerat Gallus, inquit, sancto Cæsario, cujus memoria kalendis novembris celebratur. Sed legitimum Galli II cultum jam securius affirmare licet post editum anno 1855 cum approbatione sanctæ sedis Proprium Claromontanum, in quo ad diem 5 novembris celebrandum indicatur festum omnium Sanctorum Arvernensium, inter quos in Lectione IV cum aliis sanctis episcopis illius civitatis nominatum legimus sanctum nostrum [Cfr. supra Comment. Præv. de S. Cæsario ep. Arvernensi, num. 7.] .

[2] [Gallus archidiaconus, qui reliquias S. Amabilis transtulit.] Quod ad gesta illius attinet, primo ad eum vulgo referunt quæ leguntur in antiqua Vita S. Amabilis, quam ediderunt majores nostri ad diem 11 junii. Nimirum: Inter alia legimus (ita Justus presbyter vel quisquis scriptor hujus lucubrationis fuit), quod S. Guallus Arvernos urbis archidiaconus, qui postea episcopatum obtinuit, cum videret tumulum B. Amabilis frequentari miraculis et virtutibus multis omnesque gratulari de beneficiis confessoris magnifici, Domino retulit laudes, qui cives Arvernenses tanto dignatus est munire patrono, et plenus Spiritu sancto, sicut de S. Stephano legimus, decrevit esse dignissimum, sanctum corpus de loco ubi primum positum fuerat, tolleretur, et in prima parte ecclesiæ honorabilius tumularetur. Acceleratur igitur votum: manifestatur causa religiosis et amicis: gaudent omnes et ut ita fiat hortantur. Ædificavit ergo in prima fronte basilicæ aulam, quam absidam vocamus, honorifico opere, quo sub istiusmodi arca altaris titulus dicaretur: et illuc transvexit sanctam famuli Dei glebam solemniter, cum choris clericorum jucunde psallentium, cum conventu populorum, cereos et lampades in obsequio ferentium; fabricam illam speciali devotione ipsius nomini dedicans. Nam propter amplitudinem denariorum, qui sancto confessori oblati sunt in vineis et agris et territoriis, de quibus hi qui canonice in hoc loco militarent alimoniam victus perciperent, sive ob magnitudinem miraculorum, ecclesiam S. Benigni etiam consuetudinaliter ecclesiam S. Amabilis appellant. Fecit et idem venerabilis Guallus pulcherrimum variis lapidibus pavimentum, ante S. Amabilis mausoleum, quorum multiformis color tum auri tum argenti repræsentavit candorem, quamdiu permansit illa structura: in qua, ob sui memoriam posteris tradendam, ordinata serie lapillorum, scriptum tale de se reliquit monumentum: Gallus Archidiaconus hoc fieri jussit [Act. SS., tom. II Junii, pag, 469.] .

[3] [non S. Gallus II, sed ejusdem nominis senior existimandus videtur,] Hunc igitur Gallum episcopum postea Arvernensem hujus nominis secundum fuisse existimarunt Savaron [Loc. cit.] , Cointius [Loc. cit.] , Papebrochius [Tom. cit., p. 470, annot. b.] , alii; reclamante Faydit, qui Gallum I, cujus Acta ex Gregorio Turonensi [Vit. Patr., cap. 6.] ad diem 1 julii in collectione nostra edita sunt [Tom. I Julii, p. 105.] , hoc loco designari contendit [La vie de S. Amable, par l'abbe Faydit, p. 284.] , ejusque opinionis, præter alia duo minus valida argumenta, hoc tertium non ita spernendum adducit; quod nempe Gallum illum I usque ad tempus quo episcopatum suscepit diaconatus officio in Arvernensi ecclesia functum fuisse ex Gregorii Turonensis narratione constat [Cfr. Act. SS., tom, I Julii, p. 106, n. 5] . Certe nullum indicium in capite ex Vita S. Amabilis citato prostat quo Gallum II potius quam I auctorem illius elevationis seu translationis fuisse colligi possit.

[4] [nec certe eas reliquias transtulit Arvernis Ricomagum.] Sed et haud mediocriter hallucinatus est scriptor Vitæ S. Amabilis in veteribus Actis interpretandis (nisi ipsis Actis error adscribendus sit, iisdem forte quæ memorantur Vitæ num. 16, nec certe, quamvis antiquissima dicantur, antiquiora sunt seculo XI) [Cfr. Papebroch, Comment. præv. de S. Amabili, num. 3 (Act. SS., tom. II Junii, p. 466).] , ubi ait corpus Amabilis a Gallo archidiacono translatum esse in ecclesiam S. Benigni, quam inde etiam consuetudinaliter ecclesiam S. Amabilis appellant. Dubium enim esse nequit quin hoc loco significetur ecclesia quam Ricomagi a S. Amabili grandi fabrica exaltatam dixit [Vit. num. 4 (ibid., p. 467).] et in qua ipse modo habetur humatus, ac proinde translatio corporis a S. Gallo Arvernis Ricomagum facta esse. At vero ex opusculo De sanctis ecclesiis et monasteriis Claromontii, edito a Savarone in Appendice ad librum de historia civitatis Claromontanæ [Les origines de la ville de Clairmont, p. 341.] , discimus eo tempore quo hoc opusculum conscriptum est corpus S. Amabilis nondum Claromonte fuisse translatum; inter ecclesias enim Claromontanas memoratur [Lib. I, n. 12 (Savaron, p. 352).] ecclesia S. Hilarii, ubi sancti* Amabilis in corpore quiescit. Opusculum autem non ante extremum seculum IX conscriptum esse inde colligitur quod inter sanctos quorum corpora in iis ecclesiis quiescere, vel quorum titulo altaria vel ipsæ ecclesiæ dedicata esse indicantur, occurrunt non solum SS. Genesius [Lib. I, nn. 17, 25.] , Præjectus [Lib. I, nn. 19, 24, 26; lib. II, nn. 2, 11.] , Bonitus [Lib. I, nn. 4, 24, 32; lib. II, nn. 3, 7.] , qui post S. Gallum II seculo VII Arvernensi sedi impositi sunt, et Pardulfus [Lib. I, n. 24; lib. II, n. 8.] , qui vixit ineunte seculo VIII, sed et Sigo [Lib. I, n. 2.] , qui post medium seculum IX ejusdem Arvernensis ecclesiæ pontificatum tenuit, quum S. Gallus I ante medium seculum VI, S. Gallus II vero circa medium seculum VII eidem ecclesiæ præsederint. Ceterum, ut jam notavit Savaron [In adnot. ad cit. opusc. lib. I, n. 12.] , illius scriptoris fidem satis elevat turpis parachronismus quo S. Præjectum Arvernensem episcopum, duobus seculis S. Amabili recentiorem, hujus coætaneum fecit [Vit. num. 4 (tom. II Jun., p. 467).] .

[5] [S. Galli II controversia cum Angelberto Remensi de quibusdam possessionibus ecclesiasticis.] Certius autem de S. Gallo II dictum intelligitur quod refert Flodoardus in Historia Ecclesiæ Remensis [Lib. II, cap. 6.] ubi de Leudegiselo, Angelberto et Landone, Remensibus ex ordine episcopis: Post hunc (Sonnatium) Leudegiselus .. tempore Dagoberti regis episcopium rexit… Hunc sequitur Angelbertus… Cui successit Lando vir illustrissimus et multorum possessor prædiorum: quorum nonnulla junxit ecclesiæ, quædam vero propinquis suis distribuit. Sed et ea quæ trans Ligerim Remensis habuerat ecclesia, et Felix abbas quidam ecclesiæ sancti Juliani martyris indebite retinebat, apud majestatem regiam legibus evindicata recepit; pro quibus jam antea prædecessor ejus Angelbertus episcopus cum Gallo Arvernensi episcopo coram rege controversiam habuisse reperitur. Controversiam istam habuisse non potuit Angelbertus cum S. Gallo I, Arvernensi episcopo, quippe qui solido fere seculo tempora Dagoberti regis antecesserit. Restat itaque ut cum S. Gallo II habuisse dicatur: nullus enim alius hujus nominis in Arvernensium episcoporum catalogo legitur. Materiam autem controversiæ censet Mabillonius [Annal. Bened., tom. I, an. 643, n, 20.] , nemine contradicente, fuisse ecclesiam Sancti Juliani Brivatensem, quæ tunc ad Arvernensem, modo ad Sancti Flori diœcesim pertinet.

[6] [Ejusdem epistola ad S. Desiderium Caturcensem.] S. Gallo II etiam vulgo attribuunt epistolam ad Desiderium Caturcensem, quæ legitur inter epistolas ad hunc episcopum a diversis aliis episcopis missas, his verbis conceptam: Domino semper suo et apostolico patri Desiderio papæ Gallus peccator. Dum talis nuntius de clade a Massilia venit, quod omnem pene provinciam depopulans vastet, domnus ordinet custodias mittere, et nullus de Cadurcino ad istas ferias in Rutenico vel vicinas urbes non præsumat exire, ne, quod absit, per quamlibet occasionem tantum malum in urbem vestram videatur inferre. Nam per ista contigua illis partibus loca custodiæ positæ sunt, ut nullus emendi aut vendendi aditum penitus habeat. Si non sollicite cogitabitis prævidere, periculum mortis instat. Præterea debita veneratione salutem mittens quæso ut in sanctis precibus vestris parvitatem nostram memorare dignemini, domne, verius pater [P. L., tom. LXXXVII, p. 265.] . Hæc igitur epistola, sollicitudinem adeo episcopo dignam præ se ferens, merito sane Gallo Arvernensi II adscribitur, qui in antiqua Vita Desiderii [Cap. XV (ibid., p. 232).] inter episcopos in Gallicana ecclesia tunc præcipue fama virtutum illustres recensetur, nec ullus alius ejusdem nominis episcopus eo tempore celebris habetur.

[7] [Quo anno obierit S. Gallus II et quamdiu sederit, incertum.] Hæc pauca de gestis S. Galli II monumenta nobis supersunt, magis heu! jejuna quam ut lucem aliquam ejus historiæ concinnandæ afferre videantur. Ex synchronismo cum Angelberto Remensi et Desiderio Caturcensi illud solum colligere licet, Gallum nostrum Arvernensi ecclesiæ præsedisse circa medium seculum VII. Nam Angelbertus sucessit Leudigesilo, qui tempore Dagoberti I, id est post annum 622, Remensem diœcesim rexit [Cfr. supra num 5.] , Desiderius vero Caturcensem sedem tenuit ab anno 629 ad annum 654, quod affatim demonstrasse videtur Mabillonius [Veter. Analect., ed. II, p. 520 – 521.] . Verum quo singulari anno ordinatus sit et obierit Gallus, et quamdiu episcopalia munera gesserit, nonnisi temerario, deficientibus documentis, videtur definiri posse. Quod vero significavit Cointius [Annal. eccles. Franc., ad an. 643, n. 9.] , provectæ ætatis fuisse Gallum, cum episcopatum suscepit, officio enim archidiaconi sub Avolo pontifice functum fuisse, certiori quam Savaronis auctoritate confirmatum vellem. Citat quidem ille [Les origines de la ville de Clairmont, p. 54.] Vitam ms. S. Amabilis; sed hæc Vita non videtur diversa ab ea quam ad diem 11 junii edidit Papebrochius, et in hac legitur solum a Gallo archidiacono fuisse translatum corpus S. Amabilis, non vero id factum esse Avolo Arvernensi episcopo [Cfr. supra num 2.] .

[8] [Ex testimoniis de utriusque S. Galli sepultura,] Restat ut agamus de sancti nostri sepultura. In libello de sanctis ecclesiis et monasteriis Claromontii edito apud Savaronem et supra non semel laudato, triplex occurrit mentio alicujus S. Galli in earum quapiam quiescentis. Primo nempe In ecclesia sancti Laurentii, altare sancti Laurentii: ibi requiescunt S. Gallus, et S. Briccius et alii SS. quorum nomina Deus scit [Lib. I, n. 3 (Savaron, p. 345).] . Deinde In ecclesia sancti Galli, altare sanctæ Mariæ, ubi requiescunt sanctus Gallus, et sanctus Urbicus, et sanctus Antolianus et sanctus Gerivaldus [Lib. I, n. 8 (Savaron, p. 348).] . Denique In ecclesia sancti Illidii, altare S. Clementis, altare sanctæ Mariæ, ubi sanctus Illidius, et sanctus Desideratus, et sanctus Gallus, et sanctus Avolus, et sanctus Justus, et sanctus Injuriosus et Scholastica in corpore requiescunt [Lib. I, n. 11 (Savar., pag. 350).] . In notis autem ad hunc ultimum locum citat Savaron alia tria documenta monasterii S. Illidii, ubi S. Galli reliquias in ecclesia ejusdem monasterii asservari indicatur. Nimirum Tabula Illidiana: Gallus Episcopus. Item vetus libellus de dedicatione monasterii S. Illidii: Namque in S. Illidii monasterio B. Venerandus episcopus S. Mariæ amore aliorumque sanctorum martyrum requiescit, necnon etiam beatus Gallus, atque Cassius. S. Gallus in dextera, Cassius vero in parte sinistra quiescunt. Item liber ms. de festo revelationis S. Illidii: Intra quam repertæ fuerunt, in quodam calice cupreo, reliquiæ Galli et Petri, in uno osse et in pulvere, valde caute et reverenter impositæ, quarum memoriale per episcopum et alios quosdam lectum, statim præ vetustate in cineres est resolutum.

[9] [quænam ecclesia S. Galli II corpus servaverit] Et quidem nemini dubium est quin Gallus ille, qui in ecclesia S. Laurentii quiescebat, fuerit episcopus Arvernensis hujus nominis primus, quum Gregorius Turonensis [De vita Patrum, cap. 6, extr. (P. L., tom. LXXI, p. 1035).] diserte de sepultura ejus scripserit: Episcopis autem quarta die advenientibus, eum de ecclesia levaverunt, et portantes in S. Laurentii basilicam ibi sepeliunt. Unde pronum fuit concludere ecclesiam S. Galli, de qua agebatur secundo loco supra citato, et in qua item S. Gallus quiescebat, dedicatam fuisse sub titulo S. Galli II, ejusque servasse corpus. Hæc ecclesia jam tempore Savaronis, id est circa medium seculum XVII, suis ruinis sepulta ne sui quidem vestigium reliquerat; sed, ut ipse notat ad hunc locum, situm ejus satis indicant verba Gregorii Turonensis de S. Urbico (qui etiam in ecclesia S. Galli requiescere dicitur) scribentis [Hist. Franc., lib. I, cap. 44.] : Ipse quoque sacerdos cum conjuge et filia in crypta Cantobennensi, juxta aggerem publicum, est sepultus. Ex his verbis igitur licet colligere ecclesiam S. Galli sitam fuisse inter septa monasterii Cantobennensis (vulgo Chantoin), de quo opusculum editum a Savarone agit lib. I, n. 26. Fieri tamen etiam potuit ut S. Urbicus e crypta Cantobennensi translatus fuerit in ecclesiam postea in honorem S. Galli ædificatam (quod conjicit Ruinart in nota ad modo citatum Gregorii Turonensis locum); sicque nihil commune cum Cantobennensi parthenone haberet ecclesia S. Galli.

[10] [omnino certo] Quidquid sit de ea re, Gallum II illic quievisse opinati sunt Savaro et alii qui post eum de sancto nostro dixerunt. At non mediocre negotium facessit tertius ex opusculo De sanctis ecclesiis Claromontii allatus locus, ubi indicatur in ecclesia quoque S. Illidii S. Gallum aliquem in corpore quievisse. Nec utique difficultatem solvit Cointius [Ad an. 643, n. 11.] supponendo corpus S. Galli junioris ex ecclesia ipsius nomine dedicata translatum fuisse in Illidianam : nam ex opusculo sæpius laudato colligitur eodem tempore et in S. Galli ecclesia et in Illidiana adfuisse corpus S. Galli. Quumque nullus alius sanctus hujus nominis cognoscatur, cujus cultus celebris Claromonte fuerit, præter utrumque Gallum episcopum, probabiliori forte conjectura opinari licet nomine corporis apud anonymum nostrum partem tantum corporis seu reliquias aliquas insignes designari: eaque conjectura confirmari potest ex loco allato libri de festo revelationis S. Illidii [Supra num. 8 extr.] , ubi reliquiæ Galli et Petri in ecclesia Illidiana asservatæ, in uno osse et in pulvere constitisse dicuntur. Itaque reliquiæ S. Galli in hujus sancti ecclesia et in Illidiana exhibitæ forte ejusdem corporis sancti partes fuere.

[11] [definiri nequit.] Verum, hoc posito, insurgit sponte et aliud grave dubium. Una enim ratio cur ecclesia S. Galli et ejusdem sancti reliquiæ in ea repositæ S. Galli II fuisse judicentur, ea erat, quod, quum S. Galli I corpus in S. Laurentii ecclesia conditum esse constet, inde consequi videbatur corpus S. Galli in ecclesia S. Galli servatum non fuisse Galli I, sed junioris. Jam si nomine corporis non ita prorsus corpus integrum, sed tantummodo pars aliqua corporis apud anonymum scriptorem libelli de ecclesiis Claromontanis intelligere fas est, quid obstat quominus et in ecclesia S. Galli et in Illidiana reliquiæ S. Galli I, qui utique longe clarior juniori apud Arvernos fuisse videtur, ex ecclesia S. Laurentii acceptæ supponantur. Fateor nullam rationem istud dubium solvendi meæ menti occurrere: unde rem in incerto relinquere potius judicavi quam temere affirmando vel conjectando dubia pro certis venditare.

[Annotatum]

* lege sanctus

DE SANCTO ANNARIO SEU EMMERANNO EPISCOPO CULTO IN DIŒCESI PICTAVIENSI.

[Commentarius]

Annarius seu Emmerannus, episcopus apud Pictavos (S.)

C. D. S.

[S. Annarius, quem perperam Saussayus Pictaviensem episcopum dicit,] Andreas Saussayus in Supplemento ad Martyrologium Gallicanum [Pag. 1252.] hanc mentionem adjecit ad diem 1 novembris: S. Annarius episcopus Pictaviensis (vulgo saint Eanne) quem parœcialis ecclesia vicina oppido Sancti-Maxentii, diœcesis Pictaviensis, titularem agnoscit et colit annuis sacris die 1 novembris. Quem etiam inde suis martyrologiis ad eamdem diem inseruerunt Castellanus et Simon de Peyronet [Catalogus Sanctorum, p. 70.] . At nullus hujus aut similis nominis episcopus Pictaviensis occurrit in monumentis historicis vel apud scriptores rerum Pictaviensium.

[2] [quemque eumdem esse cum S. Annario Autissiodorensi aliqua ratione probabile videri potest,] Inde forte aliquis in suspicionem adduci possit, hunc Annarium eumdem esse cum Autissiodorensi illo episcopo, de quo majores nostri dixerunt ad diem 25 septembris, quemque Pictavis aliquamdiu versatum esse vel saltem Pictaviensis ecclesiæ negotiis intervenisse, conjicere licet ex epistola missa ad Gundegisilum et alios episcopos tres, qui Chrodieldem, ceterasque sanctimoniales monasterii Pictaviensis S. Crucis ejusdem rebellionis participes, anathemate perculerant, cui scilicet epistolæ Annarius Autissiodorensis cum aliis episcopis novem subscripsit [Gregor. Turon., Hist. Franc., lib. IX, cap. 41.] . Qua occasione forte, quum ceteroquin fama sanctitatis illius celebraretur, præcipuam quamdam venerationem sibi apud Pictavienses conciliaverit: unde et postea ecclesia ejus nomine dedicata sit. Sic nimirum hagiologi nonnulli cum Annario Autissiodorensi eumdem dicendum putarunt patronum ecclesiæ parœcialis Hederensis in diœcesis Parisiensi, qui alio nomine Honestus appellari consuevit [Cfr. ad diem 25 sept., comment. præv. de S. Annario, num. 88 – 90.] .

[3] [colebatur olim sub] Verum alia edocti sumus per venerabilem sacerdotem qui hodie parœciæ S. Annarii * curam [nomine S. Emmeranni.] gerit. A quo scilicet, litteris missis mense junio 1878, accepimus festum diem patroni suæ ecclesiæ ante paucos annos celebrari solitum esse nomine S. Emmeranni episcopi Pictavis oriundi, qui medio seculo VII in Bavaria martyrio coronatus est [Cfr. commentar. de S. Emmerammo episcopo martyre ad diem 22 septembris (Act. SS., tom. VI Sept., p. 454 sqq.).] , postquam, si antiquo ejus biographo habenda sit fides (quam tamen eidem in hac re abnegarunt majores nostri), Pictaviensi sede se abdicasset. Et quidem in Breviario Pictaviensi anno 1765 edito, ad diem 24 septembris recitatur Lectio III de S. Emmeranno, ex ejus vita per Cyrinum Frising. episc. scripta et Cointio. Præterea exstant adhuc in parœcia S. Annarii documenta publica annis 1783 et 1785 gallice confecta, ubi hæc dicitur Paroisse de St-Emmeran, vulgo St-Eanne. Attamen, abhinc a paucis annis festus dies patroni illius celebrandus indictus est die 3 novembris sub titulo S. Annarii Episcopi et Confessoris: quo die in sola illa parœcia colitur, nullo tamen proprio assignato officio.

[Annotatum]

* Saint-Eanne.

DE SANCTO GENESIO ARCHIEPISCOPO LUGDUNENSI IN GALLIA.

CIRCA AN. DCLXXX.

[Commentarius]

Genesius, episcopus Lugdunensis (S.)

AUCTORE C. D. S.

§ I. Genesii memoria in fastis sacris. An Arabs fuerit ortu. An abbas Fontanellensis. De munere archicapellani regii ante episcopatum suscepto.

Jam ter prætermisso [Ad dies 14 aprilis, 13 junii et 14 augusti.] S. Genesio archiepiscopo Lugdunensi tandem in Actis nostris locus dandus est, quem ad hunc diem celebrant Martyrologia Hieronymiana Luccense seu Florentinii, [S. Genesius, in antiquis et recentioribus martyrologiis celebratus,] S. Germani et Gellonense cum affinibus San-Gallensi, San-Remigiano et Baluziano. Eumdem ad diem 4 hujus mensis memorant auctaria Atrebatense et Tornacense Martyrologii Bedani. Rursus vero ad 1 novembris annuntiatur apud recentiores Andr. Saussayum in Martyrologio Gallicano, in Castellani Martyrologio generali, sicut in martyrologiis Parisino edito jussu Cardinalis de Noailles et Autissiodorensi anni 1751, et apud Benedictinos Hug. Menardum, Gab. Bucelinum, Cherle et Lechner. Annuntiatur præterea apud Bucelinum ad diem 13 junii, et apud Saussayum in Supplemento ad Martyrologium Gallicanum ac Ferrarium in Catalogo generali ad diem 14 aprilis.

[2] [quem Arabem ortu quidam commenti sunt,] Genesium hunc Arabem vel Armenum fuisse et ex manichæorum erroribus ad catholicam fidem transgressum in Gallias venisse supponit Jac. Severtius [Chronologia historica archiantistitum Lugdun., ed. II, p. 163.] , non alio fundamento nisi quod apud Baronium [Ad an. 685, num. 2.] ex Cedreno et Luca Siculo legit manichæos quosdam in Armenia rogo absumptos esse, effugisse vero qui eidem supplicio destinatus erat Paulum quemdam Arabem, cui duo filii erant Genesius et Theodorus, quum tamen nec Genesius iste manichæorum doctrinæ renuntiasse aut in Gallias venisse usquam dicatur, neque, ut fatetur Severtius, tempora illa cum Genesii nostri ævo satis concordent. Nullam igitur aliam rationem suæ conjecturæ habuit præter similitudinem nominis, quasi et non multi alii antiquis illis temporibus Genesii extiterint, et plurimi etiam ejusdem nominis inter sanctos relati inveniantur [Cfr. Act. SS., tom. I Jun., p. 322; tom. V Aug., p. 123 – 124; tom. XII Oct., p. 547.] .

[3] [ab eleemosynis fuit] Amotis istis commentis, quæ novimus de S. Genesio usque ad episcopatum ipsius reducuntur ad ea quæ occurrunt in vita coæva S. Bathildis reginæ, [S. Bathildi reginæ,] uxoris Clodovæi II Francorum regis: cujus sanctissima vita quum regi summopere probaretur, narratur is piæ conjugi Genesium assignasse quo ad eleemosynas pauperibus et locis sanctis erogandas præcipue uteretur. Quam ipse rex pius consolans (sic antiquus scriptor) juxta fidem et devotionem ejus, dedit ei adjutorium suum fidelem famulum abbatem Genesium: per cujus manus ministrans ipsa sacerdotibus et pauperibus, pascebat egenos et induebat vestibus nudos, studioseque sepelire ordinabat mortuos: dirigens per ipsum ad cœnobia virorum ac virginum auri vel argenti largissima munera. Qui ipse Christi famulus domnus Genesius postea Christo jubente Lugduno Galliæ ordinatus est episcopus: tunc enim in palatio Francorum erat assiduus, per quem, ut diximus, ipsa domna Baltidis una cum regis Clodovei imperio et suggerente ipso Dei famulo, in cunctis pauperibus larga procedebat regis eleemosyna per loca multa [Act. SS., tom. I Jan., p. 739, n. 4.] .

[4] [non autem abbas Fontanellensis,] Primus, ni fallor, Symphorianus Champier seu, ut ipse se nominatum voluit,Campegius, in sua Ecclesiæ Lugdunensis Hierarchia [Lugduni 1537, fol.] , Genesium abbatem Fontanellensem, S. Wandregisili successorem, fecit, nulla adducta veteri auctoritate. Nec aliunde quam ex illius auctoris opere de episcopis Lugdunensibus, tot fabulis et commentis resperso, id consignavit Jac. Severtius [Loc. cit. supra.] , Joan. Chenu [In Archiepiscoporum et episcoporum Galliæ chronologica historia.] , Claud. Robert [In sua Gallia christiana.] , Theoph. Raynaudus [In Indiculo sanctorum Lugdunensium.] , qui falso asseruit eum abbatem Fontanellensem designatum esse per S. Wandregisilum, idque legi sub finem Actorum ejusdem S. Wandregisili apud Surium ad diem 22 julii, Saussayus [Martyrol. Gallican., 1 nov.] , Bucelinus [Menolog. Benedict., ad dies 13 junii et 1 nov.] et alii scriptores Benedictini, refragantibus Henschenio [Comment. de S. Ansberto, num. 15 (Act. SS., tom. II Febr., p. 345).] , Cointio [Annal. eccl. Franc., ad an. 654, num. 17 extr.] , Mabillonio [Act. SS. O. S. B., sec. II, p. 1053, not. b.] .

[5] [ut manifeste probatur ex Vita coæva S. Wandregisili] Illorum errori occasionem dedisse videtur præter titulum abbatis quo Genesius ab auctore Vitæ S. Bathildis decoratur, locus ille Vitæ S. Wandregisili ad quem provocat Theoph. Raynaudus, quum tamen ex eo loco idem error aperte manifestetur. Etenim ibidem legitur [Gall. Christ., tom. IV, p. 47.] : Percontantibus inde monachis (ex S. Wandregisilo morti proximo), post ipsius felicissimum transitum quem sibi præficere deberent, tale fertur dedisse responsum: Æternus, inquit, rerum conditor, qui vobis locum concessit oportunum, quo sibi plebs sua famuletur in sæcula, ipse vobis, charissimi filii, post parvitatis meæ decessum, dignum ac devotum misericorditer tribuet rectorem. Duo tamen sunt in præsentia vestra, charissimi mei filii, qui vicissim post meæ fragilitatis decessum in regiminis succedent locum. Erat namque unus vocabulo Lantbertus, vir eximiæ religionis et generis, ortus in territorio Tarvanensi, qui post beatum Genesium præsulatum ecclesiæ Lugdunensis suscepit. Alter vero vir Domini Ansbertus, qui beato Audoeno in pontificatu successit ecclesiæ Rothomagensis: quorum vitam atque virtutes libellus qui de eorum scribitur actibus, luculenter narrat. Atque ii successores fuere in regimine prædicto sanctissimo viro.

[6] [et ex Vita S. Ansberti,] En igitur coævus scriptor Actorum S. Wandregisili perspicue indicat, sancto abbati ex ordine successisse Lantbertum, qui post beatum Genesium præsulatum ecclesiæ Lugdunensis, non autem regimen Fontanellensis monasterii, ut illi intellexisse videntur, suscepit, et Ansbertum. Idque confirmat auctor item coævus Actorum S. Ansberti qui hanc ipsam prædictionem S. Wandregisili et subsecutam ejus successoris electionem ita narrat [Ap. Surium, 22 jul., Vit. S. Wandregisili, num. 23; Act. SS., tom. V Jul., p. 280, n. 25.] : Igitur cum inclytus Domini sacerdos Wandregisilus ante transitus sui ex hac vita diem languore correptus, ad extrema pervenisset, interrogatus a fratribus quem ex semetipsis eligerent rectorem, fertur tale eis reddidisse eloquium: Duo sunt in præsentia nostra clarissimi mei filii. Hos vicissim mihi volo succedere, scilicet ut me decedente prior eorum Lambertus subrogetur, et, illo mortalibus exempto, posterior eorum Ansbertus substituatur. Itaque eo in cœlestis regni societate assumpto, omnis caterva monachorum, eligit famulum Domini Lambertum, ejus sanctum discipulum, successorem… [Analect. Bolland., tom. I, p. 183,n. 10; Act. SS., tom. II Febr., p. 349, n. 13.] .

[7] [atque confirmari potest argumento chronologico] Ex his itaque affatim liquet Wandregisilo monasterii Fontanellensis conditori et primo abbati proxime successisse in hujus cœnobii regimine Lambertum, qui inde assumptus est ut in sede Lugdunensi sufficeretur Genesio: ut proinde huic in serie primorum abbatum Fontanellensium locus non reperiatur nec necesse sit cum scriptoribus supra citatis hic recurrere ad calculum annorum quibus Wandregisilus Fontanellensi cœnobio, Genesius vero Lugdunensi ecclesiæ præfuit, unde appareat rationem temporum obstare ne is Fontanellensis abbas fuisse judicetur. Quamvis non negemus et hinc efficax argumentum desumi posse.

[8] [et ex veteribus tabulis abbatum Fontanellensium. Neque supponere necesse est eum fuisse pro-abbatem seu priorem.] Aliam confirmationem non spernendam affert Arturus du Moustier [Neustria Pia seu de abbatiis Normanniæ, p. 137.] ex veteribus tabulis manuscriptis Fontanellensis cœnobii, ubi in recensione abbatum de Genesio omnino siletur (unde et Sammarthani in illa recensione [Gall. Christ., tom. XI, p. 166.] recte eum omiserunt). Ipse autem supponit Genesium a Wandregisilo adhuc in vivis agente abbatem seu pro-abbatem vel primarium Priorem suo fuisse præfectum cœnobio, ut interim Deo sic facilius inserviret aliisque urgentibus negotiis expeditius vacaret; verum ipso sancto Genesio a rege reginaque S. Bathilde ad curiam evocato, illicque imposterum remoram agente, coactus est B. Wandregesillus curam monasterii ex integro assumere et usque in finem sanctissime exercere. Quæ conjectura quum nullo alio fundamento nitatur quam opinione illa Severtii et aliorum quos supra [Num. 4.] citavimus, tam facile contemnitur quam gratuito asseritur. Sed neque satis constat monachum in cœnobio Fontanellensi umquam fuisse Genesium [Cfr. infra num. 21.] .

[9] [S. Genesius fuit abbas palatinus] At quæres quo tandem titulo abbas dictus fuerit Genesius loco supra [Num. 3.] laudato ex Vita S. Bathildis. Cui quæstioni respondendum censemus cum Mabillonio [Act. SS. O. S. B., Sec. II, p. 1053, not. b] ipsum fuisse abbatem castrensem seu palatinum, id est sacerdotem præfectum clericis qui in palatio regio sacrorum ministerio addicti erant. Nam, ut erudite notat Cangius in suo Glossario mediæ et infimæ latinitatis ad verbum Capellani [Ed. Henschel, tom. II, p. 127.] , capellanos palatinos in palatiorum sacellis sacris peragendis officiis operam dedisse constat clerumque effecisse, quem palatinum vocat Hincmarus; cui qui præerat, capellanus κατ᾽ ἐξοχὴν, postea Archicapellanus dictus est. Sic enim Hincmarus de Ordine palatii, cap. 16: Apocrisiarius autem, quem nostrates Capellanum vel Palatii custodem appellant, omnem clerum palatii sub cura et dispositione sua regebat… Primitus vero summi isti Capellani, qui palatinis oratoriis et sacellis præfecti erant, Abbates dicebantur. Vita S. Desiderii episcopi Cadurcens. [Ap. Bouquet, Rec. des Hist. de Fr., tom. III, p. 527.] , cap. 1, de Rustico illius fratre et episcopo perinde Cadurcensi: Rusticus e primis pubertatis annis clericus factus, archidiaconatus officium in urbe Ruthena et ABBATIÆ sub Lothario rege administravit. Et cap. 2: Rusticus, ut præfati sumus, ABBATIAM palatini oratorii, quod regalis frequentat ambitio, et archidia conatus officium gessit. Vita S. Sulpitii Pii episcopi Bituricensis [Gall. Christ., tom. IV, p. 47.] , n. 10, de Chlotario rege: Illico episcopum poscit, ut pro salute sua ac exercitus sui licentia daretur, ut vir beatus in suis castris ABBATIS officio potiretur, id est ut capellæ regiæ præesset. Ex quibus patet, a regni Gallici primordiis habuisse reges oratoria et sacella in palatiis. Eamdem Abbatis dignitatem Angilberto archicapellano sub Carolo M. tribuit Adrianus PP.: Directus nobis est a vestra præcelsa regali potentia fidelis familiaris vester Angilbertus ABBAS et minister capellæ. Is Primicerius palatii dicitur Alcuino, Epist. 42, ut Angilramnus archiepiscopus, Sanctæ Capellæ Primicerius, eidem Epist. 79. Hilduinus apud Agobardum in Epist. ad proceres palatii, sacri palatii antistes: qui ABBAS sacri palatii et clericorum summus dicitur apud Hincmarum in Epist. ad Carolum C. de Vita S. Dionysii.

[10] [seu Major Eleemosynarius.] Recte itaque Sammarthani in indice suo Majorum Franciæ Eleemosynariorum [Ap. Surium, 22 jul., Vit. S. Wandregisili, num. 23; Act. SS., tom. V Jul., p. 280, n. 25.] locum dederunt Genesio. Sed quo tempore hoc munus susceperit vel quamdiu eo functus sit, omnino definiri non potest. Licet enim jam dudum inter eruditos conveniat [Cfr. Henschenius, Exegesis præliminaris ad tom. III Aprilis innovans diatribam de tribus Dagobertis, pag. V; Mabillon, Dissertatio historica de anno mortis Dagoberti primi et Chlodovei junioris in Vet. Analect., tom. III, p. 514 et ap. Bouquet, Script. rer. Franc., tom. III, p. 708; G. Richter, Annalen … der Merovinger, p. 162 sqq.] , Chlodoveum II anno 633 vel 634 natum, anno 648 vel 649 S. Bathildi matrimonio junctum fuisse et, postquam tres ex ea liberos suscepisset, anno 656 diem clausisse supremum, et facile etiam supponere fas sit, statim ac regi nupta fuerit, Bathildem Genesio ab eleemosynis usum esse [Cfr. supra num. 3.] , attamen ex ipsis verbis scriptoris qui hæc nobis tradidit eruitur eumdem Genesium non eo tempore primum, sed antea jam fuisse regii sacelli abbatem seu archicapellanum, nec quidquam obstat quominus a multis annis tunc officium istud gessisse supponatur. Neque rursus illud ex tempore suscepti episcopatus indubie constat ab eo dimissum fuisse, quum et Angilramnus [Cfr. supra num. 9 extr.] et certe multi post eum episcopi simul episcopali et Magni Eleemosynarii dignitate ornatos fuisse certum sit. Itaque hoc tantum certo pronuntiare licet, Genesium anno circiter 650 in palatio regio Archicapellani nomine versatum esse usque ad eum annum quo ad infulas Lugdunenses vocatus est; utrum vero ante vel post hanc annorum periodum eo titulo decoratus fuerit, documenta hactenus nota definire non sinunt.

§ II. Quo tempore episcopus Lugdunensis creatus sit, quæ in episcopatu gesserit et pertulerit, et quo anno obierit.

[Lugdunensis episcopus creatus est anno 657 vel 658.] Successit Genesius in regimine Lugdunensis ecclesiæ S. Annemundo seu Dalfino. Hujus autem necem illigandam esse anno 657, post Mabillonium satis liquido demonstravit Joannes Perierus noster in suo Commentario de eodem sancto, num. 37 – 39 [Act. SS., tom. VII Sept., p. 728.] . Unde consequens est, eidem anno vel sequenti innectendum esse exordium episcopatus Genesii, quum nulla appareat ratio cur sedes Lugdunensis post obitum Annemundi diu vacasse censeatur. Nolim tamen cum Sammarthanis [Gall. Christ., tom. IV, p. 47.] confirmationem hujus rei repetere ex Vita Bertilæ a scriptore coætaneo exarata [Ed. ap. Mabillon, Act. SS. O. S. B., Sec. III, part. I, p. 21.] , in qua sic loquitur: Baltechildis regina, præparato diligenter cœnobio (Kalensi), Bertilam ad illud regendum ab abbatissa Jotrensi enixe postulavit, quæ illam cum quibusdam sanctis puellis cum summa diligentia et honore debito, per magnum sacerdotem dominum Genesium Kalam perducere præcepit [Cap. 4 (ibid., p. 24).] . Hic Genesius non alia ratione dici potuit magnus sacerdos quam quia Lugdunensis erat episcopus. Hoc porro anno (658) id contigisse inde conficitur, quod dicatur perfectum tunc fuisse Kalense cœnobium, perfectum autem fuit ante obitum S. Eligii, qui anno 659 ex hac vita migravit. Hæc, inquam, mihi non omnino probantur. Nam quidquid sit de anno conditi Kalensis cœnobii, de qua re agendum distinctius erit ubi ad diem 4 vel 5 novembris dilucidanda nobis occurrent S. Bertiliæ Acta, non video cur supponi nequeat nomine magni sacerdotis indicari Archicapellanus palatii, qui et antiquioribus illis temporibus Primicerius Palatii, Sacri Palatii Antistes, Clericorum Summus [Cfr. supra num. 9.] , et recentioribus Magnus Eleemosynarius appellari solebat.

[12] [S. Leodegarium defendit adversus Ebroinum, a quo et ipse mox impetitus est.] Pauca admodum ad nos pervenerunt de iis quæ gessit Genesius dum Lugdunensi præfuit ecclesiæ. Inter quæ præcipue laudi illi tribuitur quod S. Leodegarium, a Luxoviensi monasterio, in quo exul cum Ebroino versatus fuerat ultimis Childerici temporibus, post Childerici necem ad civitatem suam Augustodunensem revertentem atque in ipso itinere ab Ebroini satellitibus impetitum, incolumem servavit. Rem ita narrat coævus Vitæ S. Leodegarii scriptor [Act. SS., tom. I, Oct., p. 469, n. 23.] : Cum enim vir Domini (Leodegarius) cum sociis supra scriptis (Burgundiæ optimatibus) eodem festinaret itinere (quo Ebroinus), factum est, quantum nec unius diei itineris spatium antequam Augustidunum urbem accederent, urgentibus fautoribus, Hebroinus immemor amicitiæ dudum promissæ, eum ibidem voluit comprehendere, si non GENESII metropolis Lugdunensis episcopi consiliis fuisset prohibitus aut manu valida, quæ cum eo aderat, perterritus: et fictam rursus amicitiam simulans, mixto agmine pariter pervenerunt in urbem (Augustodunensem). Hæc eodem anno quo Childericus interfectus est, id est 673, contigisse certum est. Anno vero sequente [Cfr. Comment. de S. Leodegario, num. 176 (Act. SS., tom. cit., p. 398).] , Ebroinus, jam Major domus regiæ effectus, per quosdam præcipuos fautores suos Leodegarium Augustoduni obsessum et comprehensum uni eorum tradidit in custodiam. Inde etiam in Genesium arma verterunt, teste eodem auctore coævo, qui statim post relatam Leodegarii comprehensionem et in captivitatem abductionem, ita pergit [Act. SS., tom. cit., pag. 471, num. 35.] : Desideratus vero, cognomine Deddo, una cum Bobone et cum Adalrico duce, quem ipsi volebant patritium esse provinciæ subjugandæ, perrexerunt usque ad Lugdunum, ut ita exinde abducerent Genesium sicut de Augustiduno dudum expulerant Leodegarium. Sed manu valida populi, undique collecti, urbem hanc maximam, Deo præsule, non permiserunt inrumpere. Non video tamen inde sequi quod vult v. cl. Ferroud [Des origines du premier duché d'Aquitaine, p. 153.] , nimirum S. Genesium sibi arrogasse auctoritatem et titulum patricii. Facile enim, temporibus illis adeo turbatis, potuit plebs Lugdunensis sponte concurrere armata ut dilectum sibi præsulem defenderet.

[13] [Subscripsit quibusdam diplomatibus, et Actis concilii Maslacensis an. 677 vel 678.] Reliquorum quæ ab Ebroino perpessus sit Genesius periculorum et etiam quorumlibet gestorum ejus notitiam nobis invidit vel coævorum incuria vel temporis edacitas. Itaque nihil jam de eo memorandum venit præter subscriptionem appositam chartæ fundationis monasterii Corbeiensis a Clotario III anno VII regni sui seu æræ nostræ 662 editæ [Pardessus, tom. II, p. 114.] , alteri item diplomati immunitatis quod eodem anno eidem monasterio concessit Bertefridus episcopus Ambianensis [Ap. Sirmond, Conc. antiq. Galliæ, tom. I, p. 502.] et privilegio quod S. Drausio Suessionensis anno 666 dedit parthenoni Beatæ Mariæ [Histoire de l'abbaye royale de Notre-Dame de Soissons (auctore Mich. Germain, O. S. B.), p. 421 – 424.] . Denique mentio habetur Genesii metropoli, utique Lugdunensis, in litteris quibus Theodericus III rex, mense septembri anni V regni sui, seu æræ nostræ 677 vel 678, Chramlino Ebredunensis ecclesiæ episcopo, qui in concilio episcoporum Neustriæ et Burgundiæ, Maslaci habito, depositus et perpetuo exilio damnatus fuerat, res suas proprias retinere seque in monasterium S. Dionysii recipere permittit [Pardessus, tom. II, p. 178.] . Ubi Genesius in concilio Maslacensi inter Chramlini judices sedisse indicatur.

[14] [Mortuus est est anno 678 vel 679.] Sanctum episcopum non diu post absolutum Maslacense concilium supervixisse, sed eodem illo anno 678 vel ineunte 679 ad superos evocatum demonstratur ex Vita S. Condedi presbyteri et eremitæ Fontanellensis. Is nimirum anno VII Theodorici regis (æræ nostræ 680) aliam dedit largitionis auctoritatem de præfatæ insulæ (Belcinnacæ) monasterio et rebus ibidem pertinentibus, quæ celebrata erat in cœnobio Fontanella sub anno septimo regis Theodorici, gubernante anno secundo sancto Ansberto Fontanellense cœnobium; quoniam vir Domini Lambertus præsulatum jam susceperat ecclesiæ Lugdunensis, sicut in ejus gestis plenissime scriptum constat [Act. SS., tom. IX Oct., p. 357. Cfr. supra num. 5.] . Genesium ante annum 680 ex hac vita migrasse, confirmatur etiam ex fine duplicis Vitæ coævæ S. Bathildis reginæ hoc ipso anno defunctæ, cujus prior scriptor beatæ reginæ obitum referens: Et sine dubio, ait, ab angelorum choro, vel obviante amico suo fidelissimo quondam domno Genesio episcopo, gloriose ipsa sancta anima recepta est [Act. SS., tom. II Jan., p. 741, num. 14 extr.] ; alter vero: Statim autem divinus splendor in ipso cubiculo clarissime coruscavit, et cum ipso lumine ab angelorum choro, obviante sibi fidelissimo amico, Genesio scilicet episcopo, qui visus est adstantibus inter agmina angelorum gloriosa fuisse, et sancta illa anima accepta… [Ibid., p. 745, num. 18 extr.] .

[15] [Reliqua ejus historia ignota.] Hæc sunt quæ circa historiam S. Genesii Lugdunensis colligere nobis licuit, omissis nempe quæ more suo, sine ulla veteri auctoritate, comminiscendo supplevit Andr. Saussayus [Martyrol. Gallican., ad d. 1 nov.] . S. Genesii Acta concinnavit et Arturus de Monasterio (du Moustier) in opere inedito quod ab ipso inscriptum est Neustria Sancta [Bibl. Nat. Paris., mss. lat., n. 10051.] , ad diem 1 novembris.

§ III. De reliquiis S. Genesii ejusque cultu.

[Corpus S. Genesii quiescebat Lugduni in ecclesia S. Nicetii ineunte sec. XIV;] Nihil item memoriæ proditum invenio circa honores statim post obitum Genesio delatos. Ipsum in ecclesia S. Nicetii Lugdunensi honoratiori loco sepultum fuisse, primum comperitur ex instrumento visitationis sanctorum corporum in ea ecclesia quiescentium, anno 1308 institutæ, sede vacante, ab Hugone Thabariensi episcopo [Cit. ap. Severtium, Chronologia historica archiantistitum Lugdunensium, p. 155.] , in quo legitur [Ibid., p. 165.] : Item invenimus prope altare quoddam in honore B. Genesii tombam ipsius, sicut habet et habuit servitorum assertio ecclesiæ Sancti Nicetii supradictæ: supra quem tumulum nulla superscriptio habebatur. Et secundum eamdem profecto assertionem, inter corpora sanctorum in ecclesia S. Nicetii reposita Genesium nostrum indicavit Guillelmus de Sura in litteris suis anno 1337 datis, quibus indulgentiam quadraginta dierum concessit omnibus qui in certis festivitatibus, ac speciatim ipsius S. Genesii, eam ecclesiam visitarent [Ibid., p. 56.] .

[17] [inde in cœnolium Calense postea translatum est: os brachii restitutum recens ecclesiæ Lugdunensi.] Postea tamen translatum est Genesii corpus ad monasterium Calense * prope Parisios, ipso forte auctore vel certe adjutore a S. Bathilde conditum [Cfr. supra num. 11.] , sed quo tempore incertum: solus enim fons unde hujus translationis notitiam omnes hauserunt habetur Jac. Severtius, hæc scribens [Op. cit., p. 165.] : Ante undeviginti autem annos (an. 1606) didicimus quod ipsius sancti corpus jacet in prælibata abbatia fæminarum Kalensi Ordinis sancti Benedicti, distante ex Lutetiana civitate quatuor bimilliaribus, ibidemque in honore retineri. Quippe hoc ipsum literis recens asseruit nobilissima et venerabilis abbatissa, quæ locum hodie administrat. Nostris autem diebus obtinuit Em. de Bonald archiepiscopus Lugdunensis ut ecclesiæ suæ cathedrali restitueretur os ex brachio S. Genesii, quod hodieque in ejusdem ecclesiæ thesauro visitur capsa ærea deaurata et cristallis plurimis ornata inclusum [Notice sur les reliques des saints de l'Eglise de Lyon, par D. M., p. 36.] . Plura de Genesii reliquiis rescire non potui.

[18] [Quinque ecclesiæ parochiales in diœcesi Lugdunensi sub titulo S. Genesii dedicatæ, sed incertum an nostri.] De veneratione Lugdunensium erga S. Genesium hæc subjungit Severtius [Op. cit., p 165.] : Hinc demum talem sanctum adeo coluit diœcesis sua Lugdunensis, ut in ipsius recordationem et patrocinium erga Numen implorandum nonnullæ, reor, villulæ seu rurales ac parœciales ecclesiæ prope Lugdunum ab eo nomen suum sortitæ sint devotionis ergo, quas vulgus quinque in diœcesi ad summum appellat S. Genys de la Val, S. Genys des Olières, S. Genys Lert, S. Genys de Maiefour et S. Genys de terre noire. Quarum major pars etsi forte consecratæ visuntur Deo sub tutela vetustiorum martyrum Genesii mimi Romani ac Genesii exceptoris Arelatensis …, tamen vix dubium quin saltem earum ecclesiarum aliquæ isti S. Genesio Confessori velut suo Lugdunensi protopastori ad septimum seculum devoveantur, licet minime colatur Romæ in edito martyrologio. Nam ex ejus miraculis palam celebratur in ecclesia Lugdunensi, et habetur ipsius officium in diœceseos breviariis seu martyrologiis, utique ab Ecclesia Romana comprobatis, cum vel etiam brevi post obitum mortalibus apparuerit (30 januarii). Hæc ultima verba manifeste referenda sunt ad apparitionem Genesii quam refert scriptor Vitæ sanctæ Bathildis [Cfr. supra num. 14 extr.] , cujus sanctæ reginæ memoria in quibusdam martyrologiis annuntiatur ad diem 30 januarii [Cfr. Act. SS., tom. II Jan., p. 733, num. 2.] . Ipsam autem conjecturam a Severtio hoc loco expressam admodum probabilem dicere non ausim.

[19] [Memoria ejus celebrata non die 14 aprilis, sed die 1 novembris;] Neque satis confidendum existimo assertione Saussayi, qui [Martyrol. Gallican., 1 nov.] in diptychis Lugdunensis ecclesiæ venerandam ejus recordationem decimo octavo kalendas maii consignari ait: unde et in supplemento ad martyrologium suum ad eum diem et ipse eum annuntiavit. Eoque magis suspecta mihi est illa assertio quod, quum die 14 aprilis celebretur memoria S. Lamberti, qui Genesio in sede Lugdunensi successit, merito timeri posse videatur ne hic locum habuerit confusio similis illi alteri qua multi sanctum nostrum abbatem Fontanellensem fuisse existimarunt [Cfr. supra num. 4 – 8] . Certe Severtius [Op. cit., p. 165.] nihil illiusmodi indicat, sed contra ex breviario Lugdunensi sancti solemnia celebrari kalendis novembris, quæ dies, ut supra notatum est [Num. 1.] , ejus memoriæ assignatur in martyrologiis recentioribus. Utrum vero, quod etiam passim aiunt recentiores, eadem dies fuerit S. Genesii emortualis, defectu omnis veteris testimonii, omnino definire non ausim.

[20] [in recentioribus vero calendariis et breviariis assignata diei 3 novembris.] Ex monumentis liturgicis Lugdunensibus hæc tantum inspicere mihi licuit, calendaria scilicet anni 1696 et seculi nostri annorum 25, 26, 27, 42, 44 et 48, ac breviarium anno 1844 jussu Em. Card. de Bonald Lugduni editum. In calendario anni 1696 nulla occurrit S. Genesii mentio. In ceteris vero solum ad diem 3 novembris præcipitur lectio ultima de S. Genesio, reliquum autem officium de octava OO. SS. Quæ lectio reperitur et in breviario, et ea tantum continet quæ securius de S. Genesio ex documentis toto hoc Commentario citatis affirmare licet atque admodum recens concinnata certo dici potest. Cur autem memoria S. Genesii, antiquitus, ut modo ex Severtio indicatum est, diei primæ novembris illigata, nunc translata sit ad diem tertiam, facile ratio assignari potest quod prima dies Sanctorum Omnium solemniis sit præpedita: quam ob causam a sanctimonialibus Calensis cœnobii officium S. Genesii pridie nonas ejusdem mensis recitari suo tempore indicavit Saussayus.

[21] [Cultus S. Genesii in monasterio Fontanellensi.] In monasterio Fontanellensi seu sancti Wandregisili in diœcesi Rothomagensi recentioribus temporibus celebrari cœpit cultus S. Genesii, cujus scilicet officium post medium seculum XVII cum lectionibus propriis breviario insertum fuit [Histoire de l'abbaye de S. Wandrille depuis le temps auquel la reforme y fut introduite (cujus auctores creduntur DD. Toussaint et Tassin) inter codices mss. Bibliothecæ municipalis Rothomagensis, Mss. Norm. Y. 119. Testimonium hoc et alterum mox citandum debemus doctissimo amico nostro E. P. Sauvage, sacerdoti Rothomagensi.] ; et in exemplari Martyrologii Romani (edit. Paris., Coignard, 1735), ad usum cœnobii sancti Wandregisili adjectis notulis manu scriptis accommodati [Nunc reposito in Bibl. Municip. Montisvillariensi (Montivilliers).] , ad diem 3 novembris legitur hæc annuntiatio, circa medium seculum XVIII adscripta: S. Genesii episcopi Lugdunensis et primi Præpositi Fontanellensis. Superiori vero ætate cultum S. Genesii in eo monasterio omnino ignotum fuisse, concludere licet ex elencho sanctorum hujus sacri ac regalis cenobii Fontanellensis quem extremo seculo XV sedulo confecit Guillelmus la Vieille nec minori cura recens edidit ven. vir. E. P. Sauvage [In appendice ad egregium libellum Abrege de la vie et miracles de saint Wulfran… (Rouen, 1876), p. 32.] . Ex quo documento omnino exulat nomen S. Genesii: et hoc argumento negativo, in re præsenti validissimo, satis efficaciter, ut mihi videtur, refelluntur quæ Severtius et alii inde ab ineunte seculo XVI commenti sunt, nullo antiquo allato documento, de monachatu Fontanellensi S. Genesii [Cfr. supra num. 4 – 8.] . His tamen solis testimoniis, ni fallor, nixi monachi Fontanellenses Genesium sanctis suis adnumerarunt.

[Annotatum]

* Chelles.

DE SANCTO FLORBERTO PRIMO ABBATE UTRIUSQUE MONASTERII S. PETRI GANDAVENSIS ET BLANDINIENSIS IN FLANDRIA

ANTE MEDIUM SECULUM VII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Florbertus, abbas Gandavi in Flandria (S.)

BHL Number: 3029, 3030

AUCTORE C. D. S.

§ I. Fontes hujus tractationis in tres classes distributi. Horum præcipui ex codicibus manu scriptis hic editi.

Duplex prostat nobis documentorum series in quibus de S. Florberto distincte seu, ut aiunt, ex professo sermo est. Altera complectitur monumenta cœnobii S. Petri, [Tria genera documentorum de S. Florberto.] postea S. Bavonis nuncupati, quod a S. Amando ante medium seculum septimum Gandavi conditum, anno 1540 a monachis, paulo ante ad canonicorum secularium statum redactis, derelictum est, ut eo loco construeretur arx quam Carolus V imperator ad continendos in officio feroces nimis Gandavensis municipii cives necessariam judicavit [Cfr. A. Van Lokeren, Histoire de l'abbaye de Saint-Bavon.] . Sub altera veniunt monumenta cœnobii S. Petri in monte Blandinio prope eamdem civitatem item a S. Amando constituti, quod usque ad magnam perturbationem Gallicam, quæ et patriam nostram invasit, extremo superiori seculo, permansit [Cfr. A. Van Lokeren, Chartes et documents de l'abbaye de Saint-Pierre du mont Blandin à Gand, avec une introduction historique.] . Præter duplicem illam seriem, tertia indicari potest, eorum scilicet documentorum quorum quidem præcipua materia ad historiam S. Florberti non spectat, attamen ea tractant quæ cum illa historia aliqua ex parte connexa sunt; immo, quod mox apparebit, ex iis fere excerpta sunt quæcumque in utriusque monasterii propriis monumentis de S. Floberto vere narrantur. Ad hanc tertiam classem pertinent Vitæ S. Amandi [Act. SS., tom. I Febr., p. 848 sqq.] , S. Bavonis [Act. SS., tom. I Oct., p. 229 sqq.] ac S. Livini [Act. SS. O. S. B., Sec. II, p. 450 sqq. Act. SS. Belgii, tom. III, p. 96 sqq.] . De quarum auctoritate quum a majoribus nostris satis dictum sit in suis ad eas Vitas commentariis præviis, rursus hic a nobis disserendum non videtur. At paulo distinctius examinanda quæ sub duplici prima serie continentur.

[2] [Epistola S. Livini; epitaphium S. Florberti.]Quod igitur ad monumenta Bavoniana spectat, inter hæc principem locum tenent epistola metrica S. Livini ad Florbertum adhuc in vivis agentem missa, et lapis sepulcralis qui statim post Florberti obitum exsculptus videtur ac simul cum sancto ejus corpore paulo post medium seculum XIII repertus est. De insigni hoc titulo sepulcrali infra speciali capite disserendum erit [§ VI.] , ubi accuratam ejus delineationem legentium oculis subjiciemus. Carmen autem S. Livini, haud semel jam editum, denuo tamen inter documenta de sancto nostro, novis adhibitis codicum subsidiis, inserendum hic duximus [Infra Docum. III.] .

[3] [Monumenta Bavoniana, medio seculo XIII recentiora: 1. Chronicon Joannis de Thielrode;] Præter hæc nullum præsto est ad rem nostram spectans monumentum Bavonianum antiquius extremo seculo XIII. Quo tempore, inter annos scilicet 1276 et 1298 [Cfr. Van Lokeren, op. mox. citand., præf., pp. III, IV.] , Chronicon suum conscripsit Joannes de Thielrode, ejus cœnobii monachus. Lucubrationem hanc ex ipso Joannis codice autographo [Cfr. ibid.] , nunc bibliothecæ publicæ Gandavensis 200 bis [Ap. Jul. de Saint-Genois (Catalogue des manuscrits de la bibliothèque de la ville et de l'université de Gand) n. 439.] , non tamen integram (quod per errorem indicat Saint-Genois), sed, ut ipse editor monuit in sua præfatione [Pag. XI.] , eas tantum partes quæ ad historiam Gandavensem et Flandrensem spectant, typis mandavit v. cl. Aug. Van Lokeren [Chronique de S. Bavon a Gand, par Jean de Thielrode, d'apres le ms. original.] . Nos vero ea capita ubi de Florberto sermo est, caput IX scilicet et X, ex ipso codice hic exhibemus [Infra Docum., II, et hujus Commentarii num. 68.] . Nec ipsi Joanni in Chronico suo conscribendo antiquiora ejusdem generis monasterii sui monumenta præ manibus fuisse, colligitur ex illius prologo, ubi queritur id idem monasterium de cronicis totaliter pene vacare, et se scripsisse de hiis que in presenti compendio sunt nunc copulata in nostris codicibus parum inveniendo [Chronique de S. Bavon, ed. Van Lokeren, p. 2.] ; deinde vero extremo capite III distinctius enumerans quibus subsidiis in libro suo concinnando usus sit [Ibid., p. 7.] , nullum aliud sui monasterii proprium citat præter Librum floridum [De quo cfr. Saint-Genois, Catal. cit., p. 14 sqq.] : ubi, sive in notis martyrologio Usuardino adjectis [Cfr. ibid., p. 22 (n° 20).] , sive in brevi Chronico a nativitate Christi ad annum 1119 [Cfr. ibid., p. 23 (n° 26).] , quod utrumque opusculum simul cum chronico Joannis edidit cl. Van Lokeren [Chronique de S. Bavon, etc., pp. 201, 202.] , sive in aliis tractatibus qui eodem codice continentur, nihil legitur quod historiam S. Florberti attingat. Itaque nullis aliis scriptis usus videtur Joannes in hac parte sui Chronici texenda quam Vitis SS. Amandi et Bavonis, et forte etiam quibusdam monumentis Blandiniensibus, ita tamen ut annorum quibus singula gesta sint computationem secundum traditiones cœnobii Bavoniani emendaret vel suppleret.

[4] [2. Annales S. Bavonis;] Has traditiones distinctius scripto consignatas exhibent Annales S. Bavonis Gandensis ex codice item bibliothecæ Gandavensis 10 [Ap. Saint-Genois num. 62 (Catal. cit., p. 326).] , manu seculi decimi quarti exarato (quæ Annales ad annum 1340 perduxit, deinde vero manus diversæ ad annum 1350 continuarunt), primum editi a G. H. Pertz [Monum. Germ., Scr. tom. II, p. 185.] et paulo post a ven. viro J. J. De Smet [Corp. Chron. Flandr., tom. I, p. 439.] . Ceterum facile etiam hos Annales perlegenti constat, quod et notavit Pertz [Loc. cit., in prolegom.] , non alios quoad prima monasterii tempora eorum scriptori præluxisse rerum testes præter Vitas SS. Amandi, Bavonis, Livini et Landoaldi, si nempe excipias traditionem de castro Gandavo a C. Julio Cæsare condito, et definitam designationem annorum quibus singula illigata sunt. Quod autem ad illam rationem chronologicam spectat, hanc in præsenti discutiendam prætermittimus, diserte de illa acturi ubi de chronotaxi gestorum S. Florberti sermo erit [Infra § II.] .

[5] [3. Chronica castri et cœnobii S. Bavonis;] Tertio loco inter præcipua Bavoniani monasterii historiæ monumenta venit Cronica castri et cœnobii sancti Bavonis Gandensis ex codice quondam abbatiæ S. Bavonis, nunc autem bibliothecæ regiæ Bruxellensis 14525, (cujus et apographum habetur in bibliotheca Gandavensi [Cfr. Saint-Genois, Catal. cit., p. 93.] ) a J. J. De Smet in publicam lucem prolata [Corp. Chron. Fland., tom. I, p. 455.] , quum paulo ante pauca inde excerpta secundum apographum Hulthemii suæ editioni Chronici Joannis de Thielrode subjunxisset cl. Van Lokeren [Chronique de S. Bavon, p. 193.] . Chronicon istud, ideo, ut conjicere licet, quia terminatur in anno 1152, medio seculo XII conscriptum esse hactenus censuerant multi viri docti [Cfr. Van Lokeren, Chronique de S. Bavon, p. VIII.] ; at melius inspecto codice facile apparuit idem non antiquius esse extremo seculo XV, quoniam in eo provocatur ad auctoritatem Adriani But [Ad an. 557 (ap. De Smet, Corp. Chron. Fland., tom. I, p. 458).] et alio loco [Ad. an. 826 (ibid., p. 480).] Joannis Trithemii, quorum prior anno 1488, alter anno 1516 vita functus est. Ceterum advertit cl. Van Lokeren [Chronique de Saint-Bavon, p. IX.] eam ætatem nostri Chronici non latuisse Antonium Sanderum, qui in libris suis Gandavensium rerum [Ed. Bruxell. 1627, p. 146.] et inde in sua Flandria illustrata [Tom. I (Coloniæ 1631), p. 102.] illud citans: Vixit ille chronographus, ait, sub Cæsare Maximiliano Primo: mentionem enim facit abbatis Tritemii. Ad auctoritatem autem ejus quod spectat, quam exigua illa per se sit quoad ea quæ exordia conditi monasterii contigerunt, ex modo definita ætate sponte colligitur.

[6] [4. Alia nonnulla.] Porro ex tribus illis documentis jam memoratis vel ex eorum aliquo, sive proxime sive aliis intermediis, aut certe ex iisdem e quibus illa fontibus hausta sunt et easdem traditiones referunt alia quædam ejus generis monumenta, quibus exhibetur Bavoniani cœnobii historia. Ad hoc genus pertinet indigesta illa farrago quam ex codice olim Blandiniensi, nunc bibliothecæ regiæ Bruxellensis 16531 – 16540, inter monumenta Blandiniensia protulit ven. vir F. Van de Putte, De exordio civitatis Gandensis inscriptam [Annales abbatiæ sancti Patri Blandiniensis, p. 161 sqq.] . Item Chronicon circa annum 1450 concinnatum ab Olivero Longo (De Langhe), monasterii S. Bavonis Priore, et a cl. Van Lokeren ex codice Gandavensi 211 (St-Genois n. 487) Chronico Joannis de Thielrode subditum [Chronique de Saint-Bavon, p. 197.] . Quibus adjungenda sunt alia quædam chronica Bavoniana adhuc inedita, quæ nunc in chartulario capituli cathedralis S. Bavonis Gandavi reposita inveniuntur [Cfr. A. Van Lokeren, Histoire de l'abbaye de Saint-Bavon, Prolegom., p. XV. Vid. etiam infra num. 25.] .

[7] [Monumenta Blandiniensia: 1. Notitia de primis abbatibus, sec. IX conscripta.] Jam de monumentis Blandiniensibus. Inter hæc principem, si antiquitatis ordinem spectes, locum obtinet (præter Vitam S. Amandi a Baudemundo ejus discipulo, quem ipse sanctus tertium abbatem Blandiniensem constituit, conscriptam [Act. SS., tom. I Febr., p. 848.] , sed ubi nulla mentio Florberti occurrit) notitia illa de primis abbatibus cœnobii Blandiniensis, manu seculi noni, vel ad summum decimi, Vitæ S. Amandi subjecta in codice bibliothecæ publicæ Gandavensis 224 [Ap. Saint-Genois 149 (Catal. cit., p. 159).] . Quæ cum brevissima sit et hactenus inedita atque, ut videtur, præcipuus fons posteriorum circa eamdem materiam scriptorum, hoc loco ex ipso codice a nobis transcriptam exhibendam duximus. Sic autem habet: Beatissimus Amandus episcopus, tempore quo sceptra regni Francorum gubernabat rex Dagobertus, prædicacionis gratia adiit Gandensis castri territoria. Cujus incolæ, deserto factore ac redemtore suo, astu diaboli decepti, magis congrua igni quam venerationi [idola colebant] *. Ubi cum eorum miseriis condolens Christo auspice pervenisset, vehementerque illorum insaniam redarguere cœpisset, maligno spiritu redacti, multis injuriis et suppliciorum generibus sanctum virum non erubuerunt affici. Diabolo tandem, Domino opitulante, cum suis cultoribus triumphato, cœnobium inibi ob amorem construxit Domini, cui Blandinium indidit vocabulum, in quo et monachorum aggregavit catervam. Cui etiam præfecit patrem nomine Florbertum, sagacis ingenii virum. Defuncto supradicto Florberto, quemdam sibi familiarissimum Johannem constituit abbatem. Cumque jam Johannes ad regna migravit cœlorum, Baudemundus nomine suprafati regimen suscepit cœnobii. Quo et ipso defuncto, Celestinus, genere Scottus, abbatiam jam dicti monasterii multis rexit diebus, usque ad id tempus quo dissensio regni Francorum facta est inter Karolum et Ragenfridum.

[8] [2. E codice sec. XI,] Hanc notitiam proxime sequuntur ea quæ circa origines Blandinienses continet codex venerabilis et eruditi viri F. Van de Putte, nuper vita defuncti Cortraci, quem nobiscum idem ven. vir benignissime communicavit. Codex est pergamenus, forma in quarto (0m,29 × 0,21), folia continens 110, quibus adjectus est quaternio chartaceus quo continentur notitiæ quædam circa res temporales monasterii post medium seculum XIII. Reliquus autem codex, præter multa acta ejusdemmodi, donationum scilicet, emptionum vel commutationum, indicationem redituum seu censuum, et nonnulla ad cibaria monachorum atque officiales iis cibariis ministrandis præpositos spectantia, quædam etiam exhibet quæ præcipue ad primævam historiam monasterii ac proinde aliquatenus ad historiam sancti nostri pertinent. Hujus generis in codice nostro hæc reperiuntur.

[9] [Annales Blandinienses,] 1° (A fol. 19 v°) Annales Blandinienses, usque ad annum 1060 eadem manu seculi XI scripti, sed aliis diversis interpolati et continuati usque ad annum 1292: quos post v. v. F. Van de Putte [Annales abbatiæ sancti Petri Blandiniensis, p. 1 sqq.] ex eodem codice edidit v. cl. L. Bethmann [Mon. Germ., Scr. tom. V, p. 21.] . In iis Annalibus hæc tantum, quæ ad historiam S. Florberti pertineant, leguntur:

DCX. Blandinium monasterium ædificatur in Gandavo.

DCXVIII. Sancto Amando Elnone migrante, Florbertus abbas ordinatur.

DCXXXVIIII. (Alia manu) Obiit sanctus Florbertus abba: cui successit sanctus Johannes abba.

MXLVIIII. Hoc anno facta est elevatio sancti Florberti (deinde alia manu) a Balduino Noviomagensi episcopo XII kal. maii.

MLXXVII. (Alia manu) Translatio sancti Florberti abbatis Blandiniensis per Ratbodum episcopum XII kal. maii.

[10] [Privilegium Martini I R. P.,] 2° (Fol. 43 v°) Exemplar privilegii Martini papæ dati temporibus Dagoberti regis et sancti Amandi episcopi, eadem manu quæ antiquiorem partem Annalium descripsit. Hoc privilegium ex codice nostro exscribemus infra § V, ubi de ejus authentia disserendum erit. Sequuntur alia hujusmodi privilegia pro monasterio Blandiniensi data a RR. PP. Nicolao I, Benedicto VII, Joanne XV et Leone IX, et ab episcopo Noviomensi Transmaro (an. 941).

[11] [Liber censualis,] 3° (A fol. 52 v°) Liber censualis S. Petri Blandiniensis, seu recensio donationum et eorum etiam quæ per emptionem monasterio acquisita sunt ab ejus origine usque ad annum 1200. Qui liber usque ad annum 1037 exaratus est eadem illa manu sec. XI cui debetur prima pars mox memorati Chronici, deinde vero aliis manibus continuatus. Titulo caret, nec satis certo aut perspicuo ordine quæ in eum congessit collocavit scriptor. Integrum librum ex codice suo sec. XI edidit ven. vir F. Van de Putte inter Annales abbatiæ sancti Petri Blandiniensis [Pag. 65.] ita inscriptum: Historia et privilegia sancti Petri Blandiniensis, quæ forte inscriptio non ita illi congruit. Nos ex ipso codice hic inter Acta S. Florberti exhibemus [Infra inter documenta.] tum quæ pertinent ad historiam fundationis cœnobii Blandiniensis, exceptam et aliquanto amplificatam ex notitia seculi noni quam paulo supra [Num. 7.] retulimus, tum recensionem donationum et emptionum quibus tempore S. Amandi et S. Florberti monasterii possessiones auctæ sunt.

[12] [proclamationes de corpore S. Florberti.] 4° (Fol. 101 v°) Epistola encyclica seu proclamatio [Cfr. infra num. 78.] monachorum Blandiniensium adversus monachos Bavonianos, qui asserebant corpus S. Florberti apud se, non vero in ecclesia Blandiniensi servari. Ac præterea (fol. 99 r°) expostulatio quædam in eadem controversia cuidam episcopo a Blandiniensibus oblata [Cfr. infra num. 79 sqq.] . Singulæ scriptiunculæ etiam manu seculi XI vel XII exaratæ sunt, neutra tamen eadem cui debemus duplex documentum superioribus numeris indicatum. Utriusque etiam, aut saltem prioris et præterea alius documenti, in quo altera fere ad verbum exscripta est [Cfr. infra num. 84 sqq.] , apographum habetur, tum in codice Gandavensi seculi XIV de quo numero proxime sequente, tum in Bruxellensi 16531 – 16540, de quo paulo inferius [Num. 14 sqq.] sermo erit. Ex triplice illo codice proferentur hæc monumenta infra § VI, ubi controversia de corpore S. Florberti accuratius discutienda erit. Ex codice suo seculi XI eas edidit V. V. F. Van de Putte [Annales abbatiæ Blandiniensis, pp. 26 et 28.] .

[13] [3. In codice Gandavensi sec. XIV, eadem.] Tertio loco inter codices historiam Blandiniensis monasterii præcipue referentes venit codex manu seculi XIV exaratus (nonnullis tamen subjunctis seculo XV), quem bibliothecæ publicæ Gandavensi recens illatum summa humanitate nobiscum communicavit huic bibliothecæ præfectus v. cl. Ferd. Van der Haeghen. In quo, præter alia, descripta reperiuntur quæ numeris præcedentibus codice seculi IX contineri indicavimus [Num. 9 – 12.] .

[14] [4. E codice Bruxellensi, majori ex parte seculi XV,] Codici Gandavensi sec. XIV, quem modo descripsimus, affinis est codex pergamenus, olim Hulthemianus 504, nunc bibliothecæ regiæ Bruxellensis 16531 – 16540, forma item in quarto (0m,27 × 0,195), foliis 204 seu paginis 408, diversis manibus exaratus sec. XIV, XV et XVI. In quo reperiuntur fere omnia documenta quæ leguntur in Gandavensi. Unde, quum præsertim documenta utrique codici communia eodem ordine in utroque collocata sint, pronum est colligere codicem Bruxellensem ex Gandavensi exemplari fuisse descriptum: quod et aliis præterea indiciis confirmari potest [Cfr. infra num. 63 et var. lect. ad num. 72.] . At in Bruxellensi quædam subjuncta sunt quæ in Gandavensi desiderantur.

[15] [Chronologia Blandiniensis,] Inter hæc præcipuo loco, si modo illud absolvisset auctor, habendum esset Chronicon seu potius Historia Blandiniensis monasterii, omnium quæ hactenus de hoc cœnobio scripta fuerant longe maxime prolixa. Quæ quo tempore incepta fuerit et quam jejuni essent fontes unde illam haurire potuerit, his verbis indicat auctor in suo prologo [Cod. pag. 49.] : Blandiniensis cœnobii fundationem, loci ipsius situationem, religionis institutionem illiusve continuationem et intermissionem, abbatum et prælatorum nomina et gesta a primæva ipsius fundatione AD ANNOS USQUE MILLE QUADRINGENTOS NONAGINTA SEPTEM in scriptis velle redigere et gesta nonnulla contemporanea huic operi inserere, eo difficilius mihi hoc efficere posse existimo quo minus ad tantum negotium accommodatus et aptus esse comperior, utpote cui nulla sit dicendi facultas et experientia in hujusmodi chronicis texendis minima; efficit * etiam quod parum de hujusmodi negotio memoriæ et scripto proditum reperio: vix enim principium, medium aut finem hujus nostri propositi invenire valeo… Suadent mihi igitur ista et plura alia supersedere huic operi; sed venerabilis et religiosi viri domni Jacobi van den Driessche, prioris domus Wilhelmitarum in Brugis, nimia caritate devictus et quodammodo importuna ejus stimulatione impulsus et coactus, malui quid indoctum et barbarum frendere et sine ordine hinc inde digestum manu calamum scribendo arripere quam voluntati tanti viri irrefragabiliter quoquo pacto contraire. Inde itaque omnes circa historiam Blandiniensis monasterii traditiones, nec certe sine aliqua eruditionis pro suo tempore et diligentiæ laude, colligere instituit scriptor noster, ceterum ignotus. Verum sive morte præventus sive alio aliquo casu gressum sistere coactus, non processit in suo labore ultra primos annos regiminis abbatis Einhardi (an. 811 – 844) [Cfr. Van Lokeren, Chartes et documents de l'abbaye de Saint-Pierre au mont Blandin, tom. I, pag. XLVIII.] . Itaque ultra exordium seculi noni historia seu, ut passim appellari consuevit, Chronologia illa Blandiniensis progredi censenda non est.

[16] [quæ et in aliis] Duplex recentius ejusdem Chronologiæ apographum reperimus Gandavi in archivo publico Flandriæ Orientalis. Alterum exhibet codex quem sub n° 57 descripsit olim J. de Saint-Genois [Notice sur les manuscrits historiques, qui appartiennent au dépôt d'archives de la Flandre Orientale, à Gand, in Periodico Messager des sciences et des arts de la Belgique, tom. V (1837), p. 329.] , tom. II, pag. 27 – 57. Alterum paulo minus integrum (sistit enim in anno 772), continetur in codice quem idem Saint-Genois in sua notitia de archivo Flandriæ Orientalis [Notice sur les archives de la province de la Flandre Orientale, in eodem Periodico, tom. IX (1841), p. 137.] inter Inventaria monasterii sancti Petri Blandiniensis collocavit sub n° 6° [Tom. cit., p. 192.] . Secundum hunc posteriorem codicem editionem suam Chronologiæ Blandiniensis instituit ven. vir F. Van de Putte [Annales abbatiæ Sancti Petri Blandiniensis, p. 31.] . Nos eas partes quæ ad exordia monasterii Blandiniensis et ad regimen Florberti pertinent, hic edimus [Infra inter documenta.] ex codice Bruxellensi, adjectis lectionibus variantibus ex duplici Gandavensi.

[17] [De exordio civitatis Gandensis.] Præter illam Chronologiam et nonnulla minoris momenti ad rem nostram, exhibetur in codice Bruxellensi [Pag. 275 sqq.] Chronicon illud Bavonianum De exordio civitatis Gandensis inscriptum, quod a v. v. F. Van de Putte monumentis Blandiniensibus subjunctum fuisse supra [Num. 6.] monuimus, et alia quædam documenta ad historiam præcipue Belgicam spectantia, quæ recensita videsis in indice illius codicis a Van Hulthem contexto [Ap. Van de Putte, Annales abbatiæ Blandiniensis, Proleg., p. XIII.] .

[18] [Recentiora scripta inedita] Seriem codicum mss. historiam Blandiniensis monasterii referentium claudit commentarius flandrico sermone paulo ante finem seculi XVII conscriptus a Cornelio van der Meere [Den spieghel van de eerweirdighe heeren prelaeten van de aude wyt vermaerde ende exempte abdye van Sinte Pieters nevens Ghendt, etc.] , cujus quinque habentur apographa in archivo publico Flandriæ Orientalis et sextum in bibliotheca publica Gandavensi [Cfr. J. de Saint-Genois, Notice sur les mss. historiques, etc., in Messager des sciences, an. 1837, p. 346, n° 49.] : at nihil in eo reperitur quod in actis S. Florberti elucidandis nobis præter jam citata subsidio esse queat. Idemque dicendum de Chronico seu catalogo abbatum Blandiniensium opera Sigeri de Visschere, prioris Blandiniensis, concinnato [Cfr. ibid., p. 338, n° 14; Act. SS. Belgii, tom. III, p. 342.] , sicut et de historia Blandiniensi usque ad extremum seculum XVI, quæ legitur in codice bibliothecæ regiæ Bruxellensis 7750, a fol. 426 ad fol. 515: cui præmissa sunt et alia quædam ex chronicis Bavonianis et Blandiniensibus vetustioribus excerpta.

[19] [et impressa.] Inter recentiores vero scriptores, præcipue eminet cl. v. A. Van Lokeren, qui, sicut ad monasterii Bavoniani, tum notis ad Chronicon Joannis de Thielrode a se editum [Cfr. supra num. 3.] , tum lucubratione propria [Histoire de l'abbaye de Saint-Bavon et de la crypte de Saint-Jean a Gand.] , ita etiam ad Blandiniensis historiam illustrandam, egregiam navavit operam collectione sua diplomatica [Chartes et documents de l'abbaye de Saint-Pierre a Gand.] , cujus duo tomi in lucem publicam prodiere, quibus series chartarum deducitur ad annum 1599. Ante ipsum aliqua de utroque monasterio sive plus minus distincte sive obiter attigerunt Meyerus, Sanderus et alii scriptores rerum Flandrensium, scriptores etiam historiæ Benedictinæ quorum fere nomina citata reperies paulo inferius [Num. 32.] . Peculiarem vero Commentarium de S. Florberto extremo superiori seculo edidit Cornelius Smetius noster [Act. SS. Belgii, tom. III, p. 339.] .

[ANNOTATA.]

* hæ duæ voces desiderantur in codice.

* leg. officit?

§ II. Historiæ S. Florberti chronotaxis.

[Chronologiam historiæ S. Amandi et S. Florberti admodum perturbatam] Notum est omnibus qui Acta Sanctorum Belgii a Josepho Ghesquiero et Cornelio Smetio nostris edita vel raptim pervolverunt, quam misere erratum sit usque ad medium fere seculum XVII circa chronotaxim gestorum a S. Amando et ab aliis sanctis viris quorum nomina in illius historia occurrunt. Quum nempe seculo XI ea ex antiquioribus monumentis fusius describere vel chronicis suis inserere susciperent monachi quidam in monasteriis ab illustri Belgii apostolo conditis vitam degentes, et ex una parte in monumentis illis antiquis præcipuos eventus secundum regum Francorum annos tantum notatos reperirent [Cfr. Henschenius, Comment. præv. de S. Amando, num. 72 (Act. SS., tom. I Febr., p. 829).] , ex alia vero præ manibus haberent catalogos Pontificum Romanorum vel aliarum quarumdam ecclesiarum, itemque Imperatorum Romanorum et Constantinopolitanorum, ubi quidem quonam ordine alii aliis successerint et quot quisque annos sederit aut regnarit plus minus accurate indicatum erat, non tamen per annos æræ christianæ, ut jam dudum recentioribus mos est, distinctis singulis, pronum fuit viris scientiæ chronologicæ satis imperitis in multiplices, dum hæc omnia coordinare niterentur, impingere scopulos. In iisdem hæsere primorum illorum vestigia secuti Sigebertus Gemblacensis et alii medii ævi chronographi qui res Belgicas attigerunt, immo et recentiori ætate Jac. Meyerus, Ant. Sanderus, Baronius et alii, qui quam a recta calle in statuenda Florberti ætate deflexerint brevi indicabimus, postquam jam meliores duces nacti totam hanc chronotaxim accuratius ordinatam digesserimus.

[21] [restituerunt præcipue Henschenius, Ghesquierus et Corn. Smetius.]Reliquis hac in re facem præcipue prætulit Henschenius noster, tum in Diatriba de tribus Dagobertis, tum in Commentario prævio ad Acta S. Amandi [Ad diem 6 Febr.] , tum præsertim in Exegesi præliminari II ad tomum III Martii, qua diatribam de tribus Dagobertis innovavit ac emendavit, quamque adjectis adnotationibus suis rursus edidit Jos. Ghesquierus [Act. SS., Belgii, tom. II, p. 223.] ; quibus adjungenda Cornelii Smetii Disquisitio chronologica de anno emortuali et præcipuis gestis sancti Amandi [Act. SS., Belgii, tom. II, pag. 177.] . His igitur innixi subsidiis et veteribus monumentis unde ipsi suas narrationes hauserunt scriptores Bavoniani et Blandinienses, jam Florberti vitæ seriem et chronotaxim explicare aggrediamur.

[22] [Nihil notum est de historia S. Florberti ante susceptum ab eo regimen utriusque monasterii Gandavensis.] Nihil omnino novimus de iis quæ gessit beatus vir ante illud tempus quo a S. Amando Gandensibus monasteriis præfectus est. Nam quod refertur in Martyrologio Gallicano [Ad diem 1 novembris.] de itinere Romano ab eo antea simul cum sancto suo magistro suscepto, id ipsius Saussayi scriptoris mera videtur conjectura, qua supposuit Florbertum Amando ad conversionem Gandavensium properanti individuum comitem adhæsisse, simul admittens prævium illud sacræ suæ expeditioni Romanum S. Amandi iter quod a melioribus criticis rejicitur [Cfr. Smet, Disquisitio chronologica, etc., num. 16 (Act. SS., Belgii, tom. IV, p. 183).] . Ad idem genus conjecturæ pertinent ea quæ ex Vita S. Amandi ad Florbertum transtulit Saussayus [Loc. cit.] , secundum quem Florbertus cum apostolico spiritu præditus esset, in Gallia sanctis prædicationibus multorum animas in obsequium Christi et observantiam immaculatæ ejus legis pellexit, apud Gandum idola subvertit, Christianum cultum invexit ac statuit. In quibus omnibus utique Florbertum Amando socium et adjutorem fidelem fuisse, utcumque (quamquam Baudemundus testatur omnes qui S. Amandum ad pagum Gandensem comitati fuerant, difficultate operis victos, ab illo discessisse) [Cit. infra num. 27.] probabile censeri potest; attamen, quoniam quo tempore et qua ratione adhæserit Amando, prorsus silent vetera monumenta, temere affirmandum non est.

[23] [De tempore quo præfecturam illam gessit] Florberti itaque historiam a suscepta præfectura utriusque monasterii Gandavensis exordiamur. Duplex monasterium in pago Gandavensi, quo loco Legia fluvius Scaldi influit et postea extitit inclyta civitas Gandavensis, a S. Amando conditum ex antiquis Annalibus et diplomatis principum virorum inde ab ineunte seculo IX datis certissime constat [Cfr. Henschen., Comment. præv. de S. Amando, num. 26 – 29 et num. 33 (Act. SS., tom. I Febr., pp. 821, 822).] . Et ambo quidem sub patrocinio et titulo S. Petri apostolorum principis prius consecrata sunt; at alterum mox, S. Bavonis in eo commoratione et sepultura illustratum, ejusdem sancti nomen assumpsit et magis proprie etiam Gandense dictum est, alterum vero S. Petri vocabulum retinuit et ex situ etiam Blandiniense nuncupari consuevit. Certum est quoque ex veteribus monumentis brevi ab ipso S. Amando utrique monasterio præfectum esse Florbertum. At quo ordine et quibus annis has præfecturas susceperit, non ita ex iisdem monumentis liquet. Quinimmo non mediocris inter monachos Bavonianos et Blandinienses extitit æmulatio: unde et singulorum monasteriorum scriptores aut de alterius conditione silere aut etiam sibi invicem contradicere fere consueverunt.

[24] [testimonia Baroniana] Ex una parte scilicet Annales S. Bavonis [Cfr. supra num. 4.] anno 608 conditam ecclesiam Gandensem, anno 618 Florbertum monachis in clericorum loco a S. Amando ibidem substitutis ab eodem præfectum, anno denique 642 supremum clausisse diem referunt [Mon. Germ., Scr. tom. II, pp. 185, 186; De Smet, Corp. Chron. Flandr., tom. I, pp. 439, 440, 441.] . Similia narrat Joannes de Thielrode [Chron. cap. 9.] , omissa tamen mentione anni quo Florbertus monasterium regendum accepit. Similiter et aliud Chronicon S. Bavonis seculo XV conscriptum [Cfr. supra num. 5.] .

[25] [et Blandiniensio.] Annales vero Blandinienses sec. XI [Cfr. supra num. 9.] , Liber censualis Blandiniensis [Cfr. supra num. 11.] , Chronicon sec. XIV [In cod. Gandav. sec. XIV (de quo supra num. 4).] , Fragmentum Chronicæ [Ibid.; ed. ap. Van de Putte. Annales S. Petri, p. 154.] et Chronologia Blandiniensis extremo sec. XV conscripta [Cfr. supra num. 15.] , Blandiniense cœnobium anno 610 conditum memorant. Eidem cœnobio Florbertum anno 618 præpositum notant Annales sec. XI, Chronicon sec. XIV et Chronologia Blandiniensis, ceteris ex modo citatis documentis id silentibus, non tamen contradicentibus. Inter eadem documenta rursus Annales sec. XI et Chronologia Blandiniensis obitum Florberti anno 639 [Cfr. infra p. 378, num. 12.] , Chronicon vero sec. XIV et Fragmentum Chronicæ cum Bavonianis anno 624 [Cfr. infra p. 379, num. 5.] illigant.

[26] [manifeste secum pugnantia.] Sed, quod maxime advertendum est, fere omnes illi chronologi, dum exordia ecclesiæ sive monasterii Gandensis et monasterii Blandiniensis inter annos 608 et 618 statuunt, simul hæc facta esse narrant tempore et auctoritate Dagoberti regis [Annal. S. Bavonis, ad an. 613; Joann. de Thielrode, cap. 9; Liber censualis, exord.; Fragm. Chronicæ; Chronologia Blandiniensis.] , Aicharii episcopi Noviomensis [Ibid., præterquam in Fragm. Chron.] et Martini Romani Pontificis [Joann. de Thielrode, cap. 9; Chron. sec. XIV; Chronol. Blandin.] , quum tamen constet Dagobertum I anno 622 primum a patre suo Chlotario II orientalem partem Austrasiæ regendam accepisse [Henschenius, Exegesis diatribam Dagobertinam innov., num. 9; G. Richter, Annalen der Merovinger, p. 154.] , quæ utique Gandavensem pagum non complectebatur, et deinde ab anno 628 ad annum 638, quo obiit, præfuisse toti Francorum regno [Henschenius, ibid., num. 10; Richter, pp. 157, 158.] ; Martinum vero R. P. sedisse ab anno 649 ad annum 655 [Cfr. Jaffé, Regest. RR. PP., p. 161 sqq.] ; Aicharii autem magis incerta sunt tempora: obiit ante annum 646 [Cfr. Gallia Christiana, tom. IX, pp. 981 – 984.] .

[27] [Ex Vita S. Amandi, auctore Baudemundo, certum est] Ex his itaque liquido constat quam perturbata sit apud auctores nostros illius chronologiæ ratio, quamque necessarium ut solidiori posito fundamento hæc emendetur. Fundamentum illud præbet Baudemundus, discipulus S. Amandi et tertius ab eo Blandiniensis abbas constitutus, qui in Vita dilecti sui magistri brevi post hujus obitum conscripta, cap. 3, de ejus apud Gandenses prædicationis exordiis scribens: Vir sanctus, ait, magis eorum miseratus errorem quam de vitæ suæ periculo pertimescens, Aicharium episcopum, qui tunc Noviomensis urbis cathedram præsidebat sacerdotalem, adiit, eumque humiliter postulavit ut ad regem Dagobertum quantocyus pergeret, epistolasque ex jussu illius acciperet, ut si quis se non sponte per baptismi lavacrum regenerare voluisset, coactus a rege, sacro ablueretur baptismate. Quod ita factum est. Percepta namque a rege potestate, et benedictione a pontifice, illuc vir Domini Amandus perrexit intrepide. Vix enim quis digne enarrare sufficiet quantas ibidem pro Christi nomine perpessus sit injurias, et quam frequenter ab incolis loci illius cæsus sit, necnon et a mulieribus vel a rusticis non absque injuria sit repulsus, verum etiam et in flumen sæpe præcipitatus… Comites etiam illius, qui eum fuerant germana caritate secuti, ob inediam vel sterilitatem loci ad propria remeantes, eum ibidem solum reliquerunt. Ipse vero in prædicationis permanens officio… [Act. SS., tom. I Febr., p. 850.] .

[28] [S. Amandum, Dagoberto jam rege Neustriæ circa annum 630,] Hinc igitur habemus, Amandum ad Gandenses profectum esse, ubi jam Neustriæ regno, cui parebat diœcesis Noviomensis, potitus erat Dagobertus, quod anno 628 primum contigisse supra memoravimus. Quum vero, etiamsi primo statim exordio illius Dagobertini regni conversionem Gandavensium susceptam esse admittamus, non tamen statim, sed nonnisi post multos labores optatum in eo opere Amandus obtinuerit successum, vix ante annum 630 illud peractum ac proinde condita in illo tractu monasteria fuisse consequitur. Nec tamen diu post hunc annum 630 eadem differre licet, quum ex eodem Baudemundo [Cap. 4.] discamus Amandum postea etiam ad Sclavos ultra Danubium profectum esse, ut et illos Christi fide imbueret (apud quos tamen non diu videtur esse moratus) et interea, quum natus esset Dagoberto filius, qui fuit S. Sigebertus I, diligenter jussu regis conquisitum et accersitum ut parvulum baptismo ablueret. Sigebertus enim natus est anno 629 vel potius 630, teste Fredegario (vel quisquis sub hoc nomine latet) qui Chronici sui cap. 59: Anno, ait, VIII regni sui, cum Auster regio cultu circuiret (Dagobertus), quamdam puellam, nomine Ragnetrudam, stratui adscivit suo, de qua eo anno (id est intra annum a suscepta Ragnetruda) habuit filium nomine Sigebertum [Bouquet, Script. Rer. Franc., tom. II, p. 437.] .

[29] [secundum rectiorem Henschenii computationem,] Nec fugit me, ab Henschenio in Commentario suo prævio de S. Sigeberto [Num. 73 (Act. SS., tom. I Febr., p. 220).] , hujus nativitatem rejectam esse in annum 635, annos regni Dagoberti apud Fredegarium numerandos esse arbitrante ab anno 628, quo toto regno Francorum potitus est, neglecto apud Austrasios ante (ab anno 622) peracto imperio [Ibid., num. 72.] : unde consequenter, quum sexdecim Dagobertini regni annos computet Fredegarius, adductus est etiam Henschenius in eodem Commentario [Num. 74.] ut annum 644 Dagoberti emortualem fuisse statueret. At hunc errorem circa Sigeberti nativitatem explicite correxit postea, ubi in Exegesi sua diatribam Dagobertinam innovante [Num. 10.] , re melius considerata, annum Dagoberti octavum æræ christianæ 629, decimum sextum vero et ultimum 638 fuisse asseruit. Certum igitur maneat, Sigebertum natum esse anno 629 vel 630, atque eo anno ab exilio, quod tam fructuose verbum Dei gentibus prædicando consumpserat [Baudemund., Vit. Amandi, cap. 4.] , revocatum fuisse Amandum.

[30] [sive ante natum Sigebertum l sive brevi post, conversioni Gandensium operam dedisse;] Ceterum facile admitti potest non unum, sed duplex iter ab Amando ad Gandavensium conversionem perficiendam susceptum fuisse, alterum tempore exilii sui ante natum Sigebertum, alterum brevi post, et in hoc posteriori condita fuisse monasteria. Ad quam opinionem adducimur, non solum ex eo quod vix intra tam breve biennii vel etiam minus spatium concludi posse videntur ea quæ Baudemundus capp. 3 et 4 refert, sed etiam quod duplex illud iter referre videntur Annales S. Bavonis, quos in hac re magis quam in chronologicis notis definiendis, traditione sui monasterii innixos existimare æquum videtur. Sic igitur habent: Anno vero Domini nostri Jesu Christi sexcentesimo octavo post ipsius nativitatem, sanctus Amandus… in dicto castro Ganda primo verbum Domini predicans, contrivit ydolum Mercurii et aram eius subvertit, et ibidem ecclesiam construxit. — Anno vero Domini 611 ecclesia Gande ab incredulis destruitur. — Anno vero Domini 613 ecclesia Gande auctoritate Aycharii Noviomensis episcopi et Dagoberti regis Francorum, per beatum Amandum reformatur… — Anno vero Domini 616 ecclesia Gande dedicatur ydibus novembris in honore sancti Petri apostoli a sancto Amando episcopo. Qui clericos Deo servientes ibidem primo instituit… — Anno vero Domini 618 beatus Amandus in ecclesia Gande amotis clericis catervam monachorum aggregavit, quibus prefecit abbatem venerabilem virum nomine Florbertum, virtutibus et sancta religione decoratum [Monum. Germ., Scr. tom. II, p. 185; J.-J. De Smet, Corpus Chronicorum Flandriæ, tom. I, p. 439.] .

[31] [unde sequitur Florbertum, anno circiter] Tenemus jam, anno circiter 630 primum ad Christi fidem conversos esse a S. Amando Gandenses. [640 abbatem creatum esse, obiise vero circa annum 661.] Quumque, secundum utriusque cœnobii traditiones, quibus, ut jam monuimus [Cfr. supra num. 20.] , si notas chronologicas christianæ æræ annis definitas excipiamus, fides abjudicanda non videtur, Florbertus decennio vel octennio post Gandensis et Blandiniensis abbas creatus sit, inde fit consequens exordium præfecturæ ejus anno circiter 640 innectendum esse. Deinde, secundum easdem traditiones, paulo amplius viginti annos regimen tenuit. Unde deducimur ad annum circiter 661 felicis illius ad superos transitus statuendum. Id vero et aliunde aliquatenus confirmari potest. Etenim secundum monumenta Blandiniensia, Florberto in regimine cœnobii successit Joannes, eoque post viginti circiter annos vita functo, tertius Baudemundus. Tres autem illi ex ordine abbates unanimi eorumdem monumentorum consensu a sancto Amando vel certe eo adhuc vivente constituti referuntur. Jam vero testamento S. Amandi, in monasterio Elnonensi conscripto anno secundo Theodorici regis sub die decima quinta kalend. maii, ultimo loco subscripsisse leguntur, post Bertinum Elnonensem et Aldebertum seu Adalbertum Gandensem abbates, Joannes et Baudemundus [Act. SS., tom. I Febr., p. 872.] . Inde itaque concludere licet eo anno nondum obiisse Joannem, successorem Florberti et Baudemundi decessorem: hic autem annus, ut recte colligit Corn. Smetius in Disquisitione chronologica de anno emortuali et præcipuis gestis S. Amandi, num. 12 [Act. SS. Belgii, tom. IV, p. 181.] , videtur fuisse 679. Quumque non diu post hoc testamentum, quod jam in summa senectute pene corpore præmortuo [Act. SS., tom. I Febr., p. 871.] confecit, supervixisse videatur, neque ordinationem Baudemundi in abbatem Blandiniensem multum ultra annum 681 differre licet: unde si demas viginti annos præfecturæ Joannis, jam ad annum 661 ejusdem præfecturæ primum ac proinde Florberti emortualem statuendum deduceris.

[32] [Recentiores plerique in illa chronologia ordinanda longe a vero aberrarunt.] Ex his omnibus igitur manifeste colligitur, quidquid a Florberto abbate gestum est (nec aliud omnino aliquid de ejus historia novimus) concludendum esse inter annos 640 et 661. Errasse proinde dicendi sunt recentiores omnes qui in ejusdem historiæ notis chronologicis assignandis auctoritatem secuti sunt documentorum Bavonianorum aut Blandiniensium, ut Jac. Meyerus [Annal. Flandr., ad an. 633.] , Ant. Sanderus [Flandr. illustr., tom. I, lib. III, qui est de rebus Gandavensibus.] , Joan. Molanus [Natal. SS. Belgii, ad d. 1 nov.] , Arn. Raissius [Hierogazophyl. Belg., p. 116.] , Aub. Miræus [Fasti Belgici et Burgund., p. 644.] , Andr. Saussayus [Martyrolog. Gallican., d. 1 nov.] , Adr. Van Loo [De levens der Heylige van Nederlant, tom. II, p. 336.] , et scriptores Benedictini Ant. de Yepes [Coronica general de la orden de S. Benito, ad an. 630.] , Gab. Bucelinus [Menolog. Benedict., p. 750.] et Ant. de Heredia [Vidas de Santos de la religion de San Benito, tom. IV, p. 173.] .

§ III. Historiæ S. Florberti synopsis.

[Florbertus discipulus fuit S. Amandi.] Postquam superiori paragrapho præcipua lineamenta chronologica historiæ S. Florberti stabilivimus, licebit jam quæcumque de hac historia ad nos pervenerunt, quasi uno conspectu oculis legentium subjicere. Nihil autem, quod supra [Num. 22.] monuimus, notum nobis de eo est, præterquam quod discipulus erat S. Amandi, usque ad illud tempus quo ab eodem Amando abbas constitutus est utriusque monasterii ab eo in pago Gandavensi fundati, quod contigisse comperimus [Supra num. 31.] circa annum 640.

[34] [Sagaci ingenio et vitæ sanctimonia insignis, possessiones cœnobiorum suorum non parum auxit.] Sagax Florberti ingenium et eximiam sanctitatem generalibus verbis laudant monumenta Bavoniana et Blandiniensia [Cfr. infra p. 379, n. 5; p. 377, n. 4.] . Unde, eo regente, monasterium Blandiniense (idemque procul dubio de Bavoniano dicendum est) magna cepit incrementa. Nam, teste Chronologia Blandiniensi [V. infra p. 377, n. 5.] , longe lateque boni odoris sui fama percrebrescente, cœperunt multi illustres viri ad eum undique confluere et filios suos ad serviendum Deo in monasterio offerre. Ex eorumdem utique nobilium virorum et aliorum fidelium donis comparavit Florbertus prædia illa et possessiones diversi generis quæ recensentur in Libro censuali Sancti Petri Blandiniensis [V. infra p. 375.] .

[35] [S. Bavonem in cœnobio Gandensi recipit;] Inter benefactores illos, præsertim quod ad Gandense monasterium pertinet, principem profecto locum tenuit Bavo, qui hanc ecclesiam (sive monasterium), ab incredulis, ut loquuntur Annales Sancti Bavonis ad annum 611 [Cit. supra num. 30.] , destructam, ita collatis opibus restauravit [Joan. de Thielrode, cap. 9 (v. infra pag. 379); Vit. I S. Bavonis, nn. 8, 9 (Act. SS., tom. I Oct., p. 230).] ut paulo post ejus mortem a S. Livino dictus fuerit monasterii fundator [Carm. ad Florbertum, vers. 77 (infra pag. 381).] , quod et a nomine ipsius deinceps semper nuncupatum est. Illuc post peregrinationes nonnullas, quibus monasteria cœnobiticœ vitæ laude tunc maxime præclara visitavit, reversus est Bavo et ut in arctissima cella recluderetur, a Florberto abbate petiit atque impetravit [Vit. I S. Bavonis, n. 12 – 14 (Act. SS., tom. I Oct., pp. 231, 232).] : ubi post tres annos et quadraginta dies inter orationis et pœnitentiæ exercitia transactos, piissime vita defuntus est [Ibid., n. 27 sqq.] . Annum vero felicis ipsius ad superos transitus fuisse æræ nostræ 654 probabilissime statuit Joannes Perierus noster in Commentario suo de S. Bavone § VII [Act. SS., tom. cit., p. 215 – 217.] .

[36] [deinde S. Livinum, quem et in apostolicis suis laboribus juvat:] Eodem autem anno vel certe non multo post (ut ex mox citando testimonio patebit) ad monasterium Gandense venit et in eo integrum mensem moratus est S. Livinus, Hibernus, deinde anno 657, ut videtur [Cfr. J. Ghesquière, Comment. de S. Livino, num. 30 (Act. SS. Belgii, tom. III, p. 112).] , in pago Houthemiensi Alostani tractus affectus martyrio [Cfr. ibid., num. 22 sqq.] . Quem adventum et commorationem his verbis refert antiquus S. Livini biographus [Cit. ibid., num. 18.] : Cum vero plurima (S. Livinus) perlustrasset loca, divini germinis semina spargendo, dæmonia ab obsessis corporibus pellendo, et multorum ægrotantium corpora sanando, convenit cum discipulis suis ad quoddam cœnobium, avito vocabulo Gandavum nominatum, quod B. Amandus pontifex exstirpatis gentilium fanis fecit fundari, quod et ipse dedicavit ad honorem S. Petri apostoli et omnium apostolorum, congregatis ibidem cultoribus, quibus præposuit abbatem nomine Florebertum sanctæ religionis rectorem, dignis moribus compositum et totius honestatis exemplis refertum: a quo etiam et a ceteris fratribus monasticæ caritatis officio benigne susceptus est. Ibi quoque invenit magnificæ sanctitatis virum et egregium Christi confessorem Bavonem RECENTIVA MORTE in Domino pausantem, et in monasterio S. Petri sanctorumque apostolorum a B. pontifice Amando et abbate Floreberto et devotis fratribus condigno honore humatum atque gloriosis miraculis coruscantem. In eodem quoque loco per dies triginta commoratus est, et ad sepulcrum S. Bavonis suas preces missarumque celebrationes Domino Deo pervigil immolabat. Proficiscentem deinde in Bracbantum benignitate sua et etiam quæ ad victum necessaria erant ex monasterio ad illum mittendo prosecutus est Florbertus. Hæc beneficia et Florberti virtutes celebravit Livinus haud ineleganti, pro illis præsertim temporibus, elegiaco carmine, quod ad nos pervenisse gaudemus [Cfr. infra p. 380.] .

[37] [quos an ipse susceperit dubium est.] Ipsius Florberti apostolicos labores præterea celebrat Chronologia Blandiniensis [Vid. infra p. 377, nn. 4, 5.] : sed ubi illi attribuit quasi totius Gandavensis pagi ab infidelitate ad christianam pietatem conversionem, ex ipsius Livini Actis haud immerito dubitare licet utrum hanc per se et prædicando ac excurrendo perfecerit Florbertus, an potius apostolicos viros vel ex suo monasterio emissos vel aliunde adventantes fovendo et omni ope sustentando.

[38] [Obiisse videtur die 8 octobris anni 661.] Diem supremum obiit beatus noster circa annum 661 [Cfr. supra num. 31 extr.] , die, ut videtur, octava octobris, quod paulo inferius, ubi de loco sepulturæ ipsius agendum erit [Infra § VI.] , probabitur.

§ IV. Utrum in cœnobiis Gandavensibus primo clerici seculares a S. Amando constituti sint, dein monachi; et utrum ii monachi Benedictini fuisse dicendi sint.

[Sententia Cointii clericos seculares primo in cœnobiis Gandensi et Blandiniensi collocatos fuisse.] A Florberti historia aliena utique non videtur quæstio illa de primis utriusque Gandavensis cœnobii incolis, a Carolo Cointio præsertim et Joanne Mabillonio in diversos sensus agitata. Et Cointius quidem [Annal. eccles. Franc., ad an. 631, n. 5.] nullum aliud argumentum pro sua sententia affert quam auctoritatem Philippi Harvengii seu ab Eleemosyna, qui Vitam S. Amandi conscripsit circa annum 1170 [Cfr. Act. SS., tom. I Febr., p. 842.] , quum fere toto seculo antiquioris citare potuisset verba Theodorici Trudonopolitani in Vita S. Bavonis [Cfr. Act. SS., tom. I Oct., p. 201, nn. 14, 15.] , unde assertionem suam hausit Philippus. Confirmationis vero loco subjungit Cointius clericos seculares sane multo magis idoneos fuisse quam monachos ad opus evangelicæ prædicationis promovendum in pago Gandensi, quod præcipue intendebat Amandus in condendis suis monasteriis.

[40] [Sententia contraria Mabillonii: quam confirmant testimonia e Vitis SS. Hibernorum et Cambrensium.] Mabillonius vero [Act. SS. O. S. B., Sec. II, Præf., nn. 27, 28.] , ut sententiam Cointii refutet, imprimis nonnulla adducit exempla ubi nomine clerici designatur monachus, et plura id genus testimonia, ut recte ait, congerere potuisset. Multa utique hujusmodi præbent Vitæ antiquæ S. Patricii et aliorum sanctorum Hibernorum; et recolendum est seculis VII et VIII non paucos Hibernos in Galliam et Germaniam commigrasse propagandæ fidei causa, et eo tempore Hibernos floruisse litterarum laude: unde facile in monasteriis hagiographorum munere functi vel eorum qui huic generi scribendi tunc præcipue incumberent institutores fuisse censeri possunt. Multa etiam ejusdem generis testimonia leguntur in Vitis sanctorum Britannorum seu Cambricorum. Sic in Vita S. Cadoci, cap. 32, cujusdam cœnobii incolæ bis vocantur monachi [Lives of the Cambro-British saints, ed. W. J. Rees, p. 68 p. m. et extr.] et deinde de iisdem narratur: Matutinis plane laudibus decantatis, prior revelationem a Deo sibi patefactam CLERICIS indicavit. Tunc quamtocius pro nimia leticia MONACHI ad intuendum pollicitum cucurrerunt [Ibid., p. 69 a. m.] . In Vita S. Paterni: In illo tempore corus ecclesiasticus MONACHORUM, Letaviam * deserens Brittanie meditabantur oras appetere… Prospero igitur navigio omnes CLERICI oras Brittannorum tenent. Paternum secuntur octingenti quadraginta septem MONACHI [Ibid., p. 189 extr. – 190.] . Et in Vita S. Aidi clerici vocabulo designatur coquus monasterii [Ibid., p. 239 a. m.] . Præterea et ex Vita S. Vigoris paulo superius in hoc tomo nostro edita haud obscurum licet proferre locum ubi nomine clericorum designantur monachi, quo scilicet loco [Num. 8 extr. (supra pag. 302).] plurima multitudo clericorum, fama virtutum S. Vigoris illecta, apud eum sub Dei famulatum se subdidisse seu in Dei famulatu substitisse legitur: quis enim hoc de clericis secularibus intelligat, qui et legibus ecclesiasticis jam tum vetabantur extra diœceses suas versari, et necessitate ministerii sui non plurima multitudine simul, sed fere dispersi degere coguntur?

[41] [unde constat in antiquis documentis clericorum nomine sæpe monachos designatos fuisse;] Recte itaque concludit Mabillonius: Ista, ni fallor, sufficient ad refellendam eorum sententiam qui ubicumque clerici nomen expressum legerint, clericos sæculares, non monachos, intelligi opinantur. Quod in erratum incidit Theodoricus abbas Trudonianus in Vita S. Bavonis a se scripta, pertraxitque alios in idem mendum: qui ex primarii scriptoris Vitæ S. Bavonis verbis male intellectis tradiderunt, clericos Gandæ monasterio primitus a S. Amando fuisse impositos, postea monachos successisse, quibus Florbertus abbas præfectus sit. Id Molanus in lib. de Natal. SS. Belgii de Ganda monasterio admittit: quod Carolus Cointius ad Blandiniense cœnobium extendit, eo quod clericorum longe utilior (ut ipse putat) quam monachorum erat opera episcopo verbum Dei per vicinam regionem disseminanti. Et tamen Gregorius Magnus in expeditionem Britannicam monachos, non clericos direxit: nec aliis quam monachis Germania, sicut et Britanniæ insulæ pars magna aliæque provinciæ complures, fidei restitutæ primitias referunt acceptas.

[42] [quod et] Citat inde antiqui scriptoris verba, quæ [manifestum est in primariavita S. Bavonis.] Theodoricus tam prave interpretatus sit. Auctor scilicet primarius Vitæ S. Bavonis, quem tunc primum e tenebris eruit [Act. SS. O. S. B., Sec. II, p. 396 sqq.] , postquam num. 4 [Act. SS., tom. I Oct., p. 231, num. 9.] retulerat ab Amando CLERICORUM cœnobium in ipso castro (Gandensi) honorifice esse constructum, deinde num. 7 [Ibid., num. 13.] de Alloino seu Bavone: Ergo, ait, Allowinus vir Dei reversus ad supradictum castrum Gandavum ad venerabilem virum Florbertum abbatem, quem almus pontifex Amandus ibidem constituit SUPER GREGEM CLERICORUM rectorem, petiit eum sibimet humiliter cellulam, in qua familiariter Domini misericordiam pro facinoribus suis deprecaretur, largiri. Ut vero pius pater monasterii ejus petitionem audivit, cum gaudio eam suscepit, et ejusdem fratribus monasterii, juxta præceptum pii patris Benedicti, convocata omni congregatione, ejus patefecit preces, ut, si forsitan juniori revelatum fuisset quod placitum esset Omnipotenti, cum omni aviditate susciperet et compleret id quod scriptum est: Omnia fac cum consilio, et post factum non pœnitebis. Igitur petitione Allowini audita, fratres, narrante monasterii abbate, animo gratanti susceperunt eam. Quo loco manifeste clericorum grex appellatur cœtus fratrum sub Florberti abbatis regimine secundum regulam S. Benedicti in monasterio Gandensi viventium.

[43] [Nec tamen dicendum, nullos eo tempore fuisse sacerdotes seculares,] Caveas tamen ne ex admissa Mabillonii sententia concludas vice versa omnes sacerdotes illo tempore fuisse monachos. Cui nonnullorum errori forte occasionem præbuit satis ambiguus (si contextum non legas) modus loquendi Theod. Ruinartii in Præfatione ad opera Gregorii Turonensis, num. 35. Ubi [P. L., tom LXXI, p. 34. Cfr. Montalembert, Les Moines d'Occident (2e édit., 1863), tom. II, pp. 179 – 180, 235 not., 481, 633.] : Monasticus ordo, ait, jam tempore Gregorii ita erat clericatui conjunctus, ut idem fuerit monachum esse ac clericum: quod fuse et pro suo more erudite probat Ludovicus Thomassinus: et quidem, ut passim observamus, quos Gregorius appellat clericos initio capitis, eosdem postea monachos nuncupat. Ruinartium autem eodem sensu locutum esse quo Mabillonium, vel exinde constat, tum quod numero immediate superiori probare nititur clericos peculiari veste iis temporibus uti consuevisse: cui quæstioni utique locus non fuisset, si omnes clericos tunc censuisset fuisse monachos; tum quod remittit ad Thomassinum, qui, dum et non paucos fuisse clericos ait qui genus vivendi monachorum affectarent, adeo ut satis frequenter utraque professio eodem nomine designaretur, simul etiam significat id non fuisse commune omnibus, et a Concilio Moguntino anno 813 abusus nomine notatum fuisse quod qui professione monachi essent, clericorum more vitam agere sibi licitum arbitrari viderentur [Ancienne et nourelle Discipline, part. I, lib. III, chap. 9, n. 6.] .

[44] [quamquam Vercellensi et aliis nonnullis ecclesiis non nisi clerum regularem inserviisse traditur.] Neque profecto ad omnes sacerdotes vel clericos occidentalis Ecclesiæ extendendum est quod de S. Eusebio Vercellensi episcopo narratur, in sermone LVI inter eos qui a Benedictinis editoribus operum S. Ambrosii in Appendicem ad hæc opera rejecti sunt. In quo scilicet legitur num. 4 [P. L., tom. XVII, p. 720.] : Illud quam admirabile est quod in hac sancta ecclesia eosdem monachos instituit esse quos clericos, atque iisdem penetralibus sacerdotalia officia contineri quibus et singularis castimonia conservatur: ut esset in ipsis viris contemptus rerum et accuratio levitarum. Quod idem asserit Ambrosius Epist. 63 (al. 82, al. 25), n. 66, his verbis [P. L., tom. XVI, p. 1207.] :Quod si in aliis ecclesiis tanta suppetit ordinandi sacerdotis consideratio, quanta cura expetitur in Vercellensi ecclesia, ubi duo pariter exigi videntur ab episcopo, monasterii continentia et disciplina ecclesiæ. Hæc enim primus in occidentis partibus diversa inter se Eusebius sanctæ memoriæ conjunxit: ut et in civitate positus instituta monachorum teneret, et ecclesiam regeret jejunii sobrietate. Multum enim adjumenti accedit ad sacerdotis gratiam, si ad studium abstinentiæ et ad normam integritatis juventutem astringat,et versantes intra urbem abdicet usu urbis et conversatione. Hæc enim vel, auctore Thomassino [Lib. cit., cap. 4, n. 3.] , ad solum clerum seu, ut nunc loquimur, capitulum ecclesiæ cathedralis Vercellensis (quod confirmari potest ex eo quod Ambrosius in Epistola laudata sacerdotes indicat in civitate seu intra urbem versantes) vel certe ad solum clerum diœcesis Vercellensis spectant. Quod quidem alios nonnullos imitatos esse episcopos, et ex ipso hoc testimonio colligi potest, ubi Eusebius dicitur primus id instituisse, et ex aliis documentis constat; sed nequaquam inde vel aliunde habetur sacerdotes omnes passim in Occcidente monasticam vitam esse professos.

[45] [Quo sensu monachi Gandenses Benedictini dicendi sint,] Sequitur et altera quæstio hic breviter tractanda, utrum scilicet primi monachi Gandenses Benedictino Ordini accensendi sint. Responsionem paucis expedire licet. Nam si Benedictino Ordini adscribendos judices omnes eos qui utcumque regulam S. Benedicti sequerentur, Benedictinos fuisse Gandenses monachos S. Florberto subjectos indubium est, tum ex testimonio antiqui scriptoris Vitæ S. Bavonis paulo superius citato [Num. 42.] , tum ex bulla Martini I de qua disserendum erit sequente paragrapho. At vero, si Benedictinos vocites eos tantum qui sola regula S. Benedicti, exclusis aliis regulis, se regi vellent et peculiarem aliquem Ordinem a ceteris religiosis familiis distinctum constituere, omnino locus quæstioni non est. Etenim ad tempora Dagoberti certe imprimis accommodanda sunt quæ recte notat Mabillonius, agens de propagatione regulæ S. Benedicti seculis VII et VIII: Non mirum itaque, ait, si hæc regula in novis, quæ tum condebantur, monasteriis admissa sit; nec difficile fuit ut in antiquioribus, quæ jam suam habebant regulam, insuper Benedictina adoptaretur. Familiare quippe fuit illis temporibus ut plures simul regulæ in unoquoque monasterio receptæ essent, quod Gregorius episcopus Turonensis testatur [Hist. Franc., lib. X, cap. 29.] de Atanensi apud Lemovices cœnobio, in quo non modo Cassiani, verum etiam Basilii et reliquorum abbatum, qui monasterialem vitam instituerunt, celebrabantur regulæ [Annal. O. S. B., tom. I, præf., n. 18.] … Insigne aliud istius regularum conjunctionis et indubitatum exemplum nobis exhibet privilegium Joannis papæ IV pro monasterio quodam Sanctæ Mariæ et Sanctæ Columbæ, in quo sanctimoniales vivebant secundum edicta sanctorum Antonii, Pachomii et Benedicti abbatis, quod privilegium in formulam redactum est ante annos octingentos in codice bibliothecæ olim Thuaneæ, nunc Colbertinæ. Aliud item insigne exemplum suppeditat Aredius, alio nomine Petruinus, Vasensis episcopus, in suo diplomate, dato anno decimo Theodorici regis, filii Chlodovei junioris, pro monasterio Grasellensi, quod ipse in sua parochia construxit secundum normam venerabilis viri sancti patris Benedicti abbatis vel sancti Macarii seu sancti Columbani, quod diploma integrum in appendice hujusce voluminis referemus [Ibid., num. 24 extr.] .

[46] [quum nulla tunc esset proprie Ordinum religiosorum distinctio:] Hæc quoniam a moribus nostris absunt (ita pergit Mabillonius) [Ibid., n. 19.] , a veri similitudine aliena plerisque videntur, qui Ordinum religiosorum differentiam ex regularum diversitate pro nostrorum temporum statu æstimant. Verum illo ævo, cum unus esset monasticus Ordo necdum in varias classes divisus, illa regularum diversitas, quæ uniformes censebantur, nullam inducebat Ordinum diversitatem: uti nec modo diversæ in eamdem regulam constitutiones, quas variæ unius ejusdem Ordinis Congregationes sibi præscribunt, unitati Ordinis haud officiunt [Plura de his videsis ibid., n. 19 – 22, et in Examine historico et canonico etc., conscripto a V. De Buck et Ant. Tinnebroeck, p. 93 – 94 et p. 159 – 161.] .

[47] [in qua re non satis sibi constat Mabillonius.] Recte quidem; sed non video qua ratione cum istis concordent quæ (multo ante quidem) scripsit Mabillonius in Præfatione ad Acta SS. O. S. B., sec. I [Num. 70.] : Antequam Galliam missam faciamus, nonnulla de Ordinis nostri in Belgio primitiis dicenda essent. Quippe S. Amandus … varia per Belgium condidit monasteria… Blandiniense, Gandense ,… eaque ad regulæ Benedictinæ præscriptum dirigi voluit. Nec rursus satis capio cur vir doctissimus adeo desudaverit, in eadem hac Præfatione [Num. 65.] et præsertim in Præfatione ad seculum II [Num. 9 – 23.] , ut demonstraret adversus Henschenium et Cointium regulas S. Columbani et S. Benedicti seculo VI et seculo VII in unam coaluisse, nullo scilicet alio scopo quam ut multa cœnobia, a S. Columbani discipulis et eorum successoribus fundata, Benedictino Ordini vindicaret, neque ulla fere afferens argumenta nisi quod illorum cœnobiorum monachi secundum regulas S. Columbani et S. Benedicti vitam suam ordinasse leguntur [Argumenta Mabillonii refutata videsis a J. Ghesquière in Commentario de S. Aurea, num. 26 – 43 (Act. SS., tom. II Oct., p. 478 sqq.).] . Ceterum et tacite illam sententiam, quam tam acriter in Præfationibus ad Acta Sanctorum defenderat, retractasse et mitigasse censeri potest ubi in Præfatione ad tomum I Annalium disputationem suam, ex qua modo nonnulla excerpsimus, ita concludit [Num. 26.] : Quæ hactenus dixi, monastici Ordinis per illa tempora unitatem probant, cui regularum diversitas nullo modo præscribebat. Quam ob rem in secernendis sanctis aut illustribus viris qui sancti Benedicti regulam secuti sunt, aut in distinguendis monasteriis quæ eidem regulæ ab origine subjecta fuere, scrupulosior aut morosior minime fuero, certus utrorumque notitiam ad nostram pertinere historiam : tum quia unus, ut dixi, omnium Ordo erat: tum quia, etsi diversi tum fuissent Ordinis, omnibus illis monasteriis ad Ordinem nostrum translatis, ad eosdem pertinet honos quibus provenit hereditas.

[Annotatum]

* i. e. Britanniam Minorem.

§ V. De privilegio Martini I R. P. pro cœnobio Blandiniensi tempore Florberti abbatis.

[Diploma Martini I, jam sæpius editum, denuo ex antiquissimo codice seculi XI] Diploma istud ediderunt Aub. Miræus [ Oper. Diplom. (Ed. Foppens), tom. I, p. 333.] , Ant. Sanderus [Flandr. illustr., tom. I, p. 261.] , Henschenius [Comment. præv. de S. Amando, numm. 30, 31 (Act. SS., tom. I Febr., p. 822).] , Cointius [Annal. eccles. Franc., tom. III, p. 360.] , Cocquelines [Bullar. Roman., tom. I, p. 215.] , Ghesquierus [Act. SS. Belgii, tom. IV, p. 209.] , Brequigny [Diplomata, etc., tom. I, p. 205 Ed. II, p. 89).] et Van Lokeren [Chartes et documents de l'abbaye de Saint-Pierre, tom. I, p. 6.] . Nos manu scriptum illud invenimus in triplici veteri codice: in codice scilicet seculi XI cujus nobis copiam fecit ven. vir Fr. Van de Putte [Cfr. supra numm. 8, 11.] , in codice Gandavensi seculi XIV [Cfr. supra num. 13.] et in Bruxellensi 16531 – 16540 [Cfr. supra num. 14.] , et præterea in nonnullis recentioribus Gandavi in archivo publico et in archivo ecclesiæ cathedralis. Ejusdem tenorem, secundum horum antiquissimum seculi XI, denuo hic exhibendum duximus. Nec ullas variantes lectiones adjecimus, quia nullas alicujus momenti in diversis exemplaribus offendimus, præterquam in fine in voce bibliothecarii, de qua distinctius disserendum erit [Cfr. infra num. 63.] .

[49] [hic recitatur.] Exemplar privilegii Martini papæ dati temporibus Dagoberti regis et sancti Amandi episcopi. Martinus episcopus, ultimus servorum Dei, omnibus Deum diligentibus salutem. De cotidiano sanctae matris catholicae atque apostolicae aecclesiae profectu ac multiplicatione gaudere debemus, atque in vinea Domini pro mercede laboris operantibus auxilium ferre debemus. Unde notum fore volumus sanctae universalis aecclesiae filiis, tam præsentibus quam et futuris, qualiter sanctae dilectionis nostrae filius Amandus, cum consensu et petitione karissimi filii nostri divae memoriae Dagoberti Francorum regis, sive filii ejus Sigeberti, privilegium auctoritatis nostrae expetierit de quodam coenobio quod ipse deliminatis gentilium spurcitiis fundetenus exstruxisse dinoscitur, cui nomen Blandinium indidit, quodque etiam ab ipso consecratum est in honore beatissimi apostolorum principis Petri doctorisque gentium Pauli, situm inter decursum duorum fluminum Scaldis et Legiae. Privilegium quidem sanctae auctoritatis nostrae nostris futurisque temporibus memorato loco indulgemus. Ordinamus atque firmamus de stabilitate ipsius loci, de villis et facultatibus, de aecclesiis et aecclesiarum decimis, sive familia, et de quibuscumque stipendiis specialiter inibi Deo servientium, et aecclesiae ornamentorum et luminariorum ac matriculariorum, hospitum atque pauperum, juxta petitionem karorum nostrorum praecellentissimorum regum Dagoberti atque filii eius Sigeberti, nostra apostolica auctoritate stabilimus, corroboramus et inconvulsa statuimus. Decernimus itaque ut liceat regulari abbati Florberto, ad presens inibi subrogato vel constituto a filio nostro Amando, tam ipsi quam in reliquum futuris abbatibus, in universis utilitatibus loci divino solatio ita omnia disponere et ordinare absque ullius contradictione vel refragatione, ut libere invigilent mandatis Domini secundum regulam sancti Benedicti. Si quis vero, quod non obtamus, temerario ausu contra hujus nostri privilegii apostolici publica scripta agere presumpserit, reum se divino judicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat, ac a sacratissimo corpore et sanguine Domini redemptoris nostri Jesu Christi alienus fiat atque perinde in aeterno examine districtae ultioni subjaceat. Cunctis autem eidem loco jus servantibus et de suis bonis locum ditantibus sit pax Domini nostri Jesu Christi, quatinus et hic fructum bonae actionis recipiant et apud districtum judicem praemia aeternae pacis inveniant. Scriptum per manum Stephani notarii et regionarii et sacriscrinii sanctae Romanae aecclesiae, in mense januario, indictione II. Datum XIIII kalendas februarii per manum Amandi episcopi * bibliothecarii sanctae sedis apostolicae.

[50] Adversus hujus privilegii et alterius similis, quod ab eodem pontifice pro monasterio Elnonensi datum traditur, [Adversus ejus authentiam argumenta Cointii:] sinceritatem primus insurrexit Carolus Cointius [Annal. eccles. Francorum, tom. III, p. 362 (ad an. 653).] , cui et Brequigny [Diplomata, etc., tom. I, p. LXX (Ed. II. Prolog. p. 78).] et multi alii suffragati sunt, illudque inter spuria rejecit Ph. Jaffe [Regest. Rom. Pont., p. 940.] . Has autem prævalidas, ut ipsi videtur, affert Cointius rationes, quibus illa privilegia spuria et commentitia esse comprobentur.

[51] [1. Dagoberti tempora cum Martini pontificatu non concordant;] Primo, in utroque diplomate Amandus privilegium a Martino Papa postulat cum consensu et petitione Dagoberti regis: unde colligimus utrumque privilegium et subdititium esse et posterius anno Christi nongentesimo octavo, quo suum Chronicon Adalberoni episcopo Trevirensi dicavit Regino, qui turpi hallucinatione principatum Dagoberti regis cum Martini papæ pontificatu primus conjunxit.

[52] [2. Sigibertus 1 numquam dominatus est Neustriæ;] Secundo, in utroque diplomate mentio fit Sigiberti regis. Sigibertus regnabat in Autrasia. Rex autem Austrasiæ nusquam se negotiis immiscuit cœnobiorum Blandiniensis et Elnonensis, quæ sita erant in diœcesi Tornacensi, pertinebantque ad Neustrasiam sive ad regnum Clodovei, qui Neustriæ simul ac Burgundiæ dominabatur.

[53] [3. Indictio secunda cum Martini pontificatu non convenit;] Tertio, utrumque diploma consignatur indictione secunda, quæ cum Martini pontificatu non convenit. Martinus enim iniit præsulatum anno Christi sexcentesimo undequinquagesimo, indictione septima, missusque est in exilium hoc anno Christi sexcentesimo quinquagesimo tertio, indictione undecima. Quod privilegium Blandiniense legitur datum XIV. kalendas Februarii, Elnonense vero XIV. Februarii, id vitio librariorum damus, arbitramurque mentem authoris fuisse ut utrumque mense Januario, XIV. kalendas Februarii datum crederetur.

[54] [4. Amandus bibliothecarius sanctæ sedis fuisse nusquam legitur, nec alias] Quarto, nec Amandum Bibliothecarium Sedis Apostolicæ fuisse (ut legitur in privilegio Elnonensi), nec Theatrapum eundem esse cum Bibliothecario alibi legimus. Quamvis non desint qui suspicentur Bibliothecarium in privilegio Blandiniensi Theatrapum dici quod ejus curae commissum sit ut codices in bibliotheca inspiciantur, non autem auferantur: Graecis enim θέα visio inspectiove est, et ἄτραποςsive ἀτράπελος immobilis.

[55] [5. Primi incolæ monasterii Blandiniensis non fuerunt monachi;] Quinto, privilegium Blandiniense commentitium ostendunt hæc verba, secundum regulam S. Benedicti. Monasterium enim Blandiniense clericos ab initio, non monachos habuit, ut ad annum Christi DCXXXI jam probavimus.

[56] [6. Clausula privilegii illis temporibus in usus non erat.] Sexto, idem privilegium Blandiniense spurium arguit hæc clausula: Si quis vero… Hæc enim clausula posterior est ævo Hincmari, apud quem ista legitur (Opusc. 46)… Textum Hincmari, a Cointio citatum, prætermittimus.

[57] [7. Nomen Blandinii non est inditum monasterio a S. Amando;] Septimo, in eodem privilegio Blandiniensi non placet, quod cœnobium Blandinium a beato Amando sic appellatum traditur. Nam Philippus Eleemosynarius hoc nomen antiquius facit in Vita sancti Amandi et a blanditiis ita deducit ex ipsorum gentilium sententia: Construitur altera cultibus divinis ecclesia, in loco quem Blandinium vocare consueverat voluptatum sectatrix prisca gentilitas, eo quod blanditiis lenis et amœnitate præcipuus videretur.

[58] [8. Elnonense monasterium post obitum Dagoberti constructum est.] Octavo, privilegium Elnonense spurium arguit consensus Dagoberti regis: nostro enim calculo rex Dagobertus obiit antequam monasterium Elnonense construeretur.

[59] Hæc argumenta refellere nisus est Cornelius Smetius [Act. SS. Belgii, tom. IV, p. 203.] . [Objectio petita e mentione decimarum, manifeste irrita est.] Cujus præcipuas responsiones, tacito nomine auctoris, protulit et magis explicavit M. J. De Bast [Premier supplément au Recueil d'antiquités romaines et gauloises (Gand, 1809), p. 41 sqq.] , refutationem adjiciens alius contra authentiam privilegii rationis quam recens objecerat Car. Lud. Diericx [La topographie de l'ancienne ville de Gand (Gand, 1808), p. 19. ; Mémoires sur la ville de Gand (1814 – 1815), p. 509.] , contendens decimas ecclesiis solvendi usum nonnisi diu post exortum fuisse, quum tamen in allato privilegio hujusmodi juris mentio fiat. Quæ ratio quam absona sit, facile demonstravit De Bast ostendens de decimis illis, quæ scilicet ecclesiis solvendæ essent, sermonem esse in capitulario Clotarii I circa annum 560 edito [Capitul. Reg. Franc., tom. I (Paris 1780), p. 8; Monum. Germ., tom. I Leg., p. 3.] , in Concilio Turonensi anni 567 [Sirmond., Conc. Gall., tom. I, pp. 343, 344.] , in Concilio Matisconensi anni 585 [Ibid., p. 384.] .

[60] [Responsiones ad Cointii argumenta: 1. Dagobertus potuit petiisse privilegium ante pontificatum Martini.] Neque etiam adeo urgent argumenta Cointii. Etenim, quod ad primum attinet, facilem responsionem præbent ipsa privilegii verba, ubi illud expetitum dicitur cum consensu divæ memoriæ Dagoberti, quæ sane indicant tunc quum privilegium scriptum est, Dagobertum jam non fuisse in vivis. Fieri itaque potuit ut Dagobertus paulo ante mortem suam a pontifice privilegium istud in gratiam S. Amandi expetierit: quæ petitio, mox illius obitu interveniente, tunc effectum non fuerit sortita, donec, Amando ipso apud sanctam sedem rem urgente, forte occasione itineris sui Romani, illud secundum petitionem pluribus ante annis oblatam impetraverit.

[61] [et 2. Sigibertus, ejus filius et regni socius, in illa petitione cum patre nominari.] Et sic etiam ratio redditur mentionis Sigiberti in ea petitione factæ, quem scilicet nondum triennem consortem regni fecerat Dagobertus, eum Austrasiæ præficiens [Henschen., Exegesis prælimin. II (ad tom. III Martii) diatribam Dagobertinam innovans, num. 10; Richter, Annalen der Merovinger , p. 162.] , unde deinceps, sicut fiebat in Imperio Romano seculis IV et V, ejus nomen suo adjunxerit in epistolis et actis publicis.

[62] [3. Errores] Tertium vero Cointii argumentum tunc plenam [circa notas temporum frequenter deprehenduntur in diplomatum apographis.] vim haberet, si hujusmodi errores quoad numerorum notas ex oscitantia librariorum vel etiam notariorum, etiam in documentis maxime certis, non sæpius occurrerent.

[63] Quod spectat ad quartum argumentum, advertendum imprimis est nomen theatrapi, cujus tam ludicram etymologiam proposuit Cointius, legi quidem in recentioribus nostri diplomatis apographis et in editis, [4. Qua ratione vox theatrapi huc irrepserit; quod nomen Amandi bibliothecarii alias non occurrit, in tanta paucitate documentorum mirandum non est.] sed nequaquam in codicibus antiquioribus sec. XI et XIV, unde illud supra protulimus. Sed et ex collatione horum codicum cum recentiori Bruxellensi jam haud ægre apparet qua ratione factum sit ut diplomati irrepserit hujusmodi mendum. Etenim in codice sec. XI vox bibliothecarii ita scripta est ut prior hujus vocis pars (biblio) ultimam paginæ (fol. 43 v°) lineam terminet, altera vero prostet exordio paginæ sequentis (fol. 44 r°); sed rursus hujus posterioris partis ex scriptione primæ manus apparent solummodo quatuor primæ litteræ (thec) et harum duæ ultimæ (ec) ita conjunctæ sunt (quod in illius ætatis codicibus frequentissime occurrit) ut seorsim inspecta illa posterior pars non minus facile legi possit thet quam thec. Quæ vero sequebatur littera (vel litteræ), diligenter abrasa est ab aliquo correctore et ejus loco substituta syllaba rii, sed rursus ita ut littera r, antiquioris formæ, conjuncta cum littera i immediate sequenti, referat formam litteræ p, ac proinde hæc syllaba facile legatur pi. Præterea a correctore supra litteram c immediate præcedentem, adjecta est nota abbreviativa qua significari solet a, ar vel ra: et sic tota vox apparet hac fere forma . Itaque ex ipso codice nostro, quod jam certius conjicere licet, diploma exscribens librarius cui debemus codicem Gandavensem sec. XIV, duas partes vocis bibliothecarii, quamvis apud ipsum eadem linea continerentur, sejunxit et, posteriorem non satis intelligens, hac ratione descripsit biblio thetpi, rursus posito supra litteram t, in media posteriori voce, signo quo indicatur supplenda a, ar vel ra. Ac denique scriba qui exaravit codicem Bruxellensem, jam prætermisit priorem partem biblio, et nullo signo abbreviandi adhibito, sed totidem litteris, posteriorem scripsit hac forma theatrapi. Iste autem error ad posteriora pleraque apographa transiit, et inde in omnibus editis prostat. Ex dictis vero liquet et in diplomate nostro legendum esse, sicut in Elnonensi, per manum Amandi episcopi et bibliothecarii, et vocem Theatrapi, quæ jam nusquam in documentis medii ævi occurrit, delendam esse ex Glossario mediæ et infimæ latinitatis [Ed. Henschel, tom. VI, p. 575.] , in quod ex eodem diplomate assumpta est. Quod autem (hoc enim erat caput argumenti Cointii) nomen Amandi bibliothecarii in aliis documentis præter laudata duo diplomata, non legitur, in tanta illius ævi pontificiorum diplomatum paucitate, profecto adeo mirandum non est.

[64] [5. Clericos monachis in cœnobio Blandiniensi præcessisse, falso supponitur.] Clericos autem monachis præcessisse in cœnobio Blandiniensi nec probavit Cointius ad annum 631 (num. 5), sed conjectando, neque ullo nixus antiquo testimonio, probabilius censuit, nec ullius veteris documenti auctoritate confirmari potest [Cfr. supra § IV.]

[65] Venio jam ad sextum argumentum, quod desumebatur ex comminatione in fine privilegii subjuncta quamque, [6. Clausula privilegii ab illius temporis] ut arbitratur Cointius, ab Hincmari quodam opusculo mutuatus sit falsarius. Verum hujusmodi comminationem non abhorrere ab illius temporis moribus satis ostendit Mabillonius [De re diplomatica, lib. II, cap. 8.] : [moribus aliena non est.] et rursus valde credibile est inter solemnes illarum comminationum formulas et hanc, quæ et in privilegio nostro et apud Hincmarum legitur, sæpius occursuram, si plura tantæ antiquitatis diplomata superessent.

[66] [7. et 8. Levis est auctoritas Philippi Harvengii et calculorum Cointii.] Admodum levia sunt quæ restant Cointii argumenta septimum et octavum. Quis enim auctoritate Philippi Harvengii, qui post medium seculum XII Vitam S. Amandi conscripsit, lepidam illam quam excogitavit, nominis Blandinii etymologiam admiserit vel potius non irriserit? Quum præsertim, teste Baudemundo scriptore coævo, locus ille sterilis et rerum ad vitam necessariarum maxime inops esset [Cfr. supra num. 27. ] , nec certe incolæ a latino sermone nomina vicorum suorum deducerent. Ceterum, etsi non ab Amando Blandinii nomen eidem loco inditum facile concedatur, non est cur facile etiam non detur talem errorem a notario Romano admitti potuisse, quin inde privilegii sinceritas suspecta fiat. Ac denique calculos Cointii circa tempus conditi monasterii Elnonensis refutare haud molestum foret, si id hoc loco operæ pretium videretur.

[67] [Itaque apocryphum non videtur pronuntiandum Martini privilegium.] Non apparet itaque cur privilegium Martini l, quo gloriabantur Blandinienses, apocryphum vel graviter suspectum pronuntiemus neque temperare mihi possum quin arbitrer viros graves, ut Brequigny et Jaffé, nimis leviter nec re satis examinata argumentis Cointii concessisse. Certo tamen authenticum, deficiente testimonio codice seculi XI antiquiori, illud pronuntiare non ausim.

[Annotatum]

* abrasa hic videtur

§ VI. De die obituali S. Florberti et loco sepulturæ ejus.

[Lapis marmoreus anno 1258 in Florberti sepulcro repertus a monachis Bavonianis,] Duplicem hanc quæstionem simul tractandam hic suscipimus quia utriusque solutio pendet a judicio circa idem monumentum ejusque authentiam proferendo. Est autem illud lapis marmoreus quem Bavoniani sub capite Florberti in ipsorum ecclesia inventum aiunt, ubi primum anno 1258 apertum est sancti abbatis sepulcrum ejusque corpus in decentiorem locum translatum; fervente tunc a duobus saltem seculis inter monachos Bavonianos et Blandinienses acri controversia circa corpus beati Florberti, quod utrique apud se quiescere contendebant. Controversiam et lapidis inventionem his verbis referunt Annales Sancti Bavonis Gandensis ad an. 1258: Anno 1258 Theodericus abbas predictus, condolens venerabilem virum Florbertum, primum ipsius Gandensis cenobii abbatem, pedibus transeuntium irreverenter ibidem conculcari, consultis fratribus, quadam die, matutinis dictis, ipsisque abbate et fratribus albis indutis stolisque decoratis, cum reverentia, ut decuit, ejusdem Florberti sepulcrum, sublato sarcofago cum ipsius epytaphio insculpto, aperiri fecit. Ibique corpus ejusdem Florberti cum albo lapide marmoreo ejus capiti supposito hiisque verbis insculptis invenerunt: HIC REQUIESCIT FLORBERTUS ABBAS GANDENSIS CENOBII. OBIIT OCTAVO YDUS OCTOBRIS. Hujus autem sepulture locus olim erat ante majus altare sancti Petri a sancto Amando consecratum. Qui locus nunc est juxta chorum versus conventum sub arcu lapideo, ubi nunc aqua benedicta a fidelibus transeuntibus suscipitur. Levato autem ipsius Florberti corpore de predicto sepulture sue loco, aquaque abluto, ossa ipsius in arca plumbea decenter et honorifice incluserunt, et in muro ante capellam sancti Benedicti cum supradicto lapide marmoreo, prout adhuc patet, venerabiliter collocaverunt, domno Hugone de Hoestborch, priore sancti Petri in Blandinio, cum tribus monachis suis fratribus ibidem tunc presente [Mon. Germ., Scr. tom. II, p. 191; De Smet, Corp. Chron. Flandr., tom. I, p. 440.] .

[69] [quam inventionem etiam testatur Joannes de Thielrode,] Ex iis Annalibus manifeste desumpta est relatio Joannis de Thielrode [Chronic., cap. x.] ,sic concepta: Dicunt viri religiosi monachi Sancti Petri in monte Blandinio quod Florbertum, primum pastorem Gandensis cenobii a sancto Amando constitutum, habent secum in feretro canonizatum, et celebrant de eo sicut decet de confessore. Viri religiosi monachi Sancti Bavonis Gandensis dicunt et affirmant tali intersigno quod sequetur, quod Florbertum primum pastorem Gandensis cenobii habent fossatum, et celebrant officium pro Florberto sicuti fit pro fidelibus defunctis. Contigit circa annos incarnationis Domini mille ducentos quinquaginta et octo, quod abbas Theodricus Sancti Bavonis, vir religiosus bene litteratus et honestus, compatiens quod Florbertus sepe dictus jacens sub pedibus omnium transeuntium ante locum ubi solet aqua benedicta recipi (qui locus primitus fuit ante magnum altare sancti Petri), matutinis dictis fecit aperiri sepulcrum Florberti et sub capite eius invenit album lapidem marmoreum habens insculptum hæc verba: Hic requiescit Florbertus abbas Gandensis cenobii: obiit VIII° ydus octobris. Qui lapis [est] positus in muro ubi ossa Florberti subtus sunt condita. Presentes fuerunt conventus Sancti Bavonis et Hugo de Hoestborch, prior tunc Sancti Petri in monte Blandinio, cum suis sociis tribus: qui Hugo cum suis sociis tunc moram et habitationem habuit in monasterio Sancti Bavonis causa dispersionis.

[70] [ex indiciis intrinsecis authenticus videtur.] Eum lapidem, ante hos quinquaginta fere annos inter Bavoniani monasterii rudera rursus repertum et usque ad nostra tempora servatum, hodieque in museo Universitatis Gandavensis repositum, hic accurate delineatum [Ex A. Van Lokeren,Histoire de l'abbaye de Saint-Bavon, pl. IV. Lapis et litteræ quadruplo majora sunt quam hac effigie exhibentur.] legentium oculis subjicimus. Authenticum eumdem esse seu revera seculo VII sculptum, non inerudite probavit J. J. Raepsaet [Messager des sciences et des arts, tom. VI (an. 1829 – 1830), p. 1. Inde inter opera Raepsaet Gandæ edita an. 1838, tom. I, p. 365.] , nullo, quem noverim, docto viro reclamante. Nec profecto nobis reclamandum videtur. Imprimis enim spernendum non est testimonium Annalium Sancti Bavonis et Joannis Thielrodensis, qui vel ipse ubi apertum est sepulcrum, quod ex antiqua traditione Florberti dicebatur, interfuit vel certe ex testibus oculatis quæ in ea contigerint accepit. Lapidem autem illiusmodi capiti cadaveris alicujus ignoti per fraudem suppositum fuisse, ut postea, ubi forte aperiretur monumentum, illud Florberti corpus esse putaretur, vix comminisci licet. Accedunt et notæ intrinsecæ. Inter quas jure computari possunt tum ipsa lapidis parvitas et inscriptionis simplicitas, tum forma litterarum, quæ ad illud genus scriptionis pertinent quod mixtum vocant, quodque in codicibus manu scriptis post seculum nonum jam non occurrit [(Toussaint et Tassin) Nouveau traite de diplomatique, tom. III, p. 245 sqq.; Natalis de Wailly, Éléments de Paléographie, tom. I, p. 505.] . Nequaquam quippe probabile est, si Theodoricus abbas post medium seculum XIII hujusmodi monumentum confinxisset (quod, ut mox videbimus, contendebant Blandinienses), illud eum non magnificentiori opere et stylo fuisse effecturum, et vel ipsum vel aliquem ex monachis ejus adeo antiquitatis scientia et peritia valuisse ut eam tam felici successu referre potuerit. Denique confirmationis loco pro Bavonianis afferre licet versus a S. Livino ad Florbertum missos paulo ante martyrium suum, ubi scilicet monasterium quod incolebat Florbertus bis [Vers. 17 et 44 (infra Docum. III).] Ganda nuncupatur, quo nomine indubium est designari monasterium Bavonianum, non Blandiniense. Inde igitur colligendum videtur in Bavoniano monasterio resedisse Florbertum, ac proin probabilius etiam in eo obiisse atque sepultum esse.

[71] [Reclamant Blandinienses.] His opponunt Blandinienses narrationes suas, quæ serie chronologica secundum antiquitatem codicum eas referentium ita ordinandæ videntur. Primo loco occurrit Chronicon anno 1063 terminatum eique annexa epistola seu proclamatio monachorum Blandiniensium. In Chronico hæc sola mentio occurrit ad rem nostram spectans: 1049. Hoc anno facta est elevatio S. Florberti [Vid. supra num. 9.] . Epistola vero, quam hic ex codice sec. XI [Cfr. supra num. 12.] , neglectis admodum paucis et nullius momenti lectionibus variantibus quæ notari possunt in Gandavensi sec. XIV [Cfr. supra num. 13.] et Bruxellensi 16531 – 16540 [Cfr. supra num. 14.] , exscribimus, his verbis concepta est:

[72] [Florbertum apud se quiescere contendentes.] Omnibus sanctæ matris aecclesiae filiis sancta Blandiniensis aecclesia in Gandavo olim a beato Amando praesule constructa principique apostolorum tytulata, salutem. Habemus, karissimi, in archivis, in privilegiis auctoritate majorum roboratis, beatum Amandum Blandinium coenobium in Gandavo olim fundasse, monachorum catervam eo aggregasse eisque abbatem sagacis ingenii Florbertum præfecisse. Quod nobis fratres de coenobio sancti Bavonis invidentes, suo id arrogant loco, asserentes nil vocitari Gandavum nisi locum suum. Quod quam sit mendosum ex similibus collegite, omne suburbium seu territorium eodem appellari nomine quo urbs cui subjacet: quamvis nullis in scriptis inveniatur, coenobium Sancti Bavonis speciali vocabulo Gandavum vocitari. Faciunt his quae diximus fidem tam privilegia nostra quam vita sancti Amandi a Milone ejusdem sanctissimi patris monacho suppleta; in qua in hunc modum continetur: Nam construxit monasterium quod dicitur Blandinium, in castro Gandavo situm, et caetera. Quod quidam monachus de coenobio sancti Bavonis apud sanctum Amandum olim conversatus legens abrasit, ita permutans: Nam construxit monasterium in castro Gandavo super Scald et Legiam. Quod ita abrasum et permutatum facile adhuc agnitum est in eadem vita sancti Amandi. Quod vero se abbatem Florbertum indice cum tytulo asserunt habere, ea facilitate contempnitur qua asseritur, quia nos qui haec loquimur ejusdem tytuli scriptorem semetipsum prodentem agnovimus, quibusque sepulcri violatoribus quædam sunt ossa de atrio in monasterium furtim translata non ignoravimus, semetipsos accusantibus duabus qui interfuere personis. Translationem proinde sancti Florberti primi Blandiniensis coenobii abbatis apud nos factam corroborarat auctoritas una cum sigillis antistitum Noviomagensium, confirmaverat etiam lapis tam grecis quam latinis litteris inscriptus et, quod majus est, cujusdam mulieris contractae ad lipsana ejusdem patris curatio. Haec loquimur, non ut falsa loquendo praefatos fratres, et utinam in Christo fratres, incusemus, sed ut nosmetipsos vera dicendo excusemus. Caeterum de fundatione loci nostri taceamus, dum plura in aliis coenobiis scripta quae pro nobis loquantur habeamus.

[73] [De carmine seculi XI quod inscriptum est Titulus S. Bavonis,] In tribus autem codicibus, unde hanc epistolam excepimus, sequens ei præmissum est carmen versibus leoninis conscriptum:

Tytulus sancti Bavonis nobilissimi confessoris in Gandavo castro (ystoria non fabula) [Hæ tres voces in codice sec. XI non post in Gandavo castro, sed supra eas minori charactere, eadem tamen manu, scriptæ sunt. In Gandavensi autem seculi XIV scriptæ sunt. sicut hic legitur, post vocem castro et eodem charactere. In Bruxellensi item, sed sola vox historia remansit, duabus ceteris abrasis. Illas in sua editione omisit v. v. Fr. Van de Putte. In Gandavensi sec. XIV præterea hic inseritur vox versus, in cod. sec. XI omissa et in Br. in margine scripta.] .

Quo sacer Amandus virtute beatificandus
Idola destruxit et cœnobium sibi struxit,
Collectoque gregi servire Deo cupienti
Patrem Florbertum præfecit laude refertum,
Cujus adhuc tumulum Gand monstrat corpore onustum.
His breviter scriptis, Lantbertus pastor herilis
Vester [In Gand. et Brux. Unde; in editione Van de Putte, Vir.] , ut optamus, vivat super æthra locatus.
Quæ petitis vestris, eadem persolvite nostris,
Florberto præfato nostro pastori primo,
Wilfrido abbati, Eilfrido abbati, Einardo abbati [Hæc ultima linea in G. et Br. omissa est; in editione V. d. P. præterea omissa est et altera præcedens.] .

[74] [conjecturæ non satis probabiles v. v. Fr. Van de Putte.] Ven. vir F. Van de Putte [Annales abbatiæ S. Petri, pp. 26 et 27, nott.] in illo titulo nomen Florberti pro Bavonis manifeste substituendum judicat et versu sexto nomen illius indicari qui epistolam conscripsit, Lamberti scilicet cujusdam, ut ipse opinatur, presbyteri. Priorem illam conjecturam neque necessariam [Cfr. infra num. 78.] neque contra codicum auctoritatem admittendam censeo, quum præsertim carmen nostrum nullatenus epitaphium aliquod Florberti referre videatur. Sed præcipue nequaquam perspicere valeo quo jure ex iisdem versibus colligi possit epistolam seu proclamationem conscriptam esse a Lamberto et hunc presbyterum designari ubi dicitur pastor herilis. Ceterum hæc hypothesis omnino ruit si, quod dubium non videtur, prima vox versus septimi legenda est vester, non autem vir: quæ posterior lectio sensum difficilem et intricatum, seu, ut melius dicamus, omnino violentum reddit. Sed quæret forte aliquis quo sensu tandem versus isti intelligendi sint. Cui quæstioni ut satis fiat, quum præsertim exiguum illud monumentum seculi undecimi inter ea quæ de Florberto habemus antiquissimum sit, non abs re fore duximus si aliquantum in eodem interpretando fuerimus immorati.

[75] [Carmen istud a Bavoniano monacho compositum videtur;] Imprimis igitur advertendum diligenter, carmen non a Blandiniensi, sed a Bavoniano monacho esse concinnatum. Id ex conclusione illius, sicut in codice sec. XI legitur, satis perspicue manifestari arbitror. Etenim, si quid assequor, in ea conclusione postulat auctor ut quos alii patronis suis tribui vellent honores, eosdem ne denegari vellent Florberto, Wilfrido, Eilfrido et Einardo abbatibus, quos ipse nostros vocat. Jam ex his quatuor, Florbertus quidem et Einardus utriusque monasterii, Blandiniensis et Bavoniani, alter seculo VII, alter ante medium seculum XI, regimen tenuerunt; at duo intermedii soli præfuerunt Bavoniano, Wilfridus nimirum anno 673 ad 691 [A. Van Lokeren, Histoire de l'abbaye de Saint-Bavon, p. 9.] , Eilfridus vero seu Egilfridus anno 754 ad 762 [Ibid., p. 12.] . Quum et hos igitur abbates auctor nostros appellet, Bavonianum eum monachum fuisse dubitandum non est.

[76] [Lambertus vero qui in eo nominatur,] Hoc posito, recolere juvabit seculo XI exortam esse vel certe maxime ferbuisse inter Bavonianos et Blandinienses controversiam de corpore S. Florberti, quod ex mox citando [Num. 81 seqq.] documento patebit; præterea, eodem seculo floruisse Gandavi nobilem virum, Lambertum nomine, qui in illa regione pro comite Flandriæ, primus Castellani Gandavensis dignitate ornatus [Joann. de Thielrode, Chronic. S. Bavonis, cap. VIII. Cfr. Andr. Du Chesne, Histoire généalogique des maisons de Guines, de Gand et de Coucy (Paris 1631, fol.), p. 41.] , principatum gerebat. Hunc autem Lambertum Blandiniensibus monachis potius quam Bavonianis favisse, et simul quanta, quoad omnia quæ proprio suo monasterio laudi et commodo esse possent, inter utrosque æmulatio existeret, docemur ex Vita S. Macarii Antiocheni a monacho Bavoniano jussu Sigeri abbatis sexaginta fere post sancti obitum annis conscripta, quam ediderunt majores nostri ad diem 10 aprilis [Act. SS., tom. I April., p. 878.] . Ubi narratur, Macarium post multas peregrinationes Gandavum venisse, atque a Blandiniensibus, quum ignotus esset, repulsum, a Bavonianis autem benignissime receptum et apud ipsos aliquamdiu moratum, ad patriam voluisse reverti, sed vix monasterio egressum morbo impeditum fuisse ne consilium exequeretur: tunc vero Blandinienses, opera usos Lamberti Castellani, omni nisu contendisse ut jam apud ipsos diverteret, at maluisse Macarium ad Bavonianos suos referri et non diu post in eorum monasterio diem clausisse supremum [Act. SS., tom. cit., p. 885, n. 35 sqq.] .

[77] [fuisse Castellanus Gandensis;] Hunc Lambertum Castellanum Gandavensem in carmine nostro designari existimo. Cui scilicet paulo ante medium seculum XI vita functo [Cfr. Andr. Du Chesne, op. cit., pp. 42, 43.] , vel forte etiam serius (nam quod filius ejus Folcardus Castellanus dicitur in documento anni 1046 [Ibid.] , non certo probat patrem ejus tunc jam non fuisse in vivis, ut constat ex simili exemplo Lamberti II, qui fuit Folcardi filius [Ibid., p. 45.] ), maximo apparatu parentare utique cordi habuerunt Blandinienses, idque non solum solemnibus exequiis statim post mortem, sed etiam officio anniversario, præsertim si, quod ab eo tempore præcipuæ nobiles domus illius regionis et ipsi Comites Flandriæ fecerunt, ecclesiam Blandiniensem in locum sepulturæ suæ elegisset vel ipse vel qui ei in Castellani dignitate successit filius ejus Folcardus. Profecto etiam hac occasione non omiserint iidem monachi Blandinienses, tum ut grati animi sensum erga tantum patronum exhiberent, tum ut monasterium suum illa celebritate condecorarent, quam frequentissimum poterant populum ad solemnia illa funebria convocare, et inter ea virum nuper Gandavensis regionis principem summis laudibus extollere, ac forte sibi pastorem potius quam dominum seu herum fuisse prædicare.

[78] [et carmen fuisse directum adversus Blandinienses] Hæc autem plus minus importuna molestaque fuisse monachis Bavonianis facile conjicere licet atque inde in ductum fuisse aliquem ex eis ut carmen istud seu epigramma concinnaret, quo et Blandinienses pungeret et sua monasterio suo decora assereret, illudque in loco aliquo patente, forte prope sepulcrum sancti Bavonis, quo multorum quotidie fiebat concursus, affigeret. Quumque in carmine nostro primum aliquem versum, quo prima ejus sententia compleatur, desiderari facile appareat, hunc his vel similibus verbis conceptum facile crediderim: Nobilis hic Bavo requiescit in castro Gandavo; qui utique versus non magis contra hexametri leges peccat quam versus secundus et nonus eorum qui ad nos pervenerunt [Cfr. supra num. 73.] . Inde itaque a monacho Blandiniensi qui epigramma illud transtulit in codicem suum, dici potuit titulus seu epitaphium S. Bavonis, eidemque tam insolentis superbiæ, immo et tantæ impietatis videri ut illud non a se confictum, sed vere apud Bavonianos expositum fuisse, his verbis historia non fabula notandum duxerit. Eo carmine igitur, ut tandem hanc disputationem concludamus, secundum sententiam nostram, monachus aliquis Bavonianus affirmabat monasterium suum fuisse conditum ab Amando statim post Gandavensium conversionem, eique præfectum esse Florbertum, atque hujus corpus in eodem adhucdum servari. Quibus assertis, non quidem se ægre ferre significat quod funus et laudes patroni sui Lamberti, quem non sine aliqua Blandiniensium irrisione pastorem ipsorum herilem vocat, quanta possent solemnitate hi celebrent, sed postulat ut quos suis tribuere gestiunt patronis honores, eosdem et iis quibus gloriabantur Bavoniani, tribui paterentur.

[79] [atque occasionem dedisse horum proclamationi.] Et inde forte ulterius concludere licet, documentum illud quod paulo supra citavimus [Num. 72.] fuisse proclamationem quamdam qua Blandinienses assertionem Bavoniani poetæ de corpore Florberti refutare conati sunt. Nam epistolam encyclicam de ea re ad omnes fideles seu ecclesias directam fuisse vix probabile videri potest; at valde credibile est existimasse Blandinienses curandum sibi ut publicæ illi Bavonianorum assertioni publicam etiam responsionem opponerent, quam et in ecclesia sua populo prælegerint et in loco omnibus patente affixerint. Nec forte allusione ad carmen Bavonianum caret quod in ea proclamatione queruntur Blandinienses, falso nimirum contendere Bavonianos nomine Gandavi solum suum monasterium, excluso Blandiniensi, designari. Ex eo autem quod in eadem proclamatione affirmant, videlicet translationem proinde sancti Florberti, primi Blandiniensis cœnobii abbatis, corroborarat auctoritas una cum sigillis Antistitum Noviomagensium, colligitur eamdem non esse editam ante annum 1049, quo anno, ut mox apparebit in subsequentibus eorum relationibus [Cfr. infra num. 85.] , primum hujusmodi diploma concessum est a Balduino episcopo Noviomagensi. Immo, si omnino accurata sit mentio plurali numero antistitum Noviomagensium, non ante annum 1077 vel 1097, quo alterum hujusmodi diploma impetrarunt a Ratbodo II, Balduini successore [Cfr. infra num. 87.] .

[80] [Præterea expostulationem obtulerunt Blandinienses Balderico episcopo Noviomensi,] Nec ea proclamatione contenti Blandinienses eodem tempore vel paulo post recurrendum sibi duxerunt ad auctoritatem episcopalem, ut vel per eam retunderetur Bavonianorum audacia. Hanc epistolam seu expostulationem, ad Baldericum, Ratbodi II in sede Noviomagensi successorem directam fuisse colligitur ex relatione seculo XIII confecta, quæ et ipsa mox memoranda erit [Infra num. 85 sqq.] . Sub forma propria seu primæva (nam fere integra in relationem seculi XIII assumpta est) legitur in solo codice seculi XI, unde eam edidit v. v. F. Van de Putte [Annales abbatiæ S. Petri Blandin., p. 28.] . Ex ipso codice rursus eam hic transcribere non pigebit.

[81] [qua Bavonianorum audaciam, adversus auctoritates Adalberonis Remensis] De certissima sancti Florberti translatione seu contraria fratrum Sancti Bavonis relatione, haec secundum gestae rei veritatem brevi explanamus narratione. Hunc venerabilem patrem a sancto Amando Blandinio coenobio praelatum, et in eodem post hujus vitae excessum tumulatum, tam ex archyvis nostri cœnobii quam Sancti Amandi [Elnonensis.] , ex privilegiis etiam majorum auctoritate confirmatis, cunctis legentibus est manifestum. In quo etiam coenobio per annos CCCXXXVIII requievisse probatur, donec eodem coenobio in majori elegantiorique aedificio reparato, ab Adalberone Remorum archypraesule [Anno 975. Cfr. infra num. 85.] ejus sancta corporis pignera transferrentur et in secretiori parte absidae ejusdem basilicae ponerentur. Haec ita secundum certissimam veritatem haberi testatur tytulus in lapide tam grecis quam latinis litteris sculptus, juxta reliquias corporis ejus repertus, in hunc modum: Hic requiescit corpus Florberti abbatis, discipuli et ordinati Amandi episcopi: cuius depositio celebratur kalendis novembris. Accedit quoque huic ejusdem archyepiscopi confirmatio, sigilli eius, ut adhuc perspicuum est, inpressio.

[82] [et Balduini Noviomensis fraude multiplici,] Evoluto autem temporis spacio, a Baldwino Noviomagensi episcopo ejusdem sancti patris in edito facta est translatio [Anno 1049. Cfr. supra num. 9 et infra num. 85.] , praesentibus et adstantibus fratribus Sancti Bavonis et nil contradicentibus. Ubi quidam eorum, dum praefatum perlegeret tytulum, ne dicamus causa invidiae, subito de manibus pavimento resilire permittens, per medium fregit. Hic primum erroris eorum inolevit, et contra episcopalem auctoritatem et certissimam veritatem, nova et inaudita praesumptio. Eodem anno quidam Stepelinus, fugitivus Sancti Trudonis monachus, contrarias relationes eorum instinctu adversus translationem hujus patris composuit. Postea quibusdam ossibus de atrio aecclesiae in eamdem basilicam per noctem deportatis, tytulum ab eodem compositum et in lapide sculptum apposuerunt, et apud se certissime corpus ejusdem sancti requiescere apud quosque contenderunt, et omnia quae apud nos veterum traditione et episcopali auctoritate acta fuerant, falsitati deputaverunt. Id ita gestum fuisse, eodem Stepelino postea confitente et aliis duabus personis, quae his interfuere, per confessionem se detegentibus, pro certo agnovimus. Inde quasi certum diem obitus ejus apud se statuere; anniversarium ejus, tanquam sanctitatis honore alienus esset, peregere; tum etiam in kartis pro exequiis abbatum per regiones directis, multa contumeliosa de eodem conscripsere.

[83] [cujus et eorum abbas humili confessione veniam petiit,] His et hujuscemodi simplicia vulgi corda per multos annos in errorem subvertentes, tandem in elevatione sancti Macharii [Anno 1067. Annal. S. Bavonis ad h. a. (ap. J. J. De Smet, Corp. Chron. Flandr., tom. I, p. 446).] seu dedicatione ipsius coenobii idem sepulchrum apertum detexere, ossa in eodem reposita cum tytulo coram populo exposuere, apud se Florbertum primum Gandensis coenobii abbatem requiescere, omnibus illo confluentibus certum fecere. Unde fratres nostri, diutina injuriarum incitatione permoti, domnum Baldwinum episcopum tunc praesentem adeunt, omnia quae acta fuerant pandunt. Abbas ejusdem coenobii Sigerus accersitur, de ejus rei commisso cum magna domni episcopi commotione requiritur. Prostratus ad terram coram domno episcopo veniam precatur, ab idiotis haec omnia absque conscientia sua peracta conqueritur, nullam deinceps querimoniam de his profuturam pollicetur.

[84] [Florberti corpus in suo monasterio quiescere contendentium, retundi postulabant.] Sequenti anno, domno Baldwino episcopo defuncto, sepefato superstitioso tumulo superstitiosum etiam tytulum, ut adhuc perspicitur, apposuerunt; omni annisu contra auctoritatem episcopalem, tam Remensis quam Noviomagensis aecclesiae, apud nos actam insurrexerunt; omnia quae acta fuerant falsa omnino, apud aures vulgi sermonibus publicis, apud coenobia scriptis diffamaverunt. Sed quanto majorem sanctis pigneribus derogationis injuriam, tanto magnificentiorem, licet inviti, adauxerunt gloriam. Nam ante hoc biennium fratribus nostris sancti reliquias in locellum auro argentoque decoratum complacuit transferre: quod in adventu domni episcopi Radbodonis apud nos in quadragesima auctoritate episcopali et ejusdem sigilli inpressione devote coepere, et in elevatione ejus XII kalendas maii devotius peregere. Adversum haec, quasi sibi illata injuria, insurrexere. Oratorium sancti Johannis Baptistae duo ex eis, Bernerus scilicet et Vegericus, adiere; coram frequentia populi omnia quae apud nos acta fuerant falsa asseruerunt. In litania etiam majore coram frequentia populi ad hoc spectaculum convocata, absque licentia et auctoritate episcopali, eadem ossa de terra effossa coram populo publice exposuere et, ut sepe fati sumus, tam nos quam episcopale statutum falsitatis denotavere. De his animadvertat sanctitas vestra quæ justa sunt, et ut a populo error avertatur et episcopalis decreti auctoritas apud nos inconvulsa permaneat, provideat clementia vestra.

[85] [Tertia Blandiniensium relatio, ubi de translatione anno 1049 facta a Balduino Noviomensi,] Tertiam Blandiniensium de eadem re relationem, hactenus ineditam, reperimus in codicibus Gandavensi sec. XIV [Cfr. supra num. 13.] , quoad hanc partem seculi XV, in Bruxellensi 16531 – 16540 [Cfr. supra num. 14.] , et in codice, etiam seculi XV, asservato in archivo ecclesiæ cathedralis S. Bavonis Gandavi. In qua primo describitur totidem verbis relatio secunda modo citata, admodum paucis suppletis vel mutatis quorum hic præcipua indicasse sufficiat. In prima scilicet sententia post inscriptionem nomini Sancti Amandi addita est designatio Elnonensis. Præterea singula quæ narrantur fere illigata sunt certo anno. Sic prima elevatio corporis Florberti ab Adalberone archiepiscopo Remensi [Cfr. supra num. 81.] facta indicatur anno 975, et addita sunt hoc loco statim post eam indicationem hæc verba: A quo etiam Adalberone eadem Blandiniensis ecclesia dedicata esse dignoscitur. Secundæ elevationis narratio [Cfr. supra num. 82.] ita exorditur: Evoluto autem temporis spacio, anno scilicet Verbi incarnati millesimo quadragesimo nono, a Balduino Noviomagensi seu Tornacensi episcopo ejusdem sancti patris Florberti in edito facta est elevatio seu translatio. Cetera quæ sequuntur similia sunt priori relationi, nisi quod ubi in hac dicitur a Bavonianis certum diem obitus Florberti statutum [Supra num. 82 extr.] , id in relatione tertia his verbis paulo amplificatur: Inde quasi certum diem obitus ejusdem sancti patris, videlicet octavo idus octobris, in kalendariis eorum apud se statuere. Deinde vero elevationem S. Macarii, atque hac occasione ostensionem corporis quod asserebant Florberti [Supra num. 83 init.] , factam ait vetustior codex Gandavensis anno Domini MLXVIII, Bruxellensis vero et alter Gandavensis anno Domini millesimo quadragesimo septimo: ubi a librario priori mendum in exscribendo admissum fuisse constat ex eo quod paulo inferius [Cfr. supra num. 83 med.] uterque codex sic habet: Balduinum episcopum superius memoratum propter antedictam Sancti Macharii elevationem ibidem tunc presentem, qui priori tempore, anno scilicet XVIII plenarie transacto, elevationem seu translationem sancti patris nostri Florberti sepe memorati decenter et honorifice peregerat, adeunt.

[86] [de altera translatione facta anno 1077 a Radbodo,] Finem vero primæ partis hujus tertiæ relationis [Cfr. supra num. 84 paulo post init.] ipsis verbis ex codice Gandavensi exscripsisse juvabit (paucas admodum lectiones variantes hic præbent alii duo codices, nec ullas alicujus momenti). Sed quanto majorem sanctis pigneribus derogationis incuriam, tanto magnificentiorem, licet inviti, adauxerunt gloriam. Nam his * fratribus nostris sancti patris Florberti reliquias in locellum auro argentoque decoratum placuit transferre: quod in adventu domni Radbodonis Noviomagensis seu Tornacensis ecclesie episcopi apud nos in quadragesima * auctoritate episcopali et ejusdem sigilli impressione devote cepere et in elevatione ejus XII kalendas maii devotius * peregere, anno scilicet dominice incarnationis MLXXVII, indictione XV. Adversum hec, quasi sibi illata injuria, fratres sancti Bavonis insurrexere, oratoriumque Sancti Johannis duo ex eis, Bernerus et Wegericus, adiere *, coram frequencia populi omnia que apud nos acta fuerant falsa asseruerunt. In letania etiam majore, coram frequentia populi ad hoc spectaculum convocata, absque licencia et auctoritate episcopali, eadem ossa de terra effossa coram populo publice exposuere et, ut sepe fati sumus, tam nos quam episcopale statutum falsitatis denotavere.

[87] [de diplomate dato pro Blandiniensibus a Balderico ejus successore anno 1105,] Post hæc pergit illa tertia relatio: Fratres autem nostri, ex tot et tantis conviciis * non injuste commoti et disturbati, domni Radbodi successorem, domnum videlicet Baldricum, Noviomagensis seu Tornacensis ecclesie episcopum, utpote super hiis conquesturi, adeunt, eique cuncta que gesta fuerant pandunt, et ut per eum error a populo abducatur et episcopalis decreti auctoritas inconvulsa permaneat supplicatur et requiritur *. Prefatus autem domnus Baldricus hiis auditis petitioni fratrum nostrorum consenti et Blandinium * in Gandavo constructum celerius adiit. Ad rogatum vero domni Sigeri abbatis nostri Blandiniensis et fratrum nostrorum, de sepefato patre nostro dicto Florberto, magne sanctitatis viro, primo hujus Gandensis seu Blandiniensis cenobii rectore, pia ab eodem Baldrico, Noviomagensis seu Tornacensis ecclesie episcopo, de sancti Florberti corpore facta est requisitio. Quem quia idem Baldricus episcopus sigillis antecessorum suorum, videlicet Adalberonis Remorum archipresulis et Balduini Tornacensis episcopi atque Radbodi ejusdem successoris, confirmatum inspexit, etiam sigilli sui et litterarum auctoritatem apposuit, non ut aliter quam ut ipsi confirmaret, sed ut omnem temeritatem obloquentium funditus extirparet. Quod a prefato domno Baldrico episcopo actum esse constat anno incarnati Verbi MC quinto, indictione XIII, epacta III, concurrente sexto, V kalendas junii.

[88] [ac de translatione peracta apud Bavonianos anno 1258.] Et licet corpus beati Florberti abbatis nostri * primi sepius memorati apud nos in Blandinio attestacione et auctoritate supradictorum episcoporum esse et requiescere certissime sciatur, nichilominus tamen fratres Sancti Bavonis ossa illa supersticiosa, retroactis diebus a Stepelino superius memorato de atrio Sancti Bavonis in eandem ecclesiam olim nocturno tempore cum suis fautoribus illata, in supradicto supersticioso sepulcro una * cum titulo ab eodem Stepelino composito et in lapide sculpto, ad derogacionem sancti nostri Florberti per multa annorum curricula jacere permiserunt *. Anno vero Domini MCCLVIII, Theodericus de Maldeghem, abbas Sancti Bavonis, fratribus suis sibi suadentibus et supersticionem antecessorum suorum partim sopitam suscitare volentibus, sepedicta supersticiosa ossa utpote Sancti Florberti ossa, una cum lapide tytulo insculpto, nocturno tempore de supersticioso extulit sepulcro, que ossa cum predicto lapide posuit in muro: unde abbatem Florbertum indice cum tytulo asserunt se habere. Hec loquimur, non ut falsa loquendo prefatos fratres Sancti Bavonis, et utinam in Christo fratres, incusemus, sed ut nosmetipsos vera dicendo excusemus.

[89] [Translatio a Radbodo facta, forte illiganda anno circiter 1097.] Ex ultima parte hujus tertiæ relationis certum est eam conscriptam esse post annum 1258; incertum autem utrum brevi an diu post, quum nulla ejus mentio usquam legatur et primum occurrat descripta manu seculi XV. Ex eadem etiam apparet, quam supra [Num. 81 – 84.] recitavimus secundam relationem seu expostulationem directam fuisse ad Baldricum Noviomagensem episcopum, Radbodi II successorem. Sed hic non levis exsurgit difficultas. Etenim in illa secunda relatione significatur ipsam concinnatam esse biennio postquam a Radbodo recognitæ sunt Florberti reliquiæ: nam ante hoc biennium hæc facta esse dicitur [Num. 84 circa med.] . At recognitionem eamdem innectit tertia relatio anno 1077 [Num. 84 med.] , quum aliunde constet Radbodum defunctum esse et Baldricum eidem successisse anno tantum 1098 [Cfr. Gallia Christiana, tom. IX, pag. 998.] , et in ipsa illa tertia relatione dicatur Baldricus, licet statim precibus Blandiniensium obsecutus significetur, anno 1105 diploma suum, quo rursus eisdem corpus Florberti asseruit, edidisse. Deducimur inde sponte ad judicandum, sicut in codice Gandavensi erratum est in assignando anno quo locum habuit elevatio S. Macarii in Bavoniano cœnobio [Cfr. supra num. 85 extr.] , ita in utroque codice admissum esse non absimile mendum circa tempus recognitionis reliquiarum S. Florberti per Radbodum, quam scilicet prioris exemplaris scriba, non recte annos computans, vicennio antiquiorem quam oportuisset fecerit. Nec obstat quod ea recognitio anno 1077 illigata sit in Chronico sec. XI [Cfr. supra num. 9.] : manu enim longe ea ætate recentiori illa mentio adjecta est.

[90] [Translatio anni 975 non videtur fuisse ejus generis quod beatificationem importaret: hæc locum habuit anno 1049] Sed jam ad præcipuum rei hic discutiendæ caput redeamus. Igitur, secundum duplicem relationem modo citatam, triplex in cœnobio Blandiniensi corporis Florberti facta est elevatio: prima, anno 975, ab Adalberone Remensi archiepiscopo, quem metropolitanum agnoscebat Noviomagensis seu Tornacensis ecclesia, ad quam pertinebat pagus Gandavensis; secunda, anno 1049, a Balduino episcopo Noviomagensi; tertia, anno 1077 (vel potius circa annum 1097), a Radbodo II Balduini successore. Notandum tamen primam illam translationem anni 975 neque in Chronico seculi XI neque in Chronico seculi XIII [In cod. Gand. sec. XIV (cfr. supra num. 13).] consignatam esse, sed solummodo ad eum annum memoratam dedicationem ecclesiæ Blandiniensis. Unde, sicut ex ipsa narratione in duplici apologia posteriori supra citata, facile colligere licet eam non fuisse ejus generis solemnem elevationem quod, secundum ritum illorum temporum, beatificationem seu legitimi cultus declarationem importaret [Cfr. Benedict. XIV, De servorum Dei beatificatione et canonizatione, lib. I, cap. 6.] . Præterea, ut verbis utar Cornelii Smetii nostri in Commentario suo de S. Florberto [Act. SS. Belgii, tom. III, p. 343, num. 9.] , ut existimemus Florbertum non prius in sanctorum numero habitum fuisse quam a Balduino anno 1049 ejus ossa elevata sint, hæc accedunt argumenta. Dum Eremboldus in charta donationis data anno 1026, apud Miræum, Diplom. Belgic., tom. 2, p. 947; dum Arnulphus Comes Flandriæ anno 953 varia beneficia largiens Blandinio (apud Miræum ibid., pag. 939), ambo sanctorum corpora in eo cœnobio quiescentia recensent, de Florberto altum silent. Eremboldus quidquid possidet in villa Baerle donat cœnobio Blandiniensi, tantæ nobilitatis loco, ubi ad præsens inclytus confessor Wandregisilus, cum venerandis archipræsulibus Ausberto et Vulfranno, simul cum sacratissima Christi virgine Amelberga requiescit. Eosdem nominaverat Arnulphus. Adde quod elevatio una, die nempe XIX aprilis, quo die Balduinus anno 1049 sacra ossa elevavit (priorem transportationem factam esse dixi pridie calendas octobris) celebretur in officiis mss. monasterii Blandiniensis, quæ præ oculis habeo… Annuntiatur hæc præterea (eaque, quod sciam, sola) in martyrologio quod Canisio tribuitur, nec non a Ferrario, Saussaio et in martyrologiis Benedictinis, uti notant Bollandiani in Prætermissis ad diem XIX aprilis.

[91] [Unde et suspecta fit authentia lapidis quem anno 975 positum Blandinienses] At vero, si Florbertus anno primum 1049 beatis annumeratus sit, haud mediocris subit admiratio quod ab anno 975 apponi potuerit ipsius sepulcro titulus in quo diceretur ejus depositio celebrari kalendis novembris [Cfr. supra numm. 81, 85.] , quæ sane verba cultum solemnem jam exhibitum demonstrant. Admirationem [affirmabant, nec satis validæ sunt aliæ eorum assertiones.] mirationem auget quod hic titulus dicitur insculptus fuisse tam græcis quam latinis litteris, quæ res eo tempore et in ea regione prorsus incredibilis videtur. Nolim item scrupulum movere ex usu vocabuli ordinati, id est successoris vel locum tenentis, quod hoc sensu in documentis saltem seculi XI et XII usurpatum reperitur [Cfr. Du Cange, Glossarium mediæ et infimæ latinitatis, ad h. v. (ed. Henschel, tom. IV, p. 727).] . At contra sinceritatem hujus prætensæ a Blandiniensibus inscriptionis etiam arguit quod quum, exsurgente post medium seculum XI inter ipsos et Bavonianos controversia de loco sepulturæ Florberti, Bavoniani proferrent titulum seu inscriptionem in ecclesia sua Florberti sepulcro appositam [Cfr. supra num. 68.] , argumentum illud validissimum sentientes eorum adversarii, nihil tamen aliud ad idem refutandum afferre potuerunt præter duplicem illam narratiunculam, quæ utraque profecto commenti speciem præ se fert: alteram de simili lapide, tam græcis quam latinis litteris exarato, qui apud ipsos olim extiterit, sed culpa monachi alicujus Bavoniani in elevatione anni 1049 confractus esset; alteram de confessione Stepelini cujusdam monachi fugitivi, qui Bavonianorum instinctu et ossa quædam profana noctu a se in ipsorum ecclesiam allata Florberti corpus esse asseruisset, et inscriptionem qua gloriabantur iidem, confinxisset [Cfr. supra num. 82.] . Hæc, inquam, nimis fabulam sapiunt. Et certe Stepelinus ille, si talis fuit qualem ipsum describunt, in hac ipsa sua confessione nulla fide dignus esset, neque etiam ad eam fidem augendam quidquam conferrent confessiones aliorum duorum hominum ignobilium et ignotorum, quos illius complices in impio scelere fuisse supponunt.

[92] [Itaque pronuntiandum videtur pro Baronianis,] Quæ omnia si simul considerentur, quum præsertim adsit nobis auctoritas lapidis non ita pridem inter Bavoniani monasterii rudera reperti [Cfr. supra num. 70.] , mihi quidem longe probabilius videtur in illa lite Bavonianis causam adjudicandam esse. Neque ita mirum apparere debet quod tamdiu adeo incurii fuisse videantur thesauri apud ipsos repositi, ut anno 1049 Florberti elevatio celebrari potuerit ipsis non reclamantibus, quamvis nonnulli eorum (si in hac re saltem Blandiniensibus fides præstanda est) eidem elevationi interfuerint [Cfr. supra numm. 82, 85.] . Quum enim Florbertum non colerent ut sanctum [Cfr. Joan. de Thielrode, cap. X (cit. supra num. 69).] , sed anniversariis tantum, sicut ceteros abbates suos defunctos, precibus et sacrificio pro eo oblatis, non adeo apud ipsos ejus memoria celebris erat. At ubi eidem per Blandinienses, concurrente ad id Balduino episcopo, cœlici decreti sunt honores, jam diligentius in eam rem inquisivisse supponi possunt, et inde certiores facti sepulcrum Florberti in ecclesia sua exstare, illam gloriam sibi vindicare conati esse. Nec mirum etiam videtur quod Balduinus, qui bona fide secundum Blandiniensium assertiones nec interrogatis Bavonianis elevationem Florberti in Blandiniensi monasterio celebraverat anno 1049, ægre deinde, octodecim post annos, tulerit quod Bavoniani, nulla habita ratione illius elevationis et instrumenti hac occasione ab ipso dati, Florberti corpus penes se esse publice prædicarent. Neque etiam Radbodus et Baldricus, ejusdem Balduini successores, ullum novum et attentius totius rei examen instituisse videntur, sed solummodo secundum allegationes Blandiniensium et inspectis decessorum suorum diplomatibus, et suam his confirmationem atque sigillum apposuisse.

[93] [atque judicandum Florbertum obiisse die 8 octobris.] Maneat itaque sua lapidi Bavoniano fides, unde etiam jam certum sit corpus Florberti vel integrum vel saltem maximam partem apud Bavonianos remansisse, ac tandem diem obitualem sancti abbatis assignandum esse octavum idus seu, secundum recentiorem computandi modum, diem octavam octobris. At forte operæ pretium erit advertisse lapidem illum non eumdem supponi posse quem proferebant Bavoniani inde a seculo XI. Quamvis enim multo illa ætate sit antiquior, attamen, teste Joanne de Thielrode [Ibid.] , nonnisi post medium seculum XIII repertus est in Florberti sepulcro illius capiti appositus. Neque etiam titulum seculi XI exhiberi manifestum est inscriptione illa partim metrice partim soluta oratione concepta quam reperimus in codice Gandavensi seculi XIV [Cfr. supra num. 13.] , manu quæ maximam codicis partem exaravit descriptam, quamvis alia manus multo recentior ei titulum inscripserit Epitaphium Stepelnis Florberti, notans simul quæ in eo epitaphio asseruntur falsa esse. Inscriptionem autem hanc post translatum a Theodorico de Maldeghem corpus Florberti esse confectam, ex ipso ejus tenore constat. Eamdem hic oculis legentium subjicimus, omissis et per puncta substituta notatis iis vocibus aut integris lineis quæ ita abrasæ sunt ut omnino vel nisi admodum incerto legi nequeant.

[94]

[Inscriptio posita post translationem anni 1258.] Qui venerandi … hec culmina templi,
Huc flectat humiles visus discatque tuentem
Quis jacet inferius saxi sub pondere clausus.
Scilicet hic novi donatur honore sepulcri
Abbas Florbertus, quem Gande præses Amandus
Pastorem primum statuit meritis redimitum.
Istic canitiem * perducens laudis ad unguem
[…]
… clarum cunctis prebens monumentum.
Sed quia propositi gravis aspiratio fati
Omne quod est genitum mortis traducit ad hamum,
Qui legis hec dicas: Florberte, Deo quiescas.
      […]
      […]
      ejus corporis ossa ob ejus reverentiam
      … de
      […]
      […]
      […]
      .. anno Domini m° .. mo
      quinquagesimo octavo plurali [?]-bus
      constat a Theodorico abbate
      monolapide insculptum est
      Hic requiescit Florbertus
      abbas Gandensis cenobii ..
      … is.
Esto legens certus quod erat lapis iste repertus
Ad caput abbatis Florberti, sed relevatis
Ossibus illius hic jacet ille pius.

[95] [Narratio de origine et de primis abbatibus cœnobii Blandiniensis desumpta ex Joanne de Thielrode.] Forte etiam notasse juvabit hos versus in codice Gandavensi præmissos esse relationi Blandiniensi tertiæ [Cfr. supra num. 85.] , sicut antiquiores relationi seu proclamationi primæ [Cfr. supra numm. 72. 73.] , ut ita duplici assertioni Bavonianorum publice propositæ duplicem etiam reclamationem seu responsionem publicam opposuisse videantur Blandinienses; præterea etiam, in utroque codice, Gandavensi et Bruxellensi [Cfr. supra numm. 13, 14.] , aliud reperiri insigne monumentum æmulationis illius duorum cœnobiorum Bavoniani et Blandiniensis, Florbertum sibi cujusque vindicantium: narrationem scilicet illam de origine et primis abbatibus cœnobii Blandiniensis, sub titulo Fragmentum Chronicæ editam a v. v. F. Van de Putte [Annales Abbatiæ S. Petri Blandiniensis, p. 153.] . Quæ si paulo attentius inspiciatur, facile constat nihil aliud (quod ad Florbertum spectat) ea exhiberi quam caput IX Chronici Joannis de Thielrode [Cit. infra p. 379.] , sed ita adulteratum ut quæcumque apud hunc de monasterio Gandensi, postea Bavoniano, dicta sunt, his in illa narratione substitutæ sint Blandiniensium de suo monasterio traditiones. Quoad unum tamen id prætermisit accurata ceteroquin Blandiniensis scriptoris sedulitas, nimirum quoad annum obitus Florberti, quem secundum Bavoniani sui cœnobii traditionem æræ nostræ 642 statuit Joannes de Thielrode [Cfr. infra p. 379, num. 5.] , quemque secundum Blandiniensium traditionem assignare debuisset scriptor Fragmenti annum 639 [Cfr. infra p. 378, num. 12 init. et fin.] , sed omisit: qua imprudentia aliquam suam fraudem, quæ et aliis etiam argumentis probari posset, idem scriptor manifestam fecit.

[Annotata]

* cod. sis.

* cod. quadragesimam.

* cod. devotionis.

* cod. adire.

* cod. cunviciis

* cod. supliatur requiruntur.

* cod. Balduinum.

* cod. nostris.

* cod. uno.

* cod. promiserunt.

* cod. canitiam.

§ VII. De cultu S. Florberti.

[S. Florbertum, a medio seculo XI beatis annumeratum,] Nullum cultus S. Florberti vestigium reperimus antiquius medio seculo XI. Quo tempore, anno videlicet 1049, ex monumentis coævis vel supparibus solemniter ejus reliquias elevatas a Balduino Noviomagensi episcopo atque ita eum, pro ritu illorum temporum, Beatorum albo adscriptum esse, paulo supra memoravimus [Cfr. supra numm. 81, 90.] . Inde autem eum ut sanctum a Blandiniensibus esse honoratum, ejusque memoriam die secunda novembris celebrari consuevisse testatur Chronologia Blandiniensis his verbis: Nos autem cum magna veneratione festum ejus peragimus altera omnium sanctorum [Cfr. infra p. 377, n. 7 extr.] . Quod confirmatur ex Joanne de Thielrode, qui in Chronico suo [Cap. X, cit. supra num. 69.] dixerat: Dicunt viri religiosi monachi Sancti Petri in monte Blandinio quod Florbertum … habent secum in feretro canonizatum et celebrant de eo sicut decet de confessore. Indicium ejus cultus præbet etiam codex bibliothecæ publicæ Gandavensis 296 (Saint-Genois 487), qui inscriptus est Ceremoniale ecclesiæ Romanæ et videtur fuisse monasterii Blandiniensis [Cfr. J. de Saint-Genois, Catalogue des mss. de la bibl. de Gand, n. 487.] . In codice illo, qui exaratus est seculo XIV, leguntur (p. 73 – 80) litaniæ omnium sanctorum, quibus insertum est et nomen S. Florberti.

[97] [Martyrologio Usuardino primus inseruit Grevenus: in solo colebatur cœnobio Blandiniensi.] Nulla tamen de eo occurrit mentio in codicibus manu scriptis unde auctaria Usuardi edidit Sollerius, sed nec in ullo quod noverim antiquo martyrologio manu scripto. Primus itaque anno 1515 nomen Florberti martyrologio Usuardino inseruit Grevenus ad diem 2 novembris; deinde vero, ad diem 1 ejusdem mensis, Molanus tum in martyrologio a se edito tum inter Natales SS. Belgii, Adamus Walasserus in martyrologio quod vulgo dicitur Canisii, Saussayus in martyrologio Gallicano, Chastelain in suo martyrologio generali, Ferrarius in Catalogo generali sanctorum qui in martyrologio Romano non sunt, et in martyrologiis seu menologiis Benedictinis Wion, Menardus, Bucelinus, Cherle et Lechner. Qui omnes locum ubi colitur Florbertus recte assignant solum Blandiniense cœnobium. Nam extra illud nusquam, immo neque, testibus Chronologia Blandiniensi et etiam Joanne de Thielrode [Locis cit. n. 96. Cfr. tamen infra num. 99.] , in monasterio Bavoniano, Florberto sanctorum honores tributi sunt: unde et ex quo tempore cœnobium Blandiniense suppressum est, jam nulla celebratur sancti abbatis solemnis memoria. Cur autem omnes prædicti auctores, præter Grevenum, diem primam novembris memoriæ S. Florberti assignaverint, quum tamen Chronologia Blandiniensis indicet in ipso monasterio festum ejusdem celebrari die secunda, non aliam invenio rationem nisi quod, eam indicationem ignorantes, in aliis Blandiniensibus monumentis repererunt Florbertum obiisse die kalendarum novembrium [Cfr. loc. cit. supra nott. 4 et 5.] et inde ejus anniversariam commemorationem eadem die fieri arbitrati sint.

[98] [Reliquiæ S. Florberti in monasterio Blandiniensi] Florberti vero sacrum corpus, quod integrum penes se esse gloriabantur Blandinienses, cum septem aliis sanctorum corporibus a Calvinianis hæreticis combustum et dispersum fuisse anno 1578, ita notatur in excerptis ex Tabella mortuorum seu necrologio Blandiniensi quæ a majoribus nostris collecta exstant in codice nunc bibliothecæ regiæ Bruxellensis 8920: Gislenus de Temmerman, abbas 59us… Geusii (quibus religio est sacra omnia profanare ac perdere) non verebantur altaria fere omnia templumque ipsum convellere, sacra ossa dispergere et conculcare: inter quæ fuere octo integra sanctorum corpora, S. Gudwali, Bertulphi, Amelbergæ virginis, Ansberti, Florberti, Wulframni, Wandregisili et Winwaloci [Cfr. Van Lokeren, Chartes et documents de l'abbaye de Saint-Pierre au mont Blandin, tom. II, p. LXXIII.] . Perperam itaque Arn. Raissius in suo Hierogazophylacio Belgico, Duaci anno 1628 edito, ea corpora tamquam adhuc in illo cœnobio asservata commemorat [Op. cit., p. 115 – 116.] .

[99] [et in Bavoniano.] In Bavoniano etiam cœnobio perseverasse aliquem cultum S. Florberti saltem usque ad extremum seculum XVI, colligi potest ex Inventariis reliquiarum et ornamentorum ecclesiæ et custodiæ Sancti Bavonis flandrice conscriptis, quæ adhuc asservata Gandavi in archivo ecclesiæ cathedralis summa humanitate mihi inspicienda exhibuit venerabilis et doctissimus vir Joannes Baptista Lavaut, prædictæ ecclesiæ canonicus et archivo præfectus. In quorum quidem antiquissimo, confecto die 5 januarii anni 1394, nullam reperi mentionem S. Florberti, quum tamen reliquiæ et effigiunculæ quædam consignatæ sint SS. Amandi, Livini et aliorum sanctorum qui ibidem præcipue colebantur. At in Inventario quod concinnatum est circa annum 1473, distincte indicatur feretrum S. Florberti; eademque mentio occurrit in Inventario anni 1547 et præterea baculi abbatialis S. Florberti in quadam arca lignea repositi. In posteriori illo manu coæva rebus narratis adjecta est hæc notula: Omnia pretiosa præscripta et sanctæ reliquiæ atque ornamenta Ghisleno Temmerman abbate anno 1598, in festo S. Bartholomæi, violata sunt, direpta ac dissipata per Joannem Van Hembyze et Franciscum van de Cathulle, alias Ryhoven, atque eorum asseclas calvinistas sive atheistas, ita ut neque remanserint quæ necessaria erant ad missam celebrandam. Neque ex eo tempore ullas S. Florberti reliquias uspiam exhibitas aut servatas novimus.

DOCUMENTA DE S. FLORBERTO.

Florbertus, abbas Gandavi in Flandria (S.)

EX MSS. ET IMPR.

I. EX MONUMENTIS BLANDINIENSIBUS.

1. DE FUNDATIONE MONASTERII BLANDINIENSIS. a

[S. Amandus,] Ratio fundationis seu ædificationis Blandiniensis cœnobii, quod est situm in territorio Gandensi, in loco Blandinium dicto. Igitur ab almificæ memoriæ patre nostro ac omni honorificentia nominando egregio Christi Domini sacerdote atque pontifice Amando priscorumque patrum titulis non mediocriter coæquando, ut imperata se postulant initium orationis incipiam, videlicet ut a quo exordium nostri cœpit cœnobii, ab ipso etiam nostræ orationis sermo sumat initium.

[2] [post ferocium Gandensium] Beatissimus Amandus, tempore quo sceptra regni Francorum honestissime gubernabat rex fortissimus Dagobertus, prædicationis gratia adiit Gandensis castri b territoria. Cujus incolæ, deserto factore ac redemptore suo, astu diaboli decepti magis congrua igni quam venerationi idola colebant. Ubi cum eorum miseriis condolens, Christo auspice pervenisset, vehementerque illorum insaniam redarguere cœpisset, maligno spiritu redacti multis injuriis et suppliciorum generibus sanctum virum non erubuerunt affici: quemque etiam persæpe diu tormentatum limphaticis gurgitibus dimerserunt. Quæ omnia sanctus vir veluti cœlitus sibi essent collata, cum alacritate suscepit magna, æquanimiter tolerans seculi adversa ob futuræ vitæ præmia, illud apostoli habens ante oculos: Non sunt condignæ passiones hujus temporis ad futuram quæ revelabitur in nobis gloriam.

[3] [ad fidem Christi conversionem,] Diabolo tandem, Domino opitulante, cum suis cultoribus triumphato, cœnobium inibi ob amorem construxit Domini in excelsi montis latere. Est autem mons situs inter flumina Scaldis et Legiæ, ubi vetustissimum fanum fuit, in quo ex antiquorum more gentilium ab stulto rusticorum populo Mercurius colebatur. Contrivit ergo idolum, subvertit aram, succidit lucos, atque ipsum locum dedicavit in honore principis apostolorum Petri: cui Blandinium indidit vocabulum, quia blanditiis animos ferocis populi inibi delinivit c sacrique baptismatis unda consecravit.

[4] [monasterium construxit in monte Blandinio, cui præfecit Florbertum.] Aggregavit etiam inibi monachorum catervam, quam docuit ancillari Christo juxta sanctissimi Benedicti regulam d. Villas quoque et prædia, quas reges et reginæ pluresque illustres viri ei venerationis gratia plurimum impendere studuerant, principi apostolorum Petro donari præcepit e, atque pignora sanctorum, quæ a Martino papa impetraverat, ibi dimisit. Cui etiam præfecit patrem nomine Florbertum sagacis ingenii virum.

[5] [Monasterium constructum est anno 610. Florbertus obiit die 1 novembris.] Cœptum est autem hoc opus ab anno Dominicæ incarnationis DCX, sub die kalendarum octobrium, indictione prima: qui erat annus præfati regis Dagoberti XIIII, pontificante sede romanæ ecclesiæ anno V beatissimo papa Martino f, Aicarii episcopi Noviomensis anno VII. Supradictus igitur abba Florbertus, honestate morum et omni bonitate pollens, jam maturus annis et moribus, in capite kalendarum novembrium g humanis rebus exemptus ad superos, ut credimus, est evectus.

ANNOTATA.

a Ex libro censuali S. Petri Blandiniensis. Cfr. supra Comment. præv., num. 11. extr.

b De origine civitatis Gandensis videsis A. Van Lokeren in notis ad Chronic. Joannis de Thielrode cap. III [Pag. 83 – 99.] .

c Aliam originem hujus nominis et causam cur Amandus illud cœnobio seu ecclesiæ in Gandavensi pago a se conditæ indiderit, magis probabilem utique, indicavit laudatus A. Van Lokeren [Ibid., p. 121.] .

d Quod asseruit Cointius, clericos primo in Blandiniensi cœnobio ab Amando constitutos fuisse, nullo antiquo testimonio niti diximus supra [Comment. præv., § IV.] .

e De his distinctius idem Liber censualis paulo inferius [Cfr. Documentum sequens.] .

f Quam mendosæ sint hæ omnes temporum notæ, satis dictum est supra Comment. præv., num. 26.

g Cfr. Comment. præv., § VI.

2. RATIO BONORUM MONASTERII BLANDINIENSIS FLORBERTO ABBATE.

Ex eodem Libro censuali, sed adverte hæc non legi suo loco, id est continuo post narrationem fundationis monasterii, sed longe inferius, postquam scilicet monasterii historiam deduxit scriptor usque ad tempora Ludovici Pii et diplomata subjunxit atque chartas donationum usque ad finem imperii Caroli Calvi pertingentia. Tunc demum, quasi omissa supplere vellet, inseruit quæ sequitur memoriam eorum quæ primitus monasterio acquisita sunt. Eadem reperta est in fragmento cujusdam codicis seculi X et inde editum a ven. viro Fr. van de Putte [Annales de la Société d'Émulation de la Flandre Occidentale, 1re série, tom. III, pag. 215 – 216.] .

Commemoratio de illis hominibus qui tradiderunt vel vendiderunt res suas sancto Petro in monasterio Blandiniensi temporibus sancti Amandi præsulis et abbatis Florberti: quam venditionem ipse supradictus domnus episcopus primitus ibi ordinavit.

Morbertus dedit Fliteritsale. Berewelipo de Sclotis omnem rem suam vendidit tam in terris quam silvis et mansionilibus vel quicquid in ipso eremo habuit, tam infra quam et deforis, Florberto abbati auro valente libras VI. Emelfridus vendidit mansioniles III, his nominibus: Fiessalis, Firentsamma, Rintsalis: Florbertus abba pretium dedit solidos XV. Albinus, Gerricus, Aldricus, Floradus, Hisnoldus, Everundus, Winetharius, Lidwaldus, Bereu: isti vendiderunt res suas omnes cum silvis, quas comparavit Florbertus abba auro valente solidos M, de thesauris sancti Petri Blandiniensis monasterii.

Rucho de Sclotis vendidit omnem rem suam in domibus, terris, silvis, mansionilibus, et quicquid in ipso eremo habuit, tam infra quam et deforis: quam domnus Amandus præsul emit auri solidis CC, et sancto Petro in supradicto monasterio Blandiniensi tradi jussit; cujus traditionem firmavit domnus Hlodoveus rex anno ab incarnatione Domini DCLVIIII et anno I regni ipsius.

Vulfgrimus et Ermina uxor sua tradiderunt in ipsa silva omnem suam partem, ubi Grimwara Deo sacrata hereditatem habuit et sancto Petro donavit.

Sequitur mentio donationis factæ temporibus Pippini regis [Codex sec. X rectius habet Pippini principis.] et Johannis abbatis, quæ quum ad Florberti tempora jam non pertineat, omittendam hic duximus. At in codice seculi X fragmentum ejusdem Libri censualis continente, ante donationem Vulfgrimi et Erminæ, quæ supra ultimo loco venit, et post illam ante donationem factam temporibus Joannis abbatis, quædam aliæ memorantur in codice sec. XI prætermissæ. Hanc posteriorem itaque documenti nostri partem ex codice sec. X secundum editionem ven. viri F. Van de Putte hic supplendam duximus.

Radbertus tradidit mansionilis VII ad mensa fratrum supra dicto monasterio his nominibus, Friessale, Wetersale, Hrintsale, Firentfammo [Paulo inferius rursus occurrit hoc nomen loci. In codice seculi XI, citato paulo supra, legitur Firentsamma.] , Ruodungo, Buroclar, Faltselt. Similiter habemus de parte Hildelane Deo sacrata in ipso eremo, campis, silvis, pratis, sartis.

Abemus similiter de parte Thiedardo et de parte Amalrico et Floverane sororem suam in supra dicto loco talem partem qualem Godewaldus et Usebertus habuerunt cum aliis heredibus. Vulfgrimus et Ermina uxor sua tradiderunt in ipsa silva super totum ubi Grimuara Deo sacrata hereditatem habuit et sancto Petro donavit.

Folcuinus donavit mansiones quatuor his nominibus: Wetersale, Basingasele, Hrintsele, Firentfamma, et super hoc ad talligendum silva et colligendum super totum illa silva usque ad locum qui dicitur Hramaidug, et in campis Athenneria communia ad pascendum super totum.

Noticia de illa causa quod Gerwinus tradidit ad mensa fratrum de terra arabili ubi potest seminare mod. I in Manurodgarda, in loco qui dicitur Helsaccra.

3. EX CHRONOLOGIA BLANDINIENSI.

a

[Gandæ castri, a Gaio J. Cæsare constructi,] Anno quadragesimo septimo ante nativitatem Domini nostri Jesu Christi, inclytus Gaius Julius Cæsar, Romanorum dictator perpetuus, cum ex decreto senatus Galliam Romanis subjugasset et Nervios, Galliæ Belgicæ potentissimos, diu dubio marte oppugnasset et tandem vicisset, construxit in eorum territorio nobile castrum, multis postea nationibus et gentibus cognitum, super flumina Scaldis et Legiæ, ubi idem amnis Scaldis Legiam flumen recipit, cui a nobili nomine suo Gaio Ganda nomen imposuit. Qui cum subjugasset Cassibilianum Britanniæ regem et totum ipsius regnum, ante regressum ejus versus urbem Romam reliquit quosdam milites ac nobiles barones suos, cives Romanos, ad custodiendum castrum suum Ganda. Unde cives Gandenses originem et postmodum nomen sibi assumpsisse gloriantur b.

[2] [territorium anno 608 S. Amandus Christo lucrifecit et duplex monasterium a se ibidem conditum rexit usque ad an. 618:] Hujus igitur castri territoria prædicationis gratia adiit beatissimus Amandus, Aquitaniæ finibus exortus, anno post nativitatem Domini nostri Jesu Christi sexcentesimo octavo c, tempore quo sceptra regni Francorum honestissime gubernabat rex fortissimus Dagobertus… d. Est in præfato pago Gandensi mons situs inter flumina Scaldis et Legiæ, cujus longitudo a septentrione in meridiem, latitudo vero ab oriente in occidentalem plagam porrigitur, ubi vetustissimum fanum fuit, in quo ex antiquorum more gentilium ab stulto rusticorum populo Mercurius colebatur. Contrivit ergo idolum… e. Rexit autem hic beatissimus Amandus hoc cœnobium a tempore suæ fundationis usque ad annum [annos 1.] DCXVIII, una cum cœnobio sancti Petri Gandensis, quod nunc sancti Bavonis nuncupatur.

[3] [quo anno utrique præfecit Florbertum] Anno namque Domini nostri Jesu Christi sexcentesimo octavo post ipsius nativitatem, beatus Amandus, tam Deo quam hominibus amabilis, in dicto castro Ganda primo verbum Domini predicans, ibidem ecclesiam construxit. Anno vero Domini VIcXI, ecclesia Gandæ ab incredulis destruitur. Anno vero Domini VIcXIII, ecclesia Gandæ auctoritate Aicharii Noviomensis episcopi et Dagoberti regis Francorum per beatum Amandum reparatur. Anno vero Domini VIcXVI°, ecclesia Gandæ dedicatur idibus novembris in honore sancti Petri apostoli a sancto Amando episcopo, qui clericos Deo servientes ibidem primo instituit f. Et eodem anno sanctus Bavo, qui et Alloynus, ex Francorum genere ortus, Hasbaniæ comes et Austrasiorum ducum heres, a sancto Amando episcopo est conversus: quem etiam, omnibus suis pro Deo prius erogatis, sacra benedictione insignitum totondit. Anno vero Domini VIcXVIII°, beatus Amandus in ecclesia Gandæ amotis clericis catervam monachorum aggregavit; quibus etiam associavit Bavonem jamdudum ab eo conversum; præfecitque [preficiens 2, 3.] eis abbatem venerabilem virum nomine Florbertum, virtutibus et sancta religione decoratum. Et sic patet per supradicta [supradictam 1.] monachorum institutionem in nostro monasterio Blandinio octo annis præcessisse ordinationem monachorum sancti Petri Gandensis. Et tradunt nonnulli hanc esse causam quare vendicamus nos habere prioritatem et superioritatem in processionibus et aliis legitimis congregationibus. Rex Dagobertus dedit sancto Amando villam de Hadeghem et alias terras quæ in circuitu adjacent monasterio Blandiniensi. Quam villam et quas terras sanctus præfatus Amandus dedit præfato monasterio perpetuo possidendas. Rexit autem sanctus præfatus Amandus hoc monasterium a sui fundatione annis octo.

[…]g

[4] [virum sanctitate insiguem:] De sancto Florberto primo abbate et pastore hujus cœnobii Blandiniensis, post beatum Amandum qui primus fuit in regimine hujus cœnobii [tot. tit. om. 2; (post-cœnobii) om. 3.] . Postquam beatissimus pontifex Amandus rexerat hoc monasterium Blandiniense octo annis a sui exordio, præfecit ibidem cænobialis vitæ [viæ 1.] callem agonizantibus patrem nomine Florbertum, exemplar sanctitatis et totius religionis speculum atque sagacis ingenii virum, dignumque Deo sacerdotem, quem ad vestigia sui et exemplis informavit et ammonitione ad plenum erudivit. Merito ergo per omnia credi decet quanti præconii vel sanctitatis hic beatissimus pater noster abbas in conspectu Domini floruerit, quem et almus pontifex Christi Amandus sibi vicarium subrogavit, atque totius Gandensis territorii patrem sive rectorem præfecit ejusque apostolatu insignivit.

[5] [sub cujus regimine cœnobium Blandiniense maxime floruit] Interea longe lateque boni odoris sui fama percrebrescente, cœperunt multi illustres viri ad eum undique confluere, et filios suos ad serviendum Deo in monasterio offerre. Sicque mater Sion dilatavit tabernacula sua, atque longos fecit funiculos suos. Suscepto autem regimine animarum atque onere onerum, quanta vigilantia super custodiam [domus] [om. 1, 2, 3.] Domini stabat diebus ac noctibus, probat experientia exercitii atque vis laboris sui. Nam omnis Gandensis natio, quæ antea non novit nisi barbarum frendere, tunc cœpit Christi eloquia resonare, tantique patris institutione atque beatissimi pontificis Amandi oratione, grex apostolici ovilis atque cœnobii Blandiniensis magis magisque fructificabat in Domino. Et quoniam tunc temporis Dei cultor Deique sacerdos illis in locis perrarus habebatur, idcirco ipse magis magisque notus et carus haberi cœpit. Itaque factum est, ut sub brevi temporis spatio ibidem [ita 1, 2, 3; forte legend. ibi Dei.] servorum honorabilis fieret congregatio: ut tamen cum reverentia sanctorum ad laudem Domini dicamus, hoc nunc tam oculis quam verbis attestari potest, dum eumdem locum adeo [vel a Deo.] honoratum et multorum sanctorum pigneribus illustratum videas. Benedictus per omnia Deus, qui semper in sanctis suis est mirabilis.

[6] [et privilegio Martini I donatum est.] Tempore hujus patris nostri Florberti [sancti Fl. 2, 3.] , ad petitionem præcellentissimorum regum Dagoberti atque filii ejus Sigeberti, beatus Martinus, romanæ sedis pontifex, confirmationis suæ auctoritatem interposuit h, de stabilitate ipsius monasterii Blandiniensis, de villis et facultatibus, deque ecclesiis, et ecclesiarum decimis, sive familia, et aliis rebus ad præfatum monasterium spectantibus: quæ omnia constituit in libera dispositione Florberti abbatis, quatenus ipse et sui successores cuncta disponerent et ordinarent [disponeret et ordinaret 2, 3.] absque ullius contradictione vel refragatione, ut liberius fratres invigilent [invigilarent 2, 3.] mandatis Domini secundum regulam sancti Benedicti; quæ privilegii carta [arca 1.] sic incipit: Martinus episcopus ultimus servus servorum Dei omnibus Deum diligentibus salutem. De quotidiano sanctæ matris catholicæ atque apostolicæ ecclesiæ profectu ac multiplicatione gaudere debemus, etc. Scriptum per manum Stephani notarii et regionarii et sacriscrinii sanctæ romanæ ecclesiæ, in mense januario, indictione II. Datum XIIII kal. februarii, per manum Amandi episcopi et [om. 3.] bibliothecarii sanctæ sedis apostolicæ.

[7] [Corpus S. Florberti in Blandiniensi] Anno quo supra VIcXVIII, beatus Amandus in ecclesia Gandæ, quæ [quod 2, 3.] nunc sancti Bavonis dicitur, amotis clericis, catervam monachorum instituit i, quibus etiam præfecit abbatem venerabilem virum nomine Florbertum, [monasterio servatum, ejusque festum ibidem celebrari solitum die 2 novembris.] virtutibus et sancta religione decoratum. Præfuit igitur hic pater noster ambobus iis monasteriis, et magna altercatio orta est inter religiosos sancti Bavonis et nos de sepultura et corpore huius patris nostri Florberti. Dicunt enim ipsi [episcopi 2.] , ipsum habere; nos autem e contrario asserimus k. Quod postea terminatum est per … l episcopum Remensem anno . . . . ut suis in locis dicetur. Ipsi enim eum pro sancto non colunt, nos autem cum magna veneratione festum ejus peragimus altera omnium sanctorum m, de quo infra latius.

[8] [S. Bavo a Florberto in monasterio Gandensi susceptus;] Anno vero Domini VIcXIX, sanctus Bavo n per sanctum [beatum. 3.] Amandum et venerabilem virum abbatem Florbertum, postquam hominem nomine Adunum, in labore suæ cellæ defunctum, post trium horarum spatium ab inferni faucibus revocasset et palam vitæ reconsignasset, in eadem cella arctissima in cœnobio Gandæ fundata et constructa, sanctitatis exempla cunctis derelinquens, non sine ammirabili multorum lamentatione, quinto idus novembris solitarie recluditur. Anno Domini VIcXXXI, appropinquante beati Bavonis vitæ termino, angelus Domini eum [(a. D. e.) a. e. D. 3.] per visum in specie columbæ visitavit, totam ipsius cellulam mira odoris fragrantia replens. Post hoc vero sanctæ crucis signo, cui famulando mentem suam totus injecerat, cœlitus sibi apparente, vinculis corporis absolvi et cum Christo esse cupiebat. Qui post multiplices hujus seculi labores corporisque macerationes et diversas Spiritus sancti visitationes, in cœnobio Gandæ die primo kalendarum octobrium animam corpore exutam in manus creatoris sui, lætantibus angelorum choris, efflavit. Affuerunt autem in ejus sacro transitu sanctissimus Amandus episcopus et venerabilis abbas noster sanctus Florbertus cum venerando suorum fratrum Gandensis cœnobii collegio, nec non Domlinus, Turholtensis ecclesiæ presbyter, ad præfatum sanctum [beatum. 3.] Bavonem angelo comitante perductus. Apparuit autem felix ipsius anima in ejus egressu salutari beatissimæ Gertrudi virgini abbatissæ Nivellensis cœnobii, jubens sibi vestimenta ad sepeliendum corpus suum transmitti, quod et miraculose factum est. Corpus miraculis coruscando cum reverentia et condigno honore a beato Amando episcopo et venerabili abbate Florberto, nec non Domlino presbytero, cum utriusque sexus ingenti mærore, in cella reclusionis suæ, sita in cœnobio Gandæ, ecclesiasticæ traditur sepulturæ.

[9] [deinde S. Livinus.] Anno vero VIcXXXIII, beatus Livinus o, genere Scotus et Hiberniæ archiepiscopus, cœnobium Gandæ cum tribus disci pulissibia [et 2, 3.] Deo dilectis decimo septimo kal. augusti peregre visitavit, ibique ab abbate nostro Florberto et devotis fratribus inibi commorantibus caritative et benigne hospitio susceptus est. Qui pridie idus novembris, in villa quæ Escha vocatur, pro fide Christi martyrizatus decollatur. Cum quo etiam nobilis matrona, nomine Craphaildis, cum Brictio infante in frustis mactato, capite secatur. Beatus autem martyr Livinus in sepulcro novo, apud villam Holthem angelicis manibus præparato, a discipulis suis cum Brictio infante decenter et honorifice sepulturæ traditur. Beatam quoque Craphaildem Christi martyrem seorsum juxta sepulcrum sancti martyris Livini posuerunt.

[10] [De S. Landoaldo.] Anno vero VIc XXXVI°, beatus Landoaldus p, in ecclesia romana archipresbyter et cardinalis, a beato Amando episcopo in ecclesia Tungrensi sive Trajectensi substituitur, ubi per novem annos vices pontificis usque ad tempus sancti Remacli decenter administravit. Et quoniam aliquantulum a proposito nostro divagati sumus, dignum duxi ut unde digressus sum, inde revertamur.

[11] [Florbertus monasterio Blandiniensi præfuit annos 22;] Peregit sane venerandus pater noster Florbertus cum omni honorificentia et sanctitate cursum vitæ suæ in agonia militiæ cœlestis in cœnobio Blandiniensi lustris quatuor atque biennio, in senectute bona; atque laborum suorum a Domino præstolans coronam, ipsi jugibus votis atque suspiriis indefesse aiebat: Quemadmodum desiderat cervus ad fontes aquarum ita desiderat anima mea ad te, Deus. Itemque: Quando veniam et apparebo ante faciem Dei mei? Sicque sanctæ crucis signaculo vallatus, atque Dominici corporis et sanguinis viatico percepto, animam angelis, terræque margaritam commendavit corporis.

[12] [obiit die 1 novembris anni 639, et in ecclesia ejusdem monasterii sepultus est.] Obiit igitur beatissimus pater noster abbas Florbertus anno Dominicæ incarnationis sexcentesimo tricesimo nono q, Ludovici anno sexto, die kalendarum novembrium r, qua generatim omnis militiæ cœlestis triumphalis victoria colitur, et ut vere credimus, abiens epulari cum amicis Dei, quo scilicet tantæ celebritatem diei suo etiam condecoraret transitu, sanctorum millibus se dignum adjungens consortem emeritumque tironem. Curaverunt autem eum fratres suæ dilectionis filii, atque stolis indutum sacerdotalibus supremis funeravere fletibus. Et ne memoriale ejus ulla aboleret vetustas, hunc [hoc 1.] titulum monumenti ejus in lapide sculptum græcis et latinis litteris posterorum notitiæ reliquerunt: HIC EST LOCUS UBI REQUIESCIT CORPUS FLORBERTI ABBATIS, DISCIPULI ET ORDINATI AMANDI EPISCOPI, CUJUS DEPOSITIO CELEBRATUR CALENDIS NOVEMBRIS s. Sepultus est autem in ecclesia beati Petri apostolorum principis, quam ipse a beatissimo patre nostro Amando regendam suscepit, ubi circiter per annos trecentos triginta octo t in pace quievit.

[13] [S. Amando ex hac vita migranti obviam venit.] Quem vir venerandus Amandus multiplici virtutum arte politum angelorum obsequio præmisit, quasi pater filium, cui postmodum in glorioso ejus transitu cum illo [illa 1.] nobili condiscipulorum comitatu processit obvius, sicut beatæ Aldegundi Deo dicatæ virgini in visione ostensum est divinitus. Nam cum eodem tempore quo senex emeritus migravit e corpore, virgo eadem, ab ipsis infantiæ annis Domino serviens angelicamque vitam in terris peragere studens, inter reliquas visiones sibi frequentius a supernis ostensas, dum nocte dominica vigiliis et hymnis in ecclesia Malbodiensis cœnobii ante altare sanctæ Mariæ incubaret, in extasi mentis elevata et ab angelo per amœna jocundæ habitationis deducta, vidit virum senem cigneo capite reverendum, sacerdotalibus et præclaris indutum vestibus, baculum manu tenentem, ad superna quasi transire, turbamque copiosam albatorum ante et post eum iter habere. Cumque quis esset requisita, nescire se diceret, ab angelo sancto ita ei responsum est: Vir, inquit, Dei Amandus migravit a seculo. Turbam autem quam vides albatorum, hi sunt qui per instantiam prædicationis ipsius, digni Deo sanctorum claritati judicantur asscribi in cœlestibus u. Cujus tam beatæ catervæ pars quædam et honorabilis extitit sanctus Florbertus, virque egregius Joannes, Blandinii cœnobii pastores et abbates.

ANNOTATA.

a Cfr. Comment. præv., numm. 15, 16. Codices Bruxellensem et utrumque Gandavensem in adjectis lectionibus variantibus designamus numeris 1, 2, 3, secundum ordinem scilicet quo de iis sermo fuit citato num. 16.

b Hæc nullo antiquo testimonio nituntur. Cfr. supra pag. 375, Annot. b.

c Rursus hic recolendum nullam rationem intoto hoc elogio habendam esse notarum chronologicarum quæ per annos æræ christianæ distinctæ sunt. Cfr. Comment. præv., § II.

d Exordia laborum apostolicorum S. Amandi in pago Gandavensi hic refert scriptor Chronici ex Vita S. Amandi auctore Baudemundo [Act. SS., tom. I Febr., p. 850, num. 12, cit. supra Comment. præv., num. 27.] et documento sec. XI recitato supra [Pag. 375, num. 2.] .

e Quæ sequuntur, exscripta sunt ex eodem documento sec. XI, num. 3 med. ad num. 5 med., omissa scilicet ultima sententia hujus numeri 5.

f Cfr. Comment. præv., § IV.

g Inserta sunt hoc loco nonnulla ad historiam S. Amandi, Dagoberti regis et Lidrici primi Forestarii Flandriæ pertinentia [Ap. Van de Putte, Annal. Abbatiæ sancti Petri Blandiniensis, pp. 36 – 42.] .

h Cfr. Comment. præv., § V.

i Cfr. Comment. præv., § IV.

k Cfr. Comment. præv., § VI.

l Spatium vacuum hoc loco relictum est ad inserendum nomen episcopi, Adalberonis scilicet, nisi mendum a librario admissum sit in scribendo episcopum Remensem. (Cfr. Comment. præv., num. 90). Hoc spatium vacuum occurrit tum in codice Bruxellensi, tum in utroque Gandavensi. Similiter paulo inferius post vocem anno.

m Recte itaque Grevenus, qui primus nomen Florberti martyrologio inseruit (Cfr. Comment. præv. num. 97), ejus memoriam die 2 novembris recoli indicavit.

n Hæc de S. Bavonis reclusione ac obitu manifeste desumpta sunt ex Vitæ S. Bavonis, auctore Theodorico abbate, part. II et III [Act. SS., tom. I Oct., p. 247 sqq.] .

o Compendio hic exhibet scriptor noster quæ leguntur in ultima parte Vitæ S. Livini a Bonifacio quodam conscriptæ [Act. SS. O. S. B., sec. II, p. 457 sqq.] .

p Decerpta hæc videntur ex Vita S. Bavonis a Theodorico abbate conscripta [Act. SS., tom. I Oct., p. 244, num. 11 extr.] . Landoaldi ideo, ut conjicere licet, mentionem hic injicit auctor Chronologiæ Blandiniensis, quia corpus ejus Gandavum translatum, celebri ibidem (in monasterio Bavoniano) cultu honorabatur [Cfr. Act. SS., tom. III Martii, p. 34.] .

q Cfr. Comment. præv., § II.

r Cfr. Comment. præv., § VI.

s Cfr. ibid., num. 91.

t Usque ad annum scilicet 975, quo ab Adalberone archiepiscopo Remensi corpus Florberti a loco primæ sepulturæ in decentiorem translatum tradebant Blandinienses (Cfr. Comment. præv.,numm. 81, 85).

u Refertur hæc visio in Vita S. Amandi, auctore Philippo Harvengio, in fine [Act. SS., tom. I Febr., p. 872, num. 74.] : unde procul dubio scriptor noster eam narrationem hausit.

II. EX CHRONICO SANCTI BAVONIS, AUCTORE JOANNE DE THIELRODE, CAP. IX.

a

[Gandavi castri incolas ad fidem Christi convertit Amandus, et ibidem cœnobium construxit] Est locus in occiduis ab auctore mundi constitutus partibus, quem egregii præcurrunt amnes gemini squamigero referti agmine semper, et constat nobiliter antiquitus Gandavum castrum vocitatus. Et hinc quidem a climate orientali fluvius Scaldis nomine, illinc vero ab occidentali alius Legia dictus, flexuoso meandro nobilem manationis suæ dirigunt cursum … b. Hunc ergo locum dilectus Deo et hominibus præsul olim adiens Amandus, tempore quo gloriosus rex Dagobertus honeste agebat in sceptris, cœnobium inibi construxit Legiæ valle, ubi vetustissimum fanum fuit, in quo ex antiquorum more gentilium et ab stulto rusticorum populo Mercurius colebatur. Contrivit ergo idolum, subvertit aram, succidit lucos atque, ut prælibavimus, ubi fanum destruxit, ibi cœnobium construxit, quod secundum loci vocabulum Gandavum appellavit: ubi etiam suis salubribus monitis ferocis populi animum exsuperavit c.

[2] [anno 608, eique præfecit Florbertum, cui privilegium immunitatis concessit Romanus pontifex.] Cœptum est autem hoc opus ab anno dominicæ incarnationis sexcentesimo octavo, indictione undecima, Phocæ imperatoris Romanorum anno quinto [Hæ voces octavo-anno quinto in codice prioribus erasis superscripta sunt.] , et præfati regis Dagoberti anno duodecimo, pontificante sedem Romanæ ecclesiæ papa Martino, Aicharii episcopi Noviomensis anno quinto d. Quod perfectum dedicavit in honore sancti Petri apostolorum principis idibus mensis novembris [similiter voces ydibus mensis novembris.] , insertis ibidem reliquiis ejusdem principis apostolorum doctorisque gentium Pauli, sanctorumque apostolorum Philippi et Jacobi aliorumque sanctorum pigneribus, quæ a Martino papa impetraverat. In quo primum clericorum, deinde post aliquantum temporis Deo favente monachorum aggregavit catervam e: quibus præfecit abbatem Florbertum virtutum ornamentis floridum, tum totius bonitatis honestate præclarum. Nam ipsius papæ apostolica auctoritate non solum episcopis et comitibus, verum etiam [similiter vox etiam.] cunctis totius regni inhibitum erat primatibus, ut non quasi libera utentes potestate ullam ab externis [item voces ab externis.] illius loci catervæ personam præsumant subrogare, nisi quem inibi Deo servientes et in unum concordantes de propriis fratribus secundum Deum spontanea elegerint voluntate f.

[3] [S. Bavo a Florberto in monasterio Gandensi susceptus.] His auditis, inclytus [cod. indolis.] Christi confessor Bavo, qui tunc sub laicali habitu gestiebat totis nisibus famulari Domino, superno respectu animatus, perrexit ad monasterium intrepidus: quod tunc agnis Christi præsul, post diram Hunnorum infestationem, restauravit Amandus g. Cujus cor cernens almus Domini pontifex dignatione Domini visitatum, sacra eum benedictione insignitum totondit gregique monachorum consociavit. Isdem vero sanctus Bavo, feliciter pio inflammatus desiderio, sanctum petiit Amandum ut ei concederet loca lustrare sanctorum, quo in Christi obsequio religiosorum roboratus virorum exemplo, ardentius atque attentius famularetur Domino. Lustratis enim multorum cœnobiis sanctorum, repedavit Christo duce Gandavum, scilicet ad monasterium in quo venerandus pontifex Amandus abbatem constituerat, ut prælibavimus, Florbertum virum strenuissimum. Qui denique ipsius precatu, videlicet sancti Bavonis Christi confessoris, adhibitis secum quos regebat fratribus, cellam inibi, quæ usque in hodiernum diem cernere cupientibus licet (post plurimas eversiones innovata enucleate patet juxta chorum Deo servientium), reverenter construxit. In qua sacer Christi tirunculus trium annorum spatio præter quadraginta dies contra hostem cruentum viriliter pugnaturus mansit pro Christi amore retrusus.

[4] [Hoc monasterium primum est omnium quæ fundavit S. Amandus.] Nam certissimum tenemus hoc esse primum et capitale omnium cœnobiorum ab eodem sancto patre nostro Amando ubicumque fundatorum. Sed ne quis forte spiritu erroris seductus, sermonem nostrum a vero existimet deviare, sciat nos orthodoxorum atque in cœlis cum Christo regnantium inniti testimoniis patrum, quibus nulli derogare fas est christianorum: quæ etiam nunc opportune et competenter possunt inseri, nisi sermo ab ordine suo vitaret deduci. Respondent quoque hic magna auctoritate roborata et prisca et moderna Romanorum testamenta pontificum et christianorum decreta augustorum. Fixa ergo tam idoneo tantarum personarum testimonio sententia de loco præfato, et omni mundo pene in id ipsum consentiente, quæ adhuc restant explicentur.

[5] [S. Florbertus obiit die 8 octobris anni 642 et in monasterio Gandensi sepultus est.] Beatus igitur Amandus, omnibus rite ordinatis, alibi divino flagrans amore migraturus, famulum Dei virum strenuissimum Florbertum, ut superius dictum est, monachorum gregi pastorem præfecit atque abbatem. Qui strenue sancti propositi normam incedens, quod subditos verbo docuit, ipse prior exemplo monstravit. Qui sexcentesimo quadragesimo secundo anno dominicæ incarnationis, octavo iduum octobris h, humanis rebus exemptus ad superos, ut credimus, est evectus atque in monasterio eodem ante altare sancti Petri apostolorum principis (quod adhuc scire desiderantibus, prout monstrari poterit a fratribus, testante sculpti marmoris titulo) tumulatus.

ANNOTATA.

a Cfr. Comment. præv., num. 3.

b Refertur hic traditio de Caio Julio Cæsare Gandavi castri conditore, qualis occurrit in Chronologia Blandiniensi [Cfr. supra p. 376 num. 1.] .

c Quæ leguntur in posteriori parte hujus numeri manifeste hausta sunt ex documento sec. XI supra recitato [Pag. 375.] , numm. 2 et 3, Gandavi nomine pro Blandinii substituto.

d Cfr. Comment. præv., § II.

e Cfr. Comment. præv., § IV.

f Cfr. Comment. præv., § V.

g Excerpta est hæc narratio de S. Bavone ex ejus Vita sive antiqua [Cfr. Act. SS., tom. I Oct., p. 231 sqq.] , sive a Theodorico abbate conscripta. Unde vero Hunnorum infestationem iis temporibus Flandrensi tractui incubuisse acceperit Thielrodensis, compertum nobis non est. Certe nihil hujusmodi indicat Baudemundus, coævus VitæS. Amandi scriptor, ubi postquam narravit S. Amandum creatum esse episcopum Trajectensium, sed prædicatione sua et monitis nihil apud ipsos profecisse, immo vero hæc ab ipsis sacerdotibus atque levitis esse contempta, ita pergit [Act. SS., tom. I Febr., p. 852, num. 18 extr. et num. 19.] : At ille secundum evangelii præceptum, pulverem de pedibus in testimonium excutiens, ad alia properabat loca. Igitur tandem parvam reperiens insulam, cui vocabulum Chavelaus, juxta Scaldum fluvium, aliquantis diebus cum fratribus spiritualibus ibidem Christo militare studuit. Sed verbi Dei contemptores per biennium fere ingens attrivit plaga, ita ut eversæ domus et agri in solitudinem essent redacti, necnon etiam vici vel castra destruerentur, nullusque pene in his regionibus remaneret qui virum Dei contempserat prædicantem. Ubi plaga illa ingens, quæ Trajectenses attrivit, non significatur perspicue fuisse incursio hostilis, multo minus vero fuisse infestatio Hunnorum, et nequaquam, eam ad Gandavensem pagum pertigisse.

h Cfr. Comment. præv., § VI.

III. CARMEN S. LIVINI AD S. FLORBERTUM.

a

Carmen istud, quod ex codicis Corsendonckani apographo sibi a Rosweydo transmisso edidit Jac. Usserius [Veterum epistolarum Hibernicarum sylloge, p. 17.] et secundum Usserium Mabillonius [Act. SS. O. S. B., sec. II, p. 404.] , deinde ex eodem codice Corsendonckano protulerunt majores nostri [Act. SS., tom. I Oct., p. 227; Act. SS. Belgii, tom. III, p. 114.] , recentius autem ex codice bibliothecæ regiæ Bruxellensis 14524 – 14525 J. J. De Smet [Corp. Chron. Flandriæ, tom. I, p. 462.] , hic denuo exhibendum duximus ex apographo quod iidem descripserunt ex codice antiquo Maximiliani de Vrient, apud senatum Gandavensem extremo seculo XVI a secretis [Biographie Nationale, publiee par l'Academie royale de Belgique, tom. V, p. 870.] , et adhuc in museo nostro asservamus. Hunc insignivimus numero 1. Variantes autem lectiones adscripsimus: — 2. ex codice Bruxellensi 14525 [De quo Comment. præv., num. 14.] et — 3. ex codice Corsendonckano secundum editionem Bollandianorum; notatis etiam quæ diverse edita sunt — 4. apud Usserium et — 5. apud Mabillonium.

VERSUS S. LIVINI ARCHIEPISCOPI ET GLORIOSI MARTYRIS AD FLORBERTUM ABBATEM S. BAVONIS GANDENSIS, DIRECTI A VILLA DE HOLTEM [tit. om. 3; Versus (Epistola 4) S. Livini episcopi et martyris ad Florbertum abbatem monasterii S. Bavonis 2.] .

Audeo mira loqui: solem sine lumine vidi,
      Est sine luce dies hic [sic 4.] , sine pace quies.
Hos postquam populos conspexi, luce serena
      Sol mihi non luxit, nox fuit una mihi.
Impia barbarico gens agitata tumultu
      Hic Brachbanta furit, meque cruenta petit [ferit 2, 3.] .
Quid tibi peccavi, qui pacis merita porto?
      Pax est quam [quod 2, 3.] porto: cur mihi bella moves?
Sed qua [quia 1.] tu spiras feritas, sors læta triumphum [triumphi 2, 3.]
      Atque dabit palmam gloria martyrii.
Cui credam novi, nec spe frustrabor inani;
      Qui spondet, Deus est: quis dubitare potest?
Attamen est aliquid, mœstæ solatia menti
      Quod dat, ne [nec 2, 3.] penitus me premat [premit 2, 3.] atra dies.
Ganda parat gremium, quæ [quo 2, 3.] me fovet ubere læto,
      Invitat, mulcet, nutrit, amat, refovet.
Hic est Florbertus, quem virtus flore perornat,
      Cui probitas floret, flos probitate viget.
Forma gregis, decus ecclesiæ, concordia fratrum,
      Ipse suis medicus et medicina sibi.
Quid referam pietatis opus, quod [quo 5.] me peregrinum
      Obloquiis lætis dum fovet, addit onus.
Sufficeret fratrum fratrem dixisse Livinum,
      Pontificis nomen prægravat et domini.
Egressus patriam, pompæ mortalis honorem
      Sprevi, devovi: spes Deus una mihi.
Attamen inveni [inveniet 3.] : quod Christo sedulus offert,
      Quod sic sum pauper, hic [hoc 3.] sibi nil minuet.
Plus aliquid præstat absenti munere largo,
      Præsens continuis me fovet obsequiis.
Hæc quoque dum scribo, properans agitator aselli
      Munere nos solito, pondere lassus adit.
Ruris delicias [delitiis 1.] affert cum lacte butyrum,
      Ovaque caseoli plena canistra premunt.
Hospita, quid restas? Effer jam sedula gressum;
      Collige divitias, quæ modo pauper eras.
Fervet olus siccum, sed nunc condire licebit;
      Ollula dura prius, uncta suavis erit.
Holtham [Holtem 2; Holtam 3.] villa gravis, quæ nescis reddere fructum,
      Urticas, lappas cur bene culta refers?
Hoc est quo recreor, quod habet paupercula tantum
      Hospita, quod mittit vel mihi Ganda boni.
Et pius ille pater cum donis mollia verba
      Mittit, et ad studium sollicitat precibus:
Ac titulo magnum jubet insignire Bavonem,
      Atque leves elegos esse decus tumulo.
Nec reputat, fisso cum stridet fistula ligno,
      Quod soleat raucum reddere quassa sonum;
Exigui rivi, pauper quam [quem 2.] vena ministrat,
      Lasso [Casso 1.] vix tenues unda ministrat aquas [opem vel aquas 2; opem 4.] .
Sic ego, qui quondam, studio florente, videbar
      Esse poeta, modo curro pedester equo;
Et qui Castalio dicebar fonte madentem
      Dictæo [Dictriceo 2.] versu posse movere lyram,
Carmine nunc lacero dictant mihi verba Camœnæ,
      Mensque dolens lætis apta nec est modulis.
Non sum qui fueram, festivo carmine lætus:
      Qualiter esse queam, tela cruenta videns?
Nec quid agam novi: mentis tumor [timor 4.] iste procacis
      Quem, rogo, non lædat, par dare nolle pari?
Officio certare pari si nempe recuso,
      Pecco, quod magnis reddere parva moror.
Magna etenim [mihi 2, 3.] præstat, supplex qui parvula poscit.
      Et tamen invenior tardus ad officium.
Accingar studio, quam vis non viribus æquis:
      Est non posse leve; non renuisse, bonum.
Ergo tibi titulum scribens, sanctissime Bavo,
      Qui volo quod nequeo, quod valeo facio.

Epitaphium de sancto Bavone, a glorioso martyre beato Livino compositum pro Florberto abbate Gandensis cœnobii directum [hujus tituli solum primam vocem habet 2; tot. om. 3.] .

Qui patriæ rector, spes gentis, gloria regni,
      Magnorum primus qui modo magnus eras:
Non quia magnus eras, te gloria magna beatum,
      Sed contempta decus gloria magna facit.
Pro Christo pauper, despectus, vilis egensque
      Es [et 4.] Christi famulis [famulus 1.] nunc caput atque decus.
Defunctum revocans qui mortis [morti 2, 3.] jura tulisti,
      Monstrans quippe tibi jura parere poli.
Quam tu fundasti, quæ te tenet, inclyte Bavo,
      Ecclesiam meritis protege sancte tuis.

Hæc, Florberte pater, Livinus carmina mittens,
      Inscriptum [suscriptum 2.] lateri munus habere dedi:
Ut cum vastatus fiet locus ille ruina,
      Carmina conservet obrutus illa lapis. b

ANNOTATA.

a Cfr. Comment. præv., num. 2.

b

In codice nostro subjungitur hæc annotatio: Hoc carmen isto fine non clauditur, quod ille sanctus vir centum versibus explicavit. Cetera de statu Ecclesiæ, sicut sibi erant revelata, prophetando contexuit: quæ cum ejus epistola (B. epistolis) latent; nescio si aliquando inveniri poterunt. Et in Brux. in margine præterea eadem manu notatum est: Hæc ex quodam vetusto libello.

Non deerunt fortassis quibus ultimi illi versus totius carminis authentiam suspectam faciant: qui et advertent in nullo codice qui certo antiquior sitseculo XV, illius textum servatum esse, sed tantummodo in apographis recentioribus.

DE SANCTA LUMBROSA VIRGINE CÆÆ IN HISPANIA.

SECULO IX?

[Commentarius]

Lumbrosa, virgo in Hispania (S.)

Lumbrosam virginem ad hanc diem annuntiant soli Tamayus de Salazar et ex eo Castellanus. De ejus sepulcro et, [S. Lumbrosa martyr populari traditione celebrata.] ut videtur, sola traditione populari celebrato martyrio quædam tradit Prudentius Sandoval in historia fundationis monasterii Benedictini Sahaguntensis, quæ latinitate donata leguntur apud Tamayum [Martyr. Hispan., tom. VI, p. 18.] , videlicet: In cappella S. Mantii, quæ ad calcem templi (monasterii Saguntini) miræ magnitudinis visitur, sepulchrum marmoreum super duas columnas elevatum conspicitur, quo corpus sanctæ virginis et martyris Lumbrosæ, ex illis sanctimonialibus quæ juxta monasteria virorum habitare consueverant, jacet. Complevit agonem Sarracenorum manibus, tempore quo Almanzor rex Cordubæ monasterium illud solo æquavit. Hujus martyrii ecphrasin ad oculum antiquissima tabula supra sepulchrum conservata demonstrat, qua angeli visuntur purissimam beatæ virginis et martyris animam, manibus susceptam, in cœlos elevare. Frequens est oppidanorum circumjacentium ad illam devotio, ita ut foramine in tumulo facto magnam ejus corporis partem extraxerint.

[2] [De ejus sepulcro et reliquiis.] Similia de sepulcro ac tabula ipsi supereminente habet Yepes [Coronica general de S. Benito, Cent. III, ad an. 756 (tom. III, fol. 173, col. 4).] , sola omissa mentione martyrii, additque sepulcro inscriptum esse epitaphium, sed litteris adeo vetustate corrosis ut jam nulla ejus verba legi possent. Reliquiarum vero, importuna visentium devotione, ut apud Sandovallium legitur, direptarum, Yepesii tempore, id est ineunte seculo XVII, solum supererat caput, sed adeo vividum et pulchrum ut a paucis annis humatum credi posset.

[3] [Obiisse fertur anno 830.] Denique affert Tamayus apocrypha illa Pseudo-Luitprandi Adversaria, unde tot falsa vel suspecta martyrologio suo inseruit, inter quæ scilicet legitur n. 4: Era 868, a nativitate Domini 830, vixit sanctissima virgo Lumbrosa, ex oppido Cæa, quæ frequentabat paræciam sanctorum martyrum Facundi et Primitivi cum Muzarabibus christianis in magna vitæ sanctitate. Jacuit in illa paræcia, donec per Alphonsum regem, reparato monasterio, illuc ea translata est. Obiit non multo prius reparatione. Frequentantur ejus reliquiæ maxima populi veneratione. Colitur primo die novembris: jacet in tumulo super duas columnas [Martyr. Hispan., loc. cit.] . Plura de S. Lumbrosa reperire non licuit.

DE SANCTO GUNDISALVO EPISCOPO IN HISPANIA.

SECULO X?

[Commentarius]

Gundisalvus, episcopus in Hispania (S.)

AUCTORE C. D. S.

Unum documentum certum de S. Gundisalvo illo nobis prostat traditio popularis quæ hostilem classem ad Hispaniæ littora accedentem ipsius precibus penitus dispersam et confractam memorat. [S. GundisaIvus secundum popularem traditionem et veterem picturam Sarracenos precibus suis fudit. Ejus cultus assertus anno 1611,] Hujus traditionis vestigium antiquissimum, ut videtur, exhibebat vetus pictura prodigium oculis repræsentans in pariete cujusdam eremitorii seu sacelli eo ipso loco conditi quo processerat sanctus, comitante clero et præcedente multitudine plebis, hostilis incursionis metu perterrita; mox vero, eo orante, tempestate immani exorta, omnes invadentium naves concussas et submersas mirati sunt, una solummodo relicta quæ tantæ cladis nuntium ad suos referret. Locus leucæ circiter quadrante distat a monasterio S. Martini prope Mindoniensem civitatem, mare versus, atque ita editus est ut non paucarum leucarum spatium in Oceano inde prospicere liceat. Sacellum vero et picturam vidisse se testatur episcopus Mindoniensis anno 1611 ad Philippum III regem rescribens [Florez, España Sagrada, tom. XVIII, p. 394. Cfr. infra num. 5 extr.] .

[2] [et rursus anno 1704,] Alteram inquisitionem de cultu S. Gundisalvi instituit anno 1704 episcopus Mindoniensis Emmanuel Navarrete, in qua audiit viginti quatuor testes immemorabilem illum cultum ac traditionem circa prædictum miraculum a majoribus acceptam unanimiter affirmantes. Idem episcopus sacellum vetustate collabens refecit atque instauravit; nec minor quam ad antiquum deinceps illuc concursus circumjacentium populorum factus est, præsertim diebus festis pentecostes, quibus antiquitus præcipuo honore celebrare S. Gundisalvum consueverant [Ibid., p. 295.] .

[3] [et etiam, non sine prodigio, anno circiter 1680.] Ex hujus informationis anni 1704 instrumento habetur paulo ante miro eventu, qui non carere miraculo omnibus visus est, confirmatum esse S. Gundisalvi cultum. Quum enim ea loca ex pastorali munere visitaret Sebastianus de Arevalo (qui Mindoniensis diœcesis curam suscepit anno 1672), cultum illum, sola traditione nixum, non satis legitimum reputans, jussit ut deinceps ab eo abstinerent, imaginemque, qua hactenus S. Gundisalvum exhiberi voluerant, S. Nicolai vel S. Rudesindi nomine insignirent. Sed ecce ulterius inde in visitatione sua pergere intendenti, inopinata objicitur mora. Mula nimirum, qua mansuetissima uti solebat, subito quasi furore correpta, intentum iter aggredi pertinaciter renuere visa est, donec timore non minus quam admiratione commotus episcopus divinumque numen in jumenti mutatione agnoscens, mandasset uni ex præcipuis eorum qui ipsum comitabantur sui capituli sacerdotum, ut monasterium S. Martini adiret, convocatisque illius regionis incolis in festivitate pentecostes, pro concione diceret eosque adhortaretur ad perseverandum in S. Gundisalvo honoribus qui beatæ patriæ incolis tribui solent, ut antea, colendo. Sic igitur cultus ille immemorabilis, consensu populorum et approbatione quorumdam episcoporum jam stabilitus, ab eo ipso, divina disponente providentia, denuo confirmatus est qui illi finem imponere ex prudentia nimis humana contenderat [Ibid.] .

[4] [De S. Gundisalvi sepulcro et reliquiis.] Sepulcrum Gundisalvi visitur in monasterio S. Martini Mindoniensi, non Laurentiano (quod retulerunt aliqui minus recte edocti), rudi lapide constructum et aliquanto elevatum supra solum. Quum hæc scribebat Florez, celebrabatur subinde missa in altari superimposito et episcopi quidam ex singulari devotione erga sanctum illuc sacram hostiam oblaturi accesserant. Sepulcralis arca tribus claudebatur clavibus, quarum unam episcopus, alteram ejus capitulum, tertiam servabat prior S. Martini. Aperuit eam anno circiter 1548 Franciscus de Turribus Mindoniensis episcopus, sanctumque corpus invenit carnibus denudatum, sed integris ossibus: unde suavissimus emanans odor adstantes omnes mire recreavit. Reperta sunt etiam in sacro sepulcro baculus pastoralis deauratus, fragmenta quædam sacrarum vestium incorrupta et cingulum bombycinum auro intertextum. Eadem conspecta sunt in altera reliquiarum recognitione anno 1704 ex mandato Emmanuelis Navarreti episcopi instituta [Ibid.] .

[5] [Quæ a scriptoribus recentioribus præterea de eo tradita sunt] Hæc de sancto nostro certa habemus. Magis dubia sunt et intricata quæ præterea circa ipsum scripto consignata sunt et recitantur apud Tamayum de Salazar [Martyrol. Hispan., tom. VI, p. 24 – 25.] . Videlicet Pseudo-Luitprandus [Adversar., n. 69 (al. 77).] : In Asturibus apud Balobrigam in mari Oceano resident naves Saracenorum * quæ precibus S. Gundesalvi, episcopi Mindoniensis vel Balobrigensis, submersæ sunt anno DCCCXLVI. Ille vero moritur anno DCCCL. Colitur primo die novembris. Fusius Ægidius Gonzalez [Theatr. eccl. Castell., tom. III, p. 417.] : D. Gundisalvus, hujus nominis I. Transtulit ex urbe Britonnia ecclesiam cathedralem ad basilicam S. Martini Mindoniensem. Ejus vero precibus Deus plurima est operatus miracula. Unum fuit quod cum Mahomat, rex Cordubæ, certior factus esset in Gallæcia aliquot oppida existere divitiis plena et sine mœniis, illaque per Oceanum posse capi et tot gazis spoliari, protinus Hispali validam ordinavit classem, et alibi alias minores, quibus Abdel-Hamuit ducem maximum præfecit, ut quantocius illam expeditionem absolveret. Qui anno 888, datis vento velis jussum regis perficiendum curavit. Igitur ad portum Masma nomine, inter Ribadeum et Viverum oppida, dux Sarracenus attingens, solvere classicos milites parabat. At sancto episcopo orationis arma in sui gregis auxilium arripiente, protinus talis exorta est tempestas ut omnes Sarraceni cum navibus mari submersi sint. Similia refert Didacus Samaniego episcopus Mindoniensis anno 1611 [In relatione de reliquiis diœcesis Mindoniensis ad Philippum III reg. cath., cit. ap. Tamayum.] , nisi quod Sarracenorum loco Normandos occubuisse commemorat. Additque, in hujus miraculi testimonium eremitorium eo loco quo pastoralem baculum fixit sanctus præsul, erectum fuisse, ad Oceani prospectum, in cujus parietibus adhuc hujus miraculi ecphrasis depicta cernebatur, et juxta eremitorii situm fons limpidissimus visebatur et perennis, quem sanctum vocitabant oppidani, ad cujus aquas ægroti turmatim accurrebant: qui haustis ejus liquoribus continuo ab infirmitatibus liberabantur.

[6] [partim certo falsa,] Concordant itaque isti scriptores in Gundisalvum nuncupando episcopum Mindoniensem, discrepant vero tum circa tempus præsulatus ejus, tum circa nomen gentis quæ per ipsius preces devicta est. Et quidem, quod ad episcopi titulum pertinet, hunc deberi Gundisalvo satis manifestat pedum in ipsius sepulcro repertum [Cfr. supra num. 4] ; sed inter episcopos Mindonienses seculi noni locum illi tribuere omnino non licet, quum sedes Britoniensis Mindonium translata ac proinde sedes Dumiensis seu Mindoniensis primum condita sit paulo ante annum 877 a Sabarico I [España Sagrada, tom. XVIII, p. 63.] , cui et ante hunc annum successit Rudesindus I [Ibid., pp. 63, 66.] , is autem certe anno 893 adhuc Mindoniensem sedem tenebat [Ibid., p. 68.] . In catalogo episcoporum Mindoniensium occurrit quidem aliquis Gundisalvus nomine, non seculo nono, sed circa et post annum 1070 [Ibid., p. 117.] ; locum etiam Gundisalvo nostro reperiri posse inter annum 942, quo S. Rudesindis II pontificatu se abdicasse legitur [Ibid., p. 97.] , et annum 969, quo primum alter comparet episcopus Mindoniensis [Ibid., p. 109.] , censet Florez [Ibid., p. 294.] . Sed nulla indicia exstant quæ vel Gundisalvum nostrum eumdem facere cum episcopo qui sedit extremo seculo XI, vel pontificatum ejus circa medium seculum X collocare sinant.

[7] [partim incerta.] Nihil tamen movere debet auctoritas scriptorum quos supra citavimus, quum et sibi invicem contradicant et manifestos admittant errores neque ullam afferant auctoritatem antiquiorem. Itaque satis perspicuum videtur nihil ipsis de S. Gundisalvo compertum fuisse præter ea quæ traditione populari servata indicavimus, reliqua vero de suo penu eos adjunxisse. Scilicet alii in Chronico Sebastiani legentes incursionem Normannorum Hispaniæ insultasse tempore Ramiri I [Esp. Sagr., tom. cit., p. 63.] , qui obiit anno 850, et hostes Gundisalvi precibus fusos fuisse Normannos, et S. Gundisalvum eo anno 850 sedi Mindoniensi præsedisse concludendum existimarunt; sed in ista chronotaxi, ut jam notavimus, manifeste hallucinatus est Pseudo-Luitprandus, quum anno 850 nondum extiterit sedes Mindoniensis sive Dumiensis; ac præterea alium errorem magis turpem admisit aiendo S. Gundisalvum fuisse episcopum Mindoniensem seu Vallibriensem, quum Vallibriensis ecclesiæ exordia ducentis amplius post annis reponenda sint. Gonzalez vero Sarracenos cogitavit, eosque aliquas partes Hispaniæ classe anno 888 adortos legens in documento quodam Lusitanico, eidem anno celebre prodigium de S. Gundisalvo memoriæ traditum innexuit, et quæ in suo documento de expeditione Saracenorum notata reperit, adjunxisse videtur traditioni; sed et ipse contra fidem historicam peccavit translationem sedis Britonia Mindonium S. Gundisalvo attribuens, quam vetus diploma Alphonsi III [Martyrol. Hispan., tom. VI, p. 12.] Sabarico deberi disertis verbis significat.

[8] [In solis martyrologiis Tamayi et Castellani ejus memoria consignata.] In martyrologiis primum occurrit memoria Gundisalvi apud Tamayum de Salazar ad diem 1 novembris, his verbis [Ibid., pag. 24.] : Mindonii in Gallæcia Hispaniæ, S. Gonsalvi ipsius urbis episcopi, qui vitæ sanctitate conspicuus et mirabilium operatione clarus, oves sibi commissas pastor inclytus illustravit, et tandem confessor eximius ad patriam repedavit æternam. In notis autem citat idem Tamayus Martyrologium Hispanicum ms. Hieronymi de la Higuera (infelix nomen!) ubi ad eamdem diem 1 nov. legitur: In cœnobio S. Salvatoris Laurentianiensi diœcesis Mindoniensis, corpus sacrum S. Gundisalvi ipsius urbis episcopi, qui virtutibus et miraculis floruit, honorifice requiescit. Hanc posteriorem annuntiationem secutus est Castellanus in suo Martyrologio universali.

[Annotatum]

* al. Normannorum.

DE S. PETRO DE BARCO CONFESSORE ABULÆ IN HISPANIA.

SECULO XI?

[Praefatio]

Petrus Cymbensis seu de Barco, confessor in Hispania (S.)

AUCTORE C. D. S.

S. Petri cultum celebrem Abulæ in Hispania testati sunt inde a medio seculo XVI Marineus Siculus [Cit. ap. Lud. Arizium (de quo mox, et ap. Tamayum de Salazar, Mart. Hisp., tom. VI, p. 25.] , [S. Petri cultus celebris Abulæ saltem inde a seculo XIII; dies et annus obitus ejus nonnisi ex documentis apocryphis indicati.] Joannes Marieta [Historia ecclesiastica de todos los Santos de España, part. IV, lib. XXI, V. Avila.] , Ludovicus Ariz [Historia de las grandezas de la ciudad de Avila, part. I, § II, p. 38.] , qui scripserunt antequam in lucem ederentur chronica illa supposititia unde tot suspecta hausit Tamayus; et etiam in hanc rem citat Arizius diploma a Ferdinando III rege datum anno 1243, in quo sancti vocabulo decoratur. At primus Tamayus ex commentitio illo Juliano Perez archipresbytero Toletano Petrum kalendis novembris obiisse et, quod in apocryphis Pseudo-Juliani carminibus huic coævus dicitur, in vivis fuisse inter annos 1085 et 1135, ac denique ex alio non minus suspecto epigrammate, æra 1130 seu anno Christi 1092 vita decessisse asseruit [Martyrol. Hispan., tom. VI, pp. 25, 28.] . Itaque ad diem 1 novembris ejus nomen adscripsit Martyrologio Hispanico, eumque secutus est Castellanus in Martyrologio suo universali.

[2] [Unde Cymbensis appellatus sit. Ejus Acta conscripta seculo XVI.] Non sufficeret certe nobis tam imbecilla auctoritas ut Petrum sanctis hac die celebratis adscriberemus; sed quum antiquitas cultus ejus certa sit nec alio loco uspiam in ullis calendariis aut martyrologiis nomen ejus legatur, de illo paucis hic agere visum est. Cognomen de Barcho seu latine Cymbensem accepit a pago Barchitano juxta Abulam civitatem, ubi aliquamdiu commoratus atque vita functus esse fertur. Cetera omnia quæ narrantur de eo, ex incertis traditionibus collecta sunt, quas in compendium redactas vulgavit Ludovicus Alvarez in Historia Barchensi et inde, sub titulo Acta S. Petri Cymbensis, Tamayus [Ibid., p. 26.] . Ex Tamayo eadem hic exscripsimus.

[3] [De honoribus S. Petro collatis Abulæ et in oppido Barchensi.] Corpus S. Petri exordio seculi XVII visebatur in sacello aliquo principaliori basilicæ S. Vincentii in Abulensi civitate, urna saxea inclusum quæ parieti infixa erat et ferreis cancellis circumdata: in pavimento autem juxta hoc sepulcrum, septis item ferreis cinctus, lapis ubi pedis vestigium reliquerit jumentum cæcum quod non sine prodigio sacras exuvias illuc detulit [Lud. Ariz, loc. cit. Cfr. Acta, num. 6.] . Ad illud sepulcrum singulis sabbatis post vesperas convenire solebant clerici ejusdem basilicæ, ibique antiphonam et orationem de S. Petro canere [Ariz, ibid.; Ægid. Gonzalez, Teatro ecclesiastico de las iglesias de España, tom. II, p. 252.] . Idem restauratum est majori amplitudine et ornatu anno 1611, opera Pauli Verdugo de la Cueva, parochi basilicæ Vincentianæ, eaque occasione aperta est urna et reliquiæ inspectæ coram episcopo Laurentio Otadui et aliis nobilibus viris [Gonzalez, tom. cit., p. 251.] . In pago etiam Barchensi ædificata fuit ecclesia in honorem S. Petri eo loco ubi domuncula ejus, dum viveret, sita erat [Acta, num. 3.] , sed nunc jamdudum ad usus profanos destinata [Pasc. Madoz, Diccionario geographico-estadistico-historico de España, tom. IV, p. 19.] .

ACTA S. PETRI DE BARCO
Ex Ludovici Alvarez Historia Barchensi.

Petrus Cymbensis seu de Barco, confessor in Hispania (S.)

EX IMPR.

[S. Petri ortus et sancta juventus.] Petrus, Hispanus origine, ex oppido Tormellas, Abulensis diœcesis, oriundus, ex patre Barchitano et matre Perafitensi humilium familiarum, licet purarum, exortis, virtutibus et exemplis vitæ famosis, progenitus. Quibus Deus hanc concessit sobolem, futuram parentum doctrinis, assiduis monitionibus, et naturalibus infantuli studiis et religiosa indole, rarum sanctitudinis specimen. Nam ab infantia beatus Petrus prorsus omnem illam sollicitudinem et perversos mores, quibus passim juventus scatet, abhorruit; quinimmo modestiam et virtutes omnes amplexans, accolis suis insigne humilitatis et pietatis documentum apparuit. Post hæc, cum ad virilem pervenit ætatem, sibi soli vivens et Dei præceptis insistens, ceteros homopolorum concursus vitabat, a quibus continuo simplex et ineptus vocabatur. Cujus in aliquibus malitiæ temeritas adeo increbuit ut sæpe sæpius de sancti viri virtute prolixius jocaretur, quæ jam per omnes illius regionis pagos et villulas extensa et a viris prudentioribus approbata, profundius splendebat.

[2] [In solitudinem secedit, silvam excidit.] Hinc, parentibus defunctis, in solitudinem secedere, calcatis mundi rumoribus et illecebris, constituit et apud fluminis Barchum oppidum præterfluentis ripam, tunc silvis inutilibus consitam et arbustis inextricabilibus fœdatam, casam humilem exstruens, ibidem aliquantulum delituit, ut promptius orationi vacaret et sese totum Deo et contemplationi dederet. Per aliquod igitur temporis spatium cum sanctus vir eo genere vitæ frueretur, in mente concepit silvam illam radicitus evellere, ut otium excuteret, tractabilem in accolarum subsidium et utilitatem reddere situm illum protinus satagens, brevi locum, arbustis sectis, amœnum et hortorum arborumque copia refertum labore falceque reliquit.

[3] [Linum vicini domui suæ prodigiose ab igne servatum.] Sed licet beatus vir casam in illo secessu ad contemplationem haberet, etiam propriam in oppido, quo natus fuerat, retinebat: quæ adhuc visitur, prout antiquorum traditio refert et miraculorum frequentia suadet. Inter quæ illud celebre, quod cum accola domum illam habitans cubile lini plenum haberet, illudque ancilla quædam in domini odium comburere constituisset, carbonem ardentem supra linum in cubiculo conglomeratum immisit: qui protinus cœpit ardere, sed nullibi flamma stridens inter stipulas adolevit; quin potius ipsa coruscans, non comburens, intra sui activitatem consumpta, nec minimam maculavit aristam.

[4] [Per revelationem novit mortem suam sibi imminentem fore ubi aqua fontis in vinum converteretur:] Igitur sanctus homo jam in domuncula silvæ, jam in propria casa oppiduli assistens, semper et ubique jejuniis et exercitationibus virtuosis necnon continua contemplationis oratione vacabat, corpus ciliciis et disciplinis macerabat, ita ut præsentialiter ante oculos cordis, ubicumque pergeret, Deum haberet. Nec ob hoc a continua silvæ illius sectione desistebat, quinimmo assiduo labore arbusta quotidie radicitus opaca discindens, nemoris occulta patefecit. In his itaque et aliis exercitiis Dei servus insistens, aliquando fervidam orationem ad Deum emittens, qua se a vinculis carnis absolvi deprecaretur, evenit ut a Domino per revelationem agnosceret se ex hac vita discessurum quando fons limpidissimus juxta casulam silvæ scatens, et arbusta nova obliquis ambagibus rigans, vinum propinaverit.

[5] [quod evenit paucos post dies; pie moritur die 1 novembris.] Cum denique Petrus hac revelatione edoctus forte post aliquot dies famulum, quem continuo secum habebat, ad fontem illum cum amphora pro exhaurienda aqua ad prandium emitteret, accidit quod famulus amphoram plenam adduceret: cujus liquorem ebibens sanctus vir, loco limpidissimi et puri laticis vinum gustavit. Et licet tunc sui corporis resolutionem appropinquare cognoverit, tamen secundo experiri Dei monitum, sibi tot temporibus desideratum, disposuit. Hinc ex amphora aquam diffundens, iterum servum ad fontem emisit: quem secutus sanctus homo et ex fonte aquam exhaurire conspiciens, protinus ebibens et vinum gustans, Dei voluntatem intellexit. Tunc ad oppidum Barchitanum confestim repedans, sacramentis ad viaticum munitus, post triduum animam emisit, kalendis novembris.

[6] [Ejus corpus per jumentum cæcum sibi permissum Abulam defertur.] Nolæ omnes oppiduli continuo clamorem fecere, et accolæ accurrentes sanctum corpus splendore cœlesti perfusum invenere, ad cujus contactum plures ægroti variis infirmitatibus laborantes illico sanitatem receperunt. Horum denique miraculorum fama ad urbem Abulensem evolavit, quæ sibi sacra pignora pertinere decernens, illa ad suam ecclesiam transferre curavit. Oppidani e contrario et nullibi exuvias transportari dixere. Res concordia sedata est. Convenit ergo inter omnes, ut corpus sancti viri supra equæ oculis orbatæ dorsum reponatur, et quo illa perrexerit, sacras glebas possideat. Ita factum: et equa Abulensis urbis iter aggrediens, illuc devenit, et intra basilicam Sancti Vincentii martyris ingrediens, manu petram calcans, soleam ferream impressam reliquit, et confestim crepuit et viscera fudit.

[7] [Honores ipsi] Tunc omnes cives, ecclesiastici et seculares, [ibidem collati.] turmatim accurentes, corpus venerati, illud honorifice sepeliere in eadem ecclesia, qua per aliquot secula in eodem loco conditum fuit, donec D. Laurentius de Otadui Abulensis episcopus illud in aram honoratiorem a se affabre elaboratam et insigni simulacro compositam transtulit, ubi et hodie ab circumjacentibus oppidanis et civibus Abulensibus veneratur et colitur, et clerici basilicæ Vicentinæ unoquoque sabbato post vesperas ad ejus aram accedentes, de eo commemorationem decantant. Ad cujus honorem imposterum Ferdinandus III, cognomento Sanctus, anno MCCLII, reditus aliquorum oppidorum perpetuo concessit; cujus privilegii textum Alphonsus IX, ejus filius, in confirmatione ejusdem inseruit, et Alphonsus X, ejus filius, anno MCCLXXX etiam roboravit. Necnon Ferdinandus IV, anno MCCCII, alia privilegia concessit. Præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre et sancto Spiritu vivit et regnat in secula.

DE SANCTO ADALGOTTO I ABBATE DISERTINO IN HELVETIA.

SECULO XI.

[Commentarius]

Adalgottus, abbas Disertinus in Helvetia (S.)

C. D. S.

Adalgottum ex monacho Einsidlensi abbatem Disertinum tam in monumentis Disertinisquam Einsidlensibus sanctum passim appellari atque anno 1031 vita defunctum scribit auctor Chronici Einsidlensis [Chronique d'Einsidlen, ou Histoire de l'abbaye de Notre-Dame des Hermites … par un religieux capitulaire; part. I, chap. VI, § II (p. 70).] . [Adalgottus, ex monacho Einsidlensi abbas Disertinus, statim post obitum] Idem et epitaphium recitat a coævo poeta conscriptum quodque merito antiquitate magis quam artificio insigne dicit, his verbis conceptum:

Lector ades quisquis, sanctæ reverentia petræ
      Te moveat, superos quod decet atque decus.
Vel sit Adalgottus fatorum lege peractus,
      Noveris huic certum numen adesse loco.
Dote carens gressus, cæcus aut dæmone pressus,
      Deprimit aut armis quem Libitina suis,
Appellent sanctum, meritis precibusque Tonanti
      Gratum: supplicibus dona petita dabit.
Disertina rogans regeret qui limina divum
      Conspicuum meritis, spectabile lumen,
[…] *
      Einsidlensis qui luxit in orbe chori
Postulat; obtinuit votis conformia dona.
      Regnabat sanctus, marmoris æde tacens.
Si tacet, at raptus se sæpe vocantibus offert;
      Non tacet a nobis, excitat astra prece.
Huic positi teneat pia te veneratio saxi:
      Posce, fidem spirans: recte petita feres.

[2] [ut sanctus celebratus, secundum Murer obiit die 1 nov., secundum Eichorn die 24 junii, anno 1031.] Hujus itaque epitaphii antiquitatem si credere fas est, celebris mox post Adalgotti obitum cultus ejus fuit, multis insignibusque miraculis confirmatus. Nullum tamen, quod noverim, martyrologium nomen ejus retinuit neque uspiam certus dies ejus cultui assignatus reperitur, nisi apud Henricum Murer [Helvetia Sancta, p. 181.] qui illum die 1 novembris anni 1000 obiisse ait. Cui contradicit Ambrosius Eichhorn qui [Episcopatus Curiensis in Rhætia, part. III, cap. I (p. 288).] Adalgottum, quem decimum septimum Disertinum abbatem fuisse indicat, decessisse refert IX kal. junii anno 1031, neque aliquid præter nomen superesse de eo. Eidem tamen locum hac die inter Acta nostra dandum censuimus, ne penitus ab iis exulet.

[3] [De monasterio Disertino.] De monasterio vero Disertino, qui locus etiam Disetis, Desertum ubi cella est, Diserntis et Disentis nuncupari consuevit [J.-J. Scheuchzer, Iter Alpinum, tom. II, p. 267.] in extremo Orientem versus confinio illius Helvetiæ partis situs quam hodiedum Griseæ seu Grisonum pagum vocant, paulo fusius hic disserendi locus esset, nisi id affatim præstitisset laudatus Amb. Eichhorn ex schedis cujusdam monachi Disertensis ejusdem monasterii historiam texens [Episcop. Curiens., p. 218 sqq.] : quem, si lubet, adire poterit curiosus lector.

[Annotatum]

* Desideratur hic versus hexameter.

DE BEATO BERTHOLDO ABBATE MONTIS-ANGELORUM IN PARTIBUS HELVETIÆ.

EXEUNTE SECULO XII.

[Commentarius]

Berchtoldus, abbas Montis Angelorum in Helvetia (B.)

AUCTORE J. D. B.

In Monte-Angelorum Ordinis S. Benedicti, vulgo Engelberg nuncupato, juxta urbem hujus nominis sitam in pago Helvetico Unterwalden, [De B. Bertholdo, sanctis annumerando,] agitur hac die depositio viri Dei Bertholdi, ab anno 1178 ad annum 1197 hujus cœnobii abbatis, quem Murer [Helvetia Sacra, p. 289.] una cum martyrologis O. S. B., quos jam pridem novit studiosus bollandiani operis lector, beatum prædicaverunt. Ac licet apud hagiographos ea gratia non polleant hi auctores, ut ipsis ducibus tuto statuatur num beati titulus denuntiet virum quem publice colat populus christianus, monent tamen de movenda quæstione utrum servo Dei ab immemoriali cultus publicus adhibitus fuerit. Itaque more majorum litteris adivimus amplissimum dominum Anselmum, modernum Montis-Angelorum abbatem, qui die 12 aprilis anni 1879 ea quæ filiis S. Benedicti inesse solet, humanitate rescripsit: Bertholdus semper beatus fuit appellatus, ejusque memoria quotannis in die obitus officio sub ritu duplicis 2dæ classis, uti et B. Frowini, cum missa solemni votiva de festo Omnium sanctorum monachorum celebratur. His et nostrum solvitur dubium, ac lector rogatur ut ad diem 27 martii ex prætermissis eruat B. Frowinum. Sed sicut alias in opere nostro [Tom. I Maii, p. 309.] conquestio facta est in Monte-Angelorum incuria hominum temporumve injuria fere omnia documenta deperdita esse, nemo mirabitur nec nobis licuisse plura proferre, quibus B. Bertholdi Acta illustrari possent. Scio quidem Haller [Bibliotheca Helvetica, part. III, p. 399, n. 1231 sq.] monuisse suo tempore non unum hujus cœnobii chronicon extitisse ac nunc in bibliotheca Sangallensi [Scherrer, Verzeichniss der Handschriften der Stiftsbibliothek von St. Gallen, p. 588.] non pauca servari quæ conscribenti cœnobii fata utilitati forent; attamen propterea quod recentioris sunt ævi, nulla spes affulget fore ut ex illis eruatur quod ad B. Bertholdi notitiam conducat. Superest ergo, ut exhibeantur collecta in unum quæ libris optimæ notæ traduntur, et quæ anno 1879 nobiscum communicaverunt Patres Engelbergenses.

[2] [hæc supersunt documenta.] Itaque annales Angelomontani [Monum. Germ., Scriptt., tom. XVII, p. 280.] de B. Bertholdo sequentia referunt ad annum 1197: Bertholdus abbas noster tercius obiit. Hic sobrie ad se, juste ad homines, pie ad Deum, prudens virgo permanens, Dei genitricis semper virginis Mariæ, nostræ patronæ, fidelis dispensator et minister vixit. Nam sacra missarum solemnia quotidie, et, quod magis mirandum sit, etiam in ipso obitus sui die quam devotissime celebravit. Hunc gratia divina sedulo, secretis revelatis sibi causis, prosecuta benigno favore, multis mortalium eum commendabilem reddidit. Denique, ut multa alia relatu et memoria digna præteream, hoc solum memorabo: Quod die mortis Frederici imperatoris in Armenia defuncti nobis inde stupefactis hic prophetando prædixit. His addantur [Cfr. Hartmann, Annales Heremi Dei Genitricis, p. 215.] quæ tum ex posterioribus chronographis tum ex traditione apud se vigente accepta docent Patres Engelbergenses litteris suis die 19 aprilis anni 1879 datis: Chronographus sec. XV refert “ meruit Bertholdus divinis revelationibus venerari, etiam a fratre defuncto sibi gratias reddente pro sua salvatione. ” Porro Bertholdus erat puritatis virgineæ singularis amator et custos, nulloque vel levissimo illecebrarum afflatu maculatus, vere speculum extitit lucis, ut monachi ejus curæ commissi non solum, sed et plebs in vicinia omnis videre potuerit in eo quid eligat, quidve corrigat. Mitis adeo fuit, ut matrem, non dominum etiam incolæ vallis Engelbergensis eum deprædicarent. Vigilabat pastor bonus, ne vel una ovis sui gregis a virtutis tramite aberret. Vigiliis non dumtaxat corpus suum affligebat, sed die noctuque in id incumbebat, ut omnes contra otium diabolique insidias occuparet. Semper oravit aut scripsit aut docuit, suosque monachos ad eamdem occupationem incitavit; unde perplures libros et proprio suo marte suorumque monachorum industria exaratos in bibliotheca nostra adhuc conspicimus. Sed quid multa? aut exemplo, aut doctrina, aut miraculis pavit omnes. Iniquum foret, si, quod a majoribus nostris traditur, nullam mentionem facerem ejus miraculi quod hic B. Præsul in lacu Sylvaniensi prope vicum Stans perpetravit. Quum enim in summa penuria piscium esset, lacum iisdem sua benedictione implevit. Res hæc mira apud Sylvanos, affines nostros, satis decantata habetur, ac inde in tanti miraculi et beneficii memoriam et gratitudinem piscatores ejusdem lacus annuatim monasterio nostro piscium quantitatem (numero 2000 albulas) solvebant, et usque in hunc diem solvunt. — Antiquis item monumentis docetur et in chronicis et annalibus habetur:… “ eadem hora, qua de corpore erat exiturus, a circumstantibus fratribus sibi aquam ex fonte non procul a monasterio (quem B. Adelhelmus Abbas primus baculo suo pastorali produxerat et idcirco adhuc fons Adelhelmi vocatur), hauriri jussisse, quæ miraculose versa sit in vinum, et hoc quidem tertia vice.” Eam ob causam in choro adhuc seculo XVII depicta visebatur ejus effigies, in qua B. Bertholdus vitrum vino plenum ad duos pisces huic superjacentes tenebat cum versiculis miraculum exprimentibus:

Ter fuit unda mihi morituro in cæcuba vati
Versa: quid? in Christum mi quoque versa ceres!

[3] [Errores Burchardi impugnat,] Nec minus ipsis prodigiis sanctitatis Beati nostri documentum est sincerum illud fidei tuendæ studium, quod corde nutritum opere manifestum fecit, dum Burchardum, abbatem S. Joannis in valle Thuræ apud Toggios, a norma veritatis deficientem, scriptis impugnavit. Quid autem excogitaverit hic Burchardus indicant sequentes versus a P. Stanislao Wulberz San-Blasiano ante annos circiter sexaginta e membrana Engelbergensi descripsit [Versuch einer urkundlichen Darstellung des reichsfreien Stiftes Engelberg, (Luzern 1846) p. 134.] :

Omnis homo, hic sanctæ quamvis studuit fore vitæ,
Orci post obitum petit loca, gaudia vitæ
Cœlestis nec promeruit, donec Deus, in se
Suscipiens hominem, cœli sic pandere per se
Regnum dignatur, dum latroni reseratur.
Ecce, fidem veram lacerando negare probatur
Abbas Burchardus, nolendo sequi male tardus.
Dicit enim prius in cœlestia regna beatos,
Quam Christus natus passusve sit, esse locatos.
Contra quem Berthold abbas noster memorandus,
Cunctis formula virtutum venerandus,
Scripsit et obstruxit labra callida falsa loquentis.
Undique subruit et conclusit eum, sapientis
Ore probans reprobum cor tetra venena vomentis.

Melius forsitan ejusdem Burchardi errores et ecclesiasticam beati Bertholdi eruditionem demonstrat nota quam ex p. 49 catalogi manuscriptorum P. Adalbertus Vogel, archivista Engelbergensis, transmisit, scilicet: B. Bertholdi abbatis tertii monasterii Montis Angelorum, Apologia contra errorem Burchardi abbatis S. Joannis in Thurthal seu vallis taurinæ, in qua præter scientiam sacræ scripturæ et sanctorum patrum dialectices artem imprimis demiror. Controversiam autem horum duorum abbatum summatim explico. Defendebat contra plures idem Burchardus justos veteris Testamenti in cœlo esse locatos ante adventum Christi; ad ejusmodi vero opinionem defendendam utebatur tum sacra scriptura tum sanctis patribus, quorum auctoritates tam acuta inflexit dialectica, ut non paucos e simplicioribus spiculis suæ hereseos jamjam confoderit. Ea quidem tempestate viris illustribus Helvetia non caruit; nemo tamen Burchardo sese opponere est ausus. Rogatur itaque a fratribus Bertholdus, is hanc provinciam in se susciperet. Zelo insuper fidei catholicæ inductus Bertholdus, morem gerit fraternæ petitioni, atque Burchardum peramice hortatur, a tam perniciosa sententia discederet. Ast, quia grave non solis hæreticis sed etiam viris alias doctis et magnis, palinodiam canere, Bertholdus æthiopem lavit. Ea propter ubi contumaciam adversarii novit, stylo in eum acriori invehitur; fortiter juxta et docte contendit animas justorum per passionem Christi, et post illam in cœlum a Christo esse introductas. Quo facilius de operis hujus prætio judicare liceat, apologiæ hujus synopsin do, ipsa Burchardi et Bertholdi verba transcribo. Primum quod occurrit, Burchardi error inscribitur. Sic vero incipit: “Sanctorum detractoribus nos obloqui non decet, nec conducit; quorum quidem unusquisque in suo sensu abundabat, omnium justorum, qui ante Christi passionem ex hac vita migraverunt, animas apud infernum esse detentas; autumant quidam minime. Nos vero eos quibus placuit, acutius quantum ad rationem spectat, et consequentius auctoritati canonicarum scripturarum sensisse judicamus. Autumat Burchardus opposita esse, et de eodem sensu secundum idem tempus non posse prædicari, requiem habere et in inferno manere. Dicit infernum in sacra scriptura proprie locum damnatorum significare; probat suam sententiam ex sacræ scripturæ textibus: Justorum animæ in manu Dei sunt et non tanget illos tormentum malitiæ. Illi autem sunt in pace. Factum est ut moreretur mendicus et portaretur ab angelis in sinum Abrahæ. Ut vero demonstret sinum Abrahæ regnum cœlorum et sanctorum requiem fuisse, multa ex sanctis patribus Ambrosio, Augustino et Gregorio affert testimonia. Dicit S. Augustinum sententiam contrariam non assertionem, sed opinionem vocasse. Lazarum et ejus contubernales antiquos justos, absolutos ab originali peccato, in cœlorum requiem ante Christi adventum migrasse, Dominum vero, ut reliquos a pœnis liberaret, ad inferna descendisse, ex Augustino probare nititur. Dicit justum esse et originali peccato obstrictum esse, opposita vocari non debere; originale peccatum non esse humanæ justitiæ diminutionem, sed humanæ naturæ corruptionem, non esse vocandum peccatum, sed pœnam peccati. His demum verbis Burchardus compilationem suam claudit: Ergo oppilet omnis iniquitas os suum et sapiens intelligat virtutem Scripturarum. Sequitur dein apologia B. Berchtoldi sub hoc titulo: Fideliter tenenda et prædicanda assertio catholica composita a venerabili ac religioso Bertholdo abbate in Monte Angelorum contra prædictum Burchardum in extremis sese cognoscentem et pœnitentem. Apologiæ hujus initium sic sonat: “Die quadam sedente me in quodam secreto recessu, meditationi et lectioni amico, accessit ad me quidam proferens litteras, quarum ut lectioni præstarem auditum, annui legenti. Itaque in processu dicta quædam incatholica notare cœpi.” Probat B. Bertholdus Burchardum sanctis et sibi obloqui, cum sententiam gloriam Redemptoris nostri lacerantem ac SS. Patrum scriptis adeo contrariam defenderet. S. Gregorium clarissmis verbis affirmasse omnes antiquos electos apud infernum detentos fuisse ante adventum Christi, pluribus adductis sancti papæ testimoniis demonstrat. Ad textum S. Pauli: Unusquisque in suo sensu abundat, dicit apostolum his verbis in alia causa, ab hac plurimum remota, usum fuisse. Inferni vocabulum juxta informationem originem suam habere ab eo quod est infra: ab infra enim dici infernum, a supra supremum, et extra extremum. Docet ex etymologia hujus nominis (inferni) haud probari justos ante passionem Christi, licet fuissent in inferno, suppliciis tormentorum subjacuisse: unde opposita non esse requiem habere et in inferno esse. Infernum distinguit in superiorem et inferiorem; ibi quietem, illic cruciatum esse docet; ex inferiore nullam esse redemptionem, juxta illud: Ignis non extinguitur et vermis non morietur. In inferno superiore Christi adventum omnes justos lucida expectasse et quieta dilatione. Argumentis a simili petitis ex sacra Scriptura et ratione demonstrat infernum seu limbum patrum possibilem fuisse: asserit Bertholdus, nec rationi nec veritati repugnare, omnes justos, prout ordinationi dispositionis divinæ placuisset, in inferno lucidis et quietis mansionibus fuisse conservatos dilatione Dei sapientiæ placita usque ad passionem Christi. SS. Patrum sententias a Burchardo vel mutilatas vel male expositas conqueritur. Peccatum originale non esse quidem diminutionem justitiæ; sed privationem justitiæ homini, utpote per inobedientiam a Deo alienato, accidisse per peccatum originale. Probat deinde ex pluribus bibliorum locis, neminem ascendisse in cœlum, nisi per Christum, et in Christo; Redemptorem nostrum pro omnibus omnino hominibus passum fuisse, justos omnes ante Christi passionem in inferno detentos, post passionem in cœlorum gloria collocatos fuiise, luculenter demonstrat ex SS. Hieronymo, Augustino et Gregorio. Ad finem apologiæ monet Burchardum, ut cessaret ab hac contentione Christi gloriæ tam injuriosa. Hortatur eum his verbis: Noli, obsecro, vinci a malo, sed vince in bono malum; non vincat nos animarum hostis fraude sua diabolus malum pessimum, sed vincamus eum in bono, quod est optimum et summum Deo Jesu Christo…”

[4] [etia cum sui invidia.] Attamen beato viro qui tantum ad veritatem tuendam laborem suscepit, non pepercit lingua dolosa. Exstant enim apud Engelbergenses litteræ duæ, quarum alteræ, ut ex tali sigilli inscriptione partim abrasa, Burchardus… Mo… Joha… s, conjiciuntur ab ipso quem impugnabat conscriptæ, alteræ autem prioribus similes auctorem, ut videtur, habuerunt Martinum Cellæ Lucentis abbatem. Has [Ibid., p. 46.] excribam, ut noverint omnes quantam perversi beato viro calumniam fecerint. M., coabbatum suorum minimus, dilectis filiis ecclesiæ caritatem non fictam. Cognoscere cupimus catholicæ fidei cultores, nos ad sedem apostolicam adversus coabbatem et fratrem nostrum de Monte Angelorum nihil calumniose scripsisse. Infamati namque sumus, quod ad aures summi pontificis scripserimus præfatum fratrem nostrum litteras ad suæ causæ commodum aptas sub nomine nostro nobis nescientibus sigillatas in claustro nostro quadam surreptione acquisivisse. Hoc autem minime verum esse novit Dominus, cui omne cor patet et quem nullum latet secretum. Dolendum vero esse piis animis non dubitamus personam tam bonæ opinionis criminando impeti, quod pro obtinenda suæ causæ victoria quidquam captiose dixerit vel fecerit. Hoc etiam commendatur B. Bertholdus, quod B. Frowinum decessorem suum, virum omni virtute exornatum, ita sibi amicum habuerit, ut ipsi Frowinus inscriberet librum de Oratione Dominica, ad nostram ætatem, ni fallor, ineditum. Incipit enim prologus [Litteræ Engelb.; cfr. Annal. Bened. tom. VI, p. 657.] : Quamvis sim labilis memoriæ, tenaciter tamen memini tuam dulcissimam dilectionem, o venerabilis presbyter Bertholde, a mea parvitate exegisse, quatenus ingenioli mei capacitatem in explanatione dominicæ orationis ostenderem. Nec alii [Annal. Bened., ibid.; cfr. Versuch einer Urkund., p. 30, not. 2.] dicatos voluit idem Frowinus libros septem de Libero Arbitrio nam in codice Einsidlensi præmissi legebantur sequentes versiculi:

Vive, precor, Berhtolth, tibi sit Dominus filholt,
      At te, quod liber sim, docet iste liber.
Hunc librum vovi: nunc promissum tibi solvi;
      Jus est, si sapias, gratus ut accipias.

[5] [Studia litterarum promovet,] Nec danda sunt oblivioni, licet paucissima, documenta quibus patet Bertholdum sedulo invigilasse, ut studium litterarum semper apud suos vigeret. Codex Engelbergensis signatus I 4l20 continens Claudiani de statu animæ ad Sidonium Appollinarem, in fronte habet: Hoc, pie Christe, datum Berchtoldi sit tibi gratum; unde eruitur B. Bertholdum hunc codicem sua manu exarasse [Litteræ P. Adal. Vogel. cit.] . Tractatum [Versuch., p. 50.] S. Augustini de S. Trinitate ipso jubente descriptum fuisse, declarant versiculi codicis folio signati I 1l11.

Abbas dum fulsit Berthold, me scribere jussit,
Unde Deus trinus, vere quoque noscitur unus.
Sed mox hic dignus, castus pater atque benignus,
Carnis onus posuit, præsentia scriptaque liquit
Imperfecta, sibi successit munere Christi
Dictus Henricus. Bonus hic, retinereque dignus
Abbatis nomen, perfecit et ipse volumen.

[6] [ac jura monasterii tuetur.] Multos tandem ad tuenda jura ac possessiones cœnobii sibi commissi labores sustinuit beatus Bertholdus. Hujus rei statuendæ gratia ex regesto abbatum Engelbergensium quod opusculo sæpius citato annectitur [Ibid., pp. 134, 135.] , sequentia mutuamur:

Die 4 maii, anni 1184, Lucius papa, Bertholdo abbati consistorialibus litteris possessiones et privilegia roborat. Edit. apud Mone, Episc. Constant., tom. II, p. 536.

Die 28 junii, anni 1186 – 1187, Urbanus III Bertholdo abbati ecclesiæ in Wilare patronatum adjudicatum per breve confirmat. — Urbanus episcopus servus servorum Dei dilectis filiis Bertholdo abbati et conventui Montis Angelorum salutem et apostolicam benedictionem. Ea quæ judicio terminata noscuntur, ne iterum alicujus malitia in contentionis scrupulum reducantur, commendari debent memoriæ litterarum apostolicoque præsidio communiri. Cum autem inter vos et Lutoldum militem super jure patronatus ecclesiæ de Wilare quæstio agitata fuisset, tandem pro vestro est cœnobio sententia promulgata. Nos igitur eamdem sententiam, sicut rationabiliter lata est, ratam habentes, auctoritate apostolica confirmamus et præsentis scripti patrocinio communimus. Statuentes, ut nulli omnino hominum liceat hanc paginam nostræ confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare præsumpserit, indignationem omnipotentis Dei et BB. Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Veronæ quarto kl. julii.

Hermannus II, Const. episcopus, Bertholdum inter, nostrum abbatem, Luitoldumque nobilem de Regensberg, Lucii, tunc defuncti, papæ approbatione Conradique Moguntini archiepiscopi auctoritate fultus in lite de patronatu ecclesiæ Wilariensis sententiam dat nobis convenientem. — Hermannus, Dei gratia Constantiensis episcopus, universis Dei fidelibus. Negotium de patronatu ecclesiæ Wilare inter virum venerabilem Bertholdum abbatem Montis Angelorum et virum nobilem Lutoldum de Reginsperch diu versatum, ad mandatum domni Lucii papæ apud Turegum in facie Ecclesiæ multum concussimus, et veritatem inde exquisivimus. Parte igitur utraque præsente, testimonium abbatis audivimus, sicut illud esse recipiendum mandaverat apostolica auctoritas. Qui videlicet abbas septem presbyteros de vicinis, viros indubitabiles produxit, qui vinculo obedientiæ, qua tenentur nobis astricti et interrogati, testificati sunt, quod patronatus ecclesiæ de Wilare ad monasterium Montis Angelorum respiceret. Quibus nos auditis patronatum præfatum abbati jam dicto et suo monasterio auctoritate apostolica et nostra, atque banno episcopali confirmavimus. Quin etiam memoratus sanctæ recordationis domnus Lucius papa inspectis nostræ confirmationis litteris, quia factum nostrum eidem rationabile videbatur, apostolicæ confirmationis apices abbati et suo monasterio super eodem contulit: et post illum domnus Urbanus papa similiter ipsis fecit. Ad ultimum quoque, cum pars adversa nondum quiesceret, litteras et mandatum domini nostri Chuonradi archiepiscopi Moguntini suscepimus, et juxta hæc eumdem patronatum abbati et suæ ecclesiæ in loco, qui dicitur Hermdtingin, auctoritate metropolitana et nostra et cum banno denuo confirmavimus.

Die 16 septembris, anni 1188, Clemens III, petente Bertholdo abbate, abbatem de Truoba et Lucernensem præpositum rogat, uti videant ut sequens Stanensis plebanus Montis Angelorum monasterio de temporalibus respondeat. Edit. apud Mone, op. cit., tom. II, part. I, p. 529.

Die 29 septembris, anni 1188, apud Constantiam, Bertholdus abbas testis occurrit sopita in controversia Anselmum inter abbatem de Mure Tiebaldumque presbyterum.

Die 2 januarii anni 1190 confirmat Bertholdus abbas donationem factam ab Henrico de Buoches. — Quoniam labilis et flenda mundi hujus conditio semper in occasum vergens, gesta præteritorum in oblivionem parvo temporis intervallo ducit futurorum, ne deleantur, quæ gerimus, paginæ præsentis ea scripto commendare potissimum judicavimus. Unde notum fieri volumus tam præsentibus quam futuris, quod Henricus plebanus de Buoches, divino tactus instinctu, ex integro prædium Alteloshoven a se coemptum sanctæ Mariæ in monasterio Montis Angelorum contradidit ea conditione, ut singulis annis memoria Odalrici, Stanensis plebani, avunculi quondam ipsius, patrisque sui Kisieberti, nec non et matris suæ Richinzæ in anniversario plebani prædicti, quamdiu ipse Henricus vixerit, solemniter cum celebratione missarum, vigiliarum, eleemosynarum pulsationeque campanarum ab omni congregatione celebretur, eodemque die fratribus de censu præfati prædii ministretur. Henrico vero qualicunque modo vocatione divina de medio sublato, in anniversario ipsius memoria prædictorum atque sua officiose ut prænotatum est, peragatur. Acta sunt hæc in ipso monasterio S. Mariæ Montis Angelorum præsente domno Bertholdo ipsius cœnobii abbate venerabili, totaque congregatione claustri ejusdem, Friderico plebano Stanensi. quarto nonas januarii, anno ab incarnatione Domini M.C.LXXXX, feliciter. Et ut hæc constitutio in perpetuum Deo annuente inconvulsa permaneat, Bertholdus abbas sui eam sigili confirmatione roboravit.

Die 15 julii, anni 1190, Bertholdus abbas notitiam dat Luitoldum nobilem de Regensberg et advocatiam in Wilare pro remedio parentum animarum suæque cum patronatu cedisse. Edit. apud Neugart, Cod. dipl. Aleman., num. DCCCLXXXIX.

Bertholdus abbas, coabbatum et dominorum suorum testimonium invocans, Cœlestinum III rogat ut Luitoldi nobilis de Regensberg querulationibus per septennium prolongatam litem de patronatu Wilarensi terminet. — Cœlestino sedis Romanæ summo pontifici Bertholdus in Monte Angelorum pauperum Christi servus per paupertatem, cum totius conventus unanimitate orationum obsequium cum debita obedientiæ subjectione. Cum scriptum sit quod lex æterna sit ratio, per hanc revera legum conditores justa decernunt, eaque legum dictione vice in terra Petri apostolorum principis, immo Christi, se Deo digne geritis, tuitione vestra inviolata permanent, ut violatores pœna digna plectentur. Hinc nimirum est, quod integritati juris nostri, videlicet patronatus ecclesiæ Wilare ad nostrum pertinentis monasterium quæ septem presbyterorum obtinuimus testimonio, speramus per clementiam vestram reformari. Elapso itaque septennio in eo amplius ventilationibus agitati pro suæ nimietate prolixitatis actionem negotii ad commodam brevitatem castigare nequimus. Quocirca de ipso, quod novissime judiciali taxatione constat esse tractatum, strictim annotamus. Siquidem nos et adversarius noster O. clericus citati, cum ante judicem venissemus, a presbytero per nos in ecclesia supradicta præsentato adversarius accusatus pro rapina, dum prolata sententia cogeretur ad purgationem juramenti, metuens pro reatu manifesto scandalum et condemnationem, contra jus canonesque per appellationem periculum distulit. Transacta igitur annua expectatione, itidem coram episcopo nostro Constantiensi exactus, restitutionem rapinæ tergiversatione hujusmodi conatus est elabi. Recitatis illic Sanctitatis Vestræ litteris, in quibus continebatur de indicto sibi perpetuo silentio, ut in litteris bonæ memoriæ Lucii papæ videre est, et quod Clemens papa vester prædecessor præfatum adversarium cum suis fautoribus Heinrico et Hartmanno campanis pulsatis et candelis accensis districte præcepit excommunicationis vinculo adstringi, nec deinceps ullam sibi super hoc negotio præstandam audientiam, eisdem, quippe sanctis decessoribus vestris, consona diffinitione dignati estis ea, quæ et ipsi, districte sancire; his inquam, litteris recitatis, sæpedictus adversarius falsas esse clamavit, hac occasione quærens per appellationem effugere. Et licet nihil de appellatione priori, quam non est prosecutus, proferret, est ab episcopo tamen auditus, plurimis quidem astantibus vehementi admiratione perculsis pro illata nobis injuria tam inaudita. Ad cognoscendam autem veritatis nostræ indubitabilem sinceritatem inspiciantur litteræ testimonii septem presbyterorum, litteræ quoque de litis abrenuntiatione capitalis adversarii nobilis viri Lutoldi, plurimæque ab apostolica sede impetratæ. Altissimus valere vos faciat, et fatigationi nostræ infinitæ finem debitum imponere in Christo Jesu. Denique sunt veritatis nostræ ac vexationis injuriosæ testes domnii nostri coabbates.

Die 30 julii, anni 1191 Cœlestinus III abbati Montis Angelorum parochiam Stannes cum jure patronatus confirmat. — Cœlestinus episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis Bertholdo abbati et conventui de Monte Angelorum salutem et apostolicam benedictionem. Cum a nobis petitur quod honestum est, et congruit rationi, animo libenti nos decet concedere et petentium desideriis congruum suffragium impertiri. Ea propter, dilecti in Domino filii, vestris justis precibus benignius inclinati, parochiam Stannes cum jure patronatus, quod habetis in ea, sicut canonice et pacifice possidetis, auctoritate vobis apostolica confirmamus et præsentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc nostræ paginam confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptaverit, indignationem omnipotentis Dei et BB. Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Romæ apud S. Petrum III kal. aug., pontificatus nostri anno I.

DE B. SIMONE DE COLLAZONE ORDINIS FRATRUM MINORUM IN UMBRIA.

MEDIO SECULO XIII.

[Commentarius]

Simon a Collazono, confessor Ordinis S. Francisci (B.)

AUCTORE J. D. B.

Die 1 novembris Spoleti in Umbria in conventu Fratrum Minorum ad S. Simonem cum fama sanctitatis vita functus est beatus Simon, [Cur de B. Simone in Actis agatur,] de Collazone nuncupatus. Debuit fortassis inter Prætermissos locum obtinere. Licet enim passim ab hagiographis Ordinis Seraphici beati titulo insigniatur, nullis tamen indiciis constat cultum publicum inde a felici obitu beato viro delatum deinceps viguisse et nunc vigere. Nihilominus cum Jacobilli [Vite de' santi e beati dell' Umbria, ad d. 1 Novembris.] de beato viro breviter agendum decrevimus, quia anno 1252 litteris Perusiæ datis die 22 aprilis Innocentius IV episcopos Spoletanum et Eugebinum et abbatem monasterii de Ferentillo Spoletanæ diœcesis monuit quanta cura examinandi essent testes legitimi, quos super vita et conversatione ac miraculis recolendæ memoriæ fratris Simonis Ordinis Minorum recipere debebant. Et factam fuisse inquisitionem indubium est; nam hac nostra ætate Spoleti in cancellaria archiepiscopali processus ille asservatur. Cur vero beatus vir catalogo sanctorum ascriptus non fuerit, docet Waddingus his verbis [Wadding, Annal. Minor., an. 1240, n. 6.] : Quæ (miracula ac eorum testimonia) dum viderentur in curia, obiit Innocentius et remissa est sollicitudo Spoletanorum de sancto viro canonizando. Itaque Spoletanos litteris adivimus, atque interrogavimus utrum haberent aliquid quod ad Simonis laudem conferret. Patres Conventuales [Ibid., an. 1240, n. 8.] Spoleti apud S. Simonem degentes responsum dederunt, nunquam vidisse se aut audivisse vitam beati viri fuisse descriptam, insuper et in generali expulsione cunctas memorias fuisse deperditas. Quare quum vix ulla spes affulgeat fore ut deprehendantur quæ illustrandis vitæ ac gestis Simonis inserviant, nihil aliud possumus quam eadem, quæ jam pridem Jacobilli et Wadding scripsere Acsti nostris inserere.

[2] [Varia vivens munera in Ordine obivit et mortuus miraculis claruit.] Beatus itaque Simon, genere nobilis, comitem de Collazone, quod est oppidulum Tudertinæ diœceseos, patrem habuisse fertur. Provocat quidem Jacobilli [Ex litteris inde datis anno 1877.] ad monumenta Tudertina antiqua; sed ea proponere omisit. Ergo donec ista e latebris eruantur, maneat assertum intra limites probabilitatis, non aliter atque ea quæ tradit de matre B. Simonis, Mathildi nuncupata, quæ inter aulicas ab obsequio fuerit uxori Othonis IV imperatoris. Id firmandi gratia remittit quidem scriptor ad diploma Frederici Perusiæ datum anno 1186; sed tali indicio parum juvatur qui scientiam quærit. Anno 1210 ætate puer, ut habet Waddingus [Op. et loc. cit.] , agens annum ætatis suæ decimum quartum, ut habet Jacobilli, habitum Minorum suscepit. Profecit mirabile in ordine, plerisque prælucens morum gravitate et rerum agendarum prudentia. Matrem suam suo hortatu ad piam vivendi rationem attraxit; deinde sorores et neptes ad claustra reduxit. Anno 1221 Frater Cæsarius Spirensis, primus jam Germaniæ minister per B. Franciscum constitutus, conquisivit sibi socios, e quibus fuit beatus noster. Anno vero sequenti Cæsarius, habito capitulo provinciali Wormatiæ et videns ordinem in Germania felicibus auspiciis et solidis jam niti fundamentis, Franciscum visendi desiderio captus, adjuncto sibi fratre Simone de Colozano viro nobili cum aliis quibusdam ad S. Franciscum rediit [Annal. Min., anno 1210, n. 45.] . Abhinc beatus noster in Italia degit, ubi creatus Marchiæ minister, mox provinciæ S. Francisci præficitur; quæ munia magna industria et pietate exercuit [Ibid., anno 1221, n. 5.] . Anno 1235 die 21 aprilis Simon quidam Ordinis Minorum Tuderti testis interfuit [Ibid., anno 1222, n. 25.] confirmationi diplomatis, quo Bonifacius, Tudertinus episcopus, liberas ac immunes proclamavit virgines quæ in cœnobio S. Laurentii, juxta Collazone, Domino serviebant. Quem Simonem nostrum fuisse Waddingus credidit, non alio, ut videtur, indicio præter situm monasterii prope oppidum Collazone, Simonis nostri patriam. Narrat Jacobilli [Ibid., anno 1210, n. 45.] ab Helia, generali Ordinis ministro, vexatum fuisse Simonem. Quod facile credet quicumque meminerit quot quantisque injuriis Helias illos viros affecerit quos veræ sanctitatis studio ductos Seraphici patris præceptis vidisset inhærere. Tandem mortuus est anno, ut diximus, 1240 B. Simon, cujus multis in vita et post mortem miraculis Dominus sanctitatem patefecit. Delegati pontificii [Ibid., anno 1235, n. 37. Cfr. p. 626.] , de quibus supra dictum diligenti adhibito examine sequentia compererunt miracula, quæ ex ipso processu quem ipse vidi, Pisanus reduxit ad compendium. Puerum Spoleti submersum in aquis molendini ad vitam restituit; in civitate Firmana alium in profundum puteum lapsum a morte liberavit; similiter alterum ab eodem eruit periculo. Contractos diversimode curavit undecim, herniacos quinque, cæcos viginti duos, mutos undecim, surdos sexdecim, claudos octo, a mamillarum infirmitate mulieres tres, a tumore corporis et membrorum undecim, a regio morbo novem, a dæmonio quatuor, a calculo duos, a podagra quinque, a gutture et menti malo tres, a strumis duos. Mente captos tres sani reddidit judicii, occultas infirmitates a quinque repulit, curvos erexit tres, aridos membris duos sanavit, lethargum patientibus sex, necnon aliis totidem somni fuga laborantibus repentino adfuit remedio. Splene dolentem unum, testibus alterum, umbelico et ventre tres perfectæ reddidit sospitati. Nausea horribili pereunti appetitum restituit, leprosum unum, alterum spasmo vitam ferme exhalantem curavit. Equum languentem robustum fecit, pastorem et oves languidas sanavit. Constant hæc omnia ex probatis et juratis testibus in ipso processu.

DE BEATO RAINERIO ORDINIS FRATRUM MINORUM BURGI S. SEPULCRI IN UMBRIA.

INEUNTE SECULO XIV.

[Praefatio]

Raynerius Aretinus, confessor Ordinis S. Francisci (B.)

J. D. B.

In civitate quæ dicitur Burgum S. Sepulcri in Umbria, de qua non semel in Actis nostris [Act. SS., tom. III Febr., p. 315; tom. V Oct., p. 148.] , anno Domini 1304 pretiosam in conspectu Domini mortem obivit B. Rainerius, [Cultum olim B. Rainerio adhibitum] Ordini Seraphico inter laicos adscriptus, de quo Conradus Janningus ad annum 1685 sociis suis Antverpiæ degentibus has litteras dedit: Ego Conradus Janningus an. 1685 mense nov. vidi Burgi S. Sepulcri, apud Franciscanos Conventuales, sub altari majori in crypta, corpus B. Rainerii, adhuc integrum carne et pelle vestitum, cujus festum aiebant celebrari cum magno populi concursu die 1 novembris, qua obiit; nihil tamen de illo fieri officii. Examinavi deinde quæ ad probationem cultus ab immemorabili tempore ei attributi facere possent; inspexi nudatum ornatu suo altare princeps, quod prægrandi uno ac solido lapide tectum erat, in ejusque anteriori margine antiquis characteribus insculptum legi: Anno Domini 1304, in festo Omnium Sanctorum Sanctus Raynerius migravit ad Dominum. Quo anno hoc altare Commune Burgi fieri fecit ad honorem Dei et dicti Sancti Raynerii. Asserebant patres ibi minoritæ identidem recurri ad conventum, ubi mulier in partu periclitatur, petique ut signum detur campana quæ a Raynerio comparata conventui dicitur; dato autem signo plerumque matres feliciter eniti. Habentur ibidem quædam ejusdem Beati miracula, per modum processus in libro membraneo conscripta, quæ acciderunt statim a morte ejus. In fine autem libri notatum legi seculo superiori jussu Bononiensium, apud quos confraternitatem erexit ipse vivens, eadem descripta esse, adeoque suspicor typis ab eis mandata.

[2] [confirmavit Pius VII. De eo tamen præter Librum miraculorum] Quod opinatus est P. Janningus, constare scilicet de cultu publico ab immemoriali beato viro adhibito, probavit sancta Sedes. Nam Pius VII concessit ut festum ejus sub ritu duplici ageretur. Primo tamen, quod inspicienti directoria ad usum Ordinis Seraphici patebit, totum officium erat de communi confessoris non pontificis; sed anno 1875 Romæ e typis Chiapperini prodiit nova editio breviarii Seraphici, quæ die 5 novembris in festo B. Rainerii proprias secundi nocturni lectiones habet. Hæ quidem, maximam partem ex Jacobilli [Vite de' santi e beati dell' Umbria, ad diem 1 Novemb.] et ex Waddingo [Annales Minor., an. 1304, n. 12.] confectæ, vix habent quod historiam juvet. Utrum vero in Burgo recondita jaceat Vita illa Rainerii quam ibi servari scripsit Jacobilli, vix crediderim, quum et ipse Janningus, qui singula curiose inspexit, ne verbulum quidem de illa moveat. Scio quidem Tossignanum [Historiarum Seraphicæ religionis, lib. I, p. 128.] , Marcum Ulysiponensem [Chronicas de la Orden de los Frayles Menores, parte II, lib. VI, c. 26, § IV.] , Mazzara [Legendario Franciscano, ad 1 Nov.] breviculum vitæ scriptis suis insertum voluisse, sed documentorum jejunum. Satius est ut ex Waddingo quem, licet ætate recentiorem, fide tamen dignum fatentur omnes, quædam colligantur quibus qualis fuerit sanctus vir innotescat. His ex codice manuscripto bibliothecæ regiæ Bruxellensis signato 8929 annectetur Liber miraculorum, quæ ad sepulcrum beati viri operatus est Deus, contractus tamen, quia alienum est a methodo bollandiana ut miracula ad normam judicialem collecta ad integrum exscribantur.

[3] [paucissima supersunt documenta.] Itaque legitur apud Waddingum ad annum 1304, num. 12: Moritur hoc anno festo Omnium Sanctorum summo mane B. Raynerius Aretinus, frater laicus socius B. Benedicti Aretini [Cfr. Act. SS., tom. VI Aug., p. 810.] … sepultus ad Burgum S. Sepulcri. In ipso tirocinio proposuit sibi Christi vitam, quoad homini licuit, imitandam, perfecte deinceps sectatus ejus humilitatem, paupertatem, obedientiam et patientiam. Vir sanctissimus evasit et patrator plurimorum miraculorum. Ipsum scripsit Jacobilli nobili genere natum [Op. et loc. cit.] . Patre enim pertinet ad gentem Aretinam Mariani nuncupatam, quod concedendum videtur [Act. SS., tom. VI Aug., p. 810.] , matre autem ad gentem Rasini de Burgo S. Sepulcri. Sed unde hoc desumpserit, tacuit Jacobilli. Quid vero testatus fuerit B. Rainerius dum inquisitum est in indulgentiam quæ dicitur Portiuncula, inquirat lector in vita B. Benedicti Aretini [Act. SS., tom. VI Aug., p. 808.] . His annectatur jam processus miraculorum, quem anno 1675 rogatus a P. Hectore ab Albada, pœnitentiario Lauretano, P. Nicolaus Calendarius describendum curavit.

RELATIO MIRACULORUM QUÆ FACTA SUNT MERITIS B. RAINERII
ex codice Bruxellensi 8929.

Raynerius Aretinus, confessor Ordinis S. Francisci (B.)

BHL Number: 7086

EX MSS.

[Miracula authentice conscripta.] Ad laudem omnipotentis Dei, Patris et Filii et Spiritus sancti, qui in suis sanctis mirabilem, amabilem et imitabilem se ostendit, suæ virtutis et gratiæ salubriter in dies renovando vestigia, ac mirabiliter per illos suæ virtute potentiæ mirabilia operando miracula, quæ nuper ipse Dominus omnipotens operari voluit per venerabilem fratrem Rainerium de Burgo S. Sepulcri, de Ordine Fratrum Minorum, qui ipsius Salvatoris hominum, secundum formam suæ crucis in paupertate, humilitate et austeritate perfecte vivendo, verus exstitit imitator, prout patenter innotuit omnibus qui noverunt et ex multis approbatis miraculis subscripserunt. Ad quorum probationem et certitudinem faciendam infra scriptæ sunt quædam depositiones, attestationes, examinationes et affirmationes factæ et depositæ per infrascriptos, receptæ et examinatæ diligenter per dominum Orlandinum de Burgo S. Sepulcri judicem, et exscriptæ fideliter per me, Cortonutium Bentivegne de Perusio, imperiali auctoritate notarium, ad hoc a prædicti Burgi capitaneo assignatum, sub anno Domini 1304, indictione [II], Romana Ecclesia pastore vacante per mortem sanctissimi Domini Benedicti papæ XI.

[2] [Homo renibus fractus sanatur.] Die secunda mensis novembris Salvutius de Rongno de comitatu Castelli juratus ad sancta Dei Evangelia dicere veritatem corporaliter tacto libro, in palatio capitanei Burgi, coram nobili viro Gerardo domini Rubei de Sancto Miniato capitaneo communis et proprii Burgi, et coram domino Jacobo, judice ejus, præsentibus notario ejus Sodo Ranerii de Burgo, fratre Jacobo de Anglari et fratre Francisco de Burgo: suo juramento dixit, et asseruit: quod propter quemdam casum ex quadam arbore fracti sunt sibi renes; itaque per sex menses taliter curvus, et confractus remansit in renibus, quod se extendere nullatenus poterat, nec sine baculo vel modicum ambulare. Cum baculis etiam difficulter ambulabat, et sic incedebat curvatus ut caput quod * deferret ad genua, renibus propriis ad modum arcus deformiter inclinatis. Dixit autem quod, dum die secunda mensis novembris accessisset ad venerabile corpus fratris Rainerii, et juxta illud staret in ecclesia Fratrum Minorum de Burgo, manusque tenens illius devote voveret et supplicaret eidem pro sanitate corporis obtinenda, subito sensit ad rectitudinem debitam renes ipsos reduci et miraculose coram astantibus rectum et incolumem se invenit. Quod quidem miraculum indubitanter asseruit et se illud per merita dicti sancti * constanter firmavit, et libere sine baculis ambulans sanitatem suam omnibus patefecit. Eodem die et loco Ompnus Rainaldus de Balduinis, de civitate Castelli, juratus … de sanatione prædicta testimonium dedit. Item Jacobinus hospitalarius hospitalis de Burgo, ac Christofanus Vivoli et Fabratius faber de Burgo. Acta fuerunt omnia et singula supradicta sub anno Domini 1304, indictione secunda, Ecclesia Romana pastore vacante, die supradicto, in Burgo S. Sepulcri, in palatio proprii dicti Burgi, præsentibus testibus supradictis. Ego Cortonutius Bentivegne de Perusio, imperiali auctoritate judex ordinarius et notarius, his omnibus interfui, rogatus scripsi et publicavi.

[3] [Item mente captus.] Die tertia ejusdem mensis, Banfutius Joannis juratus … in palatio capitanei Burgi coram nobili viro Gerardo domini Rubei de sancto Miniato capitaneo dicti Burgi et coram domino Jacobo judice ejus præsentibus fratre Jacobo de Anglari et fratre Francisco de Burgo, domino Leonardo judice de Burgo, Riciardo domini Magetti et multis aliis, suo juramento dixit et asseruit: quod ipse infirmus jacuerat per spatium quinque annorum, sicut audiverat, et audiebat ab aliis, ita omni cogitatione privatus et sensu, quod infra dictum tempus neminem recognoverat, nec sciverat ubi esset, vel quid pateretur; immo nec semetipsum, nec aliquid aliud cognoscebat, nec audiverat quod erga ipsum ageretur exterius, nec qui visitassent eum vel etiam ministrassent. Sed dicebat quod nec cognoscebat modo aliquod, nec opus cognovit, quando eum invasit infirmitas supradicta. Dixit autem quod, cum delatus fuisset ad venerabile corpus fratris Rainerii, et manum tetigisset ipsius, sicut a suis portitoribus audiebat, miraculose mentis ejus subito restitutus est sensui et sanitati. Itaque cognoscebat omnes, quos in sanitate cognoverat, et loqui libere poterat; solum in eo remanserat debilitas corporalis: propter quod dicebat, quod videbatur sibi de novo mundo venisse vel a mortuis surrexisse. Testes miraculi: Vingonus de Carsuga, unus eorum qui ægrotum portarunt ad venerabile corpus sancti fratris Ranerii. Item Frater Benvenutus procurator et factor monasterii S. Leonis de Burgo et frater dicti Barfutii. Item Almicus de Tumicella consobrinus dicti Barfutii et Dutius Nigri, et Allevutius molendinarius. Acta…

[4] [Item mulier manus debilitate laborans.] Die tertia mensis novembris Femenutia Anide jurata coram fratre Francisco propheta et fratre Jacome de Anglare suo juramento dixit … quod ipsa Femenutia per longum tempus debilitata fuerat una manu, ita quod quasi nullo modo poterat cum ea aliquid operari, et quod dum hodie accederet devote ad ecclesiam FF. MM. de Burgo, ante venerabile corpus fratris Rainerii de Burgo … et humiliter se devoveret Deo et prædicto ejussancto, et recommendaret eisdem, miraculose restituta manu, viribus et sanitati miraculose exstitit liberata. Testes Ranerius Benvenuti ac Martinus Aiute. Acta…

[5] [Item alia.] Die tertia mensis novembris, Fronduta Ugolini de Massa Trabaria jurata … præsentibus fratre Jacomo de Anglari et fratre Oddone de Burgo testibus, asseruit: quod per longum tempus coctam habuerat unam manum, ita quod ipsam nec claudere, nec plene poterat aperire nec cum illa aliquid operari. Dixit etiam quod dum venisset ad venerabile corpus fratris Rainerii, et ibi staret, et supplicaret devote, subito meritis ipsius sancti miraculose fuit restituta manus ipsa tam operationi, quam perfectæ etiam sanitati. Testes infirmitatis suæ secum non habuerat, quia paupercula erat et alienigena.

[6] [Item mulier crus et renes confracta.] Die quarta mensis novembris, Clara filia Puliesi coram domino Orlandino judice, præsentibus etiam domino Gratiano de Gratianis monacho Camaldulensi, fratre Joanne de Perusio et fratre Jovannuto de Montone, in capitulo FF. MM. de Burgo … quod jam sunt quinque anni, et ad * quinque annis citra et prædictum tempus quinque annorum, quod prædicta Clara habuit et habebat unum crus confractum, et erat et fuerat fracta renes. Itaque ire non poterat sine duobus cloceis vel baculis, et ibat curvata cum dictis baculis; itaque os quidem deferebat ad genua, vel prope genua sua. Et dum de præsenti mense post transitum venerabilis fratris Rainerii ad prædictum corpus ejus accessisset in ecclesia FF. MM. de Burgo miraculose meritis prædicti venerabilis fratris Ranerii exstitit liberata… Testes Puliesius pater dictæ Claræ, Herius Guidetti de Burgo, Herius Bastardi de Burgo, Cisseus Donne Belle Flore, Ciseus Ranerii Guaschi, Ciseus Guidonis, Fanctutius Santi, domna Benvenuta uxor Mercati fornarii.

[7] [Item homo crure laborans.] Die quinta ejusdem mensis, Ciseus Johannoli de Latignano … in capitulo FF. MM. de Burgo coram domino Leonardo judice, præsentibus Riciardo domini Magepti de Burgo et domino Rameno rectore hospitalis leprosorum … asseruit quod propter infirmitatem quamdam incurrerit in crure dextro dolorem adeo vehementem et continuum, quod nec ambulare vel modicum sine baculorum subsidio, nec se ipsum super pedes erigere sine magno adjutorio poterat, nec dicto dolore carere. Et dixit quod hunc dolorem incurrerat de mense junii, et usque ad diem suæ depositionis, in quo se miraculose liberatum dicebat meritis sancti Rainerii, habuerat sic vehementem, ut dictum est. Dixit etiam quod delatus ad venerabile corpus fratris Rainerii miraculose fuit subito liberatus. Testes domna Marsilia mater dicti Cisei, Bonutius Boni, Manfredutius Lombardi.

[8] [Item mulier sinistra manu laborans.] Die sexta ejusdem mensis Gaudiana, uxor Ansuvini de Massa Tabaria jurata … præsentibus F. Jacomo de Anglare, et Mutio Palmeroli de Burgo … asseruit quod habuerat quidem per tres menses coctam manum sinistram, ita quod ipsam nec claudere, nec plene poterat aperire, nec cum illa aliquod operari. Dixit etiam quod dum venisset ad cassam ubi manebat venerabile corpus B. Rainerii et cum dicta manu tangeret prædictam cassam, subito miraculose fuit restituta manus tam operationi quam perfectæ etiam sanitati.

[9] [Item homo habens dexteram manum debilem.] Die septima mensis novembris, Joannes Pauli de Burgo juratus … præsentibus fratre Francisco, qui dicitur propheta, Mutio Palmeroli et Neno Bactardi, dixit: quod, ex quo recordari poterat, manum dextram taliter habuerat confractam, quod nec aliquid cum ea capere, nec cum ea bolum in ore suo ponere, nec ipsam poterat ad caput portare. Sed postquam venit ad corpus sancti fratris Rainerii et manum dicti sancti tetigit, dixit quia subito manus extensa fuit et operationi et usui libere restituta… Testes domna Viachina uxor Parigii, domna Debene uxor Manfredi, domna Ricca uxor Deolsevole, Mira filia Jacobi.

[10] [Dæmoniaca liberata.] Die octava novembris, domina Ricca olim Philippi de comitatu Castelli jurata … præsentibus domino Cacciaconte canonico de Castello, Donno Gratiano monacho Camaldulensi de Burgo, fratre Francisco de Burgo, Gratiano domini Beccarii de Gratianis, dixit: quod per tempus duodecim annorum possessa et vexata fuerat corporaliter a dæmonio, licet quandocumque ad tempus dimitteretur bene agere, quando minus vexabatur a dæmone. Unde dixit quod infra tempus suæ vexationis ivit Romam, et ad Sanctum Angelum, petens et orans a dæmonio liberari. Sed post reditum suum acrius vexabatur, fortius in solemnitatibus et festivitatibus magnis. Dixit etiam quod quando fortiter vexabatur, extra mentem fiebat omnino, ita quod nec videbat nec audiebat corporaliter, nec sentiebat verba, quæ tunc dicebat. Et dixit: quod ipsa vexatio incipiebat a corde, et tantum tunc recipiebat dolorem, quasi ipsum cor unguibus scinderetur et per particulas minimas divideretur, et tunc nec se poterat de loco movere, nec aliquid operari. Post hoc ipsa vexatio perveniebat ad cerebrum, ita quod sensibiliter sentiebat ipsum cerebrum moveri, et conturbari, et tunc taliter dementabatur quod nec avertebat quod ageret vel diceret, vel ubi esset, nec etiam quod ageretur exterius circa illam. Dicebat etiam quod pœnalitates et afflictiones quas in dicto tempore patiebatur, nunquam sciret exprimere. Dixit autem quod venerat ad venerabile corpus sancti fratris Rainerii et in ecclesia FF. MM., ubi continue erat multitudo infirmorum, stetit per unam noctem et diem juxta cassam, in qua tunc erat ipsum venerabile corpus a principio; et per magnam partem viæ dixit se sponte venisse, sed cum prope esset violenter fuisse deductam et ibi detentam. Et dixit quod ibi liberata fuerat ab omni vexatione et pristina tempestate, et hoc miraculose et meritis ipsius sancti Rainerii. Quid dixerit et quid fecerit in ipsa liberatione antequam liberata esset, dixit se omnino nescire, nec aliquid de exterioribus advertisse. Testes, domna Benavai mater ipsius Riccæ, Andreas de Novale, de comitatu Castelli, germanus dictæ Riccæ, domna Alasia, soror dictæ Riccæ.

[11] [Nova attestatio notarii.] In nomine Domini Amen. Anno Domini 1304 sunt quædam depositiones, attestationes, examinationes et assertiones factæ et depositæ per infrascriptos super certis miraculis quæ divina gratia et benignitas per venerabilem et sanctum fratrem Rainerium de Burgo S. Sepulcri O. M., scriptæ per me Cortonutium Bentivegne de Perusio notarium, infrascriptis diebus et mensibus.

[12] [Homo a lumborum dolore liberatus.] Die nona mensis novembris, Ondedeus Boni Hominis suo juramento dixit … quod per tempus duorum annorum continue fortissimis gravatus doloribus, nec se per se ipsum erigere, nec sine baculo ambulare potuerat, sed a lumbis deorsum erat quasi perditus, nec sibi poterat aliquo remedio subveniri. Dixit autem quod, dum staret ante venerabile corpus fratris Rainerii et oraret devote, subito … sic fuit ab omni illo dolore et infirmitate curatus ut libere posset per se ipsum ambulare quo vellet. Testes, Mutius Palmeroli, Fabrutius faber de Burgo, Amatutius Greppiæ, Petrus Pelegrini barbitonsoris.

[13] [Mulier visum recipit.] Die decima mensis novembris, Vicia filia Johangnoli de Curia Campsæ … præsentibus etiam domno Ducio vicario episcopi Castellanensi, F. Francisco Boccasio Ranerii et Curtio domini Boni de Gratianis … quod jam sunt sex menses, quod ipsa corporaliter non vidit, nec penitus videre potuit a dicto tempore citra. Et dixit dum audiret de transitu et fama miraculorum fratris Rainerii, devote se recommendavit eidem et duci se fecit ad Burgum, ad ipsum venerabile corpus. Et dum staret juxta illud in ecclesia FF. MM., et pro recuperatione luminis corporalis ipsum sanctum oraret suppliciter et devote, miraculose meritis ejus lumen recepit optatum. Testes, Venutus Sibilie, Mingarda filia Giliotti.

[14] [Item alia.] Eodem die, Soror Clara, quondam vocata Cisca, filia dominæ Massariæ de Assai, de comitatu Aretii … quod jam sunt sex menses quod ipsa prorsus visu caruit corporali, ita quod infra prædictum tempus, corporis oculis penitus nihil vidit nec videre potuit, immo, quandoque errans a publica ferata, quia ipsam stratam videre non poterat per quam pergeret, nec visu scire poterat, ubi esset, per F. M. ad viam debitam reducta fuit. Dixit autem quod, dum audisset de transitu et fama miraculorum sancti fratris Rainerii, duci se fecit ad ecclesiam, in qua erat venerabile corpus ejus, et dum ibi staret devote, devoveret humiliter et lacrimosis precibus supplicaret, miraculose subito fuit visui restituta. Testes, Ugutius Ugolini, Ugutius Benvenuti et domna Massaria Christophori.

[15] [Sanatur alia crure laborans.] Eodem die, Amatutia Raneroli jurata præsentibus domino Gratiano de Gratianis monacho Camaldulensi et Simone Bocatii de Burgo, … quod jam est mensis, infra quod tempus crus sinistrum habuit taliter impeditum, quod nec ambulare potuit, nec se ipsam super pedes erigere, nec dictum crus movere vel modicum pro dolore. Dixit etiam quod, audita fama miraculorum fratris Rainerii, se deferri fecit ad venerabile corpus ipsius et dum tam dolore quam necessitate compulsa pro recuperanda sanitate ipsum supplicaret devote, miraculose meritis ejus subito meruit liberari. Testes, Tondolus Nigri, Ligia Bensi.

[16] [Item alia habens digitum confractum.] Die decima quarta ejusdem mensis, Ventura Bricci … quod per multos annos medium digitum dextræ manus habuerat confractum, ita quod mediocriter extensus nec claudi poterat etiam cum violentia nec amplius aperiri. Dixit autem quod, dum veniret ad venerabile corpus sancti Rainerii, et devote se recommendans eidem capsam tangeret in qua erat, subito extensus est digitus et claudi potuit et extendi, usui et operationi plenarie restitutus. Testes, Cambius Tamburelli, Mucettus Banbacarius.

[17] [Item paralytica.] Domna Decca filia Ubertini surdi de Monte Jovis de comitatu Aretii … quod per triginta menses et ultra paralytica fuerat ex toto, ita quod per totum illud tempus in lecto jacuit viribus corporis omnino privata, in tantum quod jacens se ipsam erigere ad sedendum non poterat, et si quando ad sedendum erigeretur ab aliis, illico demissa cadebat; sed in lecto jacens crura vel tibias non poterat contrahere, vel extendere, nec etiam aliquo modo movere, tamquam si ferrea forent; immo oportebat etiam locarentur ab aliis, et etiam moverentur. Dixit insuper quod per dictum tempus nullo modo poterat bolum in ore proprio manibus suis ponere, nec manus ad os ipsum ducere, quacumque necessitate coacta id facere conaretur; sed per dictum tempus famulam quamdam habuerat continue, quæ sibi hæc et alia necessaria exhibebat. Habuerat etiam in prædicto jam tempore tremorem vehementem et continuum quasi in corpore toto, potissime in manibus et in capite, et hoc maxime vel quando manus movere vellet, vel quando sederet ab alia sustentata, quia tunc tremor ille vehementer agitabat eam, nec ad momentum cessabat. Dixit autem quod, dum portata fuisset ad Burgum et juxta venerabile corpus fratris Rainerii in ecclesia FF. MM. locata et ibi per diem et noctem ipsum sanctum devote oraret, meritis ejus ita a Deo liberata fuit quod sine humano adjutorio poterat se per lectum erigere, sedere, et manus suas libere ad os et ad caput ducere, et propriis manibus se ipsam cibare, sicut etiam experientia comprobabat. Dixit etiam quod cum adjutorio ambulare poterat, sed non sine adjutorio, quia ita fuerat debilitata in corpore toto per longam continuam infirmitatem, quod adhuc debilis erat, nec se super pedes poterat stabilire; tremorem autem capitis et manuum, quem ex infirmitate habuerat, dicebat omnino cessasse. Testes, Bindus germanus ejus, domna Lucia uxor Cacioppi, Barfutius Guidonis de Val Casnese, Ciscus Salinbene de Burgo, et Porcellus Lucæ de Presciano.

[18] [Alia manu laborans.] Die decima sexta mensis novembris, Bilia filia Jontelle de Frisciano … quod jam sunt quatuor anni, et a quatuor annis citra et per prædictum tempus ipsa habuit manum dextram confractam penitus, et ipsum brachium cum dicta manu quasi penitus aridum, ita quod usu dextræ manus et brachii carebat omnino nec sibi poterat aliquo remedio subvenire. Dixit autem quod, audita fama miraculorum quæ Deus per sanctum Rainerium ostendebat, accessit ad Burgum ad venerabile corpus, et dum eidem supplicaret et devoveret devote, meritis ejus miraculose extensa fuit subito dicta manus, et tam manus quam brachium operationi et usui plenarie restituta. Testes, domna Lena Francisci de Caprili, domna Margarita uxor quondam Ghelfutii, domna Illuminata.

[19] [Item alia.] Eodem die, Druda Jacobi de Capriano … quod jam sunt decem menses quod ipsa habuit brachium dextrum quasi aridum, ita quod ipsum non poterat extendere, nec ipsum ad os ducere, vel cum ipso aliquid operari. Dixit autem quod accessit ad venerabile corpus fratris Rainerii, et devote ejus implorans auxilium, subito ejus meritis dictum brachium fuit miraculose operationi et usui restitutum. Dixit etiam quod capsam, in qua erat dictum venerabile corpus, candela cerea ciserat quando ipsius patrocinium implorabat. Hæc non habebat testes, cum paupercula esset et de remotis partibus advenisset.

[20] [Item paralytica] Die decima septima ejusdem mensis, domna Druda de Cervia … quod per novem menses confracta jacuerat; nec se potuerat erigere, nec crura vel tibias suas extendere, sed oportebat quod de lecto levaretur ab aliis, et in lecto poneretur et locaretur. Dixit autem quod die mercurii, sive die quarta mensis novembris, contigit ut tres de Tuscia, qui se stipendiarios asserebant, juxta Cerviam transitum habuissent, qui ipsius sancti Rainerii obitum publicabant felicem et patratorum miraculorum per eum virtutem plurimum efficacem, inducentes quemdam de Cervia qui duos digitos manus habebat confractos, ut dicto sancto se humiliter commendaret et suppliciter devoveret. Quod cum ille fecisset, digiti ejus miraculose subito sunt extensi, et addidit domna Druda: Tunc domna mea, quæ amore Dei suo me confovebat hospitio, audiens hæc et sciens, dixit mihi: De novo apparuit unus sanctus in Burgo, frater Rainerius de O. F. M., qui nuper obiit, et per illum Deus magna miracula facit, Rogo ergo et volo ut devote te recommendes eidem et corpus suum visitare promittas. Cumque dicerem: Domna mea, nescio quare amplius alicui me recommendem sancto, cum jam multos invocaverim, et nullus mihi sit dignatus succurrere, intulit illa: Ne dubites, ne desperes, sed invoca confidenter patrocinium suum, quia sanctus novellus est, et tibi benigne succurret; et si ipsum visitare non posses, ego pro te illud libentissime visitabo. Tunc ego cœpi cum lacrimis illum exorare devote dicens: Adesto mihi, pie Pater; succurre mihi, sancte Raineri. Respice paupertatem et infirmitatem meam, quia nimis est aliis onerosa, nec consanguineos vel consanguineas habeo qui me juvent. Non possum tibi, sancte, promittere pecuniam, vel ceram, quare pauper sum, et ista habere non possum; sed promitto tibi visitare corpus tuum et ecclesiam tuam, discalceatis pedibus eleemosynas ab aliis mendicando. Et cum hoc dixisset, subito sensi duas manus quæ paulatim cœperunt trahere pedes meos. Et cum pro dolore clamarem, ad clamorem et famam miraculi multi convenirent vicini, qui et mirabantur de eo quod videbant, et pro me dictum sanctum suppliciter exorabant. Extensis non integre tibiis meis, dictæ manus complexerunt fortiter genua mea, et sic me liberam dimiserunt. Tunc visum est mihi quod audirem vocem unam dicentem: Surge et sta super pedes tuos. Tunc surrexi coram omnibus astantibus sana et incolumis, sola debilitate quadam adhuc in cruribus remanente. Dixit autem quod die mercurii liberata fuit et sequenti die sabbati. Dixit etiam quod de prædicta civitate venirent et venissent ad visitandum dictum venerabile corpus, nec * guerra quæ est in ipsis partibus impediret. Sed ipsa sola venerat propter votum suum, quod * tam propter ætatem quam propter paupertatem non haberet unde timeret.

[21] [Puer a nimio tumore sanatus.] Die decima octava ejusdem mensis, domna Cansiana … quod Vannes, ejus filius minor duorum annorum, dure nimis propter tumorem et infirmitates alias in tibia patiebatur et humero, ita quod magno egebat medicamine medicorum. Recommendatus autem ab ipsa et a patre venerabili fratri Rainerio, meritis ejus miraculose extitit liberatus. Testis Mignanus pater ejus.

[22] [Item mulier quædam.] Die decima octava ejusdem mensis, domna Illuminata de Mercatello … quod per tres menses gravata fuerat gravi nimis infirmitate, ita quod ire vel se movere sive operari vix poterat; nam tumefacta erat nimis corpore simul et cruribus, et cum hoc etiam erat paralysi graviter impedita. Dixit autem quod, dum venisset ad Burgum ad venerabile corpus sancti Rainerii et se devote recommendaret eidem, miraculose meritis ejus subito tumoribus prædictis ex toto sublatis, ab omni infirmitate extitit liberata. Testes, Calassus notarius de Burgo, Ciscus Guidi de Burgo.

[23] [Alius a dolore lumborum] Die decima nona ejusdem mensis, Guido Magalotti de civitate Castelli coram fratre Bernardo de Castello, tunc custode ejusdem custodiæ … quod a mense julii citra et per dictum tempus usque ad dominicam tertiam præsentis mensis novembris sic fuit gravatus doloribus circa lumbos et renes propter quoddam vulnus quod lumbibus suis cum quadam manaia fuerat inflictum, quod vix ambulare vel movere se poterat. Non poterat etiam se induere vel exuere; sed oportebat quod hoc faceret uxor sua, et quod similiter poneret ei braccas. Dixit etiam quod propter vehementiam dolorum dictorum elegisset quamcumque infirmitatem aliam et etiam lepram, si fuisset a prædictis doloribus liberatus. Immo quandocumque, nimio molestatus dolore, tentabat gladium suum accipere et semetipsum vel occidere vel graviter vulnerare. Dixit autem quod ad venerabile corpus fratris Rainerii, fama miraculorum ejus audita, deferri se fecit ad Burgum, et juxta capsam, in qua tunc erat, devote orans se ipsum recommendavit eidem. Reportavit secum de tunica ejus, et dum de nocte super eam dormiret et dicto sancto se recommendasset meritis ejus surrexit .. miraculose sanatus.

[24] [Æger sanatus.] Die vigesima ejusdem mensis, Deotaleve Rusticutii de Celle de comitatu Castelli … quod, dum per longum tempus graviter fuisset infirmatus, ad invocationem sancti fratris Rainerii miraculose subito extitit liberatus. Testis uxor ejus.

[25] [Puer a morte revocatus.] Die vigesima mensis novembris, domna Hida, uxor sapientis viri domni Bonajunctæ militis et legum doctoris de civitate Castelli … quod de præsenti mense novembris Dinus, filius ejus, puerulus annorum quatuor, infirmatus fuit ad mortem, in tantum quod a medicis civitatis ejusdem videlicet a magistro Francisco et magistro Romeo desperatus erat omnino, nec videbant quod ipsius morti propinquæ possit per hominem obviari. Propter quod mater de humano desperans auxilio fecit illum per ecclesias dictæ civitatis deferri, devote procurans ut cum sanctorum reliquiis signaretur. Reportatus autem puer ad matrem cœpit in extremis fortiter laborare et terribiliter, siquidem respirandi meatus ita erant obtusi, quod sibi dure claudebatur et intercludebatur hanelitus, et in ipsa respiratione amarissime laborabat. Intumescebat ex hoc nimis corpus illius et jam, ad modum denigratæ catenæ, deformiter in negritudinem erat commutatum. Propter quod ipsa mater amarissimis erat completa doloribus, non tam pro mœstitia mortis, quam pro acerba pœna tam dolorosissimæ passionis. Ideo flens dicebat: Utinam moreretur hic filius meus communi et solito genere mortis, et non tam dura viderem illum pœna concludi. Tunc omni dolore repleta et præ ipso dolore quasi amens effecta, petivit a puero: Dic mihi, fili mi, dic mihi si liberaberis. Ad quam vocem licet laboraret in extremis et respirandi nimis sibi foret via præclusa, divina tamen faciente virtute respondit puer et ait: Liberabor. Et mater: Bene credo, inquit, fili mi, quia liberabit te beatus Floridus, ad cujus reliquias fuisti portatus. Tunc respondit puer, et dixit: Nequaquam, sed liberabit me sanctus Rainerius de Burgo, et ego ibo ad ipsum super equum meum. Ad quod quidem verbum mater fide et devotione commota votum emisit, dicens: Bene dixisti, fili mi, et ego suppliciter oro dictum sanctum fratrem Rainerium, ut pro sua pietate te misericorditer liberare dignetur. Quod quidem si fecerit, sponte sibi devoveo quod juxta verbum tuum ad corpus ejus teipsum portabo et offeram pro te cereum, et ipsum venerabile corpus propriis pedibus visitabo. Quod votum vir ejus, dictus D. Bonajuncta, devote consensit, et ipsum sanctum suppliciter exoravit. Dixit autem dicta domna quod, voto ab utroque sic emisso, subito dictus puer super lectum resedit, panem petiit et comedit, et miraculose ab omni infirmitate curatus plenissime fuit. Testes, domna Guidutia uxor Guidarelli Franguelli, domna Imilia.

[26] [Dæmoniaca curata.] Die vigesima prima ejusdem mensis, domna Vanna uxor Martini de villa quæ dicitur Chiassa comitatus Aretii … quod per tempus septem annorum obsessa fuit a dæmonio et corporaliter vexata. Habebat tamen aliquando lucida intervalla; in quibus licet multorum sanctorum invocavisset auxilium, nullum tamen meruit impetrare. Quando autem sic agitabatur a dæmone, quid faceret vel diceret, dixit quod non recordabatur omnino. Dixit etiam quod ducta ad venerabile corpus fratris Rainerii, ubi dure vexari cœpit, sed virtute ipsius et meritis miraculose fuit subito liberata. Testes, Martinus Laurentii vir ejus, domna Heria amita supradictæ domnæ Vannæ.

[27] [Puer mortuus revocatus ad vitam.] Die vigesima secunda mensis novembris, domna Viola uxor Andreæ magistri Joannis notarii de Burgo S. Sepulcri in puerperio decumbens, jurata, in domo sua coram Jacobo et Francisco de Burgo, Nicolao domini Antancolli et filio ejus Rico asseruit, quod retroactis temporibus quando prægnans perveniebat ad partum, antequam fetus prodiret in lucem, vel extinguebatur in ventre, vel in ipso egressu sine omni baptismatis gratia occumbebat. Cum ergo esset prægnans, et quasi partui jam vicina, et venerabilis frater Rainerius jam migrasset ad cœlum, futuræ prolis mortem expectans et timens, amarissimis cœpit fatigari doloribus et lacrimis multipliciter irrigari, quare quos cum multo portabat labore nimisque pariebat dolore, nec participes vitæ præsentis fiebant, nec in Christo regenerationis gratiam obtinebant. Plus tamen dolens gratiæ subtractæ quam vitæ, cœpit venerabile corpus fratris Rainerii visitare sollicite et eidem cum lacrimis supplicare devote, hoc solum orans et petens ut miserabilibus doloribus suis benigne subveniens, proli quam portabat tantum post partum daret de vita, ut ipsius regenerationis unda mundari *. Dum ergo sic orans exaudiri speraret, nocte quadam comparuit sibi in visione dictus venerabilis frater cum confessore suo, adhuc in carne vivente, fratre Oddone scilicet de Burgo. Videbatur autem ipse sanctus sic splendens et lucens ut claritas sua solarem excederet claritatem; et cum petenti, Quis esset, dictus frater Oddo dicens *: Iste est sanctus frater Rainerius, quem invocasti devote. Recommenda te sibi, ut exaudiat preces tuas, genuflexit illa in visione et suspectum prolis obitum juxta solitam precem suppliciter commendavit. Tunc visum est sibi quod precibus suis non responderet verbum sed signis. Nam venerabili sua manu tangens eamdem super vestes, prægnans corpus tribus vicibus super umbilicum crucis signaculo consignavit. Evigilans autem et visionem intelligens juxta preces suas ad prolis vitam referri, indubitanter ex tunc sancti patrocinium expectavit. Amitæ suæ, domnæ scilicet Violæ, præfatam referens visionem, confortata petiit ab ea de consilio suo. Viginti quinque Pater noster et totidem salutationes beatæ Virginis cum lacrimis et genuflexionibus quotidie dixit in honorem et reverentiam dicti sancti. Cum autem pervenisset ad partum, ita cœpit visceralibus fatigari doloribus, ut non solum ipsa sed et omnes astantes de sua vita penitus desperassent; et quæ ipsius soliicitæ fuerant de vita prolis, mortem matris illico expectabant. Et ecce domna ejus amita accepit quamdam particulam de tunica dicti sancti, quam secum habebat et ad præfatam neptem suam accedens et citra cor ipsius dictam tunicam ponens, confortare illam cœpit et dicere confidenter: Confide, filia, quia sanctus Rainerius adjuvabit te, nam conjuncta semper mihi in necessitatibus meis succurrit. Ecce habens de tunica sua tecum; igitur invoca illum. Tunc istis simul cum aliis invocationibus, subito mulier peperit cum salute. Peperit autem masculum, sed abortivum, ita quod omni sensu carebat et motu; et omne remedium sibi factum omnino laborabat in vanum. Dixit autem quod, licet multum doleret et fleret, de virtute tamen et meritis sancti Rainerii plurimum sperans, ipsius patrocinium suppliciter imploravit. Dixit etiam quod, sicut conjicere * poterat, dictus puer per aliquos dies vita omnino caruit, antequam perveniret ad partum, quia ante ipsum partum nullum motum sentiebat ejusdem; postquam vero egressus fuit ex utero, in ipsa incisione umbilici, quo embryo enutritur, nihil omnino apparuit sanguinis vel humoris, tamquam si lignum aridum scinderetur. Immo etiam ipse umbilicus erat quasi siccus, ut sic conjiceretur quod nec in die præcedenti immediate, vel tertia, ad dictum puerum per ipsum umbilicum fuit nutrimentum transmissum. Dixit insuper quod per longam satis moram, dum ipsa ejus mater ex toto corde sanctum invocaret Rainerium, cum lacrimis multis multiplicans preces et vota, obscitavit puer et vocem vagitus emisit miraculose, vitæ redditus et saluti. Testes, domna Berta domnæ Miliore, domna Viola uxor quondam et amita dictæ domnæ Violæ, domna Honorabilis, uxor quondam Camosii.

[28] [Febricitans sanatus.] Die quarta exeunte mensis novembris, domna Scanlatta, filia olim domini Guidonis et uxor Mercati Ranerii Uguitionis de civitate Castelli … quod de proximo mense octobris, jam sunt quinquaginta dies vel circa, febris periculosa invasit filium suum, Ranerium nomine, ibidem præsentem, annorum sex, ita quod quotidie febricitabat; sed post viginti quinque dies, ita febris invaluit et totidem diebus sic dure illum oppressit, quod corpus ipsius pueri in tantum intumuit quod medici civitatis, scilicet magister Franciscus et magister Romeus, dicebant dictum puerum hydropicum incursurum, nisi cum diligentia multa debitis remediis juvaretur. Ideo timens et dolens mater pueri ipsum recommendavit Deo et sancto ejus Rainerio, promittens quod puerum secum duceret et corpus ejus sollicite visitaret. Emisso voto, curatus est puer … quod dictorum medicorum judicio erat plene sanatus, sed * non sineret pater ut mater votum impleret, recidivavit puer et more solito febricitare fortissime cœpit. Tunc de voluntate patris reiteravit mater votum et iterato fuit sanitas subsecuta.

[29] [Aliquis lumen oculi dextri recuperat.] Die ultimo ejusdem mensis, Ondedeus Bencevenne de Largine … quod occasione cujusdam infirmitatis lucem oculi dextri amisit ex toto, et per tempus annorum viginti cum ipso oculo penitus nihil vidit, nec videre potuit. Auditis autem miraculis quæ per venerabilem fratrem Rainerium operabatur Deus excelsus, devote se recommendavit eidem, dicti oculi lucem humiliter petens et voto promittens, si recuperabat eamdem, quod corpus dicti sancti nudis pedibus visitaret. Voto autem emisso, videre illico cœpit; et cum perfecisset votum et de beneficio gratias ageret, juxta ipsum venerabile corpus orans et obsecrans, clariori recepto lumine sic clare cuncta videbat ac si lumen dicti oculi nunquam læsum fuisset in aliquo.

[30] [Mulier gravissimo morbo sanata.] Die prima mensis decembris, domna Dalasia uxor Gratie de Plebe Classis comitatus Aretii … quod dum ipsa esset prægnans et quodam sero iret ad fontem per aquam accipiendam, gravi oppressa timore, invasit eam ægritudo terribilis, quare fuit usque ad diem exteram prægravata. Siquidem per dictum timorem dixit quod ex tunc fuit in continuis quasi et horrendis terroribus: die noctuque tremebat etiam corpore toto, singultus patiens sic duros et arduos, ut poterant valde a remotis audiri. Consuluit medicos multos; sed nullus noverat parare remedium. Judicabant tamen paralysim fore; tamen ipsa accidentia comprehendere non valebant. In dicta infirmitate stabat sæpius per duos dies, nihil omnino comedens et loqui non valens, durisque tremoribus et singultibus laborabat; remanebat ex hoc per dictos dies sic destituta omnibus corporis viribus, ut diebus pluribus jacens in lecto nec posset surgere nec aliquid operari. Dixit etiam quod prædicta infirmitate gravata et impedita fuit continue annis undecim, et omnia quæ experta fuerat medicamina plus sibi obesse noverat quam prodesse. Dixit autem quod, audita fama miraculorum quæ per venerabilem fratrem Rainerium virtus operabatur divina, de meritis dicti sancti sumpta fiducia, venit ad Burgum et die noctuque cum viro et germano suo stans juxta suum venerabile corpus vota vovens et humiles preces effundens … fuit subito … sanata. Testes Gratia Benamati de Plebe Classis comitatus Aretii, Guerutius Benvenuti de Libbia comitatus Aretii, Ventura Martina de eadem villa.

[31] [Febricitans sanatus.] Die tertia ejusdem mensis, Dutius Sancutii de Cortevecchia comitatus Castelli … quod jam sunt quatuor anni, quod ipse duras febres passus est ita quod quatuor vel tribus diebus febricitabat in hebdomada, et tenebat et molestabat eum febris, quando invadebat illum, antequam eum dimitteret, per diem et noctem patiebatur et in dicto jam tempore dolores in genibus et cruribus, ita quod vix se erigere poterat vel modicum ambulare. Dixit autem quod dum recommendasset se, jam sunt dies multi, venerabili fratri Rainerio devote se recomendans eidem miraculose fuit subito tam a febre quam a dictis doloribus plenarie liberatus. Testis, domna Benvenuta uxor quondam Boni et avia dicti Sancutii.

[32] [Item crure laborans.] Die prædicta ejusdem mensis, Biancus Amadoris de Sumptiano de Massa Trabarie … quod in tibia sinistra ita duros et arduos per mensem passus fuerat dolores, et etiam in inguine, quod crus erigere non poterat vel levare. Audita vero fama miraculorum quæ Deus operabatur per venerabilem fratrem Rainerium, devote se recommendavit eidem, et pater ejus ipsum recommendavit similiter; et tunc sic convaluit subito, quod crus extendere potuit et cum baculo ambulare. Propter quod simul cum patre accessit ad venerabile corpus ipsius sancti, et dum ibi starent et devote orarent dictus Biancus plenam consequi meruit sanitatem. Testis pater ejus.

[33] [Item febricitans.] Die septima mensis decembris, Guidarellus olim Guidonis Frenguelli de civitate Castelli … quod Ciscus, nepos ejus, patiebatur febrim quartanam, quæ fortiter multum et per multum satis spatium affligebat eum. Et cum jam quinque vicibus esset perpessus, et ipsa febris in vigore esset, ita quod non solum permanere, sed augeri firmiter crederetur, venerat avia ad Burgum ad venerabile corpus sancti fratris Rainerii devotionis causa et dicto nepoti suo auxilium petitura, ipsum devovens humiliter dicto sancto. Quæ cum redisset Castellum et quamdam particulam tunicæ ipsius sancti, quam deferebat, dicti adolescentis posuisset ad collum, ejusdem sancti patrocinium suppliciter invocando, ipsius assistente virtute, miraculose extitit liberatus. Testis, ipse Ciscus.

[34] [Item squinantiam passus.] Die decima quarta mensis novembris, domnus Jacobus, rector ecclesiæ sancti Clerici (?), de comitatu Castelli … quod jam sunt decem dies quod ipse patiebatur infirmitatem squinantiæ tam gravis, quod quasi desperabat et timebat de morte. Et cum devote voveret et sancto Rainerio se suppliciter commendaret … fuit subito curatus. Testis, Guidarellus Benvenuti.

[35] [Item fistula lacrimaria laborans.] Die ultimo mensis decembris, Andriolus Joannis de Confegnano comitatus Castelli … quod per tempus annorum quindecim, passus fuerat fluxum lacrimarum continuum ex oculo dextro, ita quod non solum maxilla, sed etiam vestes lacrimis respergebat; propter quod ita conturbabatur sæpe dictus oculus, quod impediebatur usus ejusdem oculi, ut per ipsum videre non posset. Recipiebat etiam sæpe quasi incomportabilem adustionem ex ipso lacrimarum concursu. Consulebat, ut dixit, super hoc medicos multos, utpote magistrum Mercatum de Eugubio et magistrum Andream de Ancona et plures alios, nec poterant dare sibi aliquod remedium sanitatis. Dixit etiam quod libentius elegisset dicto oculo prorsus carere, quam dictam infirmitatem portare. Audiens autem famam miraculorum quæ Deus per venerabilem fratrem Rainerium faciebat, devote se recommendans eidem promittens, si liberabat ipsum ab infirmitate prædicta, visitare nudis pedibus venerabile corpus suum, portans in capite candelam ceream, qua cingeret capsam suam, et pergens nudis genibus ab ipso ingressu ecclesiæ usque ad venerabile corpus. Quod et fecit devote. Dum ergo sic vovisset et orasset humiliter … fuit … sanatus. Dictus magister Jacobus dixit quod infirmitas erat fistula lacrimaria, et hoc quod audivit ab isto magnum judicavit miraculum.

[36] [Febricitans sanata.] Eodem die, domna Druda Jacomutii de Sancto Donato de Sistino … quod dum febricitasset diu et febricitaret fortissime, recommendans se humiliter venerabili fratri Rainerio, fuit subito … sanata. Patiebatur insuper in digito infirmitatem tam gravem, ut videretur sibi quod ex ipso vis flammea præcederet cum ardore, ita quod die noctuque quiescere non valebat. Propter quod cum ab ipsa febri jam curata ad venerabile corpus S. Rainerii accessit devote et cum lacrimis supplicaret … fuit subito liberata. Testes, domna Clara mater ejus et Andreas Sinibaldi convicinus ejus.

[37] [Item crure laborans.] Die tertio januarii, domna Benasai de Jove comitatus Castelli … quod crus ejus sinistrum tantum tumorem incurrerat, et ipse pes ejus sinister, quod digitorum dicti pedis solæ apparebant ungues, ita occultabat et operiebat eosdem digitos ipse tumor. Crus etiam præfatum sic intumuerat, ut a genu infra non minus grossitudinis, quam a genu supra, videretur habere. Patiebatur ex hoc ita vehementes dolores, ut locum non posset invenire quietis. Et cum diebus jam septem dictam infirmitatem passa esset et adhuc vehementius pateretur, recommendavit se cum lacrimis sancto fratri Rainerio, nocte quadam dum cruciatus gravissimos pateretur, vovens suum venerabile corpus cum munere visitare. Et tunc … extitit liberata. Testes, Riccus ejus vir, domna Maffutia uxor Jacobi de eodem loco.

[38] [Item latere sinistro.] Die tertio mensis januarii, domna Pruda uxor quondam Plendebeni de Castellioni sancti Bartholi, comitatus Castelli … quod Cintius filius patiebatur gravem fracturam ex latere sinistro, ita quod intestina decurrebant in osseum, dum puer ipse ambularet vel staret; nec sine dolore magno poterat ambulare. De dicta vero ægritudine dixit se perpendisse anno proximo præterito de mense septembris, et ex tunc semper vidit ipsum dictam pati fracturam, ita quod vehementer ipsa dolebat et affligebatur pro eo, et ipsum perditum et quasi mortuum æstimabat. Dixit autem quod dum post transitum venerabilis fratris Rainerii ipsum ad venerabile corpus ejus et eidem devoveret devote et supplicaret humiliter … fuit subito liberatus. Testes, ipse prædictus puer, Ventura de monte, Petrus Ricciardi domni Macepti de Burro, domna Mita uxor Venturini de Burgo, domna Peregrina uxor quondam Venuti.

[39] [Item mulier multis vexata infirmitatibus.] Die septima mensis januarii, domna Imilia uxor quondam Jacobi Boniohnis et filia olim domni Bencevenni de civitate Castelli … quod jam sunt viginti anni et ultra, quod quidam clericus famosus quidem in scientia, sed vita et moribus lubricus et mundanus, quia sibi in malitiis et lasciviis consentire constanter renuit, comminiatus est ei quod sic ageret contra illam suis maleficiis et incantationibus malis, quod eam sensu et discretione privaret et inenarrabilibus sempertorqueret tormentis. Et ex tunc ita horridas passa est ægritudines et inauditos dolores, quod suo juramento firmabat nunquam se posse narrare per singula; quare ipsamet sentire potuerat, sed comprehendere nequaquam. Dixit autem quod infra dictum tempus nunquam die vel nocte potuit habere quietem: si dormiebat, videbatur sibi quod ita attraherentur brachia sua, et ita vehementes sibi videbatur sentire dolores, tanquam si in equleo torqueretur; et somnia semper mala babebat et turpia, et die noctuque mala non poterat vitare phantasmata. Infra dictum tempus nunquam ex quacumque materia gaudii gaudium vel lætitiam recipere potuit, nec credebat quod totus mundus potuisset sibi dare lætitiam, si omnia apposuisset desiderabilia sua et delectabilia; ita contra ejus affectum erat tristitia et dolores. Dixit etiam quod jam sunt decem anni, quod lumine prorsus caruit oculi dextri, ita quod usque ad infrascriptum tempus suæ liberationis ex ipso oculo videre non potuit. A tribus autem annis citra, ita sinistri oculi obscuratum habuit lumen, quod nec colores distinguere poterat, nec quæ sibi objiciebantur clare discernere; sed aliquando videbantur omnia sibi nigra, aliquando rubra, quandoque obscura et variis coloribus colorata. Et semper videbatur sibi quod ante oculos suos nebulam quamdam haberet. Infra dictum tempus annorum viginti sonos varios semper habebat in auribus, puta campanarum, malleorum, aquarum multarum, tubarum variarum, reptilium et quadrupedum diversorum. Videbatur etiam sibi quod sibi cor ejus laceraretur unguibus et importabiles tunc sustinebat dolores, et usque ad cerebrum ascendebat vexatio, quod similiter conturbabatur et terribiliter vexabatur. Dum ambularet, videbatur sibi quod terra aperiretur et deficeret sub pedibus ejus, et ipsa rueret in profundum. Similiter et cum de nocte se locabat in lecto, videbatur sibi quod ipsam simul cum lecto aperta terra deglutire deberet. Sæpe circa cor tanta erat angustia, quod deficiens viribus cadebat in terram, et ita reddebatur insensibilis quod quasi mortua videbatur. Ideo aperiebant sibi quandoque os, et omne sibi deglutiendum præbebant. Comedens et bibens videbatur sibi quod alia præforet, quæ ista gustaret; nec videbatur sibi quod ex hoc debilitas corporis debito modo cessaret, immo sæpius augebatur. Insuper videbatur sibi quod quasi corde careret, quia non ad voluntatem cogitatus formare poterat vel affectus sed videbantur sibi quod ei aliunde darent, et quod portarentur ab extra, nec ipso corde videbantur oriri. Sæpissime reddebatur attonita, et quasi diu stabat antequam adverteret ubi esset. Cogitationes habebat inordinatissimas, turpes et viles, et in corde mala multa et varia et disponebat et proponebat, multis et variis tentationibus semper plena. Quotidie quasi disponebat se vel occidere gladio vel præcipitare de alto, vel suspendere laqueo, et sæpe hujusmodi attentabat. Super quo mirabatur multum, nesciens quomodo fuerit ab istis periculis liberata, quod nec interfecerit semetipsam. Dicebat tamen quod sæpe, dum talia proponeret, procuraret et jam jam agere vellet, menti ejus parentum et consanguineorum futura occurrebat confusio; et ne ipsos confunderet se a talibus revocabat. Erat quotidie quasi in desperatione, nec videbatur quod fidem, spem vel caritatem posset habere nec devotionem ad Deum, vel sanctos. In solemnitatibus magnis plus videbatur affligi; si attentabat orare, ita impediebatur quod non solum mente, sed corpore revocabatur omnino, quasi corporaliter pelleretur. Hoc sibi potissimum discretionis remansisse dicebat quod cognoscebat se pati et videbat quod facere et dicere quæ volebat. Postquam ista deposuit, accepit capillos suos et ait: Si haberem tot linguas, et singulæ loquerentur quæ passa sum, narrare nequirem. Dixit autem quod venit ad venerabile corpus fratris Rainerii, non tamen fide attracta, nec devotione allecta, sed cum dominabus aliis venientibus sociata; et dum staret juxta illud venerabile corpus, circa quod erant luminaria multa, quæ prius videre non poterat, cœpit subito illa videre. Et tum visum est sibi quod cor suum redditum esset ei, et hoc accepto signo cœpit sperare, et multis perfusa lacrimis dicti sancti patrocinium invocare, devote asserens et contestans quod plene credebat quod spiritaliter et corporaliter ipsam liberare valeret. Dixit autem … quod … liberata fuit perfecte. Hæc quia nobilis domina erat et de ordine Atinentium et talia fuerat passa, ad audiendam depositionem suam non fuerunt nisi duo prædicti testes admissi. Testis, domna Latina uxor quondam Rainalducci Rainaldi Ponge de civitate Castelli.

[40] [Item febricitans.] Die secunda mensis februarii, domna Agnes uxor Joannis Prioris de Aretio … quod jam est mensis et plus quod filia sua, nomine Flora, febricitabat forti febri continua, quam passa fuerat diebus multis, et dum laborare videretur in extremis, et mors ejus expectaretur de proximo, ipsam sancto Rainerio multis precibus commendavit, devote promittens, si ipsam liberaret ab infirmitate prædicta, venerabile corpus ejus personaliter visitare. Quæ … subito sanata fuit … Istud fore miraculum, quia cum recommendasset eam post matutinalem horam, tantum tunc mentis et corporis fuit consecuta vigorem, quod ipso mane surrexit et per seipsam venit ad ignem.

[41] [Item alius habens brachium confractum.] Die tertia ejusdem mensis, Magister Palitius de Bavia Masse Trabarie medicus ossuum destructorum … quod Massus, filius dominæ Rosæ de civitate Castelli, cadens de quodam equo sibi brachium confregit ex toto, et quare non bene reparatum fuit, ossa dicti brachii extra debita loca posita ipsum brachium minus reddebant altero quasi quatuor digitis; constrictisque nervis brachium ipsum remansit aridum et inflexibile penitus per quinque menses et ultra, ita quod dictus Massus induere seipsum non poterat, sed quod a duobus indueretur, quia ipsum brachium nec contrahi poterat nec extendi. Vocatus autem ad curam istius medicus jam præfatus, et sic inflexibile brachium dictum inveniens, arte et viribus ipsum flectere conabatur, paratum ad hoc adhibens instrumentum, et cum plures traherent, deficiebant penitus viribus in trahendo. Invocata vero humiliter virtute sancti fratris Rainerii ab omnibus qui astabant, subito insonuit brachium, sicut ligna sicca franguntur, et miraculose ad statum pristinæ sanitatis fuit reductum. Testis, Toscutius olim Rigetti de Pillio.

[42] [Item alius graviter læsus.] Die decima quarta mensis februarii, Giovagnolus Viachini de Colle Solis … quod ipse incurrerat fracturam valde gravem, ita quod intestina egrediebantur et inferius descendebant magnaque tumefactio apparebat. Cum autem sancti Rainerii patrocinium invocasset promittens visitare suum venerabile corpus et ad honorem ejusdem candelam ceream ad collum qua capsa dicti corporis cingeretur, subito … sanitas fuit debita subsecuta.

[43] [Carcere detenti liberati.] Die decima septima ejusdem mensis, Talliaferrus olim Schiatti domni Jamdonati de Soldanis de civitate Florentiæ … quod ipse cum octoginta novem in fortissimo carcere captivus tenebatur Florentiæ sub fida valde custodia, itoa cmpeditus et custoditus cum illis, quod nulli eorum locus videri poterat evadendi; et cum fuissent ibi mensibus quatuor, plures et plures attentaverunt muros frangere prædicti jam carceris, et experti ipsius muri fortitudinem desperabant omnino, quia non lapideus, sed quasi ferreus ex sua duritie videbatur, tanquam si compactus foret infrangibili et inseparabili bitumine pro cœmento. Audita vero fama miraculorum et novo transitu sancti fratris Rainerii, quæ quidem abbas de Burgo Guadagnolo nepoti suo mandaverat ibidem detento, concorditer ipsi captivi Deo et dicto ejus sancto se humiliter devoverunt. Sumptaque de meritis ejus fiducia, laudes Deo et dicto sancto reddebant devote et alacriores solito videbantur. Quod advertentes custodes, qui ipsum carcerem custodiebant ut castrum, suspicari cœperunt et eosdem attentius custodire. Et cum dictus Guadagnolus de Burgo, qui majori fide ad ipsum sanctum movebatur et fiducia pleniori, per plures dies confessorem peteret cui confiteri valeret, vocato illo, durissimos compedes sibi dederunt, qui quidem dicuntur vulgariter Chavistelli. Erant autem ipsi compedes utæstimare poterat, et audiebat ab ipsis custodibus, ponderis magni, scilicet quatuordecim librarum et ultra; qui habebant annulos valde latos, grossos et ponderosos, et ex anteriori parte apertos, qui supra talum ex posteriori parte ponebantur; et tunc ita stringebatur cum malleo et incudine, ut sine ferramentis et industria multa removeri non possent. Per quos propterea mittebatur baculus ferreus, grossus et ponderosus, et in ipsis annulis firmabatur. Ipse baculus ex anteriori parte positus erat, et super pedes residebat. Qui ambulare conaretur cum illis, vix per unam unciam pedem movere valeret. Cum autem dictus Guadagnolus videret se ita crudeliter compeditum, flere amarissime cœpit et de tanta crudelitate conqueri, quia, dum confessionem peteret, ita immaniter tractabatur. Et tunc in ipsorum custodum præsentia devovit se Deo et sancto ejus Rainerio, lacrimabiliter et humiliter orans, ut tantæ crudelitati finem daret et ipsum misericorditer liberaret. Deridebant eum astantes et verba ejus inania judicabant. Tunc quidam de sociis suis illum levans a terra, cum per se ambulare non posset, cœpit eum deferre sancti Rainerii auxilium postulantem. Et subito ceciderunt ferramenta de pedibus ejus, nulla in eis inventa fractura vel et apertura. Tunc socii stupefacti tanto viso miraculo considerare ferramenta cœperunt; et viderunt, quod etiam de pede unius infantuli non possent exire. Ampliori concepta fide et fiducia pleniori, dicto sancto se devote devoverunt et in nomine ejus incipientes carcerem frangere, murum faciliter destruebant, in quo etiam dicti sancti miraculosam cognoscebant virtutem. Quod autem extrahebant de muro, in fisconibus et mataratiis suis ponebant; et, cum duo essent ordines dictorum lectorum in uno ponebant et immediate sequente nihil ponebant, sicque procedebant per singulos: et ideo in hoc recognoscebant miraculum, quia custodes scrutantes sollicite semper omittebant scrutari lectos, ubi erant cementum et lapides, et solum alios ubi nihil de his positum erat sollicite scrutabantur. Insuper asseruit quod prædicti captivi omnes sibi confregerant compedes, et licet ipsos compedes dicti custodes cum lumine scrutarentur sollicite, nunquam in eis percipere potuerunt fracturam, tanquam si ipsorum forent oculi penitus caligantes. Item asseruit quod, dum egrederentur de nocte per fenestram quam fecerant, magnum faciebant clamorem et colloquendo invicem, et etiam se deponendo de alto, et maxime quia per maceriem lapidum ipsos oportebat transire, qui commoti non modicum resonabant. Et dixit quod, licet tunc vigilarent custodes, et se mutuo ad custodiam exhortarentur, et isti prope illos deberent transire, nihil penitus audiebant, tanquam si ipsorum aures obsurdescerent. Ideo evasionem miraculosam asserebant. Testes, Guadagnolus Landini, cui dicta ferramenta ceciderunt, Pelatus Alevati de Casalechio, diœcesis Sansenensis, Restorius quondam Gani de S. Petro de Senis.

[44] [Alius graviter ægrotans sanatur.] Die vigesima mensis februarii, Petrus Venutelli de Burgo S. Sepulcri … quod de mense novembris anni proximi præteriti fuerunt tres anni quod ipse passus fuit quamdam ægritudinem periculosam et pœnosam nimis, quia urinam ordinate emittere non valebat; sed quasi continue diebus et noctibus guttatim distillabat urina, ita quod interulam pannosque lecti ex tali distillatione corrumpebat. Et hujusmodi distillatio non sine vehementi fiebat dolore. Per singulos vero menses dolores ita vehementes patiebatur et arduos, et per continuos decem dies vel circa in pectine, virga, vesica vel intestinis, quod per dies et noctes cessare non poterat a clamore. Dixit etiam quod per dictum tempus digestiones vel urinam conabatur emittere, egrediebaturque per secessum ad mensuram unius semissi et ultra ipsum intestinum; et prædictam ægritudinem per dictum tempus trium annorum et ultra passus fuerat continue, miserabilibus noctibus dies miserabiliores adjungens. Dixit autem quod hoc anno, de mense januarii circa medium dicti mensis, tempore translationis venerabilis corporis S. Fratris Rainerii de Burgo accessit ad ecclesiam FF. MM. et vidit prædictum venerabili corpus.. et se devote devovit … eidem deditque quoddam cingulum, quo erat ipse præcinctus, dicto fratri Francisco, ut super venerabile corpus ipsum poneret, et positum redderet ipsi danti. Quod. sic positum accipiens, cum fiducia multa eodem cingulo se præcinxit. Et tunc … ægritudo sic ex toto cessavit. Testes, Venutellus Mathei pater supradicti pueri, domna Joanna, uxor dicti Benvenuti et mater dicti Petri.

[45] [Item alius in oculo læsus.] Eodem die, domna Usachina comitissa de monte Dolio, uxor Riciardi domni Maceptis de Burgo … quod dum Blaschinus, nepos ejus et filius Chini domni Lapi de Florentia, per famulam suam reduceretur ad domum, et haberet oculum tumefactum nimis et rubeum ex quadam percussione allata sibi a Dibanario, prout dicta famula referebat; propter quam percussionem dictum oculum aperire non poterat, et dicta domna vehementer timebat de læsione ipsius oculi, accurrens ipsa et accepit de tunica S. Rainerii, et dictum pueri oculum cum ipsa crucis signaculo consignavit, confidenter ipsius beneficium expectando. Et tunc statim omnis tumor cessavit et rubor.

[46] [Item gutture laborans.] Die vigesima prima mensis februarii, domna Umilia uxor Barfutii Cisci Guidonis de Burgo… quod heri, videlicet die sabbati, vigesima præsentis mensis februarii, hora tertia Paulus ejus filius infantulus accepit manibus quoddam frustum vitri cujusdam ciæti fracti, et posuit in ore suo, et ipsum more infantium et lactentium deglutire tentavit; sed prædictum vitrum remansit in gutture, ita vehementer adhærens ut removeri non posset. Portatus fuit puer ad medicos et multos alios, nec per aliquam industriam dictum vitrum cum salute ipsius infantuli poterant revocare. Attentabat mater sibi dare mamillas, sed sugere vel deglutire aliquid puer omnino nequibat; immo ex dolore nimio vertebatur sæpe infans in negritudinem et pallorem, et quasi mortuus videbatur. Dixit autem quod circa completorium ejusdem diei dictum infantulum portavit ad ecclesiam FF. MM. de Burgo; et cum quidam ex fratribus ipsum puerum cum reliquiis sancti fratris Rainerii consignasset et guttur tetigisset infantuli sæpe dicti, statim ipse infantulus liber a vitro matrem vocavit. Testis, domna Benasai uxor Venture Continentis.

[47] [Dæmoniaca liberata.] Die vigesima mensis aprilis, Donessa filia Cionni de Peniolo de parochia S. Martini curia Castelli Citerne, diœcesis Castellanæ … quod per tempus annorum quinque a malignis spiritibus terribiliter vexata fuit: infra quod tempus licet multorum sanctorum invocasset auxilium non tamen per aliquem meruit liberari. De modo invasionis et obsessionis præfatæ sic. Quod dum quodam mane surrexisset ante diem, patre egrediente domum, ostium claudens ejusdem, visum est sibi quod quinque in humana effigie, horrendi tamen et nigri, ipsam domum fuissent ingressi, ex quibus unus super caput dictæ puellæ manum extendens, petivit a sociis: Quot, inquit, sumus nos? Quibus respondentibus: Sumus sex. Intulit ille: Non refert, quia non patietur ista nec a tribus. Et tunc prædicta Donessa, exterrita nimis omni remansit loquela privata. Beatæ tamen Virgini seipsam devote recommendavit in corde. Disparuerunt monstra phantastica, sed ista timore nimio et horrore concussa omni caruit prorsus loquela usque ad mediam tertiam ipsius diei quo fuit invasa. Et tunc per quinque annos, quasi sine memoria et discretione permansit, licet haberet quandoque lucida intervalla. Dixit etiam quod sæpius vexabatur infra tempus præfatum, sed pœnalitates quas tunc patiebatur, dixit, quod exprimere penitus nesciebat. Patiebatur etiam durius in corde, ubi incipere videbatur ipsa vexatio. Sed cum perveniebat ad cerebrum, tunc quod in ea vel circa eam ageretur, penitus ignorabat. Cogebatur sæpe nefanda loqui, et etiam cogitare: quæ post vexationem recogitans et ab aliis audiens, nimio profundebatur rubore, et in domo propria se claudebat, ut dum vexaretur vel agitaretur a spiritibus malis, nulli hominum injuriam inferre valeret. Quid tamen diceret vel quid ageret in ipso vexationis furore, dixit penitus se nescire. Videbatur sibi quod dicti spiritus eundi et redeundi vices aliquando frequentarent, quare dum recederent alleviabatur valde tam mente quam corpore, cumque redirent, horiscebant membra singula, sentiebat se immutare totaliter et pondere gravi intrinseco pergravari. Audiverat a multis quod sæpe litteraliter loquebatur, sed de hoc nec advertebat nec in memoria aliquid retinebat. Dixit autem quod anno præterito de mense novembris, die mercurii et quarta mensis ejusdem, Donessa ducta fuit ad ecclesiam FF. MM. de Burgo ante venerabile corpus S. fratris Rainerii, et dum ibidem teneretur a multis, vexari fortiter cœpit et dure, in qua vexatione quid fecerit ut quid dixerit, respondit se nescire; sed miraculose liberata fuit … Propter quod nec * tanto beneficio foret ingrata, pannos religiosos de consilio fratris Francisci acceperat non multo post liberationem suam coram venerabili corpore cupiens Deo militare non seculo, et ipsi virginitatis gloriæ suam virginitatem de cetero consecrare. Testes, Cionus Bondi et pater dictæ Donessæ, et domna Viola filia Ranerii.

[48] [Alius costam confractam habens sanatur, et simul filius ejus liberatur febri.] Die vigesima mensis ejusdem, Pastura Paltoni de civitate Castelli costam pectoris sui habebat confractam, ex quo vehementibus et duris agitatus et aggravatus doloribus per viginti dies jacuerat in lecto, non valens surgere, nec quietem habere, nec etiam aliquo remedio a doloribus mitigari. Cum autem sic jaceret humano penitus destitutus auxilio, recommendavit se sancto patri Rainerio vovens cum oblatione suum venerabile corpus personaliter visitare. Et tunc subito … extitit liberatus. Dixit etiam quod Guelfius ejus filius patiebatur tunc febrem quartanam quam et passus fuerat mensibus pluribus, et quamquam pater dicto filio foret sollicitus, non potuit tamen remedium invenire: et dum ipsum sancto Rainerio similiter recommendasset a dicta febre quam medici curare nequibant, subito liberatus fuit.

[49] [Item alius in capite læsus.] Die quarta mensis maii, Andreutius Jacomutii domnæ Gaudiane … quod propter quamdam percussionem caput totaliter habebat confractum, ita quod per quasi mensem panem tantum et aquam gustaverat; sed cum, sicut nec curari valeret, immo omnino desperatus esset a medicis, sancto Rainerio tam a se quam a suis recommendatus cum voto, subito convalescere cœpit. Testes, domna Honorabilis, uxor Donati Petri de civitate Castelli, Beldi Petri de comitatu ejusdem, Vannes Rigutii de Castello, Ceccarellus Bucarelli de civitate prædicta.

[50] [Item cæcus.]Die quinta mensis ejusdem, Paulus Andreæ de Bavida de Massa Trabaria … quod ipse per dies viginti caruerat penitus lumine oculorum, ita quod nihil discernere poterat vel distincte videre. Audiens autem de transitu et fama miraculorum S. F. Rainerii, venit ad Burgum, ad ipsius sancti venerabile corpus; et quoniam viam videre non poterat, uxor sua ipsum illuc deduxit et direxit ut cæcum. Cum autem staret juxta capsam, in qua erat dictum venerabile corpus, vota vovens et lucis beneficium petens … ita subito lumen recepit quod clare et distincte cuncta videbat, dicens quod illud receperat jam erant plures menses, sed per represaglias quas Burgenses contra Massanos habebant, accepto beneficio lucis statim recedere procuravit, non audens notificare miraculum, ne cognitus per represaglias caperetur. Testis, Piliaritius de Bavia medicus ossium destructorum.

[51] [Item alius gravem fracturam passus.] Die sexta mensis maii, Perus Peri Barlettarius de civitate Castelli annorum quadraginta et plus … quod ipse per duos annos passus fuerat fracturam corporis valde gravem, in tantum quod intestina egrediebantur nimis, ita quod sine subscinctorio ad hoc parato, vel per valde vel modicum viæ spatium non potuisset sine magno discrimine sui corporis ambulare: quapropter se quasi perditum reputabat et consuetum ex tali passione periculum formidabat. Transiens autem per Burgum vidit ante corpus S. F. Rainerii in memoriam facti lumbaria pendere de cera. Per quæ juxta propriam necessitatem miracula intelligens perpetrata, cum redisset Castellum, narravit de sero uxori quæ viderat, et ipsa persuadente, dicto jam sancto se recommendavit; surgens autem de mane videbatur sibi quod jam foret curatus. Die vero tertia subcinctorium quod portabat deponens, seipsum integre invenit sanatum. Ex tunc vero sine dicto subcinctorio pergens etiam plures perfecit dietas. Et ut se probaret sanatum, magistro Gerardo medico de Burgo se ipsum ostendit. Qui dixit quod dictus Perus de dicta infirmitate nihil penitus sentiebat.

[52] [Item puer periculose ægrotans.] Eodem die, domna Dina uxor … quod filius ejus Nerolus, annorum quasi sex, infirmus erat ad mortem et jam nihil poterat degustare, nec in quantum dicta ejus mater de medicorum consilio aliquem liquorem in os illius cum digito distillabat. Gravabatur autem nimis dictus puer in ipsa respiratione, in tantum quod magnam compassionem intuentibus ingerebat: ita cruciabatur et laborabat attrahendo aerem et remittendo, nec sine magno clamore poterat respirare. Dixit autem quod portavit dictum puerum ad magistrum Franciscum de Burgo physicum; qui cum illum vidisset et dictæ infirmitatis periculosa accidentia respexisset, dixit matri, quæ illum portabat: Infirmitas istius incurabilis est omnino, et citissime moreretur * puer iste, asmaticus est, et pulmo ejus destructus valde; et reporta illum ad domum, si tamen vivum illuc deferre valebis, quod vix credere possum. Tunc illa amarissime flens detulit puerum ad venerabile corpus S. F. Rainerii, et tenebat eum super cassam in qua erat, et hoc tempore acerbissimi frigoris. Et cum oraret … dictus puer sic convaluit, ut panem comederet ibidem quem dedit sibi supradictus F. Franciscus, cum tamen stetisset prius per unam hebdomadam sine cibo; et in brevi satis temporis spatio plene curatus est. Ipse etiam medicus istud asserebat magnum et evidens miraculum; quare dicebat quod prædicta infirmitas a toto genere erat mortalis, et ex hoc amplius extollebat miraculum, quia ipsi puero propria imaginatio non poterat contulisse, cum adhuc imaginari non posset. Testis, domna Vermilia avia dicti pueri.

[53] [Item ulcerosus.] Die prædicta, Benedictus Pacis de Castro Sintiliani comitatus Aretii … quod pluribus annis passus fuerat ulcera, sive apostema octo, in diversis partibus corporis sui, maxime in lumbis et renibus, ita quod plus quam per annum in lecto jacens, nunquam potuit surgere, nec se de lecto movere; sed renes habebat confractos, ita quod se extendere non valebat. Tantum etiam patiebatur in singulis membris dolorem quod oportebat quod separata ab invicem singula locarentur; quare si applicabantur, vel tangebat se mutuo, sic vehemens erat dolor quod nec ferre poterat, nec a clamoribus abstinere. Receperat plura medicorum remedia; sed omnia videbantur nocere: ideo derelictus erat a medicis et ab omnibus desperatus. Dixit autem quod devovit se … B. Rainerio, et statim … convaluit. Testis, Magister Franciscus chirurgicus de ordine Continentum de Burgo.

[54] [Agnus redditus possessori incolumis, et sanata infantula] Die decima mensis maii domna Guidutia uxor Spallie de Massa Trabaria … quod cum ipsa jaceret in domo propria infirma, ex quatuor agnis suis, quos extra domum habebat, lupus adveniens unum accepit , et nullo homine persequente nec cane, in quamdam magnam silvam portavit eumdem, in qua nunquam canem vel hominem formidabat. Quod domina Cisca, uxor Bonechore ac mater sua cum dolore denuntians, persuadere cœpit ut S. F. Rainerio secum dictum recommendaret agniculum, quem non nisi divina virtute sperabat ex lupi faucibus liberandum; et cum fide plenæ sanctum invocavissent … contigit post tres horas vel quatuor ut Franciscus Bracii de Belvedere per silvam transiret prædictam; qui præfatum agnum in quadam semita ipsius silvæ semivivum reperiens, humeris suis impositum ad supradictam domum sollicite reportavit. Erat autem dentibus rapientis lupi taliter vulneratus in capite, ut nec ambulare vel stare,nec etiam comedere posset, sed quasi mortuus appareret. Et cum prænominatæ mulieres sæpe dictum S. Rainerium invocarent, instarent ut agnum, quem de ore rapuerat lupi rapacis, ad sanitatem repararet, agnus ille illico sanus et incolumis exsurrexit. Et deposuit quod Andrutia, filia sua parvula, a pectore supra erat horribiliter tumefacta, ita quod jam de vita sua sperare non poterat. Et cum pro liberatione sua fratrem Rainerium suppliciter invocaret, subito … consecuta est integram sanitatem. Testis, dicta domina Cisca.

[55] [Rupturam passus sanatur.] Die vigesima secunda mensis maii, Cortosonnus olim Juliani de Largina … Sarsine … quod ipse passus fuerat rupturam corporis valde gravem continue per tres annos nec aliquod contulerat sibi remedium medicorum. Auditis vero transitu venerabilis fratris Rainerii et miraculis multis … devovit se S. Rainerio et cœpit ejus patrocinium implorare, promittere se visitaturum suum venerabile corpus, et subcinctorium de cera in sancti memoriam oblaturum, si ipsum pristinæ redderet sanitati. Et ecce subito … se cognovit sanatum… Hic, quare de remotis advenerat, testes infirmitatis non adduxerat.

[56] [Item mulier tumorem in mamilla habens.] Die vigesima quarta, domna Meliore, olim Aldrebandini,et uxor Armanni, de civitate Castelli … quod in mamilla sinistra incurrerat tumorem maximum et ruborem; tantaque erat dictæ mamillæ durities, ut quasi lapis vel lignum in ea videretur reclusum. Dolorem vero tam vehementem patiebatur in dicta mamilla, ut dormire vel quiescere nullatenus valens deficere videretur. Cumque per dies plures tanto fatigata dolore, nec aliquod medicorum remedium vel ad liberationem vel ad aliquam mitigationem dicti doloris conferre valeret, convertit se mulier ad S. Rainerii patrocinium humiliter invocandum. Sed et Armannus vir ejus uxori suæ nimis compatiens, dicere cœpit: Si te sanaverit S. Rainerius, inter omnia sua miracula istud reputo singulare. Et nos devote suum visitantes venerabile corpus, istud miraculum fiemus * solemniter publicari. Et ecce obdormire mulier cœpit. Et … se sanatam invenit. Testes, Armannus vir ejus, Benasai Leutherii de civitate prædicta.

[57] [Puer revocatus ad vitam.] Die prædicta, domna Venturella uxor Guilelmi de Vinciis de castro Calcine … quod jam erant duo menses et ultra, quod ipsa infantulum peperit in quo parva signa vitalis spiritus apparebant, ita quod antequam baptismatis unda regenerari posset in spiritu, mortuus est in domo parentum. Obstetrix vero curam gerens infantuli ipsum cum lacrimis prænuntiavit defunctum. Tunc dicta mater infantuli et soror ejusdem matris, domna scilicet Bellanvia, uxor Venturelli de dicto castro, puerum viderunt et cognoverunt defunctum, ita quod attentata remedia mortuum fore infantulum judicabant. Quæ convertentes se ad venerabilis fratris Rainerii opportuna suffragia, devotis precibus ejus clementiam implorabant; Sancte, dicebant, non est impossibile tibi hoc impetrare a Deo ut infantulus vitæ reddatur, quoniam tuæ virtutis clementia infantulum alium in Burgo meruit suscitare. Nec nos aliud petimus, nec * ut vitæ redditus regeneretur in spiritu, ne divinæ privetur conturbernio visionis. Et addidit mater, ut pater quæreretur infantuli. Qui inventus in agro post longum valde temporis tractum, venit ad domum et infantem invenit defunctum, et dixit: Quid vos ipsas affligitis fletu postquam infantulus est defunctus, et omne remedium jam deficit? Nolite amplius flere, quia non restat nisi ut sepulturæ tradatur. Dictæ vero mulieres, mater scilicet et martertera pueri, confidenter dixerunt: Ideo vocari te fecimus, ut una nobiscum S. Rainerium invocares, qui multa et magna miracula fecit et alium infantulum suscitavit. Tunc pater una cum illis cœpit S. Rainerium invocare. Et cœpit infantulus oscitare. Cui ob miraculum nomen dicti sancti Rainerii imponentes diminutive Nerum appellarunt. Testes, domna Bellanvia , matertera infantuli, domna Leta uxor Raniroli.

[58] [Ulcerosus sanatur.] Die prædicta mensis ejusdem, domna Felicitas, uxor Circi Salvatii de Massa Trabaria … quod filius suus, Fiede nomine, passus fuerat apostemata, ulcera multa, quæ per annum curari non potuerant aliquo remedio medicorum. Et dum ipsa mater de curatione sui filii desperaret, maxime quare brachium sinistrum jam quasi perditum videretur habere dictus filius ejus, et potius eidem mors videretur eligenda quam vita, devovit illum S. Rainerio … et tunc subito … fuit curatus.

[59] [Item epilepticus.] In vigilia Ascensionis Domini, domna Dialta, uxor quondam Rarii de castro Plebis Massæ Trabariæ … quod Fredericus, filius suus annorum sex, per quatuor annos continuos morbum caducum sic fuerat horribiliter passus, quod infra dictum tempus omni die pluries quasi infallibiliter incurrebat, et aliquando duodecim vicibus in die dicta fuit infirmitate gravatus. Sæpius vero per frequentiam dictæ passionis totus in nigritudinem vertebatur, et per dies quatuor omni cibo carebat et potu, et tamen etiam tunc dicta illum infirmitas molestabat. Aliquando videbatur, credebatur, et judicabatur mortuus, quia denigratus totus motu et sensu carebat ex toto, propter quod dicta mater ipsius mortem illi sæpius cum lacrymis exoptabat. Et cum illum S. Fratri Rainerio … devovisset … puer fuit curatus ad plenum. Testis, domna Fina uxor Santutii de dicto castro.

[60] [Item epileptica.] Eodem die supradicta domna Fina … quod per tempus annorum quindecim infirmitate prædicta sæpissime gravabatur. Cum autem simul * in ecclesia coram multis astantibus ab ipsa infirmitate fuisset invasa, vir suus, sicut eidem sibi postmodum dixit, S. Rainerium cœpit invocare: quæ statim sana surrexit. Testis, supradicta domna Dialta.

[61] [Item manibus laborans.] Eodem die, domna Pocobella, uxor Bonaventuræ de dicto castro … quod jam sunt tredecim anni, quod ipsa fuit passa duram nimis infirmitatem in manibus, nec aliquo potuerat remedio liberari. Contrahebantur enim sibi manus fortissime, ita quod ipsas nec extendere poterat, nec cum ipsis aliquid operari, et tunc tam duros et arduos patiebatur dolores, quod nullatenus poterat a clamore cessare sed, sicut parturiens ejulabat. Cum autem audisset quod Deus omnipotens multa et magna per sanctum Rainerium operabatur miracula, convertit se ad ipsius patrocinum … et perfectissime liberata est. Testes, domna Dialta et dicta domna Fina et Giuliana filia olim Pecci.

[62] [Item habens costam confractam.] In festo Ascensionis Fosculus Rigi et domna Viola Bruni de Scalocche comitatus Castelli .. quod domnus Sanus sacerdos ecclesiæ dicti loci costam habebat confractam, tantusque in illa erat tumor et dolor, ut nec posset quiescere nec a clamore cessare, immo desperatus a cunctis morti proximus crederetur, quare costa ipsa ad modum trabis tumefacta erat, nec timori * nec dolori poterat remedium adhiberi. Cum autem quadam sero sanctum Rainerium ipsis audientibus invocasset, obdormivit sacerdos; qui cum invigilasset, invenit se sanum. Qui ter juxta votum propter impedimenta quædam S. Rainerium personaliter visitare non valens, istos misit ad Burgum ut confiterentur miraculum et votum persolverent quod promiserat.

[Annotata]

* hæc vox videtur redundare.

* supple obtinuisse

* forsan pro a

* lege nisi

* vox suppleta.

* adde posset

* lege diceret

* ita corr.; cod. conjuncte.

* adde cum

* lege ne

* lege morietur

* lege faciemus

* lege nisi

* lege semel

* lege tumori

APPENDIX AD DIEM I NOVEMBRIS. DE VENERABILI CONRADINO BRIXIENSI ORDINIS FRATRUM PRÆDICATORUM.

[Commentarius]

Ven. Conradinus de Brixia, confessor Ordinis S. Dominici

[Venerabilis Conradinus beatus nuncupari nequit.] Tandem hac die sacris ephemeridibus Ordinis Prædicatorum inscribitur vir ille sanctitate præclarus Conradinus Brixiensis de familia B. Dominici, Bononiæ anno Domini 1429 vita functus, agens ætatis suæ annum trigesimum secundum. Hic licet passim apud hagiographos Dominicanos Beati titulo sit insignitus, in ordine Beatorum locum obtinere nequit, propterea quod anno 1582 S. Carolus Borromæus [Brunati, Vita o gesta di santi Bresciani, p. 46.] Brixiam veniens, ut tamquam pastor hanc civitatem visitaret, altare ejus nomini in ecclesia S. Dominici dicatum evertendum jussit. Quo factum est, ut secundum decreta Urbaniana jam non possit Beatus nuncupari. Quum tamen aliquando in terris hunc, qui sanctis defertur, honorem habuerit, reverentia famæ sanctitatis debita postulare videtur ut in appendice saltem de ipso mentio fiat. Quis vero fuerit quidve egerit narrant documenta mox subjicienda, nunc paucis declaranda.

[2] [Enumerantur documenta edenda.] Ac primo quidem ex codice chartaceo manuscripto signato C. VII. 9. n. 5 bibliothecæ Brixiensis vulgo Quiriana nuncupatæ edetur Vita, quam suadente Martino Trivella conscripsit anno 1474 Christophorus Barzizius, quem aliqui [Mazzuchelli, Scrittori d'Italia, tom. II, part. III, p. 496 – 498.] dixerunt fuisse grammaticum et oratorem Brixianum fama celebrem. Deinde epistola, quam de virtutibus venerabilis viri dedit anno 1478 Constantius de Fabriano Ordinis Prædicatorum, vita functus anno 1481 [Leander Albertus, De viris illustribus Ord. Prædic., fol. 254 r; cfr. Biblioth. Prædic., tom. I, pp. 858, 859.] . Hæc reperitur, sed italico sermone, in cod. E. VII 14 bibliothecæ Quirianæ, ac latine et nonnihil contracta in Chronicis Magistrorum Generalium Ordinis Prædicatorum, auctore Hieronymo de Bursellis. Ex hoc opere nunquam evulgato, quod servatur in bibliotheca Universitatis Bononiensis, eam nobis descripsit R. P. Tomasius Bonara Ordinis Prædicatorum, operis nostri admodum studiosus. Edetur itaque ex cod. Bononiensi, additis tamen ex Brixiensi quæ in Bononiensi desiderantur. Ultimo typis mandabitur Vita quæ legitur in codice chartaceo bibliothecæ Bruxellensis num. 8929. Descripta fuit seculo XVII ex tomo III majoris illius operis quod de Memorabilibus Ordinis Prædicatorum conficere aggressus est anno 1485 Ambrosius Taegius [Ibid., tom. II, p. 35.] . In hac edenda usui erit tertia Vita, a secunda vix dissimilis, quam libro de Viris illustribus Ordinis Prædicatorum inseruit Leander Albertus [Op. cit., fol. 249 sqq.] . Hæc, quod monet epistola dedicatoria data Bononiæ pridie idus junii anni 1516, auctorem habet Nicolaum Bagnatorium Brixianum de Ordine Prædicatorum. Ista documenta, adjectis, ut res postulaverit, annotationibus, Actis nostris inseruntur ad laudem viri, qui ob vitæ sanctimoniam aliquando beatus nuncupatus fuit.

VITA VENERABILIS CONRADINI AUCTORE CHRISTOPHORO BARZIZIO
ex codice Brixiensi C. VII. n. 5.

Ven. Conradinus de Brixia, confessor Ordinis S. Dominici

BHL Number: 1914

EX MSS.

[Proœmium auctoris imperitiam suam excusantis.] Cl. Jurisconsulto Martino Trivellæ Christophorus Barzizius. — Divi a Corradini avunculi tui, Martine Trivellæ, vitam hortatu tuo adorsus sum scribere, haud tamen ignarus quantum oneris subiturus essem: si in quovis scribendi genere parum exercitatus, tantam rem mea oratione digerendam illustrandamque susciperem. Etenim ceteri, iique disertissimi scriptores, principis aut privati cujuspiam res gestas edituri, in quo quæ minus laudanda sunt, supprimere, et quidquid laude dignum putant, in majus extollere solent, magnum atque arduum nescio quid se suscipere profitentur. Quanto, quæso, mihi longe minus docto id polliceri atque præstare difficilius putandum est, in quo non aliquid certe tamquam obscurum prætereundum est; sed quæ in aliis vel levissima ducerentur, in viris hujusmodi sanctis ea sunt, quæ cum divinitus gesta sint, quorumvis eloquentissimorum oratio, non dicam uti par esset, exornare, sed nedum valeat enunciare. Ceterum eximia tua humanitas ac singularis in me benevolentia jam dudum effecit, ut malim, cum tibi obsecutus fuero inconsultior haberi, quam si voluntati tuæ adversatus forem, inconsultior? Reliquum est ut exactissimam ingenii tui limam huic meo, qualiscumque est, labori parumper apponas. Nam siquid in eo commendandum relinquetur, nimirum id tuæ laudi dabitur. Sin secus evenerit, certe culpa non carebis. Utriusvis etenim auctor diceris. Vale. XIII kl. Juniis MCCCCXXIIII.

[2] Corradinus, civis Brixianus, Virgilio patre Bornada stirpe et antiqua et imprimis spectata fuit. [Conradinus litteris optime eruditus, Deo serviendi cupidus,] Hic puer domi educatus litterarum virtutumque, quas ætas illa apprehendere potest, studiosissimus fuit. Quippe qui vix annos septem et decem natus in litteratura optimisque moribus adeo institutus probaretur, ut non mediocrem parentibus et civibus suis futuræ probitatis spem injecerit. Missus vero Patavium, ut iis quæ ad regendos populos remque publicam administrandam faciunt, legibus studeret; ubi cum quinquennium hujusmodi institutionibus diligentissime intendisset, itaque profecisset, ut jam ea in facultate doctorum collegio merito dignaretur, ille, uti qui melioris tutiorisque vitæ consilium jampridem cepisset, vanam ejusmodi gloriam neglexit; atque pro imperatoriis legibus et plebiscitis evangelicam doctrinam et sanctorum patrum instituta amplexari constituit, satis superque et sibi et patriæ profuturum existimans, si rejectis ceteris summo et immortali Deo digne famulari posset, et civibus suis saluberrimi hujusce propositi pro imitatione in patriam amorem reliquerit.

[3] [Ordinem Prædicatorum ingreditur.] Secum itaque multum ac diu reputans, cum jam seculo renunciare omnino proposuisset, quænam perfectioris vitæ professio huic sententiæ suæ magis accederet; nullam penitus negligens, probatissimam tandem divi Dominici religionem prætulit, in eamque annum ætatis suæ vicesimum secundum agens a venerando ejus ordinis Patre Matheo b Novariensi, qui mox Mantuanæ ecclesiæ præsul fuit, admissus est. Non dicam nunc quo desiderio, quo mentis affectu sanctum illud cœnobium intravit; quo studio, qua vigilantia tetricas eorum patrum observationes et didicerit, et non impleverit modo, sed insuper pleraque addiderit. Hoc satis fuerit, quo reliqua quæ in illo ordine tirunculus gesserit, facilius conjicere possimus, memorasse. Cum labente anno propositam ejus religionis vitam jurejurando de more professurus esset, præter alias quibus usque corpus afflixit castigationes, ab omnibus seclusus, tridui inediam perseveravit; continuis interim vehementissimisque ad Deum orationibus intentus sciens quoque vel minima cœlesti absque favore, nec recte incipi, nec commode perfici posse. Unde nemini mirum videri debet, si et suscepta illi conversatio firmissima atque optima, et reliqua illius vita Deo gratissima inventa est. Requisitus plurimum a ceteris fratribus, summa cum omnium admiratione et gaudio in ultimis ædibus, loco quodam abditiore inventus est, non eo jejunio debilis, non precationibus ac vigiliis lassus, sed ita quidem et animo et corpore valens, ut facile cerneres hominem Deo deditum naturæ quoque necessitates posse vincere.

[4] [Post professionem renuntiatus prior Brixiensis multos concionando convertit,] Professus autem, quo et saluti suæ utilia provideret, et errantibus veritatis viam ostenderet, profanæ divinæque scientiæ, quæ theologia dicitur, acerrime operam dedit; nusquam tamen ab ecclesiasticis officiis vacans, aut delatos sibi labores et onera declinans. Nam et interim alios plerumque docuit, et Brixiæ conventus sui regendi curam suscepit. Quantum vero eo studio profecerit, nullum certius possumus argumentum afferre, quam frequentes ipsius saluberrimosque ad populum sermones, quibus ita pollebat, ut dubium cuivis esset, utrum magis eloquentiæ gratia, an singulari doctrina et eruditione præstaret. Erat autem in eo præter præcipuam corporis dignitatem mira dicendi concinnitas, vox suavissima, vultus ac omnis reliqui corporis motus ad sententias accommodatissimus. Ea vero erat doctrina, qua et hortari et monere, et e contra reprehendere et deterrere posset. Accedebat quod ejusque dicta maxime comprobat laudatissimum illius vitæ exemplar, ut quæ alios docebat, ipse imprimis faceret, et quæ dissuadebat omnino declinaret. Unde fiebat ut eo confirmatior esset doctrina, quo vitæ conformior usus inveniretur. Mittemus fœneratores innumeros, adulteros, corruptores aliosque id genus homines malos, qui usque antea Deum ejusque mandata neglexerant, hujus sancti viri adhortationibus et consiliis resipuisse ad Deumque esse conversos. Illud dumtaxat de prædicationis ejus utilitate dixisse suffecerit, nunquam eum e cathedra, ubi populum docuisset, descendisse quin ex iis multi qui eum audissent, anteactæ vitæ pœnitentes eum sequerentur; et delicta sua illi confitentes, propriæ saluti deinceps melius prospicerent, aliisque fierent utiliores. Mirum scio plerisque videri tantam in homine, ut sic dixerim, adolescente gravitatem atque auctoritatem fuisse. Ceterum si intellexerint cujus virtute ille hæc de se præstaret, nimirum desinerent admirari, cum nosse debeant Christum Jesum omnipotentem, iis qui se vere sequentur pollicitum esse, ut non tam opera, quæ ipse in terris fecerit, sed longe etiam majora in ipsius nomine esse facturos.

[5] [præbens semper eximia humilitatis exempla.] Etenim cum ceteræ virtutes in illo ita vigerent, ut ad eas quam planissime et natus et institutus videretur; duæ tamen præ ceteris in eo potissimum eminebant, humilitas scilicet, omnium eorum quæ recta dicuntur, solers et fidelissima custos, et perseverantia, sine qua studia nostra omnesque humanæ contentiones incassum laborant. Ex quibus quidem virtutibus et innumeras alias oriri, et maxima proinde sanctitatis argumenta emergere consentaneum est. De quibus passim, ubi res exegerit, pro ingenii nostri tenuitate dicemus, ea dumtaxat assumentes quæ et notiora sint, et propositam nobis brevitatem non impediant. Possemus igitur multa ejus humilitatis exempla memorare, si singula quæ in eo miranda fuerunt prolixius scribere constituissemus. Verum quia et ii qui Deo non mundo student, conscientia sua contenti quæ agunt, ut quoad hic vixerint lateant sedulo enituntur, et quæ nota etiam de iis fuerint omnia recensere non facile esset; dabimus operam ea tamen in medium afferre, quæ et hujus viri sanctitatem demonstrent, et præ multitudine legenti tædium non afferant. Vir genere nobilis, scientia ac virtutibus pollens, ceteris fratribus plerumque præfectus, adeo demissus, adeo abjectus agebat, ut quæ alendo corpori etiam necessaria essent, pleraque contemneret. Nam in quotidiano victu id in eo sæpissime observatum est, ut cum omni tempore semel tantum per diem vesceretur, et vilissima quæque exposceret, et iis parcissime etiam uteretur; veritus si ad satietatem usque ea reciperet, ne quampiam corpori ad peccandum illecebram præstaret. In vestitu vero ac reliquo corporis cultu tam modicus, ut quivis facile intelligeret minimam illi hujus vitæ curam superesse. Honorem vero secularemque gloriam tam studiose evitavit quam ceteri mortales appetere consueverunt. Nam cunctis præsto erat, omnibus inserviens, omnibus obtemperans; se vero indignum esse ducebat cui vel vilissimus omnium ministraret. Et propterea quanto magis se cunctis subjiciebat, tanto juxta divinum oraculum universis venerabilior reddebatur. Omnium namque ordinum viri ad eum visendi studio confluebant, eum uti cœlestem, non terrenum hominem extollentes. Quæ etsi ille, ut diximus, aspernaretur, penitus tamen effugere non valebat; quin exitus unius dignitatis ad sequentem aditus erat.

[6] [Venit ad conventum Bononiensem a prioratu dimitti postulans:] Ea namque tempestate, qua Bartholomæus Tesserus c totius Prædicatorii Ordinis generalis Magister, sic eum appellant, constitutus, vir non minus rerum usu quam vitæ integritate ac sanctimonia spectatus, illud religionis suæ cœnobium d, quod Bononiæ est, ad probatiorem vitam reduxisset (nam uti hujus rei ad hanc usque diem argumentum apparet, singuli fere religionum ordines bifariam scinduntur: sunt enim qui a conditoribus suis traditas sibi institutiones et vitam obnixe accurateque servant, et hi sanctioris doctrinæ vitæque et sunt et habentur; observantesque sive regulares nuncupantur: sunt et qui temporum vitio inductam olim liberiorem paulo vivendi licentiam adhuc teneant, hique conventuales vulgo dicuntur: in quibus nihilominus plerique et scientia et moribus præstantes computati sunt; sed de his hactenus), eo forte vir iste jam Deo dicatus Corradinus concesserat, multisque precibus atque obsecrationibus prioratus sui, quem eum Brixiæ gessisse supra meminimus, vacationem meruerat. Lætior itaque, ut qui hujusmodi administrationis onere ac curis se aliquando expeditum, ut diu cupierat, in patriam reversurum crederet, novum illi munus, immo onus longe omnium maximum delatum est. Est enim illud Bononiæ cœnobium facile ejus maximum Ordinis omnium quæ in Italia sunt et personarum numero et loci opportunitate necnon et cujusdam non vanæ superstitionis ratione, celeberrimum. Nam ibi plerumque supra centum ac quinquaginta illius professionis viri, quod publica illic omnis scientiarum generis sint gymnasia, continue resident. Est etiam illius loci situs ita et latus et dispositus, ut eam facile multitudinem capiat. Sanctum præterea atque mirificum divi Dominici primi illius ordinis conditoris corpus summo illic maxime honore et observatione celebratum non parvam loco venerationem atque auctoritatem præstat. Hoc itaque collegium quod et numerosum esset et nuper, ut diximus, arctius vivendi ratione instauratum, maximam patribus illis de eo quem ibi merito præficerent deligendo curam injecerat. Existimabant enim, nec injuria, tanto gregi nisi pium et consummatæ virtutis pastorem præesse non oportere.

[7] [nihilominus eligitur prior Bononiensis.] Proinde multum ac diu consultantibus illis, nec usquam quem eligerent invenientibus; cum ibi nihilominus multi non minus iis quæ studio quæruntur, quam quæ ab natura insita sunt mortalibus clarissimi adessent, quippe totius professionis illius præstantiores convenerant, res longius ac par fuerat trahebatur. Cum igitur hujus rei exitus non plane haberetur, cunctantibus cunctis Tesserus ille Bartholomæus, quem generalem huius Ordinis Magistrum fuisse diximus, hujus cunctationis causam internosciturus, electores adit; quid demum illi conventui priorem, quem ita nuncupant, non circumspiciant, rogat. Diffidentiæ cujusdam ac timiditatis causam audit. Quibus ille, Modicæ, inquit, fidei. Ex tanta, inquam, optimorum patrum collegio neminem adhuc hac provincia dignum decrevistis? Num forte Corradinus noster Brixiensis qualis ille vir sit vos latet? Ite, ac de hoc jamjam consulite. Videbitis enim, nisi ego fallor, omnipotentem Deum his cœptis annuere. Illi eo digresso se ipsos incusantes, quod ejus nondum meminerant, statim summo omnium consensu, quasi dato divinitus consilio, illum priorem decrevere; haud nescii quæque vel arduissima per eum, qui Deum tam propitium haberet (erat enim jam mira de illa apud omnes opinio), administratum non difficile iri. Ille ubi id rescivit, qui jam lætus quod non præesse, sed subesse se nunc putaret, Brixiam reditum meditabatur, mentem perculsus: Hei, inquit, mihi, quo pacto ego delatum mihi tam grande onus sustinuero, qui sub aliis longe levioribus sæpenumero defeci? Qua ratione ego aliis prospexero, qui mihi ipsi cavere non novi? An commode ceteris bene vivendi dux fuero, cum ego nequam et prorsus inutilis me ipsum et propriam salutem negligam? Væ inquam mihi peccatori. Scio ego hæc et longe duriora pro peccatis meis mihi deberi. Sed tu, quæso, piissime Jesu, ne longe facias miserationes tuas a me. Vide, Domine, quia tribulor, et iniquitates meæ obsederunt me. Propterea redde mihi lætitiam salutaris tui, et spiritu principali confirma me. His et aliis hujusmodi multo gemitu ad Deum effusis, Ordinis Magistrum accessit; ad cujus genua provolutus obnixe agere cœpit, ut illud electorum de se decretum rescinderetur; inquiens magnum illi conventui discrimen instare, si illius cura sibi admodum juveni (necdum enim tricesimum annum attigerat) et omnium rerum imperito mandaretur. Ceterum cunctis patribus illum exposcentibus, Ordinisque Magistro jam pridem quisnam Corradinus esset persuaso, dum ille omnino renunciare contenderet, post electionem statim confirmatus est.

[8] [Abhinc magis orationi vacat; tentatus vero confortatur a B. Virgine.] Is ubi hæc præter et opinionem et voluntatem evenisse cognovit, propriæ virtuti omnino diffisus, omnipotentem Deum intemeratamque ejus matrem Mariam virginem, qua intercedente se omnium quæ ante cupierat compotem factum sæpissime cognoverat, precatus, hujus sive oneris sive muneris ingressum fideliter auspicatus est. Consueverat enim vir ille, cum ardui quippiam sibi expediendum esset, non propriæ quod facultati crederet, sed de divino favore nusquam desperare. Ex quo tanta ipsius orationi fides accedebat, ut quæcumque Deum oraret, facile et exoraret. Nam cum ad populum esset oraturus, quod quotidie fere faciebat, longe plura ex orationis sanctuario quam ex librorum lectione illum sibi deprompsisse multi annotarunt. Subjiciemus hoc loco quod quidam ejus discipuli, viri moribus et vita magistrum suum effingentes, ab eo se sub confessionis sigillo audivisse affirmabant. Dum aliquando vir ille sanctus miro quodam mentis fervore solus in cella sua orationi insisteret, ac præ singulari in Deum intentione raptus in spiritu cœlestia, non sine maxima quadam supernæ felicitatis suavitate contemplaretur, videbatur nescio qua lascivientis carnis prurigine ab ea meditatione præpediri. Ex quo ubi ab seipsum rediit, intellexit vir sapiens, nihil æque in juventa maxime difficile quam in carne viventem ab ea, nisi desuper adjuvetur, non pollui. Propterea quod inimicus ille, qui nunquam abest a nobis, quemque incaute cum voluptate fovemus atque ad nostram perniciem instruimus, efficacior profecto ac promptior est ad inferendam calamitatem. Ex quo ille insolentissimi hujusce adversarii vires retundere cupiens, ferreum flagellum in manibus cepit, nudatusque sese, id est corpus suum, hac mente affligere adorsus est, ut nunquam desisteret quoad divinitus carnis petulantiam domuisse non moneretur. Cum autem flagellatum acerrime corpus undique sanguinem emitteret, et ille nihilominus propositi memor flagris non parceret, piissima Domini mater Maria, mira claritate atque odoris fragrantia in medio duarum virginum illi repente emicuit, eumque hunc in modum allocuta est: Cognovi jamdudum, Corradine fili, honestissimum desiderium tuum; nec gemitus tuus mihi fuit absconditus. Tu autem ea olim virtutum fundamenta jecisti, ut orationes tuæ incassum ire non debeant. Quamobrem scito quæcumque amodo Filium meum in nomine meo petieris, te esse consecuturum. Nunc autem ut intelligas quod cupis obtinuisse, renes tuos ita tibi pacabo, ut nullum posthac a carne certamen metuas. His dictis illi proprius admota mirifico quodam suaveolenti ceromate renes ejus his verbis attigisse visa est: Stringantur amodo renes isti, ut nullam unquam carni contra spiritum bellandi dent occasionem. Stupidus ille ac pudore, quod nudus erat, confusus, cum e contra tamen aliquid dicere statuit, a visione illa derelictus est. Hæc socii illius confitente eo se audivisse sanctissime affirmabant. Celebris præterea atque indubitata hujus rei Bononiæ, ubi res gesta, adhuc fama est. et idcirco locus ille præcipua religione habetur, quod ibi Dei Matrem apparuisse non dubitant.

[9] [Subditis auctor est ut æquo animo permaneant tam in prosperis quam in adversis.] Sed jam unde digressi sumus redire par fuerit. Præfectus itaque Corradinus celeberrimo illorum patrum collegio ita se gessit, ut cœlesti potius numine quam mortali providentia se regi cuncti et intelligerent et faterentur. Num cum secunda plerumque mortalium mentes in sui maxime ignorationem ac devia pleraque inducere soleant: adversa vero in nonnullis spem, quæ omnis vitæ hujus dux est et magistra, aut omnino excutiant, aut plurimum labefactent, ita sanctus ille homo non exemplo sui minus quam oratione e effecit, ut in rerum quæ iis contingere possunt successu veram optimamque humilitatem servarent, et in adversis non tantum non frangerentur, sed promptiores insuper alacrioresque fierent. Si quando enim et corporum incolumitas et rerum copia adesset: Nolite, viri patres, aiebat, et fratres, præsentibus rebus admodum confidere; aut blandienti seculo, quo nihil fallacius, nihil nobis infensius, credere. Tunc enim maxime insidiatur, cum nobis maxime arridet. Hæc namque nobis ut præponantur Deus permittit, quo fortitudo et abstinentia nostra, si ea despexerimus, magis eluceat, et iis longe meliora promereatur. Proinde hujusmodi commodis tam caute ac sapienter, quæso, utamini, ut sciatis laqueos ad comprehendendam animam in eis absconditos esse. Nimia enim valetudo multos ad vitiorum præcipitia aditus affectat: corpus cui bene est animum plerumque incautum in perniciem trahit. Rerum præterea copia quamdam menti cæcitatem atque torporem inducit, ut minus Deo et orationi vacemus, ubi minus nobis deesse sentimus; si enim virtus, ut monet apostolus, in infirmitate perficitur, in valetudine et in otio vitia nimirum foventur. His atque aliis hujusmodi monitis vigilantissimus pastor gregem suum lætis in rebus timere, commodisque præsentibus caute modesteque uti docebat. Neque segnius cum adversa ingruissent, ut et patienter ferrentur, et ex eis fructus perciperetur, ostendebat.

[10] [Ingruente Bononiæ pestilentia, omnes solatur ac juvat.] Non multis enim interjectis diebus posteaquam præesse cœpit, magna vis morbi, cum alios finitimos, tum locum illum invasit, adeo ut plurima pallentium graviterque ægrotantium facies extet. Ibi et custos ipse et ceteri fere omnes cum eo premebantur. Tum vero cerneres divinam mirandamque Corradini fidem atque sollertiam. Etenim gravi etsi morbo premeretur, uti qui desuper edoctus suam suorumque salutem fore non dubitaret, animo corporis infirmitatem vincente, ab oratione nusquam vacabat. Simul quoad posset singulos languentes visebat, animos eorum ad præsentia ferenda confirmans, atque erigens ad meliora. Videres juvenili in corpore senis prudentiam, et gravitatem suavitate quadam et comitate conjunctam. Qualis in eo, bone Deus, vox, qualis sermo! Deum loqui, non hominem putares: Eia, fortissimi milites, aiebat, est ultro nobis oblatum tempus, quod summis aliquando votis optandum fuerat, ut imperatori nostro, omnipotenti Deo virtutem nostram ostendere possimus. Exhibeamus itaque corpora nostra hostiam vivam, Deo placentem in multa patientia, et longanimitate. Sic enim paululum in præsentia variis tribulationibus contristari oportet, ut sicuti aurum igne, ita et nos corporali hac et brevi infirmitate probati cœlesti gratia digni habeamur. Ceterum nolo vos ignorare, fratres, his malis omnipotentem Deum finem brevi esse daturum. Sustinete itaque modicum, commilitiones fidelissimi, ut quantum detrimenti corpori nostra præsens attulit infirmitas, tantum divinæ gratiæ animabus nostris accessisse sentiamus. Nec multo post, uti is prædixerat, mira omnibus sanitatis felicitas subsecuta est, ut non plus tristitiæ anteacta valetudine, quam præsenti sospitate lætitiæ adepti viderentur. At Corradinus quæ ventura essent divinitus edoctus ad eos: Gratias, inquit, divinæ clementiæ agamus, quod probans castigavit nos Dominus, nec morti tradidit nos. Verum ad longe majora oportet nos præparari. Imminet enim his oris pestis valida, qua multi mortales hac luce privabuntur, et plerique ex omni religionis statu ad immortalitatem migrabunt, quos et me et nonnullos ex vobis comitari oportet. Quamobrem in hoc potius, quam quod brevem hunc languorem evasistis, gloriamini. Simul et vos ad quamdam temporis perturbationem, qua interim maxime præsens hæc nostra congregatio vexabitur, disponite. Futurum est enim ut propter justitiam et veritatem multas gravesque persecutiones sustineamus. Sed in hac rursus nobis lætandum, quia digni habebimur, qui pro nomine Jesu contumeliam patiamur. Hæc illum non humana scientia sed divina admonitione cecinisse rei exitus brevi declaravit.

[11] [Idem præstat dum Bononienses a summo pontifice deficiunt.] Erat ea tempestate Martinus Columna Pontifex Maximus, qui cum Bononienses, viri facile otium aspernantes et novarum rerum maxime studiosi ab se defecissent, agros eorum hostiliter diripuit, urbemque ipsam gravi obsidione urgere cœpit f. Factionis urbanæ principes omnes, qui pontificis partibus faverent, e civitate ejecerunt, inter quos et Dominicum Mazacossum Viterbiensem, qui Corradino in prioratu successerat, exulare compulerant, quod et pontifici notus et imprimis carus esset, atque oppidanos ei deditionem facere, ut jure tenerentur facere, adhortaretur. Ex qua tota illius conventus administratio in Jacobum Siculum, qui expulsi prioris vices gereret, et Corradinum deveniret. Magna in urbe trepidatio erat et anceps in popularibus maxime discriminis metus. Nam qui optimatibus assentirent urbis direptionem timebant; qui adversarentur proditionis suspecti habebantur. Foris autem et villæ et pleraque oppida direpta, vastati agri, abducti homines, animalia ceteraque in prædam militibus cesserant. In hac tanta rerum perturbatione, pontificis legatus, qui exercitui præerat, ut Corradinus ceterique ejus gratia illius Ordinis fratres, impune egrederentur redirentque concesserat. Nam et in agrorum direptione ut ab ejus cœnobii prædiis abstineretur edixerat. Quod non minorem apud urbis primores invidiam quam ipsi conventui rerum in illius anni usum necessariarum conciliavit. Cum enim multi propter obsidionem in urbe fame premerentur, cessarunt, ut fit, in religiosos et Christi pauperes eleemosynarum subsidia. Nam et quibus res ad vitæ usus superessent, longiorem obsidionis pressuram veriti, misericordiæ viscera claudebant. At divi Dominici conventus ea erat rerum copia quæ et alendis fratribus sufficeret, et aliis mendicantibus plurimum subveniret. Interim pater Corradinus venturi præscius sociis in concionem vocatis; Oportet, inquit, fratres, qui Christo militant ita quidem et sibi ipsi et seculo renunciare, ut quæ Dei sunt dumtaxat quærentes, cuncta hujus vitæ commoda et vitam ipsam pro nomine Jesu negligant. Monet enim nos ipsa Veritas: Nolite, inquit, curare de crastino. Et rursus: Qui amat animam suam perdet eam. Neque potestis simul duobus dominis servire. Propterea dico vobis, permittet Dominus ut ista a nobis auferantur. Sed qui volucres cœli, quæ neque arant neque nent, pascit, ipse nobis providebit. Proinde nihil solliciti simus; sed jactemus cogitationes nostras in Domino, et ipse enutriet nos.

[12] [Ob fidem erga pontificem in carcerem conjicitur.] Post aliquot deinde dies, cum obsidio traheretur, neque ea minus obsidentibus quam obsessis, quod bruma instaret, molesta esset; summus pontifex experiri voluit, an hostes pro Deo facturi essent, quæ pro se facere abnuerant. Universum igitur Bononiæ populum generali interdicto subjecit, quo ecclesiastica officia ea in urbe omnia interdicebantur. Cujus quidem inhibitionis etsi frequens apud plerosque fama esset, nemo tamen de ea re palam loquebatur, quod civitatis primores et pontificem et ejus decreta contemnerent, atque qui ejus dicto parerent, mortem aut exsilium minitabantur. Unde fiebat ut nonnulli sacerdotes, partim ignoratione partim timore divina officia palam celebrantes anathematis censuram promererent. Quod intelligens Christi miles Corradinus, pro nomine Jesu animarumque salute paratus quævis supplicia mortemque subire, huic rei statuit occurrere; ac repente equum inscendit, quo post religionis ingressum alias nunquam usus erat; urbem egreditur, pontificis legatum adit, ab eo interdictionis litteras accipit, easque patentes lanceæ cuspidi alligat, atque ita mox in urbem revertitur. Oppidani rei novitate capti eum frequentes prosequuntur. Ille ubi in plateam pervenisset,quo tum forte magistratus contenderant, edita voce, quo ab omnibus exaudiretur: In nomine, inquit, Jesu, ecce vobis, rebelles atque Deo ejusque vicario in animarum vestrarum perditione contumaces, cuncta divina officia atque ecclesiastica sacramenta interdicta sunt. Nemo se excuset, nemo se hæc ignorasse dicat. Videte litteras; corrigite errorem vestrum, atque hanc demum a vobis perfidiam rejicite. Eo sermone cuncti repente, quasi classicum iis cecinisset, vario modo affecti sunt. Quidam enim quibus veri boni ratio quam principum gratia carior esset, eam omnibus animadversionem paucorum culpa evenisse dolebant; hi tamen non multum, quod et tenuiores et pauciores essent, poterant; alii vero eo ferociores facti et in pontificem et in ejus sancita inclamabant, Corradinumque ipsum hujus rei latorem plectendum censebant. Quo factum est, ut magistratus eum illico capi, publiceque custodiri mandaverit, de ejus vita deinde consulturi. Timebant interim sacerdotes contra pontificis edictum celebrare, cum primo nonnulli vel scientes eam rem neglexissent. Varii ubique sermones, crebra conventicula, templa omniaque religiosa loca clausa, ac totius denique civitatis facies mutata erat. Elapsis hoc modo plusculis diebus statuerunt principes de Corradino sententias dici. Censuerunt multi illum e medio tollendum, quia adversæ factionis protectorem, edendique interdicti potissimum auctorem. Alii vitæ ejus integritatem cognoscentes verebantur, si vim illi afferrent, si non pontifici, Deo saltem se pœnas daturos. Hæc sententia non sine contentione prævaluit.

[13] [Vinculis absolutus, iterum in carcerem retruditur, sed rursus dimittitur.] Emissus igitur vir sanctus e carcere postridie populum ad deditionem hortari cœpit. Quod ubi principibus delatum est, jusserunt quidquid annonæ vinique in eo cœnobio esset auferri, iisque qui pro mœnibus contra pontificem starent partiri. Corradinus socios monuit, ne nutu quidem eam rem graviter ferrent, affirmans quæ hisce opus essent, nusquam defutura. Quod et contigit. Nam quotidie qui ejus rei indignitatem miserebantur, tantum earum rerum quæ ad victum facerent congerebant, ut non tantum necessarius illis patribus victus esset, sed multa insuper superessent, quæ pauperibus erogarentur. Id rursus ne fieret conati sunt principes. Capitale enim esse decreverunt, qui illi quippiam religioni quovis modo contulisset. Tum vero videres ancillas, servos, matronas, quosdam etiam cives quo Dei servos alerent, sub pannis certatim conferre. Providus interea heros Corradinus nulla perterritus injuria populum quotidie docebat, palamque pontificis partes tuebatur. Primores ubi id resciverunt, ut desisteret hortari et monere, acrius etiam instare, supplicium interdum minitari. Ille nihilo secius perseverare, simul eorum rebellionem reprehendere et damnare. Ex quo rursus in carcerem retrusus est. Ubi cum sæpe alias, tum maxime quod Deo gratus vir ille esset apparuit. Plusculos namque dies in vinculis mansit nihil prorsus corporalium alimentorum sumens, sola contentus Eucharistia, quam eo die quo in vincula conjectus est in missæ celebratione accepit. Cum interim ita orationibus intenderet, ut sæpenumero fervente spiritu e terra sublatus totus effulgens custodibus carceris apparuerit. Quod ubi magistratibus renunciatum est, idque ita esse compertum habuere, eum illico emitti jusserunt. Ille e vinculis abiens querebatur inquiens: Nuptiæ quidem paratæ fuerant, at ego invitatus ad eas intrare non fui dignus. Hæc et alia fortis athleta pro ejus civitatis compositione perpessus est.

[14] [Oblatos honores aspernatur.] Demum cum et foris obsidio, et intus urbis facies immutata intolerabilis videretur; cum interdum illud, quod supra memoravimus, annum jam tulissent, nec resistendi spes reliqua esset, deditionem oppidani fecere. Compositis ejus urbis rebus intellexit pontifex quantopere vir sanctus pro re sua, immo pro civitatis et bonorum salute laborasset, cum alias quoque persæpe mira pleraque de eo accepisset, ac propterea tentavit illum secum honore cardinaliumque collegio associare; ratus et legationes et publica alia munera per eum optime obire posse, qui et tam spectatæ apud se fidei, et miræ præ sanctitate apud omnes auctoritatis esset. Multis igitur maximisque precibus ille sollicitatus abnuit, delatumque ultra sibi onus, quod omnes fere mortales summis votis optarent expeterentque aspernatus est, inquiens se non ea gratia laborasse, quo id consequeretur, quod cetera amittendi posset aliquando causa esse. Ceterum laborum suorum, si qui modo fuissent, immutabilem apud Deum mercedem se longe malle quam id, quod ne unum quidem diem se possessurum, haberet exploratum. Unum factum est, ut etiam qui eum ante insectati essent, conversis animis ipsum deinceps summo amore atque observatione prosequerentur, maximisque sed veris laudibus in cœlum tollerent.

[15] [Secundo Bononiensis prior factus, mortem sibi instare prænuntiat: quam peste correptus sanctissime obit.] Dominicus interea Mazacossus, quem ejus Ordinis priorem ab iis qui pontifici adversarentur e civitate ejectum supra docuimus, magnis honoribus a pontifice auctus redierat. Etenim generalis prædicatoriæ religionis vicarius delectus confirmatusque fuerat. Hic qui antea sævientes in gregem suum tyrannos intellexisset, præ ægritudine longam importunamque infirmitatem contraxerat, qua non multo post reditum suum ad superos feliciter emigravit. Huic omnium consensu, immo jussu Corradinus substitutus est; qui se eo munere diutius non functurum esse multis audientibus prædixit, quod jam dormitionis suæ tempus diceret instare. Nec vanum illius fuit oraculum. Non multis sane interjectis diebus, ut plerumque post necessariarum rerum penuriam usuvenit, acris Bononiæ civitatem pestilentia g invasit; quæ cum late ubique grassaretur, illud etiam cœnobium sævissime corripuit. Quid ageret piissimus pastor? Si enim gregi suo adesset, atque uti par erat ministraret, pestem procul dubio evitare non poterat: sin sibi cavens illud desereret, veram caritatem, qua pro amicis animam nostram ponere jubemur, negabat. Proinde alioquin desuper edoctus migrationis suæ tempus adstare, præsentis vitæ cura omnino rejecta, tanto studio et alacritate ubicumque opus esset infirmitantibus inserviebat, ut nemini dubium esset illum ad certam immutabilemque repositam sibi mercedem festinare. Cum vero post paucos dies nonnullis qui ægrotaverant jam vita functis, se quoque lethifera ea lue correptum sentiret: Gratia, inquit, Deo meo, qui me usque ad vesperam laborare non est passus, sed e medio cursu multis me fluctibus jactatum in tutissimum salutis portum vocare dignatur, ubi pro operibus meis secundum exuberantiam misericordiæ suæ infinitæ mihi præmia repensurus est. Oro itaque te, Jesu piissime, ut hoc desiderium meum ultra non differas, sed juxta clementiam tuam me cito ad te venire jubeas. Quemadmodum enim desiderat cervus ad fontes aquarum, ita desidreat anima mea ad te Deum fontem vivum. Educ igitur de corpore isto animam meam, ut confiteatur nomini tuo in secula. Hæc et alia obortis præ gaudio lacrimis cum vir sanctus decantasset, assidentibus quibusdam ejus discipulis, multumque, quod jam ab se abiturum viderent mœrentibus ait: Non enim vos derelinquam, sed si pie vixeritis, multo proprior vobiscum ero quam antehac fui. Proinde recte agite, veram humilitatem servate, mutuam super omnia caritatem habete; memores sicuti salutem a peccatoribus longe esse, ita justos et pie viventes et Deum propitium et sanctos ejus quam familiares semper habere. Ingravescente mox in dies morbo, allata sibi ecclesiastica sacramenta summa cum veneratione ac mentis jubilatione suscepit, gratias usque omnipotenti Deo ac gloriosæ ejus matri agens, quod jam hujus vitæ cursum se peregisse sentiebat. Cum autem astantes benedixisset sensimque eo usque naturæ vis defecisset, ut sine mora spiritum emissurus videretur: cum nihilominus sine intermissione, ut poterat oraret, edita voce adeo exclamavit; ut per totum cœnobium exaudiretur: Piissime Jesu, piissime Jesu, Maria sacratissima præsto sis mihi. Ecce antiquissimus serpens, ecce horrendus humani generis inimicus, qui egredientem animam meam voraturus adest. Eripe me, Domine, de ore leonis et animam meam de manu inferi. Precantibus deinde certatim et qui antea cum eo erant, et qui eo clamore accurerant, ille miti hilarique vultu, quippe qui accedente præsidio adversarium vicisset, post octavum diem ex quo ægrotare cœperat, calendis vero novembris, mortalia membra deserens supernis civibus meruit associari. Anno a saluberrimo Mariæ Virginis partu MCCCCXXVIIII°, cum annos duos ac triginta in terris egisset, quorum duos et viginti pie in seculo, decem autem in religione pie consummavit, sic annuente summo maximo et omnipotenti Deo, cui honor sit et gloria in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Tunc temporis jure hoc titulo donabatur venerabilis Conradinus, ut singulis patebit ex sequenti decreto quod jam laudatus P. Bonara nobis descripsit ex libro Conciliorum conventus S. Dominici Bononiæ ab anno 4459 ad 1648. MCCCCLXXVIII die 11 junii. — Propositum fuit die prædicta per R. patrem priorem conventus fratrem Bartholomeum de Bononia sacræ Paginæ professorem infrascriptis patribus et fratribus omnibus sacerdotibus in dicto conventu existentibus, qui huic partito de suis manibus subscribunt. (Decernitur primo ut ad erigendam capellam in honorem S. Hieronymi dejiceretur murus aliquis in ecclesia existens ac sepultura familiæ Legnani amoveretur.) Item eodem die et hora coram prædictis et infrascriptis patribus et fratribus … propositum fuit per dictum patrem priorem … cum sit quod propter ædificationem dictæ capellæ ut supra proxime nominatæ, capitulum antiquum conventus sit destructum, et a forma prima ipsius remotum, et in aliam primæ formæ satis longiorem, ex quo difforme satis apparet. Et propter dictum capitulum aliquæ sepulturæ intus illud existentes remotæ sunt et removendæ propter pavimentum uniforme fiendum et renovandum… Et cum sit quod sanctæ memoriæ fratris Conradini de Brixia ossa in cimeterio fratrum prope capitulum immediate posito, minime ab aliorum fratrum ossibus distingui possunt, ad hoc ut in honorem suum possit construi sepulchrum: quod quamplures Brixienses honorifice visitare disposuerunt ex quammaxima devotione in illum concepta ex quampluribus miraculis Brixiæ, illius meritis obtentis. Ex quo venientes tales honoraturi illud, et non inventum, scandalizari possent. Utrum in dicto cimiterio et juxta dictum capitulum debeat construi una capella mediocris quæ sit aperta versus capitulum, anteposita una crate ferrea …, tum propter pulchritudinem dicti capituli et pulchriorem comproportionem longitudinis ad latitudinem … et propter ossa fratrum tam fratris Conradini prædicti quam aliorum fratrum indistincto recolligenda et supponenda dicto altari; ut saltem adoratoribus illius dici possit: Sub hoc altari sunt ossa illius S. viri, fratris Conradini de Brixia. Conclusum est ab omnibus dictam capellam in loco prædicto debere construi propter prædictas causas satis rationabiles.

b Matthæus dei Bonimperti electus est episcopus Mantuanus 26 maii anni 1428 [D'Arco, Storia di Mantova, tom. VII, p. 58.] .

c De Bartholomæo, qui natione gallus, absens renuntiatus est magister Ordinis 18 maii 1426 in vigilia pentecostes, vide Bibliothecam Prædicatorum tom. I, p. 776. De capitulo generali tunc habito ita legitur apud Muratori [Rer. Ital. Script., tom. XVIII, col. 232.] : Anno 1426, de dicto mense maii factum fuit capitulum generale Fratrum Prædicatorum in S. Dominico in Bononia, ubi venerunt ultra 600 fratres et fecerunt suum generalem.

d De hac reformatione Hieronynimus de Bursellis refert [Chronicum Magistrorum generalium Ord. Præd., cod. mss. bibliothecæ Universitatis Bononiæ, fol 170.] : Anno Domini 1427 conventus sancti Dominici de Bononia reformatus est ad vitam regularem per Magistrum Bartholomæum Texerii cum magna prudentia. Primus prior in dicta reformatione fuit vir sanctus et regularis vitæ fervens zelator Fr. Conradinus de Brixia, qui ibidem tam fratribus quam populo suæ religionis ostendit exempla. Annales vero Bononienses [Muratori, Rer. Ital. Script., tom. XXIII, col. 870.] : Conventus S. Dominici cum esset male gubernatus in temporalibus et pejus in spiritualibus a fratribus dictis conventualibus, introducti sunt fratres ejusdem Ordinis observantiales, qui sua conversatione et dignissimo modo officiandi in ecclesia non parum civitatem et dictum conventum exornant. Conventuales autem a dicto conventu ejecti sunt.

e Ejus orandi studium innotescit et ex hoc testimonio quod refert Hienonymus de Bursellis in supradicto codice: Die tertia septembris anni 1490, ego frater Honorius a Brescia conventus S. Dominici Mutinensis præsente venerabili patre Joanne de Ollandia interrogavi diligentissime venerabilem patrem fratrem Hieronymum de Bagnacavallo ejusdem Ordinis Mutinæ commorantem et studiosissime requisivi, annos enim sexaginta septem in nostra religione egerat, num meminisset sciretve quædam de B. Conradino a Brixia, de Bornati nuncupato, quoniam ei fuerat coævus. Dixit autem coram prædicto fratre Joanne B. Conradinum tunc reputatum fuisse frequenter et assidue orationi vacuisse.

f

De variis factionibus quæ tunc temporis Bononiam vexabant cfr. Acta tum B. Nicolai Albergati ad diem 9 maii, tum B. Archangeli a Canetulo ad 29 octobris. Hæc vero ex Annalibus Bononiensibus Hieronymi de Bursellis jam citatis [Tom. cit., col. 871.] adduci possunt: Anno 1428 Baptista de Canetulo cum suis sequacibus prima die augusti in platea Communis Bononiæ papilionem combusserunt et multas apothecas. Pars vero Bentivoliorum, congregatione facta juxta domum Joannis de Malvitiis, versus plateam venit. Cardinalis autem sanctæ Crucis se huic tumultui opposuit, sed parum aut nihil profecit. Commissum est civile prælium. Legatum Bononiensem Canetuli comprehenderunt et ad domum domini Matthæi de Canetulo ducentes, ejus bona deprædati sunt. Palatium potestatis similiter prædæ expositum est. Regimen novum erectum est; civitas a Pontifice interdicitur et sacra cessarunt. Bellum contra nos instauratum est ab Ecclesia. Frater Conradinus de Brixia Ordinis Prædicatorum cum prædictum interdictum papæ Bononiam, obedientia cogente portasset, a regentibus civitatem in carcerem intrusus est. Canetuli, qui in regimine principatum tenebant, hunc fame in carcere moriendum destinaverant, quidam autem ex civibus, qui hunc fratrem noverant magistratui dixerunt: Vos putatis quid magnum facere contra istum fratrem si fame moriatur in carcere: sed sciatis, quia nil aliud tantum desiderat quam pro obedientia mori. Sanctus enim vir est et religionis magnæ. Cum hæc intellexissent liberum dimiserunt. Ad annum autem 1429 [Ibid., col. 872.] : Cardinalis dictus de Comitibus missus est in exercitum ecclesiæ a Martino pontifice qui statim omnes induxit, ut vineas extra portam S. Stephani præciderent. Et paulo inferius monet pontificem inter ac Bononienses pacem firmatam fuisse 25 septembris et interdictum, quod per annum duraverat, ablatum. Matthæus vero de Griffonibus de iisdem ita scribit [Muratori, Rer. Ital. Script., tom. XVIII, col. 232.] : Anno 1428, die lunæ, secundo mensis augusti, illi de Zambeccariis, de Canitulo, de Griffonibus, de Ghisleriis et multi alii de domibus bonis civitatis Bononiæ videntes quod per regimina ecclesiæ in civitate prædicta non bene tractabatur totus populus, quod civitas erat destructa propter robarias et extorsiones, quas cotidie faciebant, moti compassione sui et totius civitatis traxerunt ad plateam armata manu cum populo et finaliter expulerunt ecclesiam prædictam de Bononia; de qua expulsione totus populus collaudabat Deum et cives qui hoc fecerant, cridando: Viva il Povolo e le Arti. Et fecerunt novem antianos.

g Pestis hujus meminit Melloni [Atti o memorie degli nomini illustri in santità, nati o morti in Bologna, tom. III, p. 81.] in Actis B. Nicolai Albergati.

EPISTOLA B. CONSTANTII DE FABRIANO DE VIRTUTIBUS VENERABILIS CONRADINI
ex cod. Bononiensi collato cum Brixiano E VII. 14.

Ven. Conradinus de Brixia, confessor Ordinis S. Dominici

BHL Number: 1915

EX MSS.

Venerabilibus in Jesu Christo patribus: fratri Honorio a Brixia subpriori conventus Brixiensis et fratri Christophano de Alzano, utrique ex Ordine Prædicatorum, frater Constantius de Fabriano, ejusdem Ordinis, salutem in Christo et lætitiam sempiternam. Accepi vestræ paternitatis litteras post capitulum nostrum provinciale anno 1478 Mediolani celebratum, quibus rogastis transmitterem aliquas veras informationes de vita reverendi ac beati fratris Conradini Bornato a Brixia [Huc usque ex cod. Brixiensi. Deest in Bononiensi.] . Venerabiles patres, melius foret forsitan me digitum ad os ponere, quam præsumere laudabilia tam eximii viri insufficienter narrare, præsertim cum tunc juvenis verecundus essem, et in Ordine novus, nec mea interesset passim multa indagare. Sed, ne videar vestras contemnere preces, de multis pauca narrare curabo. Fuit autem tantæ perfectionis atque exemplaritatis, ut non putarem atque existimarem similem suo tempore in sanctitate fuisse. Videbatur divina gratia mirabiliter in suo angelico vultu. Apparebat autem ita virtutibus, donis ac moribus ornatus, ac si Dominus non dico angelum, sed unum de seraphium iu ædificationem ac eruditionem fidelium, potissime fratrum de cœlo misisset, prout ordini, et maxime reformationi conventus Bononiensis, quæ peracta fuit anno Domini 1426 in festo sancti Andreæ, vel in principio adventus, expediebat. In quo conventu primus, peracta reformatione, prior fuit. Nam cum prior Brixiensis esset, venerat Bononiam gratia visitandi Rmum Magistrum Ordinis, scilicet magistrum Bartholomæum Texerii, qui tunc Bononiæ erat; nec non gratia petendi absolutionem sui prioratus: qui ipsum a prioratu Brixiensi absolvit, et priorem conventus Bononiensis ipsum merito instituit. Et quamquam conventus purgatus non esset, sed mixtim conventuales et observantes viverent, tamen miro modo ab omnibus diligebatur. Omnes autem commendabant atque extollebant eum. Erat autem miræ humilitatis et obedientiæ, et non solum majoribus sed etiam minoribus, dummodo sibi dictum fuisset, ut aliquid ex obedientia faceret. Nam in illis primordiis regularitatis conventus Bononiensis, ubi prior erat, erat quidam secularis refectorarius, qui ipsum esse tantæ abstinentiæ videns, et compatiens sibi dicebat interdum ut ex obedientia collationem faceret. Quo obedientiæ nomine audito, ut zelator obedientiæ et eximiæ humilitatis prædictus, quamquam miræ abstinentiæ esset, ei parebat. Et, ut evidentibus signis apparebat, considerans doctores qui exemplis et traditionibus suis omnes sanctæ Ecclesiæ filios imbuerunt, tirocinium militiæ christianæ sanctis jejuniis inchoasse, ut contra spirituales nequitias pugnaturi abstinentiæ arma caperent, quibus incentiva vitiorum truncarent, videbatur sibi non sufficere omnia Ordinis jejunia servare, a carnibus continue abstinere, quin immo multa superaddebat. Nam in communi refectione refectorii existens videbatur sibi conscientiam facere sumere ac comedere quæ alii fratres cum gratiarum actione sumebant. Et si ferculum accipiebat, sæpius aliis scutellam tenuissimis buccellis panis implebat, et modo uni, modo alteri mittebat. Omnes suigestus propter * comestionem mihi gratissimi erant. Nam videbatur ductus conscientia comedere non posse, aut potius nolle, et hoc mihi gratum non erat. Non sufficiebat sibi suum corpusculum vigiliis et abstinentiis atque assiduis orationibus edomare, quin et cilicium plurimum carnis edomativum, quod me vidisse fateor, et ipse deferret. Et quia quod a corpore demitur, in spiritum reponitur, evidentibus signis apparebat divinas ac spirituales degustare dulcedines. Nam in oratione erat assiduus, et cum tanto suo tempore orabat fervore, ut ejus flebiles voces ac clamores eminus audirentur. Unde clare apparebat jubilationes plurimum degustare, cum jubilus sit quoddam spirituale gaudium cordi repente ex aliqua contemplatone, collatione vel oratione infusum, quod totum cor concutit ex sui vehementia, et quod tremore commovet, delectabiliter cruciat, quia motus ex gaudio consolatur, sed ex impetu fortitudinis corpus debilitatur; et aliquando per lacrimas, interdum per visum, aliquando per quosdam clamores vel aliquos gestus vel singultus quasi evaporando erumpit, non valens se intra se tacitus continere. Unde Gregorius dicit: Jubilum dicimus, quando ineffabile gaudium mens concipit, quod nec abscondi possit, nec sermonibus aperiri. Et tamen quibusdam motibus proditur, quamvis nullis proprietatibus aperiatur. Unde psalmista ait: Beatus vir qui scit jubilationem. Non ait Qui dicit, quia sciri quidem jubilatio potest, sed dictu exprimi non valet. Et non solum in oratine existens et contemplatione ostendebat spirituales degustare dulcedines, sed ambulando et stando semper secum jubilare apparebat, et in aliqua mentis elevatione esse. Erat mirabiliter taciturnus, nec unquam ex ejus ore inutile persensi aliquem audisse. Unum quid minimum quod me tangit, de ejus eximia caritate referam. Unum semel ab eo cingulum, quod die noctuque deferimus, petii. Ipse autem pietate plenus a parte aliquantulum secessit, et cingulum quo ipse præcinctus erat, extraxit; et mihi quamvis renuenti obtulit. Alia vice recolo sibi dixisse velle confiteri, et quia tunc sibi non vacabat, in sero ad meam, gratia me audiendi, devenit cellam. Ex prædictis conjicere potestis quantæ devotionis fuerit ac sanctitatis. Sed si ipsum vidissetis, et secum morati, parum me vel quasi nihil respectu existentiæ rei dicere cerneretis. Pluries me reperi cum his qui ipsum cognoverunt, et secum in conventu Bononiensi morati fuerunt, ad invicem colloquium de beato fratre Conradino de Brixia habuisse, ex quibus nullum sentio ad præsens superesse; et cum de eo ac ejus angelica vita loquebamur, non cum parva spirituali lætitia ac gaudio loquebamur, nec ejus laudabilia, quæ in nostris sentiebamus cordibus, ad plenum explicare valebamus, quia plura miranda et narranda essent. Infinitas [Quod sequitur desumptum est rursus ex cod. Brix.] gratias refere Deo, qui non solum per suam clementissimam bonitatem me vocavit ad hanc almam religionem, sed et mihi concessit ut in ipsa cognoscerem tot magnæ virtutis servos Dei altissimi, quorum multi gratia miraculorum fuerunt insignes; et felicem me duco quod vixerim in hoc conventu ubi et vixerunt. Sed in primis gaudeo quod viderim, cognoverim beatum fratrem Conradinum de Brixia, ac magis in mirabilem ejus quam in alius cujuslibet vitam pietate feror, cujus tamen vitam vix æquo æstimare possum, ac illum vidi plus mille miraculis illustrem. Certe bono ejus exemplo multum refero acceptum, ac venerandæmemoriæ sanctitatis ejus quam teneo. Majorem quidem fecissem in nostra religione progressum, nisi mea pigritia et tepiditas me remorata fuisset.

[Annotatum]

* lege præter

VITA VENERABILIS CONRADINI
apud Taegium in cod. Brux. 8929 coll. cum edit. Leandri Alberti.

Ven. Conradinus de Brixia, confessor Ordinis S. Dominici

BHL Number: 1916

EX MSS.

DE EJUS PROGENIE, ORIGINE ET STUDIIS. [Sequens apud Albertum fol. 249 legitur proœmium: Nicolaus Bagnatorius Brixianus Augustino Comottæ Brixiano comprædicatorio S. Tanta est erga te fidei meæ observantia amorisque sinceritas, Augustine charissime, ut nil mihi jocundius ac honestius videri possit quam cum ingenuo animo tuo quod gratum sit sæpius offerre valeam. Non ea profecto ratione solum quoniam utrique eadem patria sit, sed potius quia te cum propter summum ingenium tuum summamque doctrinam tum propter singularem modestiam tuarumque virtutum splendorem gratissimum summa semper amplexatus sum benevolentia. Quamobrem cum Leander Albertus Bononiensis, utriusque nostri amantissimus, præclarum et elegans opus virorum illustrium hujusce nostræ prædicatoriæ sectæ memoratu digna fideliter narrans confecturus esset, rogavit me ut beati Conradini concivis nostri vitam breviori quo possem stilo componerem: quod quidem, ut illi tamquam amico singulari morem gererem præstare minime renui. Nemini, vero licet quid minimum sit, nisi tibi munusculum istud offerendum censui, qui etiam sanctorum patrum exempla æmulaturus sedulo perquiris. Eo igitur animo illud suscipe, quæso, quo ego te semper sum prosecutus et dum vivam prosequar, et quo idem offerens adhuc digniora tibi quam dedicam cogito. Vale, unicum gentis nostræ decus. Bononiæ, pridie idus junii 1516.] — Beatus Conradinus Brixiensis de civitate Brixia, provinciæ Lombardiæ, patre Virgilio de Bornada, honesta et honorabili familia originem duxit. Anno autem ætatis suæ decimo septimo a patre suo, ut in utroque jure studeret, Paduam missus est, ubi tunc generale florebat studium. In quo per quinquennium moratus ita profecit quod ipsum in doctorum collegio adscribendum decernerent; ipse autem talem mundi fugiens gloriam, ad evangelicam doctrinam et ad sanctorum patrum instituta aspirare cœpit.

[2] DE INGRESSU EJUS AD ORDINEM FF. PRÆDICATORUM ET PROFESSIONE. — Annum igitur agens vigesimum secundum Ordinem FF. Prædicatorum, quatenus id quod intendebat facilius assequi posset, ingressus est, et a venerabili patre F. Mattheo de Bompartis Novariensi ejusdem Ordinis, postmodum suis exigentibus meritis Mantuano episcopo, habitum suscepit. Cum autem, ut moris, vitam religiosam profiteri deberet, per triduum jejunium sustinuit, et ab omnibus seclusus orationibus et jejuniis insistebat; postmodum a fratribus inventus in abditioribus locis conventus, ita alacer ac fortis apparuit, ac si nullius inediæ laborem passus fuisset. Facta autem professione ad theologiæ studium totum se dedit, nunquam tamen labores religionis suæ vel onera prætermittens.

[3] DE EO QUOD PRIOR BRIXIENSIS INSTITUTUS EST, EJUSQUE FRUCTUOSA PRÆDICATIONE. — Adveniente tempore factus est prior conventus Brixiensis. Prædicans itaque populo summa cum gratia et facundia, ea quæ aliis proponebat, ipse prius adimplere curabat. Multos namque feneratores, adulteros, corruptores, aliisque vitiis irretitos ad salutis viam adduxit. Erat namque humilitate profundus, caritate fervidus, vita purissimus et in bonis operibus perseverantia mirabilis. Semel tantum omni tempore in die comedebat et vilissima cibaria sumebat, nec unquam ad satietatem, sed parcissime ac tenue, ne ex abundantia ciborum contra spiritum caro insurgeret. In vestitu humilis et abjectus erat, ut videretur, sicut vere erat, de hoc mundo nihil curare. Obtinuit namque multis precibus absolutionem ab officio prioratus ob humilitatem.

[4] DE EO QUOD FACTUS EST PRIMUS PRIOR REFORMATI CONVENTUS BONONIENSIS. — Reformato autem conventu Bononiensi per magistrum Ordinis Fr. Bartholemeum Texerii, anno Domini 1426, in festo B. Andreæ apostoli ipso magistro Ordinis proponente et disponente, a fratribus omnibus unanimiter est electus. Quod ille ut audivit, ingemuit eo quod parvum fugiens onus longe majus sibi imponi cernebat. Dicebat namque: Quonam pacto tantum onus sustinere potero, qui sub aliis levioribus sæpe defeci? Venerat tunc temporis Bononiam, cum adhuc prior Brixiensis existeret, magistrum Ordinis visitaturus, qui Bononiæ tunc temporis erat, petendique a sui prioratus officio absolutionem. Ad pedes igitur magistri accessit, genubus provolutus cum lacrimis eum rogans et obsecrans, quatenus electionis scrutinium annullaret et cassaret, inter cetera ætatis imbecillitatem objiciens, nam trigesimum annum nondum compleverat. Dum autem ille omnino renuntiare vellet et pro posse laboraret, tandem Dei voluntas et fratrum desiderium est adimpletum, quia post electionem ab ipso magistro Ordinis prior Bononiensis est confirmatus.

[5] DE EJUS FERVENTI ORATIONE ET MENTIS JUBILO. — At ubi vir Dei divinam adimpleri conspexit voluntatem, totum se ad orationem contulit et precipue beatam Dei Genitricem precabatur, ut ipsum in tali dirigeret regimine, qua intercedente sæpissime se noverat prius in petitis exauditum. Semper cum arduum quid sibi occurrebat, ad orationis refugium accedere consueverat, suæ non credens facultati, sed divinum flagitans subsidium. Nam et retulit F. Constantius de Fabriano, vir sanctus, qui tunc temporis subditus ejus erat: “Ipse B. Conradinus in oratione multum assiduus erat, cum tantoque orabat fervore ut ejus flebiles voces et clamores eminus audirentur: unde clare apparebat divinas gustare consolationes et jubilationes. Est autem jubilus spirituale quoddam gaudium cordi repente ex aliqua contemplatione vel oratione infusum, quod totum cor concutit et sui vehementia tremore commovet et delectabiliter cruciat. Qui motus ex gaudio consolatur, et impetu fortitudinis corpus debilitat, et aliquando per lacrimas, interdum per risus, nonnunquam per clamores quosdam vel aliquos gestus vel singultus quasi evaporando erumpit, non valens intra se tacitus contineri. Unde B. Gregorius dixit [Hæc apud Albertum omissa.] : Jubilum dicimus, quando ineffabile gaudium mens concipit, quod nec abscondi possit, nec sermonibus aperiri, et tamen quibusdam motibus proditur, quamvis nullis proprietatibus aperiatur. Unde psalmus: Beatus vir qui scit jubilationem. Non enim ait, Qui dicit, quia sciri quidem jubilatio potest, sed dictis exprimi non potest. Et non solum in oratione existens et contemplatione ostendebat spirituales degustare dulcedines, sed ambulando et stando secum habitare apparebat et in aliqua esse mentis elevatione. Erat enim mirabiliter taciturnus, nec ex ejus ore inutilis sermo audiebatur.”

[6] DE BEATA VIRGINE SIBI ET SE FALGELLANTI APPARENTE, RENESQUE IPSIUS CONTRA LIBIDINEM OLENTI CEROMATE STRINGENTE. — Cum autem vice quadam in cella solus oraret, sensit quod caro aliqualiter lasciviens tunc et sæpissime a divinorum contemplatione impediret. Quod ubi vir Dei persensit, zelo pudicitiæ conservandæ ductus ferreum arripiens flagellum et nudatus tamdiu carnem flagellavit quousque sanguis in terram flueret, corporis illecebras retundere cupiens. Cum itaque sic se verberans persisteret, sanguine undique decurrente, nec sibi parcere vellet, piissima Dei genitrix Maria duarum in medio virginum miro cum odore illi repente apparuit, eique dixit: Cognovi jam dudum, Conradine fili, honestissimum desiderium tuum, nec gemitus tuus mihi fuit absconditus. Tu enim ea virtutum jecisti fundamenta, quod orationes tuæ incassum ire merito non debent. Quamobrem scito amodo quæcumque Filium meum in nomine meo petieris, te esse consecuturum. Nunc ergo ut intelligas te quæ cupis obtinuisse, renes tuos ita tibi pacabo, ut nullum in carne certamen metuas. His dictis, illa propius accessit, et mirifico suavique et olenti ceromate renes illius his verbis attigisse visa est: Stringantur amodo renes tui, ut nullam unquam carni contra spiritum bellandi dent occasionem. Hoc facto, dulcis illa visio disparuit; locus autem ille in quo beata Virgo apparuerat, in magna habitus est veneratione.

[7] DE EXHORTATIONE QUAM AD SUBDITOS SUOS DEVOTE FACIEBAT. — Hortabatur itaque fratres suos, jam pastor factus verbo et exemplo, mundi rebus perfecte abrenuntiare, et blandienti seculo nullo modo credere; docebatque diaboli laqueos cavere et carnem non hostem facere sed sub spiritu edomare; multaque alia vir Dei oviculis sibi creditis sancte semper proponebat. Et quamvis conventus plene purgatus non esset, mixtique hi qui conventuales dicuntur et observantiales essent, miro tamen modo ab omnibus diligebatur. Omnes enim extollebant et commendabant eum, nam benignitate ac mansuetudine ad regularem observantiam attrahebat. Erat tunc temporis in præfato conventu frater quidam, Nicolaus de Sicilia nuncupatus, qui regularem vitam nondum amplexus fuerat. Hic cum carnem occulte ad cellam suam detulisset et eam comederet, B. Conradinus, tunc prior existens, spiritu Dei ductus venit vespere ad dicti fratris cellam, dicens: Bone frater, habetisne hic aliquid ad manducandum? Ille primo negans, tandem a sancto viro rogatus carnem produxit, quam cum sanctus vir vidisset, dixit: Ergo comedamus. Refecti ambo gratias egerunt. Cum autem vir Dei recessisset nulla exasperatione facta, frater ille ad se reversus dixit: Certe male feci. Mutatus ergo benignitate viri sancti in regulari observantia permansit et de cetero Deo sancte et devote servivit.

[8] DE MIRABILI ABSTINENTIA ET CILICIO QUOD PORTABAT. — Ut autem evidentibus signis apparebat, considerans Ecclesiæ doctores, qui verbis, exemplis et traditionibus suis omnes Ecclesiæ filios imbuerunt, tirocinium militiæ christianæ a jejuniis sanctis inchoasse, ut contra nequitias spirituales pugnaturi arma caperent, quibus incentiva vitiorum truncarent, videbatur sibi non sufficere omnia Ordinis jejunia servare, et carnibus abstinere continue, quin immo multa superadderet. Nam in communi refectione [Hæc apud Albertum omissa.] refectorii existens videbatur sibi conscientiam lædere sumere ac comedere quæ alii fratres cum gratiarum actione sumebant, et si ferculum accipiebat, aliam scutellam tenuissimis buccellis panis implebat, et modo, uni modo alteri mittebat. Omnes sui gestus præter comestionem omnibus gratissimi apparebant. Non sufficiebat sibi suum corpusculum vigiliis, abstinentiis atque assiduis edomare orationibus, quin et cilicium plurimum carnis edomativum et ipse deferret, prout præfatus Fr. Constantinus de Fabriano se vidisse testatur.

[9] DE EJUS PROFUNDA HUMILITATE, PROMPTA OBEDIENTIA ET EXEMPLARITATE. — Erat autem vir sanctus miræ humilitatis et obedientiæ promptæ, ut non solum majoribus, sed etiam minoribus, dummodo sibi dictum fuisset, quod ex obedientia faceret. Nam in primordio reformationis præfati conventus Bononiensis, ubi prior erat, quidam secularis refectorarius erat, qui eum sanctæ cernens esse obedientiæ, ei compatiens dicebat interdum ei, ut ex obedientia collationem faceret. Qui obedientiæ nomine audito, ut obedientiæ zelator et humilitate eximia præditus, quantumvis, ut dictum, miræ esset abstinentiæ, ei humiliter obediebat. Tantæ etiam perfectionis et exemplaritatis fuit, ut non putaretur seu existimaretur suo tempore similem in sanctitate fuisse. Videbatur divina gratia mirabiliter in suo angelico vultu relucere. Apparebat autem ita virtutibus, donis ac moribus plenus et adornatus, ac si Dominus non dico angelum, sed unum de seraphim in ædificationem et eruditionem fidelium et maxime fratrum de cœlo misisset, prout Ordini et reformationi conventus Bononiensis expedire videbatur.

[10] DE FERVENTI CARITATE VIRI SANCTI. — Maximæ etiam caritatis hic sanctus vir fuit, ita ut pro salute proximi ardere videretur; peccata autem hominum præcipue deflebat. Accidit namque adstante quodam venerabili patre, quod quidam civis Bononiensis laudabilis et honestæ vitæ, dum commendari audisset laudabilem B. Conradini religionem adjecit: Cum meam audiret confessionem, ita lacrimabatur ac si alter B. Ambrosius præsens esset, quamvis peccata mea quotidiana gravia non essent. Quadam vice Fr. Constantius de Fabriano præfatus [Hæc apud Albertum omm.] , ut ipse asseruit, ab ipso beato viro cingulum, quod diu noctuque deferimus petiit: ipse sanctus vir pietate plenus a parte aliquantulum secessit et cingulum quo præcinctus erat, extraxit et ipsi quamvis renueret obtulit. Alia vice dum dictus F. Constantius beato viro se velle confiteri dixisset, ipse sibi non vacare duceret, vespere ad ejus venit cellam, confessionem ipsius audiendi gratia; ex quo conjici potest quantæ hic beatus caritatis, devotionis ac sanctitatis fuerit.

[11] DE EO QUOD PROPHETÆ SPIRITU CLARUIT ET MULTA PRÆDIXIT ET DÆMONIACO HUMILI PATIENTIA BEATI VIRI LIBERATO. — Multa præterea fratribus futura prædixit. Cum enim Bononiæ prior esset, gravis morbus conventum invasit, adeo quod plures fratres et ipse tali ægritudine laborarent. Quos benigne et alacriter ad tolerantiam hortabatur; nec ex infirmitate sua deficiebat, sed magis proficiebat sibi et aliis. Ab oratione nunquam cessabat, confidens et sperans de Domini miseratione. Dixit autem fratribus Deum illi infirmitati cito finem esse daturum: quod et rei postmodum probavit eventus. Nam omnes cito convaluerunt per Dei misericordiam. Prædixit etiam tribulationes super civitatem et conventum esse venturas: quod et factum est, prout infra patebit. Retulit quidam antiquus frater quod, cum B. Conradinus quemdam visitasset dæmoniacum orationesque quasdam super eum diceret, dæmoniacus ille alapam viro Dei dedit: quam patientissime ferens cum inde recessisset dæmoniacus post ipsum currens veniam petiit. Qui cum a beato viro elevatus fuisset, statim a dæmonio liberatus est.

[12] DE TRIBULATIONIBUS QUAS PROPTER INTERDICTUM AB EO BONONIAM DELATUM PATIENTER SUSTINUIT. — Per idem tempus, cum Bononienses Ecclesiæ rebellassent, summus pontifex Martinus V cum exercitu urbem obsedit. Tunc cives Bononienses, qui pro parte Ecclesiæ stabant de urbe ejecti sunt. Fratrem quoque Dominicum Magocostam, tunc priorem, qui B. Conradino in prioratu successerat, eo quod pontifici notus erat et carus, exulare compulerunt. Tandem cum civitas Ecclesiæ gladiis non humiliaretur, pontifex ipsam sub universali posuit interdicto; et cum nullus esset, qui papales introferre litteras auderet, beatus vir equum ascendens civitatem egreditur; pontificisque legatum adiit, qui in exercitu præsens erat: et papales accipiens litteras statim super hastam patenter affixit, urbem ingreditur et usque ad civitatis plateam devenit, fortiter clamans: Ecce Deo et ejus vicario rebellibus vobis, et in damnum animæ vestræ contumacibus, cuncta ecclesiastica sacramenta et divina officia interdicta sunt. Nemo se excuset, nemo se ignorare dicat, videte litteras, corrigite errorem vestrum. Et multa alia his similia proclamavit. Tunc illico capitur, incarceratur et de ejus morte tractatur. Unus autem eorum qui in concilio erant, dixit: Non interficiamus eum, quia nihil aliud magis desiderat, quam pro obedientia Ecclesiæ mori. Tandem Dei voluntate primatibus qui in concilio erant, de morte ipsius discordantibus, de carcere et morte liberatur, quamvis plures vellent ipsum occidere; sed propter viri integritatem et vitæ sanctitatem omnibus notam aliqui ipsum defensarunt. Nec propter hoc de carcere eductus sanctus vir destitit pro nomine Jesu et animarum salute populum hortari ad Ecclesiæ humiliationem. Quod ubi principes urbis cognoverunt, quidquid annonæ in conventu fratrum erat, auferri et militibus dari jusserunt. Sed beatus vir omnia patienter sustinens, ad patientiam ceteros et ad Dei confidentiam hortabatur, dicens quod eos sua providentia pascere posset. Tunc plerique amici, de hoc plurimum dolentes, quotidie fratribus necessaria ministrabant. Principes autem ne hoc fieret prohibebant, decretum capitale statuentes, si quis conventui illi aliquid daret. Tunc aliquæ devotæ mulieres et servuli quidam timentes Deum et fratribus compatientes, furtim aliquid sub vestibus deferebant. Præterea vir Dei, nec ex hoc motus, quotidie populum docebat, palamque pontificis partes defendebat: propter quod denuo incarceratus cibus ei denegatur; unde diebus multis quibus fuit in carcere, nihil comedit, tantum eo satiatus et contentus sacramento altaris, quod antequam in carcerem mitteretur, sumpsit eo die. Ibique orationibus instabat; dumque sic sedulo maneret, raptus et a terra elevatus a custodibus carceris visus est. Quod ubi primoribus urbis compertum est, ipsum de carcere emiserunt. Ille autem a vinculis absolutus lamentabatur, dicens: Nuptiæ quidem paratæ erant, sed ego ad eas invitatus intrare non fui dignus. Tandem Dei miseratione pace cum Ecclesia facta, Martinus pontifex audiens quanta B. Conradinus pro Ecclesia fecerit cognitaque ejus vita anteacta et fama, cardinalatus dignitate eum sublimare voluit; sed vir Dei ex humilitatis virtute, qua plenus erat, omnino renuit.

[13] DE SECUNDA ASSUMPTIONE IPSIUS AD PRIORATUM BONONIENSEM, EJUS FELICI TRANSITU. — Demum F. Dominico præfato priore vita functo, B. Conradinus eidem in prioratu Bononiensi substituitur secunda vice. Postmodum peste civitatem et conventum vastante, quamplures infecit fratres: quibus ipse beatus humiliter et summa cum charitate servivit. Prædixit autem se in brevi moriturum, quando secundo factus est prior. Decedentibus præfata pestifera cæde fratribus multis, ipse eadem peste percussus est. Tunc cœpit Deo gratias agere, ipsumque instantissime precari ut eum ad sua gaudia admittere dignaretur. Cœpitque fratres ad regularem vitam hortari monereque, charitatem humilitatem, paupertatem ceterasque virtutes sectari. Illos flentes pro sua absentia consolabatur, dicens quod non derelinqueret, sed propinquiorem haberent mortuum quam vivum. Ipse denique Deo canens et jugiter psalmos dicens, receptis devote omnibus ecclesiasticis sacramentis, se præparavit ad iter. Tunc dæmone adveniente fortiter clamare cœpit quod ex infirmitorio usque ad ecclesiam audiri poterat. Postmodum autem hilaris factus, quasi dæmonem vicisset, octavo die ægritudinis suæ, kalendis novembris, anno Domini 1429, ætatis anno XXXII et in Ordine X, in conventu Bononiensi noviter reformato feliciter emigravit ad Dominum Apud Albertum add.: Plurimis etiam miraculorum signis effulsit, quæ procul dubio vitæ innocentiam maxime testantur. Nam cum torrens Garzia Brixiam præterfluens ob magnam nivium ac imbrium vim undique exundans plurium domorum statim minaretur ruinam, precibus a quibusdam ad beatum virum effusis mox intra alvei ripas repressus est et civitas liberata. Quoddam et aliud memoratu dignum, nec ideo silendum, ab illo patratum fuit. Nam vir quidam in puteum profundissimum cadens beato viro, ut sibi accurreret seipsum humillime commendans, cum ab omnibus mortuus crederetur illæsus omnino cum ingenti omnium stupore extractus est. Omnigenis febribus etiam laborantes, plurimos medicorum judicio fato proxime concessuros, fide sincera ad illum emissis votis, incolumitate integra commiseratus donavit. Illius autem ossa, ut digno honoris titulo venerarentur, licet diligentius quæsita fuerint, nusquam tamen in veniri potuere. Corpus namque sanctissimum indifferenti consilio una cum aliis humatum fuit. Simplicitati profecto patrum antiquorum parcendum est. Patres nostri Brixienses veluti ornatissimum patriæ decus ardentissime illud exoptant, cui sanctitatis celeberrima monumenta extruere conarentur. Quod et Bononienses, virtutum semper et doctrinæ cultores exactissimos, si reperirent, facturos minime vereor. Quia tamen nihil ob hoc felicitatis et gloriæ ab illo demitur, qua de causa istud evenerit totum altitudini sapientiæ et scientiæ Dei relinquendum censeo. Atque horum miraculorum servata est memoria. Nam in testimonium accepti beneficii Patres Prædicatores in campo ad suam ecclesiam in fluminis ripa statuerunt effigiem beati viri his verbis inscriptis:

BEATUS CORRADINUS BORNATUS NOBILIS BRIXIANUS
ORDINIS PRÆDICATORUM, CHRISTI PRÆCO, ANIMARUM PRÆDO
QUI FECIT MIRAET PERTULIT DIRA
BONONIÆ CUM PONTIFICE CIVIUM DISCORDIAS
SUA PRÆDICATIONE COMPOSUIT
BRIXIÆ GARZIE FLUMEN AQUIS INNUNDANTEM
SUA BENEDICTIONE COMPESCUIT.
MORTUUS PROFLIGAVIT MORBOS, ET EIUS OPE IMPLORATA
PUTEO MERSUS VIVUS EMERSIT.
VERE COR, QUIA MAGNI ANIMI,
VERE PARVUS, QUI MAGNUS NUNQUAM ESSE VOLUIT
NAM UT CŒLI CARDO FIERI POSSET
INTER CARDINES ORBIS TERRÆ
SUB MARTINO QUINTO ESSE RENUIT
NON OBIIT, SED ABIIT ANNO DOMINI MCDXXIX
ÆTATIS SUÆ XXXII.

Hanc vidit Faini, ut ipse testatur in libro manuscripto Brixia beata, p. 72, asservato Brixiæ in Quiriana E. 12. Qualem vero postea sortem habuerit, litteris suis datis die 22 augusti anni 1875 R. P. Julius Buffoli S. J. sic docet: Statua in honorem ven. servi Dei quæ templi S. Dominici prospectans primum erecta fuit, inde amota, quando mihi non constat, ad annum usque 1845, visebatur vicino in muro cum supposita epigraphe, deinde vero in constructione publici nosocomii, utrumque avulsum in interiorem novi ædificii partem translatum audivi, sed quo in loco comperire nondum potui. Antiqua basis ex latericio videtur adhuc in angulo quem templi et nosocomii parietes efficiunt.

November I: 2. November