1. Oktober
PRIMA DIES OCTOBRIS
SANCTI, QUI KALENDIS OCTOBRIS COLUNTUR.
Sanctus Piatus aut Piato presbyter, Apostolus Tornacensium, & martyr, Seclinii in Flandria.
S. Verissimus M. Ulyssipone in Lusitania.
S. Maxima M. Ulyssipone in Lusitania.
S. Julia M. Ulyssipone in Lusitania.
S. Arethas, forte Romæ.
SS. Socii martyres, forte Romæ.
S. Priscus martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Crescens aut Crescentius martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Evagrius martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Denegothia aut Demergotia martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Faustinus martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Martialis martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Januarius martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Alexander martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Euprobus vel Eoprobus martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Digna aut Pigra martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Gothia aut Cotia martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Saturnina vel Saturninus martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Spes aut Speus martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Castus martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Primus martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Donatus martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Passicus vel Pafficus martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Propus vel Prepus martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Digna altera martyr Tomis in Mœsia Inferiore.
S. Fremerius aut Fermerius mart., cultus in abbatia S. Fremerii O. S. B. diœcesis Vasatensis, in Gallia.
S. Germana, Virgo M., in prioratu S. Germanæ prope Barrum ad Albam, in Gallia.
S. Remedius vel Romedius Conf., in agro Tridentino.
S. Romanus Melodus, diaconus Conf. Constantinopoli.
S. Remigius episcopus Remensis, Francorum Apostolus, Remis in Campania Gallica.
S. Vulgisus presbyter Conf., in vico Troisnes, in provincia Insulæ Franciæ.
B. Virilus abbas Conf., in monasterio Legerensi S. Salvatoris, in Navarra.
S. Sulinus abbas Conf., in vico sui nominis, diœcesis Macloviensis, in Armorica.
S. Euriela virgo, in Armorica.
S. Bavo, alias Alloynus, Conf., Gandavi in Flandria.
S. Wasnulphus conf., Condati in Hannonia.
S. Michaë monachus & martyr, prope Sebastam.
SS. Socii triginta sex, monachi & martyres, prope Sebastam.
B. Thomas archiepiscopus Conf., Mediolani in Insubria.
PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI
| Sancti Melori martyris in Aremoricis memoria annuntiatur in Martyrologio Parisiensi, & apud Castellanum, qui Principem vocat, Meloris apud Grevenum. Vita jam data est ex Capgravio, & Acta alia, quæ postmodum huc perlata sunt, dari poterunt in Supplemento Operis ad | III Januarii. |
| S. Ananias discipulus, qui S. Paulum baptizavit, hoc die memoratur in Fastis Græcorum & Coptitarum atque Æthiopum Habessinorum, & solemniter colitur, in Martyrologio Romano aliisque passim Latinis, ubi apud nos datus est, | XXV Januarii. |
| S. Amandi episcopi Trajectensis mentio est in Kalendario Verdinensi, ejusque translatio in Ms. monasterii S. Salvatoris annotatur. De ea actum est in S. Amando | VI Februarii. |
| S. Vedasti episcopi Atrebatensis memoria annuntiatur hodie in Hieronymianis apographis Florentinii, diverso tamen charactere, tamquam addita posterius. Deinde pag. 1069 observat, in Blumiano codice legi: In Adravetis (pro Attrebatis) dep. B. Vedasti episcopi & confessoris. At in plerisque Hieronymianis Vedastus hoc die non legitur. Rursum vero annuntiatur apud Rabanum, in pluribus vetustis Martyrologiis & Kalendariis, quæ edidit Martenius, in Appendice Adonis, in pluribus Auctariis Usuardi & nonnullis Bedæ: item in libro Sacramentorum Ratoldi, ut jam observavit Florentinius, aliisque recentioribus plurimis. Attamen certum est, hunc non esse diem obitus, sed translationis, ut in S. Vedasto dudum probarunt Majores nostri, & Florentinius similiter observavit. Dominicus Georgius in Annotatis ad Martyrologium Adonis hoc die observat sequentia: Mosander & Rosweidus in Appendicem Vedastum una cum Bavone ablegarunt. Mofander venia dignus est, a qua non solvendus Rosweidus, cui forte præ oculis fuere apographa Hieronymiana, & vetustiora Usuardi apographa. Hujus censuræ rationem allegat nullam, ut alias non raro, & certe idoneam censuræ suæ rationem numquam allegasset. Si credidit, utrumque ab Adone annuntiatum, cur illius opinionis rationem non allegavit? Si eos in codicibus suis vetustioribus non invenerunt Mosander & Rosweydus, qua ratione ex codicibus minus vetustis eos ab Adone memoratos probabit Georgius? Vedastum ne Usuardus quidem habet, Bavonem habet, sed primus, ut jam observavit Sollerius noster. Liceat modeste judicium nostrum de Adone Georgii ejusque Annotatis edicere, ut interim contra frequentes id genus Georgii observationes æquus lector præmoneatur. Non habuit Georgius codices satis vetustos ad emendandam editionem Rosweydi: nec tanta fuit eruditione aut judicio, ut hunc adjumentorum defectum supplere posset. De translatione hodierna S. Vedasti apud nos actum est in S. Vedasto ad | VI Februarii. |
| S. Severi presbyteri & confessoris memoria Urbe veteri (vulgo Orvieto) hodie annuntiatur in Martyrologio Romano. At dubitare cogimur an idem non sit Severus presbyter, qui ad 15 Februarii in eodem Martyrologio memoratur in Provincia Valeriæ, & de quo scribit S. Gregorius Magnus. Certe Maurolycus ad hunc diem credit eumdem Severum, cum sic habeat: Apud Urbem veterem sancti Severi presbyteri, de quo Gregorius. Ferrarius similiter in Catalogo Sanctorum Italiæ ad hunc diem indubitanter pronuntiat, eumdem Severum utroque die annuntiari. Petrus de Natalibus non modo de his consentit, sed S. Severum etiam confudit cum S. Severo martyre, ut jam observavit Bollandus noster ad 15 Februarii in S. Severo presbytero in Valeria, ubi omnia etiam dedit, quæ spectant ad S. Severum Urbis-veteris, si a Valeriensi sit alter: nam hanc dubitationem reliquit indecisam. At probabilius saltem est, eumdem utroque die & loco coli, ideoque omnia ad 15 Februarii conjunxit Bollandus: rationes vero utcumque dubitandi hæ sunt. Corpus S. Severi, de quo agit S. Gregorius, creditur translatum in monasterium Meinfeldense diœcesis Trevirensis. Ea autem translatio sic narratur, ut corpus non videatur accpetum Urbe-veteri, sed ex alio Italiæ loco delatum in Germaniam. At Ferrarius narrat, corpus S. Severi translatum fuisse Urbem-veterem. Hinc itaque suspicio oritur, aliud esse corpus, quod translatum est ad Urbem-veterem, aliud, quod in Germaniam. Verum neutra translatio tam accurate scripta est, ut ex ea solidum sumi possit argumentum: neutra obstat, quominus ejusdem corporis pars aliqua possit esse Urbe-veteri, pars alia in monasterio Meinfeldensi. Præterea, si incolæ Urbis-veteris errare potuerint, & alterum S. Severum colere pro eo, quem laudavit S. Gregorius: potuerunt in eumdem quoque errorem incidere Germani, & alterius Severi corpus aut reliquias accipere. At Germani ejusdem Severi corpus, aut notabilem corporis partem, ut credibile est, certo acceperint; vel sic ob propinquitatem Urbis-veteris cum loco, ubi vitam duxit S. Severus Gregorianus, semper manebit probabilissimum, illum ipsum Severum Urbe-veteri coli. Omnia data sunt ad | XV Februarii. |
| S. Abrahamii ascetæ brevissima mentio est in solo Synaxario Ms. Sirmondi. Videtur idem, qui colitur apud Græcos 29 Octobris cum nepte sua Maria: de quibus apud nos actum est cum Martyrologio Romano ad | XVI Martii. |
| S. Montana virgo & abbatissa ad hunc diem memoratur a Menardo apud Ferrarias in agro Vastinensi. Menardum secuti sunt Bucelinus, Saussayus & Castellanus. At annotationes Menardi faciunt, ut hoc tantum loco de S. Montana agendum censeamus, non quod de cultu dubitemus, sed quod aut de ea jam actum sit, aut nihil præter cultum innotuerit, si alia sit a S. Gertrude Nivellensi, de qua actum est ad 17 Martii. Audiamus Menardum. Hæc sancta Virgo colitur in monasterio Ferrariensi, in agro Vastinensi sito, diœcesis Senonensis: cujus Vita ibi extat Ms. in libro, quem monachi hujus cœnobii vocant Commune, alias vero dicitur Calendarium, quem præ manibus habui: ubi dicitur filia Pipini & Mononæ, & accepisse velum a sancto Amando; fuisse abbatissam cœnobii Cavensis, & obiisse Calendis Octobris. Multaque ibi alia narrantur, quæ præter nomen matris, monasterii, & diem obitus, prorsus conveniunt S. Gertrudi Nivellensi, filiæ Pipini ducis Brabantiæ; ut conferenti librum hunc Ms. cum Vita S. Gertrudis Nivellensis, quæ extat apud Surium, manifestum erit. Ita ut merito quis dubitaverit, sanctam Gertrudem Nivellensem coli a monachis Ferrariensibus sub nomine S. Montanæ; aut certe hujus Montanæ Vitam non ita fideliter scriptam fuisse. Illam ideo colunt monachi Ferrarienses, quod dicant ejus corpus ad suum monasterium fuisse translatum. Hæc Menardus. Labbeus tom. 2 Bibliothecæ Mss. a pag. 593 eamdem edidit Vitam ex Legendario Vici, in diœcesi Bituricensi, qui ab eadem sancta Montana cognomen vulgare ad hunc usque diem servat. Contuli editionem Labbei cum Vita S. Gertrudis, apud nos edita ad 17 Martii, & plane eamdem reperi, exceptis paucissimis, quæ ab impostore mutata sunt. Utrum ipsa sit S. Gertrudis, quæ in monasterio Ferrariensi colitur, mihi non liquet. At certe, si alia sit Montana, huic per imposturam S. Gertrudis gesta fuerunt attributa. Videri potest Vita S. Gertrudis ad | XVII Martii. |
| Dedicatio ecclesiæ Casinensis S. Benedicti celebratur apud Ferrarium in Monte Casino, & passim apud martyrologos Benedictinos. De S. Benedicto ad | XXI Martii. |
| S. Dominus martyr Thessalonicensis, sub Maximiano passus, hodie celebratur a Græcis in Menæis, utroque Menologio, Synaxario Ms., & demum in Martyrologio Romano. At idem in Martyrologio Romano jam memoratus videtur ad 30 Martii, ut ipse Baronius ibidem in Annotatis observavit. Attamen id certum non credidit Henschenius noster, qui de S. Domnino & tribus Sociis Thessalonicensibus egit ad 30 Martii, & revera mihi quoque certum non videtur, utroque die eumdem annuntiari Domninum. Certum non est, inquam, quia nescimus, quo modo coronatus sit Domninus, qui ad 30 Martii ex Martyrologio Hieronymiano ad alia Martyrologia Latina transivit sine ullis martyrii adjunctis, ut ex Latinis non innotescat, sub quo tyranno sit passus, aut quibus tormentis sit affectus. Præterea in Hieronymianis cum tribus annuntiatur Sociis, Hodiernus vero apud Græcos sine Sociis memoratur. Itaque suspicio diversitatis oritur ex eo, quod 30 Martii addantur tres Socii, iique hodie omittantur. Eumdem vero esse utroque die annuntiatum, utcumque insinuant idem Dominini nomen, idemque martyrii locus Thessalonica. At & nomen, quod satis commune est, & civitas, in qua passi sunt multi, facile nos possunt fallere, ut rem minime faciant certam. Quare recte dubitavit Henschenius, nec dubium illud etiam nunc tollere præsumo, quia diversitas dierum, quibus annuntiantur, non sufficit ad distinctionem, & socii facile omitti potuerunt a Græcis, quod præcipuum tantum colerent. Vide ergo, ubi Hodierni quoque elogium datum, Domninum & Socios | XXX Martii. |
| Gervasii & Godinæ memoria apud Joannem Tamayum in Martyrologio Hispanico ita celebratur: Apud Bastum oppidum in Lusitania depositio SS. Gervasii & Godinæ confessorum: quorum ille consanguineus S. Senorinæ, ista abbatissa & nutrix illius fuit. Eorum sacra pignora in ejusdem S. Senorinæ basilica honorifice requiescunt. Apud Castellanum Godina abbatissa similiter ut Sancta memoratur. Laudat martyrologus varios scriptores, sed alios suspectos, alios vero, qui de S. Senorina loquuntur, & ea occasione Godinam memorant aut Gervasium. Fatetur tamen de horum gestis nihil fere innotuisse; nec cultum Godinæ aut Gervasii probat, sed ambos hoc die obiisse dicit, nec addit, unde id cognoverit. De Gervasio ne Castellanus quidem meminit. At ob Castellanum credidi, de Godina saltem nobis scribendum fore. Verum, ubi perspexi, apud Mabillonium in Actis Benedictinis Sec. 5 pag. 584 dari elogium S. Senorinæ, in eoque Godinam ejus abbatissam semper laudari sine titulo Sanctæ aut Beatæ; consului & Menardum, qui certe difficilis non est ad tribuendos Sancti aut Beati titulos. Ille autem pag. 545 in Annotatis de S. Senorina ter nominat Godinam, sed semper sine titulo Sanctæ aut Beatæ. Adivi demum Yepesium, qui Annales Benedictinos Hispanice scripsit in Hispania, ab Hispano martyrologo laudatur. Ille autem Centur. 5 ad annum Christi 977 refert vitam S. Senorinæ monachæ Lusitanæ, cujus abbatissa fuit Godina; eaque occasione Godinam sæpe nominat, ejusque mortem etiam refert; sed numquam Sanctæ aut Beatæ titulum illi attribuit. Dicit tamen, fuisse mulierem sanctam & magnam Dei famulam. At hoc de moribus dicitur, non de sanctitate vindicata, aut cultu ecclesiastico honorata. Yepezius autem studiose titulum Sanctæ semper tribuit Senorinæ, & eumdem semper de Godina omittit, etiam dum eas simul nominat, ut frequenter facit. Quapropter cultus publicus Godinæ non modo incertus mihi videtur, sed etiam parum verisimilis: non enim capio, cur scriptor Benedictinus, isque Hispanus, qui in cultum Godinæ haud difficulter inquirere poterat, de Abbatissa Ordinis sui ita scripsisset, nisi cultu caruisset. Suspicio hæc confirmatur ex Menardo & Mabillonio, aliisque hagiologis Benedictinis, imo etiam ex Gynæceo Arturi a Monasterio, qui, quamvis multis cultu carentibus titulum Beatæ attribuat, Godinam tamen hac die prætermisit, & ad 22 Aprilis in Annotatis de S. Senorina sine ullo sanctitatis aut beatitatis titulo Godinam memorat. Si tamen cultus Godinæ publicus aliquando probari possit, de ea dabitur scribendi locus. Interim videri potest qualiscumque Vita S. Senorinæ, data ad | XXII Aprilis. |
| S. Anianus, episcopus Alexandrinus, hodie memoratur in Florario Sanctorum Ms., datus apud nos ad | XXV Aprilis. |
| S. Eobani episcopi & martyris meminit hodie Bucelinus in Menologio Benedictino, & vult alium esse ab Eobano, qui passus est cum S. Bonifacio, sed plane improbabiliter. Tota distinctionis ratio est, quod Andres Bambergensis, scriptor scilicet seculi XV, hac die coronatum dixerit. At, si recentior ille scriptor id dixit, censendus est errasse, nec ideo quærendus est alius Eobanus, cum unus tantum Eobanus episcopus, discipulus S. Bonifacii & martyr, apud scriptores innotuerit. Qua ergo ratione tam levi de causa quæremus alterum Eobanum episcopum, S. Bonifacii discipulum & martyrem? De S. Bonifacio ejusque in martyrio Socii, inter quos primus ponitur S. Eobanus, actum est ad | V. Junii. |
| S. Vulflagii memoria in pago Pontivo est in codice Usuardino Centulensi. Acta data sunt ad VII | Junii. |
| S. Ymerii conf. translatio adscripta est Florario Ms. sine aliis adjunctis. Apud Grevenum legitur: Imeri confessoris. Existimo designari S. Hymerium episcopum Conf., cujus Acta data sunt ad | XVII Junii |
| S. Guthagoni memoria sive translatio hodie est in Martyrologio Anglicano; apud alios die, quo in Flandria colitur, & apud nos datus est, | III Julii. |
| S. Germani Autissiodorensis episcopi memoria legitur in plerisque apographis Hieronymianis, uti & apud Adonem, Wandelbertum & alios. Usuardus diserte translationem memorat, sicut & alii plurimi. De translatione illa, qua corpus pervenit Autissiodorum, actum est in S. Germano ad | XXXI Julii. |
| S. Platani martyris, ac deinde S. Rosæ viduæ, meminit hac die Ferrarius in Catalogo generali, utrumque annuntians Sulci in Sardinia. At de iisdem jam egerat ad Kalendas Septembris, ubi de S. Rosa & S. Platano apud nos actum est | I Septembris. |
| In Fontanella dedicatio basilicæ sancti Servaci & sancti Landibti Epi, ut legitur in Hieronymianis apud Florentinium, ubi textus vetusti Martyrologii hac interpolatione interruptus est. Sunt autem SS. Servatius & Landebertus vel Lambertus, quorum ecclesiæ dedicatio memoratur, episcopi Trajectenses, de quibus actum est suis locis ad | XIII Maii & XVII Septembris. |
| Giselbertus abbas cum titulo Beati, & tamquam martyrio coronatus in Palæstina una cum Thiemone archiepiscopo Salisburgensi, memoratur apud Bucelinum in Menologio Benedictino. At nihil dicitur de cultu ecclesiastico Giselberti. Quapropter videri poterunt, quæ de Thiemone archiepiscopo apud nos dicta sunt in Prætermissis ad | XXVIII Septembris. |
| Festum S. Angeli custodis notatur apud Ferrarium. De variis diebus, quibus festum istud celebratum est, agitur in S. Michaële & omnibus Angelis ad | XXIX Septembris. |
| Rogerius episcopus Londinensis hodie est in priore editione Martyrologii Anglicani. Vide dicta in Prætermissis ad | XXIX Septemb. |
| S. Hieronymus hodie est in Kalendariis Mss., datus ad | XXX Septembris. |
| S. Gregorius Armenus hoc die colitur Neapoli Officio ad libitum, ut dictum est ad ejusdem Acta | XXX Septembris. |
| S. Laurus abbas hodie annuntiatus a Castellano, ad præcedentem diem cum pluribus apud nos datus est | XXX Septembris. |
| Leofrona, abbatissa monasterii S. Miltrithæ aut Mildredæ in Anglia, variis diebus jam memorata ab aliis, hodie demum, ut sancta Martyr, annuntiatur in Gynæceo Arturi a Monasterio. At nequeo titulum illum confirmare post omnia serio considerata. Hoc paulo operosius indagandum videtur, quia & Sollerius noster in Prætermissis ad 30 Julii videri potest titulum Sanctæ dedisse Leofronæ, dum eam cum Sociis remisit ad 23 Septembris. At certe cultum non examinavit, & solum S. nomini præposuit, opinor, quia videbat Sanctam vocari a neotericis. Primus, quantum invenire valeo, Leofronæ & multorum monachorum & monialium, tamquam Sanctorum, memoriam annuntiavit Arnoldus Wion in Ligno vitæ ad 30 Julii. Et sane primum se fuisse, in Annotatis ipse insinuat, dum nullum citat martyrologum, sed solam Historiam Matthæi Westmonasteriensis, & dum ibidem dicit: Ex verisimili quadam conjectura præsentem diem his sanctis Martyribus consecravimus: quod non dixisset, si diem reperisset in aliquo Martyrologio. Wionem secutus est Wilsonus in prima editione Martyrologii Anglicani, facta anno 1608, eumque laudat in margine. Utrumque eodem die secutus est Ferrarius in Catalogo generali, & Menardus in Martyrologio Benedictino. At nullus eorum vel minimum producit indicium cultus ecclesiastici. Tandem Wilsonus in altera editione Martyrologii Anglicani Leofronam cum Sociis transtulit ad 23 Septembris, nescimus qua de causa. Neque enim illo die magis coli videtur, quam 30 Julii. Arturus a Monasterio Leofronam fixit die hac 1 Octobris, laudans pro sua opinione Eduardum Maihew, qui in Trophæis Anglicanis Ordinis S. Benedicti tom. 2 ad 1 Octobris de Leofrona loquitur, illoque potius die, quam alio, ponendam credit. Verum laudatus Benedictinus Anglus Leofronam nec Beatis nec Sanctis annumerat, & captam quidem fuisse a Danis agnoscit cum antiquis, de cæde vero ejus per aliquot solum recentiores asserta pag. 1567 ita loquitur: Quod vero ad Leofronam monasterii S. Mildridæ abbatissam spectat, asserunt aliqui moderni, eam inter cæteros sive cæteras neci traditam. At ab antiquis scriptoribus id expressis verbis non reperimus scriptum. Id ego nihilo magis in Westmonasteriensi aliisve antiquis inveni. At, sive cum aliis cæsa sit, sive solum in captivitatem ducta; si umquam cultu ecclesiastico honorata fuisset, id præ reliquis scivisset scriptor Benedictinus Anglus, qualis est laudatus Maihew. Id similiter non ignorasset Alfordus noster, qui Annales ecclesiæ Anglicanæ edidit, & totam illam historiam ad annum 1011 conscripsit; nec ullibi Leofronam vocat Sanctam aut Beatam, sicut nec Mabillonius tom. 5 Annalium Benedictinorum pag. 231, ubi Leofrinam vocat. Itaque ex cæde, quæ ne certo quidem probari potest, nimis facile sanctitatis titulus Leofronæ & sociis datus est. | |
| Ursicinus Tungrensis aut Trajectensis episcopus hodie annuntiatur in Florario Ms. Sanctorum & apud Ferrarium in Catalogo generali cum titulo Sancti. Idem titulus Ursicino additus est apud nos ad 12 Februarii in Prætermissis, & ab aliis pluribus Sanctus vocatus. Imo & Henschenius noster in Diatriba de Episcopatu Trajectensi pag. 31 de Ursicino, quem inter episcopos Trajectenses ponit tertium, ita habet: S. Ursicinus, episcopus Trajectensis, creditur Kalendis Octobris decessisse, ad eum diem quibusdam Martyrologiis inscriptus: quo anno, non constat. Auctor Florarii de eo sic habet: Apud Trajectum superius depositio Ursicini, duodecimi episcopi Tungrensis & secundi Trajectensis. Hic Deo multum devotus existens, postquam annis quatuor fideliter gubernasset ecclesiam sibi commissam, feliciter transivit ad Dominum anno Salutis quingentesimo vicesimo secundo. Hæc ille seculi XV scriptor. Inquisivi, utrum aliqua etiam reperiantur cultus publici indicia. At nulla inveni, nisi quod omnes Sancti episcopi Tungrenses & Trajectenses simul colantur die 6 Februarii, ut ibidem in Prætermissis est dictum. At hoc mihi non sufficit ad cultum Ursicino asserendum, cum præcipui aliquot Sancti nominatim ibi exprimantur in oratione, de Ursicino nulla fiat mentio. Itaque solum superest Sancti nomen, illudque ipsum quam sit vetustum, non invenio. | |
| Laurentius de Librafatta, sacerdos Ordinis Prædicatorum, cum titulo Beati memoratur apud Marchesium & Lafonum ad hunc diem, idemque Beati titulus Laurentio jam datus erat apud Seraphinum Razzium & Michaëlem Pium ejusdem Ordinis scriptores. Fuit magister S. Antonini, qui, postquam Laurentius Pistorii obierat, scripsit Epistolam laudibus ejus plenam ad Prædicatores conventus Pistoriensis. Epistolam illam recitat Razzius in Vitis Sanctorum & Beatorum Ordinis Prædicatorum pag. 238, indeque ait Marchesius, a S. Antonino & Beatum & Sanctum vocari. Continet sane Epistola illa magnificum Laurentii elogium, morumque ejus sanctitatem mire prædicat. Beatus etiam iteratis vicibus dicitur Laurentius, nullibi tamen Sanctus. Titulus quoque Beati cum ejus nomine numquam jungitur, ut Beatus ibidem non aliud videatur significare, quam felix, sicut viventes etiam felices aut Beatos dicimus. Certe voces illæ Beatus iste, statim post mortem alicujus prolatæ, non videntur eumdem habere sensum, quem modo haberent illæ, Beatus Laurentius. Aliunde vero nihil habemus, quod vel suspicionem ingerat de cultu ecclesiastico. Præterea Leander Albertus, qui Bononiæ edidit libros sex de Viris illustribus Ordinis Prædicatorum, anno 1517 impressos, composuit Laurentii elogium, deditque lib. 5 fol. 252. Poterat ille procul dubio nosse, an coleretur Pistorii, & minime parcus est in titulus Beati & Sancti. Neutrum tamen Laurentio tribuit, neque nos id facere audemus, etiamsi Viri venerabilis virtutes magni faciamus. Plures ejusdem Ordinis venerabiles viri & mulieres apud laudatos Marchesium & Lafonum videri possunt. | |
| Protectio sanctissimæ Virginis Mariæ celebratur hodie apud Moscos, in quorum Fastis omnibus eam festivitatem notatam invenio. | |
| Festum SS. Rosarii B. Virginis Mariæ agitur Dominica prima Octobris, ut observavit Antonius de Balinghem in Kalendario SS. Virginis Mariæ. Spectat ad Opus particulare. | |
| Fidharlius apud Colganum in Actis Sanctorum Hiberniæ pag. 248 quasi Sanctus ad hunc diem refertur. Nimirum ex Menologio genealogico ibi Colganus recitat Sanctos ex familia S. Colmani, interque eos Fidharlius sic recensetur: S. Fidharlius prædicti S. Fidhmunii germanus frater 1 Octobris. At nescimus, quanta sit auctoritas istius Menologii genealogici, & non credimus, omnes, qui ex illo ibi dantur, ut Sanctos coli. | |
| Alphonsi Valentin, sacerdotis ex Ordine Prædicatorum, cum titulo Beati amplum datur elogium apud Lafonum in Anno Dominicano ad hunc diem. Verum, cum dicatur obiisse anno 1564, ideoque nequeat cultum habere immemorabilem ante decreta Urbani VIII, Beatis eum annumerare non possumus, nisi id prius fecerit summus Pontifex. Apud Marchesium etiam habetur sine Beati titulo. | |
| Lotharius ex imperatore monachus eum titulo Sancti memoratur apud Wionem & Dorganium, apud Ferrarium sine ullo Sanctitatis aut beatitatis titulo. Jam insinuavimus in Prætermissis ad 29 Septembris, immerito titulos illos prodigi in Lotharium ob paucos dies, quibus in monasterium moriturus recessit. | |
| Rodolphus Tedescus, generalis Ordinis Carmelitarum cum titulo Beati memoratur in Acie bene ordinata, quam Kalendarii instar composuit Philippus a Visitatione, ejusdem Ordinis presbyter. In Annotatis Mss. additur: Prudentia & omni virtute insignis fuit Carmeli Generalis anno MCCLXX: tandem sancto fine quievit anno MCCLXXVI: ut Beatus colitur in Calendario Ordinis. At Kalendarium istud tam antiquum non est, ut titulus Beati ibidem Rodolpho datus importet cultum ecclesiasticum. | |
| Asperiani martyris apud Parisios, qui conversus fuit per sanctum Dionysium, his ipsis verbis mentio est in Mss. additionibus marginalibus Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum. | |
| Translatio beati Wilhelmi episcopi Malmisburinæ. Sic habent eædem additiones. Suspicor, insinuari celebrem historicum Anglum, Wilhelmum aut Guilielmum Malmesburiensem, Ordinis Benedictini monachum in abbatia Malmesburiensi. At ille nec episcopus fuit, nec Beatis annumerari solet. | |
| Papa & Mama, nescio qui, notati sunt in Fastis Æthiopicis apud Ludolfum, omissi in omnibus aliis. | |
| Gabra-Christus, id est, Servus Christi, inquit Ludolfus, iisdem Fastis insertus est, sed nobis ignotus, eo saltem nomine. | |
| Matthathiæ, & trium filiorum ejus Machabæorum videlicet Judæ, Jonathæ & Simonis; item hujus filii Joannis, & Oniæ summi sacerdotis, ac demum Eleazari, pro lege Judæorum occisi, meminit hodie Grevenus. Omnes illi similiter recensentur in Martyrologio Germanico, ibique subjungitur Simon Oniæ filius, quem mire celebrat Ecclesiasticus cap. 50. Aliorum gesta in libris Machabæorum enarrantur. | |
| Dedicatio ecclesiæ cathedralis Burgi S. Donnini in Italia apud Ferrarium. | |
| Joannes rex Armeniæ, alias Hayto dictus, & ex rege Franciscanus, qui demum, resumpta contra infideles rerum bellicarum administratione, in prælio occisus dicitur, cum titulo Beati memoratur ab Arturo in Martyrologio Franciscano, sed sine cultu publico. Unicum, quod aliquam de cultu suspicionem ingerere potest, ita in Annotatis refertur: Sisii (in Cilicia) apud Fratres Minores conditum corpus ejus, habent antiqua Chronica Mss. Minorum & Marianus: sed inde translatum esse in Aquitaniam, ibique miraculis clarere, famam esse scribit Volaterranus lib. 21 Anthropol. Titul. de Eremitis. Habet id revera de translatione & assertis miraculis Volaterranus. At ex miraculis non statim sequitur cultus ecclesiasticus: an vero assertum Volaterrani sit verum, dubitari merito potest, cum id apud alios non inveniam. | |
| Domninum alterum, tamquam distinctum ab eo, quem supra memoravimus, in Menologio suo annuntiavit Sirletus his verbis: Eodem die natalis beati martyris Domnini. Hic fuit ex urbe Thessalonica, qui ductus Nicomediam, ut Christum abnegaret, id omnino recusans, & Christum cum omni libertate confessus, verberatus, missus est ad Mesopotamiæ præsidem, crudelem admodum atque immanem: sed facta irruptione Persarum, captivus ductus est in regionem Persidem, ubi multos ad Christi fidem convertens innotuit, & detentus atque cruciatus, in tormentis ipsis animam reddidit. Hæc apud Græcos non invenio, ut nesciam, unde hauserit Eminentissimus Sirletus, & consequenter ignorem, an Domninus ille, cujus martyrii nec tempus nec locus assignatur, umquam exstiterit, aut certe ab aliis sit distinctus. | |
| Pictonis presbyteri apud Carnotum fit mentio in codice Usuardino Burdegalensi, in Bizunticensi Platonis, uti & Piati apud Muneratum, ubi similiter Apud Carnotum legitur. Est S. Piatus vel Piato Tornacensis, de quo hodie agitur. | |
| Chrittus apud Florentinium in textu ponitur Thomis, in Epternacensi clare annuntiatur Thomis civitate, & scribitur Charistus. In Corbeiensi vocatur Julius, memoraturque in Tomis, in Blumiano Chrystus. Hunc, cum quod omissus sit in omnibus apographis contractioribus, tum quod nomen tam varie exhibeatur, tum quod de eo plura non innotuerunt, hic solum commemoramus. | |
| Nannius Coppenus, ut martyr, apud Rayssium memoratur. | |
| Philonis episcopi & martyris in Gallia meminit Ferrarius, sed in Annotatis ostendit, se male informatum, dum dicit: Ex quodam Kalendario Gallico. Galli ipsi Philonem illum ignorant: qui verisimiliter ex nominis corruptione a Ferrario positus est. | |
| Neëmias, ut episcopus in Hibernia ex monacho primum Benedictino, & deinde Cisterciensi, memoratur cum titulo Beati ab Henriquezio, sed sine probatione cultus. Videri potest Vincentius Bellovacensis in Speculo lib. 27 cap. 103. | |
| Priscus episcopus in Scotia memoratur a Camerario: sed nulla suggerit cultus indicia, & de Prisco illo tacent alii martyrologi. | |
| Dedicatio basilicæ Salvatoris annuntiatur apud Ferrarium, Oveti in Hispania. | |
| Ulrici monachi Villariensis in Brabantia, Ordinis Cisterciensis, cum titulo Beati meminerunt Rayssius in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii, Gelenius in Colonia Agrippina, Henriquez & Chalemotus in Menologiis Cisterciensibus, & Kalendarium eorumdem Divione impressum. Nullus tamen suggerit ulla publici cultus indicia. Agunt de Ulrico, ut de monacho admodum pio, Cæsarius Heisterbacensis lib. 9 cap. 31, & Historia monasterii Villariensis apud Martenium tom. 3 Anecdotorum col. 1355. | |
| Meginerum archiepiscopum Trevirensem anno 1176 hac die Parmæ in carcere obiisse, referunt multi, & post alios Calmetus in Historia Lotharingiæ recusa tom. 2 col. 551, ubi addit, merito ut Martyrem prædicari in vetustis monumentis ecclesiæ Trevirensis. Attamen non invenio, ullis insertum fuisse Martyrologiis, aut cultu ecclesiastico honoratum. | |
| Valerius, Felix & Alexander, ut martyres sub Nerone, annuntiantur in Martyrologio Brixiensi ad hunc diem. Verum, cum illi in utroque Ferrarii Catalogo, & in aliis Martyrologiis ignoti sint; nihilque proferatur in Annotatis, ex quo colligere valeamus, illos umquam fuisse cultos, certiora requirimus documenta. | |
| Duodecim Fratrum, qui a Saracenis capti & occisi sunt in Palæstina, cum titulo Beatorum meminit Martyrologium Franciscanum, uti & aliorum quorumdam. De duodecim illis agit Waddingus ad annum 1369 num. 10, sed sine titulo Beatorum, quem nec aliis apud Arturum memoratis vindicare possumus. | |
| Abram & David apud Grevenum & Canisium memorantur cum S. Remedio, de quo hodie agitur. De iis videri possunt dicenda in S. Remedio. | |
| S. Flaviæ V. M. translationem corporis memorat Octavius Caietanus ad domum probationis Societatis Jesu Panormitanant, & ex eo Ferrarius. Est S. Flavia ex Sociis S. Placidi, de quibus agendum ad | V Octobris. |
| S. Froilani Legionensis in Hispania episcopi hodie meminit Castellanus. At S. Froilanus Martyrologio Romano inscriptus est ad | V Octobris. |
| Bacus ponitur in Fastis Æthiopicis apud Ludolfum. In Coptico alio, quod scabrose Latinum factum habemus, intelligitur, socium esse S. Sergii; sic enim habet: Sanctus Baccus martyr, socius S. Sergii. At SS. Sergius & Bacchus MM. in Romano Martyrologio leguntur ad | VII Octobris. |
| S. Laurentiæ V. M. hodie meminerunt Ferrarius & Castellanus, at Martyrologium Romanum S. Laurentiam cum sorore sua Palatiate annuntiat ad | VII Octobris. |
| S. Quinocus, Gallice S. Qué, hoc die annuntiatur apud Castellanum in Britannia Armorica, quia parœcia est eo nomine dicta, vulgari scilicet S. Qué, quod similiter habemus ex litteris Brioco huc missis anno 1675 per episcopi Briocensis secretarium. Castellanus autem parœciam tribuit diœcesi Briocensi, sed intra limites Dolensis. Contra Epistola asserit, intra limites quidem Diœcesis Briocensis parochiam illam esse sitam, spectare tamen ad diœcesim Dolensem. Castellanus Sanctum illum credit Episcopum Hibernum, uti etiam Epistolæ scriptor; sed hic addit, de Sancto illo nihil innotuisse. Dicit tamen, se vidisse caput ejus, quod abhinc quingentis annis fuerit compositum: neque addit, an in factitio illo capite sint aliquæ Sancti reliquiæ. Laudatus Castellanus ad 7 Octobris, tamquam alium Sanctum, eumque solitarium, annuntiat in parochia Cleder diœcesis Leonensis, S. Colodocum, vulgo S. Ké nominatum. Video inter ipsos scriptores Armoricos disputari, an duo sint Sancti distincti, nec immerito. Certe S. Qué & S. Ké pro eodem nomine Gallico habendum existimo, etiamsi scriptione differant. Nomina vero Latina ex corruptis prius Gallicis postmodum verisimiliter conficta sunt, ut parum nos movere debeat, quod Quinocus & Colodocus multum differant. Vehemens quoque suspicio est, Sanctum aliquem Hibernum, sive Queranum aut Kieranum, de quo apud nos ad 9 Septembris, sive alium quempiam sub corruptis Gallicis nominibus latere, & vero nomine suo notiorem esse. Itaque plura hic non habemus dicenda, etiamsi cultum hodierni Sancti agnoscamus, & plura dici poterunt, si quis certiora doceat, ad | VII Octobris. |
| S. Clarus episcopus Namnetensis hodie memoratur apud Albertum le Grand & apud Lobineau in Sanctis Britanniæ Armoricæ: at apud alios & nominatim apud Castellanum ad | X Octobris. |
| In Martyrologio Trevirensi notata est Dedicatio altaris S. Gereonis. De S. Gereone & Sociis agendum est ad | X Octobris. |
| S. Opilii diaconi Placentini ad hunc diem meminit Castellanus in Supplemento, verisimiliter ex Catalogo Sanctorum Italiæ Ferrarii, ubi hac die notatur in Indice. At idem Ferrarius in Catalogo generali S. Opilium recte annuntiat cum Officiis propriis Placentinis ad | XII Octobris. |
| S. Benedicti cum solo confessoris titulo meminit hodie Menardus in Martyrologio Benedictino, eumque annuntiat in Aremorica regione. In Annotatis addit, natum fuisse Patris in Achaia, & in solitudine Namnetensis diœcesis, cui nomen Maceracum, vitam eremiticam duxisse. De eodem ad hunc diem meminerunt Bucelinus in Menologio Benedictino, Saussayus in Gallicano, & Castellanus in Universali, & hic abbatem vocat. De S. Benedicto etiam agunt Albertus le Grand in Vitis Sanctorum Britanniæ Armoricæ pag. 512 & Lobineau in Opere recentiore ejusdem argumenti. Omnes diserte aut tacite insinuant, S. Benedictum hac die obiisse, sed duo posteriores addunt, eum coli die 22 Octobris, quo corpus translatum dicunt, non vero hoc die. Observat insuper Lobineau, incerta admodum esse, quæ asseruntur de S. Benedicto. Itaque gratum nobis facient eruditi, si certiora docuerint pro die | XXII Octobris. |
| S. Frontus, alias Fronto, episcopus Petracoricensis, hodie memoratur apud Rabanum: quem non satis intellectum secuti sunt Molanus, Galesinius, Ferrarius & Canisius, omisso episcopatus loco. Colitur S. Fronto Petracoricensis | XXV Octobris. |
| SS. Luciani & alterius Martyris (ut videtur ibi vocari, sed mendose impressa est vox illa, quantum existimo) meminit Ferrarius, eosque ponit Vici in Hispania, addens in Annotatis, Ubi corpora habentur, & festum cum Octava celebratur Dominica 1 post festum S. Hieronymi. Attamen de illis hoc die nullus alius martyrologus meminit, ut existimem eosdem esse Lucianum & Marcianum, quos similiter Vici in Hispania annuntiat die, quo & a pluribus commemorantur, & quo de loco martyrii poterit disputari, | XXVI Octobris. |
| Abreha & Atzbeha, primi reges Christiani in regno Habessinorum hodie memorantur in Fastis Æthiopicis apud Jobum Ludolfum, unde & eos accepit, opinor, Castellanus, licet nomina utcumque mutaverit, unumque solum regem vocet & Sanctum. De his videri poterit in S. Frumentio Æthiopum apostolo, qui colitur | XXVII Octobris. |
| S. Dodo monachus hodie memoratus erat a Castellano, sed pag. 1008 in corrigendis totum ibidem deleri jussit, & transferri ad diem, quo & ab aliis Dodo annuntiatur, | XXVIII Octobris. |
| S. Nicetii Trevirensis episcopi hodie meminerunt Appendix Adonis, plura Auctaria Usuardi, & aliqua Bedæ, Florarium Ms. Sanctorum, multique martyrologi recentiores. Agetur de eo cum Martyrologio Romano ad | V Decembris |
| S. Autberti Cameracensis episcopi translatio memoratur apud Grevenum & Canisium. De S. Autberto agetur ad | XIII Decemb. |
| S. Trophimi Arelatensis episcopi translatio memoratur apud Ferrarium. S. Trophimus legitur in Martyrologio Romano ad | XXIX Decemb. |
DE S. PIATO VEL PIATONE PRESBYTERO, MARTYRE, ET APOSTOLO TORNACENSIUM
SECLINII IN FLANDRIA.
Circa an. CCLXXXVII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Piatus aut Piato presbyter, Apostolus Tornacensium, & martyr, Seclinii in Flandria (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Memoria Sancti in Fastis sacris: locus inventi a S. Eligio corporis, ubi modo ecclesia Sancto dicata: cultus ibidem, Tornaci, Carnoti, & in aliis locis.
Nomen hodierni Sancti alias scribitur Piatus, alias Piato vel Piaton, subinde etiam Piator. In Kalendario Corbeiensi, [Sancti in antiquis Kalendariis & Usuardo memoria,] quod edidit Martenius tom. 3 Anecdotorum ex codice, ut putat, seculi VIII, ad Kalendas Octobris occurrit Piati nomen. In altero seculi IX, quod edidit Acherius in Spicilegio, legitur: Et natalis S. Piatoris. In codice Hieronymiano Florentinii eodem die in fine legitur: Et sancti Piatoni. At verba illa merito habentur pro additione serius facta, quoniam absunt a reliquis codicibus Hieronymianis. Usuardus S. Piatonem distinctius memorat his verbis: Civitate Tornaco passio S. Piatonis presbyteri, qui cum beato Dionysio episcopo ejusque sociis ab urbe Roma Galliam prædicationis causa expetiit, ac postea consummato martyrio migravit ad Christum. Georgius in Adone ad hunc diem ex tribus codicibus recentioribus profert aliqua, quæ in vetustioribus non invenit Rosweydus, nec in suo Adone edidit. Sunt autem in illis de S. Piato sequentia: In pago Menenense, natalis S. Piati: qui cum beato Dionysio episcopo ejusque sociis ab urbe Roma Galliam prædicationis causa expetiit, ac postea consummato martyrio, migravit ad Dominum.
[2] [non item in Adone, sed in auctis ejus codicibus,] Tum in Annotatis disserit contra observationem Sollerii nostri, qui hæc scripsit: Piatonis vel Platonis, alias Piati, memoria Hieronymianis a Florentinio adjecta censetur, nec illam inde accipere debuit Usuardus, qui procul dubio Acta vidit, ex quibus elogium contextum est. Georgius, quia in suis codicibus S. Piatum invenit, insinuare vult, Usuardum sua potuisse ex Adone accipere. Verum cum ipse codices suos non faciat seculo XI & XII vetustiores; cumque apud Mosandrum & Rosweydum de S. Piatone nihil in Martyrologio Adonis legatur, ac ne in Appendice quidem Rosweydi, prorsus improbabiliter Adoni tribuerentur illa, quæ ex suis codicibus dedit Georgius.
[3] In Martyrologio S. Maximini Trevirensis, quod edidit Martenius tom. 6 Collectionis Amplissimæ ex codice, [aliisque Martyrologiis, alias in pago Medenantensi, alias Tornaci,] quem credidit seculi X, ad 1 Octobris post alios legitur Bavonis & Pionis, qua ultima voce S. Piatum mendose designatum existimo. Ibidem in Kalendario Stabulensi clarius exprimitur, & quidem primo loco, his verbis: Piatonis martyris. Ibidem rursum in Martyrologio Autissiodorensi. In pago Medenentense natale S. Patonis (pro Piatonis) martyris. Apud Georgium ante laudatum in Kalendario Vaticano legitur. In pago Medenentinse Piatonis mar. Ibidem in Martyrologio Fuldensi confessoribus adscribitur his verbis: Eodem die, natalis sanctorum confessorum Piatonis atque Bavonis. Legitur ejusdem Sancti memoria in aliquot auctariis Bedæ & Usuardi. Heriniensis codex apud Sollerium annuntiat Sanctum in pago Medenentinse, Bruxellensis in pago Medenetensi. De loco illo & alii plures, quos brevitatis gratia mitto, consentiunt. At auctor Florarii Ms. & Petrus de Natalibus S. Piatonem Tornaci annuntiant cum Usuardo. Idem fecit Baronius in Martyrologio Romano, ubi sic habet: Tornaci sancti Piatonis presbyteri & martyris, qui cum B. Quinctino, ejusque sociis ab urbe Roma in Galliam prædicationis causa perrexit, ac postea in persecutione Maximiani consummato martyrio migravit ad Dominum. Sunt fere verba Usuardi, sed pro Dionysio socio apud Usuardum substitutus est Quintinus, de quo plura dicentur.
[4] Missis recentioribus martyrologis, quorum verba ad propositum nostrum minus conducunt, [in quibusdam etiam Carnoti.] huc transferam aliquot auctaria Usuardi, apud Sollerium recitata, in quibus non Tornaci aut in pago diœcesis Tornacensis, sed Carnoti annuntiatur S. Piatus aut Piato, nomine etiam in aliquibus luxato. Apud Muneratum in fine additur, tamquam diversus, his verbis: Apud Carnotum, Piati martyris. In codice Burdigalensi legitur: Civitate Carnoto, passio sancti Pictonis (pro Piatonis) presbyteri, qui cum beato Dionysio &c. In Bizunticensi: In pago Carnotensi, natalis sancti Platonis, qui cum beato Dionysio &c. Cur Carnoti aut in pago Carnotensi in istis memoretur Sanctus, facile conjicere possumus ex iis, quæ dicentur de corpore olim Carnotum translato. Quapropter, sive Piato scribatur sive Plato, non est diversus a S. Piatone, ut liquet ex verbis, qui cum beato Dionysio &c. Editio Lubeco-Coloniensis tempus martyrii, ab Usuardo prætermissum, his addidit verbis: Ac postea sub Diocletiano, consumpto martyrio, migravit ad Dominum. Aliquid rursum particulare habet matricula Cartusiæ Ultrajectensis, ubi legitur: Pyatonis primi Tornacensis episcopi & martyris. At observat Sollerius, in margine notata esse hæc verba: De episcopatu Piatonis vidi magnam quæstionem. De illa quæstione agam, quantum necesse videbitur. Interea transeamus ad cultus antiquitatem, quæ certe major est, quam Martyrologia hactenus prolata probare valeant.
[5] Inventio corporis S. Piati refertur in Vita S. Eligii lib. 2 cap. 7, [Sancti corpus Seclinii inventum a S. Eligio,] sive tom. 5 Spicilegii Acheriani pag. 202, ubi S. Audoënus de S. Eligio, episcopo Noviomensi & Tornacensi, hæc scribit: Post hæc (sive post inventum corpus S. Quintini diu quæsitum) simili modo, grandi labore atque instantia invenit in territorio Medenantensi vico Sacilinio sanctum martyrem Piatonem, cui similiter clavos prolixos ex corpore ablatos populis in argumentum monstravit. Valesius in Notitia Galliarum pag. 327 agit de pago Medenantensi ex hoc ipso loco, quem partim recitat, additque locos alios, in quibus eumdem pagum memorari credit. Cum locus nobis satis sit notus hoc tempore, solum recitabo ejus verba ad nos proxime spectantia. Pagus Medenantensis, inquit, vel Medenentensis, nunc dicitur le Melantois… Caput pagi Medenentensis est Seclinium, (Seclin) collegio canonicorum, & S. Piatonis martyris reliquiis nobile. Est Seclinium diœcesis Tornacensis, crediturque Seclinii aut in ejus vicinia passus S. Piato, quia corpus ibi est inventum. Hinc in Martyrologio Parisiensi Sanctus accurate annuntiatur his verbis: In territorio Medenantensi, vico Sacilinio diœcesis Tornacensis, sancti Piatonis presbyteri ac martyris, cui acceptam Christi fidem Tornacenses referunt. Distat Seclinium longius Tornaco, quam Insulis, a qua civitate abest duobus circiter milliaribus Belgicis versus Artesiam.
[6] [& magnifico mausoleo honoratum,] Quid fecerit S. Eligius, invento corpore S. Piatonis, subjungit S. Audoënus his verbis: Corpus denique, sicut Martyrem decuit, eleganter composuit, atque mausoleum urbane desuper fabricavit. Nihil additur de translato ad alium locum corpore, nihil de ecclesia aut constructa aut amplificata. De mausoleo supra sepulcrum eleganter composito solum agitur, sive de exornato Sancti sepulcro. Quam vero magnifice Sanctorum sepulcra exornare soleret S. Eligius, indicat S. Audoënus lib. 1 cap. 32, ubi multa ab eodem exornata perstringit his verbis: Hic idem vir beatus inter cætera bonorum operum insignia, multa Sanctorum auro argentoque & gemmis fabricavit sepulcra, id est, Germani, Severini, Piatonis, Quintini, Lucii, Genovefæ, Columbæ, Maximiani & Loliani & Juliani. Ex hoc autem loco aliquot recentiores scriptores in errorem lapsi videntur, dum scripserunt, corpus S. Piatonis ante episcopatum a S. Eligio inventum. Nam generatim hic solum multa perstringit S. Audoënus, quæ deinde singula refert ad sua tempora. Cum autem inventionem S. Piatonis dicat contigisse post inventum corpus S. Quintini, & hoc ipsum invenerit tempore episcopatus, error ille manifestus est. De inventione S. Quintini lib. 2. cap. 6 S. Audoënus ita loquitur: Ex eo ergo tempore, quo Eligius pontifex consecratus, & ecclesiæ pastor est datus, ab eo nonnulla inventa (Sanctorum corpora) populis sunt declarata. Ex quibus primum ac summum sanctum martyrem Quintinum in principio episcopatus sui, grandi instantia quæsitum, olim quoque celatum, promovit palam in publicum. Hæc manifeste ostendunt, etiam inventionem S. Piatonis, quæ post hæc secuta est, in episcopatu S. Eligii contigisse.
[7] [quod contigit post mortem regis Dagoberti sub Clodoveo II] Hinc inventio nequit figi ante mortem regis Dagoberti & regnum Clodovei II, cujus anno tertio S. Eligius factus est episcopus. Hinc alius rursum error recentiorum corrigendus, qui æque ac præcedens Officii Tornacensis lectionibus insertus est. Etenim S. Eligius dicitur mausoleum composuisse sumptibus Dagoberti Francorum regis. At Dagobertus erat defunctus, ut ejus id sumptibus non fecerit S. Eligius, sed vel propriis, vel aliorum benefactorum, vel Clodovei regis, cujus tempore facta est inventio. Locus Vitæ S. Eligii, ex quo error profluxit, habetur lib. 1 cap. 32 & partim allegatus fuit num. 6. Post verba ibidem data sequitur: Adhuc autem & aliorum multorum, sed præcipue B. Martini Turonis civitate, Dagoberto rege impensas præbente, miro opificio ex auro & gemmis contexit sepulcrum &c. Si quis totum locum recte expenderit, videbit, illud de sumptibus a Dagoberto subministratis referri ad ea, quæ Turonibus dicuntur composita. At recentiores istud retulerunt ad omnia etiam præcedentia. Quod verum esse potest de aliquibus, sed non de SS. Quintino & Piatone, cum facta sint post mortem Dagoberti.
[8] Porro nolim quis existimet, ex inventione corporis inchoatum S. Piatonis cultum. [cultus Sancti ante erat inchoatus, & ecclesia verisimiliter eidem dicata,] Neque enim dubitare possumus, quin Sanctus antea coleretur, ideoque corpus quæreretur, ut certus sepulcri locus populo innotesceret. Nam hanc fuisse intentionem S. Eligii, dum corpora Sanctorum quærebat, declarat lib. 2 cap. 6 S. Audoënus, talemque addit rationem, ut ex hac ipsa innotescat, Sanctos fuisse cultos ante corporum inventionem. Huic itaque viro sanctissimo, inquit, id etiam a Domino concessum erat, ut sanctorum martyrum corpora, quæ per tot sæcula abdita populis hactenus habebantur, eo investigante ac nimio ardore fidei indagante, patefacta proderentur. Siquidem nonnulla venerabantur prius a populo in locis, quibus non erant, & tamen quo in loco certius humata tegerentur, prorsus ignorabatur. Colebantur igitur Sancti martyres, quorum corpora quærebat S. Eligius, sed eorum sepulcra erant ignota, verisimiliter quod metu barbarorum, qui Gallias seculo quinto & sexto inundarunt, alte sub terra fuissent abscondita, aut ab initio propter gentiles sic sepulta. Ecclesia tamen, in qua erat corpus S. Quintini, videtur nota fuisse, ut colligitur ex prolixa inventionis relatione. Sic nota fuerit ecclesia, in qua erat corpus S. Piatonis, eaque verisimiliter jam tunc Sancto erat dicata, & olim supra sepulcrum ejus ædificata.
[9] Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii de sancto Piato agit, [quæ modo est collegiata: arca ibi magnifica,] & de loco, ubi quiescit. Posteriora huc transfero: Quiescit Siclinii in territorio Melantesio, ubi in honorem martyris & primi Apostoli Tornacensium est clericorum sive canonicorum collegium, cujus mentio est in libro 3 Decretalium. Initium autem jecit S. Eligius. Si hoc velit dicere de collegio canonicorum, probationem non invenio; si de initio ecclesiæ aut cultus S. Piatonis, falsum puto. Elevatio corporis, & exstructio mausolei debetur S. Eligio, ut jam vidimus. At cultus multo antiquior est, & institutio canonicorum forte recentior. Pergit Molanus: Natalem Usuardus habet Calendis Octobris, quem Tornacensis ecclesia eo die & per Octavas celebrat. Translatio vero annue recolitur quarto Calendas Novembris, quam fecit Eligius episcopus, (sed dubitari potest, an forte non sit alia translatio) qui etiam monumentum Martyris mirifice exornavit, ut ex cultu sepulcri ostenderet, quantus sit Martyr apud Deum in curia cæli. Siclinienses celebrant etiam festum elevati capitis feria quinta post Dominicam, qua cantatur introitus Missæ, Cantate.
[10] Quod autem ad corporis feretrum attinet, & hoc quidem argenteum, [diversa ab antiquo mausoleo, & anno 1458 composita.] deauratum, & elegans, sed videtur longe recentius, quam ut id esse possit, quod sumptibus Dagoberti regis Francorum divum Eligium aurificem ante episcopatum susceptum illi confecisse scribit S. Audoënus. Hæc facile admittimus, modo corrigatur, quod dicitur de mausoleo ante episcopatum sumptibus Dagoberti composito. Imo certum est, hodiernum feretrum sive arcam reliquiarum non esse antiquiorem seculo XV; longeque diversam a mausoleo per S. Eligium constructo. De corpore in eam translato anno 1458 agetur num. 51. De collegio canonicorum consentit Miræus in Fastis Belgicis & Burgundicis ad 1 Februarii pag. 69, ubi de S. Piato dicit: Et quiescit Seclinii, quod est Flandriæ municipium, in collegiata canonicorum sui nominis basilica. De celebritate cultus in ecclesia Secliniensi plura proferunt Joannes Buzelinus in Annalibus Gallo-Flandriæ, & Joannes Cousin, quem aliqui Latino nomine Cognatum vocant, nos vero Cousinum more nostro vocabimus, in Historia Tornacensi. Ex illis aliqua allegabimus post examinata Sancti gesta, ubi agetur de cultus celebritate.
[11] [Non modo Seclinii, sed etiam Tornaci solemnis est festivitas S. Piati,] At non soli Seclinienses S. Piatum, cujus corporis notabilem saltem partem possident, religiose honorant, sed eumdem tamquam Apostolum suum celebri Officio etiam colunt Tornacenses. In Breviario Tornacensi, quod impressum est sub initium seculi XVI, festivitas S. Piati celebritas rubris litteris declaratur in Kalendario. In Officiis propriis sanctorum Patronorum cathedralis Tornacensis, anno 1626 impressis, ponitur Officium duplex cum Octava, & per omnes dies, quibus Officium de S. Piato peragitur, semper aliæ ponuntur lectiones de vita & gloria posthuma Sancti compositæ. In Officiis propriis ejusdem cathedralis, quæ anno 1712 impressæ sunt, ita ad 1 Octobris notatur: In festo S. Piati presbyteri & martyris, diœcesis apostoli & patroni. Triplex majus cum Octava. In Officio autem non modo lectiones secundi nocturni, sed etiam antiphonæ omnes, hymni & responsoria sunt propria, & de gestis Sancti composita; sed reliquis diebus alia non leguntur Sancto propria. Lectiones dicuntur compositæ ex hymnis S. Fulberti episcopi Carnotensis, ex Vita S. Eligii, ex Martyrologio Usuardi, & ex Molano & Miræo.
[12] [cujus gestorum compendium in lectionibus Officii recitant.] Eas pro compendio gestorum huc transfero: Piatus Beneventi claris parentibus oriundus, puer litteris imbutus totum se Christo subdidit. In adulta ætate constitutus contempsit mundi gloriam, & unica eaque simplici veste sibi reservata, cætera in pauperum usus erogavit. Romam, Deo disponente, profectus, inde a Romano Pontifice cum beato Dionysio & sociis ejus directus est in Gallias ad prædicandam fidem Christi, ubi Tornaci primo, ac deinde in locis vicinis ministerium suum implevit. Triginta virorum millia, ac præterea mulierum & parvulorum multitudinem pene innumeram undis salutaribus abluit. Mansuetus erga omnes, durus erat in se ipsum. Cum vero delatum fuisset præsidi, tantam fidelium copiam Christo subditam fuisse per Piati prædicationem, jussit eum comprehendi. Comprehensus post carcerem, compedes, verbera, cæteraque superata tormenta, cæso capite Tornaci martyrium consummavit Kalendis Octobris in persecutione Maximiani. Sepultus est Seclinii, quod est Flandriæ municipium in territorio Medanentensi, eo loco, ubi nunc ecclesia sub ejus invocatione constructa conspicitur: & dum sepulturæ mandaretur, odor gratissimus emanavit. Ibi post trecentos & quinquaginta annos beatus Eligius aurifex, nondum episcopus Tornacensis, grandi labore atque industria sanctum illud corpus invenit: clavosque prolixos, de ejus corpore ablatos, populis in argumentum monstravit. Inventum, sicut Martyrem decuit, eleganter composuit, atque mausoleum desuper auro argentoque & gemmis fabricavit, sumptibus Dagoberti Francorum regis. Hisce pro majori parte Acta consonant. Ultima jam correcta sunt num. 6 & 7. De loco martyrii, quod hic Tornaci figitur, deinde disseretur.
[13] Carnoti, ubi S. Piatonem in aliquot auctariis Usuardinis annuntiatum vidimus, [Sanctus etiam Carnoti cultus: Carnotensis Officii] etiam colitur Officio duplici. Certe in Breviario Carnotensis ecclesiæ anni 1633 legitur ad 1 Octobris Officium duplex de S. Piato, sed sine Octava. In Antiphona ad Magnificat dicitur: Et de corporis præsentia Carnoti clara gloriatur ecclesia. Lectiones secundi nocturni notabiliter differunt a Tornacensibus. Quapropter totas huc transfero: Piato, qui & Piatus, Beneventi in Samnitibus natus, Romæ presbyter ordinatus, Aurelii * imperatoris, severi & truculenti principis, decimam persecutionem Christianis inferentis, temporibus cum beatis martyribus Victorico, Fusciano, Regulo, Quinctino, Luciano, Crispino, Crispiniano, & quibusdam aliis in Gallias prædicationis ergo missus est. Aurelio autem sublato, cum Ecclesia aliquantulum respiraret, Carnotum venit, ubi fideles in avita persuasione perseverantes inveniens, Diocletiano & Maximiano imperantibus, Tornacum Nerviorum oppidum petiit. In quo non parum temporis demoratus, divini verbi semina spargendo, ejusdem loci populum, Christum adhuc nescientem, sed idolis omnino addictum, ad triginta & amplius hominum millia, mulieribus, & qui sub teneris annis utriusque sexus degebant, non computatis, convertit, quos sanctis præceptis imbutos salutaribus undis abluit.
[14] Crescente vero credentium multitudine, Irenei cujusdam Tornacensis civis, [lectiones in aliquot capitibus a Tornacensibus] qui prior Christo nomen dederat, domum in templum convertit Deoque dicavit, ibique diaconos, lectores & cantores, qui submissa voce canerent (quod adhuc in ecclesia Carnotensi servatur) constituit. Quod cum Maximianus rescisset, Rictio Varo Nerviorum sub Romanis imperatoribus præfecto mandat, ut, quos supra diximus viros, tamquam perduelles de medio tollat. At fide ipsorum & in tormentis constantia victus, cum nihil se proficere videret, spe cadens, in rogum, quem in Sanctorum perniciem Suessionis paraverat, sese projecit. Quare suffectis tribus aliis præfectis, eos in Belgium misit. Qui Tornacum advenientes, Piatum, velut sceleris auctorem, comprehendi jusserunt. Verum Piatus a suis admonitus, eos e suggesto, ut in fide, quam professi erant, manerent, hortatus, secundum Dei verbum cum se subducere vellet, Sicliniumque pergeret, per sicarios de latebris ex improviso erumpentes fustibus primum cum Sanctorum multitudine non parva exceptus, tandem gutture cultris abscisso, glorioso fine consummatus est Calendis Octobris circa annum Domini trecentesimum tertium.
[15] Cum autem avibus ferisque diu expositum ad fontem, [& ab Actis sunt diversæ.] Siclinio non procul, sanctum cadaver fuisset, fideles clam sublatum Siclinium detulerunt, ibique sepulturæ mandarunt. Sed cum miraculis clareret, ducentis annis post vel circiter, sancti Eligii Noviomensis episcopi, cui tunc Tornacensis ecclesia suberat, opera sacrum corpus e terra levatum est, & in arcula, ipsius præsulis manu concinnata, depositum. Vigentibus vero in Belgio bellis, Carnotenses quidam milites ipsum ex argentea theca ad ligneam arculam translatum, Carnotum advexerunt, ubi adhuc integrum, quasi recenti in gutture, & non obducta cicatrice, visitur ac colitur, miraculis jugiter clarum. Ejus namque Sancti precibus & ope adversus pluvias aërisque intemperiem non minima omnis regio commoda sentit. Hæc gestorum Sancti relatio differt ab altera, primo quod Sanctus Carnotum deducitur, antequam venit Tornacum: secundo quod inter socios, quibuscum Roma in Galliam profectus est, non numeratur S. Dionysius, sed pro eodem alii plures substituuntur. Tertio hic S. Piatus dicitur Roma discessisse sub Aurelio, pro quo legendum videtur Aureliano; at in priori elogio tempus discessus non exprimitur. Quarto demum mors hic Sancto illata dicitur per sicarios & in via; alias vero per legitimam potestatem & Tornaci. Plura interim mitto: nam quid probabilius videatur de singulis capitibus, examinabo inferius, sicut & de corporis possessione, de qua multis abhinc seculis inter Seclinienses vel Tornacenses & Carnotenses fuit controversia.
[Annotata]
* Aureliani
§ II. Acta triplicia, quæ cum hymno Fulberti Carnotensis collata, aliis alia sunt meliora: nulla tamen satis vetusta. Ex his edenda vetustiora.
[Acta Sancti varia: unum exemplar ceteris vetustius consonat] Acta S. Piati, quæ necdum impressa vidimus, habemus in duobus codicibus nostris, & in pluribus apographis aliunde acceptis. Dum autem omnia hæc invicem diligenter confero, unum dumtaxat reperio exemplar, quod reliquis omnibus multo vetustius existimare possum. Ratio est, quia multum consonat hymno, quem de S. Piato scripsit Fulbertus Carnotensis episcopus, ut verisimile sit, Acta illa Fulberto præluxisse: neque enim credibile est, Fulbertum sine vetustiori documento hymnum de Sancto composuisse. Cum autem Hymnus ille præcipua contineat Vitæ capita, & plusculum ab erudito & pio scriptore auctoritatis accipiat, quam habere valeant Acta, a scriptoribus anonymis iisque non satis vetustis concinnata, totum huc transfero, ut & pro censura Actorum, & pro dubiis mox excutiendis, lumen afferat. Inter Opera Fulberti Carnotensis, impressa Parisiis anno 1608, sub hoc titulo, De sancto Piato Hymnus, fol. 172 sic legitur.
[17] [cum hymno Fulberti Carnotensis hic recitato,] In tellure Beneventi claris ortus patribus,
insignis mundo Piatus sacris fultus moribus:
Mox puer Christum sequendo admirandis nisibus
insignis, post adultus vilipendit vanam mundi
gloriam, de suis nil reservans præter vestem
simplicem.
Sed quæcumque possidebat dans fomentis pauperum,
nescius Romam pergit, iam vir exstans,
illic & conjungitur Dionysio suisque sanctis consodalibus.
Sic in cœtum tantorum virorum lumen viget
additus Dionysio, his perfectis prædicare Christum
genti Gallicæ.
Tornacum versus Piatus se direxit inclytus,
cum Parisius iret beatus Dionysius.
Tornaco ergo diffundendo late sancti verbi semina,
Christo convertit virorum ter dena millia,
Præter parvos, & secundi sexus turbam maximam
Christicolum, geminis inter hæc coruscans
virtutum miraculis.
Edomabat parcitate duras vires corporis, ut
frangendo roboratus hosti non succumberet, &
illum fortiter debellaret.
At cæsar Maximianus, ut Piati hausit famam
virulentis auribus, comprehendi jussit eum ad
necandum protinus.
Utque fama est, ille militare promptus, atque
vinci nescius, nexus vicit, flagra vicit, & omnes
impetus.
Decollatur namque tandem læto cœtu martyrum,
palmam gessit laureatus ad cæli palatium.
Dumque gleba conderetur gloriosi corpus Martyris,
fusus odor est superni circumcirca nectaris,
Ne quid mundus hæsitaret de salute spiritus,
cujus caro tunc probabat regnare cœlitus. Hactenus
Fulbertus, in cujus hymnum menda irrepsisse
suspicor. Nihil tamen ausim corrigere.
[18] Si modo unum ex apographis cum hoc conferamus hymno, [scriptumque est incerto tempore.] omnia in hymno asserta in illis quoque Actis reperiemus, sed pluribus verbis exposita. Quapropter ex his Actis sua desumpsisse Fulbertum existimo. Qua vero ætate fuerint scripta, non tam facile dicere possumus. At saltem suspicor, scripta fuisse, antequam nata erat sententia quæ S. Dionysium Parisiensem cum Areopagita confudit, sive ante Hilduinum abbatem S. Dionysii, qui seculo IX Parisiensem Dionysium voluit facere Areopagitam. Nam auctor Actorum S. Piatum S. Dionysii socium existimavit aut discipulum, & vel sic martyrem sub Maximiano. At id non congruit cum opinione eorum, qui S. Dionysium ad seculum primum retulerunt. Aliunde vero clarum est, Anonymum nostrum scripsisse multo tempore post martyrium S. Piati, de cuius prædicationibus admodum jejune & confuse loquitur. Id magis etiam liquet ex relatis de martyrio: nam nihil habet de tormentis Sancto per clavos illatis, de quibus tamen dubitare non possumus ob clavos in Sancti corpore inventos a S. Eligio. Hinc itaque suspicarer, Acta fuisse scripta ante inventionem corporis, quæ figenda est non diu ante medium seculi VII. At huic suspicioni obstat locus Actorum de martyribus Thebæis, qui clare desumptus est ex interpolatis S. Mauritii Actis, ad XXII Septembris apud nos secundo loco editis: nam eadem omnino sunt pleraque verba. Cum autem hæc Acta tam vetusta non sint, ut ex iis sua haurire potuerit Anonymus noster ante corpus a S. Eligio inventum; restat, ut dicamus, scripta esse diu post corporis inventionem, de qua Anonymus non meminit. Quocumque tempore fuerint scripta, sive seculo VIII sive inchoato IX, saltem multo vetustiora videntur, quam alia interpolata, de quibus mox dicam.
[19] Tillemontius tom. 4 in S. Dionysio observat, Acta S. Piatonis, [Acta S. Piati in multis consonant Actis S. Luciani & S. Jonii:] quæ viderat, admodum similia esse Actis S. Jonii, de quo apud nos ad V Augusti. Bailletus in Tabula critica ad hunc diem similia dicit Actis S. Luciani & S. Jonii. Hinc Sollerius noster in Usuardo in observationibus ad hunc diem ait: Acta Piatonis suspecta sunt, quod ex aliis consimilibus profluxisse videantur, sed de ea controversia suo loco agendum erit. Clarius idem asseruit Boschius noster ad V Augusti in S. Jonio, ibique in Commentario num. 7 evidenter probavit, Acta S. Jonii ex vulgatis S. Luciani Actis imperite fuisse consarcinata, hæc subjungens: Nam plura proferemus, cum ad Januarium liberiore, quam olim fas erat, censura redibitur: vel forte etiam cum de S. Piato seu Piatone agetur ad diem 1 Octobris: nam & ibi multa sunt cum hisce Actis communia, non re tantummodo, sed etiam verbis. Hac de causa diligenter contuli manuscripta S. Piatonis Acta cum impressis ad VIII Januarii geminis Actis S. Luciani, & non modo omnia, quæ ad martyrium S. Piati spectant, consona reperi iis, quæ traduntur de martyrio S. Luciani in Actis secundo loco impressis, & partim etiam in primis, sed etiam alia nonnulla. Acta vero interpolata S. Piatonis, de quibus mox dicam, in pluribus etiam similia sunt Actis S. Luciani apud nos secundis. Hæc non modicam mihi dubitationem injiciunt. At prius loquamur de aliis exemplaribus Actorum S. Piati.
[20] [varia Actorum exemplaria interpolata.] In duobus codicibus nostris, qui videntur scripti seculo XIII, altero notato P. Ms. 159, altero Q. Ms. 5, leguntur Acta S. Piati, multis interpolationibus amplificata. Eodem fere modo interpolata habemus in apographo Cisoniano, quod collatum est cum codice Ms. Bonifontis. Omnia hæc, inquam, interpolata sunt, sed non eodem prorsus modo. Nam in priori codice nostro martyrium S. Piati figitur sub Maximiano; nec ullus apparet anachronismus. At in altero a Diocletiano, qui sub initium Actorum tamquam primus imperator in omnibus memoratur, deinde recurritur ad Julianum cæsarem, sub quo passus fuerit Sanctus. Idem anachronismus ex codice aliquo notatus est ad apographum: idem quoque reperitur in Actis S. Luciani secundo loco editis, aut certo S. Luciani martyrium, etsi cum S. Dionysio in Gallias venisse dicatur, perperam ibi figitur sub Juliano apostata. Habemus & Acta breviora ex Ms. Ultrajectino ecclesiæ S. Salvatoris, quibus hic præfixus est titulus: Martyrium S. Piati vel Piatonis Tornacensis episcopi. Initio tamen a S. Dionysio presbyter ordinatus dicitur, & nullum aliud verbum de episcopatu ejus in Actis occurrit. Sunt autem hæc Acta compendium primorum, quod verisimiliter pro lectionibus Officii ex iis desumptum fuit; & nihil habent particulare, nisi quod Julianum pro Maximiano substituunt persecutorem. Tale fere compendium habemus ex Ms. Lectionario ecclesiæ Audomarensis, non admodum vetusto, in quo similiter Julianus cæsar pro Maximiano substituitur persecutor.
[21] [Cum Acta S. Piati melius cohæreant, & de se magis probabilia sint,] Jam vero ex supra dictis habemus, confusionem esse in Actis SS. Luciani & Piatonis, imo & Jonii, multaque ex gestis, maxime in martyrio, quæ de uno primum fuerant scripta, deinde ad alios fuisse translata. Hoc satis certum videtur de S. Jonio, cujus nomen vetustis martyrologis fuit ignotum, & satis indicatum ad V Augusti. Res magis ambigua est de SS. Piato & Luciano. Nam Acta S. Piati, prout habentur in apographo edendo, recte cohærent sine ullo anachronismo, cum Piatus dicatur a S. Dionysio ordinatus presbyter, & post fidem Tornaci prædicatam sub Maximiano passus. Præterea hymnus Fulberti Carnotensis, qui floruit sub initium seculi XI, præcipua Actorum capita asserit, ut ex iis videatur compositus. Nihil quoque est in illis Actis, quod per se omnino improbabile dici debeat. Itaque hisce rationibus Acta viderentur potius de S. Piato ab initio composita, quam partim ex Actis S. Luciani ad ipsum translata; nisi aliunde rationes dubitandi se offerrent. Nam in Actis solum dicitur virgis cæsus & capite minutus. At S. Eligius ex invento Sancti corpore clavos prolixos extraxit, ut verisimile fiat, iis graviora tormenta passum esse S. Piatum, sicut inferius dicam. Hæc præcipua ratio est, quæ me reddit dubium. At nec Fulbertus istud supplicium memoravit, ideoque existimare possumus, scriptori Actorum non innotuisse, nisi postrema supplicia, quibus Vita Sancto fuit erepta. Quapropter, omnibus consideratis, magis probabile videtur, laudata Acta de S. Piato fuisse primum conscripta, & ex iis postmodum consarcinata fuisse Acta S. Luciani secundo loco edita, mutatis nominibus locorum & personarum, nonnullisque additis; ex hac vero S. Luciani Vita, quæ altera videtur vetustior, nonnulla deinde illata in editam primo loco, quæ S. Lucianum cum S. Dionysio refert ad seculum 1.
[22] Etenim utraque S. Luciani Vita multo magis improbabilis est, [quam Acta S. Luciani anachronismis laborantia,] quam sint Acta non interpolata S. Piati; utraque multum abest a recta chronotaxi. Tillemontius tom. 4 Nota 1 in S. Lucianum Bellovacensem ait, primo loco editam fabulis plenam esse, secundam vero, quam vetustiorem credit, minus quidem vitiosam, multis tamen laborare assertis improbabilibus, quæ recenset. Primum est, quod S. Lucianus dicitur venisse in Galliam cum S. Dionysio, & martyrio coronatus sub Juliano cæsare: hoc ultimum, quod prorsus improbabile est, non invenitur in edendis S. Piatonis Actis. Alterum, quod S. Lucianus dicitur convertisse triginta hominum millia, exceptis mulieribus. Hoc non æque omnibus improbabile videbitur, idemque asseritur de S. Piatone non solum in Actis, sed etiam a Fulberto Carnotensi. Multorum conversio per S. Piatum infra magis probabitur. Tertium prorsus ridiculum rursus abest ab Actis S. Piati: nam Julianus cæsar intellexisse dicitur, Roma egressum Lucianum ad fidem prædicandam, misisseque hac de causa tres ex suis ministris, qui Sanctum quærerent. Tres vero illi post multam inquisitionem tandem intellexisse finguntur, eum prædicare in Gallia, quam & intrasse & Bellovacum usque venisse asseruntur. Ad has ineptias accedit aliud assertum improbabile, videlicet quod S. Lucianus post mortem caput amputatum tribus fere milliaribus portaverit. Hoc iterum abest ab Actis S. Piati, in quibus omnia recte cohærent, omnia saltem probabilia videri possunt.
[23] Hisce de causis probabilius mihi fit, de S. Piato conscripta esse Acta, [probabilius de S. Piato primum scripta sunt: quomodo sint edenda.] prout ea non interpolata habemus. Nam sic recte cohærent, & saltem aperte fabulosa non sunt. Nolim tamen id prorsus certum dicere, neque indubitatam fidem Actis nostris vindicare, quia diu post martyrium Sancti conscripta sunt, forte seculo VIII aut IX. Ea edam ex apographo Chiffletii. Porro ut studiosus lector melius perspiciat, quibus augmentis postea fuerint depravata, ex codicibus nostris & alio apographo præcipua auctaria in Annotatis recitabo. Interpolationes vero istas suspicor esse seculo XII vetustiores, quoniam ante lectiones Officii, quæ anno 1626 pro ecclesia Tornacensi concinnatæ sunt, unde eæ fuerint compositæ, insinuatur his verbis: Ex libris manuscriptis & editis, Vitis Martyris, una a clero Secliniensi dicata Simoni episcopo Tornacensi & Noviomensi &c. Cum aliis laudatur Vita a clero Secliniensi oblata Simoni episcopo Tornacensi & Noviomensi, qui episcopatum gessit ante medium seculi XII. Itaque Acta quædam Seclinii concinnata sunt ante medium seculi XII. In Actis autem Secliniensibus plura habentur, quam in nostris interpolatis, ut hæc vetustiora videantur. Quæ ad interpolata quoque Acta addiderunt de S. Piato scriptores recentiores, prius per ordinem examinabimus.
§ III. Sancti gesta ordine chronologico examinata usque ad mortem.
[Patria Sancti, nomen, virtutes Pueri:] De patria S. Piati nulla est controversia. Nam Beneventi finibus natus dicitur in Actis, & eodem sensu a Fulberto in tellure Beneventi. Hinc recentiores passim Beneventi natum dicunt, nec refert, utrum in ea Italiæ urbe natus sit, an in ejus territorio. Secundum Acta nomen Sancto puero fuit Pius ante baptismum, sed in baptismo dictus fuit Piatus. Nomen etiam Piato & Piaton subinde scribitur. Mores Sancti in pueritia & adolescentia multum laudantur in Actis, quibus tamen addita sunt nonnulla, quæ hac de causa non æque sunt probabilia, aut potius pro incertis haberi debent. Nam illa ipsa, quæ in Actis de Pueri moribus leguntur, solum ut probabilia habenda, cum ætas scriptoris indubitatam fidem similibus rebus asserere nequeat. Ex iis vero, quæ postmodum addita & supra verisimilitudinem etiam exaggerata, rigida sunt Piati jejunia. Hisce & vitam monasticam in Officio anni 1626 additam reperio. In scripto, quod eo tempore ad Rosweydum nostrum fuit missum, de jejunio ita legitur: Hanc sibi jejunii rationem imposuit, quam & tota vita sectatus est, ut cibario pane & aqua crudisque oleribus victitaret; id etiam Quadragesimæ tempore addens, ut bis tantum in hebdomada, die videlicet Dominica & feria quinta, vesceretur. Qui post multa secula prioribus Actis talia addiderunt, ne cogitarunt quidem, viris Apostolicis a Christo mandatum non esse, ut tantum bis in hebdomada per Quadragesimam manducarent, sed alia plane præcepta, ardua illa quidem, humanis tamen viribus accommodata.
[25] [presbyter ordinatus fuit a S. Dionysio, probabilius in Gallia:] De tempore, quo natus est Sanctus, nihil habemus, nisi quod ex tempore martyrii conjicere possumus, inter principium & medium seculi III natum esse. Usuardus, num. 1 allegatus, asserit, S. Piatum cum S. Dionysio ejusque sociis in Galliam venisse ad prædicandum Euangelium. Id ex Actis verisimiliter collegit. Acta tamen non sunt necessario sic explicanda: nam solum dicunt, presbyterum ordinatum a S. Dionysio, postquam Roma erat egressus, ut secundum Acta videatur ordinatio collocanda in Gallia. Itaque potuit in minori clericatus gradu S. Dionysium ab initio comitari, & post aliquot annos ordinari presbyter. Potuit etiam post S. Dionysium, dudum in Gallia prædicantem, cum aliis accedere, & tunc ab eo presbyter ordinari. Primum tamen videtur probabilius, quia S. Piatus dicitur Tornacum profectus, quando S. Dionysius Lutetiam Parisiorum adiit. Verum de tempore, quo S. Dionysius venit in Galliam, necdum nobis certo constat, licet dicere possimus lato loquendi modo, eum venisse circa medium seculi III: quod cum Actis S. Piati recte congruit. Nam aliquot annis apud S. Dionysium, qui forte non statim Parisios adiit, manere potuit, susceptoque deinde presbyteratu, Tornacum proficisci, ibique prædicare. Qui medio ævo noluerunt S. Piatum cum S. Dionysio conjungere, non merentur fidem, quia id tantum fecerunt, quod Dionysium ad tempora Apostolorum referre vellent.
[26] De fructu prædicationis S. Piati Acta num. XI dicunt: Jam enim conversi fuerant per Sanctum in Gallias * amplius quam triginta millia virorum, [plurimos Tornaci & in locis vicinis] exceptis parvulis & mulieribus. Idem asserit Fulbertus Carnotensis. Tantus conversorum numerus Tillemontio visus est incredibilis in S. Luciano, ut supra dictum. Potest revera numerus aliquid amplificationis habere, cum scriptor non sit coævus. Attamen considerandum est, Tornacum jam tum urbem fuisse notabilem, ut observatum est ad XX Februarii in S. Eleutherio episcopo Tornacensi; & non in una urbe tot homines dici conversos, sed in Galliis, sive in pluribus urbibus & oppidis, maxime tamen Tornaci. Præterea prædicatio S. Piati videtur diuturna admodum fuisse, cum passus demum sit sub Maximiano, ut numerus conversorum jam dictus, etiamsi minime certus, saltem non sit incredibilis. Vita prima S. Eleutherii de S. Piato sic exorditur: Temporibus imperatorum Diocletiani & Maximiani per universum orbem maxima seditio Christiani nominis exorta est. Illis igitur diebus vir venerabilis Piatus ab urbe Roma egressus cum suis comparibus, Gallias ad prædicandum venit, Tornaci resedit. Quanta fecerit, vestræ fraternitati non latuit. Omnibus enim Christi virtutem euangelizavit, divini spargendo semina verbi mystica documenta paganis manifestavit. Quid plura? Denique multi per eum crediderunt; multi ab eo baptizati sunt; multi cum eodem Martyre pro Christi nomine interempti sunt. Addit inter conversos unum ex progenitoribus S. Eleutherii.
[27] Leguntur eadem in secunda Vita, cujus initium apud nos prætermissum. [ad fidem convertit.] In Vita tertia Guibertus, eruditus seculi XIII scriptor ex ordine Minorum, num. 4 de S. Piato & aliis ejusdem temporis fidei prædicatoribus ita loquitur: Sic postmodum Parisiensem populum Dionysius cum sociis, Lucianus Belvacensem expetiit, Ambianensem Quintinus, Suessionensem Crispinus & Crispinianus; Piatus vero populum Tornacensem. Qui cum esset nobilis genere, sed nobilior fide, Beneventanus origine, prædicator officio, dulcis eloquio, martyr desiderio, sed apostolus zelo, gentes indomitas & incultas post multam prædicationis instantiam convertit ad fidei disciplinam. Regnantibus autem Diocletiano & Maximiano, post multa genera tormentorum, tandem præcisione capitis in eodem territorio Tornacensi meruit obtinere desideratum diutius bravium & coronam, relinquens post ejus martyrium filios & nepotes, quos per Euangelium in Christo genitos suæ reddidit gloriæ participes, & fidei Catholicæ confessores. Hæc satis insinuant, opinionem Tornacensium semper fuisse, ingenti cum fructu & longo tempore apud Tornacenses prædicasse S. Piatum, etiamsi postea nascens illa ecclesia multum passa sit detrimenti, quod gentilium persecutio non solum Piatum, sed alios quoque multos ab eo conversos abstulerit, & Christianos deinde Tornaco expulerit, ut pluribus narratur in laudatis S. Eleutherii Vitis. Ceterum quæ in prima S. Eleutherii Vita de temporibus Diocletiani & Maximiani dicuntur, referenda non sunt ad S. Piati adventum in Galliam, licet verba ipsa id videantur innuere, sed ad tempus martyrii & ad ultima prædicationis S. Piati tempora. Nam scriptor non agit de S. Piato, nisi occasione S. Eleutherii, ideoque breviter tantum pauca de ipso perstrinxit.
[28] Verum alia modo ingeritur a neotericis controversia, quæ breviter examinanda venit, priusquam agamus de martyrio. Anno 1619 Tornaci impressum est Opusculum Gallicum, cui hic titulus est, Latine redditus: Assertio episcopatus S. Piati, [Antiquiora omnia monumenta S. Piatum dicunt presbyterum;] apostoli & primi episcopi Tornacensis, ac loci, in quo requiescunt ejus reliquiæ. Auctor anonymus, ut indicat titulus, totis viribus laborat, ut dignitatem episcopalem Sancto vindicet. At provinciam plane difficilem in se suscepit. Nam omnis antiquitas ejus opinioni contraria est. Tam Vita edenda, quam exemplaria interpolata, de S. Piato loquuntur, tamquam de presbytero, & a S. Dionysio presbyterum ordinatum dicunt. De episcopatu postmodum suscepto altum silent. Usuardus similiter presbyterum vocat, uti & Martyrologia fere omnia, quæ allegavi § 1. Accedunt jam laudatæ S. Eleutherii Vitæ, in quibus S. Piatus numquam vocatur episcopus. Præterea Guibertus in Vita tertia num. XI de Theodoro, in cujus deinde locum subrogatus est S. Eleutherius ait, Theodorus in primum episcopum Tornacensem a paucis fidelibus confirmatur. Si Theodorus primus credebatur a scriptore illo Tornacensi, necdum seculo XIII, quo ille scribebat, nata apud Tornacenses erat opinio de episcopatu S. Piati. Imo nec postea in Breviariis Tornacensibus episcopatum S. Piati assertum invenio. Certe in Officio, quod anno 1712 impressum est, presbyter nominatur. Attamen videamus, quid anonymus ille attulerit ad asserendam S. Piato dignitatem episcopalem.
[29] [argumenta vero allata] Post alia multa pag. 36 ea de re incipit disputare. Primum autem argumentum sumit a scriptoribus aliquot recentissimis, ex quibus unum nominat, nec tamen verba adducit. Horum numerum auget pag. 42 per omnes illos, qui presbyterum vocarunt. Hi sane plures sunt & vetustiores, sed perperam pro episcopatu S. Piati allegantur, cum contra illius episcopatum loquantur. Nam quod observat Anonymus, episcopos olim etiam presbyteros fuisse vocatos; verum quidem est pro primo aut secundo æræ Christianæ seculo, non item pro quarto, quinto, aut posterioribus omnibus, quibus vixerunt, qui S. Piatum vocarunt presbyterum. Tum profert picturas, in quibus ornamenta episcopalia S. Piato tributa sunt. At nec admodum antiquæ sunt illæ: & novimus, pictores sibi multa licita semper credidisse. Leve rursum est argumentum, quod pag. 49 petit ex sigillo capituli Secliniensis, in quo S. Piatus exhibetur cum ornatu episcopali: nam sigillum istud non satis est vetustum ad fidem de episcopatu faciendam.
[30] [pro Sancti episcopatu levissima sunt,] Addit pag. 44 aliqua de Officio & Missa, quæ nec satis sunt vetusta, & nihil probarent, si vetusta essent. Recitat pag. 45 orationem ex Breviario Cameracensi, sed frustra. Nam in illa oratione sex simul Sancti memorantur, tres episcopi, Remigius, Vedastus, Germanus, & eorum, qui primi nominantur, causa additur pontificum. Idem dicendum de omnibus orationibus, quas ibi subjungit. Nam in omnibus etiam nominatur S. Bavo, qui certo non fuit episcopus. Quod autem ait anonymus non posse voce confessorum comprehendi S. Piatum, verum est; sed id ipsum probat, vocem pontificum æque orationi potuisse inseri ac vocem confessorum, etiamsi neutra omnibus congruat. Itaque neque illo argumento aliquid probatur, & si revera aliquid probaret de mente illius, qui Breviarium composuit, vel sic exigua esset auctoritas particularis Breviarii contra antiquitatem.
[31] [Aliud argumentum, ab episcopatu SS. Chrysolii & Euberti.] Post levia illa argumenta, quæ unico verbo rejici possunt, quod omnia ex recentibus monumentis sint petita, contra Cousinum, qui cap. 19 quæstionem examinat & S. Piatum negat episcopum, fortius in speciem pugnare incipit Anonymus. At illa ejus argumenta, cum solum petantur ex assertis Cousini aliorumque recentiorum, quæ minime certa credimus, nos ne tangunt quidem. Ait nimirum, S. Chrysolium (de quo apud nos ad VII Februarii) & S. Eubertum (de quo ad I Februarii) episcopos dici levibus solum argumentis; episcopatum vero S. Piati non admitti, nisi demonstrationes certæ afferantur. At illi saltem ab antiquioribus numquam videntur dicti presbyteri, sicut S. Piatus in omnibus vetustioribus monumentis presbyter vocatur. Itaque traditio, secundum quam coluntur ut episcopi, facilius admitti potest, quod illi traditioni antiqua monumenta non repugnent. Ait iterum, SS. Chrysolium & Eubertum passim haberi pro sociis S. Piati in prædicatione; Piatum vero primum ab omnibus nominari, ut episcopus dici debeat, cum illi, ante quos nominatur, pro episcopis habeantur. Hoc argumentum alibi etiam objectum vidi; valetque contra eos, qui omnia de SS. Chrysolio & Euberto a neotericis dicta pro compertis habent.
[32] At ego non inveni ullum argumentum, quo probare valeam, [petitum, nihil pro S. Piato evincit,] tres illos Sanctos eodem prorsus tempore Tornaci, & in ejus vicinia prædicasse, cum in documentis vetustioribus altum de Chrysolio & Euberto sit silentium. Si autem S. Piatus Tornaci primus cœpit prædicare, ut antiquiora monumenta habent, non est mirum, primum quoque nominari, etiamsi solum sit presbyter, alii vero credantur episcopi. Horum quoque episcopatum certis argumentis probare non possumus. Nihil tamen occurrit, cur episcopos fuisse negemus, cum a multo tempore colantur, ut episcopi & martyres. Nulla quoque est ratio, qua negemus fidem ab ipsis in illis partibus prædicatam, aut id factum, imperante Diocletiano. Etenim aliqui ex fidei prædicatoribus, qui erant per omnes fere Galliarum provincias eo tempore dispersi, intellecto martyrio S. Piati, ad illud territorium accurrere potuerunt, ut periclitanti ecclesiæ opem ferrent, & sic aut cito aut post aliquot annos in manus persecutorum incidere. Nam persecutio illa, quam Maximianus in Gallia excitavit, videtur ad aliquot annos continuata, ut in eadem & alii potuerint coronari post S. Piatum in territorio Tornacensi. Præterea generalis persecutio Diocletiani, quæ inchoata est anno 303, minus quidem sæviit in Gallia, quod eam administraret Constantius cæsar, aliquos tamen etiam in Galliis abstulisse videtur, ut SS. Eubertus & Chrysolius in hac pati potuerint, si sub Diocletiano ad coronam pervenerint. Verum, ut jam dixi, non habemus de iis documenta satis certa. Ex dictis colliget studiosus lector, ex horum episcopatu nihil legitime inferri posse pro episcopatu S. Piati, de quo non solum silent vetustiora documenta, sed cui vetustiora monumenta etiam sunt contraria.
[33] Aliud argumentum Anonymus fuse prosequitur a pag. 57, [ut ejus episcopatus nequeat idoneis argumentis probari:] ut ex officiis episcopalibus, quæ obivit S. Piatus, episcopum fuisse ostendat. Verum liceat breviter dicere, nullum in documentis vetustis tribui S. Piato ministerium, quod presbyter obire non poterat. Certe prædicatio fidei, quæ prima allegatur, licita erat presbyteris ad prædicandam fidem missis. Consecratio ecclesiæ, quam etiam S. Piato attribuere vult auctor, non probatur ullo monumento idoneo. Profert quidem scriptum anni 1090, ut ait, in quo cellulæ fit mentio, a Piato D. Virgini matri dicatæ consecratæque. At scriptum istud, octo integris seculis S. Piato posterius, nequit multum habere auctoritatis, & forte solum vult, curasse S. Piatum, ut consecratio fieret; sicut principes eo sensu ecclesias consecrare aut dicare aliquando asseruntur. Si in eodem scripto, ut innuit Anonymus, dicitur presbyteros consecrasse aut constituisse, id eodem modo exponi potest, si tanti est faciendum scriptum seculi XI. Postea Anonymus ad alia procedit, nec plura disserit ad asserendum S. Piato episcopatum. Non attulit autem ullum alicujus vetustatis documentum, in quo Sancti episcopatus asseritur. Verba ex matricula Cartusiæ Ultrajectinæ num. 4 data, quibus episcopus vocatur S. Piatus, spectant ad principium circiter seculi XV, ut illa quoque pondus habere nequeant. Itaque cum in omnibus vetustioribus documentis solum presbyter vocetur S. Piatus, nullibi episcopus, recte ecclesia Tornacensis fecisse videtur, quod etiam in Officio anni 1712 antiquum Sancti titulum non mutaverit.
[34] [sicut nec ejus prædicatio apud Carnotenses.] Quemadmodum non ausim dignitatem episcopalem S. Piato attribuere, quod illa caret testimonio vetusto; sic eadem de causa dicere nequeo cum Officio Carnotensi, dato num. 13, Sanctum venisse Carnotum, ut ibidem prædicaret, priusquam Tornacum proficisceretur. Video quidem,in Tornacensi Officio anni 1626 eam opinionem fuisse admissam: sed id factum est post multam dubitationem, ut disco ex litteris ea de re ad Rosweydum nostrum ante compositum istud Officium scriptis. Certe de prædicatione S. Piati apud Carnotenses nihil habent Acta edenda, nihil interpolata, nihil ipse Fulbertus Carnotensis episcopus, qui prædicationem S. Piati in civitate sua episcopali non debebat prætermittere, si eam in monumento aliquo antiquo assertam invenerat & veram credebat. Quapropter in Tornacensi Officio anni 1712 rectius iterum omissa est prædicatio S. Piati apud Carnotenses. Non quidem incredibile est, Sanctum in aliis Galliarum civitatibus prædicasse, priusquam veniret Tornacum. Verum quod vetustiora documenta non habent, non debemus temere divinando post tot secula quærere.
[35] [Passus est Sanctus tempore imperantis Diocletiani,] Restant inquirenda aliqua de tempore, loco, & aliis martyrii adjunctis. De tempore consonant Acta cum recentioribus, sub imperio Diocletiani passum esse S. Piatum. Exemplaria aliquot interpolata, in quibus Julianus cæsar, qui Augustus potius erat dicendus, persecutionem movisse dicitur, non merentur multum attentionis, cum in illis ipsis initio Diocletianus nominetur, a quo nimium distat imperium Juliani, & in iisdem rursus S. Piatus jungatur cum S. Dionysio, qui seculo III passus est. Itaque interpolator, qui Julianum cæsarem in Acta intrusit, id fecisse censendus est ex sola ignorantia, qua ex præfecto aliquo Juliano confinxit famosum Julianum apostatam, qui primum cæsar factus est anno 360, & anno sequenti augustus. Petrus de Natalibus, qui bis de S. Piato diversimode egit, lib. XI cap. 36 ait, passum sub Domitiani imperatoris persecutione, sed ex errore eorum, qui S. Dionysium ad ea tempora retulerunt. Itaque indubitanter dicendum, sub Diocletiani & Maximiani Herculii imperio passum esse S. Piatum, ut habent ejus Acta, etiam interpolata, & Fulbertus Carnotensis, quamvis aliqui sub Maximiano recte passum dicant, quod is priorem in Gallia persecutionem moverit. Consonant quoque Acta S. Eleutherii superius allegata.
[36] [& probabilius anno 287, aut alio ex proxime sequentibus;] Porro imperium Diocletiani ultra viginti annos extenditur, nimirum ab anno 284 usque in annum 305; & Maximianus, ubi consors imperii factus erat a Diocletiano, venit in Galliam anno 286 contra Amandum & Elianum rebellantes, de quibus in Actis fit mentio. Illo ipso tempore Maximianus in Galliis Christianos atrociter persequi cœpit, usus ad id opera Rictii Vari, hominis crudelitate sua famosi, & aliorum præfectorum. Hæc persecutio ad aliquot annos continuata est, & probabilius est, in illa passum esse S. Piatum, quam in generali persecutione Diocletiani, quæ cœpta est anno 303. Hinc Tillemontius in indice chronologico annum 287 martyrio S. Piati assignat. Acta ipsa insinuant, in illa Maximiani persecutione coronatum esse S. Piatum, cum memorando Maximiani in Gallias adventum contra Amandum & Elianum, tum asserendo persecutores a Maximiano fuisse missos. Præterea constat, Maximianum ab anno 287 in illis Galliarum partibus fuisse, ut omnia recte congruant ad figendum S. Piati martyrium anno 287, aut uno ex proxime sequentibus usque ad annum 292, quo Constantius cæsar Galliam administrandam suscepit. Accedit ætas S. Piati, quæ magis huic epochæ favet, quam anno 303 aut 304. Si enim circa medium seculi III venit in Galliam cum S. Dionysio, & eo tempore annos ætatis solum triginta numerabat, in senium vergebat anno 287, ut probabilius sit, circa id tempus martyrio coronatum, quam superfuisse usque ad annum 303 aut 304. Hanc tamen epocham asserere ex neotericis voluit Anonymus assertor episcopatus S. Piati. At magis etiam repugnant dicta superius de Maximiano: nam nec anno 303 nec 304 Maximianus fuit in Gallia Belgica, aut in ejus vicinia, nec ibi mandata dedit.
[37] Cousinus cap. 16 disserit de tempore, quo S. Piatus venit in Galliam, [non anno 299 aut 303 aut 304;] & quo deinde martyrio coronatus est. Non existimat, Sanctum venisse cum S. Dionysio, quod hunc referat ad seculum I, sed hac de re jam egimus. Mox vero adventum S. Piati in Galliam figere nititur post martyrium legionis Thebææ, quia in Actis prius narratur martyrium Thebæorum, quam referatur adventus S. Piati in Galliam cum SS. Dionysio & Quintino. At ea Actorum expositio non videtur probabilis: nam Acta martyrium Thebæorum referunt, ut insinuent, in qua persecutione S. Piatus occubuerit, non vero, ut designent tempus, quo venit in Galliam. Tum allegat verba Herimanni abbatis S. Martini Tornacensis, qui floruit seculo XII, & ait fidem Tornaci prædicatam a B. Piatone anno fere tercentesimo ab Incarnatione Domini. Addit verba alterius abbatis, qui seculo XIV hæc de S. Piati adventu scripsit. Anno trecentesimo venit B. Piatus a Roma prædicando fidem usque ad civitatem Tornacensem, quæ tunc temporis gentilis erat, & fuit ibidem capite detruncatus &c. Si hæ auctoritates essent alicujus ponderis, figendum esset Sancti martyrium in generali persecutione anno 303 aut 304. At Cousinus maluit offerre annum 299, nescio qua consecutione: nam sic martyrium figitur ante adventum, aut certe exiguo tempore Tornaci prædicare potuisset Sanctus. Verum laudati abbates seculo XII & XIV non tam accurate noverant tempus conversi Tornaci & persecutionis per Maximianum in Gallia excitatæ, ut nos remorari debeant, aut inducere possint ad figendum Sancti martyrium eo tempore, quo dicta persecutio cessaverat.
[38] Dies, quo occisus est S. Piatus, in Actis memoratus est & martyrologorum consensu confirmatus. [& Kalendis Octobris.] Nam Sanctus legitur passus Kalendis Octobris, eoque die festivitas ejus semper ab immemorabili tempore celebrata est. Verum recentiores voluerunt etiam exprimere diem, quo Sanctus fuit comprehensus, idque profluxit ex Actis interpolatis. Nam Cousinus cap. 13 ait, comprehensum esse S. Piatum a persecutoribus sexto Idus Septembris, sive die octavo ejus mensis, & mansisse in vinculis usque ad Kalendas Octobris. Res ipsa de se non est incredibilis. At tam ridicule Actis inserta est, ut fidem non mereatur. Nam finguntur persecutores ex urbe Roma missi ad quærendum S. Piatum, & post multam inquisitionem intellexisse, eum prædicare in Gallia. Deinde vero habent: Sexto itaque Sabbato egressionis eorum, qui eum sequebantur, ab Urbe sanctum virum Piatonem sexto Idus Septembris populum docentem reperiunt. Hæc, quæ suo loco in Annotatis uberius dabuntur, magis contemnenda videbuntur cuilibet historicam crisim docto, quam amplectenda. At minus etiam admittendum videtur, quod in Officio anni 1626 dicitur sine ullo fundamento, sexto Idus Septembris occisum esse Sanctum.
[39] [Secundum Acta circa Seclinium occisus est Sanctus, idqueverisimile:] In Officiis Tornacensibus, apud Cousinum, aliosque neotericos, excepto tamen Buzelino, in urbe Tornacensi S. Piatus martyrio coronatus dicitur. Buzelinus statuit, Sanctum in urbe comprehensum, sed extra urbem ductum ad supplicium. Usuardas S. Piatum annuntiat Tornaci, acsi ibidem passus esset, sive in urbe, sive extra urbem, in loco ad supplicia maleficorum destinato. Si Acta consulere, iisque presse inhærere velimus, dicendum est, S. Piatum circa Seclinium & captum esse, & eodem die occisum per milites, qui ad ipsum comprehendendum erant missi, non tamen per sicarios, ut in Officio Carnotensi dicitur. At fateor, Acta non esse talia, ut certam iis fidem habere possimus. Si quo autem in capite ab Actis recedendum est, id præcipue faciendum in modo, quo occisus est Sanctus, cum ille videatur minus componi posse cum relatione S. Audoëni de inventione corporis, ut mox videbimus. Verumtamen incertum saltem est, utrum in urbe Tornacensi aut prope urbem passus sit S. Piatus, & non potius circa locum, ubi sepultus est, sive circa Seclinium. Certe Guibertus in Vita tertia S. Eleutherii num. 4 ait, caput Sancto præcisum in eodem territorio Tornacensi, ut credidisse videatur, passum esse circa locum, ubi sepultus est, ut etiam Acta habent.
[40] [non tamen modo tam tumultuario, quam Acta innuunt,] In Actis ita narratur Sancti martyrium, acsi ab iisdem militibus, a quibus erat comprehensus, post occisos aliquot Sancti socios, statim fuisset in eodem loco interrogatus, post nonnullas altercationes virgis cæsus, & continuo capite minutus, ut vinctus quidem fuisset, non tamen carcere reclusus. Plura non memorat Fulbertus, qui omnia ex Actis hausisse videtur. At talis procedendi modus non erat consuetus Romanis, quorum milites aut apparitores solum comprehendere solebant reos, & ad judicem ducere. Novi quidem, id fieri potuisse, modo militibus adesset aliquis, qui legitimam ad mortem inferendam accepisset potestatem; & eo fere modo occisum esse S. Phocam, de quo ad XXII Septembris egimus; sed non erat ille ordinarius procedendi modus. Quo autem minus credere valeam, modo tam tumultuario occisum esse S. Piatum, faciunt clavi, quos in corpore Sancti invenit Eligius, teste S. Audoëno. Invenit S. Eligius, ait Audoënus, sanctum martyrem Piatonem, cui similiter clavos prolixos ex corpore ablatos populis in argumentum monstravit. Si S. Eligius in argumentum, utique cruciatuum, quos pertulerat S. Piatus, clavos prolixos ostendit; credidit procul dubio clavis illis Sanctum fuisse tortum. Id vero non immerito credidit, cum clavos invenerit in corpore fixos & extraxerit. At in Actis nulla fit mentio de tormento per clavos prolixos illato, ut necesse sit dicere, illud scriptori Actorum fuisse incognitum, sicut facile incognitum esse poterat, si seculo IX inchoato aut etiam exeunte VIII scripserit, maxime si non legerat Vitam S. Eligii.
[41] Jam vero ut probabili conjectura assequamur, qualia fuerint tormenta S. Piato per clavos illata, [sed post graves cruciatus ante toleratos.] attendendum est ad vocem similiter, quæ refertur ad inventos clavos in corpore S. Quintini martyris, de cujus inventione egerat S. Audoënus paulo ante cap. VI, ubi sic habet: Tunc ergo sacrum inventum corpus (S. Quintini) Eligius cum gaudio lacrymabili exosculatur… Clavos quoque miræ magnitudinis, quos tempore passionis ejus persecutores corpori infixerant, ex cerebro cæterisque artubus extractos, sibi pro reliquiis sequestravit. Itaque, cum ad hunc locum, proxime præcedentem, respiciat S. Audoënus, dum breviter dicit, clavos prolixos ex corpore S. Piati abstractos fuisse, probabilis est conjectura, S. Piato per clavos illata fuisse tormenta non absimilia iis, quæ narrantur in Actis S. Quintini apud Surium ad XXXI Octobris, ad quem diem Acta apud nos illustrabuntur. Locum interim ex editione Surii huc transfero. Tunc Rictiovarus præfectus, cernens eum (S. Quintinum) constantia validius semper roborari, … cruciatus adhuc augeri constituit. Jussit igitur vocari fabrum ferrarium, ut faceret duas sudes ferreas, quibus beatus Quintinus a cervice usque ad crura transfigeretur; aliosque simili modo decem clavos, qui inter ungues & carnem digitis omnibus crudeliter infigerentur, ut vel sic, corpore confosso membrisque undique terebratis, aut deficeret aut cederet superatus. Si S. Piatus similia passus est, ut ex inventis clavis fit probabilissimum, ulterius conjicere possumus, sub Rictio Varo fuisse passum, eidemque verisimiliter & alia non parva illata tormenta, uti contigit S. Quintino.
[42] Restat de martyrio examinandum, quod Petrus de Natalibus dixit lib. XI cap. 36, [Non constat de amputato capite per Sanctum gestato.] quodque mire placuit scriptoribus nimium credulis seculi XVII. Memoratus scriptor, relata capitis amputatione, sic pergit: Cujus corpus truncum & exanime caput propriis manibus acceptum plusquam per duo milliaria deportavit, videlicet usque ad locum, ubi divinitus sepulturam elegit, ubi & gloriose occumbens tumulatus quiescit. Quo miraculo ultra mille gentilium conversi sunt. Idem affert Cousinus cap. 14 ex Actis a clero Secliniensi concinnatis. Adeo id prodigium præterito seculo placuit, ut controversias quoque pepererit, dum alii statuebant, caput amputatum fuisse & gestatum a Sancto, alii id solum volebant de summo vertice: rursum alii credebant, in vivis fuisse Sanctum, dum caput aut verticem amputatum gestabat, alii id a mortuo factum existimabant. Pictores, opinor, eam fabulam aut invenerunt de S. Piato, aut inventam magis divulgarunt. Forte etiam non alia de causa primum pictus cum capite in manibus fuerit Sanctus, quam ut indicaretur, quo mortis genere ad coronam pervenisset; sicut martyres pingi solent cum instrumentis martyrii. Hoc autem si factum est, ex pictura male explicata originem habuerit fabula. Undecumque orta fuerit, de illa nihil in Actis, nihil in ullo exemplari interpolato, quod ad manus meas pervenit, nihil apud Fulbertum Carnotensem, nihil demum apud Vincentium Bellovacensem, qui lib. 12 cap. 159 breviter agit de S. Piato, quique alio loco idem tribuit S. Jonio & S. Luciano, in quorum Actis illud invenerat, non item S. Piato. Quapropter Tornacenses rectissime fecerunt, dum in Officio anni 1712 fabulam illam, non admodum de S. Piato vetustam, prorsus omiserunt.
[Annotata]
* Galliis
§ IV. Corporis sæpius translati præcipuam partem sibi attribuunt Seclinienses: reliquiæ nonnullæ aliis quoque locis servatæ.
[Corpus Sancti ab initio Seclinii sepultum, ibique a S. Eligio inventum,] De corpore S. Piati primum sepulto Seclinii in diœcesi Tornacensi nullus umquam dubitavit. Fuit ibidem seculo VII, non diu ante medium, anno tamen incerto, quæsitum & inventum a S. Eligio. Non transtulit S. Eligius inventum corpus ad aliam ecclesiam: sed corpus in eadem ecclesia, fortasse & in eodem loco, sed magis elevato, eleganter composuit, in arca verisimiliter pretiosa, atque mausoleum urbane desuper fabricavit. Herimannus abbas S. Martini Tornacensis in Narratione restaurationis ejusdem abbatiæ tom. 12 Spicilegii Acheriani pag. 407 de inventione corporis per S. Eligium agit, sed minus accurate, ita scribens: Idem vero auctor noster beatus Eligius, ut in Gestis ejus legitur, simili modo in pago Medenantense municipii Tornacensis, quod vocatur Siclinium, tumulavit B. Piatonem martyrem, ecclesiam jam a passione ejusdem Martyris constructam, juxta facultatem virium suarum amplificans, Dei se omnipotentis comitante auxilio, ac officia Domino famulantium clericorum constituens, sicut usque in præsentiarum cernimus. Omissa corporis inventione, solam refert depositionem. Tum vero addit amplificationem ecclesiæ Secliniensis, & institutionem clericorum sive canonicorum. Hæc a neotericis aliquot similiter S. Eligio attribuuntur, verisimiliter ex laudato Herimanno. Attamen S. Audoënus, quem ille allegat, silet tam de amplificata ecclesia quam de institutione clericorum per S. Eligium. Itaque in S. Eligio ad I Decembris examinari poterit, utrum illa per S. Eligium, an serius sint facta. Nam auctoritas Herimanni, qui octo seculis posterior est, rem nequit facere certam.
[44] [Seculo IX metu Normannorum translatum est Audomaropolim;] In Chronico de Gestis Normannorum in Francia apud Chesnium tom. 2 Historiæ Francorum pag. 525 hæc leguntur ad annum 846: Anno Domini DCCCXLVI pyratæ Danorum Fresiam adeuntes provincias & ecclesias vastaverunt, & populum in eis occiderunt. Quod audientes Flandrenses, vicinarumque urbium pontifices & abbates, cum Sanctorum suorum reliquiis ad sanctum venerunt Audomarum, quia muro valido & turribus atrium ejus divina providentia munitum erat. Isti sunt Sancti, qui propter persecutionem illam pervenerunt ad idem castrum, sancti Bavo, Wandregisilus, Ausbertus, Vulfrannus, Wasvulfus *, Piatus, Bainus, Winnocus, & Austreberta virgo, & quadraginta annis eorum aliqui ibi permanserunt. Sanctorum, qui hic nominantur, corpora longe aberant a Frisia, quam tunc invaserunt Normanni. At terror hic procul dubio Flandriæ & vicinis Galliæ provinciis injectus erat ex cognito eorum adventu per mare, quod jam varias Galliæ provincias annis præcedentibus vastassent, & ignotum esset, quo tenderent.
[45] Quanto tempore sacrum S. Piati corpus Audomaropoli manserit, [deinde Carnotum, unde relatum volunt Tornacenses:] ignoramus. Nihilo magis novimus, utrum inde aliquando Seclinium sit relatum, an vero ad aliam civitatem prius aut recta Carnotum fuerit transportatum. Verum infra laudandus Herimannus testatur, Sancti corpus, deprædantibus Galliam Normannis, ad civitatem Carnotensem fuisse delatum. Ex ea autem translatione orta est controversia de possessione corporis, quæ jam ante seculum XII inter Carnotenses & Tornacenses vel Seclinienses agitata fuit, & necdum est decisa. Voluerunt Tornacenses, corpus fuisse relatum; sed id negarunt Carnotenses. Attamen dubitandum non videtur, quin saltem notabiles admodum reliquiæ redierint Seclinium, eæque postea pro corpore fuerint habitæ, & ad varia etiam loca circumlatæ. Nam seculo XI facta est dedicatio ecclesiæ Hasnoniensis in confinio Flandriæ & Hannoniæ, eoque delata sunt multa Sanctorum corpora, ut refert Meyerus in Annalibus Flandriæ lib. 3, interque ea secundo loco recensetur corpus S. Piatonis. Idem corpus anno 1457 ad varias civitates fuit translatum, ac nominatim Tornacum, ut infra narrabimus. Rursum anno 1459 delatum fuit Brugas, teste Meyero lib. 16 ad illum annum. Contradicunt tamen Carnotenses, ideoque hæc controversia utcumque venit elucidanda.
[46] Laudatus supra Herimannus, qui floruit seculo XII, [quorum episcopus anno 1143 reliquias lustravit, aperta earum arca,] ubi multa scripserat de vastationibus Normannorum, quæ in Flandria maxime viguerunt inter medium & finem seculi IX, pag. 53 ita prosequitur: In præfata persecutione beatus Piatus Sicliniensis asportatus est Carnotum, ubi, priusquam Tornacum veniret, Christi nomen prædicaverat. Sed illis prædicationem ejus non recipientibus, Tornacum petiit, ibique fidem Domini nostri defendit. Quod hic dicitur de fide apud Carnotenses prædicata, certum non fit auctoritate scriptoris hujus, sed mihi plane incertum est visum, & minus probabile, ut suo loco dictum. At pergamus cum Herimanno: De cujus corpore: inquit, usque ad nostra tempora litigatio grandis extat, dicentibus nobis Siclinii relatum esse ad loca passionis suæ, Carnotensibus econtrario affirmantibus, usque in præsentem diem apud se reservari. Ad quam litem sedandam, fateri necesse est, quod a majoribus nostris accepimus, ut scilicet, relato apud nos corpore, pars aliqua ibi credenda sit remansisse. Apud Siclinium enim, detecta arca, qua corpus Martyris servabatur, anno Dominicæ Incarnationis MCXLIII populo demonstratus est: de cujus corpore dentem suscipere meruerunt monachi S. Martini Tornacensis. Deinde pristino loco restitutus, magna cum custodia servatur, gaudetque ecclesia Siclinii, Martyris præsentia se non esse destitutam. Erat abbas eo ipso tempore, quo arcam fuisse apertam scribit, ut fortasse reliquias in ea servatas viderit.
[47] Tum prodigium subjungit his verbis: In populo Sicliniensi sæviebat pestilentia illa, [quæ Seclinii prodigio honorata.] quæ vulgo dicitur ignis, adeo ut quosdam non solum membris privaret, sed & vitam eis auferret: e quibus multi ad beati Martyris basilicam Siclinii constitutam manibus alienis sunt delati. Hinc ecclesia clamoribus turbatur; Deique auxilium & Martyris suffragium ab omnibus imploratur. In feretro autem, quo conservabantur beati Martyris reliquiæ, sculptæ erant decem virgines euangelicæ, quinque videlicet prudentes & quinque fatuæ. Hæ itaque omnes affectum Martyris ostendentes, miserorum doloribus condolentes, & Domini voluntatem exsequentes, ita flebant, ut crederentur sensibiles. In quo facto summæ virtutis potentia, & beati martyris Piatonis claruit præsentia: qui, sicut dum in corpore viveret, & populos ad fidem Christianam cohortaretur, non solum lacrymarum copiam, sed proprium ad extremum pro his fudit sanguinem: ita nunc affectus magnitudinem per subjectas demonstravit imagines. Ex oculis namque prudentium guttæ sanguinis emanabant, ex oculis autem aliarum lacrymæ velut aquæ fluebant. Post hoc autem miraculum, divinum auxilium & Martyris solatium infirmi persentiunt, &, qui mori putabantur, sanitati redonantur. His de præsentia corporis beati Piatonis, & de antiquitate abbatiæ nostraæ dictis, ad ea, unde digressi sumus, redeamus. Hæc ultima utcumque ostendunt, prodigium istud ab auctore referri, quasi ad probandam corporis apud Seclinienses præsentiam. At certe totius corporis, aut etiam majoris partis, præsentiam nequeunt miracula probare, cum Sancti etiam patrocinari possint, ubi vel exigua solum pars corporis, vel nulla est præsens.
[48] [Ob contentiones Carnotensium de corpore S. Piati, episcopus Tornacensis] Magis ad id prodesse potest mox relata ossium visitatio, quam anno 1143 factam dixit Herimannus. Meyerus de eadem meminit lib. 4 ad annum 1143 his verbis: Translatio S. Piati martyris apud Siclinium per Simonem episcopum Tornacensem. Non dicitur translatio, quod corpus ad alium locum fuerit translatum, sed forte quod honorifice circumlatum fuerit, antequam arca in locum suum reponeretur. Attamen illa corporis aut ossium visitatio non effecit, ut Carnotenses a corpore sibi attribuendo abstinerent. Nam Sebastianus Roulliard causidicus in Historia Carnotensi, quam Gallice edidit anno 1609, cap. 6 contendit, corpus S. Piati integrum & incorruptum esse apud Carnotenses, præciso tamen capite, & sic anno 1520 inventum in visitatione tunc facta. Cousinus illam controversiam tractat cap. 20, & ut opinionem Roulliardi refutet, recitat litteras Michaëlis Desne, episcopi Tornacensis, qui anno 1609 arcam Secliniensem S. Piati cum multis inspexit, & de inventis in arca per dictas litteras rationem reddidit. Valent illæ ad corporis partem Secliniensibus asserendam. Quapropter totas subjicio.
[49] [anno 1609, aperta rursum arca Secliniensi, per litteras] Michael Desne, Dei & Apostolicæ Sedis gratia episcopus Tornacensis, universis & singulis præsentes litteras inspecturis pariter & audituris salutem in Domino, & præsentibus fidem indubiam adhibere. Cum juxta universalis Ecclesiæ Catholicæ ritum, jam inde ab initio nascentis Ecclesiæ receptum, Christi fideles Sanctorum reliquias studiose admodum conservatas devote reverenterque venerati fuerint, eorum præsertim, quorum opera singulare quoddam Dei beneficium obtinuerunt, inspirante eorum mentes Sanctorum omnium Domino, qui (ut inquit Psalmista) justorum ossa custodit, ut unum ex his non contereretur; maximo (non immerito) devotionis fervore majores nostri venerati sunt, ac nos etiam venerari debemus reliquias gloriosi martyris S. Piati, qui, spretis pœnis corporis, huic patriæ Christi Euangelium annuntiare, proque eodem martyrium subire non dubitavit. Cujus corpus in Seclinio, nostræ diœcesis loco, inhumatum, postea a beato Eligio elevatum, ac honorifica theca reconditum, in ecclesia loci jam nominati, debitis honoribus celebrandum, collocatum fuit. Unde & hodierna die, non obstantibus ab inde variis bellorum tumultibus & rerum mutationibus, pro majori parte sacræ reliquiæ corporis ejusdem sancti Martyris in prædicta ecclesia Secliniensi reservantur, & in argenteo feretro supra summum altare, loco eminentiore ad hoc accommodato, inclusæ custodiuntur.
[50] Nos itaque die datæ præsentium, cum pro muneris nostri debito prædictam Ecclesiam visitaremus, [declarat, una cum sacris ossibus inventas a se litteras] ad laudem, gloriam, & honorem Dei Optimi Maximi obque reverentiam memorati gloriosi Martyris ejusdemque sanctarum reliquiarum, dictum feretrum, ex argento auroque magnifice elaboratum, de dicto loco eminentiori deponi, & ad sacristiam dictæ ecclesiæ deferri mandavimus. Quo in loco præsentibus ibidem nobisque assistentibus venerabilibus viris ac Dominis Egidio du Thilleul ecclesiæ nostræ cathedralis canonico ac officiali nostro, Sebastiano de Molembaix S. Theologiæ licentiato præposito, Roberto de Hoves decano, Natali Mannie, Antonio Grau, Valentino Choulet, Joanne de Flandre, Joanne Carlier, Joanne Billau, Roberto Lenglart presbyteris, Antonio Bouloingne, Ludovico Sceptre subdiaconis, præfatæ ecclesiæ Secliniensis canonicis: fratre Adriano Bauvias presbytero religioso canonico Regulari monasterii S. Christophori Phanopinensis, magistro hospitalis B. Mariæ juxta Seclinium, magistro Joanne Cronier presbytero pastore dicti loci, necnon aliis quamplurimis ejusdem ecclesiæ cappellanis, prædictum feretrum diligenter visitavimus, quod ab omni parte adeo artificiose & firmiter obseratum invenimus, ut a prima sua confectione nunquam fuisse apertum appareret. Tandem adhibitis aurifabris, ab inferiore parte illud aperiri jussimus. Quo facto, inclusas sacco coriaceo, & rubro serico involutas, pro maxima parte invenimus sanctas reliquias corporis prædicti gloriosi martyris S. Piati; & juxta illas literas authenticas de Data vigesima tertia Maii anno Domini MCCCCLVIII; ac alias duas sine Data, in pargameno descriptas, atque in bursa serica rubri coloris inclusas; quibus de veritate dictarum reliquiarum nobis plena fuit facta fides. Quarum quidem literarum tenores de verbo ad verbum, in perpetuam rei memoriam, præsentibus inserendos esse duximus.
[51] Et priorum literarum tenor est hujusmodi: Anno Dominicæ Incarnationis millesimo, [visitationis anni 1458, quas suis inserit,] quadringentesimo, quinquagesimo octavo, die vigesima tertia mensis Maii, Indictione sexta, Pontificatus vero Sanctissimi Domini nostri Papæ Calisti tertii anno quarto, ad laudem, gloriam & honorem Dei omnipotentis, Patris & Filii & Spiritus sancti, obque reverentiam sanctarum præsentium reliquiarum totius fere corporis gloriosi martyris sancti Piati, harum partium Apostoli, & hujus ecclesiæ Secliniensis, Tornacensis Diœcesis, veri patroni, fuerunt eædem sanctæ reliquiæ ab antiquo & vetusto scrinio, in quo diu ab antea extiterant minus decenter collocatæ, per reverendum in Christo patrem dominum Joannem Cheuroti de Polligniaco oriundum, miseratione divina episcopum Tornacensem, translatæ, & in præsenti novo feretro, ex auro & argento, ut apparere potest, ad ipsius reverendi patris domini episcopi admonitionem & instantem prosecutionem, suaque largiflua bonorum contributione ob hoc fabricato, & constructo; in venerabilium patrum dominorum Philippi, S. Petri juxta Gandavum, Nicolai S. Martini Tornacensis, Jacobi B. Mariæ de Laude, Joannis S. Nicolai de Pratis juxta Tornacum, Dionysii S. Calixti de Chisonio, & Nicolai S. Christophori Fanopinensis, S. Benedicti, Cisterciensis, & S. Augustini Ordinum, dictæ Tornacensis Diœcesis monasteriorum abbatum, necnon Joannis de Thoisiaco præpositi, Joannis Corderii decani, Bernardi de Puteo cantoris, Joannis Damiens Scoti, Matthiæ Lamberti, Thomæ Quieret, Guilielmi Porterie, Joannis Lanberti, Roberti Lanberti, Richarii de Bonteville, & Nicolai de Wastina, dictæ ecclesiæ Secliniensis canonicorum, nostrorumque notariorum publicorum subnominatorum præsentia, omnibus reverentia, solemnitate & honore concedentibus reconditæ & reclusæ. Quod, sicut & nobis præposito, decano, & canonicis Secliniensis ecclesiæ præfatis idem reverendus pater dominus episcopus tradidit, reverenter omni cum diligentia & veneratione custodiendum; ita & illud posteris nostris pia certificatione etiam relinquimus honorifice venerandum, diligenterque & caute perpetuo conservandum; ut & ipse pro nobis orare dignetur in cælis, cujus & harum sanctarum reliquiarum præsentia gaudentes, memoriam agimus in terris. Infra habebatur, a latere dextero, Bulland. cum certo signo manuali. Et a sinistro: Flaming, etiam cum certo signo manuali.
[52] [& alias vetustiores cum aliis indiciis corporis S. Piati,] Aliarum vero perantiquis characteribus exaratarum tenor & forma talis est: In nomine Sancte & Individue Trinitatis. Notum sit tam futuris quam presentibus in Sicclinio beatissimo martyri Piato & Christo famulantibus quod carta cum reverendis membris in tumulo prefati martyris, a beato Elegio cum de terra levaretur, in hunc modum inventa sit, quam nullus modernorum immutare præsumpsit. Hæc est nomen S. Piati, qui in Sicclinio … requiescit. Relicto spatio, quod punctis notatum est, vacuo. Et ultimarum simili antiquitate, talis: Dou ties Sainct Pias de Seclin & des os. Invenimus etiam ibidem clavum unum ferreum, quem ex illis, quos inter ungues sancti Martyris impactos fuisse referunt, esse credimus. Necnon aliquas medallias perantiquas effigiem dicti sancti Martyris, ut apparebat, referentes.
[53] [cujus majorem partem ibidem haberi affirmat:] Omnibus vero diligenter visitatis, lectis & consideratis: tam dictas sanctas reliquias, quam etiam literas, clavum & medallias eo, quo a nobis repertæ fuerunt, modo dispositas, eodem feretro reposuimus; nostris, & de hujusmodi visitatione a nobis facta literis testimonialibus adjunctis; ac illud denuo obserari, & claudi mandavimus, factaque circum dictam ecclesiam solemni processione; loco, unde abstuleramus dictum feretrum, restituimus; desumptis tantummodo ex iisdem sacris reliquiis uno dente, quem nobis cum alia particula ossium reservavimus, & particula cranii, quam capiti argenteo ad hoc præparato inclusimus. Quocirca sæpedictas sanctas reliquias pro veris reliquiis corporis prædicti gloriosi martyris sancti Piati, harum partium Apostoli, recognoscimus, atque ut tales ab omnibus Christi fidelibus habendas ac venerandas esse decernimus; prout nos etiam libenter habemus, ac veneramur: cunctisque Christi fidelibus utriusque sexus, qui pia devotione ducti prædictas reliquias visitaverint, & pro sanctæ matris Ecclesiæ Catholicæ exaltatione aliquas preces ad Deum effuderint, quolibet dierum, quo illud fecerint, quadraginta dies indulgentiarum misericorditer in Domino elargimur. In quorum omnium fidem, robur, & testimonium præsentes literas (quibus propria manu subscripsimus) per secretarium nostrum fieri, signari, ac sigilli nostri magni jussimus appensione muniri. Datum Sicclinii Tornacensis nostræ diœcesis anno Domini millesimo sexcentesimo nono, mensis vero Julii die ultima. Subscriptum erat: Michaël episcopus Tornacensis. Et inferius: De mandato Rmi domini mei episcopi præfati, T. Noppenus secret. cum signo manuali.
[54] Has litteras, quæ sufficere videntur ad magnam corporis partem Secliniensibus vindicandam, [laudatis litteris consonat Rayssius.] recitat etiam Rayssius in Hierogazophylacio Belgico, non diu post scripto, agens a pag. 431 de S. Piatonis collegiata ecclesia apud Siclinium Melanthesiorum, ubi de corpore sic loquitur: Corpus celeberrimi Piatonis sacerdotis & martyris, Nerviorum apostoli, hujus ædis patroni tutelaris, qui verticem sui capitis, ob Christi nomen amputatum, Tornaco Seclinium detulit, ut asserit Breviarium Tornacense & clerus Secliniensis. At illud de vertice capitis non est in ultimo Breviario Tornacensi, & jam refutatum est. Quod vero in margine habet Rayssius, Seclinium dictum, eo quod S. Piato illic sese inclinasset, nihilo melius est, nam tempore S. Eligii vocabatur Sacellinium, quod nomen, ut fit, paulatim contractum est. Sic satis expensa sunt, quæ subjicit auctor de episcopatu, ideoque omittuntur. Tum ait: Tornacenses notant (a seculo XII, ut vidimus) quod tempore persecutionis Normannorum corpus Piati fuit transportatum Carnutes in Celticam: quibus extinctis, relatum fuisse, parte notabili corporis ibi relicta. At Sebastianus Rouillard … vult, apud Carnutes esse integrum illius corpus, absque quidem minima corruptione. Nuperrime vero, id est, anno a Virgine parturiente MDCIX, pridie Kalendas Sextileis, S. Piatonis capulum, ex argento auroque elaboratum, a reverendissimo Tornacensi episcopo Michaële Desne visitatum fuit, ubi maxima pars corporis gloriosi Martyris inclusa, sacco coriaceo & rubro serico involuta erat, & juxta litteras in pergameno descriptas, quibus de veritate dictarum reliquiarum ipsi plena facta fuit fides. Quocirca tales ab omnibus Christi fidelibus habendas ac venerandas esse decrevit. Hæc procul dubio fecit episcopus, ut Roulliardi assertis se opponeret.
[55] Priusquam asserta illa examino, ex laudato Rayssio recensebo, [Aliquot Sancti reliquiæ in aliis locis.] quæ tradit de reliquiis servatis in aliis Belgii ecclesiis. Ubi agit de ecclesia cathedrali Tornacensi, beatissimæ Virgini Mariæ dicata, cum multis aliis reliquiis pag. 314 in ea recenset Partes duas capitis S. Piatonis martyris ac presbyteri, Secliniensis patroni. In ecclesia S. Martini Benedictinorum ejusdem urbis pag. 339 cum aliis numeratur dens S. Piati martyris, de quo dictum est num. 46. Duaci in ecclesia collegiata S. Amati, eodem teste pag. 45, nonnihil habetur De sancto Piatone martyre. In cœnobio Marchianensi Ordinis Benedictini, ad Scarpam sito, aliquid etiam reliquiarum S. Piati esse dicitur pag. 295. Ignatius Josephus a S. Maria in Historia Abbavillensi pag. 433 recenset reliquias ecclesiæ Ruensis (oppidum est in Picardia ad mare) interque eas brachium S. Piati, coopertum laminis argenteis. Hæc omnia sunt verisimilia, cum nulla ex memoratis ecclesiis longe admodum Seclinio distet. At non æque probabilis mihi videtur conjectura Molani, quam propter asserta Carnotensium his verbis dedit: Fortassis autem Franci, cum regionem hanc non semel pervagati sunt ac fœde diripuerunt, feretrum illud vetus illuc asportarunt, corporis sacri reliquiis antea per Siclinienses extractis & celatis, quibus postea aliud extrui curarunt. Nam Herimannus abbas, cujus verba dedi num. 46, satis ostendit, controversiam de corpore S. Piati inter Tornacenses & Carnotenses jam seculo XII vetustam fuisse, illamque non esse cœptam, quod in deprædatione hostili corpus violenter ablatum esset, sed quod metu Normannorum Carnotum fuisset delatum, tamquam ad locum tutiorem.
[Annotata]
* Wasnulphus
§ V. Corpus integrum sibi vindicant Carnotenses: caput aliquando Seclinio ereptum eoque relatum: beneficia & cultus Sancti celeber tam Carnoti quam Tornaci & Seclinii.
[Corpus S. Piati non videtur Carnotum fuisse delatum] Sebastianus Roulliard in Historia Carnotensi, quæ non mediocriter poterit reformari, lib. 6 num. 19 & seq. prolixe probare contendit, non modo notabiles S. Piati reliquias esse Carnoti, sed corpus integrum & incorruptum, rescisso tantum capite. Vellem sane, ut opinio Carnotensium exposita esset per scriptorem magis sobrium & magis criticum, quam sit causidicus ille, qui monumenta antiqua non recitat, sed suis verbis exponit, quid in iis invenisse se crediderit. Legit ille datam superius conjecturam Molani, ut insinuat fol. 181, eamque partim sequitur, partim refutare conatur. Non feretrum, ut conjiciebat Molanus, sed corpus ipsum in hostili expeditione ablatum contendit. Ut autem violentam ejusmodi ablationem probet, tres narrat regum Francorum de Flandris victorias, primam Philippi cognomento Augusti, quam figit anno 1213, alteram Philippi Pulchri, quam illigat anno 1304, tertiam Philippi Valesii, eamque anno 1328 relatam. Verum omnia illa nihil ad rem faciunt, quandoquidem controversia de corpore S. Piati a seculo XII vetusta erat, teste Herimanno abbate, ut postea non cœperit per ablationem hostilem. Idem Herimannus, cujus tempore lustrata Seclinii sunt ossa Sancti, clare innuit, corpus tunc non fuisse integrum aut incorruptum. Si enim fuisset integrum, non dixisset, partem videri relictam apud Carnotenses. Itaque Carnotenses corpus integrum, quod eis tribuit Roulliardus, Secliniensibus postea non abstulerunt.
[57] [per hostilem deprædationem, sed metu Normannorum.] Quapropter causa controversiæ non alia videtur quærenda, quam sit tradita ab Herimanno, nimirum quod metu Normannorum corpus S. Piati seculo IX aut ineunte X fuit delatum ad Carnotenses, quorum civitas Normannis fortiter restiterat. Si vera datur causa cœremoniæ illius, quam in pervigilio S. Piati in ecclesia Carnotensi observari ait Roulliardus fol. 180, ea ipsa magis confirmabit, quam labefactabit sententiam Herimanni. Asserit nimirum, in pervigilio S. Piati post primas Vesperas, & rursum mane in festivitate & post Missam solemnem, multa incendi thura in ecclesia, ut per totam fumus excitetur. Causam hujus cœremoniæ ex tabulario ecclesiæ allegat, nimirum fumum illum fieri in memoriam nebulæ, quæ excitata est, quando corpus ex territorio Tornacensi portatum est Carnotum, quæque latores corporis persequentium oculis eripuit. Quid sit de nebula illa, nequeo dicere, qui tabularia Carnotensia non lustravi. At, si prodigiosa aliqua nebula portitores reliquiarum persequentium periculo liberasset, longe probabilius esset, Normannorum turmam fuisse, quam illi timebant; quam victores Gallos a Flandris victis & insequentibus timuisse, ut consequeretur ex assertis Roulliardi.
[58] Deinde tamen alia adducit, majori attentione digna; [Roulliardus ait, corpus S. Piati integrum esse Carnoti, & ita] sed vellem, ipsa potius Acta capitularia recitasset, quam suis omnia verbis enarrasset. Laudat Acta capituli, scripta, inquit, anno 1520, die XVIII Februarii. Ex illis dicit, eo die apertam fuisse thecam, in qua repositum erat corpus gloriosi martyris S. Piati, & corpus istud inventum fuisse prorsus integrum & sine corruptione, capite solum separato a corpore. Deinde nominat multos, qui adfuerunt, & primum ex illis Milonem d'Illiers decanum, sed nullum episcopum. Mox addit, die XXV Martii, quem diem facit Mercurii in hebdomada sancta, ordinatum fuisse, ut corpus obvolveretur tela cerata cum prima theca, & alteri imponeretur, & sic recluderetur in sacello S. Leobini. Hæc autem facta dicit die Sabbati sancti. Demum ait, die Lunæ sequenti, quem XXVII Martii facit, solemne sacrum fuisse cantatum a Cardinali Borbonio, episcopo Cenomanensi (qui & Senonensis erat archiepiscopus) eique post Missam coram multis personis corpus integrum fuisse ostensum. Ejusmodi lustrationem corporis pro argumento præcipuo producit Roulliardus. At tam negligenter expressit dies, quibus singula asserit facta, ut nec inter se cohæreant, nec cum Paschate aut littera Dominicali anni 1521, quo pro hodierno more annos inchoandi a Kalendis Januarii omnia essent figenda; minus etiam cum Paschate anni 1520, qui nominatur, & tunc currebat usque ad Pascha.
[59] Attendat solum lector, diem Mercurii in hebdomada sancta dici XXV Martii & diem sequentem Lunæ statui XXVII ejusdem mensis, [in gemina lustratione a multis personis conspectum.] & statim videbit in alterutro die saltem erratum esse. Si vero utrumque contulerit cum Paschate anni 1520 aut 1521, videbit in utroque erratum. Si autem tam negligenter processit Roulliardus in diebus nominandis, quos saltem ex Actis habere poterat, quid cogitabimus de accuratione auctoris in asserenda corporis integritate? Deinde tamen memorat aliam corporis lustrationem ex Actis capitularibus anni 1591, & diei VI Octobris, quo lustratio dicitur facta, petente Carolo Borbonio Cardinali, & præsente episcopo Carnotensi, qui tunc erat Nicolaus de Thou, cum aliis. Aperta, inquit Gallice, fuit in choro ecclesiæ arca gloriosi martyris Piati, qui inventus est decenter involutus velo serico coloris rubri, tela cerata tegente omnia ejus membra præter caput & manus: conspectusque est & agnitus integer & sine corruptione, capite solum separato & resecto a corpore. Continuo facto agmine solemniter procedentium per ecclesiam, arca ad ejus sacrarium portata fuit. Sequentibus diebus Lunæ, Martis & Mercurii, memoratum corpus in sacello Apostolorum, alias dicto Equitum, expositum est omnium conspectui, & revera ab omni hominum genere, ab omni ætate & sexu, commode conspectum fuit, nominatim ab archiepiscopo Bituricensi, ab episcopis Namnetensi, Bellovacensi, Malleacensi, Cenomanensi, Andegavensi, & ab aliis cujuslibet conditionis personis. Demum die Jovis X ejusdem mensis memorata arca magna cum reverentia ad locum suum fuit remissa. Hæc dierum enumeratio apte cohæret, & tota relatio verisimili modo exposita est.
[60] [At illa corporis integritas certius esset probanda; & alia] Verumtamen quod asseritur de integritate incorrupti corporis, non caret magna difficultate. Etenim difficulter credi potest, corpus S. Piati mansisse integrum & incorruptum üsque ad ea tempora, & de illa incorrupti corporis integritate non exstare vetustiora testimonia. Scripsit S. Audoënus primam corporis inventionem, suo tempore factam: memoravit clavos in corpore inventos, & ex eo per amicum suum S. Eligium exstractos. Si corpus quarto, quod currebat, post martyrium seculo inventum fuisset incorruptum, digna erat res tanta, quam posterorum memoriæ commendaret S. Audoënus. At hic de integritate altum siluit, prout de eadem integritate, corruptionis experte, siluerunt deinde alii omnes, quorum scripta nobis innotuerunt, ut verisimillimum fiat, aut corpus illud non esse S. Piati, aut tam incorruptum non esse, quam insinuat Roulliardus. Quæ hic præterea profert ad corpus S. Piati Carnotensibus asserendum, parum aut nihil probant. Ex libris capituli ecclesiæ Carnotensis ait, in iis inveniri litteras cujusdam canonici Tornacensis, cui nomen Cotteau, datas circa annum 1580 ad Canonicum Carnotensem Coilleau, in quibus dicebat, apud Tornacenses in confesso esse, corpus S. Piati a longo tempore translatum fuisse Carnotum, ideoque de gestis ejus & illa translatione petebat relationem Carnotensium. Ex illa igitur Epistola inferre nititur, Tornacenses olim agnovisse, corpus S. Piati non servari in sua diœcesi, sed apud Carnotenses. At ex Epistola nihil recte inferri potest, nisi Tornacenses agnoscere translationem olim factam. Hanc revera & seculo XII agnoverunt, & etiamnum agnoscunt. At & eo tempore contenderunt, & etiamnum contendunt, majorem partem fuisse relatam.
[61] [Roulliardi argumenta sunt plane infirma.] Objicit insuper, hymnum aut prosam de S. Piato compositam fuisse a Fulberto Carnotensi, verisimiliter quod magna de Sancto apud Carnotenses celebrabatur festivitas. Hæc ratio compositæ prosæ bona est. At nihil ulterius ex ea inferri potest, quod sit contra Tornacenses. Nam festivitas illa fuerit instituta, quando corpus eo erat translatum, nec abrogari debuit, quando corporis pars major Tornacum relata est, modo reliquiæ aliquot manserint Carnoti, quod non negant Tornacenses. Imo continuari potuisset festum apud Carnotenses, etiamsi nullæ ibidem remansissent reliquiæ, ut nihil omnino ex festivitate aut prosa Fulberti consequatur pro præsentia integri corporis. Quin potius illa prosa Roulliardo repugnat. Nam tacet Fulbertus de corporis præsentia in ecclesia sua, tacet de corporis integritate. At, si Fulbertus credidisset, corpus S. Piati integrum & incorruptum in ecclesia sua servari; non erat, cur id silentio præteriret in hymno ad laudem Sancti pro ecclesia Carnotensi composito. Itaque probabilius est, in ea opinione non fuisse Fulbertum. Demum ait, prope Carnotum etiamnum exstare vicum S. Piati, duobus milliaribus Gallicis ab urbe dissitum. At vicus ille S. Piati, qui in tabula Belsiæ notatus est, insinuat quidem, celebrem fuisse Sancti cultum apud Carnotenses; sed nequit evincere, corpus ibidem semper mansisse integrum & incorruptum. Ceterum ego hæc solo veritatis amore disserenda credidi: neque enim nostra interest, Carnotine hodie servetur integrum Sancti corpus, an pars magna Seclinii & altera Carnoti.
[62] Numquam clare edicit Roulliardus, utrum caput S. Piati etiam apud Carnotenses servari crediderit. Solum asserit & repetit, caput separatum esse a corpore: [Caput Sancti Secliniensibus ablatum & postea restitutum.] cumque non addat, caput in alia aut eadem theca Carnoti servatum, verisimilem de ejus absentia ingerit suspicionem, etiamsi quis credere velit, reliquum corpus haberi apud Carnotenses. Alias etiam invenimus, caput S. Piati in bellica direptione Secliniensibus ablatum fuisse seculo XIV, sed postea restitutum. Hac de re Buzelinus in Annalibus Gallo-Flandricis ad annum 1308 scribit sequentia: Interea Siclinienses canonici apud Joannem Druidum comitem ejusque matrem Beatricem per legatos egere, ut S. Piatonis martyris caput bellis nuper Flandricis sublatum, eoque tempore in castro Gamachiensi (in Picardia & in diœcesi Ambianensi) servatum reciperent: adeoque prospere legatio successit, ut coram Roberto Ambianensi episcopo Gerardus ejus castri canonicus & Petrus comitis baillivus id procuratoribus ecclesiæ Sicliniensis restituerint. Litteras, quibus comes mandat canonicis Gamachiensibus, ut caput istud Secliniensibus restituant, recitat Anonymus frequenter laudatus pag. 125, uti & alias Beatricis ejus matris, idem canonicis imperantis, ac tandem pag. 126 testimonium Roberti Ambianensis episcopi de restitutione facta, quod fuit datum in festo Virginis Assumptæ, sive die XV Augusti anni 1309. Testatur autem episcopus, in præsentia sua restitutas esse quasdam reliquias, quas dicebant esse caput sancti Piati Sicliniensis martyris, olim de dicta ecclesia sancti Piati Sicliniensis, Tornacensis diocesis, ad prædictam ecclesiam castri de Gamachiis asportatum tempore guerræ Flandrensis.
[63] Ex hisce, quæ de ablatione capitis dicta sunt, posset quis suspicari, [de possessione vero majoris partis corporis nihil certi statuitur.] eodem fere modo corpus ablatum, sed restitutum non fuisse, ut caput vidimus. At ea conjectura non videtur mihi probabilis, quia controversia de corpore est multo vetustior. Alius forte majore cum probabilitate conjiciet, corpus S. Piati a tempore Normannorum fuisse Carnoti, ibique deinde semper mansisse, excepto capite, quod Seclinium fuerit relatum, & hasce capitis reliquias, cum aliis forte nonnullis, postea vocatas fuisse corpus S. Piati. Quid de omnibus verius sit, multo certius sciri poterit per possessores istarum reliquiarum, quam id ego solis conjecturis investigare valeam. Quapropter solum dico, notabiles admodum S. Piati reliquias, quantum conjicere possum, utroque loco haberi; me vero nihil statuere de majori aut minori corporis parte, nihil de integritate per Roulliardum asserta, consentiente Officio Carnotensi, cujus lectiones recitavi num. 15. Utraque ecclesia a multis seculis S. Piatum pie coluit, utraque beneficiis ejus gavisa est, prout scriptores referunt, sed fere tantum generatim.
[64] In dicto Officio Carnotensi corpus Sancti dicitur miraculis jugiter clarum. [Cultus & beneficia S. Piati apud Carnotenses:] Roulliardus cap. 5 art. 10 agit de sacello S. Piati, quod est in ecclesia Carnotensi, & in quo Sancti corpus aut pars corporis quiescit. Illud exstructum dicit a Capitulo Carnotensi circa annum 1349, quando, inquit, miraculis florebat S. Piatus, magnusque ad eum fiebat populi concursus. Addit erectionem collegii canonicorum S. Piati. Hæc omnia Annalibus Gallo-Flandricis ad annum 1349 inseruit Buzelinus his verbis: Interim Carnuti ad invocationem S. Piatonis … multæ res admirandæ patrabantur, ac per eas a corporibus ægrientium varia mala propellebantur. Cumque magis in dies hominum cultus & studium adversus eum Martyrem glisceret, etiam oblationes & munera crevere vehementer. Igitur sacrum divæ Virginis canonicorum collegium id animadvertens, de struendo, ejusque Divi nomini consecrando eleganti sacello mentem induit. In extima Virginalis ædis parte id condi placuit. Et mox e secto quadratoque lapide pulcherrimum hoc opus surrexit, binis altrinsecus turribus insigni structura exornantibus. Captusque tum fluentibus ad Sancti merita & populi religionem e cælo beneficiis, tum studio canonicorum ejus sacelli fabricam promoventium, Aymericus de Chasteau-luisant Carnotensis episcopus, duodecim in eo sacerdotia instituit, ac censibus perpetuis donavit. Hactenus Buzelinus de factis Carnoti.
[65] [aliquis in Syria hostium & fluminis periculo liberatus:] Idem ad annum 1138 aliud refert Sancti beneficium, quod in Syria factum creditur, quando ibi contra infideles militabat Theodoricus Flandriæ comes. In ea vero, inquit, comitis nostri expeditione id accidisse mihi persuadeo, quod in Vita S. Piatonis Siclinienses canonici litteris mandavere: Gallo-Flandrum quemdam, erga D. Piatonem mirifice affectum, sacram cum aliis militiam inivisse; cum in Syriam pervenisset, cum aliquot aliis in hostico ab Turcis deprehensum: ibi hostium multitudine Christianos obruente, uti cum aliquot aliis non interimeretur, fugæ consilium cepisse, & quod spes omnis alia via evadendi præscinderetur, in latum amnem, qui proxime magno impetu labebatur, sese præcipitem dedisse: in aquarum vorticibus cum luctaretur gravissime, ac vitæ discrimen ingrueret, in mentem ei patroni sui Piatonis venisse: eius auxilio suppliciter implorato aliquoties, visum ab ipso virum insigni canitie venerabilem, qui mox ejus sese corpori subjiceret, manuque pedibus supposita tam insigne subsidium attulisse, ut non modo ipsum inter vehementes aquarum fluctus sustinuerit, verum etiam in adversam ripam incolumem lætumque tandem exposuerit: cum ita periculum evasisset, & patriam denique integris membris repetiisset, nihil antiquius ei fuisse, quam ut sese tam pio Patrono ad Sicliniensis ecclesiæ obsequium perpetuo manciparet. Idem ad annum 1143 de arca S. Piatonis per Simonem episcopum Seclinii aperta. At hac de re jam egimus.
[66] [reliquiæ Seclinienses ad varias urbes & in novam capsam translatæ.] Laudatus Buzelinus ad annum 1457 memorat translationem arcæ Secliniensis S. Piatonis ad varia loca & maxime ad urbem Tornacensem, ita scribens: Per Aprilem (anni 1457) Siclinienses canonici, frequentibus impulsi vocibus Joannis Cheveroti Tornacensium episcopi, ad comparandum sancti martyris Piati corporis ornatum incubuere. Eamque ob rem eliciendis piorum hominum symbolis sacras ejus reliquias per vicinas Siclinio urbes maxima circumtulerunt religione. Cum Tornaco propinquarent ea decenter onusti sarcina, quo die S. Marci festum peragitur, celebrata solemniter Missa, e divæ Virginis templo Joannes pontifex, clerus omnis, D. Martini & S. Nicolai abbates ac religiosi, sanctorum Augustini ac Francisci familiæ, cum ingenti hominum multitudine, ad portam usque civitatis obviam ivere suppliciter. Quove majori Hospitem sanctum voluptate & cultu exciperent, ædis Marianæ canonici sacrum B. Eleutherii corpus ex adverso tulere. Igitur quanta potuit pompa illatus in urbem est sanctissimus Christi Martyr, qui sacris olim concionibus eam ad Christi fidem converterat, in eoque majores S. Eleutherii sacro tinxerat baptismo. Qua fuit incessum per plateas, cuncta versicoloribus pannis & tapetibus spectantium oculis blandiebantur. Multi clericorum & civium facibus colluminabant: illic suaviter modulantium musicorum vocibus, hic æris campani ad numeros contacti sonitu omnia personabant. In ædem divæ Virginis Mariæ receptis corporibus sacris, rursus divinæ Missæ Sacrificium cum insigni cantorum modulatione ab episcopo peractum est, omni celebrante præsulum, canonicorum & monachorum numero. Datumque postea magnifice ab episcopo abbatibus & canonicis epulum. Sequenti anno facta est translatio in novam magnificamque capsam, per supra laudatum episcopum Joannem Cheverotum, prout ea memoratur num. 51 in litteris ibi datis. Tum anno 1459 capsa Brugas delata, ut dictum est ex Meyero num. 45.
[67] Ad annum 1519 Buzelinus de beneficiis S. Piati ex monumentis Mss. memorat sequentia: [Beneficia Seclinii obtenta: Sancti ecclesia Tornaci, & cultus,] Frequentabat eo tempore multus hominum concursus D. Piatonis ædem Siclinii: quorum alii variis corporum ægritudinibus curandis opem flagitabant, alii ad depellendos e corporibus immundos spiritus sancti Martyris sepulchro & reliquiis admovebantur. Et sane quamplurimis ad eorum malorum expulsionem beatus Sacerdos opitulatus est. Demum Buzelinus ad annum 1609 refert inspectionem reliquiarum S. Piati, memoratam in litteris Michaëlis Desne episcopi Tornacensis, quas supra totas dedi. Possent hisce multa addi de celebritate cultus S. Piati in urbe ac diœcesi Tornacensi, de qua agit Cousinus cap. 18. At, quia similia frequenter mutantur, augenturque alias, alias minuuntur, satis mihi erit summa legere vestigia. Habet S. Piatus ecclesiam parœcialem nomini suo dicatam Tornaci, & in ea præter parochum varii presbyteri habent beneficia. Crux etiam, quæ S. Piati dicitur, in eadem civitate cernitur erecta, nimirum in cœmeterio ecclesiæ. Ad hanc vero ecclesiam in pervigilio festivitatis S. Piati, ordinato agmine procedit omnis clerus ecclesiæ cathedralis ad honorandum sanctum Patronum. Fiunt & alia nonnulla ad augendam festi solemnitatem. Per annum vero nomen S. Piati inter martyres recitatur in litaniis, & in Officio de eo fit commemoratio tamquam patroni.
[68] Præterea Cousinus nominat aliquot parœcias rurales, [Sanctus in multis parœciis patronus: concursus] quæ S. Piatum elegerunt patronum, non solum in diœcesi Tornacensi, sed etiam in Atrebatensi. Demum multas producit ecclesias cathedrales & collegiatas, in quibus olim S. Piati & aliorum simul Sanctorum festivitas peragebatur die I Octobris, aut etiamnum peragitur. Hæc omnia prolixius apud Cousinum disputata videri possunt. De Secliniensi templo S. Piati Buzelinus lib. 1 cap. 25 ita scribit: Templum habet magnum, & ipsa clarum vetustate varioque incendio. Id canonicis & parœciæ commune. Visitur in eius crypta sub odeo fons ille, qui sancti martyris Piatonis caput afferentis adventu ebulliit, & juxtim vetus ejusdem sepulchrum. Frequens fit eo concursus hominum, exstinguendis præsertim febribus, & depellendis ex humanis corporibus impuris spiritibus, flagitantium opem. Cousinus cap. 15 affirmat, nonaginta & quatuor parœcias, facto longo agmine, olim ad ecclesiam Secliniensem quotannis suppliciter venisse, sed simul insinuat, jam suo tempore numerum fuisse imminutum. Quod ait Buzelinus de fonte ad caput a Sancto allatum ebulliente, non est certius, quam sit ipsa capitis præcisi per Sanctum allatio, ante satis rejecta.
[69] Tamen negare nolim, fontem illum esse salutarem. De eo iterum agit Buzelinus lib. 2 cap. 7, perpetuum hominum concursum ad Sancti ecclesiam ita celebrans: Siclinium ingens vis hominum frequentat, [populi perpetuus ad ecclesiam & fontem ejus Secliniensem.] exciente magno S. Piatonis martyris Nerviorumque Apostoli nomine; dein ea, qua pollet is, exstinguendi febres, alios morbos curandi, & humanis e corporibus dæmonia exterminandi potestate. A Christi nativitate anno circiter trecentesimo tertio (secundum nos citius passus est) statim post mandatum ibidem loci tumulo corpus, hunc Martyrem colendi religio Siclinienses aliosque populos accendit: tantumque abest, ut tanta temporum intercapedine is affectus deferbuerit, ut potius in dies capere vires videatur, multo semper affluxu peregrinorum ejus ecclesiam, tum votis sese liberandi, tum poscendi quidpiam gratia, celebrante. Non enim illic solum sacra ejus ossa conquiescunt: verum etiam jam inde ab ejus tumulatione perpetuam fons ad ejus sepulchrum aquam propinat, cujus haustu salutifero varii corporum humanorum morbi sedantur. Hactenus de celebri cultu & beneficiis Sancti. Nunc Acta subjiciam, & multas interpolationes in Annotatis.
ACTA
Ex Ms. Accincti monasterii,
Collato cum pluribus interpolatis.
Piatus aut Piato presbyter, Apostolus Tornacensium, & martyr, Seclinii in Flandria (S.)
BHL Number: 6845
AUCTORE J. S.
[Præfatio.] Vobis parum dicturi sumus, quanta Dominus noster Jesus Christus in servis suis operari dignatus est mirabilia. Quicumque legerit, vel legentem audierit, tamquam bonus Christianus aurem accommodet, vel sensum apponat, & sollicite spiritualem habeat intellectum: quia cum parva non sufficiunt; plura prodesse non possunt. Etiam & plurima a de servis Dei oportet credere, quam possit lectio humana ministrare.
[2] [Sancti patria, parentes, & Pueri virtutes.] Igitur venerabilis Piaton b Beneventi finibus magna ortus fuit prosapia. Erant itaque parentes locupletes valde, tam in pecunia, quam etiam in magna rerum amplissimaque possessione. Erat vero beatus Piaton elegans, & pulcherrimus inter omnes suæ pubertatis coætaneos, sapiens verbis, prudens moribus, consilio firmus, ingenio vigens, decorus aspectu, blandus alloquio; & quod his majus est, a primo ætatis suæ tirocinio in amorem supernæ patriæ ita exarsit, ut cuncta, quibus mortalium favet vita, despiceret, atque immortalis vitæ appetitu desudaret. Cunctis enim virtutibus, quibus cœleste regnum adipiscitur, sancti Pueri nutriebatur infantia. Ætate vero procedente, & religionis desiderio magis magisque convalescente, nihil de terrenis fascibus ambiens, mentis aciem in Creatoris omnium timore simul & amore fixam tenebat. Erat autem in eo tanta largitatis industria, ut omnia, quæ præter simplex indumentum habere poterat, pauperibus, & egenis erogaret.
[3] [De legione Thebæa sub Maximiano passa.] Igitur Diocletianus, quondam Romanæ reipublicæ princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus, omnesque provincias turbari quorundam præsumptione prospiceret, ad consortium laboris vel imperii olim sibi commilitonem Herculium Maximianum cæsarem c fecit; eumque contra Alamandum & Elianum, qui in Bagaudarum nomen præsumptione servili arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thæbeam ex Orientalibus dedit. Quæ legio sex millia sexcentos sexaginta sex viros, validos animis & instructos armis, quorundam Romanorum habebat exemplo. Igitur milites Christianæ religionis ritum Orientali traditione susceperunt: fidemque sacram virtuti & armis omnibus præponebant. Maximianus cæsar, dum ad sacramenta superius memorata d cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit, ut diximus, prætergressam legionem e. Subito iracundiæ furore completus, satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius, & signifer Exuperius, & Candidus senator; qui ita commilitonibus suis præerant, ut amore potius æqualitatis, quam terrore militari obedienda præciperent.
[4] Sed prætermissis hujus sacratissimæ legionis præclaris triumphis, [S. Piatus, ordinatus presbyter, apud Tornacenses] lectionis series exposcit, ut prosequamur de beati Piati glorioso certamine mira gesta; qualiter pretiosus Domini testis effectus, fœlici consummatione antiqui hostis versutias, veluti insuperabilis agoniteta f devicit. Beatissimus g itaque Piatus ab urbe Roma egressus, a beato Dionysio h presbyteri sumpsit officium, & ad Tornacensem urbem cursu properavit intrepido: atque tunc sanctus Dionysius Parisius adiit: sanctus denique Quintinus Ambianis civitatem elegit; ut unusquisque eorum de propriis civitatibus, exemplis suis, & traditionibus Christo Domino fructum boni operis consecrarent. Sanctus igitur Piatus mox ut Tornacenses penetravit fines, & cœpit Evangelium Christi prædicare, quod ejus pectori Spiritus sanctus dignanter infuderat; ut verbo suæ prædicationis homines ad imaginem Dei factos a dæmonum cultura erueret; ut unum Deum, cœli terræque conditorem puris mentibus adorarent, atque unum Patrem invocarent ingenitum, Filium a patre solo confiterentur genitum, Spiritum sanctum ab utroque procedentem crederent.
[5] Talibus itaque beatissimus Piatus, populum monitis instruebat: [fidem prædicat. Advenientibus per secutoribus,] o Carissimi filii, invictissimi milites, & divini prælii bellatores, qui antiqui hostis tanto tempore vinculis obnoxii fuistis, a misera servitute laxati, Christum Dei Filium pro vestra redemptione venisse per uterum Virginis sacræ & intemeratæ jam pariter vel sero cognoscite. Si enim vos ab idolorum cultura sacri baptismatis unda reddiderit emundatos, a morte poteritis erui sempiterna, quando vestri cordis tenebras lux depulerit sempiterna, & supernæ gloriæ baptismi gloria reddiderit candidatos i. Interea dum sanctus Vir doctrinis insisteret pietatis, & Christi populum ab errore converteret vanitatis, elevatis paululum oculis, persecutores suos venire eminus conspexit. A prædicationis tamen suæ verbo non destitit, sed salubrius * populum monitis hortatus est, dicens: Ecce, fratres, & filii carissimi, jam mihi Dominus noster Jesus Christus laborum meorum retributor esse dignatur: jam corpus ab infantia continuo labore lassatum cum fructu martyrii ad palmam transiet sempiternam.
[6] Vos itaque, carissimi filii, in accepta prædicatione state firmissimi, [suos piis monitis pergit instruere. Occisis sociis,] & nec terror principum, nec minæ judicum, aut male suadens amor a vita vos valeat revocare æterna; ut ibi sequantur merita gregis, ubi præcesserit fortitudo pastoris. His ita dictis, elevatis in cœlum sanctissimus Piatus oculis, & puras manus extendens in cœlum, totis cum viribus dixit: Gratias tibi ago, Domine Jesu Christe redemptor mundi, qui me ad titulum dignitatis tuæ vocare dignatus es, & beatissimorum martyrum tuorum Dionysii, Quintini, Luciani, Crispini, & Crispiniani k, vel aliorum multorum, qui passi sunt propter nomen tuum, consortem efficere. Dignare ergo, Domine Jesu Christe, in eorum me numero computare, & regni tui hæredem fieri sempiternum. His ita dictis, egressus a supradicta urbe Tornaco, cœpit iter suum intrepidus agere, & in accepta re exercere fortitudinem; ut in opus divini mysterii martyrii sui impleret cursum. Cumque sanctus Piatus cum sociis suis Officii sui dicatum omnipotenti Domino redderet cursum; advenerunt impii persecutores, qui a nequissimo fuerant Maximiano l directi. Tunc illico apprehendentes Sanctum Dei, & socios m suos, coram beatissimi Piatonis obtutibus gladio puniri eos jusserunt.
[7] [S. Piatus persecutoribus ad varia] Quibus interfectis, & Christo sui sanguinis effusione dignis martyribus consecratis, sanctissimum Dei Piatonem cum ira & indignatione taliter allocuti sunt, dicentes; Tune es ille, qui maleficiis tuis seducis populum, ut sacratissimis diis non immolent, & invictissimorum principum præcepta contemnant? Sanctus Piatus respondit: Ego maleficus non sum, sed beneficiis eruditus supernis Christi populo viam veritatis ostendo; & Dominum meum Jesum Christum, qui facturæ suæ pio semper dominatur affectu, quomodo inoffenso pede sequi debeant, innotesco, ut ad lucem evocati supernam, a suis tenebris eruantur; & cognoscentes Dei Filium ad terras pro ipsorum redemptione venisse, superstitiosam idolorum sectam spernentes, ipsi soli cervicem cordis inclinent, qui pro omnium salute voluit crucifigi. Ad hæc respondentes ministri, dixerunt: Quomodo tu Deum pronuntias, quem asseris crucifixum? Sanctus Piatus respondit: Licet vestra infidelitas, & aures surdæ & pollutæ superni & clementissimi Regis audire non mereantur arcanum; tamen propter adstantem multitudinem vulgi breviter dicam, quomodo ante sæcula Deus, & vere homo, voluit in fine temporis crucifigi. Deus Pater ingenitus: Deus Filius a Patre solo genitus: Deus Spiritus sanctus procedens ab utroque; tres Personæ, sed una substantia, qui nec ortus initium habuit, nec ævi poterit fine concludi; cum omnia, quæ videntur, & quæ non videntur, ipsius sapientia constet esse fundata, humanis misertus excessibus, sanctam Virginem, de qua in fine sæculorum nasceretur, elegit; ut invisibilis permanens in suis, visibilis fieri dignaretur in nostris, factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis; & Deus inpassibilis manens, homo, quem assumpserat, crucis patibulum pro omnibus sustineret; ut ubi erat culpa gravior, fieret gratia major. Nisi enim Filius Dei hominis etiam filius fieri dignaretur; nec peccatores ad veniam, nec miseri transissent ad superos.
[8] [constanter respondet:] Hæc, & alia beatissimo Piatone prosequente, milites magis magisque furoris stimulis urebantur, & respondentes dixerunt: Jam te senectutis tempus invitaverat, ut ab instantibus vanitatibus resipiscere debuisses; sed quoniam & vanitas te nimia obsidet, & ad mortem superfluam invehit loquacitas, nomen tuum nobis conditionemque declara. Sanctus Piatus respondit: A carnalibus parentibus vocatus sum Pius; sed in regenerationis sacræ unda baptismatis Piatus sacro sacerdotis ore vocatus cognoscor. Conditionis vero cujus sim, liquido patet, cum mihi nihil aliud sit, quam secundum Apostolum beatum, & Christo vivere, & pro ipso lucrum me mori. Consepultus enim sum illi in fonte baptismatis, ipsius sequor vestigia, cujus sum sanguine reformatus. Tunc milites respondentes dixerunt: Hoc est, quod locuti sumus, quia seductor es, deorum & contumax n comprobaris, & vana quæque loqui non cessas, & tuæ nescis fessæ succurrere sene uti. Sanctus Piatus respondit: Quod ego loquor, neque auribus percipitis neque retinere mente valetis. Excæcavit enim vos infidelitas cordis, & principem vestrum Maximianum o sævissimum, a quo directi estis, æterna cæcitas & caligo possidet tenebrarum.
[9] Milites itaque injuriam cæsaris impatienter ferentes, [flagris prius cæsus, capite minuitur, prodigio honoratur.] apprehendentes eum, vinctis manibus ceciderunt. Cumque ab his nimium flagellatus, & vinctus admodum teneretur; sanctus Vir nec terrore concutitur, nec dolore corporis superatur. Sed confisus in Domino imbecillia membra senectutis juvenili vigore sustentans; eodem vultu, eadem mente perdurans, Christi nomen voce confiteri non metuit, dicens; Christum Dei Filium & corde credo & ore non cesso laudare. Tunc unus ex militibus, evaginato gladio, parata jam sancta cervice, pretiosum caput abscidit. Cumque Viri sancti cadaver jaceret exanime, videntibus militibus, & vulgi multitudine, lux de cælo super sanctum corpus emissa est, & vox pariter cum luce venit, dicens: Euge bone famule Piaton, qui pro me tuum sanguinem fundere non dubitasti in terris, cum Sanctis gratulare in ætherea sede: veni ad præparatam tibi in cœlestibus mansionem, veni cum palma martyrii; accipe promissa, quæ nec oculus vidit, nec auris audivit, nec comprehendere valet humanitas; & fratrum tuorum Martyrum consortio perfruere. Hoc autem factum est diei hora quasi tertia, quod est Kalendas Octobris p: exultantibus cunctis fidelibus, & maximas in excelsis referentibus odas.
[10] Dei autem facto consilio, qui Sanctos suos cum mensura probat, [Honorifice a Christianis sepelitur,] & sine mensura glorificat, viri loci illius, qui Beatissimi fuerant ammonitione conversi, venerunt devotissimi, & cum aromatibus sanctum mundis linteaminibus obvolventes cadaver, sepelierunt q in monumento, in quo nondum quisquam positus fuisse videbatur. In quo loco, si devotus petitor veniens, sanctum Piatonem pro peccatis suis intercessorem precatus fuerit, sine dubio, quidquid postulaverit, obtinebit. Cumque sanctum corpus viri misericordiæ reconderent, apertæ sunt nares eorum, senseruntque aromata angelorum, qui a Domino ob sancti Viri exequias fuerant destinati r. Dixeruntque ad invicem: Quidnam sibi vult hoc esse? Odorem talem nostræ nunquam nares senserunt: sicque sumus repleti, ut nihil nobis boni ultra esse * credamus. Quanto amplius loquebantur, tanto eos amplius odor reficiebat. Tunc prostrati in terra, cum magno timore & cordis devotione clamaverunt, dicentes: Credimus te Christum Filium Dei cum Patre & Spiritu sancto regnare in cœlis, sicut a sancto martyre tuo Piato didicimus. Et conversi sunt in eadem hora quasi quinque millia s viri, gratias agentes Deo: jam enim conversi fuerant per Sanctum in Gallias t amplius quam triginta millia virorum, exceptis parvulis & mulieribus.
[11] Ædificaverunt autem in eodem loco u monumentum novum; & per orationes ejus ægri veniunt & sanantur, cœci illuminantur; claudi recuperantur, vexati a dœmonio liberantur, & fidelium exaudiuntur vota precantium. [ejusque sepulcrum miraculis clarum.] Dignum sibi Dominus talem Martyrem approbavit, qui pro ejus nomine passionis non timuit subire martyrium. O beatum Virum, castum, sanctum, pudicum, verecundum, cujus exemplo iniqui * convertuntur ad fidem, cujus meritis angeli gratulantur in cœlis, cujus tactu confortantur infirmi, cujus meritis * delictorum sarcina leviatur: quem cunctus populus festiva devotione concelebrat, quem terrarum principes pronis efflagitant cervicibus. Ille jam choris admixtus Angelicis, nimio candore resplendet. Ille cum Apostolis palmam assumpsit martyrii. Ecce ejus hodie solemnia celebramus, qui dum a nobis annua festivitate celebratur in terris, a Domino magnificatur in cœlis. Sit tibi, Deus Pater in unitate Filii cum Spiritu sancto gloria, & summa potestas, qui sanctum Martyrem tuum ita glorificare dignatus es, qui vivis, dominaris, & regnas, & tunc & nunc, & per infinita sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Modica hæc Præfatio abest a plerisque exemplaribus interpolatis. Habetur tamen in uno ex codicibus nostris, ibique hic legitur plura.
b In plerisque interpolatis scribitur Piatus, & subinde etiam Piaton; & sic modica in vocibus passim est differentia; sed præcipua solum annotabo.
c Diocletianus imperium certo adeptus est anno 284, & postea Maximianum sibi associavit. Tillemontius tom. 4 Imperatorum Nota 5 in Diocletianum multa disserit de tempore, quo Maximianus factus est augustus, quod probabilius illigat anno 286, sic tamen, ut probabile sit, antea ab anno 285 cæsarem fuisse declaratum. In hisce Actis Maximianus semper vocatur cæsar, sed hoc parum proderit iis, qui volent ex his probare, Maximianum serius factum augustum. Nam totus hic Actorum paragraphus ex interpolatis S. Mauritii & martyrum Thebæorum Actis exscriptus est, sicut perspiciet lector studiosus, modo illa S. Mauritii Acta, apud nos edita ad 22 Septembris, sive tom. 6 Septembris pag. 345, cum hisce contulerit. Quapropter inutile erit, si plura ad hæc annotare voluero. Igitur de Amando, qui hic mendose Alamandus scribitur, Elianoque & Bagaudis, & de omnibus Thebæis videri possunt ibi annotata. Ex hoc anonymi plagio liquet, eum saltem post medium seculi VII scripsisse.
d Hæc erant memorata in Actis modo dictis, hic vero omissa, sed pauca aliter addita in Actis interpolatis, ubi repetitur numerus legionis Thebææ, & deinde adduntur mox danda.
e Quæ hic sequuntur in Actis interpolatis, ex codice nostro subjicio: Quarum legionum est numerus sex milia sexcenti sexaginta (in aliis additur sex) qui sub Maximiano sunt passi. Beatorum ipsorum martyrum sacra certamina recurrentes [Note: ] [forte recolentes] , digno, dilectissimi, honore veneremur, & piis obsequiis exsequamur. Eodem itaque tempore consociatus est beatus Piatus sanctissimis martyribus in urbe Roma, Dionysio, Quintino, Lucio, Luciano, Albino, Crispino & Crispiniano, & aliis, quorum nomina sunt scripta in libro vitæ. De quorum collegio beatissimus Piatus extitit martyr: cujus & sacri martyrii palmam, & pro Christi nomine certaminis gloriosi cupio retexere gesta, non meo merito aut proprio confisus ingenio, sed ipsius adjutus suffragio, qui michi dignatus est passionis ejus seriem intimare. Vos itaque, fratres, sollicite audire contendite, ut, dum ejus imitatores martyrii fueritis in terris, ipsius gloriæ consortes esse valeatis in astris. Illis igitur diebus, cum Maximianus impiissimus cæsar decreta principum accepisset, ut Christiani, qui diis & ceteris deorum officiis non immolarent, capitalem subirent sententiam, per omnes provincias executores constituit & proditores, ut, si quis eorum Christianum quemlibet advenisse cognosceret, ejus præsentiæ omnimodis nuntiaret. Erat enim tunc Sanctorum persecutio generalis, cum impius persecutor ad extinguendum se Christianitatis nomen armaverat. Nullum tunc in civitatibus Sanctorum refrigerium, nulla in montibus & in speluncis martyrum remanserant congesta solatia. Eodem itaque tempore sanctus Piatus beatissimis martyribus consociatus est, Quintino videlicet, & Lucio & Luciniano, atque Dionysio, Crispino Crispinianoque. Simul egressi, Gallias adierunt, Dominicæ memores jussionis: Si vos persecuti fuerint in unam civitatem [Note: ] [in Euangelio una civitate] , fugite in aliam; &, ut nobis patientiæ suæ præberent exemplum, & effusio sanguinis ipsorum, nostrarum fieret documentum virtutum. Vos vero, fratres karissimi, intenta hæc aure percipite, & credite implere posse Dominum in Sanctis suis, quæ scripta sunt. Inter hæc etiam pensare debemus, quanta sit gratia Sanctorum sequi vestigia, pro Christo dolores tolerare, mortem momentaneam non timere, mundum suis cum voluptatibus spernere, nec timere una hora ferre dolores corporis, qui optant in æternum gaudere cum Christo. Hæc omnia Actis postmodum inserta sunt, & pleraque incongrue, ut facile videbit studiosus lector. Nam neque Roma videtur egressus S. Piatus, imperante Diocletiano, sed multo citius, neque forte cum omnibus sociis supra nominatis. Quod dicitur de acceptis a Maximiano principum decretis, ridiculum est, & quæ sequitur generalis persecutio, multo serius inchoata est. Pro tanta additione, ex Actis nostris omissa sunt aliqua mox sequentia.
f Vox Agonotheta, vitiose scripta, proprie significat præfectum ludorum, qui præmia ponit certantibus: sed medio ævo vocem illam Græcam Latini non raro pro ipsis certantibus usurparunt, maxime in Actis martyrum.
g Hic Acta interpolata incipiunt cum nostris consonare.
h De S. Dionysio Parisiensi agetur ad 9 Octobris, de S. Quintino ad 31 ejusdem mensis.
i
Hic rursum multa in Actis interpolatis addita, quæ subdo: Tunc magna Spiritus sancti virtute vivificati, atque ejus gratia illuminati, filii Dei & fratres vocabimini Christi, & cum eo in regno cælorum regnabitis sine fine. Cumque sanctus vir Piatus die noctuque hujuscemodi verbis populum cunctum ammoneret, ac ejus fama sanctitatis regiones finitimas replevisset; ceperunt tunc multi a dæmonum cultura recedere, & Christum Dei Filium pro totius mundi salute & redemptione per uterum sanctissimæ Virginis ad terras venisse totis viribus credere, & puris pectoribus confiteri. Sed prius nos quam passionis ejus gloriosum aggrediamur agonem, sanctissimi Martyris & perfecti monachi laudabilem continentiam curabimus intimare. Cum esset itaque Spiritu sancto repletus, Christianam & Catholicam sapientiam diligebat. Abstinens se ab omni opere malo, & fidem tenens perfectam, Christo sedulum exhibebat officium. De abstinentiæ igitur virtute, qua se cotidie macerabat, ut Christo Domino carnis suæ hostiam immolaret, pauca dicenda sunt. Alius enim cibus illi non erat assiduus, quam esus herbarum virentium: & aquam frigidam pro potu fesso corpori tribuebat. Quadragesimæ vero diebus bis in septimana cibum corpori ministrabat. Sustentabat enim eum cælestis alimoniæ victus, & membra debilia divina gratia roborabat. Eratque sanctus vir Piatus miræ patientiæ, summæ abstinentiæ, sanctæ humilitatis, & omnium gratiarum decore exornatus. Tempus me deficiet, si omnium virtutum ejus gratiam persequi voluero. Erat vultu placidus, mente tranquillus, splendore angelicus; tantaque circa eum sanctitas & virtus operum erat, ut in terris corpore positus, cum angelis habitaret in spiritu. Hæc præclara sunt & belle exposita, modo auctoritatem habere possent, & non essent multis seculis post mortem Sancti ab otioso ingenio excogitata, aut forte ab alio ad Sanctum nostrum traducta, imo & supra verisimilitudinem exaggerata, ea certe, quæ de ciborum abstinentia sunt dicta.
At necdum sistit interpolator, qui mox alia dabit ab omni verisimilitudine prorsus abhorrentia. Sic enim pergit: Cumque, ut supra diximus, Maximianus nequissimus cæsar, crudelitatis furore succensus, in Sanctos Dei sævissima persecutionis rabie ebullisset, nuntiatum est ei, quod sanctus vir Piatus urbem egressus esset, ut aliis provinciis Euangelium veritatis inferret, & idolorum numina penitus conterenda disperderet. Quo audito, impius cæsar nimio furore turbatus, præcepit tribus pueris suis fortissimis viris, ut sanctum Dei, ubicumque potuissent, perquirerent Piatonem. Quod, si inventum repperissent, aut ad suam eum audientiam præsentarent, aut plectendus gladio puniretur. Qua jussione persecutores accepta, egressi sunt ab Urbe cum ingenti fremitu, rabie furoris accensi: huc illucque per civitates & provincias Sanctum Dei inquirebant. Cumque regiones & civitates finitimas perlustrassent, & beatissimum Piatonem invenire penitus non valerent, pervenit ad eos, quod prædicando externi regni Euangelium Galliarum populos occupasset. Quo audito, magis magisque mira indignatione accensi, Gallias penetraverunt ad fines, cursu eum celerrimo persequentes. Cumque jam omnipotens Deus sanctum virum Piatonem a labore hujus vitæ vellet quiescere, & ejus martyrium in exemplum hominibus demonstrare, pervenerunt persecutores nequissimi ad civitatem, cui Tornacus nomen est. Sexto itaque Sabbato egressionis eorum, qui eum sequebantur ab Urbe, sanctum virum Piatonem sexto Idus Septembris populum docentem reppererunt. In quo loco caterva populi plurima sancti Viri jam erat ammonitione conversa; & idolorum superstitione calcata, ad Christianitatis se nomen ejus monitis vocatam gaudebat. Erat enim vox totius populi una lætantium, dum se cognoscerent a mortis laqueo ad vitæ fuisse solatium revocatos. Post hæc iterum pergunt interpolata cum Actis nostris. Jam vero quisquis vel mediocriter in crisi historica versatus est, statim perspiciet, quam improbabiliter conficta sint, quæ asseruntur de missis a Maximiano ex Urbe ministris ad perquirendum S. Piatum, & de eorum itineribus. In altero codice, & in apographis pro Maximiano substitutus est Julianus cæsar, prout etiam fit in Actis S. Luciani secundo loco editis, in quibus eadem leguntur. At anachronismus ille, qui deinde usque ad finem Actorum continuatur, quoties cæsaris fit mentio, facile in oculos incurrit.
k Omnes martyres hic nominati verisimiliter passi sunt ante S. Piatum, sed non diu ante, quandoquidem eodem tempore in variis Galliæ civitatibus prædicaverint. De aliis jam memini: de Crispino & Crispiniano agetur ad 25 Octobris.
l Hic quidem a Maximiano missi dicuntur persecutores, sed non ex Urbe. Et revera Maximianus degebat eo tempore in Gallia. Codices, in quibus substitutus est Julianus, hic etiam habent a Juliano.
m Socii, qui hic confestim dicuntur occisi, non innotuerunt nominibus suis. At verisimiliter fuerunt ex populo Tornaci aut in ejus vicinia converso. Nam in prima Vita S. Eleutherii num. 1 de S. Piato & occisis cum eo dicitur: Multi ab eo baptizati sunt: multi cum eodem Martyre pro Christi nomine interempti sunt.
n Clarius in codice alias interpolato: Et deorum contemptor esse approbaris.
o In dictis ante Mss. rursum Julianum.
p In codice interpolato: Quod Kalendis Octobris usque in hodiernum diem colitur. Ibique, omissis hic sequentibus, solum additur ante sepulturam: Dei autem consilio (factum) qui Sanctos suos cum mensura probat, & sine mensura glorificat. Tum vero per vocem itaque ad sepulturampergitur.
q In Actis interpolatis post vocem sepelierunt, additum est, in loco, qui dicitur Sacelinum (in aliis Sacelinium) in monumento novo, in quo &c. Nihil in codicibus aut apographis nostris de gestato per Sanctum capite.
r Pro vocibus, qui … destinati, quod de viris intelligitur, legitur in interpolatis, quæ … destinata, de aromatibus.
s Hic numerus est incredibilis, quia verisimile non est, tantum populum adfuisse. In codice nostro alias interpolato solum legitur: Quinque viri. In altero habetur: quinquaginta viri. Rursum in apographo quinque, sed in codice, quocum illud collatum est, quinquaginta. Minimus numerus præ ceteris est probabilis, quia verisimiliter sepulturæ pauci adfuerunt gentiles.
t Sicut omnes codices consonant de numero conversorum in Galliis per S. Piatum, sic omnes omnino habent in Gallias.
u In Actis interpolatis hæc ita leguntur: Ædificaverunt autem in supradicto loco Sacelinio [Note: ] [al. Sacelino] basilicam, in qua sancti Martyris corpus cum hymnis & laudibus posuerunt, ubi per orationes ejus ægri venientes sanantur &c. Habes, lector studiose, quidquid notatu dignum in Actis interpolatis inveni, non quod illa censeam fide digna, sed ut facilius perspicias, quæ postmodum iis quoque Actis sint adjecta.
* al. salubribus
* al. deesse
* al. infideles
* al. precibus
DE SS. VERISSIMO, MAXIMA ET JULIA MM.
ULYSSIPONE IN LUSITANIA.
Probabilius an. CCCIII aut CCCIV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De cultu, martyrio & ætate horum Sanctorum.
Verissimus M. Ulyssipone in Lusitania (S.)
Maxima M. Ulyssipone in Lusitania (S.)
Julia M. Ulyssipone in Lusitania (S.)
AUCTORE J. S.
Tres martyres Lusitanos Ulyssipone hodie annuntiat Baronius in Martyrologio Romano his verbis: Ulyssipone in Lusitania sanctorum martyrum Verissimi, Maximæ, [Sancti in Martyrologio Romano, in Usuardo] & Juliæ sororum ejus, qui in persecutione Diocletiani passi sunt. In Annotatis allegat Usuardum, qui revera hos Martyres annuntiavit, sed de tempore martyrii siluit, ita scribens: Apud provinciam Lusitaniam civitate Olisepona, sanctorum martyrum Verissimi, Maximæ & Juliæ sororum. At in Auctariis Bedæ, sive in tribus codicibus, a Papebrochio nostro ante tomum 2 Aprilis pro auctario Flori datis, memorantur sub Daciano præside, id est, tempore imperantis Diocletiani, & cum aliqua sexus diversitate. Verba hæc sunt: Elissipona civitate, passio sanctorum Verissimi, Maximi & Juliæ *, qui passi sunt sub Datiano præside. Quorum Datianus confessione comperta, parari secretarium jubet & intromitti lictores, extendi Martyres, admoveri verbera, colligari ungulas, exponi aculeos, & tendiculas imperavit. Et, cum nihil horum Dei Famulos aut terruit promissum aut superavit appositum, gladio tandem consummantur. Non est verisimile, hæc ab Usuardo visa esse; neque enim alias omisisset tempus martyrii. Quare cum Sollerio in Præfatione ad Usuardum art. 2 existimo, Flori non esse illa auctaria, sed multo recentiora.
[2] [aliisque recentioribus memorati:] De iisdem Martyribus breviter meminit Petrus de Natalibus lib. XI cap. 130 num. 268, sed corrupto nomine civitatis Ulyssiponensis. Verissimus, inquit, Maxima & Julia sorores apud provinciam Lusitanam in civitate Helisapomia eodem die (1 Octobris) martyrio triumpharunt. Auctor Florarii Ms. Sanctorum pro Verissimo substituit mulierem Verissimam, & civitatis nomen luxavit. Verba huc transfero: Apud provintiam Lusitanam civitate Elisaponia sanctarum martyrum Verissime, Julie & Maxime sororum. Quæ sancte Sorores animis fortes, Dei potentiam invincibilem ostenderunt. Quanto enim plus puniebantur, tanto plus Deum glorificabant: dicentes: Benedictus Deus, qui in Sanctis suis operatur mirabilia. De hisce etiam agunt Canisius in Germanico, qui cum Usuardo consentit; Maurolycus & Galesinius, qui nonnihil dissentiunt. Nam prior sic habet: In provincia Lusitana, civitate Odyssioppone sanctorum martyrum Maximi, Verissimi & Juliæ eorum sororis. Pro muliere Maxima clare hic ponitur vir Maximus; & aliud rursus nomen civitati tribuitur. Galesinius ab Usuardo recedit in nomine primi Martyris, & pro Verissimi, ut legi apud alios fatetur in Annotatis, posuit Verivimi, nomenque etiam civitatis luxavit, & tempus martyrii sub Antonino fixit, ita scribens: Usysponæ in Lusitania, sanctorum martyrum Verivimi, Maximæ, & Juliæ, sororum. Hi sanguine juncti, ita divinæ pietatis amore copulati, uno animi ardore atque alacritate ad æternam gloriam aspirantes, martyrium, Antonino imperatore, præclare subierunt. De urbe, in qua passi sunt, etiamsi tot diversis modis sit expressa, dubitandum non est, quin designetur metropolis regni Lusitaniæ, quæ Latine alias Ulyssipo, alias Olisippo, alias Olyssipo fuit dicta, cunctisque notissima est, sed maximis calamitatibus nostro tempore agitata.
[3] Addam & verba Martyrologii Hispanici Joannis Tamayi Salazar, [in Martyrologio Hispanico addita corporum inventio,] licet alias sit modicæ fidei, quod auctor asserta Chronicorum suppositorum frequenter sit secutus. Ulyssippone in Lusitania natalis SS. Verissimi, Maximæ & Juliæ fratrum, qui in persecutione Diocletiani comprehensi, & per publicas civitatis vias ferociter attracti, tandem abscissis capitibus martyres ad præmia pervenerunt æterna. Eorum corpora canibus dilaceranda, exposita sunt; sed Dei providentia servata: in mari projecta sunt, sed Dei nutu a pelago expulsa, donec a fidelibus condita. Urbis accolæ patrocinium experti sunt. Idem martyrologus ad XXIX Septembris annuntiat inventionem corporum his verbis: Ulyssippone in Lusitania, inventio sacrorum pignorum SS. Verissimi, Maximæ & Juliæ, fratrum martyrum, a D. Sanctia monasterii S. Jacobi commendataria 1, quæ cum divina revelatione illorum locum sepulchri cognosceret extatica, protinus fragrantissimi odoris suavitate præeunte, corpora invenit, in aram maximam elevavit. Ad quorum contactum ægritudinibus laborantes a Deo, Sanctorum interventione, beneficia sanitatis efficaciter acceperunt. Ibidem per aliquot secula sacra lipsana jacuerunt, donec, Joanne II Portugalliæ rege disponente, ad ecclesiam Novorum Sanctorum translata sunt, ubi in argenteis sarcophagis reposita honorifice requiescunt. Pro hac inventione Tamayus laudat Legendarium Ms. ecclesiæ Segobiensis, in quo hæc legi dicit, sicut paulo uberius recitat omnia in Annotatis. Acta inferius danda sunt, ubi illa paulo brevius relata inveniet lector, excepta tamen translatione, facta posterius per Joannem II ad templum novum.
[4] De translatione per Joannem II abunde constat ex historicis, [de qua tacent plerique historici. At hi Sanctorum] ut inferius videbimus; sed non æque de illa inventione tot prodigiis honorata. De illa silere martyrologos, fatetur Tamayus. De eadem similiter tacent Thomas de Trugillo mox uberius laudandus, & Ambrosius Morales lib. 10 cap. 14, licet ibidem pleraque ad Sanctos illos spectantia breviter referat, quemadmodum & Thomas de Trugillo in Thesauro concionatorio ad 1 Octobris. Hujus verba studioso lectori consideranda, & cum Actis, quæ dedit Tamayus, nobis passim suspectus, conferenda huc transfero. Titulus est: De sancto Verissimo, Maxima & Julia martyribus. Breviter observo, de nominibus Sanctorum, prout hic scribuntur, consentire scriptores Hispanos & Lusitanos, ut de nominibus aut sexu Sanctorum prudens non supersit dubium, etsi de illis aliquot aliorum errores ante viderimus. De Martyrologiis, in quibus Sancti memorantur, scriptor ita loquitur: Scribunt Martyrologia ipsa, videlicet Romanum, Usuardi & Adonis, aliique autores de his tribus Martyribus Ulysiponensibus: quorum festum celebratur die 1 Octobris. Omittendus erat Ado, qui de his Martyribus nihil habet in genuino Martyrologio: & pro eo substitui potest Martyrologium idiomate Lusitanico scriptum de Sanctis Lusitanis, & anno 1591 typis Conimbricensibus editum, in quo nihil quoque est de asserta superius prodigiosa corporum inventione; quamvis usque ad translationem omnia perstringantur. De cultu addit Morales, Sanctos illos magna cum solemnitate ut patronos Ulyssipone coli.
[5] [martyrium & translationem narrant.] Redeo ad Trugillum. Hi ergo gloriosi Martyres, inquit, fratres fuerunt, & ex prædicta civitate Portugalliæ. Facto autem edicto publico ab imperatoribus Diocletiano & Maximiano, quorum tempore passi putantur, ut Christiani omnes vel diis sacrificarent, vel interficerentur, [&] crudelissima in eos exercerentur tormenta. Quod edictum cum Verissimus audivisset, non expectans, quod ab ipsis tyrannis comprehenderetur, accessit ipse cum duabus sororibus suis ante tyrannum, dixitque, se & sorores suas Christianos esse. Præcepit ergo tyrannus judex, ut in carcerem conjicerentur, & quod eis victus tenuissimus & parcissimus ministraretur. Quod tormenti genus cum videret tyrannus eos vultu læto pertulisse, præcepit, ut eorum corpora dilacerarentur & variis tormentis dilaniarentur. Jussit præterea, ut scorpionibus crudelissime cæderentur. Denique miserabiliter cruciati sunt gloriosi Martyres, adeo ut prope eviscerarentur; & præterea ardentes flammæ eorum lateribus adhiberentur. Insuper etiam maxima cum immanitate & crudelitate tracti sunt per universam urbem, variique in eos conjecti sunt lapides, ac tandem gladio jugulati sunt. Eorum corpora primum avibus devoranda & feris exposita sunt: sed cum videret tyrannus nihil fuisse læsa, jussit ea in mare demergi. Divino tamen nutu factum est, ut in littus ipsum redirent: atque hoc videntes Christiani, non sine maxima infidelium confusione, ea honorificentissime sepelierunt. In loco autem, ubi sepulti sunt, ædificatum fuit templum. Tempore tandem Joannis II Portugalliæ regis translati sunt in ipsam civitatem, cum antea foris essent, videlicet in quoddam monasterium monialium S. Jacobi. Laudatus supra Morales his consona scribit Hispanice. Joannes Marieta etiam lib. 2 cap. 20 similia de his Sanctis narrat, uti & Alfonsus de Villegas in Flore Sanctorum fol. 398 & 399. At nullus eorum edicit, unde omnia illa fuerint accepta.
[6] [Acta unde accepta: ea non satis vetusta, edenda tamen:] Acta, quæ ad 1 Octobris dat Tamayus, alia addunt de inventione corporum. De illis Actis Tamayus ad 1 Octobris ait: Ejus Acta ex Legendariis Mss. Montis-Sion & ecclesiarum Segobiensis, Eborensis, Hispalensis & aliarum damus. Et post Acta data explicat nomen Montis-Sion, dicens, se Acta dedisse ex Legendariis cœnobii Montis-Sion Cisterciensis Toletani &c. Bivarius in Commentariis ad Chronicon suppositum nomine Flavii Lucii Dextri pag. 366 testatur, illa Acta a se visa, ita scribens: Legi ego Acta eorumdem in pervetusto membraneo ac manuscripto codice bibliothecæ S. Bernardi Toletani sub num. 64, & initio: “In temporibus illis, cum per universas provincias”. &c. Sic revera inchoantur Acta per Tamayum edita, & per nos recudenda. Quo tempore scripta fuerint, dicere non possumus. At certe non satis vetusta sunt ad multum auctoritatis sibi vendicandum. Nam, si scripta fuerunt, prout edita sunt, composita sunt longo tempore post liberatam seculo XII Maurorum jugo civitatem Ulyssiponensem. Quapropter, sive exstiterint Acta vetustiora, sive hæc fuerint ex notitiis aliquot vetustioribus aut ex traditione conscripta, nequeunt indubitatam mereri fidem pro singulis factorum adjunctis. Fieri tamen posset, ut prior pars Actorum multis seculis fuerit scripta ante posteriorem, quæ agit de inventione corporum: sed id probare solis conjecturis non possumus. Quidquid sit, Acta illa recudemus, quia non habemus certiora.
[7] Prius tamen pauca restant dicenda de tempore, quo passi sunt Sancti. [martyrium figendum anno 303 aut 304:] Acta designant tempus imperatorum gentilium, sed nullum nominatim exprimunt. Sic Usuardus omnino tacet de tempore, quo passi sunt Sancti. At verba, quibus Bedæ Martyrologium auctum est, data num. 1, Sanctorum nostrorum martyrium figit sub Daciano præside, id est, sub persecutione Diocletiani & Maximiani. Huic asserto satis congruunt Actorum verba illa: Cum per universas provincias, ad Romanum imperium pertinentes, paganorum jussione principum, Christianitatis persecutio desæviret. Baronius in Annalibus ad annum 303 num. 138 SS. Verissimi, Maximæ & Juliæ martyrium in generali illa persecutione, quæ anno 303 & 304 maxime sæviit, figendum recte censuit. Tamayus designavit annum 308 ex pseudo-Dextro, sed, hujus nulla est fides. Vasæus in Chronico Hispaniæ fixit annum, quo credebat generalem persecutionem inchoatam, ut censendus sit Baronio consentire. Hæc certe opinio reliquis probabilior est: nam certam dicere non ausim. Galesinius, qui martyrium fixit sub Antonino, forte respexerit ad inscriptionem, quam Tamayus ad XXIX Septembris recitat, & positam vult anno 1475, sed Rodericus Dacunha in Opere Lusitanico de Historia ecclesiæ Ulyssiponensis cap. 18 de Sanctis nostris fuse agit, & eamdem inscriptionem, quam omnino vitiosam probat, positam ait anno 1529. Habet autem inscriptio de Sanctis: Passi sunt ante MCCCL annos, qui si a 1529 abstrahantur, passi dicuntur anno 179. Imperabat eo tempore Marcus Aurelius Antoninus. At ea inscriptio nullam habere potest auctoritatem, eaque de causa ne recitandam quidem credidi.
[8] Ceterum laudatus Dacunha cum ceteris consentit de translatione corporum facta ex veteri templo ad novum, [corpora anno 1475 ad novam ecclesiam translata.] a Joanne II Lusitaniæ rege fundatum pro monialibus S. Jacobi, eamque translationem figit anno 1475. Consentit Tamayus, & ad XXIX Septembris, ralata prius corporum inventione, de constructione templi & de translatione scribit sequentia: Et ideo anno MCCCLXXV (lege MCCCCLXXV, ut habet deinde) Joannes II Portugalliæ rex illud (templum novum) perfecit, &, sanctimonialibus translatis, magnifico & regio apparatu tandem sacras portavit exuvias, ubi capsulis argento puro affabre factis illæ conditæ in ara majori requiescunt. Ambrosius Morales, qui hæc brevius perstringit, observat cum Trugillo num. 5 laudato, novum hoc monialium templum intra urbem esse, cum vetustum esset foris. Antonius Vasconcellus in Descriptione regni Lusitaniæ pag. 448 de Martyribus hodiernis breviter agit, & utrumque templum memorat his verbis: Ibi Divorum nomini templum postea dicatum fuit, quod nomen adhuc suis a Tutelaribus servat, appellaturque hodie, Sancti Veteres (Santos o velho) ut discrimen sit a templo regio (Sanctos hodie novos dicimus) in quod Joannes II Portugalliæ rex a se conditum Divorum ossa munifice pariter & religiose traduxit.
[Annotata]
* in uno Julii
ACTA
Auctore anonymo
Ex editione Joannis Tamayi.
Verissimus M. Ulyssipone in Lusitania (S.)
Maxima M. Ulyssipone in Lusitania (S.)
Julia M. Ulyssipone in Lusitania (S.)
BHL Number: 8544
A. Anonymo
[Excitata persecutione; Sancti capiuntur: fidemque professi,] In temporibus illis, cum per universas provincias, ad Romanum imperium pertinentes, paganorum jussione principum Christianitatis persecutio desæviret, nec esset omnino in orbe angulus, in quo non veræ religionis ardorem idolorum cultura niteretur extinguere: in Ulysipponensem civitatem, quam in Occeani litore memorat & retexit antiquitas, tres Christo Domino Martyres pagani tunc præsidis a persecutio consecravit. Qui cum præceptis imperialibus fuisset admonitus, ut diversis tormentis interficerentur, qui sacrificare idolis distulissent, præceptionis impiæ nefarius executor prædictæ urbis indigenas deduci ad sacrificium per ministros suos compulit: qui secundum ritum paganorum contradicentibus pœnam, obedientibus præmia promittebat. Cumque inter alios, quos mundanarum rerum blandimenta deceperant, adolere profanis altaribus, Verissimus, Maxima, & Julia, illius sorores, & urbis ejusmodi accolæ, caperentur cogerenturque b, discrepantes quidem sexu, sed animi virtute consimiles, Christianos esse, Christum credere, nec divelli posse ab ejus ministerio, sunt professi.
[2] [& variis modis prius cruciati, gladio occiduntur.] Quorum judex confessione comperta, parari secretarium c, intromitti lictores, extendi Martyres, admoveri verbera, colligari ungulas, & exponi equuleorum tendicula imperavit. Sed nihil horum Dei famulos terruit aut promissum, aut superavit appositum d. Proficiebat siquidem per damna corporum virtus animorum; & per multiplices ac succiduos suppliciorum gradus ad repromissam beatitudinem fides in Deum stabilita tendebat. Ardescebat quidem iracundia persequentis, cum fiduciam Martyribus per adinventionum suarum cruciamenta conspiceret, & per omnes calliditatis astutias mens diabolo dicata currebat. Sed vincere immundi hostis caliditas non potuit, quos ad coronam cœlestis præmii præparatam patientia divina monebat. Consummantur tandem gladio tormenta martyrii, ut voce Christum confitentes *, quos mutare pœna non poterat, spiritus emissus intraret in cœlum.
[3] [Corpora a Christianis sepulta,] Nec sic tandem sævientis judicis est expleta crudelitas; nam inhumata reliquit corpora, & saxeis molibus aggravata, avibus devoranda, & feris lanianda subjecit. Sed cum penitus illæsa manerent, auferre jussit, & in pelagum e projici, ne impensæ sepulturæ testimonio exemplum confessionis ac fidei ad posteritatis notitiam perveniret. At prius veneranda ad litus corpora, quam nuntii reverterentur, perveniunt. Occurrit plebs devota cum gaudio, tantæ rei obstupefacta novitate, fide excitata, & martyrii unanimositate munita, quæ protinus corpora veneranda colligere, & ad sepulturæ locum cum maxima reverentiæ veneratione transferre curavit. Nec ullum Christianorum familiaris rei occupatio tenuit, aut sexus retraxit, aut infantia præpedivit, quominus distractus deesset officio. Cujus populi nos exemplum sequentes, annua hæc Martyribus festa Kalendis Octobris, quibus fuere coronati, persolvimus, ut eorum intercessionibus adjuvemur. Nec credere debemus defunctos, quos throno cœlesti novimus esse applicatos.
[4] Corpora vero Sanctorum Martyrum jacuerunt apud Ulysipponem in ecclesia f ipsismet Sanctis Martyribus consecrata, [ubi constructa postmodum ecclesia, in qua fuerunt inventa.] donec Agarenorum procedente per Hispanias irruptione g, a Christianis illius seculi sub terra involuti, ne in manus Sarracenorum venirent; illic oblita permanserunt, cum nullus esset, qui locum thesauri demonstraret absconditi. Sed currentibus annis, cum in eadem illa ecclesia antiqua (Ulysippone h jam ab Arabum captivitate liberata) monasterium Ordinis S. Jacobi magnificum erigeretur, quo postmodum in Mertollam i translato, equitum loco uxores, & filiæ eorum, in eodem monasterio recolligerentur, quousque viri e bellis adventabant, cœpit ibidem ex viduis, & aliis illustrissimis fœminis Ordo mulierum S. Jacobi Sanctimonialium coadunari. Inter has Commendataria k quædam locum sepulturæ Sanctorum divinitus ediscens, effosso loco, die XXIX Septembris, tandem per suavitatem odoris, quem fovea spirabat, inventa sunt, & in ara majori collocata, urbem & orbem miraculis l illustrarunt, quæ Deus Sanctorum intercessione patravit. Præstante D. N. Jesu Christo, qui vivit & regnat in secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Præses ille additis Bedæ Martyrologio verbis vocatur Datianus, crudelitate sua in Christianos famosus, & in variis Actis martyrum Hispaniæ & Lusitaniæ notus. Attamen apud laudatum Dacunha Tarquinus nominatur: quod nomen unde acceperit, plane ignoro.
b Trugillus, cui & alii consentiunt, laudatus in Commentario num. 5, S. Verissimum & ejus Sorores ultro ad tyrannum accessisse scribit. At id neque hæc Acta habent, neque admittendum est sine meliore testimonio.
c Secretarium hic significat locum, in quo considebat judex ad reos audiendos, uti & vox illa alias sumitur apud Cangium in Glossario.
d Verba huc usque de suppliciis data plane consonant cum datis in Commentario num. 1 ex additis Bedæ. Quapropter hæc vetustiora credo, quam sint tota Acta, cum procul dubio ex vetustiore documento ad Bedam sint adjecta. Facile videbit studiosus lector, plura tormenta a Trugillo, cujus verba dedi in Commentario num. 5, fuisse accumulata, videlicet inediam in carcere, flammas lateribus admotas, crudelem circumductionem per urbem. Nescio, unde omnia illa fuerint a recentioribus desumpta.
e Apud aliquos recentiores, inter quos Vasconcellus ante laudatus, aliquid additur his verbis: Divorum corpora, lapidibus illigata gravibus, quo facilius imum attingerent, in mare dejecta sunt: quod ipsum, thesauri adeo pretiosi non avarum, in littus deposuit miraculo non vulgari. Forte præcedentia Actorum verba, Saxeis molibus aggravata, a suo loco avulsa fuerunt, & pertinent ad injectionem in mare.
f De hac addit Vasconcellus: Ibi Divorum nomini templum postea dicatum fuit.
g Occupatio Hispaniarum per Saracenos aut Mauros secundum Pagii chronotaxim, quam hic studiosius non examino, cœpta est anno 711. Unde vero auctor post aliquot secula sciverit, tunc sub terra Sanctorum corpora fuisse abscondita, non intelligo. Crediderim, meram esse conjecturam. At non minus conjicere poterimus, corpora tempore irruptionis Saracenorum jacuisse in primo sepulturæ loco, & hunc postea fuisse ignotum.
h Urbs illa a Pagio expugnata statuitur anno 1147, die XXV Octobris.
i Mertolla sive Mertola, oppidum est regni Lusitaniæ, cui olim Latinum nomen Myrtilis, aut Julia Myrtilis.
k Ita vocantur, quæ præsunt dicto monasterio S. Jacobi. Hanc autem, cui facta dicitur revelatio, Sanctiam vocant Dacunha, qui part. 2 cap. 73 ejus gesta conscripsit, & Tamayus ad XXIX Septembris. Jam ante observavi, hanc corporum inventionem a plerisque omissam; corpora vero anno 1475 in urbem ad novam ecclesiam delata esse.
l De his miraculis nullum inveni nominatim relatum.
* confitentium
DE S. ARETHA ET SOCIIS MM.
forte ROMÆ.
Ex Martyrologiis.
[Commentarius]
Arethas, forte Romæ (S.)
Socii martyres, forte Romæ (SS.)
AUCTORE J. S.
[S. Arethas cum 500 martyribus] Usuardus in genuino Martyrologio suo ad hunc diem ita habet: Romæ, natalis beati Arethæ martyris & aliorum quingentorum quatuor. Hæc ipsa verba repetiit in Martyrologio Romano Baronius, nec habuit, quod adderet in Annotatis, Usuardum & recentiores solum allegans testes, addensque Adonem, sed nescio quem, certe auctum & interpolatum, cum Ado ipse de his non meminerit. Sollerius noster in Observationibus ad Usuardum monet, Aretham & Socios primum ab Usuardo annuntiatos, nec inveniri apud antiquiores, & hæc subjungit: Sudavi affatim, ut vel vestigium horum Sanctorum alibi invenirem, sed frustra… Galesinius, Ferrarius & recentiores alii numerum illum fingunt & refingunt, adeo ut Bartholomæus Piazza in Emerologio, Socios ad septem dumtaxat contraxerit, quorum gloriosæ confessionis memoriam superstitem ait, & reliquias per varia Urbis templa dispersas. Martyrii tempus divinare videntur citati Galesinius & Ferrarius: ego de tota annuntiatione nihil me compertum habere candide profiteor. Aretham alium martyrem apud Homeritas, cum multis sociis sub tyranno Dunaan passum, de quo Metaphrastes apud Surium XXIV Octobris, cursim attigimus in tractatu de Patriarchis Alexandrinis pag. 64. Quidquid interim sit de Aretha nostro Romano, negari omnino non potest, eum ab Usuardo, undecumque demum acceptum, vere consignatum fuisse. Hisce verbis Sollerius non parum dubitationis insinuat, an forte Arethas cum Sociis non sit perperam ab Usuardo Romam translatus.
[2] Divinare Galesinium & Ferrarium, ut designent Arethæ tempus, [Romæ annuntiatus est ab Usuardo.] numerumque Sociorum ab illis fingi & refingi, ostendunt ipsa eorum verba. Nam in textu, omisso tempore, cum Usuardo de numero consentiunt; in Annotatis vero sub Antonino imperatore coronatos innuunt, nullius adducto testimonio, & Socios ad quinquaginta, vel ad quinque contrahunt auctoritate aliorum, quos non nominant, & quibus Usuardum præferunt. Auctor Florarii Ms. & Maurolycus accurate consentiunt cum Usuardo. Petrus de Natalibus verisimiliter idem scripsit: sed in utraque editione ejus Operis, quam nos habemus, altera anni 1493, altera anni 1515, sic legitur: Areta martyr & alii quinque & quatuor passi sunt Romæ Calendis Octobris. Si pro quinque legatur quingenti, congruit cum Usuardo. Et sane verisimile vix est, scriptum fuisse quinque & quatuor; sed potius quingenti & quatuor, ut habet Usuardus, aut quinquaginta & quatuor. Ex eo loco fortasse Galesinius Socios ad quinquaginta aut ad quinque diminui ab aliquibus dixit; recte tamen Usuardum prætulit. Nam dubitandum non videtur, quin & Petrus de Natalibus & reliqui omnes ex Usuardo aut ejus codicibus hauserint, sicut sua brevitate omnes innuunt. Illud unum utcumque videtur dubium, an forte Usuardus S. Aretham cum Sociis, qui die XXIV Octobris apud Homeritas passus legitur, forte ex errore non transtulerit Romam: quod ibidem magis examinari poterit.
DE SS. MM. PRISCO, CRESCENTE AUT CRESCENTIO, ET
EVAGRIO: QUIBUS VERISIMILITER ADDENDI DENEGOTHIA AUT DEMERGOTIA,
FAUSTINUS, MARTIALIS, JANUARIUS, ALEXANDER, EUPROBUS VEL EOPROBUS VEL
EUTROPIUS, DIGNA AUT PIGRA, GOTHIA VEL COTIA, SATURNINA VEL SATURNINUS,
SPES AUT SPEUS, CASTUS, PRIMUS, DONATUS, PASSICUS VEL PAFFICUS, PROPUS
VEL PREPUS, ET FORSAN ALTERA DIGNA.
TOMIS IN MOESIA INFERIORE.
Ex Martyrologiis.
[Commentarius]
Priscus martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
Crescens aut Crescentius martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
Evagrius martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
Denegothia aut Demergotia martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
Faustinus martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
Martialis martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
Januarius martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
Alexander martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
Euprobus vel Eoprobus martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
Digna aut Pigra martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
Gothia aut Cotia martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
Saturnina vel Saturninus martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
Spes aut Speus martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
Castus martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
Primus martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
Donatus martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
Passicus vel Pafficus martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
Propus vel Prepus martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
Digna altera martyr Tomis in Mœsia Inferiore (S.)
AUCTORE J. S.
[Tres ex his Martyribus in Martyrologio Romano,] Amplam, ut inferius probabo, Martyrum classem hodie annuntiant Apographa-Hieronymiana. Ex his vero tres solum priores selegit auctor vetusti sive parvi Martyrologii Romani, indeque hi tres transiverunt ad alia medii ævi Martyrologia, & ex his ad Romanum hodiernum. Eos ita memorat Baronius: Tomis in Ponto sanctorum martyrum Prisci, Crescentis & Evagrii. In Annotatis assignat Bedam, cujus purum Martyrologium hos Martyres non habet, sed interpolatum; recteque Usuardum & Adonem, & alios, nimirum recentiores, adstipulanturque, inquit, vetera manuscripta, intellige Martyrologia, non Acta, quæ hactenus non innotuerunt, si qua forte conscripta fuerunt. Romanum vetus aut parvum sic habet: Tomis civitate, Prisci, Crescentii & Evagrii. Eadem ad litteram Ado & Notkerus, addita tamen voce Sanctorum ante nomina Martyrum, quam similiter addidit Usuardus, & pro Crescentii scripsit Crescentis, quod transiit ad Romanum. Beda, Rabanus & Wandelbertus Martyres illos omnino omiserunt.
[2] [omnes in apographis Hieronymiavis,] Nomina omnium, quos in titulo posui, habentur ex quatuor præcipuis codicibus, nimirum ex textu Florentinii, ex codice Blumiano, quem contulit in fine Operis sui, ex Epternacensi & ex Corbeiensi, quos in Annotatis perpetuo recitavit. Textus omnes continet, excepta altera Digna, quam pro ceteris consonans, addit codex Blumianus, favente etiam Epternacensi. Duo omittuntur ex ultimis in codice Epternacensi, plures in Corbeiensi: quod minime mirandum in mendosis passim codicibus. Textum Florentinii subjungo: In Thumis civitate sanctorum Prisci. Criscenti. Evagri. Denegothiæ. Faustini. Martialis. Januarii… Alexandri. Euprobi. Digne. Gothiæ. Saturnine. Spei. Casti. Primi. Donati. Passici. Propi. Deinde pag. 1069 observat Florentinius, ante duos ultimos sive ante Passicum in codice Blumiano addi. Item Dignæ, & alia de quorumdam translatione, & tum demum sequi duos ultimos. Epternacensis apud eumdem sic habet: Civitate Tomis natalis Prisci, & Evagri… Crescenti, Demergotiæ, Faustini, Martialis, Januarii, Alexandri, Eutropi, Pigræ, Cotiæ, Saturnini, Spei, Casti, Primi, Donati, item Digne. Ultimum nomen forsan male impressum est, pro Dignæ aut Digne. In Corbeiensi, omisso civitatis nomine, ita legitur: Prisci, Faustini martyris (vox martyris verisimiliter irrepsit pro Martialis) Alexandri, Eopropi, Saturnini, Spei, Primi, Donati. Item Dignæ, Paffico, Præpi.
[3] Nunc probandum est, omnes istos Martyres, etiamsi in aliquot codicibus post interpolationem posterius factam disjuncti fuerint, [&, licet in aliquot apographis per interpolationes] ad eamdem videri classem spectare. Primo plures simul passos, quam tres primos, quos Martyrologium Romanum cum martyrologis medii ævi solos exhibet, liquet ex textu Florentinii, in quo post tres illos quatuor alii eodem modo sine interruptione ponuntur. Plures similiter ponuntur sine interruptione in codice Corbeiensi, & in aliquot contractis infra recitandis. Secundo non solum septem primos, qui apud Florentinium consequenter ponuntur, sed reliquos etiam omnes, qui post annuntiatam dedicationem ecclesiæ SS. Servatii & Lamberti sequuntur, ad eamdem spectare classem, colligitur ex omnibus aliis apographis, præsertim cum clarum sit, dedicationem illam seculo VIII, quo S. Lambertus obiit, aut etiam serius, in mediam Martyrum turmam fuisse injectam, & in uno tantum habeatur codice. Nam in codice Blumiano omnes recensiti Martyres consequenter ponuntur, præter duos ultimos, qui post aliam illius codicis interpolationem sequuntur. Omnes vero ponuntur in codice Corbeiensi sine ulla interpolatione aut interruptione, sed aliqui sunt omissi, & quidem duo ex tribus prioribus.
[4] In codice Epternacensi rursum scissa est illa Martyrum turma, [sint distracti, ad eam omnes classem videntur pertinere.] sed alio loco: nam post duos interposita est translatio S. Remigii & S. Germani, tum reliqui sequuntur. De his translationibus idem censendum, quod de prædicta dedicatione. Nam translationes quidem in aliis quoque apographis leguntur, sed alio loco, & in nullo alio inter illos Martyres. Quare clarum est, imperitia librarii, qui illam forte in margine invenit, Martyribus insertam esse. Porro laudati Martyres leguntur etiam in codicibus contractis, sed omissis aliquibus. In Richenoviensi hæc habentur: In civitate Thomis: Prisci, Evagrii, Januarii & Alexandri. In Augustano sine loco: Prisci, Crescentiani (pro Crescentii) Evagrii, Fausti (pro Faustini) Dignæ. In Labbeano: Prisci, Crescentiani, Evagri, Fausti, Casti, Dignæ. Hos ipsos habet Gellonense. In Corbeiensi contracto: In Thaniis Prisci, Evagri. Hi duo etiam soli sunt in duobus Martyrologiis apud Martenium tom. 3 Anecdotorum editis. Ex his igitur confirmatur, nec solum tres primos, nec rursum septem priores, sed omnes novemdecim videri simul passos; quandoquidem in iis Apographis, in quibus pauciores recensentur, æque aliqui ex prioribus, quam ex posterioribus sint omissi; & in ipsis quoque Martyrologiis contractis aliqui ex posterioribus sint expressi. Florentinius in Annotatis ejusdem plane est sententiæ, totumque Martyrologii locum hoc modo restituendum censet: Thomis aut Tomis civitate SS. Prisci, Crescenti, Egri (lege Evagri.) Denegothiæ, Faustini, Martialis, Januari, Alexandri, Eupropi, Dignæ, Gothiæ, Saturninæ, Spei, Casti, Primi, Donati, item Dignæ, Passici, Propi. Pleraque nomina hic recte expressa crediderim; aliqua tamen sunt dubia.
[5] [Passi videntur Sancti Tomis] De civitate, in qua passi sunt Martyres, etiam dubium movet Florentinius, quia alias scripta est Thumis, alias Thomis. Addi potest ex additis a me, alias etiam legi Thomis, & Thaniis. In tanta varietate recurrendum videtur ad martyrologos medii ævi: nam hi codices Hieronymianos habuerunt minus mendosos, quam habeamus hoc tempore. Auctor Romani Parvi, qui ceteris vetustior, uti & Ado & Notkerus habent Tomis sine aspiratione, solus Usuardus addidit aspirationem & scripsit Thomis. Hisce jam satis refutatur suspicio Florentinii de Thmuide civitate Ægypti, acsi scriptum fuisset Thumuis pro Thmuis: nam id nullus habet codex, & utrumque fuisset mendosum, cum Thmui fuisset scribendum, si in illa civitate essent passi. Thomum etiam Ægypti civitatem cum Ortelio assignat Florentinius; sed ea parum nota est apud vetustos geographos, & ea saltem non effertur numero plurali, ut scribendum fuisset Thomi aut in Thomo, quod nullus habet codex. Quare dubitandum non videtur, quin Martyres nostri sint passi in notissima civitate Mœsiæ inferioris, quæ passim plurali numero Tomi vocatur, multosque alios habuit Martyres. Nam & in omnium vetustissimo Epternacensi legitur Tomis, & sic habent Martyrologia medii ævi, excepto Usuardo, qui censendus est non advertisse, civitatem illam sine adspiratione scribi.
[6] [in Ponto Mœsiæ inferioris.] Baronius etiam addit in Ponto, quod non habent vetusti martyrologi; sed noverat Tomos in Ponto sitos esse, quia Ovidius poëta in illa civitate, & in Ponto exsul fuit, & de Tomis frequenter meminit. Cellarius in Geographia antiqua pag. 373 etiam recitat epigraphen nummi cujusdam Caracallæ, qua vocatur Metropolis Ponti. Verumtamen urbs Tomi quærenda non est in Ponto, notissima Asiæ Minoris provincia; sed in illa parte inferioris Mœsiæ, quæ sita est inter Danubium & Pontum Euxinum, & quæ modo constituit extremam hodiernæ Bulgariæ partem ad Pontum Euxinum. Hinc ad vitandum multorum errorem, qui Tomos facile in Asia Minore quærerent, dici potest: Tomis in Mœsia inferiore, aut, in Ponto Mœsiæ inferioris.
[7] [Corpus S. Evagrii, forte unius ex his, servatum in Hispania] Joannes Tamayus Salazar in Martyrologio Hispanico ad hunc diem scribit sequentia: In cœnobio S. Basilii de Cuellar, diœcesis Segobiensis, depositio S. Evagrii martyris, qui cum aliis Tomis in Ponto martyrium consummavit. Cujus sacra lipsana Hispanias allata, & in eodem cœnobio condita, ibidem honorifice quiescunt & venerantur. In Annotatis ad confirmationem ait: M. Ægidius Gonzales Davila, chronographus regius, in Theatro ecclesiastico Castellæ tom. 1 fol. 519 asserit, sacra hujus sancti Martyris pignora adservari in diœcesi Segobiensi, in cœnobio fratrum S. Basilii Magni in oppido Cuellar, ubi honorifice coluntur. Testatur revera laudatus scriptor in memorato cœnobio Basiliano servari corpus S. Evagrii martyris, ejusque festum ibidem celebrari die prima Octobris. Ex hoc cultus die utcumque insinuatur, pro corpore S. Evagrii hodierni illud corpus haberi: hoc tamen Davila non adjungit. Subjungit martyrologus Hispanus aliud testimonium, ita pergens: Quod & nos adepti sumus ex relatione reverendissimi & numquam satis laudati prædicatorum principis & principum prædicatoris P. F. Didaci Nisseno, amici nostri. Omnino credo, corpus alicujus S. Evagrii ibidem servari. Unde vero noverint, illud esse hodierni, mihi perspectum non est.
DE S. FREMERIO AUT FERMERIO M. IN ABBATIA S. FREMERII O. S. B. DIOECESIS
VASATENSIS IN GALLIA.
[Commentarius]
Fremerius aut Fermerius mart., cultus in abbatia S. Fremerii O. S. B. diœcesis Vasatensis, in Gallia (S.)
[Ecclesia cum abbatia S. Fremerio dicata:] Saussayus in Martyrologio Gallicano ad hunc diem ita habet: Vasati natalis S. Fremerii martyris, qui factus hostia pietatis justitiæ coronam forti agone recepit a Domino. De cultu hujus Sancti nullum est dubium, cum habeat abbatiam nomini suo dicatam in diœcesi Vasatensi. De hac abbatia meminit Mabillonius tom. 5 Annalium Benedictinorum pag. 160, ibique vocatur S. Fermerii. Dionysius Sammarthanus tom. 1 Galliæ Christianæ col. 1217 de eadem agit sub hoc titulo: Abbatia S. Fremerii, S. Ferme, Ord. sancti Benedicti: & sic habet: Sancti Fremerii seu Fermerii abbatia haud longe a Droto fluvio & oppido Libournæ (Libourne) posita, condita fertur a Fremundo Burdigalensi. Tum refert, seculo XI subditam fuisse Salmurensi monasterio S. Florentii & subjungit: Attamen illud monasterium ad hunc diem proprios habet abbates, qui usu vestimentorum pontificalium gloriantur, habentque merum & mixtum imperium in villa S. Fremerii. Ecclesiam quoque S. Fremerio fuisse dicatam, liquet ex catalogo abbatum, quem subdit: nam de Leone II dicit: Obiit anno MDCC, jacetque in ecclesia S. Fremerii. Habemus ergo, & abbatiam & villam & ecclesiam S. Fremerii nomine insignitam. At neque de gestis, neque de tempore, quo vixit, vel minimum invenire potui.
[2] Apud laudatum Saussayum in Martyrologio S. Savini de Levitania ad XXX Augusti hæc leguntur: [idem videtur cum S. Fermerio,] Eodem die passio S. Fermerii martyris. Deinde pag. 1252 ex monumentis ecclesiæ Pictaviensis de S. Fermerio hæc scribit Saussayus: S. Fermerius, (vulgo S. Fraigne,) cujus natalis claret XXX Augusti; ejusque tutelæ prioratus dicatus est Ordinis S. Benedicti, quin & parœcialis ecclesia in Engolismensi tractu, diœcesis Pictaviensis, ubi colitur XXX Augusti. Hinc Castellanus S. Fermerium ad eumdem diem inseruit Martyrologio Gallicano, uti apud nos eodem etiam die dictum est in Prætermissis. Porro spectata vicinitate locorum, quibus colitur in Vasatensi, Engolismensi & Pictaviensi territoriis, dubitandum non videtur, quin idem ubique colatur Fermerius aut Fremerius, præsertim cum ubique dicatur martyr, de gestis vero altum sit silentium. Opinio illa magis fit verisimilis ex Castellano, qui pag. 705 in Appendice ad XXX Augusti, datis de S. Fermerio addit sequentia: Dictus est etiam S. Frenir: cujus translatio celebratur die I Octobris. Rursum pag. 783 inter Aëmeros de S. Fremerio hodierno ita loquitur: Fremerius (Gallice S. Ferme) patronus abbatiæ in Vasatensi territorio, (ut supra dictum) idem verisimiliter cum S. Fermerio (Gallice S. Fraigne.) Quod adeo variatum est nomen Gallicum, parum aut nihil movere nos debet ad Sanctum illum geminandum, cum notissimum sit, quam facile Sanctorum nomina variis modis luxentur a populo.
[3] [& forte idem quoque est cum S. Formerio.] Ceterum ad XXV Septembris egi de S. Formerio, qui colitur in vico de Vanares in Alava Hispaniæ provincia, quia ibidem requiescunt sacræ ejus reliquiæ a multis seculis. De gestis S. Formerii nihil quoque norunt Hispani: sed Martyrem credunt, & aliunde ad se advectum. Hinc ibidem monui, forte eumdem esse cum hodierno Fremerio aut Fermerio, sed nihil dici posse pro certo. Memoratæ suspicioni favet non modo, quod Hispani suum Formerium credunt extraneum, sed magis etiam quod corpus ejus habent, quandoquidem de reliquiis nihil apud Gallos inveniam. Verum, ut jam ibidem monui, ejusmodi conjecturæ verisimilem quidem suspicionem ingerere valent; sed minime sufficiunt ad aliquid certi statuendum. Hinc, relicto illo dubio, ante seorsum egimus de S. Formerio, & modo de S. Fremerio aut Fermerio.
DE S. GERMANA VIRGINE MART. IN PRIORATU S. GERMANÆ PROPE BARRUM
AD ALBAM IN GALLIA
Forte sec. V.
COMMENTARIUS PRÆVIUS. De cultu Sanctæ & Actis edendis.
Germana, Virgo M., in prioratu S. Germanæ prope Barrum ad Albam, in Gallia (S.)
AUCTORE J. S.
Saussayus in Martyrologio Gallicano pag. 1247 dedit vetustum Martyrologium S. Sabini de Levitania, [Memoria S. Germanæ in aliquot Martyrologiis:] in quo ad Kalendas Octobris S. Germana annuntiatur his verbis: Barro Castro natale sanctæ Germanæ virginis in territorio urbis Lingonum. Varia ejusdem nominis sunt oppida, quibus nomen est Barrum, in ipsa etiam diœcesi Lingonensi, distincta tamen nominibus fluviorum, quibus adjacent: nam alterum vocatur Barrum ad Albam, Gallice Bar-sur-Aube; alterum Barrum ad Sequanam, vulgo Bar-sur-Seine. Habetur & Barrum Ducis, sed id non est in diœcesi Lingonensi. Saussayus suis quoque verbis ad I Octobris S. Germanam annuntiat verbis martyrium indicantibus, & in castro Barrensi, sine distinctione oppidorum synonymorum. At Arturus in Gynæceo, omissa mentione de martyrio, quod tamen in Annotatis insinuat, S. Germanam memoravit in castro Barrensi ad Sequanam, diœcesis Lingonensis. Sic Barri ad Sequanam Castellanus S. Germanam annuntiat, dicitque mactatam a Wandalis, ut habent Acta. Jacobus Vignerius, Societatis nostræ presbyter, qui scripto Chronico Lingonensi aliisque libris innotuit, cum Actis S. Germanæ aliquot de Sancta anno 1659 ad Bollandum transmisit notitias, & in his ex Martyrologio quodam Ms., quod non nominat, sequentia ad I Octobris produxit verba: Natale sanctæ Germanæ virginis & martyris, quæ, sedata persecutione crudelium Wandalorum, passa est, cum ad turpia & impudica ipsorum vota nullatenus se vellet inclinare, propter castitatis observantiam & confessionem nominis Christi ab ipsis decollata, cum palma martyrii & virginitatis honore migravit ad cælos, sanguine proprio laureata. Hæc etiam Actis consona.
[2] Habet S. Germana prioratum nomini suo dicatum prope Barrum ad Albam in monte, [in prioratu sui nominis prope Barrum ad Albam] in quo ab initio sepulta dicitur in ecclesia S. Stephani. Hinc autem liquet, sicut ex ipsis quoque Actis, errasse Arturum & Castellanum, dum Sanctam annuntiarunt Barri ad Sequanam: nam aut Barri ad Albam annuntianda erat, aut in monte vicino, ubi est ecclesia, olim S. Stephani, nunc S. Germanæ dicta. Laudatus Vignerius de illo S. Germanæ prioratu meminit in Chronico Lingonensi ad annum 1076, quo ponit conversionem S. Simonis comitis, cujus liberalitate prioratus S. Germanæ datus est abbatiæ Jurensi cum aliis pluribus. Secundus, inquit, S. Germanæ sacer, positus est in monte vicino, videlicet Barro ad Albam, ubi erat primus prioratus. De eodem meminit Chiffletius noster in Collectione apud nos Ms., & ab eo vocatur Prioratus S. Stephani & S. Germanæ de Monte Barri super Albam &c. Plura non affero, quia jam recitata sunt ad XXX Septembris in S. Simone § 10, ubi legi possunt. Quippe allata sufficiunt ad probandum Sanctæ cultum, & ad ostendendum, ejus prioratum esse prope Barrum ad Albam, ubi & sepulta creditur, postquam in loco aliquo vicino fuerat occisa.
[3] [gemina festivitate, & populi pietate colitur.] De festivitatibus S. Germanæ Vignerius hæc annotavit: Porro festum S. Germanæ celebratur Kalendis Octobris: item XIX Januarii. Non tamen existimo celebrari per totam diœcesim Lingonensem. Nam idem quoque ait: De S. Germana nihil habent Breviaria Lingonensis ecclesiæ, sive manuscripta sive typis excusa, quæ hactenus vidi: neque etiam Lectionaria, licet ea citet Claudius Robertus in Gallia Christiana. Citaverit Robertus unum forte ex Lectionariis, ex quibus descripta sunt Acta a nobis danda. De ulteriori Sanctæ cultu Vignerius aliqua sibi communicata dicit a domino Benigno Cenreyo, presbytero Lingonensi, quem & doctissimum ait theologum. Verba ipsa transcribo: Quoties ardente diutius sole, patens hiatibus terra imbres desiderat, congregatur clerus populusque, qui, conceptis votis, sacrum Germanæ virginis caput, argentea inclusum theca, de monte in urbem, quanta possunt pietate cultuque asportant. Unde mox repentinis aquis humus irrigatur: neque umquam talis spes est frustrata colonos. Insuper, quos febris exagitat, in montem duci se curant, aut certe fontem, B. Germanæ sacrum, ad montis radicem positum, adeunt, precantur, vota faciunt: & inter orandum non raro, sopore leviter in membra influente obdormiscunt, & sæpe ex ipso somno sani, hilares ac læti meritis Germanæ martyris excitantur.
[4] [Acta edenda: ætas Sanctæ minus certa.] De Actis, quæ transmisit laudatus Vignerius, pauca veniunt observanda. Titulus apographo præfixus est: Passio S. Germanæ virginis & martyris, Kalendis Octob. Testatur autem, ea anno 1656 transcripta ex tribus codicibus Mss., partim prioratus S. Germanæ, partim ecclesiæ S. Macuti. Ea pro Officio ecclesiastico composita existimamus, quia in novem lectiones divisa sunt. Claudius Robertus in catalogo episcoporum Lingonensium Acta commemorat, & Vitam S. Germanæ vocat, in Guidone 2, quem ponit episcopum 67. De vetustate horum Actorum multa dicere nequeo: nam vetusta quidem credo, si ad ætatem nostram respicere velimus: sed verisimiliter aliquot seculis post mortem Sanctæ fuerunt concinnata. Hinc non aliam iis auctoritatem tribuere possumus, quam quod ex his Actis innotescat, qualis de S. Germana apud Barrenses olim fuerit traditio. Mors Sanctæ, si Actis stricte inhæremus, figenda est sub initium seculi V, sive circa annum 407, sub cujus initium Wandali in Gallias irruperunt: nam Wandalis cædes Sanctæ in Actis tribuitur. Vignerius in Chronico Lingonensi pag. 29 maluit ad Hunnos eorumque regem Attilam respicere, & martyrium S. Germanæ post pugnam Catalaunicam continuo figendum credidit, sive anno 451. Verum, si Actorum auctoritas non sufficit, ut facile admisero, ad martyrium certo sub Wandalis figendum; multo minus ex sola conjectura illud sub Hunnis figere possumus. Hinc ne seculo quidem quinto, quo Wandali primum, deinde Hunni, Gallias vastarunt, certo figendum videtur. Si enim pro tuenda castitate, ut creditur, occubuit Sancta; istud multo etiam serius contingere potuit.
ACTA
Auctore anonymo.
Ex tribus codicibus Mss.
Germana, Virgo M., in prioratu S. Germanæ prope Barrum ad Albam, in Gallia (S.)
BHL Number: 3451
A. Anonymo.
[Sancta prope Barrum ad Albam sacerdoti] Sicut audivimus, & patres nostri narraverunt nobis, tempore, quo crudelium Wandalorum detestanda ferocitas & insatiabilis rabies intra Galliæ fines emersit, non solum basilicas omnes & loca Deo dicata miserabiliter subvertens, verum etiam fideles & Catholicos viros inauditis suppliciis & morte turpissima condemnans, habitabat in colle, cujus vertici adjacet Barrense a forum, puella speciosissima, nomine Germana, moribus insignis & vita, fide plena, castitate præfulgida, in conspectu Dei & hominum gratiosa. Morabatur autem ea tempestate in eodem loco quidam venerabilis sacerdos, in basilica, quæ in honore beati prothomartyris Stephani b fundata est, cura fungens pastorali, cui sacratissima Puella quotidie latices ad manus suas abluendas & ad divinum obsequium c in sacrosancta altaris & mensæ Dei vasa infundendos sedulo deferebat obsequio.
[2] Hortabatur frequentissime iste reverendus Dei sacerdos beatissimam Christi Ancillam, [pie serviens,] seculi hujus transitoria oblectamenta & caduca respuere blandimenta, instruens & docens eam, suæ mentis domicilium, juste & pie & caste vivendo, Spiritui sancto habitaculum gratissimum præparare. Cujus salutaribus monitis Virgo diligenter obediens, angelicam in terris ducebat vitam, ab omni sorde se custodiens alienam, & ab omni via mala pedes suos avertens. Jejuniis crebris & orationibus assiduis insistebat, & secreto cilicio tecta, expectans expectabat Dominum venientem ad nuptias secum, ad cœlestium epularum perenne convivium, & ad cælestes nuptias cum lampadibus oleo lætitiæ & exultationis & bonarum virtutum charismatibus refertis, feliciter intratura.
[3] In diebus illis prædicta execrabilium Wandalorum nefandissima multitudo ad hunc locum, [in manus Wandalorum incidit: a quibus frustra] casu ducente, perveniens super ripas fluvii, cui Alba vocabulum est: qui ab Orientali latere ad radicem memorati montis præterfluit, sceleratissima castra sua subito applicans, totam circum adjacentem planitiem horrendo & barbarico impetu occupavit. Consuetudinario itaque more beata Virgo ad fontem, de quo solita fuerat haurire, descendens, reperit ibidem quosdam de prophano exercitu residentes, laboris & itineris sui lassitudinem recreantes. Qui cum intuerentur eam venientem, considerata pulchritudine ipsius, & tantum Puellæ decorem vehementer admirantes, gavisi sunt valde, putantes eam ex facili subjugandam, & ad desideria sua inflectendam. Exarserunt itaque in concupiscentiis suis; primoque eam blandis sermonibus & molli adulatione demulcere studuerunt: sed cum cernerent, quod non possent flectere cor ipsius ad id, quod desiderabant, conviciis, minis, sævisque verberibus eam deterrere cœperunt. Sed neque terroribus neque blanditiis a proposito suo beata Virgo immutata, elegit potius corpus suum suppliciis quam corruptoribus exponendum.
[4] [sollicitata multisque modis vexata,] Sic igitur Sponsa Christi constantiam fidei, puritatem mentis, integritatem corporis inviolabiliter conservans, nulla arte a ministris sathanæ potuit superari; nec in aliquo voluit perfidis consentire: impollutam siquidem se custodiens, reddidit eos confusione plenos & stupore, admirantes, quod nec ejus mentem frangere, nec ad sua vota poterant inclinare. Comperto igitur inimici Dei, beatam Virginem Christianam fore, illico irruunt in eam, & forte vivam absorbuissent eam, nisi Dominus habitasset in ea. Verumtamen impulsu reciproco alius ad alium ipsam turpiter impellebant, satisque inhoneste eam tractantes, veluti qui ludum pila exercent, ipsam, quam tenebant, statim ad invicem projicientes, in hunc modum Ancillam Dei acriter affligebant. Talibus & multis aliis irrisionibus viri impii innocentem Puellam vexantes, tandem decreverunt ad judicem suum deducendam: qui tunc erat dux eorum, & primaria potestate illi nefandissimæ cohorti præminebat.
[5] [duci sistitur. Cum huic quoque nollet consentire,] Præsentata itaque aspectui perfidi & inclementis judicis, ejus pulchritudinis specialissima specie succensus, atroci ab mendatiis * deposito vultu, & maligni tyranni facie exuta, placido & tranquillo sermone adulatoriisque blanditiis eam studuit delinire. Sed inaniter stultus laborans, in vanum sua proferebat eloquia: quia beata Virgo more aspidis surdæ, & obturantis aures suas, ad ipsius impudica vota suum minime inclinavit auditum. Auri & argenti pretiosarumque vestium copiam insuper pollicetur, & super omnes familiæ suæ feminas principatum, si voluntati suæ liberum præberet assensum. Sed hæc omnia tanquam nihilum & inane reputata sunt ei: & istis omnibus a beata Virgine neglectis, elegit abjecta esse magis, quam habitare in tabernaculis peccatorum. O constantia laudabilis! o fides inexpugnabilis! o mulier virilis! quæ toties tentata, nunquam tamen extitit immutata! Quid dicturi molles & effeminati viri, cum audient, etiam in sexu fragili victoriam martyrii, & fœminam naturalis teneritudinis oblitam, Christi vestigia sequentem, non post desideria sua ambulantem. Iter salutis egredi metuunt, & securitatis desidia torpentes, in sui cordis ignavia facere d non erubescunt. Quæ hodierni temporis fœmina in tanto rerum turbine staret immobilis, in tanto & tali conflictu victrix triumpharet? A Domino factum est istud, & est mirabile in oculis nostris.
[6] [ejus imperio Virgini caput amputatur.] Animadvertens itaque impius judex, quod nihil proficeret, sed omnis sermo suus casso labore deficeret, confusus & vehementer turbatus, præcepit a conspectu suo rebellem celeriter removeri, & absque dilatione sacratissimum caput ejus amputari. Rapuerunt autem eam illico mortis ministri, satellites diaboli, sicarii cruentissimi; totiusque humanitatis facie deposita, obliti pietatis & misericordiæ, traxerunt innocuam Virginem ad decollandum, benedicentem & laudantem Deum, qui non solum corpus suum ab omni pollutione servavit incorruptum, verum etiam de prophano & truculento judice concessit triumphum. Quorum unus, arrepto gladio, infelicem extendens dexteram, Innocentis caput irreverenter amputavit, nec Deo deferens, nec Virgini parcens, nec honori nec famæ consulens. Ecce quam felici, quam gloriosa, quam triumphali morte beata virgo Germana migravit a seculo! Ecce quomodo pro terrenis cælestia, pro perituris æterna feliciter commutans, sanguine proprio laureata, beato fine cum palma martyrii in pace quievit! Quis dubitet, istam sacratissimam Virginem cum Christo in cælo regnare, & castis ejus amplexibus jugiter inhærere, pro cujus amore sanguinem suum fudit, & a verbis impiorum non timuit, nec terrenæ dignitatis gloriam quæsivit? In brevi terminata, explevit tempora multa, & rapta est, ne malitia mutaret intellectum ipsius; cum hujus mundi transitoriam, fallacem & injustam gloriam cum suis oblectationibus conferens, ad gaudia sine fine mansura toto mentis desiderio anhelanter cucurrit.
[7] Amputato igitur beatissimæ Virginis sacratissimo capite, [Fertur caput suum gestasse,] cruentissimi homicidæ recedebant insultantes, existimantes nomen illius se penitus extinxisse, quam viventem non valuerant superare. Et licet visa sit oculis insipientium mori, qui lætantur, cum male fecerint, & exultant in rebus pessimis; nos tamen credimus, eam vivere perenniter in cælesti curia: & memoriale ejus non derelinquetur in secula. Ut enim comprobaret Rex, cui omnia vivunt, & cui non pereunt moriendo corpora nostra, sed mutantur in melius, etiam post mortem beatam Virginem cum Christo regnare, truncatum caput, tamquam viveret, propriis manibus collectum, cœpit longo terrarum spatio in ulnis suis bajulare e, & in hunc modum ad basilicam, quasi vita comite, tendens, tanquam fatigata esset ex ardui asperitate itineris & difficultate longioris viæ, resedit quodam loco, caput, quod gestabat, in gremium suum deponens, velut præstolaretur aliquem, qui eam colligeret, & suo funeri obsequium debitum præstaret.
[8] Audiens autem sacerdos, cui ministrare consueverat, [in ecclesia vero S. Stephani sepulta est.] rei eventum, mœstus & lugubris, ipse & quidam fideles descenderunt cum eo ad locum, ubi erat, & sicut prædiximus, invenientes, collegerunt eam cum fletu & lacrymis, ferentes in basilicam prothomartyris Stephani, ibique honorifice pro modulo suæ facultatis corpus ejus sepulturæ commendarunt. Cujus nomine & monumento insignis habetur locus iste: titulo nominis Mons-sanctæ-Germanæ appellatur. Licet enim antea alio vocabulo nuncupatus fuisset, decretum est a fidelibus, ut deinceps a posteris Mons-sanctæGermanæ perpetuo vocaretur: quod vocabulum non solum in confinio, verum etiam in remotis partibus celebre & divulgatum habetur. Sepulta est autem in memorata ecclesia sacratissima virgo & martyr Christi gloriosa, Germana, quartodecimo Kal. Februarii f, ubi omnibus, qui ad suffragia ejus cum devota fide & fideli devotione accesserint postulanda, semper patrocinari non desistit. Imploramus ergo te, pia virgo & dulcis memoriæ Germana, ut interventu precum tuarum nos Jesus Christus exornet bonorum operum incrementis, lites & discordias pellat, pacis & dilectionis fœdera mittat, morbos auferat, salutem concedat, disciplinam & religionem nos famulos tuos jugiter amplecti faciat, totius immunditiæ & pravitatis nostræ sordes abluat, fidem & devotionem semper in nobis augeat, caritate nos repleat, exornet patientia, coronet perseverantia, & ad gaudia felicitatis æternæ perducat, ubi facie ad faciem Christum incessanter contemplaris, & sequeris Agnum, quocumque ierit: quod nobis concedere dignetur idem Deus & Dominus noster Jesus Christus, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat per omnia secula seculolum. Amen.
[9] [Beneficia aliqua ejus patrocinio obtenta.] Quodam tempore, cum pro negotiis & ruinis ecclesiæ beati Stephani reparandis per diversa loca ad fideles populos pro ipsorum eleemosynis expetendis sacratissimum beatæ Germanæ caput deferretur, casu delatum fuit in castrum, quod Bellum-forte g nuncupatur; ubi Deus omnipotens cum majestate merita ipsius dignatus est declarare, ut omnes ægroti, tam debiles quam claudi & febricitantes, vel aliis ægritudinibus laborantes, qui illuc convenerant, sospitate pristina recepta, cum gratiarum actione recesserunt. Accidit etiam temporibus nostris, sicut religiosorum actione & venerabilium virorum relatu & testimonio perhibetur, quod, cum die quadam domus, oratorio beati Stephani contigua, igne vehementi fuisset succensa, ita ut flammarum globos ventorum vehementia in vicina basilicæ tecta inferret, & nulli jam veniret in dubium, quin ea ex proximi ardoris incendio combureretur; cum, Deo inspirante, quidam de circumstantibus beatæ Virginis sacratissimum caput delatum opposuit obviantibus flammis. Tunc subito in oculis omnium ipsa etiam flamma retroacta est, & solam, quam invaserat, domum consumens, sicut credimus, per merita sanctæ Virginis ecclesiam dimisit. Simile huic fuit, quod cum in eadem villula quædam domus fuisset succensa, aërque lucidus, serenis radiis sol clarus haberetur, attulerunt ibi sacratissimum caput h; & statim cœpit imber densissimus ruere, per quem totius ignis crescentis incendium penitus extinctum mirabiliter cessavit. Tu autem Domine &c.
ANNOTATA.
a Barrense forum, ut explicat Claudius Robertus in Commentario num. 4 laudatus, significat hic Barrum super Albam, consentitque Vignerius in notitiis ad nos missis, & ipsa loci descriptio id certum facit.
b Ecclesia S. Stephano sacra, ubi modo est prioratus S. Germanæ, de quo dictum num. 2. Dubitari tamen posset, an illa ecclesia jam steterit seculo V, sive tempore Wandalorum; sicut dubitari potest, an Sancta ipsa sit tam antiqua, ut insinuavi num. 4.
c Ex hoc loco ait Vignerius: Sancta Germana fungebatur munere diaconissæ. Attamen non dicit, diaconissam fuisse: neque id verisimile est.
d Reliqui inventa in apographo, etiamsi dictio sit scabrosa.
e Crebræ sunt in Actis minus genuinis gestationes capitis amputati, sed pleræque saltem fabulosæ.
f Eodem die XIX Januarii Sancta etiam colitur. Alia quoque Germana eo die in Africa cum multis passa est.
g Castrum Bellum forte, nunc ducatus titulo insigne, vulgo Beaufort en Champagne, inquit Vignerius.
h Advertere poterit studiosus lector, ubique in Actis memorari caput, nullibi corpus, præterquam in prima sepultura. Ex notitiis vero, quas Actis adjunxit Vignerius, nihilo magis colligere potui, an Sanctæ corpus seorsum a capite servetur in prioratu prope Barrum ad Albam.
* forte mendaciis
DE S. REMEDIO VEL ROMEDIO CONFESSORE
IN AGRO TRIDENTINO
Forte sec. V inchoato.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Remedius vel Romedius Conf., in agro Tridentino (S.)
AUCTORE C. S.
§ I. Sancti memoria in paucis Martyrologiis: ejusdem cultus in diœcesibus Tridentina & Brixinensi, reliquiæ, & beneficia aliquot illius patrocinio adscripta.
Bollandus noster inter Prætermissos ad diem XV Januarii de hoc Sancto annotavit sequentia: S. Romedius, [Hic Sanctus a Ferrario ad diem 15 Januarii,] sive Remedius, confessor colitur hoc die Tridenti, ut auctor est Ferrarius; qui 1 Junii agi ecclesiæ ipsius dedicationem scribit, obiisse ipsum XIII Januarii. Ast in Vita, quam e veteribus Mss. tom. 3 Bavariæ sanctæ exhibet Raderus noster, consentientibus quibusdam Martyrologiis, dicitur obiisse & coli 1 Octobris. Hæc Bollandus, rationem reddens, cur hujus Sancti gesta cultumque examinanda distulerit ad Kalendas Octobris. Re vera Philippus Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum, qui in Romano Martyrologio non sunt, ipsum ad XV Januarii annuntiavit his verbis: Tridenti, S. Remedii confessoris; laudavitque in Annotatis Tabulas ecclesiæ Tridentinæ & Vitam ejus typis editam. Idem martyrologus in Catalogo Sanctorum Italiæ de eodem Sancto rursum agens, primo in Indice toti Operi præfixo, Romedius, inquit, confessor in territorio Tridentino XV Januarii: corpus in propria ecclesia in Plebe S. Zenonis.
[2] Verum in ipso Opere non ad XV Januarii, sed ad I Junii ejusdem elogium e Vita acceptum exhibet, [ejusque sacelli dedicatio prima Dominica Junii annuntiantur;] præmisso tamen hoc titulo: De S. Romedio confessore Tridentino, cujus dies festus agitur die XV mensis Januarii. Ut autem ipsum initio mensis Junii memoraret, non ea ratio fuit, quod Kalendis Junii coleretur; sed quia (uti Ferrarius ipsemet ad calcem elogii addidit) Dominica prima mensis hujus (Junii) ecclesiæ ipsius dedicatio celebratur. Hoc ipsum etiam legitur in veteri Kalendario, quod clarissimus vir Hieronymus Tartarotti Tridentino-Veronense appellavit, atque inter instrumenta post suam de Monumentis antiquis Roboretanis Apologiam nuper anno 1758 vulgavit, quod initio Junii sic habet: Nota, quod semper Dominica prima mensis Junii est Consecratio angelica felicis & devotæ capellæ S. Romedii in valle Annania, diœcesis Tridentinæ. De die obitus illius agam infra; sed qualiscumque hic dies fuerit, ex dicendis constabit, Sanctum tam die XV Januarii, quam Kalendis Octobris coli. Laudatus Ferrarius in Catalogo Generali eumdem denuo velut abbatem in Bavaria annuntiavit ad Kalendas Septembris, ubi ait: In Bavaria S. Remedii abbatis; annotans ibidem: Ex Martyrol. Canis. hac die. Ab aliis ponitur die 1 Octobris. Nos tantum duas Martyrologii Canisii, sive Walasseri, editiones habemus, factas Dilingæ annis 1573 & 1599, in quibus S. Remedius ad Kalendas Octobris, non Septembris, relatus est verbis mox dandis. Oportet ergo Ferrario præluxisse omnium primam editionem anni 1562, quam consulere mihi non licuit.
[3] [a paucis aliis memoratur hodie.] Quod vero ad Martyrologia attinet, præter laudatos Ferrarii Catalogos vix tria habemus, eaque pro tempore, quo Sanctus vixisse perhibetur, plane recentia, in quibus ejusdem memoria exstet. Horum antiquissimus est Codex Hagenoyensis, anno 1412 exaratus, qui apud Sollerium nostrum inter Auctaria Martyrologii Usuardini ad diem I Octobris ita annuntiat: In episcopatu Tridemiensi (lege Tridentinensi) sancti Remedii confessoris. Obscurior est Greveni phrasis, ibidem sic habens: Item sanctorum confessorum, Remedii, Abræ, qui & Deodatus, David, discipulorum sancti Germani episcopi. Grevenum secutus est Adamus Walasser in Martyrologio Germanico, quod ob collatam a Petro Canisio in eodem adornando operam, Canisii solet appellari. Verba ejus ex Germanicis Latina accipe: Item sanctorum confessorum, Remedii, Abræ (qui etiam Adeodatus dictus fuit) & Davidis, discipulorum sancti episcopi Germani, qui omnes ex Bavaria orti sunt. Quid hæc sibi velint, exponam infra; verum cum plura ex Martyrologiis non habeantur, Actaque illius, quæ circumferuntur, ejusmodi sint, ut tum ob justæ antiquitatis defectum, tum ob asserta, quæ partim aperte falsa, partim falsitatis merito suspecta, continent, a nonnullis in dubium vocari videam, an is Sanctus umquam exstiterit, eorumdem Actorum examini præmittenda censui, quæ de illius cultu & reliquiis accepi, ut ab his, quæ certa sunt, ad reprobanda falsa, dubiaque discutienda procedam.
[4] Facem mihi hic præferet clarissimus vir Antonius Roschmannus, [Clarissimi Roschmanni opera hic nobis præstita.] sacræ Cæsareæ ac regiæ Apostolicæ Majestatis bibliothecæ publicæ Oenipontinæ in Tyroli præfectus, nec non sanctioris tabularii procustos, suisque editis Opusculis eruditis notus, & in Actis nostris pro meritis sæpe memoratus. Hic enim in omnibus, quæ ad vitam cultumque S. Remedii pertinebant, conquirendis benignam nobis strenuamque operam præstitit, ac Commentarium de iis a se compositum ad nos perhumaniter transmisit. Addidit & Notitias recentiores, quas partim ipsemet auritus oculatusque testis comparavit, partim ab erudito viro R. D. Severino Holzhamer, sacerdote beneficiato Taurensi, de recentiori Sancti cultu reliquiisque eo loci honoratis scriptas obtinuit. Adjecit & Collectanea altera de sacris reliquiis cultuque ejusdem Confessoris in monasterio Montis S. Georgii Ordinis S. Benedicti, item in Tyroli, excerpta ex archivo, bibliotheca, aliisque illius asceterii tabulariis, a quodam loci Religioso, quantum apparet. Denique cum clarissimus Tartarottus, jam supra laudatus, in Appendice ad Apologiam suam, brevem S. Remedii Vitam a Bartholomæ Tridentino seculo XIII concinnatam anno 1758 edidisset, notisque illustrasset, lucubravit & ipse Roschmannus annotationes, quibus Tartarottianas partim confirmavit, partim refutare aggressus est. Plura etiam præstitisset nobis vir ille eruditus, nisi in perhumano hoc nobisque perutili collectionis monumentorum opere aliunde (quod dolemus) prohibitus fuisset. Hæc interim pro debita grati animi significatione a me dicta sunto.
[5] Itaque ut a cultu Sancti publico per universam diœcesim Tridentinam ordiamur, [Colitur in diœcesi Tridentina ut advocatus] Tartarottus in suis Annotationibus ad Vitam num. 6 pag. 316 hæc ait sermone Italico: Calendarium perpetuum Madruccianum anni MDLX (præerat tunc Tridentinæ ecclesiæ illustrissimus Christophorus Madruccius, S. R. E. Cardinalis) ad diem XV Januarii habet: Remedii confessoris; hisque congruenter in reformatione Instituti Tridentini, anno MDCIX facta, etiam feriæ S. Remedii præscriptæ fuere. Pro Latina voce feriæ etiam Italice legitur ferie; quæ vox tam Latinis, quam Italis (quantum quidem ex horum Lexicis discere potui) in hujusmodi phrasibus festum in populo cum cessatione ab opere servili significat. Suspicor tamen, illius festi diei indictionem anno MDCIX antiquiorem esse, atque adeo tunc solum fuisse confirmatam. Nam apud Tartarottum ibidem pag. 281 laudatur constitutio synodalis illustrissimi domini Ludovici Cardinalis Madruccii, pariter episcopi Tridentini, anno 1593 facta, in qua ejusdem S. Remedii festum inter sanctorum Advocatorum civitatis ac diœcesis Tridentinæ festa observanda reponitur. Constitutionis, quæ Latina est, verba ex cap. 23 de Festis accipe.
[6] Præter festa, quæ ex præcepto Ecclesiæ celebranda sunt, [festo annuo & Officio die 15 Januarii.] in episcopatu nostro Tridenti solemniter ab omnibus celebrandum est festum D. Vigilii, episcopi & martyris gloriosi, patroni ipsius civitatis ac totius diœcesis… Festa autem sanctorum Sisinnii, Martyrii & Alexandri martyrum; item S. Maxentiæ matris S. Vigilii, S. Remedii confessoris, & S. Simonis innocentis martyris, ejusdem Tridentinæ civitatis & diœcesis advocatorum; in ecclesiarum dedicationibus; & juxta piam cujusque loci consuetudinem observanda sunt, quemadmodum festa S. Martini, Catharinæ, Antonii, Mariæ Magdalenæ, Rochi, Agnetis, Gregorii & similia. Utut sit, S. Remedium in eadem diœcesi annuo Officio honorari, discimus etiam ex Proprio Sanctorum civitatis & diœcesis Tridentinæ, quod jussu illustrissimi ac reverendissimi domini Caroli Madruccii, S. R. E. Cardinalis, & episcopi ac principis Tridentini anno 1627 excusum in Museo nostro habemus. In hoc ad diem XV Januarii hæc legere est: Sancti Romedii Confess. duplex de Communi Confessoris non Pontif. Oratio: Deus, qui. In primo Nocturno Lectiones de Scriptura occurrente. In secundo, de Sermone S. Gregorii: Deridetur. In tertio Homilia in Euangelium: Sint lumbi vestri de eodem Communi.
[7] [Reliquiæ ejus in cathedrali Tridentina, plures in valle Ananiæ] Hactenus de generali hujus Sancti cultu in episcopatu Tridentino, cujus initium ignoratur: de peculiari hæc præterea didici. Tom. 5 Italiæ sacræ Ferdinandi Ughelli, sive in Additionibus Nicolai Coleti col. 585 inter sacras reliquias, quæ in cathedrali ecclesia Tridenti honorantur, recensetur aliquid de collo S. Romedii. In eadem diœcesi jacet vallis Anania, alias Anaunia, nunc Val di Non vulgo appellata, in qua sanctus Anachoreta vixisse ac obiisse creditur, atque etiam nunc templum habet. Situm loci, cultumque Maximilianus comes a Morh in Mss. Germanicis de rebus Tyrolensibus T. III, p. m. 24 de Valle Anania, apud laudatum Roschmannum tradit his verbis: Juxta hunc pagum (Ermulum) longa protenditur vallis ad dextram, cui a divo Remedio nomen. Rivus ex hac protruditur, partim in monte Mendula, & partim in monte Rovegno. In hac valle & excelsa rupe templum S. Remedii, turris instar, exstructum est, in quod ascenditur per gradus centum. Hic habitabat S. Remedius. In hac sacra æde monstrantur reliquiæ hujus Sancti… Jus patronatus pertinet ad comites de Thunn.
[8] [in ecclesia, ubi insignem cultum habet.] Celebrantur hic per annum nundinæ binæ, & singulis Dominicis cujusque mensis processio. Rivus per hanc vallem excurrens, & piscium ferax, S. Remedii vocatur, & iterum ad prædictos comites pertinet. Hactenus comes a Morh, cujus testimonium Roschmannus suo calculo confirmat. De eodem loco hic præmiserat ibidem ex Opere Michaëlis Angeli Mariani, anno 1678 Tridenti edito, etiam ista: Ad templum ascenditur per nonaginta quatuor gradus… Olim in altari erant sacræ reliquiæ (nimirum S. Remedii) in cista lignea, hodie in elegantiori, quod donum est Guilielmi Francisci liberi baronis de Firmian (addit hic Roschmannus, Sac. Cæs. Maj. Camerarii actualis, & apud electorem Bavariæ legati) & baronissæ Claudiæ, conjugis suæ (addit demum Roschmannus, filiæ Georgii liberi baronis de Firmian, natæ igitur & uxoratæ de Firmian) anno MDCLXVI oblatum. Asservatur & ibi cum iisdem baculus peregrinatorius. Infra templum specus est hujus sancti Anachoretæ. Celebratur festum XV Januarii ingenti concursu, & in feriis Pentecostes. Comites a Thunn nominant Priorem. Comes Romedius de Thunn partem sancti brachii Pragam in Bohemia transtulit; quia meditabatur ibi sacellum seu templum huic Divo erigendum. De hoc sacello, quod deinde reipsa erectum fuit, agemus infra.
[9] [Cultus ejus in diœcesi Brixinensi.] Tridentinæ diœcesi a Septemtrione adjacet Brixinensis, cujus episcopus sedem suam, Saliburgensi suffraganeam, habet in civitate Brixina, Italis Bressanone, Germanis Brixen appellata, in comitatu Tyrolensi. Insignem S. Remedii in hujus diœcesis, in qua natus dicitur, peculiaribus locis cultum mox exponam; de generali vero prælaudatus Roschmannus in Mss. Observationibus suis ad Tartarottianas sic loquitur: Brixina ipsa num Sanctum hunc colat, ignoro: insertus est tamen Calendariis hujus diœcesis ad diem XV Januarii; & dudum insertum fuisse, luculento testimonio viri illustris Johannis Guilielmi Putschii convincimus; is enim in Rhapsodiis suis Mss. autographis, in bibliotheca nostra publica (Oenipontina) asservatis, ad annum MDLVI (quo tempore scripsit) hæc habet: “XV die mensis Januarii, festo sanctissimi Remedii, comitis in Thaur, confessoris Christi, & inclyti principatus Tyrolensis apostoli & patroni, obiit Oeniponti nobilis dominus Henricus Kuen ab Aur &c.” Sane hæc a laudato Putschio in diœcesi Brixinensi scripta non modo innuunt, S. Remedii nomen tunc temporis in ejusdem diœcesis Calendariis legi solitum, verum etiam de illius velut Apostoli & Patroni generali ibidem cultu suspicionem merito movent.
[10] Utut sit (nam & Tartarottus negat, se de tali cultu Officiove quidquam comperisse) in eadem diœcesi certo sunt pagus Taur & Mons S. Georgii, [maxime in pagi Taur ecclesia S. Petri,] quodque olim in hoc fuit, nunc ad ejusdem radices in loco Viecht e regione pagi Schwaz, translatum, exstat monasterium Ordinis S. Benedicti, in quibus locis solemnem cultum ob reliquias ibidem religiose servatas eidem Sancto exhiberi, compertum habeo ex Notitiis Mss. Roschmanni. Incipio a pago Taurensi, in quo ipsum natum esse, scriptores passim consentiunt, sito antiquitus in Rhætia, hodie in comitatu Tyrolensi, prope urbem Halensem ad Oenum (fluvium) salinis celebrem, inquit idem vir clarissimus, post aliqua addens, exstitisse in eo olim vetus castrum, in suis adhuc ruinis grande. Rursum aliam & ad propositum nostrum propius spectantem notitiam dat verbis, quæ subdo. Cum anno MDCCLIII his Actis colligendis operam navassem, necessarium pariter visum est, tum monasterium Sangeorgianum, tum pagum, templum & arcem Taurensem accedere. Illud factum, ut dixi, XVIII Octobris MDCCLIII; ubi (in pago nimirum Taurensi) imprimis arcis ingentia rudera conspexi; nec procul hinc situm templum perantiquum S. Petri, ubi in fornice supra altare summum hæc verba leguntur: “Sanctus Romedius comes in Taur hoc templum erexit; Dei vero, piorumque munere a ruina vindicavit magister Georgius Meringer, parochus ibidem anno MDCXXXII.”
[11] Descendi dein ex parte Epistolæ per duodecim gradus in sacellum subterraneum, [cujus notitia datur, in qua solemniter colitur] mensæ dictæ aræ principis immediate respondens, & supra altare, cui statua divi Remedii imposita est, hanc iterum inscriptionem legi: “Deo Opt. Max. & S. Remedio hoc sacellum erectum anno MDCXXVIII.” Credebatur nempe locus hic vacua petra fuisse, seu specus, in quam se ad persolvendas preces recepisset hic sanctus Confessor. Cæterum cum ad omnia visitanda atque indaganda dies aliquot fuissent necessarii, erudito cuidam ac venerabili sacerdoti seni, M. R. D. Severino Holzhamer, beneficiato Taurensi supplicavi, ut omnia colligeret, & ad quæstiones meas sub fide sacerdotali responderet. Is pro cultu in hunc Sanctum singulari id egregie præstitit. Fuit igitur in scriptis ipsi mota quæstio prima: An, quomodo, & ubi hic Sanctus colatur. Responsio hæc continebat: Cultui antiquo successit fervidior novus, postquam Sancti hujus vita in theatro publico anno MDCCXIV in pago Taur exhibita fuit. Interserit hic Roschmannus, auctorem hujus sacri spectaculi, ipsum, quantum quidem noverat, venerabilem presbyterum fuisse, cujus verba deinde denuo pergit referre.
[12] [die 15 Januarii & Dominica 4 post Pascha, in eodem pago] Ex eo tempore ejus festum XV Januarii solemnissime celebratur: id etiam fit in pago Tulfes & Rinn ex altera Oeni ripa. Dominica quarta post Pascha fit processio solennis ex pago in memoriam Translationis sacrarum reliquiarum anno MDCCXIV institutæ. Diebus Dominicis ac festivis magnus coram ipsius imaginibus fit concursus populi, præcipue ex pago, non commodo licet, & ascensu haud facili itinere. Vix quispiam erit in toto pago, qui Sanctum hunc non singulariter colat. Nemo sacram ædiculam S. Petri relinquit sine interno solatio; etiamsi quoque id, quod rogat, non impetret. Non obstante non satis commodo ad hanc accessu, sæpius per multas hebdomades in singulis duo vel tria Sacra leguntur; videlicet quæ, ut opinor, seu pii sacerdotes e peculiari devotione sponte sua, vel ab aliis oblato stipendio illuc celebraturi adveniunt. Singulæ fere pagi hujus perampli domus imaginem (S. Romedii) habent & venerantur, quæ etiam ab exteris quæruntur. Vix erit rursum habitatio, in qua non ab illo tempore (ab anno 1714) unus vel plures hoc nomen in sacro baptismate obtinuerunt.
[13] [honorantur reliquiæ ejus, ad quas tam statæ, quam extraordinariæ processiones] Ad secundam Roschmanni quæstionem laudatus Holzhamerus ista remisit: Quatuor veneramur de sancto corpore particulas de costis ejus. Duæ sunt in templo parochiali ad B. V.; major in stereobata statuæ S. Remedii plerumque in medio aræ lateralis expositæ, ad quam etiam multa Sacra in ejus honorem leguntur: solet hæc etiam circumferri in processionibus publicis. Minor inclusa est cruci argenteæ, quæ in festis majoribus etiam exponitur, & in processionibus publicis a sacerdote gestatur. Costa tertia cordi statuæ S. Remedii inserta fuit tempore translationis, anno MDCCXIV ad templum S. Petri institutæ. Jam olim adfuisse creditur in ara asservata fornicis subterranei subtus aram principem anno MDCXXVIII exstructa. Locus hic, ex traditione, sacra divi Euergetis nostri eremus ac fecessus fuisse creditur. Ad quæsitum tertium, quod erat, an fiant ad ipsum supplicationes publicæ cum vexillis; respondit, illas fieri Dominica quarta post Pascha, ut supra dictum: extra ordinem vero sæpius ad removendas noxias cæli frugibus tempestates. Sic accessit (inquit) ante biduum in singulari necessitate pagus vicinus, licet alterius parochiæ, Absam dictus.
[14] [& supplicationes fiunt; narranturque aliqua beneficia,] Communitas vero Taurensis & vicina Rumensis devotiones publicas & gratiarum actorias singulis annis in honorem S. Remedii indicere solet. Invocatur autem præcipue in periculis incendiorum, inundationum & noxiarum tempestatum: item contra febres &c. Subdit etiam aliqua beneficia recentia, velut suo tempore per S. Remedii invocationem impetrata his verbis: Anno MDCCLI studiosus quidam a magno furore & insania, ita ut includi ac custodiri debuerit, per invocationem a parentibus factam, hujus Sancti ope liberatus fuit. Sic anno MDCCLII Michaël Kirchebner, tibialium textor in Naters, & filius rustici in Gunzen ex periculoso morbo convaluit. Idem anno MDCCXLI uni, anno MDCCXLVIII & MDCCLI aliis tribus contigit; binis insuper febris sublata fuit. Infans quadriennis ad preces parentum cæcitatis periculo anno MDCCXLVIII liberatur; imo meliori acie utitur. Febris ardens MDCCL, in horas singulas factis precibus, minuitur. Anno MDCCLI partus difficilis feliciter succedit; uti & alio tempore. Anno MDCCXLIX infans pro mortuo habitus ad vitam & sanitatem rediit.
[15] Anno MDCCXXXIV Equus & currus Josephi Höpperger Taurensis, [quæ ejusdem Sancti patrocinio adscribuntur.] lignis oneratus, in præcipitium aliquod detrusi, illæsi remanent. Anno MDCCL bos cum curru onerato lignis per glaciem præceps actus, binis equis in via, in qua nemo decedere poterat, obvius, ad verba Sancte Remedi juva, instar muri constitit. Anno MDCCXXX & sic infans per descensum scalæ in fornicem subterraneum templi S. Petri præceps actus, ad verba: Jesu, Maria et sancte Romedi juva, in pedes sine omni damno erigitur. Invocatur etiam in afflictionibus pecorum; præcipue equorum. Anno MDCCXLIV Simon Magerle, operarius in montibus vicinis salinariis, dum laborat, vaccam perdidit, & a suis jam per sesqui dies frustra quæsitam inaudiens, Sanctum invocat; tum quasi manu per vallem quamdam ductus, fossam metallicam desertam videt per longius spatium extensam, & hinc ex omni parte tenebrosam; intrat, ac suo tandem baculo fodinam in profundum deprehendit; tandemque nolam collo animalis alligatam percepit. Alacer igitur candelas & funes affert. Fune se in fundum triginta pedes altum demittit, & admirabundus ex omni parte illæsam vaccam reperit. Quærit ergo instrumenta & socios; vaccamque cum his feliciter extrahit; torpentem quidem inedia, sed mox recreatam per annos aliquot utiliter aluit. Verbo in omnibus necessitatibus invocatur hic Divus tutelaris noster. Hactenus ille de beneficiis S. Romedio adscriptis; quæ uti levitatis foret sine certiori vade pro indubitatis admittere, ita nimis severi supercilii esset eadem sine alia ratione inter fabulas ablegare. Attamen ex his saltem colligere oportebit, magnam esse indigenarum in hunc Sanctum fiduciam, quem & in necessitatibus suis invocant, & præsentem invocati opem profitentur. Id ipsum etiam probat responsum ad quæstionem quartam: An etiam peregrini hunc locum frequentent. Respondit enim idem ille presbyter, quod omnino, præsertim hoc tempore, non tantum vicinæ urbes, sed etiam remotiores, templum S. Petri ad arcem frequentent, quarum rerum quamplurima anathemata fidem faciant.
§ II. Caput Sancti, ad quod deinde etiam aliæ ejusdem reliquiæ accesserunt, ab aliquot seculis honoratum in monasterio montis S. Georgii: eædem reliquiæ, exusto monasterio, novo ornatu Suazii donatæ & ad novum monasterium relatæ: vetus hymnus.
Celebrem quoque jam ab aliquot seculis cultum habuit in Monte S. Georgii, sive in monasterio S. Georgii, condito in eodem monte. Monasterium illud diœcesis Brixinensis est in comitatu Tyrolensi, & in tabulis geographicis notatur tribus circiter plus minus milliaribus infra Oenipontum, [In monasterio S. Georgii diœcesis Brixinensis,] vulgo Insprugg, ad sinistram fluminis Oeni. Penitiorem notitiam dedit Roschmannus, in Opere nostro relatus tom. IV Septembris in S. Notburga pag. 742 ad lit. m, ubi hæ ait: Libet hic … brevem aptamque ejus descriptionem ex comite de Mohr afferre, ita asserente: “Situm est hoc monasterium in inferiori Oeni valle, in dynastia Freindsberg a tergo pagi Stans, in faucibus versus Septemtrionem rupi superstructum, Alpibus undique circumdatum; ad rupis pedem duo torrentes sibi occurrunt.” Et ita (subdit Roschmannus) situm conspexi ipsius. Consule chartam topographicam, ibidem additam. De ejusdem monasterii obscuris primordiis auctor Collectaneorum nostrorum, de quibus num. 4 memini, ita disserit. Quamvis de primis in Monte S. Georgii colonis, aut exstructa ibidem ecclesia, non una authorum circumferatur opinio, dum non desunt, qui anno post Christum natum CMXCVI pro presbyteris & clericis, hujate in loco Deo sanctoque Georgio servientibus, ecclesiam jam exstitisse, contendunt; alii vero cum illustrissimo Francisco Adamo Brandisio plures, Ratholdum ex Aiblinga (loco Boiariæ non ignobili) nobilem, ad has rupes, ut nemini, nisi soli Deo, cui unice servire constituerat, notus, harum in foraminibus lateret securius, ad annum Domini M peregrini sub habitu penetrasse, contendunt.
[17] [olim constituto in monte, nunc ad ejusdem radices translato,] Brunnerus denique Annalium Boïcorum part. 3, lib. 12, Ratholdum sacris initiatum ad annum MCXII S. Georgii montibus initia dedisse; fundamento tamen (si monasterii monumentis fides) non satis firmo, omnino recenset; quam postea nobilium ascetarum coadunatam societatem Regimbertus episcopus Brixinensis, obtenta etiam ab Innocentio II anno MCXXXVIII confirmationis bulla, in abbatiam mutavit, sub Regula sanctissimi patriarchæ Benedicti militantem. Plura de eodem loco legi possunt in Germania sacra Gabriëlis Bucelini parte 2, pag. 184 & sequenti. Utut hæc se habeant (nam hujus loci non est in istius monasterii initia inquirere) in prædicto monte stetit Sangeorgianum monasterium Ordinis S. Benedicti usque ad annum 1705, quo simul cum ecclesia, nemoribus, villis, pontibus, atque ædificiis cunctis (salvis solum archivo & Sanctorum reliquiis) conflagravit; & ecclesia quidem ibidem postea reparata fuit; monasterium vero ipsum ad pedem ejusdem montis S. Georgii in Viecht translatum fuit, ut ex iisdem Collectaneis habemus. Consentit Roschmannus, qui præcedenti numero laudatus ad propositum nostrum sic inquit: Hodie restaurato paulisper ex incendio hoc monasterio (veteri in monte S. Georgii) ac templo pro pauculis Religiosis, monasterium ipsum translatum est Viechtium, Suazio oppositum. Consule cartam topographicam ibidem datam, in qua antiquum monasterium in monte num. 18, novum vero ad ejusdem montis radicem num. 19 notata exhibentur.
[18] [jam ab aliquot seculis servatur caput S. Romedii,] Porro Sangeorgiani insignes S. Remedii reliquias religiose asservant, caput scilicet in primis, de cujus antiqua possessione auctor Collectaneorum plura congessit. Constanti tamen (inquit) traditione per plura sæcula & unanimi Annalium nostrorum sensu constare videtur, quod Henricus III, quem etiam occasione Henrici Aucupis alii quartum nominant, imperator sacrum divi Romedii caput anno MXCVII, antequam monachi Benedictini lares Sanctgeorgianos incoluere, illi jam tunc clericorum, vel nobili eremitarum cœtui, præter alia multa, in paucis munificus benefactor, singulari dono contulerit; ab his vero primis S. Georgii inquilinis in sæculo dein XII noviter introducti Ordinis S. Benedicti secundi incolæ, cum oratorio, habitatoribus, bonis, redditibusque & rebus, quæ tunc aderant, ecclesiæ, ex liberalitate altefati Reginberti fundatoris & episcopi Brixinensis, acceperint, obtenta desuper a Sede Apostolica eorum omnium confirmatione. De hac autem donatione Henriciana asservatur in monasterii archivo tabula antiquissima, sine tamen die annove scriptionis, cujus litteræ capitales coloribus sunt pictæ, in qua nullum comma, nullum punctum supra vocalem I, nullum Æ; sed ubique simplex E; cujus inter alia ibi notata tenor est sequens.
[19] “De capite S. Romedii confessoris dato ab imperatore Henrico tertio. [quod ab Henrico III imperatore,] Anno Nativitatis Domini millesimo nonagesimo septimo, indictione quarta, anno autem ordinationis domini Henrici tertii Romanorum augusti regni quadragesimo primo, imperii vero tertio decimo, idem dominus * monasterio caput beatissimi confessoris Remedii, qui dominus comitatus Tauri fuisse traditur. Cujus inestimabilis donationis immarcessibilis memoria ad nostra tempora perdurat.” Huic tabulæ antiquissimæ penitus correspondet Chronicon monasterii anno MCDLXXX in vernacula typo editum per verba hic subjuncta. Verba Chronici Germanica Roschmannus sic reddidit Latine: Cum numerarentur a Nativitate Christi MLXXXXVII Indictione IV, regni XLI, imperii XIII imperator Henricus tertius venerabili novæ abbatiæ donavit sacrum caput sancti comitis & confessoris Remedii cum quinque villis & earum hominibus, masculis & feminis juxta tenorem imperatoriarum litterarum desuper exstantium, atque notabili sumptu excidi curavit secundum rupes & montem, ac fontem & rivum molinarem ad ecclesiam deduxit.
[20] Ambæ epochæ Henricianæ, regni scilicet annus 41 a morte patris ejus, [aliis dicto quarto, donatum fuisse,] quæ mense Octobri anni 1056 contigit, annusque 13 imperii, ducto initio a die XXXI Martii anni 1084, quando ab antipapa suo Guiberto Romæ coronatus est, recte conveniunt cum anno Christi 1097, cujus Idibus Martiis diploma istud datum esse scribit Roschmannus; sed currebat tunc Indictio V, non IV, nisi Indictionis initium hic serius, quam a Septembri anni tunc proxime elapsi, vel a Kalendis Januariis tunc labentis anni, repetitum fuerit. Clarissimus Tartarottus in Annotationibus ad Vitam num. 6 data verba Chronici improbat, quod S. Georgii Mons nondum esset abbatia, sed tantum eremitorium anno 1097, quo Henrici diploma datum notatur. Verum huic jam respondit Roschmannus in suis Annotationibus Mss., licet tunc ibi non fuerint Benedictini, fuisse tamen clericos seu presbyteros, qui sub suo Prælato vitam degebant. Probat id ex eodemmet diplomate, in quo Henricus dicitur quosdam mansos seu villulas ecclesiæ S. Georgii in Indale constructæ dedisse, ut oratio in præfata ecclesia perseveret in perpetuum, & presbyter de isto prædio, qui die ac nocte Deo & S. Georgio ibidem serviat, ab ejusdem ecclesiæ Prælato fideliter ordinetur. Id unum ergo forte dici potest, quod Chronici auctor illam qualemcumque ascetarum clericorumve societatem perperam appellaverit abbatiam, qualis erat, dum scripsit.
[21] Mitto plura, quia eodem teste Roschmanno, qui diploma autographum a se consultum testatur, in eo quidem de variis donationibus præfatæ ecclesiæ ab Henrico factis legitur, [traditio & domesticæ tabulæ ferunt;] at nihil de S. Remedii capite. Quam ob rem existimo, diploma illud a Chronista non laudari pro dono sacri capitis, sed pro aliis rebus, quas idem Henricus, a quo caput istud datum dixerat, eidem ecclesiæ donavit. Igitur non aliter ad propositum nostrum conducit hoc diploma, quam quod ex illa Henrici imperatoris erga Sangeorgianos munifica benevolentia aliquid verisimilitudinis accedat traditioni de capite S. Remedii ab eodem accepto; sive hujus donatio ante, sive post facta fuerit, sive etiam eodem tempore; sed neutiquam necesse visum fuerit eamdem, ut profanarum rerum donationes, diplomate regio firmare. Porro non inaniter quoque ex Ughelli Italia sacra aucta tom. 5, col. 593 observat Roschmannus, eumdem Henricum anno 1082 castellum Castellarium, prope Mantuam situm, donasse ecclesiæ Tridentinæ; hac enim occasione fieri potuisse, ut Tridentinus episcopus caput S. Remedii, quod cum reliquo ejusdem corpore in ipsius diœcesi servabatur, eidem imperatori donaverit, & hic Sangeorgianis, quibus favebat, largitus fuerit.
[22] [Brunnerus credidit, id munus esse Reginberti episcopi Brixinensis.] Andreas Brunnerus in Annalibus Boiorum parte 3, lib. 12, ad annum Christi 1112 de S. Georgii montis primordiis ac progressu breviter tractans, eidem caput S. Remedii pariter attribuit, sed ejusdem donatorem facit, non Henricum imperatorem, sed Reginbertum episcopum Brixinensem, sic inquiens: Cultum & opes paulo post Reginbertus, ex S. Petri apud Salisburgenses abbate episcopus Brixinensis, addidit (monasterio Sangeorgiano) idemque Eberhardum loco præfecit, & D. Rhomedii dynastæ Taurensis capite eodem deportato, Oenanæ valli Civem suum, imo Dominum, post septingentesimum, quam inde emigraverat, annum reddidit, rarum pignus, & majoribus nostris summa religione frequentique votorum nuncupatione cultum; quam laudem sæculo nostro (Christi seculo XVII) mortalium ignavia detraxit. Hactenus Brunnerus, qui, nescio, an donationem sacri capitis Reginberto alio argumento adscripserit, quam quod is Montem S. Georgii in abbatiam erectum Benedictinis monachis, ut supra vidimus, tradidisse legatur. Redeo ad auctorem Collectaneorum nostrorum Mss., qui post aliqua sic progreditur.
[23] [Accesserunt anno 1470 aliæ insignes ejusdem reliquiæ] Sacro huic divi Romedii capiti, in Monte S. Georgii ab anno MXCVII religiosissime custodito, accessere postea anno MCDLXX reliquiæ aliæ de eodem sancto Confessore, quæ ad vallem Ananiæ (ut sonant litteræ) in abscondito tenebantur, a Joanne episcopo Tridentino donatæ, expeditis etiam desuper donationis litteris hujus tenoris: “Joannes Dei gratia episcopus Tridentinus universis ac singulis Christi fidelibus præsentes litteras inspecturis salutem in Domino sempiternam. Ex pastorali officio nobis incumbere arbitramur, ut animas Domini fidelium, quantum possumus, ad devotionem & venerationem Sanctorum excitemus; quoniam, uti cernimus, mala, peccatis nostris exigentibus, multiplicantur super terram, pro quibus iram Dei meremur & flagellum, pro quorum aversione necessarium æstimamus Sanctos Dei implorare, & eorum reliquias in majori veneratione habere, & illa pretiosa pignora non sic in abscondito tenere, sed inter Christi fideles distribuere, ut in majori veneratione habeantur. Accedens itaque ad nos &c… Supplicationibus suis favorabiliter annuentes, dignum arbitrati, ut, quem (S. Remedium) vallis ipsa Oeni in vita dum * habuerat, de ejus præsentia reliquiarum gaudeat in terris, eumdemque quoque post ejus felicissimum transitum intercessorem & patronum habeat in cælis; de consilio & assensu venerabilis capituli nostri de eisdem reliquiis largiti sumus, scilicet unam scapulam, unam cannam brachii, unam costam, unum nodum spinæ dorsi, unum talum pedis, unum articulum manus…
[24] In quorum testimonium & fidem præsentes litteras fieri, [ex valle Ananiæ, a Joanne Hinderbachio episcopo Tridentino] nostrique sigilli majoris jussimus appensione communiri. Datæ in Tridentino castro nostro Boni consilii die tertia mensis Novembris anno Domini millesimo quadringentesimo septuagesimo.” Lacunas, quas in datis litteris vides, etiam habet apographum nostrum, sive hic defectus ex detritis in autographo aut primario exemplari vocibus sit, sive in nostro tantummodo Ms. ex brevitatis studio commissus. Quod sane doleo; cum ex hoc vitio hic lateat persona postulantis, cui memoratæ reliquiæ donatæ fuerunt. Imo ne nomen quidem Sancti, cujus eæ sunt, in toto instrumento occurrit, nisi semel uncis inclusum, quod a describente claritatis gratia potius additum videtur, quam ab ipso donatore. Cetera tamen adjuncta satis innuunt, de S. Remedii reliquiis agi, idque etiam diserte docet supra laudatum Chronicon Germanicum monasterii Sangeorgiani decennio post eam donationem typis vulgatum, ex quo sequentia Latine versa excerpsit Collectaneorum scriptor, hæc subdens: Chronicon autem monasterii MCDLXXX in vernacula editum, & e Germanico in Latinum translatum hanc ad annum MCDLXX reliquiarum donationem sequentibus enarrat.
[25] “In vigilia Sanctorum Omnium ex singularibus gratiis reverendissimus princeps & dominus dominus Joannes episcopus Tridentinus, [cum consensu capituli canonicorum donatæ] venerabili huic ecclesiæ Montis S. Georgii donavit sequentes sacras reliquias, cum consilio, favore & voluntate reverendi capituli sui, scapulam integram de S. Romedio, cannam brachialem integram, spondylum spinæ dorsi, talum pedis, articulum manus ejusdem Sancti, absque illis reliquiis, quæ de eodem Sancto jam prius aderant.” Hæc Chronista contemporaneus, qui tamen, vel ejus interpres, inter reliquias tunc acceptas prætermisit unam costam. Nec refert, quod eamdem donationem in Vigilia Sanctorum omnium, id est, pridie Kalendas Novembris, factam dicat; litteræ vero episcopi primum datæ sint die tertia mensis Novembris, nam hisce donationem triduo ante factam firmasse dicendus est. Jam quod ad personas attinet, episcopus Joannes fuit Joannes Hinderbachius, qui in Ughelli Italia sacra aucta tom. 5, col. 638 ab anno 1463 electus episcopatum Tridentinum tenuisse dicitur usque ad annum 1486, quo obiit. Ex notitia vero mox danda discimus abbatem Sangeorgianum, qui sæpe dictas reliquias obtinuit, fuisse Gasparem, quem Bucelinus in catologo abbatum ejusdem monasterii a civitate natali vel familia Augspurger cognominat, & ab anno 1469 usque ad 1491 præfuisse ait.
[26] Mox laudatam notitiam habemus ex Roschmanno, qui eam, [Gaspari ejusdem monasterii Sangeorgiani abbati.] nescio, ex quo loco, ubi Latine exstabat, sic recensuit: De magna parte corporis S. Remedii confessoris. Anno Domini millesimo quadringentesimo septimo (lege MCDLXX) in Vigilia Omnium Sanctorum reverendus in Christo pater dominus Gaspar hujus monasterii prælatus jussu & consensu reverendissimi in Christo patris: domini, domini Joannis, episcopi Tridentini, in præsentia venerabilium fratrum duorum, Georgii Nothafft, Joannis Fogler, canonicorum ecclesiæ Tridentinæ, quos illac præfatus pontifex * ibi interessendum transmisit, altare capellæ S. Remedii confessoris in scopulo vallis Ananiæ, ubi major pars ossium præfati sancti Confessoris, sanctorumque ejus discipulorum Davidis & Abræ, reconditæ & squallidæ jacebant (deest hic vel supra verbum, forte aperuit) celebrato prius per quinque dies desuper altari divino officio; unde prænominatus præsul cum sui capituli consensu & voluntate abbati prædicto has reliquias pie contulit: scapulam unam integram ejusdem, spondylum unum spinæ dorsi ejusdem, talum unum pedis ejusdem, articulum unum manus ejusdem sancti Confessoris. Cujus inæstimabilis donationis testimoniales litteræ *, sigillo suo majori in corda serica pendenti, nobis tradidit, ac omnibus præfatas reliquias devote visitantibus, & orationes coram eis fundentibus, quadraginta dies indulgentiarum de injunctis pœnitentiis relaxat.
[27] [Pro harum omnium reliquiarum non interrupta possessione] Redeo ad Collectanea nostra Mss., quorum auctor ut non interruptam S. Remedii reliquiarum ab Henrici III, alias IV, imperatoris, ac deinde etiam Joannis episcopi Tridentini donationibus possessionem suo monasterio Sangeorgiano vendicet, præter jam dicta etiam alia laudat. Pro seculo XIII asserit, in dedicatione ecclesiæ claustralis, anno 1204, rogante Sigeboto abbate, a Cunrado Brixinensi episcopo facta, inter alias Sanctorum reliquias, tunc præsentes, etiam S. Remedii lipsana recenseri; quæ non alia, quam caput ejus fuisse, ex prædictis temporumque ratione concludit. Seculo XIV totum quidem monasterium consumptum incendio fuisse scribit, sed servatas sacras reliquias; pro seculo XV Chronicon superius memoratum, datasque Joannis episcopi Tridentini litteras testatur. Pro seculo XVI laudat catalogum reliquiarum, anno 1512 confectum, & Annales monasterii, a Bernardo Empelio Priore scriptos, atque a P. Jacobo Edemanno anno 1580 in Germanicam linguam versos. Ad seculum XVII (ita ipse progreditur) exstant variæ compacturæ Annalium & Catalogorum de sacris exuviis, in quibus pressa quoque non tantum mentio fit horum sacrorum divi Romedii pignorum, sed & peregrinationum specialium ad hæc sacra divi Romedii ossa veneranda; quæ etiam peregrinationes apud alios authores notantur.
[28] [laudantur variæ notitiæ &c.] Præcipue ad hoc seculum XVII servit Catalogus reliquiarum, qui anno MDCLII sub titulo Athos Georgianus typis Wagnerianis Oeniponti prodiit, celsissimo & reverendissimo domino, domino Antonio S. R. I. principi episcopo Brixinensi, loci ordinario clementissimo &c, dedicatus, cum præfixa Operi approbatione reverendissimi ordinariatus Brixinensis, in quo repetitis vicibus non tantum superius recensitæ divi Remedii reliquiæ festive memorantur, sed etiam iconibus ære excusis exhibentur. De eodem Catalogo & iconibus etiam meminit Roschmannus, adjectasque iisdem annotationes ex Germanicis Latinas exhibet hoc modo. Folio 27 (Operis mox laudati) elegans cernitur cista seu tabernaculum cum his verbis: “Hoc conditorium ex præcipuis est; nempe caput integrum S. Romedii, celebris comitis in Hochenwart in Bawaria, & comitis in Taur in Tyroll.” His additum in fine: “Propter hoc sacrum caput olim multæ celebres processiones & peregrinationes huc in Montem S. Georgii magna celebritate ac populi confluxu ciebant:” Folio 28 iterum simile conditorium æri incisum exhibetur, cui adscriptum: “In hoc simili labore continetur scapula & plures reliquiæ majores de prædicto S. Remedio.” Folio 29 exhibetur figura alterius oblongi, velut altaris, cum his verbis: “In hoc continetur canna brachialis integra S. Romedii.” Subdit denique laudatus vir clarissimus: Quoad processiones, vidi aliquot compacturas Annalium hujus asceterii (S. Georgii) in quibus notatæ fuerunt allegatæ superius celebres processiones ad caput S. Remedii.
[29] De seculo nostro auctor Collectaneorum hæc asserit: [Exusto veteri monasterio, eædem reliquiæ Suazii depositæ] Ad seculum, quod præsens decurrit XVIII, nemo unus ignorat, quam pernicioso incendio in Vigilia Omnium Sanctorum (anno, ut supra dictum est 1705) totum cum nemoribus & villis, pontibus atque ædificiis cunctis (salvis solum archivo & Sanctorum reliquiis) monasterium conflagraverit. Sacræ his e ruinis salvatæ reliquiæ lugubri profecto fuga inter ardentissimas spectantium lacrymas Suazium commigrarunt ad palatium illustrissimi domini, domini Josephi, liberi baronis de Tannenberg, domini dynastæ Rottenburgi ad Oenum &c, dynastæ dynastiarum Freindsperg, Schwaz & Neuhaus p. m.; uti refert Historia monasterii recens ædificati ad pedem Montis S. Georgii in Viecht. Ubi ab illustrissima familia non tantum maxima cura tenerrime custoditæ, sed & juges quotidie inter preces de genu devotissime cultæ fuerunt. Quin paulo post hæc divi Romedii sacra lipsana labore Phrygio, ornatuque serico, non sine copiosis margaritis, cum conditorio, opera statuarii affabre confecto atque deaurato, elegantissime propriis illustrissimis manibus vestiebantur; ut præsentes serico ad Divi caput involutæ, propriis quoque non minus gratiosis manibus in vernacula scriptæ, schedæ testantur.
[30] Copia schedæ primæ in Latinum versæ.
“Laudetur Jesus Christus. [& baronissa vidua Tannenbergica novo ornatu & arca donatæ sunt;] Sacrum hoc caput divi Remedii cum adjacentibus costis minoribus & ossibus quinque aliis hujus Sancti anno MDCCXXIX ego & filiæ meæ binæ virgines, Maria Margaretha, & Maria Anna Elisabetha, singulari gaudio, amore & devotione ad hunc Sanctum involvimus, Phrygio opere ornavimus, cistamque statuarii labore confectam deauratamque, cum sericis * & sumptibus omnibus, honoribus sancti Remedii consecravi. His me cum filio unico Josepho Antonio Ignatio, & tribus filiabus sub patrocinium S. Remedii commendo.
Elisabetha vidua L. B. de Tannenberg, nata L. B. de Risenfels.”
Copia schedæ secundæ in Latinum versæ.
“Beate Romedi, ora pro me, & impetra mihi gratiam, quam ego a Deo peto.
Maria Anna Tannenbergica.”
Harum illustrium personarum crebra meritoque honorifica ac grata mentio apud nos exstat tom. IV Septembris ad diem XIV in Actis S. Notburgæ, ancillæ virginis, quæ etiam præfato illustrissimo domino S. R. I. comiti Josepho Ignatio, de eadem Sancta ac nostro Opere optime merito, separato volumine dedicata fuere. His grati animi gratia observatis, ad Collectanea redeamus.
[31] [deinde ad novum monasterium delatæ, in eodem, ut ante, honore habitæ.] Hoc in suo, quo recens donabantur, ornamento (prælaudatæ reliquiæ) non tantum anno MDCCXXXVIII coram reverendissimo ac celsissimo domino, domino Casparo e comitibus de Kinigl, S. R. I. principe & episcopo Brixinensi, loci ordinario clementissimo, ut, dum sacra lipsana divæ virginis Notburgæ XIV Septembris publico cultui solennissime ab altefata celsitudine sua exponebantur, etiam in festiva per plateas deductione divæ virginis Notburgæ sacrum corpus comitarentur, S. Romedii venerandæ exuviæ Suazium evocatæ sunt, clericorum humeris per processionem bajulandæ; sed etiam anno MDCCL, dum reverendissimus & celsissimus dominus, dominus Leopoldus Josephus Maria e comitibus de Spaur, S. R. I. princeps & episcopus Brixinensis, loci ordinarius clementissimus &c, in visitatione pastorali, visitatis rebus ecclesiæ omnibus, lustrataque omni cum sacris reliquiis sacra supellectili, recens erectam monasterii basilicam cum septem altaribus per duos continuos dies consecravit, præter alias hujus Sancti reliquias coram altefato celsissimo domino, domino ordinario, & reverendissimis dominis visitatoribus, expositum quoque fuit tum horum cum omnium præsentium devotioni caput sancti confessoris Romedii.
[32] [Epilogus collectoris pro possessione] Ut adeo non modo dyptica ecclesiastica, atque titulis membraneis cistisque inscripta, vetustissima & constans ecclesiæ traditio, institutæ publicæ peregrinationes, cultus publicus & festivæ per plateas gestationes, frequentissimæ ad ciendam populi devotionem in ara expositiones, sed & præter approbationem authoritate ordinaria præfixam, pastorales quoque visitationes sacris his nostris exuviis emphatice adstipulentur. Sicut autem ex his præmissis non tantum donatio ac non interrupta sacrarum reliquiarum divi Romedii tot jam sæculis quieta possessio; verum etiam devotissimus fidelium cultus eisdem exhibitus deducuntur; ita veneratio horum sacrorum ossium amplius infertur, & quidem in dedicatione ecclesiæ claustralis, anno MCCIV a Cunrado episcopo Brixinensi solenniter acta, nullo negotio elucet, ubi inter alias publico cultui authoritate ordinaria in præfata ecclesia expositas reliquias mentio expressa fit exuviarum S. Romedii.
[33] [cultuque sacri capitis.] Exponebantur præterea multis retro a sæculis authoritate etiam Apostolica (utinam hoc collector probasset) publico quoque extra ecclesiam in loco cum venerabili altaris Sacramento, aliisque reliquiis confertissimæ peregrinantium concioni sacra pariter lipsana divi Romedii, ut testantur omnes reliquiarum catalogi. De processionibus olim ad sacrum divi Romedii caput, aut peregrinationibus peculiaribus exstant compacturæ plures in monasterii archivo. Rursum post aliqua, Anathemata, inquit collector, ultimus ignis ipsa cum ecclesia totoque monasterio tristissima memoria absumpsit; inter alias tamen de S. Romedio scripturas inventus est Hymnus præsens, devote magis, quam concinne compositus; qui cum beneficia, gratias, & de cælo auxilia recenseat, quæ fidelium pietas, sua pro in divum Romedium fiducia, & imploravit & desuper obtinuit, nemini hujus Sancti honoribus devoto, aut ampliandi cultus zelatori, ingratum existimo, si solo etiam hoc ex fine adjiciatur.
[34] [Vetus Sancti hymnus.]
Salve caput venerandum,
Mille millies amandum
Salve splendor patriæ.
Decus es nobilitatis,
Es & gemma probitatis
Nostræ apex gloriæ.
Te amamus, te laudamus,
Opem tuam imploramus,
Robur & auxilium.
Nostri ergo miserere,
Opem ferto, nos tuere,
Malis sis remedium.
III.
Ægrum corpus, angor mentis,
Febris, languor, furor dentis,
Ignis, grando abeant.
Fuge dæmon, fuge saga,
Et inundans cesset plaga,
Vires ægris redeant.
IV.
Clamat pauper, clamat dives,
Ad te omnes clamant cives,
Tota clamat patria.
Tuam fove hanc cohortem,
Et his omnibus post mortem
Pande cæli atria.
[Annotata]
* al. dedit
* forte dominum
* adde ad
* litteras
* Roschman seris
§ III. S. Remedii cultus in novo monasterio Sangeorgiano & in veteri paululum reparato: quid censendum de parte cranii in valle Anania asservata: reliquiæ aliæ Halæ ad Oenum: aliæ in Bohemia in sacello, a comite de Thun erecto.
[Sancti reliquiarum cultus, & festum 1 Octob. in novo monasterio:] De hodierna S. Remedii veneratione in monasterio ad Montis S. Georgii radices, post veteris exustionem, ut dictum est, instaurato, hæc insuper tradit sæpe laudatus auctor Collectaneorum. Præcipuis hodie festis omnibus reliquiæ S. Romedii in ara ecclesiæ publicæ venerationi exponuntur, ubi fidelium devotio variis in morbis, doloribus, periculis, jumentorum infirmitatibus, terræ hominumve angustiis, lapsibus, inundationibus, dæmonum atque sagarum incommodis, opem frequenter implorat, & auxilium, fusis quod precibus desuper sincero mundoque rogavit corde, referre consuevit … Officium præterea divinum in choro & ara de S. Romedio Montis S. Georgii antiquissimum est, ob insignes (nullus dubito) ejusdem reliquias, inter quas ex decretis Pontificiis vel maxime capita sanctorum servorum Dei veneranda numerantur. Festum hoc singulis annis die 1 Octobris solenniter agimus; & pluribus quidem, quam centum jam ab annis functio sacra patris Prioris est, qui absoluto in choro officio, festivam, expositis sacris jam pridie lipsanis in ara, Missam cum diacono & subdiacono, aliisque consuetis in majori festo cæremoniis inter musicos concentus solenniter decantat.
[36] Hæc de cultu hodierno in novo monasterio, de veteri ista subdit: [aliqua etiam ejusdem veneratio in veteri utcumque reparato:] Veteris monasterii in aræ principis pictura divo Jacobo Majori apostolo sanctoque Georgio martyri, loci patronis, divum etiam adstitisse Romedium, aliorum solida narratione accipio; sicut & quod omni tempore, quoad possibile erat, aliquis ex religioso cœtu nostro hoc sacro nomine insignitus perpetui erga hunc Sanctum cultus testimonium profiteretur. Tandem cum anno MDCCV incendium non tantum monasterium ejusque alia ædificia plura, sed etiam cum ecclesia aras, picturas & anathemata tristissime consumpsisset; in reparata autem MDCCXXXIII eodem in monte ecclesia jam thaumaturga B. V. Maria dolorosa aram principem occupet, illustrissimus dominus, dominus Joannes Georgius liber baro a Sternbach, Stok, Luttach & Angerburg, dominus in Oberfalcken & Grossenstein, sacræ cæsareæ regiæque majestatis excelsæ cameræ consiliarius, hodie salinarum Austriæ Gmundensium director &c, in cornu Euangelii divum restituit Romedium, opera celeberrimi Grassmayerii elegantissime depictum: cui e regione diva Notburga, eodem a pictore affabre præsentata, respondet, pauper & humilis ancilla ex Rottenburg, prædiviti Domino in Taur, Notburga Romedio. Hic finem Collectaneis suis fecit ignotus mihi Religiosus Sangeorgianus, cujus diligens opera mihi ad illustrandum S. Remedii cultum peropportune succurrit.
[37] [Caput apud Sangeorgianos totum est præter ambas maxillas:] Quia vero per caput nonnumquam venit capitis pars, juverit hic quoque ex crebro laudato laudandoque clarissimo Roschmanno addidisse, quale illud sit, de quo agimus. In Commentario suo Ms. ille sic loquitur: Hæc omnia collegi, dum anno MDCCLIII, XVIII Octobris ipsus reverendissimum, perillustrem ac amplissimum dominum prælatum Lambertum illius monasterii, quod nunc in locum Viecht e regione pagi Schwaz translatum est, accessi: ubi inter alia hunc reverendissimum dominum abbatem rogavi, ut mihi, tamquam constituto collectori Actorum S. Remedii, ipsum sacrum caput hujus Sancti intueri ac considerare liceret. Attulit ergo hoc multum R. P. Columbanus Laimprucher, ejusdem Ordinis ibidem professus ac pro tempore sacrista, & ex ornatu suo perquam eleganti ac pretioso extractum, fuisque semotis involucris, mihi spectandum præbuit. Examinavi ergo illud, præsente eodem reverendissimo domino abbate, P. Columbano, & meo filio Cassiano, Rhetorices tunc studioso; reperique, exceptis solis maxillis cum uno integro & duobus dimidiis dentibus, alias integerrimum. Inveni insuper duas schedas, quarum copias hic exhibeo Latine redditas. Adi supra num. 30, ubi ambas recitavi.
[38] [dicitur tamen etiam in Valle Ananiæ cranium ejusdem] Recte sane hoc caput appellatur, etsi ambæ maxillæ desint, quæ solæ capitis nomine etiam nequeunt venire. Verum, in valle quoque Ananiæ (de qua consule num. 7 & sequentem) caput aliquod, vel pars capitis, velut S. Romedii monstratur. Ita rursum didici ex Roschmanno, qui post verba mox data recitatasque duas memoratas inscriptiones ita pergit: Collocutus dein sum Suazii huic illustrissimæ dominæ Elisabethæ, viduæ nunc comitissæ de Tannenberg, quæ cum suis filiabus domicellis comitissis hoc sacrum divi Remedii caput (apud Sangeorgianos asservatum) uti etiam ossa omnia divæ Notburgæ virginis, & S. Pirmini episcopi & confessoris, in ordinem redegit, ac pretiosissime vestivit ornavitque: quæ mihi testata est, caput & scapulam rite concordare, & sibi similia in qualitate & conditione ossium esse cum iis, quæ in valle Anania spectasset; partem illam capitis, quæ ibi (in valle Anania) hoc addito, monstraretur, quasi in illa beatissima Virgo, & coram illa flectens S. Remedius foret exhibitus per prodigium singulare, se omni cura considerasse, non autem reperire potuisse, quod pars hæc esse possit sancti capitis (in sæpe dicto monasterio servati) nec picturam ita se habere sibi visam esse.
[39] Fateor equidem (subdit Roschmannus) mihi dum die XII Octobris anno MDCCXXXIV divum Remedium, [vel pars ejus servari, quam ut genuinam esse credam,] civem meum, in templo suo ac valle Ananiæ essem veneratus, simile aliquid fuisse monstratum, cujus jam non amplius rite recordor: caput certe integrum non mihi visum fuisse, rite memini. Si illo tempore hunc mihi laborem imaginari potuissem, utique accuratius hæc omnia considerassem. Huc pariter spectat responsio presbyteri beneficiati Taurensis Severini Holzhamer, num. XI laudati, apud Roschmanum dicentis, dubitare se, an caput, quod Sangeorgiani habent, vere S. Romedii sit, cum in valle Anania pictum miraculo cranium exhiberi a pluribus audierit. Si revera cranium ostendatur in valle Anania, certe pars esse nequit capitis apud Sangeorgianos Benedictinos culti, cum hoc integrum sit præter ambas maxillas, teste, ut vidimus, clarissimo Roschmanno, illud ex ornatu suo … extractum, suisque semotis involucris, nudum a se spectatum examinatumque affirmante. Ignotum mihi est, ex quo tempore Ananienses cœperint istud cranium vel qualemcumque capitis partem pro S. Romedii capite habere; nam hac super re nihil alibi legi. Non magis scio, an iidem Ananienses in hanc rem suam alios titulos allegent, quam antiquam possessionem corporis ejusdem sancti Confessoris, ibi mox ab obitu suo sepulti ac per multa secula honorati.
[40] At certe illis prodesse nequit asserta capitis pictura: [argumenta requiro] aut enim hæc dubia est, aut manifesta. Si dubia, qualem esse, suspicari faciunt dicta num. 38 & sequenti, quid inde certi evincetur? Si manifesta sit, certisque indiciis constet, S. Romedium in illa exhiberi; quo argumento probant, picturam illam non humanæ artis opus esse, sed per divinum miraculum factam? Quamquam vel sic dumtaxat probabile foret argumentum pro eodem capite S. Romedio attribuendo. Quod ad antiquam sacri corporis possessionem attinet, eam sic tueri non possunt, nec, ut arbitror, volunt Ananienses, ut temporum lapsu nullæ partes ab eo separatæ aliisque in locis depositæ fuerint: nam oppositum constat ex dictis dicendisque. Pro capite autem Sangeorgianis olim donato faciunt, quæ hoc ac præcedenti §§ recensui, ex quibus liquet, eos jam ab aliquot seculis in tranquilla ejusdem possessione, publico celebrique cultu continuata, fuisse. Quid vero causæ esse credemus, quod Ananienses hanc non impugnaverint, si verum S. Romedii caput prodigiosa pictura spectabile semper penes se mansisse existimarint? Non enim tam longe invicem distant ambo loca, in contiguis diœcesibus sita, ut ea capitis apud Sangeorgianos celebritas Ananiensibus latere potuerit. Atqui tamen nihil hujusmodi ab his tentatum fuisse, triplici ex causa cogor suspicari.
[41] Prima est, quod nullum, ut dixi, scriptorem legerim, [Sangeorgianis opponenda. Aliquæ Sancti reliquiæ Halæ ad Oenum:] qui sacrum Romedii caput eo temporum spatio in valle Ananiæ superfuisse affirmet. Secunda, quod etiam Brunnerus, cujus nihil prorsus intererat, utro in loco illud honoraretur, possessionem ejusdem verbis num. 22 datis, velut minime controversam, iisdem Sangeorgianis adscribat. Tertia denique, quod Roschmannus quoque, diligens rerum Tyrolensium indagator hagiophilus, sincerusque veritatis amator, de ejusmodi impugnatione typis scriptisve edita nullum verbum faciat, præter ea, quæ supra retuli, quæque ipse, donec certiora proferantur, merito duxit negligenda. Quid si caput illud, quod Ananienses servant, sit Davidis vel Abræ, qui ejusdem Sancti socii fuisse perhibentur, ut infra videbimus? Rursum alias S. Romedii reliquias Halæ, quæ comitatus Tyrolis oppidum est infra Oenipontum in valle Oenana, Roschmannus in Commentario suo Ms. memorat verbis, quæ subdo. Vir illustris Florianus a Waldauf in Wallenstein Maximiliani I cancellarius ingentem thesaurum sacrarum reliquiarum collegit, & parochiali Halæ ad Oenum templo cum amplissima dote ac celeberrima fundatione reliquit. De his sacris reliquiis editus est Oeniponti anno MDCC libellus in octavo, continens Vitas Sanctorum per totum annum, & refert, quales de hoc Sancto adsint reliquiæ, & in quibus necessitatibus invocari soleat. Ex eodem libello Germanice edito hæc recitat Latine: Die XVII Junii. S. Remedius confessor & eremicola. De ejus sancto corpore adsunt duæ particulæ… Invocatur in periculosis casibus seu lapsibus. Sic ibi; sed cur memoria ejus ad diem XVII Junii ibidem relata sit, nescio.
[42] [aliæ in Bohemiam allatæ a comite de Thun,] E comitatu Tyroli etiam in Bohemiam cultus S. Romedii cum insigni reliquiarum portione propagatus est; cujus rei initium Michaël Angelus Mariani in Opere suo anno 1678 Tridenti edito, sive ex illo Roschmannus sic indicat: Comes Romedius de Thunn partem sacri brachii Pragam in Bohemia transtulit; quia meditabatur ibi sacellum, seu templum, huic Divo erigendum. Quod tum temporis meditabatur laudatus illustris comes, id vel ipsemet, vel ejusdem filius aut nepos postea, non quidem Pragæ, sed in arce sua Choltitzensi, quæ in Chrudimensi regni Bohemiæ districtu sita est, munifice præstitit, ut pluribus docet Amandus Friedenfels sacri Ordinis Præmonstratensis canonicus Strahoviensis, in Opere, quod anno 1699 Vetero-Pragæ typis vulgavit. Est hoc satis justum volumen in minori folio, inscriptum Gloriosus S. Romedius &c, necnon Gloriosa domus comitum de Thun &c, editumque sub auspiciis illustrissimi ac excellentissimi domini, domini Romedii Constantini, S. R. I. comitis de Thun, domini in Choltitz, Castelfund, superiori & inferiori Marckersdorff, Ledetz & Schwogschitz, sacræ Cæsareæ majestatis intimi actualis consiliarii, camerarii, & in inclyto regno Boëmiæ regii locumtenentis, sumptuosissimæ capellæ S. Romedii in arce Choltitzensi munificentissimi fundatoris. Ut porro lector intelligat, qua ex causa hæc comitis Thuniani in S. Romedium pietas accendi, ejusdemque Sancti insignes reliquiæ ab eo facile obtineri potuerint, aliqua ex eodem Opere, quod in Museo nostro habemus, hic annotabo.
[43] [in cujus familia erat patronatus ecclesiæ ipsius in Valles Anania,] Pagina 125 scribit, Bernardinum comitem de Thun ecclesiam S. Romedii in valle Anania restaurasse, eoque titulo jus patronatus illius ab Apostolica Sede accepisse. Deinde in Ectypo sacelli Romediani, quod velut altera Operis pars est, pag. 28 alteram tradit aut certe addit accepti patronatus causam; Quod jus patronatus, inquiens, capellæ S. Romedii in valle Anania concernit; illud ad illustrissimam familiam Thunianam temporibus illustrissimorum dominorum Christophori & Bernardini de Thun pervenit; cum enim præfatæ capellæ annui reditus non nisi ad viginti quatuor florenos aureos cameræ ascenderent, illis eandem ex propriis bonis aliis duodecim florenis aureis annue pendendis liberaliter locupletarunt. Unde a Leone X prænominatis dominis benefactoribus jus patronatus in dictam capellam concessum est; & sic facti sunt capellæ S. Romedii patroni, & illius sacrarum reliquiarum thesaurarii. Ex hac igitur pia comitum Thunianorum in S. Romedium munificentia, obtentoque propterea ipsius ecclesiæ patronatu verisimillime factum est, ut Romedii nomen in illustrissimam illorum familiam invectum fuerit, comesque Romedius Constantinus memoratas ejusdem Sancti patroni sui reliquias aut ipse facile impetraverit, aut ante acceptas magnifico illo sacello honorandas decreverit.
[44] Has reliquias Michaël Angelus Mariani verbis datis partem sacri brachii appellat; [erectumque ad eas reponendas in arce Choltitzensi] Friedenfelsus vero simpliciter brachium. Posteriori, qui in eodem sacello sese per octennium capellani munere functum esse profitetur, potior fides esset, nisi hic, omittendo adjunctum integrum, suspicionem faceret, ne more satis recepto magnam brachii partem brachium nominaverit. De sacello ipso laudatus Friedenfelsus sic orsus est: Inter sacras Boëmiæ prærogativas minimum non est, inclytum hoc regnum tam copiosis Sanctorum lipsanis abundare, ut jure merito appellari possit sacrarum reliquiarum gazophylacium. Tam pretioso thesauro etiam dives est arx Choltitzensis, in cujus magnifica capella brachium S. Romedii religiose asservatur. Hujus tam sumptuosæ fabricæ fundator est illustrissimus ac excellentissimus dominus Romedius Constantinus de Thun. … Forma hujus splendidissimi sacelli est quasi figuræ ovalis, in octoëdrum longiusculum transformatæ. Interni parietes sunt gypso incrustati, varia ornamenta & diversarum rerum effigies repræsentante; quibus intermixtæ spectantur elegantissimæ picturæ, peritorum artificum manu absolutæ; ita ut dubium remaneat, utrum artificiosi cæmentarii trulla, an vero pictoris penicillus prævaleat. Supremus hujus sumptuosæ fabricæ apex assimulatur turriculæ, quæ pro augenda interna sacelli luce perspicuis fenestris est instructa.
[45] Mox pergit totum sacellum enucleate describere, adjectis quatuor tabulis majoribus æri incisis, [magnificum sacellum,] quæ totidem internas sacelli facies exhibent, magnoque numero minoribus iconismis, quibus illud ornatum est; quæ omnia nimis longum esset hic enarrare. Pauca tamen addo de ara principe, S. Romedii nomine Deo dicata. Summum altare (inquit) versus Meridiem situm, arte statuaria affabre elaboratum, potiore sui parte cæruleo colore imbutum & Indica vernice obductum est, quæ tantum splendorem huic operi conciliat, ut pulchritudinem lapidis lazuli æmuletur. In reliquis ornamentis & projecturis hoc splendidissimum altare auro obryzo in bracteolas ducto vestitum & dives est. Imago, quæ capacitatem altaris implet, ex una parte spectandum exhibet S. Romedium, urso sarcinularum suarum bajulo comitatum; ex altera vero energumenos, ex quibus Vir sanctus pessima ejicit dæmonia. Hanc iconem excellentioris pictoris manu venustissime efformatam, & non vulgari pretio comparatam, celsissimus Joannes Ernestus (e comitibus de Thun) archiepiscopus Salisburgensis, hujus sacelli pientissimus consecrator, pro augenda summi altaris magnificentia liberaliter donavit.
[46] Coronidis loco illi impositum est scutum splendidissimum hanc continens inscriptionem: [eidem Sancto dicatum.]
Sacra DEI MUROS inter translata Patroni
Lypsana DE FACTO cum conjuge structor honorat.
Ad horum versuum elucidationem observat editor, voces Dei muros anagramma esse nominis Romedius; nomen vero familiæ De Thun Latine De facto versum. Subdit denuo Friedenfelsus: Supra altare in superficie muri expressæ conspiciuntur binæ geniorum effigies, gentilitium S. Romedii insigne, tanquam comitis de Thaur, sustentantium. His subjecta legitur sequens inscriptio:
Clarus in insigni, sed signis clarior extat.
Ceterum prælaudatus celsissimus archiepiscopus Ernestus de Thun ibidem pag. 6 legitur sacellum hoc solemni ritu consecrasse die 2 Septembris anni MDCXCII.
§ IV. Vitæ Sancti nec antiquæ nec immunes a fabulis: seculum, quo floruit; locus natalis & conditio: conjectura, an forte idem sit cum comite Jacobo, quem laudavit S. Vigilius Tridentinus: aliorum fabulæ.
[E Sancti biographis primus notus primus notus est Bartholomeus Tridentinus,] Tantum abest, ut æque certa de S. Remedii gestis, quam de cultu, tradere possimus, ut contra ex illis vix quidquam exploratum habeamus, quod merito nequeat in dubium revocari; non quia desunt scriptores, qui de ipso, velut celebri Sancto, partim obiter, partim etiam satis prolixe, Latine, Italice ac Germanice meminerunt, quos magno numero Roschmannus in suo Commentario recensuit; sed quia hi omnes longissime vixerunt post tempora S. Remedii, quem ex communi omnium consensu S. Vigilio Tridentino episcopo, anno 400 vel 405 martyrii palmam adepto, convixisse statuunt; & quia insuper ea, quæ de eodem narrant, manifestis commentis commaculant. Porro gemini fontes sunt, ex quibus scriptores sua de S. Remedio asserta passim hauserunt; Acta scilicet Sangeorgiana & Summontoriana, quæ ambo a locis, in quibus servantur, sic liceat appellare. Illorum prima scriptorem habent Bartholomæum, a patria sua Tridentinum dictum, Ordinis Prædicatorum, qui in Legendario Sanctorum, hactenus inedito, quod circa medium seculum XIII, sive circa annum 1240 compilavit, brevem quamdam S. Remedii Vitam dedit. Exstat illa in Ms. codice Montis S. Georgii, ex quo Roschmannus exemplar ab ejusdem monasterii abbate obtentum nobis transmisit, alterumque Tartarottus in Appendice ad Apologiam pro Monumentis Roboretanis excudit, cui & annotationes criticas adjecit.
[48] [cui præluxit Vita vetustior ignotæ ætatis, quæ latet aut periit.] Quamquam autem Bartholomæus Tridentinus e S. Remedii biographis primus nominatim notus sit, non propterea omnium primus fuisse censendus est; quin imo certum videtur, eidem etiam hic, ut alibi, vetustiora Acta præluxisse. Scripsit ille etiam gesta prælaudati S. Vigilii episcopi martyris Tridentini, quæ Tartarottus ex codice bibliothecæ Barberinæ Romanæ excepta in eadem Appendice excudit. In his cum de sanctis Martyribus Ananiensibus, Sisinnio, Martyrio & Alexandro, mentionem faceret, mox adjecit: Ut eorum Gesta referunt; nimirum qualia in Opere nostro exstant ad diem XXIX Maii. Pari modo dum in iisdem S. Vigilii Actis de S. Remedio meminit, sic ait: Inter hæc Remedius nobilis de Tauro cum sociis suis Abra & David Romam perrexit, & rediens, ultra mille animas cum omnibus possessionibus S. Vigilio reliquit, &, UT IN EJUS GESTIS LEGITUR, in ejus diœcesi apud castrum Tau, juxta locum, ubi passi sunt Sancti (mox dicti martyres) ad Dominum, cui devote servierat, cum sociis suis migravit. His verbis, Ut in ejus Gestis legitur, Bartholomæus haud dubie laudavit Vitam aliquam antiquiorem S. Remedii; prout supra pro sanctis martyribus Ananiensibus eorumdem Gesta laudaverat. Quantæ tamen antiquitatis, cujusve notæ ea S. Remedii Vita fuerit, quidve etiam ex eadem descripserit, quid addiderit Bartholomæus, ænigmatis instar est, quia Vita illa vetustior, a Roschmanno ac Tartarotto frustra quæsita, modo nusquam comparet.
[49] Altera S. Remedii Acta, quæ Summontoriana superius vocavi, [Alia ejusdem Sancti Acta a Radero edita.] Matthæus Raderus, Societatis nostræ presbyter, ex Summontorio, sive Altaspecula, vulgo Hohenwart (quod sacrarum virginum contubernium est in superiori parte Boïcæ) descripta, & ab amplissimo domino Stephano, abbate Schirensi sibi submissa, tom. 3 Bavariæ sanctæ typis vulgavit. Gemina illa sunt: breviora eumdem abbatem auctorem habent, adeoque sunt recentia. Prolixiora desumpta notantur ex Lectionibus de S. Romedio seu Remedio, suntque aliis fabulosiora, nec ullam magnæ antiquitatis notam præferunt. Ceterum hisce aut similibus vel etiam supra memoratis Sangeorgianis Actis passim usi sunt recentiores, tum qui in suis Historiis & Annalibus de eodem Sancto meminerunt, tum qui ejusdem Vitam vulgarunt, inter quos anonymus quidam brevem Italice edidit Tridenti anno 1627; Georgius Seiser Societatis Jesu in libello de aliquot Sanctis Tyrolensibus Oeniponti anno 1661; Amandus Friedenfels sacri Ordinis Præmonstratensis Latine Vetero-Pragæ anno 1699; Jacobus Smid, item Societatis Jesu, Germanice in Vitis Sanctorum Tyrolensium parte 1, Augustæ Vindelicorum anno 1732, aliique, quorum aliquos, dum opus fuerit, per decursum hujus Commentarii laudabimus.
[50] Jam ad ipsum gestorum S. Remedii examen veniamus, [Dicitur Sanctus convixisse S. Vigilio Tridentino;] omnes cum Vitæ, tum etiam scriptores fere omnes consentiunt, illum S. Vigilio Tridentino episcopo ac martyri familiarem fuisse, atque aliqui etiam addunt, ante eumdem mortuum esse. S. Vigilii Tridentini Acta ex Ms. Trevirensi S. Maximini dedit Papebrochius noster ad diem XXVII Junii, ostenditque, martyrium ejus ad annum Christi CD vel CDV reponendum esse. Vixerit ergo S. Remedius seculo IV, & versus ejusdem finem, vel sequentis initium vivere desierit. Verum dum assertæ cum S. Vigilio familiaritatis auctorem quærimus, haud satis idoneum pro tanta antiquitate reperimus. Certe antiquiorem nominatim non novimus, Bartholomæo Tridentino, seculi XIII scriptore, quo quanto vetustiora fuerint Gesta, quæ laudavit, ex dictis incompertum est. Bartholomæ consonant Acta S. Vigilii in Ms. Carthusiæ Coloniensis, ex quibus Papebrochius in Annotatis ad puriora Acta Trevirensia cap. 1, lit. m, eadem, quæ supra Tartarottus ex Romanis Barberinis recensuit; testaturque ultimo loco nominatus, eamdem periodum similiter legi in Ms. bibliothecæ capituli Veronensis seculi XVI.
[51] Clarissimus Roschmannus in Commentario suo Ms. pro ea insuper laudat tres Lectiones de eodem S. Vigilio, [quod, etsi desint testimonia seculo XIII vetustiora,] quarum prima ex testimonio viri clarissimi Simonis Petri Bartholomæi, jurisconsulti, exstat in Lectionario antiquissimo Ms., Gothicis, ut aiunt, litteris exarato, decimitertii sæculi, ut putatur, quod asservatur in archivo capituli Tridentini. Reliquas duas lectiones desumptas esse ait ex duobus Lectionariis anno 1534 & 1538 editis. Mitto plura; quia hæc omnia numerum augere possunt, non pondus assertæ familiaritati addere; cum eorum omnium antiquior sit Bartholomæus vel scriptor codicis Tridentini, qui cum seculi XIII etiam esse dicatur, parum interest, huicne an isti primo præluxerit Vita vetustior, de qua præterea nihil novimus. Accedit, quod in melioris notæ Actis S. Vigilii, qualia Papebrochius e Ms. Trevirensi edidit, nulla fiat de S. Remedio mentio, parque in iisdem silentium sit in codice bibliothecæ capitularis Veronensis notato lit. R. num. 214, scriptoque sub finem seculi IX, teste clarissimo viro Joanne Jacobo Dionisi, canonico Veronensi, apud Tartarottum in Appendice.
[52] [verum esse potest.] Habes, erudite lector, quo fundamento nitatur S. Remedii amicitia cum S. Vigilio Tridentino, atque adeo & ætas, qua ille ex communi scriptorum consensu floruisse perhibetur; quæ cum nulla certiori ratione stabilire possimus aut convellere; nec certo asserere audemus, nec negare. Attamen ne quis silentium sinceriorum Actorum ejusdem S. Vigilii pluris hic faciat, quam mereatur, sciat, in his Actis, quæ minime prolixa sunt, sine omni dubio plurima prætermissa esse, ut hoc argumentum negativum nullius aut certe perexiqui in oppositum ponderis esse queat. Tartarottus, qui S. Remedii Acta vehementer convulsit, suspicatus est, forte ex male intellecto quopiam veteri instrumento Remedium ad laudati sancti præsulis tempora relatum fuisse. Suspicatus est, inquam, alicubi lectum fuisse, Remedium aliquid donasse S. Vigilio, id est, more loquendi medio ævo satis usitato ecclesiæ S. Vigilii; quemadmodum donare aliquid S. Petro idem erat, quod donare Ecclesiæ Romanæ. Fateor, fuit hic loquendi modus olim valde usitatus; sed cur hic recurramus ad interpretationem instrumenti, de quo nemo meminit, quodque an umquam exstiterit, gratis obtruditur suspicio? Imo vero cum ex dicendis ecclesia Tridentina nihil umquam possedisse legatur in loco, qui S. Vigilio a Remedio donatus in hujus Vita dicitur; verisimilius est, ex Sancti familiaritate cum Vigilio aliunde nota, confictam fuisse a biographo, vel Vitæ interpolatore, donationem illam, quam ex hac familiaritatem.
[53] [Creditur natus in hodierna Tyroli] Progrediamur ad examinanda reliqua pauca, quæ Bartholomæus de eo memoravit, quæque alii præterea addiderunt. Ab illius patria & conditione iste Vitam sic orsus est: Remedius, vir nobilis ex Bavaria ortus, Taurense castrum in Valle Æni fluminis cum multis aliis divitiis possidebat. Bavarum ipsum etiam facit Stephanus abbas Schirensis apud Raderum nostrum, qui eumdem hoc titulo suæ Bavariæ sanctæ inseruit. Alii paulo aliter loquuntur. Lectiones Summontorianæ a Radero editæ sic habent: Remedius nobilis de castro Thaur de Hallis civitate salifera oriundus extitit, quæ civitas castro Tirolensi est subjecta. Ne multis recensendis lectorem frustra detineam, dumtaxat addo Roschmanni testimonium, in Commentario suo Ms. dicentis: Locum (Sancti natalem) Taurum esse, situm antiquitus in Rhætia, hodie in comitatu Tyrolensi prope urbem Halensem ad Oenum, salinis celebrem, unanimis omnium assertio est. Rursum in Observationibus item Mss. ad Notas Tartarottianas ejusdem loci notitiam hanc tradit: Taur locus antiquissimus est, & parochia hæc pagos quatuor alias complectitur, Oenipontana ipsa & Halensi antiquior: nam eo luculentius mihi perspecta hæc sunt, cum horum trium archiva jam olim mihi concredita fuerint.
[54] Quia vero Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ S. Remedii patriam Halam appellavit, [inter Oenipontum & Halam in castro Taur;] in laudato Commentario errorem excusans, Condonandus quoque, inquit, error Ferrario est, qui Halæ ad Oenum honesto loco natum dixit: nam dynastia hodierna Thaurensis ambitu suo etiam Halam complectitur, & judex hujus urbis etiam judicem totius dynastiæ in criminalibus agit; locutus est ergo Ferrarius ex suorum temporum more. Denique cur ab aliis Bavarus appelletur, istam rationem in Observationibus assignat: Ex Bavaria ortum Bartholomæus dicit per anachronismum. Tyrolis enim nostra ad Bavariam pertinuit solum ab eo tempore, quo Rhetia & Noricum a Gothis cessa fuit Francis sæculo V, & seculum usque VIII adultum, quo Thassiloni adempta, & regno Caroli Magni penitus adjecta, atque comitibus regenda data fuit, ut coævus Eginhardus testatur: a scriptoribus tamen, imo & ab imperatoribus aliquamdiu eodem cum Bavaria jure fuit habita. Et hinc Otto Frisingensis, sæculi XII scriptor lib. 2, cap. 27 de Bulsano (nunc in limite principatus Tridentini, qua comitatui Tyrolensi adjacet, sito) loquitur, quod hæc villa posita sit in termino Italiæ Bojariæque &c. Hæc & plura ibidem clarissimus Roschmannus.
[55] Admisso ex communi scriptorum consensu loco Sancti natali in Taur, [quod de loco, ubi castrum postea structum fuit,] Oenipontum inter & Halam, non propterea cum iisdem admittendum censet, Taur tunc castrum vel arcem fuisse, qualis medio ævo exstitit, & cujus rudera adhuc supersunt. Negat enim, hujusmodi arces extra urbes vel oppida positas convenire temporibus Romanorum, asseritque, ex ejusdem castri reliquiis constare, illud medii ævi opus esse. Et sane minime verisimile est, Romanis temporibus, quibus S. Remedius vixisse creditur, ejus generis munitam arcem in privatæ personæ familiæque potestate ac jure fuisse; ut iidem scriptores cum Bartholomæo affirmant. De structura hæc ejus verba sunt: Castrum Taur, cujus rudera ante annum spectavi, medii ævi, non Romani, structura est: sunt enim adhuc in Tyroli nostra rerum Romanarum architectonicarum non ignobiles reliquiæ, quæ cum aliis ejusdem regionis medii ævi monumentis facile comparari, & ab his distingui possunt. Quam ob rem verisimillimum mihi apparet, scriptores Romanis temporibus multo posteriores, cum arcem viderent eo in loco, circa quem S. Remedius natus esse dicebatur, facile inductos fuisse, ut crederent, eamdem ipsi natalem ac hereditariam fuisse.
[56] Proinde addo ejusdem clarissimi viri de natali loco conjecturas. [exponendum esse, quidam eruditus existimat.] Locus igitur (ait) in quo natus fuit divus Remedius, vel editiori in agro fuit, in quo situs hodie pagus cum parochia perantiqua Thaur, amplæ dynastiæ, quæ pariter Thaur vocatur, præcipuus; vel circa celsiorem castri aut templi divi Petri collem. Incertum, an illo tempore villa ibi fuerit nobilis cujusdam Romani civis, qualem patrem divi Remedii credere fas est; aut an ædes etiam plures in ipso montis ascensu positæ, quarum nomen diuturnitate temporis evanuit, adfuerint. Nomen quoque Taur potius excelsis ibi montibus convenire putem, quam loco ipsi: chartas enim tabularium nostrum princeps Oenipontanum custodit; nempe de anno MCCCXXV, MCCCXCVI & MCCCCXCIV, quæ castrum Thaurense vocant Das burg gesats auf Thaur, velut dicerent. Castrum situm in monte… Nobis quoque Tyrolensibus in valle Pustrissa montes illi altissimi die Thaurn vocantur; præcipue in dynastiis Virgen & Kals supra Loncium oppidum &c. Plura addit ibidem exempla; sed hæc sufficiant de loco, in quo S. Remedium in lucem editum esse, fert traditio, quam jam aliquot seculis continuatam esse novimus, & cujus initium cetera nescimus.
[57] [Sunt, qui S. Remedium comitem natum,] Quod ad tempus nativitatis spectat, anonymus in Vita Italica, anno 1627 Tridenti edita, illam circa annum Christi 330 fixit, eumque Georgius Seiser, Societatis nostræ presbyter, & Petrus Tecinus doctor & Prior eremi Remedianæ secuti fuere; at Jacobus Schmid item noster, seculo IV ineunti illigare maluit. Sed hos, & si qui alii annum circiter figere volunt, omnes divinare, manifestum ex eo est, quod de Sancti ætate nihil ex antiquioribus notum sit, quam quod S. Vigilio Tridentino episcopo, anno CD vel CDV per martyrium sublato, convixerit; atque hoc ipsum ostendi non tam vetustis testimoniis constare, quin in dubium vocari queat. Id unum igitur ex communi illo antiquiorum recentiorumque de Remedii amicitia cum Vigilio consensu colligere fas est, ipsum seculo IV natum esse. Huic tamen traditioni adversatur alia quorumdam assertio, quam si admittere velimus, ab ista recedendum est. A Bartholomæo Tridentino tantum dicitur S. Remedius vir nobilis… Taurense castrum in valle Æni fluminis possedisse: in Lectionibus Summontorianis; Nobilis de castro Thaur: in Vita Ms. S. Vigilii ex codice Cartusiæ Coloniensis: Nobilis de Tauro; & apud Janum Pincium lib. 1 de Vitis Pontificum Tridentinorum: Rhomedius a Tauro vir nobilis.
[58] [ac jure hereditario Taurensem cum castro comitatum possedisse,] Aliquid plus insinuat Vita Italica Tridenti edita, secundum quam natus ille est ex illustri sanguine … & dominus castelli Thaur antiqui majorum suorum patrimonii. De castro ejusdemque possessione superius exposui mentem meam. Splendorem natalium illius non est cur suspectum habeam, nisi ex communi hominum studio Sanctis nobilitatem adscribendi. Verum alii, & quidem plures, etiam dignitatem comitis Thaurensis eidem addiderunt, quam alii hereditariam, quales hujus temporis comitatus esse solent, dixere; alii per loci præfecturam, ad illa tempora aptius, interpretati sunt. Utriusque opinionis patronos Roschmannus in Commentario suo improbans, ita recensuit: Ita sane Divum nostrum citata superius tabella (adi num. 18) & Chronicon Sangeorgianum (vide ibidem) Lazius, Burglecherus, comes a Mohr, Tecinus, Friedenfels, & P. Schmid compellant. Raderus in Bavaria sancta vol. 3, fol. 18 hunc comitem fuisse, seu præfectum loci, toparcham ac judicem explicat. Brunnerus Annalium Boïcorum parte 1, lib. 4, Summontorii quoque, quod hodie Altam-speculam vocamus, in Bavaria Dominum, &, ut nunc loquimur, comitem fuisse, affirmat.
[59] [affirmant: Raderus illum comitem ex officio credidit;] Raderi verba accipe. Dynastæ Summontoriani antiquissima stirpe oriundi, & Schrobenhusianum castrum in Boiaria, & Summontorianum, Taurum quoque inter Oenipontem & Halam condidere… Ex his, inquam, comitibus omnium vetustissimus memoratur in tabulis Summontorianis S. Remedius… Comitum porro nomen illa ætate non nisi præfectum loci & toparcham ac judicem sonabat; uti ex Notitia Imperii constat: Hactenus ille. Ex opinione eorum, qui Remedium hereditario jure Taurensem comitem natum esse, putaverunt, Friedenfels Opus suum, cujus supra meminimus inscripsit hoc modo: Gloriosus S. Romedius, ex comitibus de Thaur, Andek, & Altæ Guardiæ, vallis Annaniæ in Tyroli apostolus &c. Quin etiam illustrissimus comes Romedius Constantinus de Thun in splendido sacello, quod huic Sancto in Bohemia ab illo erectum dixi, scutum gentilitium, velut familiæ ipsius illique proprium, in altari appendi fecit cum hoc lemmate:
Clarus in insigni, sed signis clarior exstat.
Supersedeo plurium scriptorum nominibus recensendis. De Lazio & Aventino dicam aliquid infra; de Summontorianorum & Andechiorum comitum prosapia conditisque ab illis castris nihil attinet ad me inquirere, qui de solo ago S. Remedio.
[60] Qui hunc dignitatem comitis nascendi conditione consecutum esse. [priorum sententia cum Sancti ævo nequit conciliari.] eoque honoris titulo insignitum castrum Taurense hereditario jure adeptum, affirmant, aut etiam utrumque eodem jure possidendum in familiam suam primum invexisse; hi alia refutatione non egent, quam quod constet, ejus generis comitatus ævo, quo S. Remedium vixisse volunt, omnino ignotos fuisse, & tantum aliquot post seculis erigi cœptos. De antiquitate castri Taurensis conjice ex dictis; at quocumque illud tempore primum conditum fuerit, dubitare me facit Roschmannus, an comitatus titulum umquam gesserit. Ego sane (ait in suo Commentario) per annos jam viginti excussis patriæ tabulariis præcipuis, & chartis fere innumeris, atque data omni opera, Thaurenses comites invenire adhuc nullos potui. Superest, ut inquiramus, an quoquo modo verisimile sit, S. Remedium comitatum tenuisse, non jure natalium, nec quales nostro tempore possidentur; sed ex officio & gratia imperatoris, quales comitatus eo ævo fuisse constat. De hujus generis comite honorifica exstat mentio in epistola, quam S. Vigilius jam sæpe laudatus scripsit & simul cum reliquiis sanctorum Ananiensium ad S. Joannem Chrysostomum Constantinopolitanum episcopum, non diu post eorum martyrium, per eumdem comitem transmisit.
[61] Habes illam in Opere nostro tom. VII Maii pag. 42 & sequentibus, [S. Vigilius Tridentinus insigne testimonium reliquit] unde hic aliqua describo, adhibitis nonnullis correctionibus, sine quibus phrasis, alioquin satis obscura, etiam inepta atque hiulca est. Ad sanctas (inquit) aures novus caritatis hospes non aliter applicaret… vel imbueret ignotus alloquium, nisi provocaret & præmium. Ab homine itaque apostolico, frater carissime, præsentis tenor atque epistolæ incipiet plenitudo; ut facili confinio intelligas, quod Martyrum præconia subsequantur. Jacobus etenim, desideriorum cælestium vir fidelis, comitivam reclinaturus in Christi comitibus dignitatem, Sanctorum recentium & vapore fumantum reliquias postulavit. Reclinaturus dixi, quia deponi non potest, quæ apud Dominum dignitas cumulatur. Cui ego … pene, dum vereor (ne tantum thesaurum imprudentius elargirer) negavi, quod semper debere *, ut quis fœneretur, expendi. Feceram (confiteor) multorum, privato timore, jacturam, nisi ad Jacobum respexissem, sancto Joanni … ut, delegato amore per religiosa vocabula martyrum, deferretur, & iterum sanguine jungeretur non peregrina germanitas. Respexit hic, ut Papebrochius ibidem annotavit, ad sanctos apostolos Joannem & Jacobum, germanos fratres, quorum prioris nomen sanctus episcopus Constantinopolitanus, secundi comes ille gerebant. Porro si omnia S. Vigilii de Jacobo dicta perpendamus, ea Romedio nostro sic conveniunt, ut si bini sint, certe sint simillimi.
[62] [de quodam comite Jacobo, quod in S. Remedium sic quadrat,] Per comitivam dignitatem Papebrochius ibidem in Annotatis, Tillemontius tom. 10 Monumentorum pag. 548 in S. Vigilio, Tartarottus in Memoriis historicis eorumdem sanctorum martyrum Ananiensium pag. 42, & Roschmannus in Commentario Ms., comitatum intelligunt; eaque procul dubio naturalis interpretatio est comitivæ dignitatis. Habemus ergo virum nobilem, comitemque sub finem seculi quarti S. Vigilio Tridentino synchronum, præsentem, amicum, ab eoque ob virtutes magno habitum in pretio; qualis scilicet S. Remedius fuisse perhibetur. Erat Jacobus ille desideriorum cælestium vir fidelis; quod nemo negaverit apte quadrare in Remedium, qui mundanis divitiis ac voluptatibus anachoreticam vitam prætulit; Jacobus comitivam dignitatem suam dicitur reclinaturus in comitibus Christi: ex quo loquendi modo laudatus Tillemontius colligit, eumdem solitariæ vitæ se dedere decrevisse; Tartarottus, humanis rebus vale dicto, in procinctu fuisse ad sacra Palæstinæ loca visitanda. Simile quid Vigilii verba non obscure indicant; maxime cum subdat: Reclinaturus dixi; quia deponi non potest, quæ apud Dominum dignitas cumulatur, nimirum ob mundi contemptum & Christianam humilitatem. Eadem de S. Remedio leguntur in Vita apud Bartholomæum, cujus verba subjicio.
[63] [ut suspicio esse possit, Jacobum illum] Audivit autem Dominum dicentem (in Euangelio) “Vade, & vende omnia, quæ habes, & da pauperibus.” Assumtis ergo sibi doubus … (sociis) cœpit Sanctorum limina peragrare. Deinde dicitur etiam Romam adiisse, tandemque reversus, in valle Anania, ubi passi fuerant prædicti sancti martyres, reliquos dies vitæ suæ in anachoreticis exercitiis exegisse. Denique apostolici viri appellatio, Jacobo data, recte tribui potest Remedio, sive hæc apostolicam victus & vestitus rationem, sive etiam zelum animarum significet; nam & hic a nonnullis vallis Ananiæ apostolus vocatur. Fateor, quo Jacobus ille demum devenerit, ignoratur: quid tamen miri esset, si hic (qualis a S. Vigilio describitur) ex eorumdem martyrum amore juxta locum, ubi illi haud ita pridem passi fuerant, solitariam sibi cellam fecisset, ubi & illorum recenti memoria ac veluti conspectu in proposito suo confirmari, nec inde longe absentis amici Vigilii colloquio, dum vellet, posset frui. Ex hisce omnibus omnino crederem, hunc Jacobum esse S. Remedium vel Romedium, nisi nimia vocabulorum diversitas obstaret.
[64] [forte fuisse Remedium] Quis tamen me certum reddat, Sanctum non fuisse binominem, nec Jacobi vocabulo potius quam Remedii usum fuisse S. Vigilium, quia cum ad S. Joannem Chrysostomum scriberet, libebat ei ad sanctos fratres apostolos Joannem & Jacobum alludere; nec denique Remedii nomen prævaluisse, tum quia id ei magis proprium sive usitatius erat, tum quia etiam visum fuit significantius magisque congruere propter remedia seu beneficia ad illius invocationem solita divinitus impetrari. Præter nominis diversitatem adversantur suspicioni meæ aliquot Vitæ, in quibus dicitur S. Remedius mortuus ante laudatos martyres Ananienses, ejusque funus ab his simul & a Vigilio curatum fuisse. Hæc illam everterent plane, nisi recentiores essent, & eam ipsam narrationem alioquin magis suspectam redderent adjectis fabulis, quas inferius breviter memorabo. Ipsis antiquior Bartholomæus in Vita S. Vigilii Ananiensium martyrium adventui Remedii ad Vigilium præmittit; de ejusdem vero morte tam in hac, quam ipsius Sancti nostri Vita sic ambigue loquitur, ut certo dici nequeat, utrum alteri supervixisse censuerit: & quamvis de sensu ejus constaret, non tantæ ipse auctoritatis est, ut rem ab illius tempore tam longe remotam certam facere possit.
[65] Ceterum nolo, huic suspicioni meæ, quæ falli potest, [alio nomine dictum. Joannis Aventini] majus pondus tribui, quam quod hinc ei dant amborum idem vitæ tempus, amicitia cum S. Vigilio, eadem illustris conditio, similis rerum mundanarum contemptus, ceteraque de Jacobo a Vigilio dicta; inde vero minuunt nominis diversitas, ignotaque reliqua vita Jacobi; quæ prudenti lectori ponderanda relinquo: sed simul meminerit, si Jacobus iste diversus sit a Remedio, nullam de hoc Sancto exstare certam notitiam seculo XIII, quo Bartholomæus Tridentinus scripsit, antiquiorem; & Jacobum illum, a S. Vigilio tantopere laudatum, quoad cetera ex omni memoria etiam penitus excidisse. Singularia sunt, quæ de eodem Sancto Joannes Aventinus & Wolfgangus Lazius scripserunt. Horum primus in Annalibus Boiorum lib. 3 S. Remedium facit seculo VI præfectum Norici, Theodoni Boiorum regulo pro Romanis frustra sese opponentem, ac tandem pag. 261 post annum 520 subdit: Illa tempestate divum Vigilium pontificem Tridentinum cum quibusdam symmystis interfectum esse a Boiis, divum Remedium, Noricum præfectum, cum sociis pulsum, habeo, quos sequar.
[66] Auctorum, quos non nominat, quique mihi aliunde ignoti sunt, [& Wolfgangi Lazii] fidem nequeo æstimare: interim apud eruditos nunc satis constat, Theodonem illum cum gestis suis commentitium esse, primumque hujus nominis ducem Boiorum illum esse, qui circa medium seculum VII S. Emmerammum excepit benigneque detinuit. Constat item, S. Vigilium, in cujus Actis nihil simile legitur, certe non serius, quam anno 405 martyrium subiisse; Aventini vero magnam esse in fabulando audaciam. Nugas etiam vendidit Wolfgangus Lazius lib. 6 de Gentium migrationibus pag. 176, ubi sub hoc titulo, Comites a Taur, id est, Tauriscorum posteritas, qui in Rætiis vel Athesi flumine usque Vindeliciam rerum potiti fuere &c, primo loco posuit Evin, sub Mauricio imperatore, secundo Gaidoaldum; tertio Alachim, ac quarto denique Remedium cum isto brevi elogio: Remedius ob vitæ continentiam relatus in numerum Sanctorum; cujus sepultura in Nansperg adhuc veneratur. Quinto loco sequitur Henricus comes de Altorf ex Suevia, filius Ethiconis & & sororius Ludovici Pii cæsaris ob uxorem nomine Beatam, de stirpe S. Remedii descendentem, tractui Athesino præfuit. Addit & alios, quos usque ad medium seculum XII perduxit.
[67] At unde, inquies, ista didicit Lazius? Pro tribus primis laudat Paulum diaconum in Gestis Longobardorum; [fabulæ de eodem Sancto rejiciuntur.] pro Henrico ejusque conjuge Beata Conradum Urspergensem in Chronico suo; pro Remedio nullum. Ex Paulo diacono habemus, Evin, Gaidoaldum & Alachim Longobardos fuisse & duces Tridentinos; quibus cum S. Remedio quidquam commune fuisse, nec ipse, nec alius veterum tradidit. Pari modo Conradus Urspergensis in Chronico, editionis Argentorantensis pag. 209 scribit quidem, Henricum Welphonem duxisse uxorem de Bawaria, Beatam nomine; sed hanc de stirpe S. Remedii descendisse, nullo verbo indicat. Nugæ ergo hæc sunt Lazii, ignota ceteris sine teste asserentis, sanctumque Remedium contra communem scriptorum opinionem ad alia tempora removentis.
[Annotata]
* deberet
§ V. Examinantur reliqua Bartholomæi Tridentini asserta, aliaque ab aliis præterea tradita.
[Donatio castri agrique Taurensis] Ex supra dicta falsa opinione, secundum quam S. Remedius comes Taurensis jure natali & hereditario fuisse creditus fuit, fluxit & altera, quæ Taurense castrum cum subditis suis S. Vigilio, seu episcopatui Tridentino, vel, ut aliis placuit, sedi Augustanæ Vindelicorum, ab eodem donatum fuisse, tradit. Bartholomæum in Vita ipsius audiamus. S. Remedius (ex Romano itinere ad S. Vigilium accedens) bis mille homines cum castro Thaurense & ecclesiis & omnibus suis attinentiis episcopatui Tridentino contulit. Ecclesiæ autem Augustensi multa reliquit. Roschmannus observat, in Ms. Sangeorgiano pro bis mille per abbreviationem legi bn mille, quod forte bene mille significat. Idem Bartholomæus in Vita S. Vigilii apud Tartarottum rursum ait: Inter hæc Remedius nobilis de Tauro … Romam perrexit, & rediens, ultra mille animas cum omnibus possessionibus S. Vigilio reliquit. Consonat Ms. Coloniense a Papebrochio nostro laudatum in Annotatis ad Vitam ejusdem sancti Præsulis Tridentini tom. V Junii pag. 166 ad lit. m; nam in Actis illius sincerioribus nil tale legere est. Reverendissimus Stephanus abbas Schirensis apud Raderum in Bavaria sacra, partim consonat, partim dissentit.
[69] [ecclesiæ Tridentinæ vel Augustanæ a Sancto facta,] Illius enim (ait) civitatis (Tridentinæ) episcopium traditur hic, seculo renuncians, magnifice suarum copia facultatum, ac circiter millenario familiæ numero ditasse. Nam villam Thaurensem præclaræ amplitudinis, tribus ecclesiis insignem, destructo castro, Augustensis sedis mancipatui contulisse firmatur: ibi quippe hæreditario mansionis habitationem possedisse dicitur. De utraque donatione rectius silent Lectiones Summontorianæ, Vitaque Italica Tridenti edita anno 1627. Nam quis non videat, illam commentum scriptoris posterioris ævi esse, qui cum legisset, Remedium ex amore Dei mundanis rebus renuntiasse, crederetque, ipsum Taurensis castri hereditarium comitem dominumque fuisse (quales scilicet comitatus tempore, quo scribebat, jam exstabant) consequenter opinatus fuerit, idem castrum, cum omnibus servis ac subditis ad illud pertinentibus, nulli verisimilius ab eo donatum esse, quam ecclesiæ Tridentinæ, cujus antistitem S. Vigilium, non secus ac patrem suum, singulari affectu venerationeque prosequebatur. Pari ratione cum sciret, ecclesiam Augustanam possessiones in dynastia Taurensi habere, has quoque ab eodem Sancto acceptas conjectare potuit, & conjecturas suas pro rebus compertis obtrudere.
[70] [recentioris ævi commentum est,] Juverit hic quoque clarissimi Roschmanni observationem attexuisse. Sic ille habet: Donatio ista sine teste asseritur; nihil ecclesia Tridentina in Taur possidet, aut possedit unquam. Ecclesia Augustana illa est, quæ non tantum in Taur, sed in ipso episcopatu Tridentino, Bulsanensi nempe tractu, antiquissima jura & possessiones nacta est; ita quidem, ut Præpositum, S. Afræ vulgo dictum, satis nobilem & virum conspicuum, perpetuo in eodem Bulsano liberaliter alat. Non autem a S. Remedio (uti certus hæc scio) hi proventus ecclesiæ Augustanæ, sed a magnis principibus &, ut creditur, ab antiquissimis temporibus, atque forte Francicis regibus aut saltem potentioribus dynastis, obvenere. Vidi olim diploma Henrici Bohemiæ regis, ad initium seculi XIV confectum, quo harum rerum tutelam in se recepit, qua adhuc principes nostri funguntur. Si scriptores antiquiores ea, quæ ediderunt ex aliis fide, ut ipsis videbatur, bona, non corrasissent, non tot fabulis acta Sanctorum scaterent. Hactenus Roschmannus; cujus postremam querelam nos quoque justissimam crebro experimur, dum Sanctorum Vitas ex interpolatorum levitate tam turpiter infectas videmus, ut, quæ in iisdem genuina sunt, ex admixtis fabulis suum etiam pretium amittant.
[71] Sunt alii, qui donationem bis mille vel mille animarum seu hominum, [forte ex veris natum.] interpretantur de totidem infidelibus per S. Remedium ad Christi fidem conversis, sanctoque Vigilio pastori suo ecclesiæ Tridentinæ aggregandis regendisque traditis; quod a vero non abhorret, favetque huic opinioni titulus Apostoli Vallis Ananiæ, quem aliqui S. Remedio tribuunt; & si hic idem sit cum comite Jacobo, de quo supra disputavi, favebit insuper dictum S. Vigilii, in epistola sua illum hominem apostolicum appellantis. Porro quamvis donationem castri Taurensis rerumque ad illud spectantium fictitiam putemus, prudenter tamen dubitari nequit, quin Remedius munificus fuerit in S. Vigilium: utque solent fabulæ sæpe ex veris nasci, quod ad tres illas ecclesias attinet, S. Vigilius in Actis suis ad diem XXVI Junii, & in Actis sanctorum martyrum Ananiensium ad XXIX Maii in Opere nostro editis, legitur duas ecclesias condidisse; unam Tridenti ad portam Veronensem, in qua & ipse sepultus fuit, alteram in Valle Ananiæ in loco, ubi mox dicti martyres fuerant coronati; in qua utraque exstruenda Remedius illi potuit adjutor opibus suis fuisse. Tertia forte fuerit sacra ædicula; si verum est, quod Lectiones Summontorianæ asserunt, S. Remedium aliquam (quam basilicam liberalius appellant) in suum suorumque usum fabricasse.
[72] Progredior ad locum, in quo Sanctus vitam solitariam egisse, [Sanctus anachoreticam vitam duxit in valle Anania] ac beato fine terminasse creditur. Bartholomæus in Vita, a Tartarotto ex apographo Sangeorgiano accepta, de illo paucis sic meminit: Sanctus vero in Anania vixerat castrum serviens, vita & miraculis clarus quievit. Roschmannus, qui eamdem Vitam ex ipsomet codice Sangeorgiano nobis descripsit, paulo aliter legit hoc modo: Sanctus vero in Anania vixit. Castrum serviens, vita & miraculis clarus quievit. Utraque lectio vitiosa est, quam corrigendam crederem pro Castrum substituendo Christo, nisi alius ejusdem Bartholomæi locus suaderet, legendum potius esse apud Castrum. Etenim in Vita S. Vigilii apud eumdem Tartarottum rursus ait: Ut in ejus (S. Remedii) Gestis legitur, in ejus (S. Vigili Tridentina) dœcesi, apud castrum Tau, juxta locum, ubi passi sunt Sancti (martyres Ananienses) ad Dominum, cui devote servierat, cum sociis suis migravit. Eadem habentur in ejusdem sancti episcopi Actis interpolatis Coloniensibus apud Papebrochium tom. V Junii pag. 166. Consonant Lectionaria a Roschmanno laudata, in quorum primo seculi XIII, ut creditur, cella ejus assignatur apud castrum Tavoni, locum, ubi passi sunt Sancti: in secundo; Apud castrum Taoni juxta locum, ubi passi antedicti martyres: in tertio, sive Breviario: Apud castrum Eam (hæc vox ibi sic vitiosa est) juxta locum, ubi passi sunt Sancti.
[73] [non procul a loco martyrii SS. Sisinnii, Martyrii & Alexandri,] Ne longior sim, omnes, aut fere omnes, locum solitariæ vitæ mortisque S. Remedii statuunt non procul ab illo, ubi SS. Sisinnius, Martyrius & Alexander anno 397 a gentilium turba occisi crematique fuere, licet aliqui in nomine loci non nihil discrepent. Est autem locus ille in diœcesi ac principatu Tridentino, in valle Anania, ab aliis Anagnia & Anaunia nonnumquam dicta, Italis Val d'Annone & Val di Non. Pro ulteriori loci notitia audiamus denuo Roschmannum. Ms. Sangeorgianum (id est Bartholomæus in Vita S. Vigilii) non Tau, sed (quod de industria consideravi) Thaum dicit, & sic scripsit, Thav; quem charta singularis vallis Ananiæ in bibliotheca nostra publica, typis impressa, Taon, & alia V. C. Josephi Spergesii, ex oculari inspectione confecta, Tavon vocat, atque in vicinia templi & rivi S. Remedii collocat. Consentit Tartarottus in Memoriis eorumdem martyrum, ubi pag. 32 & sequenti de loco martyrii disputans, docet, Tavon villam esse plebis, sive parœciæ S. Zenonis, Italis Pieve di S. Zeno, corrupte sic dictæ pro S. Sisinnii; eidemque vicinam: quod hic breviter observatum volui, quia Ferrarius, num. 1 hujus Commentarii allegatus, habet, S. Romedii corpus in propria ecclesia in Plebe S. Zenonis asservari.
[74] [ubi seculo inchoato obiit.] In Tabula geographica Blaeviana principatus Tridentini, ecclesia S. Remedii inter duos rivos, qui infra conjuncti in fluvium Nucem vulgo Noce illabuntur, collocata est sesqui milliari Italico a Plebe S. Zenonis, quod an accuratum sit, noverint Tridentini. Vide etiam dicta superius in hoc Commentario num. 7 & sequenti. Elegit igitur Vir sanctus aptum vitæ anachoreticæ locum non procul ab eo, ubi S. Sisinnius cum duobus sociis pro laboribus apostolicis martyrium receperat, elegitque verisimiliter eo consilio, ut ex hac sacri loci propinquitate recentique martyrum memoria in sancto proposito suo novos indies animos caperet. Hinc vero collige, audiendos non esse, qui S. Remedii obitum eorumdem martyrio sine idoneo teste præmittunt, atque adeo ex horum dictis infirmari non posse meam de Jacobo comite suspicionem, quam ex S. Vigilii epistola præcedenti § exposui. Quanto tempore ibi vixerit, quove circiter anno excesserit e vivis, nemo veterum tradidit, nec ullum laudatur monumentum, ex quo id colligi queat. Temere igitur divinasse dicendi sunt auctor Vitæ Italicæ jam frequenter nominatæ, quique cum ipso mortem ejus anno 400 illigarunt. Mihi ex hactenus allegatis nihil verisimilius asseri posse videtur, quam illam seculo quinto aliquot annos inchoato accidisse. Diem 1 Octobris assignat Bartholomæus, quo etiam colitur in monasterio Sangeorgiano; sed in episcopatu Tridentino Officium ejus celebratur die XV Januarii.
[75] [Legitur duos socios habuisse,] Huc usque distuli de duobus Sancti sociis agere, ut, quæ ad illum pertinebant, expeditius fluerent. In Vita S. Vigilii per Bartholomæum, & in Ms. Coloniensi de illis hæc legere est. Inter hæc Remedius nobilis de Tauro cum sociis suis Abra * & David Romam perrexit, & rediens, ultra mille animas cum omnibus possessionibus S. Vigilio reliquit, &, ut in ejus Gestis legitur, in ejus diœcesi apud castrum Tau, juxta locum, ubi passi sunt Sancti, ad Dominum, cui devote servierat, cum sociis suis migravit. In Vita vero ipsius S. Remedii idem Bartholomæus scribit: Assumptis igitur sibi duobus, videlicet Abraham, qui cognominabatur Adeodatus, & David, cœpit Sanctorum limina peragrare &c; ac tandem de omnium trium obitu subdit: Sanctus … quievit Calendis Octobris; quem etiam socii fuerunt prosecuti. Fideles propterea supra sancta corpora ecclesiam fecerunt. Stephanus abbas Schirensis apud Raderum in Bavaria sancta illorum alterum famulum fecit, ita inquiens: B. Remedius cum quodam collega suo Abraham, cui cognomen fuit Deodatus, & famulo, David nomine, divino servitio incessanter instabat &c. Contra in Lectionibus Summontorianis ibidem editis dicuntur iidem socii fuisse duo nobiles juvenes, non infimi, Abraham scilicet & David.
[76] Similiter ambos nobiles divitesque appellat auctor Vitæ Italicæ, [quos quidam ex vitiosa Greveni annuntiatione] quam secutus est in suo Catalogo Sanctorum Italiæ Philippus Ferrarius ad Kalendas Junias, aliique. Quid horum verius sit, quis in tantis antiquitatis tenebris sine alio lumine edicat? Singularis est de his Greveni annuntiatio, quam ab Adamo Walasser in Martyrologio Germanico, Petri Canisii passim dicto, adoptatam fuisse, ostendi supra. Oportet Greveni verba ad Kalendas Octobres hic repetere. Item sanctorum confessorum Remedii, Abre, qui & Deodatus, David, discipulorum sancti Germani episcopi. Ecce non modo Abram & David, verum etiam ipsemet Remedius, S. Germani episcopi discipuli fuisse dicuntur; sed quis Germanus ille fuerit, non additur. Tartarottus, qui Acta S. Remedii vehementer oppugnavit, etiam hinc adversus illa argumentum cudit. Hunc Germanum posse alium esse negat, quam episcopum Autissiodorensem, vel Parisiensem; quorum cum prior natus sit anno 378, factus episcopus anno 418, mortuusque anno 448; alter autem anno 576 supremum diem suum obierit, observat, cum neutrius ætate componi posse, quæ de Abrahæ & Davidis societate cum S. Remedio, & morte, ante vel non multo post S. Vigilii martyrium obita, narrantur. Propterea credi vult, aut saltem verisimile facere, Abraham & Davidem discipulos fuisse alterutrius sancti Germani, & ab inepto scriptore, neglecta temporis ratione, S. Remedio imprudenter additos: nec obstare silentium biographorum utriusque sancti præsulis, qui etiam alia omiserunt.
[77] Quidni eodem argumento contendit etiam Remedium alterutrius episcopi discipulum facere, [ipsi abjudicare frustra conatur:] cum de omnibus eodem modo loquatur Grevenus? Imo cur non Grevenum potius erroris accusavit, quam Bartholomæum Tridentinum, tribus ferme seculis illo antiquiorem, vetustiora Acta laudantem, aliosque sibi consentientes habentem? Mihi verisimillimum, ne dicam, certum apparet, Grevenum venum vel unius puncti omissione, vel ex loco male intellecto in hunc errorem venisse. Grevenus sic legit: Item sanctorum confessorum Remedii, Abre, qui & Deodatus, David discipulorum sancti Germani episcopi. Imeri confessoris. Item &c. Sicut ipse Imerum hic, interposito puncto, a præcedentibus sejunxit, ita & nos Germanum sejungamus hoc modo: Item sanctorum confessorum, sancti Remedii, Abre, qui & Deodatus, David, discipulorum. Sancti Germani episcopi. Imeri confessoris. Item &c. Si sic legamus, Abram & David non alterius, quam Remedii discipuli fuisse dicendi erunt, nihilque habebunt cum S. Germano illo commune. Ne vero isthæc a me gratis dicta autumes, observa, hac eadem die in variis Martyrologiis annuntiari translationem, in aliis depositionem S. Germani episcopi Autissiodorensis, atque hinc facile accidere potuisse, ut Grevenus in aliquo apographo nudam S. Germani episcopi annuntiationem, eo, quo dixi, modo post S. Remedium & discipulos, omissa vel detrita interpunctione, inveniens, crediderit, istos S. Germani discipulos fuisse.
[78] [de eorumdem cultu nobis non constat.] Profecto nemo, qui veterum Martyrologiorum apographa pervolvere consuevit, ignorare potest, quam frequenter per hujusmodi incuriam describentium Sancti a veris locis avulsi ad alienas classes referantur. Quale apographum hic secutus Grevenus sit, non comperi, diversum tamen fuisse ab Auctariis Usuardinis, quæ Sollerius in Martyrologio suo Usuardi recensuit, liquet ex annuntiatione Imeri confessoris, quæ ab illis omnibus abest. Frustra ergo Tartarottus Abram & Davidem, velut alterutrius S. Germani discipulos, S. Remedio inepte attributos fuisse, persuadere conatus est ex hoc Greveni loco, ad quem confirmandum nec testimonium aliquod vetustius, nec rationem solidam, nec denique ex recentioribus aliquem, præter Walasserum, potuit producere. Quam ob rem equidem non video, cur duos illos S. Remedii socios, qui sine ulla ejusdem Sancti laudis jactura prætermissi fuissent, gratis confictos esse, credamus. Non idcirco tamen illis inter Sanctos Beatosque locum in Opere nostro dare audemus; quia aliunde nihil comperi, quod eorumdem cultum probet. Bartholomæus quidem ait, supra omnium trium sancta corpora ecclesiam a fidelibus exstructam fuisse; sed hoc quoque ad horum duorum cultum asserendum non sufficit, cum ecclesia hæc hodieque solius S. Remedii titulum gerat, neque sociis umquam dicata fuisse legatur; ut adeo sepultura quidem omnibus tribus communis, non cultus dici posse videatur.
[79] [Pro fabulis habenda sunt, quæ de avibus tegulas alio ferentibus,] Nunc breviter percurramus quædam alia Bartholomæo ignota, aut certe prudenter ab eo præterita, quæ ab aliis de Sancto nostro referuntur. Non tamen curabo omnia, a recentioribus ex meris conjecturis sine ullo fundamento insuper adjecta, commemorare; quod non minus tædiosum, quam inutile, futurum esset. Pro fabulis sine dubio habenda sunt, quæ de ipso cellam suam construente leguntur apud Raderum in Lectionibus Summontorianis hoc modo: Nam tunc in quodam minori scopulo, non longe ab isto (in quo deinde exstruxit) ædificare ipsam basilicam intendens, vidit & probavit ex judicio Dei, illum locum non esse dignum hospitio tanti Cultoris Dei. Et in signum hujus aves non parvæ de ipso minori scopulo tegulas ligneas & alia cum rostris portabant ad eundem eminentem scopulum, ubi nunc est ipsa basilica constructa. Commenti speciem etiam habet historia ursi, in iisdem Lectionibus relata, & ab auctore Vitæ Italicæ Tridentinæ, aliisque adoptata, cujus hæc summa est. Equum, quo solebat S. Remedius ob attritas senio aut valetudine corporis vires uti, ursus devoravit, cum ille propinquam mortem præsagiens, constituerat ad S. Vigilium postremo accedere.
[80] [de urso, devorati equi vices subeunte,] Mandat discipulo suo Davidi, ut injecto freno ursum adducat, equi vices subiturum. Paret hic; obsequitur ursus, eique Sanctus insidens, Tridentum progreditur, per viam precibus suis energumenam dæmone, atque alteram puellam febribus liberans: quæ omnia etiam in icone æri incisa, quam excusam habeo, exhibentur. Raderus cum narrationem illam suspectam haberet vel eo maxime ex capite, quod tam prodigiosa ursi vectura parum conveniret Viro sancto, popularem auram ac miraculorum speciem sedulo declinanti, maluit ursum illius sarcinulæ baiulum facere, adducto in exemplum urso altero, qui idem obsequium S. Corbiniano Frisingensi episcopo præstitisse legitur in hujus Vita ab Aribone, ejusdem sedis antistite scripta, quam a nobis editam habes ad diem VIII Septembris, quo colitur. Ita etiam visum est pictori, vel quisquis pingi curavit tabulam, in summo altari sacelli Choltitzensis in Bohemia expositam, de qua vide dicta ad num. 45. Ego, ut paucis mentem meam edicam, Remedianus iste ursus, sive illum ipsius Sancti, sive ejusdem sarcinulæ vectorem facere malis, cum idoneo careat auctore, fidem nullam meretur. Eodem vitio solummodo laborant energumenæ atque febrientis curationes, rationes, quæ aliunde nullam difficultatem patiuntur, & in genuinis Sanctorum Actis satis frequentes sunt.
[81] Fabulas rursus sonant tintinnabulum, ecclesiæque per angelos consecratio, [de tintinnabulo sponte sonante, ecclesiaque ab angelis consecrata,] quæ in eadem Vita Italica leguntur. Nimirum dicitur S. Remedius S. Vigilio vale dicens, instantemque mortem suam prænuntians, promisisse fore, ut in supremo suo agone tintinnabulum, quod iste habebat, sponte sua sonitum ederet, idque prodigium trino sonitu reipsa accidisse. Hoc signo accepto, sanctus episcopus (si eidem scriptori creditur) una cum tribus discipulis suis, postea martyribus, Sisinnio, Martyrio & Alexandro, ad cellam ejus mox profectus, mortuum cum solemnibus exsequiis in parva ecclesia, quam ipsemet vivens erexerat, tumulavit, constituitque ecclesiam illam postridie consecrare. Verum eadem nocte a quodam venerabili viro excussus e somno & ad ecclesiam missus, vidit eam & altare ejusdem ab angelis dedicari. Ita fere in Vita: in Lectionibus Summontorianis utrumque miraculum a Sancto promittitur, factumque esse, haud dubie credi voluit auctor. Utrumque etiam aliquot recentiores sine crisi admiserunt: at nemo, credo, mirabitur, quod ego antiquiores vades requiram, quam sint anonymus ille Tridentinus, seculi XVII scriptor, ignotæque mihi, sed certo non satis idoneæ ad fidem faciendam ætatis, Lectionarii Summontoriani compilator.
[82] Nihilominus fatendum est, prædictam ecclesiæ consecrationem, [quidam alii narraverunt.] velut ab angelis factam, Kalendario Tridentino-Veronensi, quod Tartarottus edidit, initio mensis Junii, ut supra memini, inscriptam esse verbis, quæ subdo. Nota, quod semper prima Dominica mensis Junii est Consecratio angelica felicis & devotæ capellæ S. Romedii in valle Anania diœcesis Tridentinæ. Laudatum Kalendarium, judice Tartarotto, exaratum quidem est inter annum Christi 1255 annumque 1313; sed additamenta seu interpolationes, inter quas ista annuntiatio est, alia manu facta, non sunt antiquiores seculo XV. Si ita est, nequit illa quidquam ponderis dictæ narrationi addere, ac forte auctorem habet, qui veteri annuntiationi Dedicationis ejusdem ecclesiæ, quam aliunde didicerat, ex Lectionario Summontoriano adjecit vocem Angelica, quia nempe illam ab angelis peractam in illo legerat. Dixi: Veteri annuntiationi dedicationis, quam multo antiquiorem esse, non ambigo; quamque in eodem Lectionario recte affixam esse Dominicæ primæ mensis Junii, videre licet superius § 1.
[Annotata]
* al. Abia
§ VI. Expenduntur ac refutantur argumenta, quibus Castellanus & Tartarottus probare conati sunt, S. Remedium Tyrolensem esse S. Remigium Remensem antistitem.
[Respondetur ad argumenta, quæ Tartarottus] Præter ea, quæ in Actis improbavimus, multo plura improbavit Tartarottus; & ita quidem, ut non modo Acta ipsa, tamquam ex aliorum Sanctorum Vitis consuta, nullius prorsus fidei facere voluerit, verum etiam in dubium vocare, an Sanctus ille Remedius Tridentinus exstiterit umquam. Quæ vero objicit, ea partim omnes Sancti Vitas, partim Raderiana tantum monumenta, aliorumve particularia asserta impugnant. Contra omnia faciunt rationes, quas ab antiquiorum monumentorum silentio, a non cultu ejus in diœcesi Brixinensi, ab ipso Sancti nomine Remedio, ac diebus, quibus colitur, repetiit. Silentium arguit primo, quod, licet ab aliquibus Bavarus dicatur, tamen diligentes scriptores rerum Boicarum, Vitus Arenpeckius, Bernardus Noricus & Wiguleus Hundius de illo non meminerint; imo nec Marcus Velserus de eodem alia noverit, quam quæ didicerat ex Pincio: secundo quod neque in vetustis Martyrologiis, neque apud veteres Vitarum Sanctorum collectores, Jacobum de Voragine, Petrum Calo & Petrum de Natalibus, ulla de eodem exstet mentio. Non inquiro, an & quantum e re trium priorum fuerit S. Remedii meminisse; at certe illis omnibus antiquior est Bartholomæus Tridentinus, qui Vitam etiam vetustiorem laudavit. Scripsit Bartholomæus ante medium seculum XIII; Bernardus Noricus seculo XIV, Arenpeckius sub finem XV, Hundius denique XVI.
[84] [a silentio veterum & non cultu objecit.] Bartholomæo juniores etiam sunt a Tartarotto laudati Vitarum compilatores; e quibus Jacobus de Voragine scripsit post medium seculum XIII, Petrus Calo forte usque ad annum 1310 vel etiam serius supervixit; Petrus de Natalibus scripsit post medium seculum XIV. Exstabat ergo horum temporibus Vita S. Remedii, neque ex eorumdem silentio aliud inferri potest, quam quod ille non fuerit e celebrioribus Sanctis, quorum Acta latius innotuerant. Quod ad Martyrologia attinet, fateor, me vetustius, in quo ille memoretur, non habere, Hagenoyensi, quod Sollerius noster primum anno 1412 scriptum esse censuit: cultum tamen ejus multo antiquiorem probant tum dicta §§ 1 & 2 tum ecclesia ejusdem nomini sacra, quam Bartholomæi tempore jam exstitisse, Tartarottus ipse agnovit, & cujus initium non assignavit, nec assignare potuit. Cur Sabionensis, deinde Brixinensis diœcesis, in qua natus dicitur, illum non colat, & an numquam coluerit, ipsa viderit: at certe colitur, multisque seculis cultus fuit in duobus ejusdem diœcesis locis, scilicet in pago Taur & in monasterio Sangeorgiano; colitur item per universam diœcesim Tridentinam Officio annuo, ac peculiari præterea veneratione in valle Anania, in qua eremiticam vitam duxit, & beato fine coronavit. Pergamus ad argumentum, quod idem clarissimus Tartarottus a Sancti nomine & diebus cultus formavit.
[85] Observat itaque, S. Remigium Remensium antistitem a variis antiquis etiam Remedium appellari; [Idem scriptor persuadere conatus est, hunc Remedium esse S. Remigium Remensem,] eumdem ab Hincmaro in Vita ejus, & a Flodoardo in Historia ecclesiæ Remensis mortuum dici die XIII Januarii; & nihilominus festum ejus in Martyrologiis ordinarie signari ad Kalendas Octobris, in aliis ad diem XV Januarii. Simili modo, ait, S. Remedii Tridentini obitum ab aliquibus referri ad diem XIII Januarii, festum tamen ejus per diœcesim Tridentinam celebrari die XV ejusdem mensis. Præterea translationem S. Remigii Remensis coli Kalendis Octobris, quo eodem die Bartholomæus & alii S. Remedium Tridentinum obiisse scribunt, hujus obitus diem cum die translationis illius confundentes. His præmissis, concludit, omnino dicendum esse, vel ea, quæ hac super re de S. Remedio Remensi leguntur, commenta esse, & ex Actis S. Remedii Tridentini accepta; vel contra, quæ de S. Remedio Tridentino dicuntur, mutuata esse ex monumentis ad S. Remedium Remensem pertinentibus. Primum admitti posse merito negat, ac proinde statuit, pro figmentis & aliunde arcessitis habenda esse, quæcumque de S. Remedio nostro hac in parte habemus.
[86] Hinc ulterius arguit, verum mortis illius festique diem omnibus retro seculis ignotum fuisse hodieque esse; [fabulis deformatum; quod etiam Castellano visum est:] quod eo magis mirandum fore notat, si ille fuisset primus confessor & protector Tyrolis, veraque essent prodigia, quæ in ejusdem morte contigisse narrantur, quibus hæc multo celebrior, quam S. Remigii Remensis obitus, necessario evasisset. Hisce omnibus laudatus scriptor non obscure insinuat, S. Remedium Tridentinum videri sibi eumdem esse cum Remensi, sed fabulosis gestis ex aliorum Sanctorum Vitis inepte corrasis plane deformatum. In hac opinione præeuntem habuit Claudium Castellanum in Observationibus ad primum bimestre Martyrologii Romani, Gallice versi, pag. 231, ubi illam veluti minime dubiam asseruit verbis, quæ ex Gallicis Latina subnecto. Tridenti ecclesia est, dicta S. Romegii (Gallice dite Saint-Romege.) Hunc Sanctum diversum esse a S. Remigio (Remensi) credidit Ferrarius, cum ipsum Confessorem Tridentinum appellet, Latine Romedium nominans. Sed cum ipsemet dicat, eum mortuum esse die XIII Januarii, ejusque festum agi die XV; legaturque etiam honorari die 1 Octobris, ut Raderus scribit in sua Bavaria sancta, ubi ipsum non noscens, Romedium appellavit; Cumque Bollandus eumdem Remedium dictum repererit, ut liquet in Prætermissis ad XV Januarii; quis non videat, hunc ipsum esse S. Remigium (Remensem) qui in variis Mss., etiam Remensibus, legitur nominatus Remedius; cum qua voce nomen Remy (ita Galli vocant Remigium) majorem analogiam habet, quam cum voce Remigius.
[87] Favit etiam Sollerius noster, dum in Auctariis Usuardinis ad Kalendas Octobris istam codicis Hagenoyensis annuntiationem, [quorum rationes petitæ a synonymo utriusque vocabulo,] In episcopatu Tridemiensi, sancti Remedii confessoris, sic excepit: Nec Tridemiensi intelligo, nec Tridentinensi, ut alii loquuntur; lectoremque suum sine ulteriori examine ad datum Castellani locum remisit. Sed meum nunc est rationes ab istis duobus allegatas librare. Sanctum Remensem episcopum Remigium a variis antiquis Remedium etiam appellari, ostendam in illius gestis hoc ipso die illustrandis. Ibidem similiter docebo, felicem ejusdem obitum ab Hincmaro Flodoardoque diei XIII Januarii affigi, eodemque die, ac etiam biduo post, necnon Kalendis Octobris, memoriam in Martyrologiis celebrari. Diœcesis Remensis patronum suum die XIII Januarii cum festo in populo colit; ubi vero extra illam diœcesim die XV ejusdem mensis honoratur, id fit, quia dies XIII impedita est Octava Epiphaniæ Domini, ut necesse fuerit, festum ejus transferri. Kalendis Octobris celebratur translatio corporis ejus, ut etiam notat Martyrologium Ecclesiæ Romanæ, quæ cum omnibus ritum suum sequentibus eodem die annuo Officio ipsum honorat.
[88] [& communibus diebus cultus &c,] Jam ut ad S. Remedium Tridentinum veniamus, negat Roschmannus, illius obitum ab ullo, præterquam a Ferrario, ad diem XIII Januarii referri; neque ego ullum præterea reperi; ceteris omnibus emortualem diem silentibus, aut cum Bartholomæo signantibus ad Kalendas Octobris. Nisi ergo mendum typothetarum sit, dicendus est Ferrarius hic lapsus memoria esse. Ita concidit argumentum a die obitus petitum: nullum enim alium scriptorem pro morte S. Remedii Tridentini diei XIII illiganda laudarunt. De cultu fatendum est, S. Remedium duos dies, diverso tamen modo, communes habere cum S. Remigio Remensi. Hujus præcipua festivitas apud Remenses agitur die XIII Januarii, velut ejus emortuali; quo die S. Remedius Tridentinus nec colitur, nec obiisse dicitur, nisi per errorem a Ferrario. Colitur autem hic die XV Januarii per universam diœcesim Tridentinam, & in pagis Taurensi, Tulfes, & Rinn, diœcesis Brixinensis, cujus etiam Kalendariis memoria ejus eo die dudum inserta fuit.
[89] [sedulo expenduntur,] Eodem quidem die etiam S. Remigius Remensis annuntiatur in aliquot apographis Hieronymianis & ex his apud Grevenum; notatque Florentinius, illum tunc coli a Cartusianis Coloniensibus; sed hi festum illud justa de causa a propria die sua transtulerunt, ut dicam in S. Remigio; ac forte ex pari alicujus singularis loci consuetudine ejusdem sancti episcopi memoria in supra dictis apographis ad alienum alias locum relata est. Superest tertius dies a laudatis scriptoribus objectus, ad Kalendas scilicet Octobris, qui celebribus translationibus Remigii Remensis sacer est, & quo propterea festum illius in Romano Breviario recolitur. Eodem illud solemniter celebrant, dudumque celebrarunt Sangeorgiani Benedictini in diœcesi Brixinensi, soli a ceteris discrepantes. Quæ causa sit, ignoro; neque facile dictu est, an hi diem istum elegerint ex Bartholomæo Tridentino, a quo is Sancto emortualis fuisse traditur, an contra Bartholomæus ex eodem festivo die emortualem fixerit. Interim pro XV Januarii major stat verisimilitudo ex annuo cultu in universa diœcesi Tridentina, cujus nescitur initium. Ad hæc potuit etiam peculiaris ratio fuisse, ut in Sangeorgiano monasterio, alio, quam alibi, die festum illud ageretur; verbi gratia, quod Kalendis Octobris ibi forte facta fuerit reliquiarum illius exaltatio, quodve mense Januario difficilior esset adventantibus accessus ad monasterium, in loco horrido inter Alpes præcipiti rupi impositum; aliave similis ratio mihi ignota.
[90] [ostenditurque, ex his nihil posse convinci] Tandem si synonyma vocabula Sanctorum, qui aliunde satis distincti iisdem diebus coluntur, ad tam graves suspiciones sufficiant, quid dicemus de Martyrologio Romano, quod plura hujus generis exempla suppeditat? Ex Alexandris duos illud habet die VI Januarii, duos die IX Februarii, duos XXIV Martii, duos III Maii, duos alios VI Junii, duos Aarones I Julii, duos Cassianos XIII Augusti &c. Etiam minus roboris habet, quod Tartarottus addit de die obitus S. Remedii ad nostra usque tempora ignoto. Licet enim nunc de eo non constet, unde probabit, eumdem omnibus retro seculis ignotum fuisse? Et quid tantopere mirandum in Remedio, quod etiam in celeberrimis Sanctis sæpe contingere novimus? An quia fuit primus confessor & protector Tyrolis? Ita scilicet ipsum vocat solus Petrus Tecinus, nostri seculi scriptor; & aliunde non apparet, cur hi tituli certum ejusdem obitus diem ad nostra usque tempora necessario servare debuissent. An quia prodigia, quæ in ejus morte contigisse dicuntur, eam celebriorem, quam Remigii Remensis obitum redditura fuissent? Verum hæc non leguntur apud Bartholomæum, ceteris, quos novimus, antiquiorem, ac proinde pro adjectis fabulis possunt haberi. Fabulas tamen esse, frustra quis probare niteretur ex sola illa, quæ futura fuisse dicitur, prætensa mortis majori celebritate.
[91] Judicet nunc æquus lector, quam verisimile sit, [adversus sententiam oppositam.] ex celeberrimo Remigio Remensi fictum in Tyroli esse Remedium nostrum; nimirum ex Gallo Rhætum, ex episcopo laicum, ex Francorum in Galliis apostolo solitarium in agro Tridentino. Judicet, an prudentis sit ob allatas rationes hujusmodi fictionem asserere adversus traditionem, cujus initium nescitur, sed quam medio seculo XIII jam viguisse, ex Bartholomæo constat; judicet, inquam, an prudentis sit, tam crassum errorem affricare universæ diœcesi Tridentinæ, quæ Remedium suum annuo Officio Confessoris non Pontificis honorat; imo & Brixinensi, cujus æque ac Tridentinæ antistites ejusdem reliquias publicæ venerationi exponi ac solemniter coli permittunt, & a multis seculis permiserunt. Atqui tamen hæ reliquiæ nequeunt dici esse S. Remigii Remensis, cujus corpus Remis integrum in magnifico mausoleo asservatur. Tartarottus, ut tam mirabilem personæ commutationem minus a vero abhorrentem faceret, ad exempla recurrit.
[92] In fastigio montis Osopi in ditione Forojuliensi est quædam sacra ædicula, [Alia argumenta, quibus idem Tartarottus] S. Columbæ dicata, quæ ut virgo martyr ab immemorabili tempore ibidem invocatur, & cujus caput venerationi exponitur ac solemniter circumfertur quotannis Dominica secunda Julii. Illustrissimus Justus Fontanini, cum anno 1717 ad eam se contulisset, invenit ibi epitaphium, quod sic habet: Columba, seu potius Coluba, virgo sacrata Dei, ibidem deposita Opilione V. C. consule, id est, anno Christi 453; crediditque, S. Columbam ibi cultam eam esse, cujus erat epitaphium, non autem celebrem Senonensem; atque hanc opinionem suam commentario subinde illustravit. Subdubitavit tamen postea ipsemet, teste Tartarotto, petiitque, ut Majores mei eam rem non moverent; & hi Columbam illam inter Prætermissos ad diem V Augusti reposuerunt, dilato examine in diem XXXI Decembris, quo S. Columba Senonensis colitur. Jam quid in rem suam hinc concludat Tartarottus, audiamus. Si (inquit verbis Italicis) celebris iste vir litteratus non solidiori fundamento, quam quo dictum est, nixus, novam in Forumjulii Sanctam induxerit, mirandum non esset, si simili aut etiam minori celebris Sanctus in episcopatum Tridentinum invectus fuisset. Rationem allegat piam quidem sed nimis credulam plebis temporibus barbaris simplicitatem & ignorantiam, atque ipsius etiam cleri Tridentini inscitiam tantam, ut circa finem seculi X nullus in eo dignus reperiretur, qui episcopalem cathedram teneret, sed alius aliunde fuerit arcessendus &c.
[93] [persuadere conatur, S. Remedium Tyrolensem] Tum denuo sic prosequitur: Jam vero quid miri esset, si istis aliisve similibus temporibus Vitæ S. Remedii faciendæ occasionem dedisset vetus aliquod sacellum, in valle Anania S. Remigio Remensi dicatum, in quod quidam antiquus comes de Thaur, aliusve ejus regionis vir illustris, post auctam donis suis Tridentinam ecclesiam, se receperit ad exigendos dies suos extremos, in eoque sepeliri voluerit? Huic suspicioni suæ favere credit, quod Michaël Angelus Mariani in Vita anno 1678 Tridenti edita scribat, Sancti reliquias non in ara principe quiescere, sed retro aram ecclesiæ in loco recondito instar Sanctuarii, honorari altare Sancti cum arca reliquiarum ejus. Huc pariter facere putat, quod apud Raderum in Lectionibus Summontorianis dicatur Remedius, dum viveret, ipsemet sepulcralem arcam suam sibi parasse; nempe, ut opinor, quia hæc cura Tartarotto visa est potius alterum pium comitem, quam sanctum anachoretam decuisse. Utque verisimilius faciat, vetus istud in valle Anania sacellum antiquitus habuisse patronum Remigium, Remorum episcopum, meminit de altero sacello, eidem Sancto, prout asserit, Veronæ olim dicato.
[94] [non esse alium, quam S. Remigium Remensem,] Refert & aliud exemplum nimiæ levitatis seu temeritatis in tutelari Sancto mutando: suis temporibus in ecclesia vallis in Gardumo, SS. Felici & Fortunato martyribus sacra, nonnullos tentasse horum priori Sancto substituere ignotum quemdam Felicem, quem suspicatur fuisse virum quempiam illustrem, Remedio nostro similem, in eadem sepultum. Addit tertium ex Muratorii Dissertatione 48 in Antiq. Italic. pag. 256, ubi ille narrat, in territorio S. Cæsarii, diœcesis Mutinensis, a bardis rusticis fuisse cultam quamdam sanctæ mulieris iconem, quam S. Albergam appellabant, quæque non aliunde, quam ex eorumdem cerebris, nata erat, quod eo loci olim fuisset pium peregrinorum pauperum hospitium: nam hospitium Italicis albergo dicitur. Quartum producit ex Joanne Mabillonio, in suo Itinere Italico pag. 145 asserente, Urbanum VIII summum Pontificem ab aliquibus Hispanis rogatum, ut ad promovendum cultum Sancti, cui nomen erat Viar, negasse id facturum se, nisi sibi constitisset, quis iste Sanctus esset, & quo titulo pro tali haberetur. Allatum tunc esse lapidem inscriptum his vocibus: S. VIAR; & a peritis judicatum, fragmentum esse inscriptionis, in quæ quidam PRÆFECTUS VIARUM legebatur.
[95] [& reliquias ibi cultas, cujusdam alterius esse,] Denique quia noverat Tartarottus, reliquias, quæ S. Remigii Remensis esse non possunt, velut S. Remedii in diœcesibus Tridentina & Brixinensi publico cultu honorari, recurrit ad inconsultam superstitiosamque veterum in Sanctorum reliquiis quomodolibet comparandis aviditatem levitatemque; insinuans scilicet, prædictas reliquias videri sibi non S. Remedii esse, sed alicujus ignoti comitis de Thaur, aut alterius illustris viri, in sacello S. Remigii Remensis in valle Anania olim sepulti. Atque hæc præcipua sunt, quæ Tartarottus ad persuadendam S. Remedii Tridentini cum sancto Remorum episcopo Remigio confusionem produxit: quæque an satis valida sint, paucis inquiramus. Rationes, quibus illustrissimus Fontaninus aliquando inductus fuit, ut Columbam vel Colubam in monte Osopo sepultam, ejusdem sacræ ædis patronam esse crederet, quæque deinde ipsimet non sat solidæ apparuerunt, ad præcitatum diem XXXI Decembris poterunt examinari.
[96] Interim, quod huc spectat, exemplum hoc plurimum differt ab eo, [velut minime solida] ad quod persuadentum a Tartarotto adhibetur. Quis enim non videat, quam diversa sit in utroque casu personæ mutatio. Fontaninus Columbam sacræ ædis patronam non satis notam, sed ut virginem martyrem ibi cultam, divinare volens, opinatus est, eam, quæ in reperto ibidem epitaphio dicebatur Columba vel Coluba virgo sacrata Dei, ejusdem ædis patronam potius esse, quam Senonensem, vel quamlibet aliam; favebantque ei nomen, locus sepulturæ, & honorifica inscriptio lapidis, si omissum titulum Martyris excipias, qui quo improprio modo eidem olim dari potuerit, indicavit in laudato Commentario suo pag. 91. Contra vero in causa Remediana debuisset celeberrimus ille Remigius, Remorum episcopus, & Francorum gentis patronus, in Martyrologiis celebratissimus, in ipsa sui nominis ecclesia in eremicolam agri Tridentini (nescitur, quo tempore, aut a quo) subito commutatus fuisse, ossaque viri cujusdam illustris, in eadem tumulati, sanctoque tutelari substituti, pro sacris reliquiis publicæ venerationi exposita fuisse, spectante & approbante clero & episcopis diœcesium Brixinensis & Tridentinæ.
[97] Exaggeret, quantum ratio patitur, Tartarottus sequiorum temporum simplicitatem, [refutantur.] reliquias obtinendi immodicam cupiditatem, ac cleri inscitiam; ejus tamen generis errores geminæ diœcesi appingendi non sunt sine solidioribus argumentis: docuitque diffidentia sua Fontaninus, nostri quoque temporis eruditos criticos, dum veteres minus æquo æstimant, nova veri specie posse falli. Nihilo plus prosunt, quæ de quorumdam conatu pro ignoto Felice in locum cognominis sancti martyris substituendo, quæque de commentitiis sanctis Alberga & Viar commemoravit, pro quibus dissimillima erat ratio, longeque impar cultus auctoritas & vetustas. Denique non video, quid ipsum juvare possit sua observatio num. 93 posita ex Mariano & Radero de situ corporis S. Remedii in ecclesia Ananiensi, arcaque ab ipsomet facta: nam & locus ille sacro corpori religiose servando idoneus est; & quid piaculi esset, si Sanctus ipsemet sepulcralem arcam sibi vivus parasset? Verum hac de re nihil legitur apud Bartholomæum, uti ex Vita patebit.
VITA
Auctore Bartholomæo Tridentino.
Ex Ms. monasterii S. Georgii in Tyroli.
Remedius vel Romedius Conf., in agro Tridentino (S.)
BHL Number: 7142
AUCTORE C. S.
Remedius vir nobilis, ex Bavaria ortus, Taurense castrum in valle Oeni fluminis, cum multis aliis divitiis possidebat a. Audivit autem Dominum dicentem: Vade, & vende omnia, quæ habes, & da pauperibus: assumptis igitur sibi duobus, Abram b, qui cognominabatur Adeodatus, & David, cœpit Sanctorum limina peragrare. Hæc autem in Sanctorum ecclesiis ei familiarior oratio erat: Domine Jesu Christe, istis & omnibus Sanctis pro nobis apud tuam misericordiam patrocinantibus, ne despicias nos; sed ab omni sæculari negociatione & diabolica illusione & impedimento eripias nos, & nobis c, Domine, ne elongeris; sed promta voluntate nos ad serviendum tibi confortare digneris. Et d audivit, Dominum potestatem ligandi & solvendi B. Petro contulisse: & primo petiit Romam, indeque rediit Tridentum, ubi tum B. Vigilius e episcopatum tenebat, quem his verbis salutavit: Ave gemma præsulum, episcope, & tuæ pietatis vultu nos respice. Quem præsul, ut erat alacer, alacri vultu in eum respiciens, sedere fecit; & verbo vitæ præmisso, S. Remedius bn f mille homines cum castro Taurense & ecclesiis, & omnibus suis attinenciis episcopatui Tridentino contulit. Ecclesiæ etiam Augustensi multa reliquit g. Sanctus vero in Anania vixit. Castrum serviens h, vita & miraculis clarus quievit Calendas Octobris, quem & socii sunt prosecuti i. Fideles propterea supra sancta corpora ecclesiam fecerunt k, quam dum architectus cooperiretur l, a summo usque in amnem m labitur, & turba properante, ut colligant & sepeliant, ecce, hominibus n, quem non solum [mortuum o] sed & comminutum quærebant, cum serica & assia occumbit p, & Deum laudans, opus complevit. Multa & talia signa per eum Dominus operatur q.
ANNOTATA.
a Seculo quarto, quo S. Remedius floruisse creditur, verisimiliter nondum exstitisse castrum Taurense, ac multo minus comitatus titulo tunc insignitum, & ab eodem Sancto hereditario jure, ut alii volunt, possessum fuisse, dixi in Commentario prævio § 4, ubi etiam de loco illius natali, aliisque ad personam ejus spectantibus actum est.
b Hanc Vitam edimus, sicut a clarissimo Roschmanno ex codice Sangeorgiano transcriptam accepimus. Tartarottus eamdem ex ejusdem codicis apographo excudit, subinde cum aliqua discrepantia vocum. Hoc loco ille legit: Abraham. De his duobus Sancti sociis vide dicta in Commentario a num. 75.
c Apud Tartarottum rectius legitur: A nobis.
d Ibid. Etiam.
e De Vigilio episcopo Tridentino & martyre actum apud nos est ad 26 Junii. Martyrio coronatusfuit anno 400 vel 405.
f Ita in codice Sangeorgiano legi, expresse observavit Roschmannus. Tartarottus habet bis; forte tamen ista vocula contracta pro bene posita est.
g Nihil de hisce omnibus legere est in sincerioribus Actis S. Vigilii; sed Coloniensia a Papebrochio nostro ad præcitatum diem Junii in Annotatis ad cap. 1 laudata sic habent: Inter hæc Remedius nobilis de Tauro cum sociis suis Abia & David Romam perrexit; & rediens ultra mille animas cum omnibus suis possessionibus S. Vigilio reliquit. Quid de hisce donationibus censendum sit, exposui in Commentario prævio § 5.
h Tartarottus hanc vitiosam periodum sic recensuit: Sanctus vero in Anania vixerat castrum serviens. Bartholomæus Tridentinus in Vita S. Vigilii & mox laudatum Ms. Coloniense verbis præcedenti numero recitatis subdunt: Et (ut in ejus Gestis legitur) in ejus (S. Vigilii) diœcesi apud castrum Tau, juxta locum, ubi passi sunt Sancti (martyres Ananienses) ad Dominum, cui devote servierat, cum sociis suis migravit. Ceterum pro notitia loci, ubi Sanctus vitam solitariam egit obiitque, adi Commentarium § 1 num. 7 & 8, & § 5 a num. 72.
i Eo die etiam colitur in monasterio Sangeorgiano, in quo insignes ejusdem reliquias honorari, dictum est §§ 2 & 3; sed in diœcesi Tridentiana & alibi die 15 Januarii.
k Exstat hodieque eo in loco ecclesia S. Remedio dicata, cujus dedicatio quotannis Dominica prima Junii celebratur. De fabulis, quas alii de eadem ejusdemque dedicatione &c commenti sunt, egi in Commentario num. 79, 81 & 82. Etsi vero Sociorum corpora a Bartholomæo etiam sancta hic vocentur, quia tamen de eorumdem cultu nihilreperi, judicavi illos in Prætermissis tantum memorandos esse.
l Apud Tartarottum rectius est: cooperiret.
m Vocatur hic hodieque Amnis S. Remedii, teste Roschmanno in Annotatis suis.
n Tartarottus habet: Is.
o Vocem mortuum, quæ desiderabatur, supplevi ex Tartarotto.
p Ita etiam est apud Tartarottum; sed haud dubie substitui debet: occurrit. Pro serica & assia ille posuit: securi & ascia; at forte pro serica substituenda est serra.
q Eodem modo etiam terminatur apud Tartarottum.
DE S. ROMANO MELODO DIACONO CONFESSORE
CONSTANTINOPOLI
Circa annum D
SYLLOGE
Ex Menologiis aliisque Fastis maxime Græcorum.
Romanus Melodus, diaconus Conf. Constantinopoli (S.)
AUCTORE C. B.
Menologium, quod e Græco Latinum reddidit Sirletus, Typicum S. Sabæ, [Memoria Sancti in fastis sacris;] Menæa atque alii omnes fere sacri Græcorum Fasti tum excusi, tum manuscripti atque apud nos asservati, hodie S. Romanum diaconum annuntiant, atque ob hymnorum ab ipso compositorum & copiam & elegantiam Melodi vel Poëtæ titulo aut alio æquivalenti ut plurimum exornant. Græcis se adjunxit Ferrarius in Catalogo Generali, & novissime Castellanus in Martyrologio Universali, adeo ut mirum videri queat, quod Eminentissimus Baronius, licet multos alios ex laudato Sirleti Menologio in Fastos Latinos traduxerit, nostrum tamen Sanctum Martyrologio Romano inserendum non putarit. Qua ratione ad sic arbitrandum inductus fuerit vir eruditissimus, penitus ignoro: quæcumque ea sit, donec in medium prolata, firma agnoscatur & solida, nolim ego prætermittere Romanum Melodum, quem in tot sacris Fastis summo consensu Sanctis annumeratum invenio, quemque inferius dicenda ostendent ecclesiastico cultu olim honoratum fuisse, atque etiam hodiedum a Græcanici ritus orthodoxis honorari.
[2] Itaque quæ de Sancto sparsim scripta inveni, in unum colligo, [hæc a Ferrario Beryti,] atque nonnullis annotationibus præmissis elogium ex Menæis subjicio, cui cum omnino fere consonet Menologium Basilianum, ut Græce extat, idem, quod de illo dicetur, de hoc etiam dictum debet intelligi. Ferrarius mox laudatus in Catalogo Generali S. Romani memoriam Beryti, quæ est urbs maritima in Phœnicia, Syriæ provincia, inepte collocat, unice procul dubio quod in Fastis Græcis legatur fuisse Berytanæ ecclesiæ Diaconus; nec enim aliud occurrit, quod ipsum in hanc opinionem potuerit inducere, cum sanctus Confessor neque Beryti natus sit, neque defunctus, nec porro ex ullis monumentis pro ejus singulari cultu in dicta civitate quidquam habeatur. Ferrarium secutus fuerat Castellanus in Martyrologio Universali, sed postea in Supplemento ad idem Martyrologium meliori notitia instructus Sancti commemorationem recte consignavit Constantinopoli, ubi cum felici & immortali vita hanc mortalem commutavit, cultuque, ut ex dicendis palam fiet, Sanctis proprio fuit affectus.
[3] [patria vero Myssenæ in Peloponeso perperam collocatur;] Nec solum Ferrarius memoriam, sed & patriam S. Romani hallucinando assignat, quem Myssenæ in Peloponeso natum in annotatis ad Catalogum Generalem asserit. Pro errore hoc stabiliendo citat tabulas Græcas, sed quæ qualesve illæ sint, non edicit. Certe nullæ Græcorum tabulæ, quas ego viderim, S. Romani natale solum in Peloponeso statuunt, nec etiam, quantum arbitror, statuisset Ferrarius, modo vidisset in Menæis excusis Sancti elogium; hoc etenim & civitatem & regionem Romani natalem dilucide his verbis assignat: Ὧυτος ὁ ἐν ἁγίοις Ῥωμανὸς ὑπῆρχεν ἀπὸ Συρίας ἐκ τῆς ἐμεσηνῶν πόλεως. Hic sanctus Romanus fuit ex Syria ex civitate Emesena. Menologium Sirletianum, cum quo tabulæ a Ferrario citatæ vel eædem forte sunt vel eadem continent, Sanctum ex urbe Emesena, nulla facta regionis natalis, Syriæ scilicet, mentione, oriundum dumtaxat affirmat. Hinc factum suspicor, ut tanto intervallo a vera S. Romani patria aberrarit Ferrarius: cum enim ex tabulis Græcis cerneret Sanctum ex urbe Emesena natum, urbem vero nomine Emesenam nullam nosset, in Menologio Sirletiano aliisve Græcis tabulis Latine redditis Emesena pro Myssena mendose scriptum putarit, adeoque Sanctum Myssenæ in Peloponeso natum. Est porro Emesena adjectivum a nomine substantivo Emesa, quo civitas, quæ mundo dedit S. Romanum, nuncupata reperitur, quamvis, ut videre licet apud Baudrandum & Ortelium, alia etiam nomina modice & ab hoc & invicem discrepantia sortiatur.
[4] [pietatis exercitia, & commoratio in æde Deiparæ sacra,] Hisce annotatis, ad Sancti pium vitæ institutum progredior. Elogium ex Menæis dandum S. Romanum refert Berytanæ ecclesiæ ordinatum fuisse diaconum, cumque postea tempore Anastasii imperatoris venisset Constantinopolim, totum se pietatis exercitiis addixisse in templo Deiparæ sacro, in quo etiam, aut potius in æde templo illi contigua, ipsum habitasse (quo sensu habitatio in templo intelligenda est) non obscuris verbis insinuat. Unde non immerito colligas, Sanctum munere aliquo verosimiliter perfunctum etiam esse, ratione cujus præter onera diaconatui annexa, curam insuper dicti templi custodiendi gereret. Quippe olim usitatum non uno in loco fuit, ut custodes ecclesiarum in ædibus ecclesiæ, quam custodiendam acceperant, contiguis habitarent, quapropter etiam illos Græci παραμοναρίους sive προσμοναρίους, Latini vero mansionarios nuncupabant, quod pluribus confirmatum apud Cangium in Constantinopoli Christiana lib. 3 pag. 75 curiosus lector inveniet.
[5] Templum Deiparæ sacrum, in quo Sanctus narratur Constantinopoli commoratus, [a Cyro consule ædificata.] pietatique se dedisse, a Cyro consule & præfecto prætorio, cujus viri variam fortunam ad posteros transmisit Theophanes in Chronologia pag. 83, tempore Theodosii junioris, testibus Simocatta lib. 8 cap. 8 & Codino de Orig. const. pag. 54, a fundamentis fuit exstructum, quod propterea brevitatis causa templum Cyri deinceps nominabo. Porro hæc notitia effecit, ut hæc Græca Elogii dandi verba ἐν τῷ ναῷ … ἐν τοῖς κύρου per hæc Latina in templo … a Cyro ædificato interpretanda censuerim; præterquam enim, quod hæc interpretatio in laudatis historicis fundamentum habeat, nulla occurrit aliunde ratio, cur rejiciatur, attentis etiam linguæ Græcæ idiotismis, τὰ κύρου & ἐν τοῖς κύρου, quorum primus, ut notum est linguæ Græcæ peritis, possessiones vel facta a Cyro, secundus autem illud vel ea, quæ numerantur inter possessiones vel facta a Cyro, usitata admodum locutione significat; cum autem necesse sit illud a Cyro esse factum, quod inter facta a Cyro merito computatur, nihil etiam est ex hac parte, quod datæ interpretationi adversetur. Nolui ad exemplum interpretis Menologii Basiliani præfata Græca verba exponere per hæc Latina in templo … in ædibus Cyri; præterquam enim quod inconcinna sit locutio, aliæ rationes contra hujusmodi interpretationem militant, quibus brevitatis causa omissis, inceptum prosequor.
[6] Non solum Sanctus in templo Cyri divinis officiis assidue vacabat interdiu, [Vigiliæ nocturnæ in Blachernis;] verum etiam alium pietati etiam noctu exercendæ campum non numquam eligebat, ut summum, quo in Deum effervescebat, charitatis ardorem expleret. Pervigilia sive vigiliæ nocturnæ sic dictæ, quod nox prævia diei festo, cujus fiunt vigiliæ, inter preces sacrosque cantus in ecclesia insomnis traducatur, more apud Græcos usitato, sed non nisi ἐν ταῖς δεσποτικαῖς ἑορταῖς, festis nempe Christo Domino & Beatæ Virgini dicatis, peragi consueverunt, quemadmodum dissert. 1 de libris Græcorum ecclesiasticis docet Leo Allatius, qui etiam dies festos hujusmodi pro temporum ratione modo plures, modo pauciores apud eosdem Græcos fuisse asserit, demumque duodenario numero definitos loco citato enumerat. Itaque Sanctus, quemadmodum Menæa commemorant, nocturnis hisce ut assisteret vigiliis, quæ verosimiliter in ecclesia, in qua sedem fixerat, peragi plerumque non solebant, sese, si non omnino quoties fiebant, frequenter saltem conferebat ad ædem sanctissimæ Dei Genitricis in Blachernis sitam, quam etiam solo Blachernarum nomine elogium Sancti, quod in Menæis exstat, recte nuncupat. Etenim, licet sub hoc nomine usque ad Heraclii imperatoris tempora unum venerit ex suburbiis civitatis Constantinopolitanæ, postea vero, cum hoc hujus muris ab Heraclio fuisset inclusum, unus ex tractibus; Byzantini tamen, ut in Const. Christ. lib. 4 pag. 84 ex Nicephoro Callisto docet Cangius, ecclesiam santissimæ Dei Genitrici a S. Pulcheria augusta in Blachernis ædificatam vulgo Blachernas appellabant, quomodo & auctor Chronici Alexandrini pag. 442 atque aliquot alii nuncuparunt.
[7] [hæ in Menologio Sirletiano non videntur omitti debuisse, uti nec commoratio in templo Cyri,] Porro Menologium Sirletianum, licet Sanctum pie admodum Constantinopoli in æde Sanctissimæ Dei Genitrici sacra conversatum, atque etiam Vigiliis memoret fuisse intentum, nihil tamen continet, unde vel ejus vigilias in præfata Blachernarum ecclesia vel commorationem in templo Cyri aperte colligas; tum hanc, tum illas laudati Menologii collector, quantum suspicor, silentio forte propterea præterierit, quod in Fastis, quos habebat præ manibus, conjungi adverteret cum uno alterove adjuncto, quod parum verisimile existimabat, ideoque cetera haberet suspecta. Suspicionem hanc ingerit hujusmodi adjunctum occurrens in Menæis, quæ forte sunt Fasti ab illo visi; cum enim hæc Sanctum referunt Blachernarum Vigilias peragere soluisse, nihilominus adjungunt in templo Cyri ipsa nocte, Natalitio Christi Festo, ut apparet, prævia dormivisse; unde consequens fit, ipsum Natalitiis Christi Vigiliis in Blachernis non interfuisse; hoc autem parum verisimile forte arbitratus est laudatus Collector ob eximium pietatis atque orationis studium, quod Sanctum, festorum Dominicorum Vigilias frequentare alioquin solitum, non sivisset abesse a Vigiliis Festi, si non inter Dominica principis, multum saltem eminentis. Attamen nihil hinc magni momenti habetur contra Vigilias Christi Natalitias a Sancto non peractas, cum rationes maxime legitimas habere potuerit, cur aliis Blachernarum Vigiliis, Christi vero Natalitiis non interesset; unam subjicio, quæ forte locum habere potuit: cum ante Heraclium imperatorem, qui integro seculo aut paulo serius post S. Romanum imperii Orientalis habenas tenuit, Blachernæ (videri potest Cangius lib. 1 pag. 41 in Const. Christ.) non concluderentur muris Constantinopolitanis, intra quos tamen situm erat Cyri templum, fit admodum credibile, Sanctum Christi natalitias Vigilias in Blachernis non frequentasse, ne noctu in urbem, utpote portis tunc non patentibus, reverti prohibitus, a divinis officiis in templo Cyri, cui inserviebat, una alterave saltem ante lucem hora ob Festi solemnitatem tunc saltem etiam peragendis abesse cogeretur. Hinc jam liquet præfato similive adjuncto, nisi rationem magis urgentem habuerit, moveri non debuisse laudatum collectorem, ut Vigilias a Sancto in Blachernis peractas, vel etiam commorationem in templo Cyri silentio involveret.
[8] [nec etiam dexteritas in condendis contaciis divinitus accepta,] Verum in præfato Sirleti Menologio adhuc multo minus omittenda erat omnis plane mentio de mira dexteritate Sancti in condendis contaciis, de qua alii omnes sacri Græcorum Fasti, etiamsi Romani non nisi brevissime plerique meminerint, unanimi suo consensu dubitare vix sinunt. Hanc autem divitem venam in compingendis contaciis divinitus, ut fertur, recepit Romanus; cum enim, ut narrant Menæa, quibus tamen ubique indubia fides haberi non debet, ab apparente aliquando in somnis, ipsa scilicet Natalitia Christi nocte, Sanctissima Dei Genitrice Maria librum chartaceum, quem hæc porrigebat, jussus fuisset deglutire, sibique videretur promptissime obtemperasse, mox expergefactus, conscenso ambone, extemporale illud odarium, quod in Menæis Christi die natali etiamnum legitur, atque hic integrum Græce & Latine exempli causa subjungo, cantare incepit:
Ἡ
παρθένος
σήμερον
τὸν
ὑπερούσιον
τίκτει,
Καὶ
ἡ
γῆ
τὸ
σπήλαιον
τῷ
ἀπροσίτῳ
προσάγει,
Ἄγγελοι
μετὰ
ποιμένων
δοξολογοῦσι,
Μάγοι
δὲ
μετὰ
ἀστέρος
ὁδοιποροῦσι·
Δί
ἡμὰς
γὰρ
ἐγεννήθη
παιδίον
νέον,
ὁ
πρὸ
αἰώνων
Θεός.
Virgo hodie supersubstantialem parit,
Et terra speluncam ei, qui accedi non potest, offert,
Angeli cum pastoribus Deum glorificant,
Magi cum stella iter faciunt;
Propter nos enim natus est novus Infans,
ante secula Deus.
[9] Porro antequam hoc contaciorum donum Sancto divinitus collatum pluribus attingam, [ob quam, præmissa contacii notione,] lubet, ne quid indagandum restet, genuinam notionem, quam in Græcorum ἀκολουθίᾳ atque adeo in Elogio ex Menæis dando contacium sortitur, ex Isaacio Haberto præmittere, qui in Ἀρχιερατικῷ sive libro pontificali ecclesiæ Græcæ inter diversas significationes, quas dicto vocabulo attribuit, hanc sequentem, quæ sola in proposito nostro obtinet, etiam recenset, atque his verbis exponit: In oratione sive divini horarum Officii recitatione vel decantatione contacium est genus quoddam modulatum hymni seu cantici ecclesiastici, ceteris simplicius iisque brevius, quale singulis diebus Festis proprium est: unde κοντάκιον τῆς ἡμέρας contacium diei vocatur. Contacio, prout in ἀκολουθίᾳ sive divino officio locum tenet, similem quoque notionem assignant omnes passim eruditi, qui rem hanc tractarunt. At de ejusdem vocabuli etymologia, quæ significationi dilucidandæ subservit, non æque inter omnes convenit, aliis a dictione κοντὸς, quæ idiomate vulgari rem brevem, aliis vero a κοντὸν, quod telum & spiculum, ut docet Cangii Glossarium, etiam significat, eam deducentibus. Eminentissimus Cardinalis Quirinus, Brixiensis episcopus in posterioris partis Diatribis ad vetus Officium Quadragesimale Græciæ orthodoxæ a pag. 142 usque ad 159 omnia, quæ de præfati vocabuli etymologia apud varios auctores sparsim scripta atque notatu digna invenit, non minus erudita quam operosa dissertatione complexus est, suamque insuper symbolam adjecit, quem propterea consulere potest lector sciendi avidus, cui ne longiori digressione sim molestus, ad propositum redeo.
[10] In Menæis longiori elogio præmittuntur duo versiculi, [laudari in Menæis Romanus ostenditur,] quibus alluditur ad contacia sive hymnodias a Sancto compositas, ob quas deinde pluribus adjectis tropariis sive canticis collaudatur. Versiculos transcribo cum interpretatione Latina.
Καὶ
πρὶν
μὲν
ὕμνει
ῥωμανὸς
θεὸν
λόγον·
Ὕμνεῖ
δὲ
καὶ
νῦν,
ἀλλὰ
καὶ
σὺν
ἀγγέλοις.
Ante quidem hymnis celebravit Romanus divinum Verbum;
Celebrat autem & nunc, sed & cum angelis.
E Tropariis seu canticis unicum dumtaxat, quod laudes Sancti ob compositas hymnodias præ reliquis complectitur, Græce pariter & Latine hic exhibeo: Ἐν θεοπνεύστοις ἄσμασι κατετράνωσας, μάκαρ, τὴν τοῦ χριστοῦ ἀπόῤῥητον θείαν οἰκονομίαν, καὶ ὕμνοις ἕστεψας πάντας, Ῥωμανὲ, τοὺς ἁγίους, μεθ᾽ ὧν φαιδρῶς ἀνύμνησας τήν ἁγνὴν καὶ παρθένον καὶ ἀληθῆ τοῦ Θεοῦ Μητέρα, πἀνσοφε πάτερ, μεθ᾽ ἧς ἡμῶν μνημόνευε παρεστὼς τῇ Τριάδι. Canticis divinitus inspiratis manifestasti, Beate, divinam Christi arcanam Providentiam, & laudibus, Romane, coronasti omnes Sanctos, quibuscum, sapientissime Pater, celebrasti puram & Virginem & veram Dei Matrem, quacum adstans Trinitati, nostri reminiscere. Hoc etiam tropario, utpote quo omnes Sanctos laudibus coronasse asseritur, contacia ingenti numero concinnasse S. Romanus satis indicatur.
[11] [qui, quamquam plurima condiderit contacia, non omnium tamen in Menæis occurrentium est auctor,] Laudatus Cardinalis Quirinus in Diatribis citatis pag. 171 plura contaciorum millia Sancto attribuit ex his Menæorum verbis; ὡς εἷναι τὸ πλῆθος τῶν ὑπ᾽ ἀυτοῦ γενομένων κοντακίων ὑπὲρ τὰ χίλια, quibus ego existimo dumtaxat significari contaciorum a Sancto compositorum copiam unum mille excedere; etenim χίλια, licet pluralis sit numeri, se solo plura millia significare, nuspiam apud probatos auctores invenio. Quamvis porro Romanus tot feratur scripsisse contacia, non propterea tamen omnia contacia in ecclesiasticis Græcorum libris occurrentia ad Romanum, ceu eorumdem auctorem sunt referenda, sed pleraque illis potius hymnographis adscribenda, quorum ipsa odas dirimunt; eoque magis, quod ibidem plura contacia in Sanctos Romano juniores, ac de solemnitatibus longe post Romani obitum in ecclesia Græca institutis, composita legantur. Hæc ante me Diatribis citatis pag. 171 & 172 iisdem fere verbis annotavit Eminentissimus Cardinalis Quirinus sæpe laudatus, qui sibi præluxisse Wangnereckium in Proleg. ad piet. Mar. Græc. num. 18, ingenue fatetur. Wangnereckius tamen omnia contacia, quæ de festis vel Sanctis, S. Romano antiquioribus, reperiuntur, eidem Sancto videtur imputare; sane in piet. Mar. Græc. num. 93 & 214 ex Menæis duo contacia, quorum unum XV Januarii in cathismate virginali inter oden 3 & 4 de S. Paulo Thebæo, alterum vero X Februarii in cathismate virginali post oden 3 de S. Charalampo ponitur, Romano indubitanter attribuit. Non inquiro, an hi duo moduli, qui inter cathismata in Menæis reponuntur, contaciis merito annumerentur; at quod non adeo indubie S. Romani sint, argumento est, quod nomen Romani non præferant, ubi tamen primævum Sancti contacium supra num. 8 adductum, quod procul omni dubio ad alium non spectat hymnographum, hunc sibi titulum præfixum habet: Ποίημα Ῥωμανοῦ τοῦ Μελωδοῦ, opus Romani Melodi.
[12] [neque etiam id genus hymnorum primus est inventor.] Quod si tamen Romano adscribenda forent omnia contacia, quæ adscripsisse videtur laudatus Wangnereckius, nonnihil probabilitatis acquireret ipsiusmet Wangnereckii aliorumque opinio, qui Romanum statuerunt primum contaciorum inventorem. Verum cum dubitari merito possit, an ante S. Romanum precibus in ecclesia recitandis vel decantandis contacia non fuerint immixta, cum Rayæo nostro consentio, qui in Tract. prælim. ad tom. 2 Junii de Acoluthia officii Græci pag. XVIII num. 16 propterea S. Romano contaciorum inventionem abjudicat, quod Menæa indicent quidem, contacia a S. Romano composita fuisse quam plurima; sed ab ipso fuisse primum inventa non indicent. Addit, Menæa S. Romani Festum sic indicere: Μνήμη τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Πὡμανοῦ ποιητοῦ τῶν κοντακίων, poëtæ sive conditoris contaciorum, sed εὑρετοῦ, inventoris nomine annuntiare Sanctum debuissent, si voluissent contaciorum inventionem ipsi attribuere. Eminentissimus Cardinalis Quirinus Diatr. cit. pag. 172 candide fatetur, se nihil habere, quod hic Rayæo opponat, cujus etiam opinionem confirmari posse ait ex eo, quod Josephus quoque hymnographus, junior videlicet, qui pangendorum canonum facultatem miraculo pariter accepisse fertur, in quibusdam Synaxariis ποιητὴς τῶν κανόνων, conditor canonum nuncupetur, nec propterea tamen ejuscemodi hymnorum, qui canones appellantur, primus inventor reputetur.
[13] Tradita a me hactenus de S. Romano non nullis annotationibus fuerunt interrumpenda, [Elogium ex Menæis,] at nunc integrum ex Menæis elogium a me Latine redditum sine ulla interruptione subjicio: Hic S. Romanus fuit ex Syria ex civitate Emesena, diaconus sanctæ ecclesiæ Beryti. Cum autem temporibus Anastasii imperatoris venisset Constantinopolim, commoratus est in templo Sanctissimæ Dei Genitricis a Cyro ædificato, piam vitam agens, pernoctansque in Blachernarum pervigiliis. Peragebat igitur ibidem nocturnas Vigilias, rursumque revertebatur ad templum a Cyro ædificatum, ubi & gratiam compositionis contaciorum accepit, cum in somnis apparuisset ipsi Sanctissima Dei Genitrix, eique tomum seu partem chartæ præbuisset, deglutire jubens. Visus est igitur os aperire & chartam absorbere (erat autem natalitium Christi festum) atque confestim expergefactus, ambonem conscendens psallere cœpit: Hodie Virgo supersubstantialem parit. Atque ubi reliquorum festorum, sed & illustrium Sanctorum contacia perfecisset, ita ut contaciorum ab ipso compositorum copia unum mille excedat, in pace vitam finivit. Huic elogio nihil superaddit vel detrahit Maximus Cytheræus, Menæa passim secutus.
[14] At Synaxarium Constantinopolitanum Ms., quod fuit Sirmondi, sequens habet auctarium: καὶ ἐτάφη ἐν τῇ ἀυτῇ ἐκκλησίᾳ, ἔντα καὶ τελεῖται ἡ αυτοῦ. σύναξις. Et sepultus est (S. Romanus) in eadem ecclesia; ubi (scilicet in templo Cyri) etiam ipsius festivitas celebratur. [cultus ecclesiasticus & tempus, circa quod Sanctus Floruit.] Ex his habemus antiquum Sancti cultum in templo Deiparæ Constantinopolitano a Cyro ædificato: pro cultu hodierno probando multum facit, quod Typicum S. Sabæ, Horologium Crypto-ferratense, atque etiam Anthologium Venetiis anno 1738 novissime editum, Sancti commemorationem in Officio ecclesiastico faciendam præscribant. His accedit Specimen ecclesiæ Ruthenicæ cum sancta Sede Apostolica Romana semper unitæ anno 1733 Romæ excusum, in quo, parte secunda, in Ephemeridas Moscorum figuratas ad 1 Octobris Ignatius Kulczynski monachus Ord. S. Basilii mag. Ruthenus, procurat. gener. & rect. SS. Sergii & Bacchi ad montes, laudati Operis auctor, opportune ad propositum nostrum asserit, Festum Pocrou, sive Protectionis Sanctissimæ Dei Genitricis dictum, solemniter a Ruthenis eo die celebrari, seque in suo Anthologio habere Officium cum parvis & magnis Vesperis, cum tribus canonibus, uno de protectione, altero de Anania, cujus etiam memoria tum recolitur, tertio de S. Romano. Ceterum liquet, S. Romanum floruisse circa annum Christi 500, cum Constantinopolim venerit tempore Anastasii imperatoris, qui sub finem seculi quinti atque initium Sexti imperio Orientis præfuit. Consonat Menologium Slavo-Russicum Latine redditum a generoso Domino, Joanne Gabriele, barone de Sparwenfeld, quod Sanctum anno 496 vixisse affirmat.
DE S. REMIGIO EPISCOPO REMENSI FRANCORUM APOSTOLO,
REMIS IN CAMPANIA GALLICA
CIRCA DXXXII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Remigius episcopus Remensis, Francorum Apostolus, Remis in Campania Gallica (S.)
AUCTORE C. S.
§ I. Sancti memoria ad duos præsertim dies in sacris Fastis signata: in his nomen varie expressum: variæ ejusdem festivitates in Martyrologiis.
Sanctus Remigius Durocortori Remorum in Campania Galliæ episcopus, [Annuntiatur in multis Martyrologiis] magnum apud Francos Apostolatus titulo meritoque nomen, ad duos præsertim dies vetustis æque ac recentioribus Martyrologiis inscriptus legitur, in quorum aliquot Remedius appellatur. Ad diem XIII Januarii, quæ ejusdem emortualis fuisse creditur, Florus in Auctario venerabilis Bedæ in codicibus Atrebatensi, Tornacensi & Lætiensi, ab Henschenio nostro ante tom. 2 Martii relatis, ipsum cum brevi hoc elogio ex ipsius Vita deprompto memorat: Remis depositio S. Remigii, episcopi & confessoris. Hic primus Francorum gentem cum Clodoveo, principe eorum, baptizavit. Qui plurimorum miraculorum signis coruscans, puellam, quam prius dæmonio vexatam sanaverat, postea mortuam Scriptum in Gestis ejus. Eodem die illum annuntiat Usuardus Sollerii, Remis metropoli, inquiens, depositio sancti Remigii episcopi, viri eximiæ virtutis. Cujus sanctitatis præconium merito credulitatis suæ gens Francorum debitæ venerationis cultu celebriter recolit. Apud Martenium quoque tom. 3 Thesauri novi Anecdotorum inter Martyrologia antiquissima, in Corbeiensi col. 1593 eo die legitur: Remis S. Remigii archiepiscopi.
[2] [ad diem 13 Januarii, quo obiisse creditur;] Consonat & aliud e bibliotheca serenissimæ reginæ Sueciæ, quod ante fuerat Senonense S. Columbæ, post tom. VI Junii Operis nostri datum: Remis transiti (id est, festum transitus, sive obitus) Remigii confess. præcipui. Addo & vetus Kalendarium a Luca Acherio (qui illud seculo IX scriptum fuisse censuit) editum in Spicilegio veterum scriptorum tom. 10, ubi pag. 130 Idibus Januarii sic habet: Remis depositio S. Remigii episcopi. Accedit Hagiologium Franeo-Galliæ a Labbeo vulgatum: Remis metropoli, natalis sancti Remigii episcopi, viri eximiæ virtutis. Item Florarium nostrum Ms. Sanctorum: Remis metropoli, depositio sancti Remigii episcopi, Francorum apostoli. Hujus translatio agitur Kalendis Octobris. Obiit anno DXLV; imo multo citius, ut suo loco probabimus. Sequuntur denique recentiores, Petrus Galesinius in Martyrologio Ecclesiæ Romanæ, Saussayus in Gallicano, Castellanus in Universali, ac denique auctor Martyrologii Parisiensis, Eminentissimi Cardinalis de Noailles, archiepiscopi Parisiensis auctoritate anno 1727 vulgati. Est autem hæc dies S. Remigio natalis seu depositionis titulo sacra, ac præcipuo cultu a clero populoque per universam archidiœcesim Remensem celebratur.
[3] Longe tamen frequentior est ejusdem sancti Præsulis in sacris Fastis memoria ad diem 1 Octobris, [sed celebrior ejusdem memoria est] quo venerabile illius corpus translatum fuit, quoque festivitas B. Remigii jam inde a tempore S. Gregorii Turonensis celebris habebatur, eodem sancto scriptore teste in Historia Francorum lib. 8, cap. 21 ex recensione Thedorici Ruinartii. Beda in Martyrologio suo per Henschenium edito ipsum solum hoc die signavit paucis his verbis: Kalendis. Festivitas S. Remigii Remis civitate. Romanum vetus, seu parvum Rosweydi eodem die habet: Et Remis civitate sancti Remigii episcopi. In veteri Calendario Acheriano, in quo, ut præcedenti numero dixi, illius depositio ad diem XIII Januarii signata est, denuo legitur: Kal. Octobris Natalis sancti Remigii episcopi. Breviter item illum hodie memorant antiquissima Martyrologia vel Calendaria Hieronymiana, a Martenio tom. 3 Thesauri novi Anecdotorum edita; nimirum S. Germani Autissiodorense, Morbacense, Corbeiense, Tornacense, aliud Corbeiense, & monasterii Lyrensis; quibus adde & Augustanum, in Opere nostro post tom. VI Junii datum.
[4] Hisce omnibus Wandelbertus in Martyrologio suo metrico apud Acherium tom. 5 Spicilegii sic concinit: [ad diem 1 Octobris, quo sacrum corpus ejus]
Francos qui primus docuit domuitque feroces,
Remigius proprio Octimbrem præsignat honore.
Paulo prolixius elogium dedit Ado, item ad Kalendas Octobris hæc inquiens: Rhemis civitate, sancti Remigii, episcopi & confessoris, viri præclarissimæ virtutis & sanctitatis. Hic gentem Francorum, idolorum culturis deditam, convertit ad Christum, rege ipsorum sacro fonte Baptismatis & sacramentis fidei prius initiato. Septuaginta & eo amplius in episcopatu annos explevit. Hic inter cetera facta puellam a morte corporis suscitavit. Usuardus quoque, qui ipsius depositionem ad XIII Januarii memoraverat, ejusdem translationem ad diem 1 Octobris signavit hoc modo: Eodem die translatio sanctorum confessorum Germani & Remigii, quorum prior Autissiodorensem, alter vero Remensem rexit ecclesiam. Eadem fere, sed omissa voce translatio, leguntur in Hagiologio Franco-Galliæ Labbei. Cetera quoque Martyrologia, quæ pro die XIII Januarii superius laudavi, rursum ad Kalendas Octobris S. Remigii memoriam passim celebrant. Ne longior sim, solius Florarii nostri Ms. verba, quibus festi ratio, non tamen sine errore, exponitur, hic adjicio.
[5] In hujus Indice primo legitur: Ejus translatio prima & secunda primo die Octobris; deinde vero ad dictas Kalendas dicitur: Remis civitate, translatio S. Remigii episcopi & confessoris, [variis temporibus translatum fuit.] cujus corpus cum post obitum ejus ad ecclesiam sanctorum Thymothei & Apollinaris deferretur, secus ecclesiam S. Chrystophori cepit adeo ponderare, quod coacti sint illud ibidem relinquere. Ubi cum multa miracula fierent, ecclesiam ampliaverunt, & ipsum in capsa argentea posuerunt anno Salutis DCCCLIII. Legerat hæc Florarii auctor in Vita edenda, sed quantum ad translationes pertinet, eas non recte explicavit. Tres sacri corporis Remigii translationes variis quidem seculis, sed Kalendis Octobris factæ memorantur. Prima contigit incerto anno, at eodem tamen seculo VI, quo ille obierat; secunda facta est ab Hincmaro archiepiscopo Remensi, non anno 853 sed 852. Tertiam denique peregit S. Leo IX summus Pontifex Romanus, dum is anno 1049 in civitate Remensi præsens degeret. Porro etsi dies 1 Octobris proinde dies translationum S. Remigii sit, eoque titulo in variis Martyrologiis signetur, ejusdem tamen festum natale ad eumdem diem translationibus istis celebrem jam antiquitus relatum fuisse, suo tempore ostendam.
[6] [In aliquot Martyrologiis Remedius,] In hunc locum servavi præterea aliquot vetusta Martyrologia, quæ S. Remigium nostrum iisdem quidem Kalendis Octobribus annuntiant, sed mutato paululum nomine, Remedium vel Remedum appellant. In supra laudato Thesauro Anecdotorum Martenii Martyrologium S. Germani Autissiodorensis sic habet: Remus (id est, Remis) Remedii: Corbeiense ibidem: Remis, sancti Remedi: Gellonense in Spicilegio Acherii tomo 2, pag. 35: Remis, Remedii episcopi. Inter Martyrologia quoque apud nos post tomum VI Junii excusa, Richenoviense ait: Remis, depositio sancti Remedii episcopi; Labbeanum: Rem. (id est, Remis) Remedii episcopi; Corbeiense brevius: Remis S. Remedii: Hieronymianum vetustius, sive Lucense Florentinii: Remedii, ibidemque præmissum fuerat ad XV Januarii: Depositio S. Rimedii episcopi & confessoris. Eodem nomine usus etiam Rabanus est in Martyrologio his ipsis Kalendis dicens: Rhemis civitate, Remedii episcopi. Similiter Notkerus in suo item Martyrologio, ubi cetera fere ex Adone describens, Remis, inquit, sancti Remedii episcopi &c.
[7] [alibi etiam Remegius appellatur,] Hugo Menardus in Notis & Observationibus ad Librum Sacramentorum S. Gregorii I Papæ pag. 182 censuit, vocem Remedium ex Remegio factam esse. Cum enim ibidem pag. 181 laudasset codicem Remensem ejusdem Libri apographum, quem anno 31 regni Caroli Magni exaratum fuisse statuit, & in quo Remegii pro Remigii legitur, observavit sequentia. Notandum est, in multis Mss. codicibus scribi Remegii pro Remigii, ut in hoc codice. Unde & in multis codicibus Mss. & antiquis excusis, mutato G in D, scribitur Remedii; ita ut hic Pontifex Remigius, & quidem usitatius; interdum Remegius; aliquando Remedius dicatur. Neque ego dubito, quin proprium hujus sancti Præsulis nomen sit Remigius, quo modo tam in suis litteris, quam in aliis ipsi synchronis vel ætate proximis monumentis editis scriptum legitur. Facili quoque mutatione potuit vox Remigius in Remegius, ac demum in Remedius transire; sed pari quoque facilitate Remedius in Remegius; quorum quid verisimilius sit, paulisper examinemus. Menardus asserit quidem, in multis Mss. codicibus scribi Remegii pro Remigii; sed nullum præter suum Remensem nominatim exprimit; simulque fatetur, in multis codicibus Mss., & antiquis excusis legi Remedii.
[8] Ego vero in multis Martyrologiis, quæ recensui, reperi Remigium, [sed proprium ejus nomen Remigium esse,] Remedium & Remedum; in nullo Remegium. At fuerint sane, si velis, isthæc omnia recentiora Menardino codice Remensi circa finem seculi VIII ex illius sententia exarato; certe tamen antiquior illo est Fredegarius Scholasticus, seculi VII scriptor, a quo tam in Historia Francorum S. Gregorii epitomata, quam in Chronico, non Remegius, sed Remedius appellatur. Edidit hæc Theodoricus Ruinartius, una cum Operibus S. Gregorii Turonensis, accepta ex codice Sirmondi, sive Claromontano, ipsi Fredegario synchrono. Porro in laudata Epitome ibidem col. 556, cap. 16 sic ille scribit: Sanctus ac apostolicus Remedius, Pontifex ejusdem urbis (Remensis) ad Chlodoveum veniens &c. Ac paulo infra: Urceum (Chlodoveus rex) beato Remedio transmisit. Rursum col. 560, cap. 21 bis Remedius, nec aliter nominatur. Demum in Chronico col. 654, cap. 83 legitur: Ermenfredus in Auster Remus (id est, Remos) ad basilicam sancti Remedii fecit confugium. Mitto plura, solumque addo Hincmarum, seculo IX archiepiscopum Remensem, qui licet sanctum Præsulem nostrum Remigium constanter appellet, nihilominus observat, eumdem etiam Remedium ab aliquibus dictum fuisse, ac tandem pro Remigio concludit. Juverit ipsum audisse.
[9] In Vita edenda num. 9 ita disserit: Nec illud silendum est, [Hincmarus monet ex certioribus monumentis.] quia in cartis recenti tempore post illius obitum, sed & post plura annorum curricula factis de rebus isti Remensi ecclesiæ traditis, Remedium eum fuisse nominatum legimus. Quod, qui ad merita & actus illius attendit, congruere, hoc eum nomine appellatum fuisse, intelligit, qui mitigator furoris Domini in tempore iracundiæ factus est reconciliatio… Merito igitur eum Remedium fuisse nominatum in baptismate crederemus, nisi in emendatioribus gestis, illum oraculo divino per sanctum Montanum, Remigium vocari debere, cognosceremus. Sed in versibus metricis ab ipso compositis, & jussione illius in quodam vase ab eo consecrato sculptis ita legimus:
“Hauriat hinc populus vitam de Sanguine sacro, Injecto, æternus quem fudit vulnere Christus. Remigius reddit Domino sua vota sacerdos.” Eadem Flodoardus lib. 1 Historiæ Remensis cap. 10 adoptavit, isque non minus quam Hincmarus, Remegii pro Remigii nomen nescivisse videtur. Quam ob rem dicendum videtur, sanctum Præsulem prius Remedium, dictum fuisse, quam Remegium, ac proinde si alterum ex altero formatum fuerit, ex Remedio potius Remegium, quam contra, factum esse.
[10] Redeo ad Martyrologia, de quibus pauca annotanda supersunt. [Ejusdem variæ festivitates] Supra jam monui, in Vetustiore Martyrologio Hieronymiano, quod Florentinius vulgavit, non ad diem XIII Januarii, sed ad XV ejusdem mensis S. Remigii mentionem haberi. Verba, quæ velut antiquaria manu diverso charactere ceteris addita, ibidem leguntur, hæc sunt: Remus, depositio S. Rimedii episcopi & confessoris. Grevenus ad eumdem diem in Additionibus Usuardinis habet: Remedii episcopi & confessoris. Dubium non est, quin utrobique idem sanctus Remensis Præsul indicetur; & Florentinius ex Greveno, ut existimo, ibidem annotavit: Sub hac tamen die XV Januarii ejus depositionem agunt Carthusiani Colonienses in Additionibus ad Usuardum. Ratio translationis festi fuisse videtur, quod dies XIII Januarii Octava Epiphaniæ Domini, dies autem XIV festo S. Hilarii Pictaviensis impeditæ essent. Certe in Matricula Carthusiæ Ultrajectinæ ea ratio traditur, cur ejusdem S. Remigii festum natale ibidem die I Octobris agatur. Ita enim inter Auctaria Usuardina, apud Sollerium in illa ad Kalendas Octobris legitur: Remigii episcopi & confessoris, cujus festum hic celebratur in Ordine, quando scilicet translatio ejus accidit; quia in die obitus propter Octavas Epiphaniæ & commemorationem sancti Hilarii non vacat.
[11] [ad varios dies in sacris Fastis adscriptæ:] Codex Usuardinus Heriniensis ex recensione laudati Sollerii aliam ejusdem Sancti festivitatem, translationis scilicet, ad diem XXIX Maii puro Usuardi textui præfigit his verbis: Translatio corporis beati Remigii, Francorum apostoli, ab eo loco, in quo antea jacuerat, in eadem ecclesia. Eadem descripsit auctor Florarii nostri Ms., addens, quotam hanc fuisse crederet translationem, & sic inquiens: Translatio tertia corporis beati Remigii, Francorum apostoli, ab eo loco, ubi antea jacuerat, in eadem ecclesia. In hoc eodem Florario ad diem XXIX Decembris denuo legitur: Item relatio pretiosissimi corporis beati Remigii, Francorum apostoli, a civitate Remorum. Denique Andreas Saussayus in Martyrologio Gallicano varias illius festivitates recensuit: nimirum ad diem XIII Januarii festum ejus natale sive obitus; ad XXIX Maii tertiam sacri corporis translationem; ad I Octobris celebriorem translationem; ad diem 2 ejusdem mensis dedicationem ecclesiæ Remensis, corporisque exaltationem; ac tandem ad XXX Decembris ejusdem mirificam relationem, de quibus singulis in hoc Commentario suis locis agemus. Castellanus in Notis ad Martyrologium Romanum, die XIII Januarii in S. Remigio scribit, memoriam translationis, anno 852 ab Hincmaro factæ, recoli die XIII Novembris; quod ex errore dictum videtur: nam translatio ista certe contigit Kalendis Octobris, eoque die cum aliis translationibus recoli soluit.
[12] [nos cum Martyrologio Romano de illo hodie agimus.] Ceterum, quia, ut dictum est, Kalendæ Octobres S. Remigii nostri memoriæ jam a multis seculis consecratæ fuerunt, easdemque ex dicendis in gloria posthuma etiam synodalia Gallorum decreta, & regum capitularia, atque ipse S. Leo IX Papa eidem dicarunt, non immerito Cardinalis Baronius eumdem sanctum Francorum Apostolum iisdem Kalendis Martyrologio Romano cum sequenti elogio inscripsit: Rhemis in Gallia, sancti Remigii episcopi & confessoris, qui gentem Francorum convertit ad Christum, Clodoveo ipsorum rege sacro fonte Baptismatis & fidei sacramentis initiato: & cum annos plurimos in episcopatu explesset, sanctitate & miraculorum virtute conspicuus decessit e vita Idibus Januarii; ejus tamen festivitas hac die recolitur, qua sacrum ipsius corpus postea fuit translatum. Eadem de causa Majores nostri in Prætermissis ad dies XIII & XV Januarii, iterumque ad XXIX Maii ejusdem gesta in Kalendas Octobres distulerunt, ad quorum fidem liberandam ea hodie damus.
§ II. Primigenia S. Remigii Vita amissa: ejusdem Compendium aliquod, auctore Venantio Fortunato, edendum: Vitæ per Hincmarum scriptæ & dandæ censura: aliquot alia monumenta præsertim de sacri corporis translationibus.
[Vita Sancti, seculo VI, quo obierat, prolixe scripta,] Jam ab aliis merito observatum est, S. Remigii, insignis eruditionis sanctitatisque viri, apostolatum in gente Francorum, ac diuturnum episcopatum, non potuisse non amplam scribendæ historiæ materiam synchronis suis dedisse. Erat enim (ut loquitur S. Gregorius Turonensis lib. 2 Historiæ Francorum cap. 31 editionis Ruinartii, qua utor) S. Remigius episcopus egregiæ scientiæ & Rhetoricis adprime imbutus studiis; sed & sanctitate ita prælatus, ut S. Silvestri virtutibus æquaretur. Et eodem teste in libro de Gloria confessorum cap. 79, Remigius … Remensis urbis episcopus … ut ferunt, septuaginta, aut eo amplius, in episcopatu annos explevit. Nec vero defuisse, qui isthoc labore apud posteros bene mereri vellet, docet Hincmarus, seculo IX archiepiscopus Remensis, in Prologo ad Vitam secundo loco edendam num. 1, ex quo delibo sequentia. Sicut a senibus, etiam ætatis provectæ, viris religiosis, qui de tempore Tilpini, hujus urbis præsulis, adhuc vivebant, quando in servitium istius sanctæ ecclesiæ, auctore Deo, fui electus atque provectus, … fideli relatione didici, a suis majoribus audierunt narrari, eos vidisse librum maximæ quantitatis, manu antiquaria scriptum de ortu ac vita & virtutibus atque obitu beati Remigii, sanctissimi patroni nostri.
[14] Verum librum hunc suo tempore, id est, seculo IX non superfuisse, [jam perierat seculo IX,] ibidem conqueritur, duas hujus jacturæ causas allegans. Prima est, quod cum ille prolixitate sua passim displicuisset, eodemque ex capite ad ecclesiasticos usus minime accommodatus esset, jam inde a seculo VI, quo S. Remigius excessit e vivis, in exiguum compendium contractus fuerit, ac tum prolixius istud Opus legi desierit; Et cum ipsa Exceptio (id est compendium) cœpit lectione in populo frequentari, & a multis propter brevitatis suæ facilitatem transcribi; ipse magnus codex a negligentibus negligentius cœpit haberi. Alteram causam rejicit in bella intestina afflictumque ecclesiarum Galliæ sub principe Carolo Martello statum, & depravatos mores clericorum, quos ad victum sibi e mercatura comparandum inopia compulsos fuisse memorat. Sicque (ut ibidem prosequitur) præfatus liber cum aliis, partim stillicidio putrefactus, partim a soricibus corrosus, partim foliorum abscisione divisus, in tantum deperiit, ut pauca & dispersa inde folia vix reperta fuerint.
[15] Continuatores Galliæ Christianæ tom. 9, col. 28 episcopatum Tilpini ab exeunte Christi anno 753 vel ineunte 754 usque ad 794 deducunt; [quo illam frustra quæsivit Hincmarus archiepiscopus Remensis:] columna vero 39 Hincmari sedis initium anno 845 affigunt. Igitur inter Tilpini obitum & Hincmari episcopatus exordium anni tantum 51 circiter intercesserunt; ut facile potuerint laudati ab Hincmaro grandævi senes utriusque sedis tempora attigisse. Adhæc cum a Caroli Martelli obitu, qui 741 accidit, usque ad Tilpini mortem solum anni circiter 53 numerentur, pariter liquet, eorumdem senum majores facile videre potuisse prædictum librum Vitæ S. Remigii, antequam is sub eodem Carolo pessumdatus esset. Addit Hincmarus, sese omnem operam in eodem codice quærendo perdidisse, quibusdam (inquiens, num. 7) dicentibus, quia in illo & illo loco magnum librum de vita & virtutibus ipsius Domni & Patroni nostri reperire valerem. Ad quæ mittens, quæ mihi promissa fuerunt, penitus falsa inveni. Ita ipse seculo IX, nec quemquam in hoc libro quærendo deinde feliciorem fuisse arbitror; cum hactenus non comparuerit, & pro amisso habeatur.
[16] [sed ejusdem breve compendium seculo VI] Hac igitur spe remissa, in ejusdem prolixioris Vitæ vetus compendium, quod occasio jacturæ prolixioris Vitæ fuisse dictum est, inquiramus. Laudatus Hincmarus de illius auctore causaque ac methodo scriptionis ita rursum loquitur: Ægidius post beatum Remigium quartus istius civitatis (Remensis) episcopus quemdam virum religiosum, nomine Fortunatum, metricis versibus insignem, qui a multis potentibus & honorabilibus viris in his Gallicis & Belgicis regionibus per diversa loca tunc vitæ ac scientiæ suæ merito invitabatur, petiit, de eodem libro, coturno Gallicano dictato, aperto sermone aliqua miracula, quæ in populo recitarentur, excipere; quatinus ea sine tædio audire & mente recondere, atque per ea ad amorem & honorem atque devotionem Dei & ipsius Protectoris sui idem populus excitari valeret. Quod in eadem Exceptione lector potest advertere, ubi scriptum est: Studeamus pauca disserere, plurima præterire. Ægidius, de quo hic loquitur, tom. 9 Galliæ Christianæ col. 14 & sequentibus dicitur in Remensi ecclesia jam sedisse anno 565, annoque 590 in Verodunensi synodo depositus atque a Childeberto Austrasiæ rege Argentoratum in exsilium missus.
[17] [fecerat Venantius Fortunatus, vir sanctitate & scriptis clarus,] Fortunatus vero Compendii, sive, ut Hincmarus loquitur, Exceptionis auctor, fuit celebris ille Venantius Honorius Clementianus Fortunatus, patria quidem Italus, sed ecclesiæ Pictaviensis primo presbyter, deinde etiam episcopus, scriptis poëmatis Vitisque Sanctorum eodem seculo VI clarus. Illius nomen aliquot Martyrologiis inscriptum est ad diem XIV Decembris, ubi in ejusdem cultum inquiri, gestaque consequenter illustrari poterunt. Interea consule, si lubet, ipsius breve elogium in Opere nostro datum tom. VI Maii, pag. 774 & sequenti, occasione Vitæ S. Germani episcopi Parisiensis ab eodem conscriptæ ibidemque excusæ. Qui plura volet, adeat eruditos Benedictinos tom. 3 Historiæ litterariæ Franciæ, ubi de ejusdem actis, scriptisque prolixe disseritur. Quod autem ab Hincmaro non appelletur episcopus, ratio est, quod Fortunatus, dum hoc compendium scripsit, nondum esset episcopus, ad hunc Ordinem non provectus, nisi postquam Ægidius Remensis, quo postulante, illud composuit, exauctoratus jam esset. Simili de causa a S. Gregorio Turonensi tantummodo presbyter appellatur; nimirum quia, S. Gregorio scribente, ad altiorem gradum non ascenderat.
[18] [ita jussus ab Ægidio archiepiscopo,] Quanti vero ipsum idem S. Gregorius fecerit, indicavit in Epistola, sive in Præfatione ad libros de Miraculis S. Martini sic loquens: Utinam Severus aut Paulinus viverent, aut certe Fortunatus adesset, qui ista describerent! Verum utut doctus & in Sanctorum Vitis conscribendis versatus ille fuerit, quod ex prolixa S. Remigii Vita compendium fecit, tanto nomini non respondet. Nam præter nativitatem Remigii, adolescentiam & adeptum episcopatum vix quidquam illud continet præter aliquot miracula, prætermissis ceteris in episcopatu ab illo præclare gestis, quæ certe plus intererat posteritati commendari. Quæ tamen Fortunatum hic excusent, sunt primo scriptionis brevitas & argumentum præfixa ab Ægidio, aliquot dumtaxat exigente miracula, quæ in populo legerentur: secundo communis ævo suo in mirabilium narrationes propensio; ac tertio denique ipsa Vita prolixior, quæ volentibus plura tunc etiam integra exstabat, quamque occasione hujus suæ Opellæ perituram, nec scire poterat, nec debebat. Forte etiam prolixior illa æque peritura fuisset, ac proinde Ægidio Fortunatoque forsitan debemus, quod saltem pauca illa ex eadem ad nos pervenerint.
[19] Incertum est, hocne compendium, an primigeniam istam Vitam laudaverit S. Gregorius Turonensis; [quod in editione Mombritii & in nostris Mss. habemus,] at certe laudavit alterutrum lib. 2 Historiæ Francorum cap. 21 his verbis: Est enim nunc liber Vitæ ejus, qui eum narrat mortuum suscitasse. Per mortuum hic puellam indicari, patet ex ejusdem libro de Gloria Confessorum cap. 79, ubi de S. Remigio rursum loquens, ait: Oratione sua defunctæ cadaver puellæ obtinuit suscitari. Hoc autem miraculum in compendio refertur secundum partitionem meam num. 8, haud dubie ex prolixiori Vita acceptum. In Gregorii textu appellatio Libri Vitæ magis congruit prolixiori; sed compendio adverbium temporis nunc; quo videri potest Vitam recenter editam indicasse. Boninus Mombritius, qui in Hierolexico Macri pag. 83 ad vocem Birrus dicitur ex antiquo Passionario in pergameno Ms., in archivo Lateranensi servato, Acta Sanctorum … tempore Sixti IV, id est, seculo XV versus finem inclinato, vulgasse, Compendium istud tom. 2 edidit cum hoc titulo: Depositio sancti Remigii episcopi. Auctorem addidit Laurentius Surius ad diem I Octobris hoc modo: Vita S. Remigii episcopi, authore Fortunato presbytero, cujus meminit Hincmarus in Præfatione ad Vitam ejus, quam XIII die Januarii reperies. Diversis illos apographis usos esse, docet, non rerum, sed phrasium diversitas, nisi hæc Surio attribuenda sit.
[20] Habemus & nos idem in membranaceo codice Musei nostri notato P. Ms. 9, [& primo loco excudam.] cujus characteres a seculo X non abhorrent. Habemus insuper alia duo apographa sine notitia loci, nisi quod horum alterum a Chiffletio nostro acceptum, ab eoque cum pervetusto codice S. Benigni Divionensis collatum esse notetur. Hæc quoque tam cum codice nostro, quam cum editis a Mombritio Surioque in rebus consentiunt, non semper in verbis, ideoque laudatum apographum e codice nostro cum istis collatum primo loco excudam. Esse autem Exceptionem illam, quam laudavit Hincmarus, non una persuadet ratio. Nam primo, factam esse, ut populo prælegeretur in ecclesia, indicat exordium: Beatissimi Remigii antistitis depositio sancta nobis hodie diem misticæ solempnitatis exhibuit &c. Secundo, ut jam monui, pauca continet, præter aliquot miracula, sicut Ægidius Fortunato mandaverat. Tertio verba ista, Studeamus pauca disserere, plurima præterire, ab Hincmaro citata, in omnibus nostris Mss. editisque leguntur. Quarto idem Hincmarus, qui in Prologo professus fuerat, sese ea, quæ scripta repererat, iisdem verbis in Vita relaturum, fere integras phrases nonnumquam recitat, quas habet compendium nostrum. Denique stilus ipse, etiam quoad solœcismos (præsertim in Mss. nostris & editione Mombritiana) aliis Fortunati Opusculis satis congruit.
[21] [Hincmarus Remensis archiepiscopus rogatus a clero,] Sicut seculo VI primigeniæ Vitæ prolixitas, ita seculo IX nimia Fortunati Compendii brevitas rectius displicuit. Quam ob rem clerus Remensis a sæpe dicto archiepiscopo suo Hincmaro petiit, ut pro reparanda veteris jactura novam Vitam adornaret, ne sancti Patroni sui gesta eximia posterorum memoriæ tandem penitus subducerentur. Erat sane Hincmarus ea eruditione & eloquentia instructus, ut ad hoc argumentum feliciter tractandum præ ceteris ævi sui merito aptus videri potuerit. Consule, si vacat, Flodoardum in Historia ecclesiæ Remensis, & ipsiusmet Hincmari Opera, duobus tomis in folio ab erudito Jacobo Sirmondo, Societatis nostræ presbytero, typis edita. Is ergo cleri sui votis obsecuturus, pro sua prudentia primo cœpit diligenter investigare, sicubi primigenia Vita prolixior superesset, eaque spe frustratus, ad alia subsidia sibi comparanda curas suas convertit. Forte in hunc finem etiam data fuit epistola, de qua Flodoardus lib. 3 Historiæ Remensis cap. 21 sic meminit: Adoni Viennensi archiepiscopo scribit (Hincmarus) inter cætera, pro epistola B. Aviti ad S. Remigium scripta, quam quidam Rotfridus monachus ei dixerat, se apud eumdem Adonem legisse. Sed &, si qua præterea de S. Remigio reperire valeret, ei super aurum & topazion pretiosa & amabilia mitteret.
[22] [prolixam denuo Vitam ex notitiis sine delectu corrasis] Atque hæc quidem laudabiliter, si tanta ei de sinceritate monumentorum sollicitudo, vel in iisdem discernendis crisis fuisset, quantam in corradendis diligentiam profitetur. Audiamus ipsum de hisce loquentem. Aggredior (inquit in Prologo apud me num. 7) quæ diu distuli, a progenitoribus & ortu ejus incipiens, & sic tam ea, quæ in Hystoriis a majoribus editis de illo inveni, quam & illa, quæ in diversis scedulis dispersa reperi; verum & illa in serie digerens, quæ vulgata relatione percepi; quia haut * longe ante nos dictum est, & etiam in sanctis Scripturis, sed & in Euangelica veritate comperitur, vera est lex hystoriæ, simpliciter ea, quæ, fama vulgante, colliguntur, ad instructionem posteritatis litteris commendare. In quibus omnibus lectorem stili diversitas non perturbet; quoniam ea, quæ de Hystoriis Majorum assumam, & ea, quæ in antiquis scedulis reperiam, ita, ut inventa fuerint, ponam. Illa vero, quæ ex antiquis vulgata relatione percepi, & ad instructionem legentium vel audientium addam, vel eorum verba, de quorum dictis ea mutuabo, ponere procurabo, vel meo sermone dictabo. Hæc ibi, quæ Sigeberto Gemblacensi præluxere, dum in libro de Scriptoribus ecclesiasticis cap. 99 editionis Auberti Miræi annotavit sequentia.
[23] [& traditionibus, ideoque fabulis infectam,] Hincmarus ex monacho S. Dionysii Parisiensis, archiepiscopus Remensis, Vitam S. Remigii Remensis, primo breviter descriptam, ex brevi in librum magnæ quantitatis augmentatam, ex magno libro abbreviatam studio Fortunati episcopi & poëtæ, hanc, inquam, Vitam Hincmarus descripsit, inserens tam ea, quæ in Historiis majorum de ortu, vita vel morte S. Remigii invenit, quam ea, quæ in diversis schedulis dispersa collegit; & secundum legem historiæ nec illa prætermisit, quæ vulgata relatione didicit; nec Testamentum ejus præteriit. Ita Sigebertus, qui tamen unde didicerit, fuisse aliquam S. Remigii Vitam primo breviter descriptam, prolixiori priorem, non assequor. Ut ad Hincmarum revertamur, is ergo ex prædictis omnibus, undique consarcinatis novam contexuit, eamque propter identidem insertas pias exhortationes longam quidem, sed quantum ad historica pertinet, ex communi eruditorum sententia illo auctore indignam. Atque hæc forte ratio est, quod in Collectione Operum ejusdem, a Sirmondo duobus tomis in folio edita, ista non compareat. Et vero quid mirum, si quis in fabulas erroresque historicos impingat, qui quarto post seculo scribens, sine delectu adoptat, quidquid de argumento suo in quibuslibet schedulis legit, & ex fama seu traditione, forte nupera, audivit? Profecto hæc nec vera historiæ lex est, nec in sacris Scripturis commendata.
[24] De tempore scriptæ Vitæ hæc accipe. Hincmarus in Vita edenda num. 133 narrat translationem corporis S. Remigii a se factam anno 852, [scripsit post medium seculum IX,] ac numero sequenti subdit, Radonem subdiaconum ecclesiæ Suessionensis, qui in eadem translatione præsens, acri diuturnoque dolore dentium liberatus fuerat, post viginti quinque annos fassum esse, sese ab eo tempore illum numquam amplius sensisse. Proinde, nisi Radonis testimonium Hincmarus postea adjecerit, dicendus est illam scripsisse aut saltem perfecisse non ante annum 877; post quem non diu supervixit, anno scilicet 882 mortuus. Hujus Vitæ exemplaria habemus tum in codicibus Mss. Musei nostri, tum in apographis aliunde acceptis, sed alia aliis integriora. Præcipuum exstat in insigni codice nostro membranaceo in folio magno, notato Q. Ms. 4: tam prolixa vero hæc est, ut una cum S. Remigii Testamento sexaginta & sex magnas paginas seu columnas 100 & 32 fere impleat; sic tamen, ut vix aut ne vix quidem, media illius pars ad historiam pertineat, reliqua autem sermones ad instruendam plebem sint, singulis pene capitibus inserti, vel panegyrici, ad Sancti virtutes pro suggestu celebrandas accommodati.
[25] Huic, si pauca excipias, simile est exemplar Bonifontis, [quam ex Ms. nostro dabo, rescissis, ut etiam fecit Surius,] ex quo extracta habemus, quæ absunt ab editione Suriana mox memoranda. Eosdem capitum titulos, quos habet Bonifontanum, olim accepimus ex Ms. domini canonici Prudhomme. Demum eadem Vita, sed sine nomine auctoris, sine Præfatione & aliis ad historiam non spectantibus exstat in alio codice nostro P. Ms. 22, qui olim fuit liber monasterii sancti Pauli in Trajecto. Laurentius Surius eamdem cum Præfatione Hincmari edidit ad XIII Januarii, exhortationes vero insertas partim addidit, partim rescidit. Deinde post versus ab eodem Hincmaro S. Remigii mausoleo inscriptos subjecit alias ejusdem Sancti translationes & miracula ex Flodoardo, ut ibidem in margine novissimæ editionis Operis Suriani de Vitis Sanctorum annotatum est. Tandem velut peculiare Opusculum recensetur Encomium ejusdem S. Remigii per Hincmarum archiepiscopum Remensem; quod in codicibus nostro Q. Ms. 4, Bonifontano & domini Prudhomme tamquam ejusdem Vitæ pars præcedentibus annexum est, & reipsa partem esse, legentibus manifestum erit.
[26] Jam quod ad Surii in edendo consilium attinet, ego quoque longiores Hincmari sermones gestis immixtos, [longis sermonibus ad historiam nil facientibus,] & a proposito nostro alienos, quantum commode potero, rescindam, lectore in Annotatis monito de prætermissis, ne Vita supervacaneis parergis onerata tædium pariat; prædictumque encomium, quod in supra laudatis codicibus ultimum Vitæ caput est, eadem de causa penitus prætermittam; maxime quin apud Surium legi potest. Verumtamen ne id a me temere factum lector suspicetur, juverit totius encomii argumentum paucis hic dedisse. Hincmarus in prima illius parte S. Remigium novem choris angelorum adscribi meruisse disserens, pro singulis aliquam virtutum illius, quas supra narraverat, breviter commemoravit; atque his unam paginam editionis Surianæ in folio implevit. Secunda pars duas alias paginas occupat, in eaque gregem suum per considerationem gloriæ Sanctorum, pænarumque peccatis debitarum, ad pœnitentiam sub S. Remigii patrocinio agendam horitatur, & ad fiduciam in Christum Redemptorem excitans, sanctissimæ Eucharistiæ usum hunc in finem plurimum commendat.
[27] [& tribus capitulis in Appendicem rejectis.] Hæc de editione Suriana intellige: nam in codice nostro Q. Ms. 4, & in Bonifontano eadem quidem legere est, sed ibidem perperam inserta sunt duo alia capitula, quorum primi titulus est: Qualiter archiepiscopum Moguntiæ verberavit, & res suas recuperavit: secundi autem: Quod sensum & vitam perdidit, qui in ejus ecclesia vinum vendebat. Dixi, hæc ibi perperam inserta esse; tum quia cum reliqua oratione minime cohærent, tum maxime quod facta, quæ continent, Hincmaro posteriora sint; & ex Flodoardi Historiæ lib. 1, cap. 20 accepta. Dubitari quoque potest, an caput aliud, quod in eodem codice nostro & Bonifontano ante dictum elogium ponitur, inscribiturque De reliquiis beati Remigii per sanctum Moderannum in Italiam delatis, revera Hincmari sit. Mihi quidem illius non esse, verisimilius apparet, quia extra locum relatum est, nec in aliis Mss., quæ laudavi, nec in editione Surii exstat, & aliunde certa est, ut dixi, interpolatio elogii, cui proxime præmittitur. His de causis satius duxi, hoc ultimum miraculum ex Flodoardi Historia huic Commentario, ubi aptior locus erit, inserere, reliqua vero duo in Appendice cum aliis recensere.
[28] [hanc secutus est Flodoardus, & expolivit Nicolaus Picardus de Laris-villa.] Laudatus Flodoardus, ab aliis Frodoardus dictus, ecclesiæ Remensis presbyter, qui post medium seculum X obiit, multa ex eadem Vita in memoratam Historiam suam, & iisdem nonnumquam verbis transtulit, ita ut ex utriusque Operis collatione etiam liqueat, Vitam, quam habemus, reipsa Hincmari fœtum esse. Juverit unum locum adduxisse. Secundum partitionem meam num. 131 in Vita edenda sic ait Hincmarus: Non usquequaque inulta nostris temporibus deserit (S. Remigius) præsumptorum piacula. Nam Blitgarius quidam nuper mansum de thesauro ecclesiæ in villa Tenoilo precio apud Bernardum custodem obtinuit &c. Audi modo Flodoardum lib. 1, cap. 20 hæc eadem referentem. Tempore (inquit) domni Hincmari præsulis quidam Blitgarius ecclesiæ mansum in villa Tenoilo apud ipsius ecclesiæ custodem impetravit pretio &c. Mitto plura, quia res certa est. Idem Hincmari Opusculum esse, credo, quod Galliæ Christianæ scriptores tom. 9, col. 224 seculo XIV a Remigiano monacho expolitum tradunt his verbis: Nicolaus Picardus de Laris-villa, qui multos sermones ineditos condidit, tum vitam & miracula S. Remigii politiore stylo donavit, haud infacundus seculi decimi quarti scriptor. Hujus libelli inopiam eo minus doleo, quod auctor vetustus non sit, quodque illo usus fuerit Renatus de Ceriziers, Societatis nostræ presbyter, in Vita Gallica S. Remigii, anno 1633 Remis edita; ex qua tamen video, Nicolaum quædam etiam addidisse.
[29] Mabillonius tom. 1 Annalium Benedictinorum in Appendice altera, pag. 680 fragmentum quoddam, [Fragmentum veteris Missæ edendum:] miracula S. Remigii continens, edidit ex codice Remensi, in quo sequens titulus præfigebatur: Ex Præfatione, quæ ad Missam antiquitus dicebatur de miraculis ejusdem beati Remigii. Præmiserat in eodem tomo pag. 63, Missam illam ritus Gallicani ante annos mille dici solitam, ut constat, inquiens, ex veterrimo codice ecclesiæ Remensis, ante annos octingentos scripto. Hoc si ita sit, erit ista Præfatio ad seculum VII vel initium VIII referenda (nam anno 1703 primus ille Annalium tomus in lucem prodiit) poteritque una ex schedulis fuisse, ex quibus sua corrasit Hincmarus. Ut ut est, in hac Præfatione miracula eadem, sed non omnia, quæ apud illum, leguntur, etiam prodigiosum illud vini poculum, quo Clodoveus Francorum rex se suamque familiam & innumeram turbam in gemina expeditione bellica, donec hostes debellasset, ex S. Remigii munere satiasse dicitur; quod ut manifestæ fabulæ speciem præfert, auctoritatem Præfationis illius apud me non parum minuit: dabo tamen illam in supra dicta Appendice.
[30] Alteram S. Remigii Vitam, velut a S. Audoëno Rotomagensi episcopo scriptam, [an Vita ejus aliqua a S. Audoëno scripta? Testamentum apocryphum.] Antonius Possevinus tom. 1 Apparatus sacri, editionis Coloniensis Agrippinæ anni 1608, pag. 133 laudat his verbis: Ejusdem Audoëni Rothomagensis episcopi De Vita S. Remigii liber unus extat manuscripta in bibliotheca monasterii S. Galli in Helvetia. Possevinum secutus est Aubertus Miræus in Sigeberti Gemblacensis Scriptoribus ecclesiasticis cap. 58; at neuter explicat, quis fuerit ille Remigius. Recte tamen censent Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 3, in S. Audoëno pag. 628, S. Remigium Remensem hic designari; nam duo alii ejusdem nominis episcopi, Lugdunensis & Rotomagensis, Audoëno posteriores sunt. Operæ pretium esset hanc Vitam edere; verum cum laudatæ Historiæ litterariæ auctores ibidem observent, nesciri, quæ illa sit, nullaque de eadem aliunde habeatur notitia, verisimile est, hanc, si umquam exstiterit, jam non amplius superesse, vel latere. Contra vero exstant hodieque duo Testamenta, S. Remigio Remensi adscripta, quorum unum prolixius ad illustranda ejusdem gesta conferre posset, nisi ob manifesta suppositionis indicia gravesque rationes ab eruditis merito nunc rejiceretur: de ambobus suo loco sermo fiet.
[31] Post ambas Vitas, primam Venantio Fortunato, alteram Hincmaro, [Aliquot sacri corporis Translationes ex Ms.,] auctoribus scriptas, edam aliquot translationes corporis variis temporibus factas. Primo loco dabo parvum Opusculum ineditum, quod Henschenius noster olim obtinuit ex bibliotheca Prumiensi ab ejusdem monasterii Priore R. D. Cosma Dilckrath. Auctor synchronus est, videturque Rotfridus fuisse ex versibus in calce adjectis:
Tu quicumque libens librum perlegeris istum,
Rotfridi, Clemens, dic, miserere Deus,
Ut merces maneat scriptori vita perennis
Almi Pontificis Remigii meritis. Amen.
In hoc Opusculo narrat ipse sacri corporis avectionem anno 882 ex metu Normannorum ab Hincmaro factam Sparnacum, eoque paulo post mortuo, ad Orbacense monasterium, ac denique reductionem ad civitatem Remensem factam a Folcone seu Fulcone II, qui Hincmaro successerat. Hinc suspicari licet, ejusdem scriptorem fuisse Rotfridum illum, qui tom. 9 Galliæ Christianæ col. 226, num. XI dicitur præposituram monasterii Remigiani Remis gessisse sub Hincmaro archipræsule & abbate, nisi forte hic Rotfridus per obitum suum illam cesserit Thetboldo, qui ibidem dicitur eadem post illum functus esse sub Hincmaro & Fulcone. Id certum est, auctorem synchronum esse, sed eo magis dolemus, quod illius narrationem in fine integram non habeamus, sive id vitio codicis Prumiensis imputandum sit, sive ipsimet auctori, qui cœptum Opusculum non perfecerit.
[32] [editisque dandæ.] Opportune tamen offert se hic Flodoardus, qui in Historia Remensi easdem translationes exposuit, addiditque aliam ab Herveo, Fulconis successore, seculo X institutam. Quam ob rem illas omnes ex laudata Historia collectas secundo loco exhibebo. Subjiciam denique ex Mabillonii Actis Sanctorum sui Ordinis celebrem illam translationem sacri corporis, quam S. Leo IX summus Pontifex anno 1049 ipse Remis præsens fecit, & Anselmus Remensis monachus Remigianus, rei gestæ spectator, litteris consignatam reliquit. Atque hæc de instrumentis, quibus usurus sum, dicta sufficiant; nam alios scriptores recentiores, ubi opus erit, per Commentarii decursum laudabo: vellem tamen, ut ad manus meas pervenisset liber, quem Andreas Saussayus, Martyrologii Gallicani auctor, de S. Remigii gloria posthuma conscripsit.
[Annotata]
* al. ut
§ III. Sancti illustre genus, parentes, fratres & reliqua familia: ipsius nativitas a S. Montano prædicta: natale solum in Laudunesio: an ejusdem nutrix S. Balsamia? vita usque ad episcopatum.
[Remigius ex illustri genere ortus,] Qui primigeniam S. Remigii Vitam eodem, quo hic obiit, seculo contraxit, Fortunatus, tunc presbyter, postea episcopus Pictaviensis, illustre ejusdem Sancti genus in editione nostra num. 1 paucis his verbis indicavit: Primis ortus natalibus, parentum nobilitate fulgebat. Hunc secutus Hincmarus in Vita secundo loco edenda num. 4 de ejusdem parentibus ait: Erant enim ambo genere nobiles, & gratia inter suos nominatissimi. Consonat Flodoardus in Historia ecclesiæ Remensis lib. 1, cap. 10 inquiens: Ortus est autem Puer iste … alto parentum sanguine. Horum testimonia, præsertim Fortunati, ipsius S. Remigii temporibus tam propinqui, & primigenia Vita usi, illustres sancti Præsulis natales certos faciunt; sed quod Renatus Cerizierus in Vita Gallica parte 1, cap. 1 insuper ait, ejusdem patrem fuisse comitem Lugduni Clavati, vel, ut alii volunt, Suessionum, nimis leviter assertum autumo. Nomen patris ipsius siluit Fortunatus; Hincmarus & Flodoardus Emilium vel Æmilium dixerunt. Illum insignem virum fuisse, etiam colligere licet ex epistola S. Sidonii Apollinaris ad S. Principium, Suessionum episcopum, fratrem S. Remigii data.
[34] [patrem habuit Æmilium, matrem S. Ciliniam,] Est hæc inter editas ab erudito Jacobo Sirmondo decimaquarta libri 8, in qua laudatus S. Sidonius patrem simul ac filios laudans, Principium sic alloquitur: Cujus (Antiolii ignotæ mihi sedis episcopi) relatu, qui pater vobis, quique qualesque vos fratres, qua morum prærogativa pontificatu maximo ambo fungamini, sollicitus cognoscere studui, & gaudens, cognovisse me memini. Cui patri, quondam videlicet vos habenti, vix domus Aaron pontificis antiqui merito compararetur &c. Remigii matrem Cyliniam vel Ciliniam omnes cum Fortunato appellant, & a sanctitate sua merito plurimum laudant. Inscripta illa est in multis Martyrologiis, etiam in Romano, in quo ad diem XXI Octobris sequenti elogio celebratur: In castro Laudunensi, sanctæ Ciliniæ, matris beati Remigii, episcopi Rhemensis. In aliquibus etiam ad diem V Aprilis ejusdem Sanctæ prima translatio annuntiatur, uti in Opere nostro observatum ibidem in Prætermissis est, ac latius dici poterit ad præcitatum diem Octobris.
[35] Hi duo pii conjuges, teste Hincmaro in Vita edenda num. 3, duos, [fratres S. Principium episcopum Suessionensem, & alterum,] ut putamus, liberos jam genuerant, ante conceptum Remigium. Verba, quæ ab aliis paulo aliter exponuntur, subjungo. Beata siquidem Cilinia intenta piis operibus, licet corpore teneretur in mundo, mente tamen conversabatur in cælo; quæ in flore juventutis suæ pepererat de unico viro suo Emilio Principium, postea Suessorum civitatis sanctum episcopum, & fratrem ejus, patrem beati Lupi episcopi, ejusdem Principii successoris. Paulo obscurius ob omissas voces & fratrem ejus loquitur Flodoardus lib. 1, cap. 10, ubi legitur: Hæc autem beata genitrix in flore dudum juventutis ex unico viro suo Æmilio pepererat Principium, Suessorum civitatis postea sanctum episcopum, & patrem beati Lupi, ejusdem Principii successoris. Ex hisce controvertitur, an S. Lupi pater idem sit cum S. Principio Suessionensi episcopo, an diversus; sive an S. Principius fuerit S. Lupi pater, an patruus, & consequenter, duosne an unicum fratrem natu majorem S. Remigius habuisse dicatur.
[36] Cardinalis Baronius in Annalibus ecclesiasticis ad annos Christi 463 & 507, [ex quo natus est S. Lupus, Principii successor; affinem S. Genebaudum,] aliique post illum crediderunt, S. Lupum ex laudato S. Principio natum esse, priusquam ille sacros Ordines suscepisset; aliis contra opinantibus, ejusdem Lupi patrem fuisse alterum SS. Principii ac Remigii fratrem, istaque Hincmari dicta & fratrem ejus non ad Remigium, sed ad Principium referenda esse. In postremam sententiam itum est in Opere nostro ad diem XXV Septembris, quo S. Principius Suessionensis colitur, eamque Hincmarus clarius docet, quam eidem refragetur Flodoardus, cujus obscuriora asserta potius dilucidanda sunt ex Hincmaro, quem ibidem descripsit. Forsitan ex eodem SS. Remigii atque Principii fratre, ex quo natus est Lupus, etiam genita fuerit ignoti nobis nominis puella, quam Flodoardus post Hincmarum scribit fuisse S. Remigii neptem, sanctique Genebaudi, postea primi Laudunensis episcopi, uxorem, cum eoque humanæ fragilitatis exemplum, & Latronis, qui patri in episcopatum successit, nec non Vulpeculæ matrem.
[37] Historiam vide in Vita edenda num. 67 & sequentibus; [suæ neptis conjugem, deinde episcopum Laudunensem, &c,] interim cum de S.Remigii familia hic agamus, paucis observo, Genebaudum maculas incontinentiæ, cum uxore olim sua in episcopatu contractas, tam severa septem annorum pœnitentia eluisse, ut sedi suæ restitui meruerit, talemque se deinceps præstitisse, ut Sanctis annumeratus sit, colaturque die V Septembris, ubi gesta ejus apud nos illustrata habes. Filius quoque, quem quia in episcopatu genuerat Genebaudus, Latronem voluit appellari, patri, ut dictum est, in episcopatu successit, ac post mortem pro Sancto habitus, iisdem testibus Hincmaro & Flodoardo; at in Opere nostro ad præcitatum Septembris diem inter Prætermissos tantum recensitus, quod Castellanus in Aëmeris asserat, eum nec Officio nec commemoratione Lauduni coli, quamvis ab Andrea Saussayo in Martyrologio Gallicano cum Sancti titulo celebretur. De Vulpecula, altero vetiti complexus fructu, deque utriusque matre nihil insuper traditum legi.
[38] [quorum major pars cultum obtinuit.] Habemus ergo ex dictis S. Remigii patrem Æmilium, virum illustrem & a S. Sidonio Apolinare, tacito nomine, honorifice memoratum; matrem S. Ciliniam Romano aliisque Martyrologiis ad diem XXI Octobris & alibi ad V quoque Aprilis inscriptam; fratrem S. Principium; nepotemque ex altero fratre S. Lupum, ambos Suessionum episcopos, & horum primum die XXV Septembris, secundum XIX Octobris, Sanctorum cultu similiter honoratos; S. Genebaudum Remigii neptis primo conjugem, deinde Laudunensem antistitem, insigni pœnitentia vitæque dehinc actæ integritate sacros honores pariter promeritum, cultumque die V Septembris; ac denique hujus filium Latronem, ab Hincmaro Flodoardoque Sancti compellatione honoratum. Denique Flodoardus lib. 1, cap. 23 tres alios S. Remigii nepotes memorat, nimirum Agricolaum presbyterum, Aëtium & Agathimerum; verum hi forsitan illi innotuere ex solo ejusdem Sancti Testamento prolixiori, ab eruditis jam passim meritoque rejecto.
[39] [Sancti nativitas a S. Montano prædicta est parentibus,] Laudati conjuges Æmilius & Cilinia post editos S. Principium, aliumque, ut opinamur, filium, S. Lupi patrem, ac forte etiam aliam prolem, dum ætatem Christiane simul degerent, admonita illa est a S. Montano monacho vel solitario, divinitus instructo, de nascituro ex ipsis Filio altero in Galliæ salutem. Fortunati verba ex Vitæ num. 1 accipe. Quem (Remigium) divina pietas, non solum priusquam nasceretur, sed antequam conciperetur, elegit: in tantum, ut Montanus quidam monachus, dum levissimo se sopore quiesceret, tertio fuisset ammonitione pulsatus, uti matri suæ benedictæ Cyliniæ, quod masculum conceptura esset, veridica relatione prædiceret, ut nomen & meritum designaret. Qui ilico implevit imperium, & fecundissimæ genitricis concepturæ sobolis gaudia annuntiavit. Illa vero, sicut fidei credulitatis non apparuit dubia, ita suscepit in partu, quem præscierat in utero &c. Hæc sunt, quæ de S. Remigii vate nativitateque habemus ex Fortunato, primigeniæ Vitæ breviatore. Colitur Montanus ille in agro Luxemburgensi die XVII Maii, ad quem ejusdem gesta ex Hincmaro, cultumque aliunde dedit Godefridus Henschenius noster.
[40] [qui provectæ quidem ætatis tunc fuisse videntur, at non tantæ,] Videamus modo, quid alii his addiderint. Si qua Hincmaro Flodoardoque fides est, Æmilius & Cilinia, dum hæc a S. Montano nuntiata illis fuere, liberos procreare dudum desierant, imo etiam non parum provectæ erant ætatis; cum S. Cilinia tunc anus, Æmilius vetulus fuisse dicantur. Hæc vera esse possunt; sed verisimile non est, quod Richardus, ignotus mihi S. Remigii Vitæ auctor, a Marloto tom. 1 Metropolis Remensis lib. 1, cap. 2, & a Renato Ceriziero cap. 2 Vitæ Gallicæ laudatus, scripsit, Ciliniam nonaginta annos tunc numerasse. Verisimile id, inquam, non est; quia cum SS. Remigii, Principii ac Lupi chronotaxi haud facile potest componi. Secundum Hincmarum & Flodoardum Cilinia in flore juventutis genuit Principium & patrem S. Lupi. Etsi ergo hæc verba in flore juventutis paulo latius accipiendo, illam tunc annorum 30 fuisse concedamus, Principius & frater ejus saltem annos sexaginta numeraverint, nascente Remigio; cumque hujus nativitas ex dicendis non multum removenda sit ab anno Christi 435, isti ambo circa annum 375 nati essent. Atqui tamen obitum S. Principii ad finem seculi V referunt neoterici, alii etiam differunt ad initium sexti: quibus positis, idem S. Principius multo major centenario obiisse dicendus esset, quod aliunde nihil nos cogit credere.
[41] Similis aut etiam major ætas assignanda erit S. Lupo, [quantam aliqui dixerunt.] nisi hunc quoque ex sene genitum, sine teste asserere malimus. Ponamus enim, ipsum tantum anno patris sui quinquagesimo, atque adeo circa annum Christi 425, natum esse; vel sic tamen is ad annum vitæ suæ centesimum quintum pertigisset anno Christi 530, ante quem certe non obiit S. Remigius, cui illum supervixisse, communis habet sententia cum sinceriori ipsius S. Remigii Testamento. Hæc me omnino impellunt, non modo ut commentitiam credam tantam Ciliniæ, dum Remigium peperit, ætatem, quantam Richardus ille asseruit; verum etiam ut non dubitem, quin Hincmarus & Flodoardus aut juniorem, quam erat, in utroque priori partu Ciliniam fecerint, aut eamdem perperam anum dixerint, quando illa concepit Remigium. Nihil quidem hac super re habemus ex Fortunato; sed, ut hujus silentium, quod brevitatis ergo multa prætermiserit, nihil evincit; ita Hincmari in aliis ad S. Remigium spectantibus nimia credulitas & exornandi studium hic quoque illum de alterutro ut minimum suspectum faciunt, maxime ob allegatas rationes. Prætereo alia Hincmari de Remigii procreatione asserta, in Annotatis observanda.
[42] Sancti patriam idem archiepiscopus Remensis num. 6 sic indicat: [Natus est in Laudunesio, Galliæ pago, sed in quo hujus determinato loco,] Ortus est … in pago Laudunensi; quod Flodoardus lib. 1, cap. 10 iisdem verbis repetiit, nec a quoquam scio negari. Pagus autem Laudunensis, Gallice le Laonois vel Laonnois, qui in eadem Vita num. 67 etiam vocatur comitatus Laudunensis, tractus Galliæ est, habens a Septemtrione Teorasciam, ab Ortu Campaniam, ab Occidente & Meridie agrum Suessionensem. Nomen suum accepit a castro Lauduno, alias Lugduno Clavato, indigenis Laon dicto, nunc civitate episcopali, ad quam dignitatem illud a S. Remigio evectum fuisse, infra dicemus. Quo in loco hujus pagi vel comitatus natus sit, apud veteres non reperi. Marlotus lib. 2, cap. 2 de eodem sic scribit: Locus etiam, ubi Puer editus, vulgo Cerniacum dicitur, villa in Laudunesio: probabilius tamen est, paternam domum apud Lauriniacum vel Labriniacum extitisse, ubi B. Remigius ossa suæ genitricis posuit, more tunc ob persecutiones usitatissimo; quod Ms. codex, seu Registrum visitationis Eminentissimi Cardinalis Borbonii adhuc confirmat.
[43] Neutrum locum in Lexicis geographicis reperio. Cerizierus Cerniacum, [veteres non tradiderunt.] Gallice Cerny appellans, pro loco natali similiter assignat, ut pro hoc saltem popularis aliqua traditio stare videatur. Lauriniacum vel Labriniacum Marloto verisimiliter castrum aliquod seu castellum fuit, adversus persecutiones vel hostiles incursiones tutum. Verum hæc opinio, a depositis ibidem per S. Remigium matris suæ ossibus petita, nititur Testamento illo prolixiori, cujus auctoritatem respuunt eruditi. In hoc ibidem pag. 182 legi asserit: Labrinacum tibi, ubi ossa genitricis meæ posui, cum præfixis terminis deputavi. Quid vero in Registro visitationis Cardinalis Borbonii pro opinione sua præterea legerit, inexploratum mihi est; donec tamen certiora producantur, suffecerit mihi dixisse, magnum hunc Francorum Apostolum in pagi Laudunensis incerto nunc loco in lucem prodiisse. Ejusdem quoque annus natalis propter antiquorum silentium nequit certus determinari, sed nec a vero multum potest recedi, si annus æræ vulgaris circiter 435 assignetur; quantum colligere licet ex aliis Hincmari calculis, quos infra aptius examinabimus. Ceterum quando Cerizierus Remigium die XIII Januarii natum esse scripsit, vix dubito, quin ejusdem diem emortualem cum natali in terris confuderit.
[44] [Remis in ecclesia, Sanctæ Nutricis dicta, colitur S. Balsamia,] Fortunatus & post eum Hincmarus piam Sancti pueritiam adolescentiamque nativitati paucis subjecerunt; sed Flodoardus lib. 1, cap. 10 quædam de ejusdem nutrice hoc loco interserit. Hujus, inquit, beatissimi Remigii nutrix beata Balsamia fuisse traditur, quæ mater extitisse S. Celsini memoratur, qui & ipse B. Remigii discipulus fuisse familiaris asseritur, miraculis quoque postmodum claruisse dinoscitur, & æquorum maxime votis adhuc insignis habetur, in cujus & ipsa beata genitrix ejusdem requiescit ecclesia. Nicolaus Picardus de Laris-Villa apud Cerizierum in Vita Gallica parte 1, cap. 3 scribit, illam divina inspiratione impulsam Roma venisse in Galliam, ut parvulum Remigium lactaret; sed credat, qui volet, scriptori seculi XIV id primo asserenti. Id certum est, S. Balsamiam, S. Remigii nutricis titulo Remensibus caram, Galliceque Sainte Norrice seu Nourrice passim appellatam, Remis ecclesiam cum canonicorum collegio sibi sacram habere; de qua pluribus agit Marlotus in Historia Remensi tom. 2, lib. 3, cap. 9, unde pauca accipe.
[45] [cujus corpus ibi servatur, quam S. Remigii nutricem fuisse,] Hæc Sanctæ Nutricis ecclesia vulgo nominatur, quod B. Balsamia S. Remigii nutrix fuerit, & mater S. Celsini; unde prædicta ecclesia quandoque S. Celsini vocatur a Flodoardo, quod ejus reliquiæ in ea depositæ essent, ut & B. Mauri martyris; quamvis hæc B. Balsamiæ seu Nutricis nomen constanter retineat, cujus festum notatur XIII Maii in Martyrologio. Rursum post aliqua de sacris reliquiis in eadem ecclesia asservatis hæc subdit: Inter Sanctorum exuvias magni ducunt corpus fere integrum S. Balsamiæ, beatissimi Remigii nutricis, matris vero S. Celsini, ex Flodoardo, in capsa argentea supra majus altare expositum… Habent quoque S. Celsini, B. Remigii discipuli, sat notabiles particulas in arculis reconditas. De hac Sancta apud nos ex Martyrologio Gallicano Saussayi & Arturi Gynæceo sacro facta mentio est in Prætermissis ad diem XIII Maii, ejusdemque amplior notitia dilata in XVI Novembris, quo in Remensi Breviario aliisque Martyrologiis locum habet: sanctum vero Celsinum, Gallice saint Soussin vulgo appellatum, presbyterum Laudunensem, Martyrologia celebrant die XXV Octobris, ubi de ipso agendum erit. Interim locus hic postulat, ut de asserto S. Balsamiæ nutricis munere quædam observemus.
[46] [primo, ut videtur, auctore Flodoardo, credunt;] Negari non potest, S. Balsamiam jam inde a Flodoardi ætate, id est, seculo X pro S. Remigii nutrice Remis ab aliquibus habitam fuisse, sed a quanto tunc tempore, quove antiquiore auctore, plane incertum est. Marlotus nullum monumentum Flodoardo vetustius laudat; imo satis indicat, nullum illo vetustius a se repertum esse, dum solam hujus auctoritatem profert, Ex Flodoardo, inquiens. Atqui hic tantum quinto seculo post S. Remigii obitum scripsit, ipsumque nutricis obsequium non nisi timide S. Balsamiæ attribuit, usus verbo traditur hoc modo: Hujus beatissimi Remigii nutrix beata Balsamia fuisse traditur. Adhæc ecclesia illa, quæ nunc Sanctæ Nutricis appellatur, nec hoc, nec S. Balsamiæ titulo venisse videtur tempore ejusdem Flodoardi, a quo verbis mox datis non corpus S. Celsini in ecclesia Sanctæ Nutricis aut S. Balsamiæ, sed ipsa beata genitrix Balsamia in filii sui Celsini ecclesia quiescere dicitur. Neque aliter locutus fuerat in ejusdem libri 1 cap. 3, ubi de S. Mauri presbyteri, Remis passi, reliquiis dixit: Cujus ossa in ecclesia beati Celsini servantur deposita. Ex instrumentis autem a Marloto ibidem præterea adductis, in quibus Sanctæ Nutricis ecclesia expresse appellatur, vetustissima sunt duæ Romanorum Pontificum litteræ, Alexandri III & Lucii III, qui post medium seculum XII Pontificatum gesserant; quo propterea tempore jam vigebat ista ecclesiæ appellatio.
[47] Quodsi ad tempora Flodoardo anteriora redeamus, anceps hæreo ac omnino cogor dubitare, [sed silente, imo refragante potius Hincmaro,] an satis firma illa sit de S. Remigii nutrice traditio. Si seculo IX S. Balsamia pro ejusdem sancti Francorum Apostoli nutrice agnita fuisset, eoque nomine dicatam sibi apud Remenses habuisset ecclesiam, qua veri specie nobis persuadebimus, ista Hincmaro Remensi archiepiscopo, qui post ejusdem seculi medium in ipsa urbe scripsit, latere potuisse; quorum memoriam prædictæ ecclesiæ titulus & conspectus in dies ipsi ingessisset? Nihil tamen simile tradidit Hincmarus, imo longe diversum, in Vita num. 4 & 5 ad instar prodigii referens, quod Cilinia mater, prout Montanus prædixerat, jam vetula Filium suum lactaverit, & postquam hunc ablactasset, lacte suo oculos ejusdem Montani obliniens, visum ei restituerit. Eadem fere narrat Flodoardus lib. 1, cap. 10 non satis ad dicta de S. Balsamia consequenter.
[48] An forte nutricis vocabulum latius acceptum pro gerula sive pro ea a Flodoardo usurpatur, [non ausim certo asserere.] cui Infantis cura & cetera educatio demandatur? Ita quidem una objectarum difficultatum pars cessabit, sed non omnes; quia propter Hincmari silentium mihi dubium inhærebit, ne ista opinio leviter nata omne pondus suum a Flodoardo acceperit, quo antiquiorem auctorem pro eadem a nemine laudatum legi, quique non nisi quinto post S. Remigium seculo, caute addito verbo traditur, eam scriptis mandavit. Quid si S. Balsamia a lactato nutritoque sancto filio suo Celsino sanctæ Nutricis nomen apud vulgus primo obtinuerit, eaque appellatio de lactato Remigio, cujus discipulus Celsinus fuisse perhibetur, Flodoardi ævo accipi cœperit? Ceterum hanc dubitationem meam lectoribus sic exponendam censui, ut simul profitear, gratum mihi fore affirmantem sententiam amplecti, si quis (quod eruditos Remenses in primis rogatos volo) certiora pro eadem argumenta vel monumenta suggesserit. Præstari id a nobis poterit ad diem XVI Novembris, quo S. Balsamia colitur, aut etiam hoc ipso mense Octobri, cujus die XXV de ejusdem sancto filio Celsino scribendum erit. Pergo ad alia.
[49] Fortunatus gesta S. Remigii a pueritia usque ad episcopatum, [Sanctus in pietate & litteris multum proficit, vivitque reclusus.] id est, usque ad annum ætatis suæ 22, paucis sic complexus est: In quo assidue venturæ ætatis merita dulcis infantia designabat, & quod ante conceptum mater agnoverat, ante tempora jam videbat. Studebat teneros annos morum maturitate vincere, & benevolentia caritatis melle condire. Haud plura habet Flodoardus, nisi quod de ejusdem in litterarum studiis progressu vitaque dehinc solitaria etiam meminerit. Traditus, inquit, a parentibus scholæ B. Remigius litteris imbuendus, brevi coævis, sed & natu majoribus, doctrina eminentior est effectus; cunctos superans condiscipulos morum maturitate ac benivolentiæ caritate; populorum studens turbas vitare, atque solitarius in reclusione Domino deservire. Quod & obtinuit, habitaque, sanctæ conversationis studiis Adolescens pius, inclusione Lauduni, Christo militavit. Accepit hæc ex Hincmaro, qui de cella, in qua Sanctus solitarie Deo vixit, num. 10 Vitæ addidit: Qui locus in castro Lauduno hactenus designatur, & venerabiliter colitur. Felices ipsius in litteris successus non inaniter ab illis asseri, colligere licebit ex S. Sidonio Apollinare infra laudando.
§ IV. Vitæ chronotaxis, sive anni nativitatis, ordinationis episcopalis, durationis sedis, & obitus: electio ad episcopatum & consecratio illius.
[Probatur ex Fortunato, ipsomet S. Remigio,] Cum tres præcipuæ vitæ S. Remigii epochæ, nimirum tempus natale, initium episcopatus, & mors illius, adeo inter se connectantur, ut ex aliis mutuo sint eruendæ, oportet de his omnibus simul agere. Fortunatus primigeniæ Vitæ breviator, ipsius Sancti ætati proximus, in Compendio edendo num. 2 testatur, ipsum creatum episcopum esse, cum … vigesimi secundi anni … sumpsisset exordium; numero autem 9, eumdem obiisse, senio jam urgente. Sanctus ipsemet Remigius in epistola sua ad tres episcopos post mortem Clodovei Francorum regis scripta (quam habes apud Labbeum tom. 4 Conciliorum, col. 1608) de annis, quos in episcopatu tunc numerabat, sic ait: Quod propitia Divinitate sit dictum, Quinquaginta & tribus annis episcopali sedi præsideo. In calce quoque ejusdem epistolæ indicat, provectam ætatem suam illis contemptui fuisse, Annorum, inquiens, numero me esse scribitis Jubileum, irridentes potius, quam pro dilectione gaudentes.
[51] [Gregorio Turonensi, Hincmaro & Flodoardo, S. Remigium] Sanctus Gregorius Turonensis episcopus, qui eodem seculo VI floruit, in lib. de Gloria confessorum cap. 79 de diuturno ejusdem præsulatu pariter meminit his verbis: Remigius vero Remensis episcopus, qui, ut ferunt, septuaginta, aut eo amplius, in episcopatu annos explevit. Hincmarus in Vita edenda num. 10 scribit, illum creatum episcopum esse, cum ad viginti & duos ætatis suæ annos pervenit; & defuncto Bennadio successisse. Deinde num. 111 ait, mortuum esse, postquam per viginti & duos annos in clericali ordine, in episcopatu vero septuaginta quatuor … Domino ministravit, nonagesimo sexto ætatis suæ anno, Idus Januarias. Hos tamen viginti & duos annos, in clericali ordine exactos, sic interpretare, ut dicatur S. Remigius in clericali ordine vixisse usque ad annum ætatis suæ 22, quo ad episcopatum promotus fuit; hosce enim annos seorsum computari non posse a totidem ante memoratis, ex iisdem Hincmari calculis manifestum est: nam alioquin Sanctus moriens non annum ætatis suæ 96, sed circiter 118 egisset. Longævum illum præsulatum similiter tenet alibi tom. 2 Operum suorum editionis Sirmondi, pag. 431 etiam asseverantius de illo scribens: Ut veraces nostratium historiæ monstrant, LXXIV & eo amplius annos in episcopatu degens &c.
[52] Denique prædictos omnes calculos idem Hinc-marus in epitaphio, [in juvenili ætate episcopum ordinatum, senem obiisse.] seu versibus, quos S. Remigii pretioso mausoleo insculpi curavit, denuo recensuit:
Bis denos binosque gerens feliciter annos,
Sorte Dei sumpsit pontificale decus.
Sexaginta, simul bis septem, manserat annis
Istius urbis honor Præsul, & orbis amor.
Ac post pauca interjecta:
Nonaginta quidem sex cum compleverat annos,
Splendida lux nostras deseruit tenebras;
Idus jam plenas cum Janus mensis haberet,
Emeritus Miles præmia digna capit.
Consentit Flodoardus in Historia Remensi, eosdem initi gestique episcopatus, & ætatis, in qua obiit, annos illi attribuens, quos & eruditi passim admittunt. Tria ergo hic pro certis habemus; videlicet episcopalem ordinem S. Remigio collatum anno ætatis suæ vigesimo secundo; annos septuaginta quatuor in episcopatu transactos, ac nonaginta sex annorum ætatem, in qua migravit ad cælos. Jam vero, sive isti anni completi, sive incompleti censendi sint, non difficile esset ejusdem Sancti chronologiam ordinare, dictasque epochas ad Christi annos reducere, si vel unam harum certo anno æræ Christianæ illigatam haberemus:
[53] Pro emortuali faciunt sequentes versus supra dicto mausoleo ab Hincmaro item inscripti anno 852, [Ex Hincmari calculis partim vitiosis Sigebertus erravit] quibus dicitur tunc annus 308 a Remigii obitu cucurisse.
Octingenteno quinquagenoque secundo,
Quo Deus est anno Virgine natus homo,
Tertius & Karolus regni componeret actus,
October * primam cum daret atque diem,
Ac ter centenos * octavus tangeret annus,
Hic Justus Domini quo petit astra poli.
Si modo annos trecentos & octo, quot inter S. Remigii mortem ejudemque translationem anno 852 factam medios computavit, ab hoc anno auferamus, prodibit Christi 544, cujus Idibus Januariis ipsius obitus figendus esset. Deinde si ab hoc emortuali anno pariter subducamus annos 74 gesti episcopatus, restabit 470, ad quem ordinatio illius referenda erit. Tandem hinc quoque ablatis annis 22, quos ante episcopatum vixit, supererit annus Christi 448, circa quem ejusdem nativitas contigisset. Iisdem calculis usus Sigebertus Gemblacensis in Chronico suo, S. Remigii sedis initium ad annum Christi 471, additisque annis 74, mortem ad annum 545 reposuit.
[54] Cardinalis Baronius laudatum chronographum, Democharem, [in chronotaxi S. Remigii, ut advertit Baronius, qui tamen ipse quoque] aliosque partim secutus, tom. 6 Annalium statuit, illum præcitato anno 471 odinatum episcopum esse; sed tom. 7 occasione concilii Arvernensis, cui Flavius, S. Remigii post Romanum successor, subscriptus legitur, quodque Baronius anno 541 celebratum fuisse putabat, Sigebertum arguit de ejusdem Sancti morte æquo serius dilata, atque ita disserit. Qui vero nonus ordine (inter episcopos Arvernensi synodo subscriptos) recensetur, Flavius est Remensis episcopus. Ex quo velim observes, plane errore deceptos, qui S. Remigii, ejusdem ecclesiæ episcopi, ad Deum transitum referunt ad annum Domini quingentesimum quadragesimum quintum. Nam quomodo ad illud tempus potuit Remigius pervenisse, si hoc anno (541) sedisse Flavius reperitur, quem & præcessisse ponitur Romanus, ejusdem S. Remigii primus successor? Par erat (si licuisset) Antistitis celeberrimi, Francorum Apostoli, ex hac vita ad Deum transitum certo signasse in nostris Annalibus, sicut die, ita & anno: sed quod, quæ de his ab aliis scriptis mandata feruntur, haud ejusmodi esse noscantur, quæ immobili veritate subsistant, inviti abstinere cogimur, & non nisi hic dumtaxat obiter meminisse.
[55] [& Colvenerius veram non fuere assecuti.] Gregorii enim Turonensis testificatione, asserentis, septuaginta annos & amplius S. Remigium sedisse, & Hincmari assertione, dicentis, vixiffe in episcopatu annos septuaginta quatuor, invaluit opinio illa, ut, qui creatus habetur episcopus anno Christi quadringentesimo septuagesimo primo, idem pervenerit ad annum quingentesimum quadragesimum quintum. Sed synodalia Acta majorem vendicant sibi fidem; ex quibus liquet, neque ad annum septuagesimum pervenisse. Hactenus Eminentissimus annalista, recte quidem arguens Sigebertum aliosque, qui S. Remigium usque in annum Christi 545 sedisse dixerunt; sed & ipse quoque corrigendus, quod Arvernensem synodum nimis sero collocaverit, malueritque ab annis episcopatus Remigii per Gregorium & Hincmarum in Vita edenda expressis recedere, quam ab anno ordinationis ejusdem signato per Sigebertum aliosque recentiores, quos in anno emortuali errasse agnoverat. Oppositam viam iniit Georgius Colvenerius, qui in Scholiis ad Flodoardi lib. 1 Historiæ Remensis cap. 13 ordinationem illius anno Christi 470, mortem vero anno 544 affigens, contendit, Hincmari numeris in epitaphio standum esse; synodum autem Arvernensem quindecim aut sedecim annis post Christi annum 541 differendam.
[56] [Synodo Arvernensi anno 535 subscripsit Flavius,] Horum omnium opiniones ac simul Hincmari de annis trecentis & octo, a sancti Præsulis obitu usque ad annum æræ Christianæ 852 elapsis, assertum in epitaphio, solide refutantur ex vero anno prædicti concilii Arvernensis. Exstat illud in Collectionibus Conciliorum Sirmondi, Labbei & Harduini, ex variis codicibus Mss. editum, in quibus omnibus metropolita primo loco subscriptus sic legitur: Honoratus in Christi nomine episcopus ecclesiæ Bituricæ constitutionem nostram relegi & subscripsi, die VI Idus * Novembris, post consulatum Paulini junioris V. C. Baronius existimavit, Paulinum hunc anno 540 cum Justino juniore nomen Fastis dedisse, ac propterea eam synodum anno 541 affixit. Verum nunc constat, dictum Paulinum fuisse anno 534 ultimum Occidentis consulem, & idcirco eamdem synodum celebratam esse anno 535, qui in laudatis Conciliorum Collectionibus etiam adscriptus est. Porro inter illius subscriptiones nono loco legitur: Flavius, Deo propitio, episcopus ecclesiæ Rhemensis, consensi & subscripsi.
[57] [Remigii successor post Romanum; ex qua epocha aliisque calculis] Fuit autem hic S. Remigii post Romanum successor, uti jam observavit Baronius ex Flodoardo, qui libri 2 caput sic orsus est: B. Remigio successisse traditur Romanus, Romano Flavius; ac proinde non potuit idem S. Remigius usque in annum 541 vel 540 sedisse. Recedendum ergo etiam est ab Hincmaro, dum S. Remigii obitum inter annumque Christi 852 dumtaxat trecentos & octo annos computavit, quod cum memorata Flavii subscriptione nullo modo potest componi. Henschenius noster tom. 1 Februarii ad diem VI in Commentario prævio ad Vitas S. Vedasti episcopi Atrebatensis § 2 & 3, numeros ab Hincmaro in Vita traditos servans, statuit, Remigium natum esse circa annum 435, ordinatum episcopum Remensem circa 457, mortuumque anno 529 vel potius 530. Hujus chronotaxis fundamenta præter Hincmari numeros in Vita sunt concilium Arvernense, annus emortualis Clodovei regis, ipsiusque S. Remigii epistola post ejusdem regis obitum ad tres episcopos scripta, dum ipse quinquaginta tribus annis episcopali sedi præfuerat. Dabimus illam loco suo; verum hic tempus, quo scripta fuit, indagandum est.
[58] Scriptam illam esse post mortem Clodovei, probat Henschenius, [Henschenius S. Remigii chronotaxim ordinavit, natum illum statuens] quod Remigius obtrectantibus sibi episcopis in eadem respondeat: Ego Claudium presbyterum feci, non corruptus præmio, sed præcellentissimi regis testimonio, qui erat non solum prædicator fidei Catholicæ, sed defensor … Regionum præsul, custos patriæ, gentium triumphator injunxit. Uti certum est, non alium regem, quam Clodoveum, hic posse designari, ita ex vocibus qui erat dicendus est idem ille, dum hæc epistola data est, jam excessisse e vivis. Jacobus Sirmondus eam tom. 1 Conciliorum Galliæ pag. 204 & sequenti recitans, ad annum Christi 523 vel 524 referendam putavit; haud dubie pro sensu suo; nam nullam notam chronologicam continet, neque ipse ullam rationem protulit ipsam tam sero reponendi. Rectius Henschenius, aliique post ipsum censuerunt, eamdem non diu post Clodovei obitum exaratam esse, quia videntur tres illi episcopi ea occasione usi fuisse ad Remigii factum arguendum, quod ausi non fuerant, vivo rege, in cujus gratiam ipse illud præstiterat.
[59] Quapropter laudatus Henschenius cum alibi gravibus argumentis statuisset, [circa annum 435, ordinatum circa 457, mortuum circa 530.] ejusdem regis obitum in diem XXVII Novembris anni 509 incidisse, consequenter hanc Remigii epistolam anno proxime secuto, sive 510 illigavit. Quibus positis, sponte sua fluit digesta ab illo Remigiana chronotaxis: si enim ab anno 510 anni quinquaginta tres, quos tunc in episcopatu numerabat, demantur, restabit annus 457, initio præsulatus ipsius assignandus. Et si ab hoc annos viginti duos ante susceptum episcopatum actos similiter auferas, ad annum 435, ipsi natalem, dilaberis: tandem si annos viginti & unum, ex septuaginta quatuor sedis episcopalis residuos, anno 510 addideris, exsurget annus ejus emortualis, nimirum Christi 531: sed quia omnes supra dicti anni forte non fuere completi, assignatæ quoque epochæ particula circa coërcendæ sunt. Eadem, qua Henschenius, via institerunt & alii viri eruditi, exiguo discrimine ab illo dissidentes. Ægidius Bucherius in Belgio Romano lib. 17, cap. 15 nativitatem S. Remigii anno 436, ordinationem ineunti 458 vel exeunti 457, mortem anno 533 innexuit.
[60] Paulo plus differt Cointius, qui tom. 1 Annalium ad annum Christi 486, [Ab his parum differunt alii eruditi, mortem Clodovei] num. 12 initium episcopatus illius anno 459, mortem etiam 533 maluit adscribere, huncque computum suum aut verum aut vero proximum esse, dixit. Antonius Pagius in Critica Cardinalis Baronii ad annum 471, num. 13 post relatas Henschenii Cointiique sententias, Henschenius, inquit, ac Cointius multis ostendunt, suos computos aut veros aut vero proximos esse; ipse tamen ad annum 541 num. 10 ejusdem Sancti obitum anno 530 cum Henschenio potius illigavit. Denique Jacobus Longuevallius tom. 2 Historiæ ecclesiæ Gallicanæ pag. 110 nec ordinationem ejus post annum 459, nec mortem serius, quam anno 533, figi posse agnovit. Exiguæ hujus inter laudatos scriptores dissensionis ab Henschenio præcipua ratio est, quod hic Clodovei mortem anno 509, illi anno 511 contigisse, opinati sunt. Posteriorum sententia nunc communior eruditorum est, atque ipsi etiam Henschenio forte aliquando placuit tom. V Maii pag. * 228 num. 3, ubi S. Austregisili Bituricensis archiepiscopi annum natalem eruens ex adscripto anno 41 regni Childeberti (qui patri Clodoveo cum fratribus suis mox ab obitu illius successit) annotavit Childebertum anno Christi DXI regnare cœpisse, ac proinde S. Austregisilum anno 551 natum esse.
[61] [& concilium Aurelianense anno 511 figentes,] Huic sententiæ ego quoque inhærebo maxime propter concilium 1 Aurelianense, quod certe vivo Clodoveo, ac probabilissime anno 511 celebratum fuit, ut suo loco ostendetur. Certum quoque est, nec ejusdem regis obitum ultra hunc annum, nec sæpe dictam epistolam a S. Remigio ad tres episcopos datam, diu post illum posse differri. Ponamus enim hanc anno 512 scriptam esse, cum prioris anni mense Novembri die XXVII Clodoveus obiisset; annosque viginti & unum, e septuaginta quatuor episcopatus illius residuos eidem anno 512 addamus, vel sic prodibit annus Christi 533, cujus mense Januario die XIII S. Remigius mortuus sit, a quo tempore satis breve, at sufficiens, est spatium usque ad annum 535, quo Flavius S. Remigii post Romanum successor concilio Arvernensi subscripsit. De S. Romano breviter agens Henschenius ad diem XXIX Februarii, consequenter ad prædictam sententiam suam initium episcopatus ipsius ad annum 530, mortem ad 533 vel sequentem retulit.
[62] [in quorum nunc communiori sententia procedo.] Sollerius item noster tom. 1 Julii pag. 60, num. 7 in S. Theoderico presbytero, cujus funus S. Romanus curasse legitur, de anno quidem obitus S. Romani consentit, sed ejusdem ordinationem anno circiter DXXXII consignavit, secutus scilicet illos, qui mortem Clodovei biennio serius, quam Henschenius, posuerunt. Porro quia prorsus incertum est, utrum anni ab Hincmaro in Vita assignati, quibus hæc chronotaxis nititur, pro completis (quales fuisse dicuntur anni 74 episcopatus) an pro incompletis accipiendi sint, censeo, eamdem non melius ordinari posse, quam nativitatem Remigii circa annum 436, ordinationem circa 458, ac mortem denique anno vitæ ejus nonagesimo sexto circa 532 Idibus Januarii figendo, sic ut particula circa non nisi ad unum annum ultra citrave extendatur. His de chronotaxi præmissis, progrediamur ad modum, quo ille ad episcopatum promotus fuit, dum in sua cella Lauduni secretam ab humanis turbis vitam coleret. Dubitari potest, an & quos jam tum sacros Ordines suscepisset, quia Hincmarus num. 111 Vitæ tradit, ipsum excessisse e vivis, postquam per viginti & duos annos (id est, ut diximus, usque in annum ætatis suæ 22) in clericali Ordine, in episcopatu vero septuaginta quatuor… Domino ministravit.
[63] [Anno Vitæ suæ 22 electus Remensis episcopus,] Utut sit (nam hac super re apud alios nihil reperi) electionem illius Fortunatus in Compendio num. 2 paucis his verbis complexus est. Quid plura? Cum secundis successibus certatim sanctæ conversationis studiis adolescens, vigesimi secundi anni Justus sumpsisset exordium, in hac urbe Remensium omnium generaliter votis ad pontificii culmen raptus fuisse dinoscitur potius, quam electus. Fortunati verba partim descripsit, partim paraphrastice exposuit Hincmarus, ac miraculum addidit, quo veluti divino suffragio ejusdem electio fuerit confirmata. Adi Vitam num. 10. Eadem adoptavit Flodoardus lib. 1 Historiæ Remensis cap. XI, ex quo ea accipe. Ast ubi vigesimum secundum ætatis subiit annum, defuncto præfato Bennadio archiepiscopo (quem in suo testamento Bennagium scribi, præmiserat cap. 9) in hac urbe Remensi omnium generaliter votis ad apicem pontificatus non tam electus, quam raptus, fuisse dinoscitur. Fit siquidem populi concursus, diversi quidem sexus, conditionis, dignitatis & ætatis, una eademque sententia, hunc vere Deo dignum, & qui populis præfici deberet, acclamantis.
[64] Sanctissimus igitur Adolescens his depressus angustiis (quoniam nec fugæ locus ei uspiam patebat, [& cælesti prodigio illustratus consecratur,] nec populo, ut ab intentione cœpta desisteret, ullo modo satisfacere poterat) super ætatis infirmæ cœpit conqueri tempore, & quod ecclesiastica regula hanc ætatem ad tantam non admitteret dignitatem, voce publica prædicare. Sed cum irrevocabiliter populi adclamaret frequentia, & Vir Dei magna reniteretur constantia, placuit omnipotenti Deo manifestissimis indiciis propalare, quod ipse de eo judicium dignabatur habere. Traditur enim cœlestis radii lumen super ipsius sanctum subito descendisse verticem, & cum ipso lumine cœlitus ejus infusum capiti unguinis divini liquorem, cujus sacri nectaris ejusdem totum videretur caput infusione delibutum. Omni ergo posthabita dubitatione, præsulum Remensis unanimitate provinciæ pontificali consecratur benedictione. Hactenus Flodoardus ex Hincmaro, ex cujus fide pendet geminum istud prodigium; quod an ille primus tradiderit, an ex vetustiori aliquo monumento aliterve acceperit, certo dicere nequeo. Verumtamen, si Præfatio Missæ, de qua memini supra num. 29, tam antiqua sit, quam ibidem voluit Mabillonius, ex ea potuit cælestem illam unctionem discere, quæ sine mentione radii in eadem sic memoratur: Hic est ille Remigius, qui … e cælo sibi infusionem chrismatis super se venientem adolescens aspexit.
[65] Cetera omnia verisimillima sunt, tum ex humilitate Remigii, [frustra allegans immaturam ætatem suam,] tum ex recepta ejus temporis Ecclesiæ disciplina. Non enim dubium videtur, quin sanctus Juvenis, qui civicarum rerum fugitans, in adamata sibi cella solitarius vitam degebat, & delitescere malebat, quam prodire in publicum, modis omnibus reluctatus sit, ne episcopale onus sibi imponeretur, atque hunc in finem ætatem suam, secundum sacros canones imparem, allegaverit. Certe concilium Neocæsareense, seculo IV celebratum, canone XI, apud Labbeum tom. 1 Conciliorum, col. 1485 sic habet: Presbyter ante triginta annos non ordinetur, etiam si fuerit homo valde dignus. S. Siricius, qui in fine ejusdem seculi IV Pontificatum tenuit, in epistola ad Himerium in Collectione Epistolarum summorum Pontificum per Petrum Coustantium tom. 1, col. 633 & sequenti, ad presbyteratum requisivit annos triginta quinque, ad episcopatum quadraginta quinque. Sed nimirum Remigii sanctitas, morum maturitas & eruditio ætatem abunde evidenterque supplebant, ut, quem divina providentia destinaverat, Remenses sibi episcopum unanimi voce eligerent, ejusdemque provinciæ antistites ordinarent, merito rati, contra canones hic non peccandum, ubi tam peculiaris ratio ita suadebat.
[66] Sic etiam postea Patres concilii Tolosani, anno 1056 habiti, [quam meritis superabat.] apud Labbeum tom. 9, col. 1084 hujusmodi casus a communi lege exceptos esse voluere canone 2: Item placuit confirmare, sicut scriptum est, ut episcopus, vel abbas, presbyter, ante triginta annos, diaconus vero ante viginti quinque non ordinetur; nisi studio sanctitatis aut sapientiæ ornati, providentia episcopi simul & cleri promoveantur. Itaque quæ Tolosanos patres postea impulerunt, ut hunc canonem conderent, Remenses quoque clerum populumque impellere potuere, ut in Remigii electione a communi disciplina recederent. Quodsi etiam Hincmaro prædicta prodigia asserenti credamus, vel sic evanescet omnis difficultas, quæ contra Sancti alioquin immaturam ætatem ex canonibus peti posset. Ceterum ex dictis hæc Remigii ordinatio ad annum 457 vel 458 referenda est, pro quo ulterius determinando nihil præterea suggerit Flodoardus in ejusdem decessore Bennagio vel Bennadio, qui ex ipsius Historiæ Remensis lib. 1, cap. 9 & duobus sequentibus fere unice notus est.
[Annotata]
* al. Octimber
* al. Tercentenus
* al. sub die Iduum
§ V. S. Remigii eruditio & sanctimonia a SS. Sidonio Apollinare & Gregorio Turonensi commendata: discutitur historia energumenæ Tolosanæ per Sanctum liberatæ & vitæ redditæ.
[Eximia Sancti eloquentia] Quamquam ex hactenus dictis legendisque in utraque Vita edenda satis superque constet de S. Remigii episcopalibus dotibus, juverit tamen hic etiam aliunde ostendisse, quanta eloquentia sanctitateque instruxerit Deus, quem Francorum tunc barbaræ genti doctorem & apostolum destinaverat. Eruditionem & eloquentiam luculenter commendavit S. Sidonius Apollinaris, eruditus & ipse episcopus Arvernorum & sanctitate clarus, in epistola ad illummet data, editaque inter ejusdem Sidonii Opera a Jacobo Sirmondo, cui est septima libri 2, quam totam transcribo. Sidonius domino Papæ Remigio salutem. Quidam ab Arvernis Belgicam petens (persona mihi cognita est, causa ignota; nec refert) postquam Remos advenerat; scribam tuum, seu bibliopolam, pretio fors fuat officiove demeritum, copiosissimo, velis, nolis, declamationum tuarum schedio emunxit. Qui redux nobis atque oppido gloriabundus, quippe perceptis tot voluminibus, quicquid detulerat, quanquam mercari paratis (quod tamen utilius, nec erat injustum) pro munere ingessit. Curæ mihi e vestigio fuit, iisque, qui student, cum merito lecturiremus, plurima tenere, cuncta transcribere.
[68] [ex lectis ejusdem declamationibus mire laudatur] Omnium assensu pronuntiatum, pauca nunc posse similia dictari. Etenim rarus, aut nullus est, cui meditaturo par assistat dispositio per causas, positio per literas, compositio per syllabas. Ad hoc opportunitas in exemplis, fides in testimoniis, proprietas in epithetis, urbanitas in figuris, virtus in argumentis, pondus in sensibus, flumen in verbis, fulmen in clausulis. Structura vero fortis & firma, conjunctionumque perfacetarum nexa cæsuris insolubilibus; sed nec hinc minus lubrica & lævis, ac modis omnibus erotundata; quæque lectoris linguam inoffensam decenter expediat, nec salebrosas passa juncturas, per cameram palati volutata balbutiat. Tota denique liquida prorsus & ductilis, veluti cum crystallinas crustas aut onychintinas, non impacto digitus ungue perlabitur: quippe si nihil eum rimosis obicibus exceptum tenax fractura remoretur. Quid plura? Non extat ad præsens vivi hominis oratio, quam peritia tua non, sine labore, transgredi queat ac supervadere. Unde & prope suspicor, domine Papa, propter eloquium exundans atque ineffabile (venia sit dicto) te superbire.
[69] Sed, licet bono fulgeas ut conscientiæ, sic dictionis ordinatissimæ; [a S. Sidonio Apollinare, plura ab eo Opuscula appetente.] nos tibi tamen minime sumus refugiendi, qui bene scripta laudamus, etsi laudanda non scribimus. Quocirca desine in posterum nostra declinare judicia, quæ nihil mordax nihilque minantur increpatorium. Alioqui, si distuleris nostram sterilitatem facundis fœcundare colloquiis, aucupabimur nundinas involantum; & ultro scrinia tua, conniventibus nobis ac subornantibus, effractorum manus arguta populabitur: inchoabisque tunc frustra moveri spoliatus furto, si nunc rogatus non moveris officio. Memor nostri esse dignare, domine Papa. Hactenus S. Sidonius Apollinaris, prolixe indicans, quanti tum ipse, tum alii, S. Remigii Opuscula facerent; verum hæc dudum periisse dolemus. Idem sanctus episcopus Arvernas in epistola ad Principium Suessionensem, S. Remigii fratrem, de qua num. 34 jam memini, episcopum, utriusque pontificales virtutes celebravit; quæ cum non minus ad S. Remigium, quam ad S. Principium spectent, & in hujus Actis die XXV Septembris non nisi leviter indicatæ fuerint, non abs re fuerit, easdem ex laudata Sirmondi editione, ubi illa epistola 14 libri 8 est, huc transferre.
[70] Post ea, quæ citato numero recitavi, S. Sidonius ita progreditur: [Laudavit idem S. Sidonius] Cui patri (SS. Principii ac Remigii, quos alloquitur) quondam videlicet vos habenti, vix domus Aaron pontificis antiqui merito compararetur: quem licet primum in medio plebis eremitidis sanctificationis oleo legiferi fratris dextra perfuderit, filios ejus in similis officii munia vocans; tamen ipsius super Ithamar & Eleazaro felicitatem Nadab & Abiu fulminibus afflati decoloravere; quorum quamlibet interemptorum credamus absolvendas animas, punitas tamen scimus esse personas. Vos vero tacturi paginam altaris, nihil, ut audio, offertis ignis alieni; sed comitantibus victimis caritatis castitatisque, fragrantissimum incensum thuribulis cordis adoletis. Ad hoc, quoties jugum Legis cervicibus superbientium per vincula prædicationis adstringitis, tunc Deo tauros spiritaliter immolatis. Quoties conscientiæ luxuriantis fœtore pollutos ad suaveolentiam pudicitiæ stimulis correctionis impellitis, hircorum vos obtulisse virulentiam, Christus sibi computat.
[71] Quoties, hortantibus vobis, in quocumque compuncto culpas suas anima pœnaliter recordata suspirat; [ejusdem virtutes episcopales,] quis vos ambigat paria turturum, aut binos pullos columbarum, qui duplicem substantiam utriusque hominis nostri, tam numero quam gemitu, assignant, mystico litasse sacrificio? Quoties vestro monitu obesum quicumque corpus æstuantemque turgidi ventris aruinam, crebro jejuniorum decoquendus igne, torruerit, nulli dubium est, vos tunc similam frixam in quadam continentiæ sartagine consecraturos. Quoties aliquem, mentis perfidæ figmenta ponentem, sanam respondere doctrinam, fidem credere, viam tenere, vitam sperare, suadetis; quis vos dubitet, in hujus emendatione conversi, qui jam sit liber ab hæresi, liber ab hypocrisi, liber ab schismate, purgatissimum propositionis panem cum sinceritatis & veritatis azyma dedicaturos? Postremo quis nesciat, quicquid Legis diebus figuraliter immolabatur in corporibus, quod totum id gratiæ tempore manifeste vos offeratis in moribus? Atque ideo grates uberes Deo refero, quod secundum vestræ paginæ qualitatem facile agnosco, antistitem suprafatum (Antiolium) de vobis cum magna dixerit, majora tacuisse &c.
[72] [Gregorii Turonensis de eodem testimonium: ejus statura corporis.] Breve sed insigne pariter de ejusdem sancti Præsulis Remensis eruditione & sanctitate testimonium reliquit S. Gregorius Turonensis lib. 2 Historiæ Francorum cap. 31, quod etsi alia occasione jam dederim, juverit tamen repetiisse. Erat enim (inquit) S. Remigius episcopus egregiæ scientiæ, & rhetoricis adprime imbutus studiis; sed & sanctitate adeo prælatus, ut S. Silvestri virtutibus æquaretur. Hæc de animi ipsius dotibus, quæ per Commentarii hujus decursum etiam magis elucescent. De ejusdem corporis statura Marlotus lib. 2, cap. 2 ex veteri, inquit, codice descripsit sequentia: Fuit … vultu liberali & ingenuo, corpore procerus, septem pedum ferme longitudinis, austera fronte, naso non nihil aquilino, aliquatenus flavo, barba sat prolixa, in incessu gravis, venerandus aspectu, ac undique serenitatem præferens & majestatem; animi vero pulchritudo, quæ virtute patebat, tanta fuit, ut sola exterioris hominis specie expressam in eo putares imaginem sanctitatis. Ita ille, quem oportebat ampliorem codicis notitiam addidisse, ut de ejusdem fide ac pretio utcumque censere liceret.
[73] [Celebrem energumenæ per S. Remigium curationem] Ad Sancti gesta quod attinet, Fortunatus, nimium in his cum magno historiæ dispendio brevis, in Vita num. 2 postquam electionem illius narraverat, mox subdidit: Statim sic apparuit aptus & devotus officio, tamquam si, quo noviter ascenderat, jugiter præfuisset. Tum episcopalibus virtutibus generaliter tantum laudatis, ad aliquot miracula ab illo inter vivos patrata festinavit, e quibus unius insignioris adjuncta pluribus hic examinanda sunt. Num. 6 hæc tradit: Quædam vero puella, ab urbe Tolosa præclaris orta natalibus, ab adolescenti infantia vesani spiritus tenebatur obsidione captiva. Quam cum tenero amore diligerent piissimi genitores, ad S. Petri sepulchrum in Romanam urbem cum plurima multitudine & multa devotione duxerunt. Ibi quidam Dei servus cum auxilio sacri corporis (S. Petri Apostolorum principis) plurima implebat signa virtutis. Hanc tamen puellam cum nulla potuisset intercessione purgare, nec ab ipsa callidi dæmonis virus valuisset expellere; hinc * responsum hostis antiquus reddidit, divini nominis obsecratione constrictus, quod numquam ab alterius de eodem habitaculo, nisi hujus beatissimi Remigii antistitis, emundatione possit expelli.
[74] [a Fortunato traditam, Hincmarus sic interpretatus est,] Tunc parentes ejus, & ipsius benedicti & Alarichi regis Gothorum affatibus suffragati, cum devincta sobole ad sanctum Remigium antistitem pervenerunt, deprecantes, ut virtutem ejus agnoscerent in purgatione sobolis, quam præscierant in confessione latronis, id est, dæmonis. Sequitur ibidem præfatæ puellæ per S. Remigium a maligno spiritu vindicatio, & in vitam paulo post amissam restitutio. Huc spectat, quod habet S. Gregorius Turonensis cap. 79 de Gloria confessorum: Remigius vero Remensis urbis episcopus … oratione sua defunctæ cadaver puellæ obtinuit suscitari. In veteris quoque Præfatione Missæ jam aliquoties laudata de eo legitur: Puellam vero ex Tolosanis a dæmonico spiritu purificavit, ipsamque postmodum mortuam suscitavit. Quam ob rem de facti veritate non est, quod dubitemus. Hincmarus more suo Fortunatum fere descripsit; sed Dei servum, a quo ille Tolosanam puellam Roma ad Remigium missam dixerat, Benedictum appellatum fuisse credidit, Fortunatumque sic interpretatus est, ut videri possit hic fuisse celebris ille S. Benedictus, monasticæ vitæ in Occidente restaurator. Etenim in Vita edenda num. 39 sic loquitur.
[75] In iisdem namque partibus (Italiæ) erat tunc vir vitæ venerabilis, [quasi ipsa ad illum missa fuisset a S. Benedicto patriarcha cum litteris,] gratia & nomine Benedictus, plurimis effulgens virtutibus. Cujus famam audientes ipsius puellæ parentes, ad eumdem Dei servum perduxerunt… Quam cum nulla potuisset intercessione purgare … adjuratus hoc responsum antiquus hostis reddidit, … quod numquam alterius de eodem habitaculo, nisi hujus beatissimi Remigii antistitis, orationibus posset expelli. Tunc parentes ejus cum ipsius viri Dei Benedicti litteris hanc Remorum civitatem adire cœperunt. Et quoniam apud Alaricum regem Gothorum, qui in Tolosana civitate sedem suam constituit, & una cum regno Gothico magnam partem Galliarum sibi obtinuit, prædictæ puellæ parentes valde honorati ac familiares, &, ut ferebatur, carne propinqui ejus erant, cum litteris ac legatis ipsius ad B. Remigium pro emundatione sæpe dictæ puellæ ab antiquo hoste in hanc urbem illam secum adducentes, venerunt &c. Flodoardus partim verba Fortunati, partim Hincmari describens, laudatum servum Dei cum Hincmaro Benedictum velut suo nomine proprio appellavit.
[76] Circumfertur quoque epistola, S. Benedicti patriarchæ nomine hac super re ad S. Remigium scripta, [quas typis editas] quam inter alios etiam Cardinalis Baronius, sed eamdem improbans, in Annalibus ecclesiasticis ad annum Christi 507, num. 4 & 5 excudit ex Appendice ad Leonis Marsicani Chronicon Casinense, sic illam referens: Dominico sacerdoti Remigio frater & conservus in Christo Jesu, cœnobialis vitæ humilis cultor Benedictus æternæ benedictionis munus. Sanctissimo tuo congratulans profectui, sacerdos Regis *, quia summi Capitis membra sumus, quod mihi deesse sentio (laus Deo) possidere me credo in te. Ecce, quod peccata mea fieri prohibuerunt, tuæ auctoritatis sacerdotalia habent merita: & desinant modo circa me rumores hominum, cum apud te constet, omnium perfectionem esse virtutum. Hanc captivam & ab antiquo hoste obsessam tuæ delego celsitudini, quatenus pro ejus liberatione sacram Hostiam offerre Deo debeas, & meam parvitatem victoria ipsa non minimum lætifices. Vale, sacerdotum Christi limpidissime calcule. Eadem epistola, verbis quidem hinc inde paululum variatis, sed eadem significantibus, exstat apud Marlotum tom. 1 Metropolis Remensis lib. 2, cap. 3, & apud Jacobum de Breul in laudati Chronici Appendice anno 1603 simul cum Aimoini Historia Francorum &c Parisiis excusa.
[77] Eamdem, sed paulo vitiosiorem, Ms. habemus ex bibliothecæ Vaticanæ codice 3542, [ineditasque habemus, & quas Remenses monachi] in quo ista energumenæ historia non nihil aliter, quam apud Fortunatum & Hincmarum exstat, eidem epistolæ partim præmissa est, partim subnexa, quæ postrema pars etiam apud Breulium mox laudatum legitur. Neque vero nuperum esse hujusmodi epistolæ inventum, discimus ex litteris, quas Remigiani monachi Remenses una cum illius quodam exemplari ad Casinenses dedere, quasque mutilas continet Ms. codex noster signatus Q. Ms. 4 hoc modo: Exemplar epistolæ beati Benedicti abbatis ad sanctum Remigium præsulem. Post hunc titulum sequuntur monachorum litteræ. Exigui ac permodici regularis vitæ sectatores fratres, qui sunt Remis constituti in monasterio beati & gloriosi confessoris Christi, Remigii archiepiscopi, sanctis ac Deo dignissimis fratribus Cassini, summæ Divinitatis normali rubrica indefatigatis humeris cluentibus, sanctarum munuscula precum. Miramur admodum, fratres gloriosi, quod, emensis annorum curriculis jam pene quingentis, ex quo preciosus Deo & hominibus communis pater noster, sanctus Benedictus, mundum hunc nequam devicit, atque sempiternæ jocunditatis delicias intravit, epistolam illam memorabilem transcribere neglexistis, & hactenus, ut nuper comperimus, incognitam habetis, quam ille sancti Paraclyti sinergus (lege synergus, id est, cooperator) composuit, superni nectaris rore respersit, ac sancto patrono nostro Remigio summæ humilitatis indiculo direxit. Quapropter sanctæ caritatis vestræ…
[78] [Casinensibus misisse dicuntur seculo 12: in hunc errorem] Reliqua hic desunt cum folio sequenti; vel forte pluribus; sed opportune suppleri, saltem aliquatenus, possunt ex Marloto, qui ex iisdem monachorum litteris hæc recitat: Caritati vestræ exemplar epistolæ non ferentes deesse, non eisdem per omnia verbis, ejusdem tamen rationis vestigiis innitentes, plena devotione caraxavimus, id est descripsimus. Cum laudati cœnobitæ annos pene quingentos a S. Benedicti morte, quæ anno 543 contigit, tunc numeraverint, hæ eorumdem litteræ circiter ad medium seculum XI referendæ sunt. Verisimillimum est, de eadem S. Benedicti epistola meminisse Petrum diaconum, monachum & bibliothecarium Casinensem seculo XII, dum in libro de Viris illustribus cap. 1 inter ejusdem sancti patriarchæ scripta laudavit epistolas … duas; primam ad Remigium Rhemensem archiepiscopum; secundam ad S. Maurum, suum discipulum. Verum age, nunc ipsa energumenæ historiæ adjuncta, a quibus simul pendet epistola, examinemus. Cardinalis Baronius in Annalibus ad annum Christi 507 observans, ejusdem puellæ patrem in testamento S. Remigii appellari Benedictum, opinatus est, ex errore factum, quod Hincmarus pro hoc substituerit sanctum patriarcham Benedictum, tunc temporis monasticam vitam apud Sublacum in Latio sive Campania Romana excolentem.
[79] [inductus Hincmarus est, non ex testamento S. Remigii; sed, ut Papebrochius,] Sed hæc opinio duplici de causa mihi displicet. Prima est, quod testamentum prolixius (nam in breviori nil tale legitur) ex infra dicendis probabilius numquam ab Hincmaro visum fuerit; cumque pro supposititio vel interpolato merito habeatur, potior suspicio sit de Benedicti nomine ibidem puellæ patri afficto. Altera est, quod ex collatis textibus satis appareat, Hincmarum ex male intellecto Fortunati loco hallucinatum fuisse. Papebrochius noster in Annotatis ad Miracula S. Rictrudis abbatissæ Marchianensis, in quibus de eadem energumena velut a S. Benedicto ad S. Remigium missa Walbertus, seculi XII scriptor, mentionem facit, tom. 3 Maii, pag. 123 lit. e ita disseruit. Fortunatus in Vita S. Remigii apud Surium dicit, quod dæmoniacam ad S. Petri sepulcrum Romæ, “ubi quidam Dei servus ad sancti præsentiam corporis patrabat signa virtutum”, adduxerint Tolosa parentes sui; sed cum dæmon respondisset, expelli se non posse, nisi a S. Remigio, tunc adhuc vivente, iidem “parentes ipsius benedicti servi Dei, & Alarici Gothorum regis affatibus suffragati” puellam deduxerunt ad sanctum Antistitem. Ubi vocem BENEDICTI, a Fortunato adjective sumptam, substantive accepit auctor noster (Walbertus) non advertens, quod ab anno CCCCX, quo Alaricus rex in Urbe a se capta præsens fuit, & res illa gesta est, usque ad S. Benedicti nativitatem anni intercesserint minimum septuaginta.
[80] Secundum hæc non solus Walbertus, verum etiam Fortunatus errasset, [in Alarico tamen hallucinatus, recte observavit,] asserendo, dæmoniacam illam anno 410 curandam missam esse ad S. Remigium, quem non nisi circa annum 436 natum fuisse, probavi supra, & cujus propterea, non magis quam S. Benedicti, ætas cum eodem facto potest componi. Sed neque Fortunatus dixit, Alaricum istum fuisse urbis Romanæ domitorem, neque hæc Romæ contigisse, præsente Alarico; nec denique ulla ratio est Fortunatum hic arguendi, nisi quod ex brevitatis studio obscurius locutus sit. Designatur scilicet hic Alaricus hujus nominis II, Gothorum seu Visigothorum in Gallis rex, qui sedem suam Tolosæ habuit, uti expresse annotavit Hincmarus num. 75 relatus, quique a Clodoveo I Francorum rege in Vogladensi prælio anno 507 occisus fuit. Tolosæ quoque habitabant energumenæ parentes, qui, ut genere nobiles, facile potuerunt Alarico regi noti esse, Romaque Tolosam reduces, consilium & operam, vel etiam commendatitias ad S. Remigium litteras ab eo impetrare, qui licet secta Arianus esset, passim tamen Catholicos satis benigne tolerabat. Contigit ergo hæc historia inter annos Christi 485 & 507, quibus Alarici Visigothorum in Gallia regnum includitur a Pagio, & quo toto tempore S. Remigius in Remensi cathedra certe sedit.
[81] Altera Papebrochii observatio de voce benedictus apud Fortunatum adjective, [vocem benedictus pro nomine proprio interpretando;] non substantive accipienda, verissima est & certa; neque dubito, quin Hincmarus (qui Walberto præluxisse potuit) id non advertens, si non S. Benedictum patriarcham, saltem alium quemcumque ejusdem nominis male adduxerit, atque ita occasionem aliis dederit ista ad eumdem sanctum patriarcham referendi. Verba Fortunati paulisper expendamus. Illo teste, parentes Tolosani filiam suam curationis spe ad S. Petri sepulchrum in Romanam urbem … duxerunt. Ibi quidam Dei servus cum auxilio sacri corporis (S. Petri) plurima implebat signa virtutis. Nomen hujus servi Dei siluit; sed manifestum est, illum Romæ habitasse, sacrumque Apostolorum Principis corpus singulari cura ac pietate frequentare soluisse, apud quod multa miracula vel beneficia etiam aliis obtinere merebatur. Non igitur erat ille S. Benedictus patriarcha, de quo nihil tale legitur, quique eo tempore, quo hæc contigisse debuerunt, non Romæ apud S. Petrum, sed apud Sublacum in Campania Romana solitariam vel monasticam vitam ducebat.
[82] Quod autem Fortunatus paulo infra de eodem anonymo servo Dei loquens, [quam Fortunatus ibi adjective usurpavit,] scribat, ipsius benedicti… affatibus &c, non magis probat, hunc appellatum fuisse Benedictum, quam Ciliniæ, S. Remigii matri, etiam fuisse nomen Benedictæ, ex eo, quod apud eumdem Fortunatum in eadem Vita num. 2 legatur S. Montanus divinitus jussus fuisse Remigii nativitatem benedictæ Ciliniæ vaticinari. Nempe eo vocabulo utroque loco usus Fortunatus est, ut amborum apud Deum merita indicaret: qui loquendi usus etiam aliis biographis satis communis est. Simili plane modo idem Fortunatus ibidem num. 2 S. Remigium titulo Justi appellavit, Cum secundis, inquiens, successibus certatim sanctæ conversationis studiis adolescens, vigesimi secundi anni Justus sumpsisset exordium &c; item in Vita S. Germani Parisiensis episcopi, in Opere nostro ad diem XXVIII Maii data, Germanum ut minimum ter Justum dixit; ex quibus tamen nemo merito crediderit, utrique nomen Justi fuisse. Mitto plura, quia res clarior videtur, quam ut prolixius probari debeat. At quis igitur fuit iste benedictus servus Dei a Fortunato tam laudatus?
[83] [videturque ibidem loqui de S. Abundio, mansionario S. Petri.] Mihi sane verisimillima apparet sententia Mabillonii, qui in Annalibus Benedictinis ad annum Christi 530 consentiens de voce benedicti apud Fortunatum adjective accipienda, credidit, illum fuisse S. Abundium, alias etiam Acontium vocatum, de quo S. Gregorius Magnus lib. 3 Dialogorum cap. 25 honorifice meminit, ex eoque Henschenius ad diem XIV Aprilis, quo Romæ colitur in basilica Vaticana, ubi custos & mansionarius fuit. Elogium illius ex laudato Gregorii loco ibi datum lege, si lubet: mihi suffecerit ejusdem initium recitasse. Alius hic non ante longa tempora, sicut nostri seniores referunt, custos ecclesiæ (S. Petri Romæ) Abundius dictus est, magnæ humilitatis atque gravitatis vir, ita omnipotenti Deo fideliter serviens, ut idem B. Petrus apostolus signis ostenderet, quam de illo haberet æstimationem. In hunc virum apprime conveniunt ista dicta Fortunati: Ibi (Romæ in basilica S. Petri) quidam Dei servus cum auxilio sacri corporis (ejusdem Apostolorum Principis) plurima implebat signa virtutis. Congruit & tempus: nam S. Gregorius, qui illum non ante longa tempora floruisse asserit, Dialogos suos scripsit circa finem seculi VI, ante cujus medium S. Abundius obiisse creditur; & energumenæ historia ex dictis contigit inter annos Christi 485 & 507.
[84] [Conficta est epistola illa S. Benedicti,] Ex his omnibus statue, quid censendum sit de prætensa S. Benedicti epistola, cui fingendæ Hincmarus ex male intellecto Fortunati loco occasionem primus dedisse videtur, quæque, ut in commentis fere contingit, suæ suppositionis indicio non caret. Tale est ipsum illius initium, sive inscriptio: Dominico sacerdoti Remigio frater & conservus in Christo Jesu, cœnobialis vitæ humilis cultor Benedictus, æternæ benedictionis munus; nam, ut recte Baronius ad annum Christi 507, num. 4 ad ista observavit: Inusitatum quippe omnino, ut scribens inferior ætate & dignitate ad majorem, se FRATREM & CONSERVUM appellet, benedictionem impertiatur. Hæc eadem inscriptio etiam ineptius exstat apud Marlotum, & in apographo nostro Vaticano, in quibus pro verbis illis cœnobialis vitæ humilis cultor, ad ejusdem sancti abbatis modestiam parum congruenter, legitur Cœnobialis vitæ institutor. Si porro in tempus factæ epistolæ inquiramus, multum dubito, an seculo XI antiquior sit, id est, an umquam alia exstiterit præter illam, quam Remigiani monachi ad Casinenses tunc misisse dicuntur. Cur autem ita sentiam, accipe.
[85] [quæ verisimiliter antiquior non est seculo XI,] Illam Fortunato ignotam fuisse, liquet ex eo, quod ne S. Benedicti quidem meminerit, sed tantum dixerit, puellæ Tolosanæ parentes sæpe dicti servi Dei, & Alarici regis, non litteris, sed affatibus, id est consiliis & assensu inductos fuisse ad opem S. Remigii implorandam. Hincmarus seculo XI pro affatibus utriusque litteras & Alarici insuper legatos substituit; at non ait, illas a se umquam visas esse. Flodoardus seculo X cautius procedens, de affatibus confidenter ex Fortunato, de litteris dubie ex Hincmaro locutus est, sic scribens: Tunc parentes ejus, tam ipsius B. Benedicti, quam etiam Gothorum regis Alarici affatibus suffragati, eorumque litteris ad B. Remigium datis (UT TRADITUR) freti, ad eumdem sanctum Antistitem … pervenerunt. Jam vero si Flodoardus epistolam, S. Benedicti nomine hac super re scriptam, vidisset, nonne ejusdem exemplar potius laudasset, quam Hincmari dicta dubitandi formula ut traditur infirmasset? Denique ipsi quoque monachi Remenses in litteris, quas versus medium seculum XI de eadem epistola ad Casinenses ab eis scriptas esse diximus, non obscure innuunt, sese nullum illius exemplar habuisse.
[86] Nam quid aliud indicant ista eorumdem verba: [quo videtur bona fide primum scripta fuisse.] Caritati vestræ exemplar Epistolæ non ferentes deesse, non eisdem semper per omnia verbis, ejusdem tamen rationis vestigiis innitentes, plena devotione caraxavimus. Quorsum hi vetus ejus authographum apographumve, si quod habuerint, non descripsere, ut gratum Casinensibus munus transmitterent? Certe hæc verba Marlotum (etsi alias non abnuentem, aliquam hac de re epistolam a S. Benedicto ad Remigium datam fuisse) ita moverunt, ut diceret: Cum igitur germana non sit, sed verbis forsan conficta, ut ipsi fatentur, hic (in contextu Historiæ) eam inserere, operæ pretium non putavi. Quibus de causis ego vix dubito, quin laudati monachi Remenses, ex Hincmaro decepti, Epistolam primi concinnaverint, qualem ab ipso S. Benedicto, si minus verbis, saltem sensu scriptam fuisse, bona fide ex rei gestæ argumento conjectabant: quamquam & hoc illis parum feliciter cessit, ut dictum est. De Colvenerio, qui in Scholiis ad Flodoardum eamdem epistolam tueri nisus est, nihil addo; quia rationes, quas profert, nihil urgent, satisque refutantur ex allegatis.
[87] Verum cum supra monuerim, hanc energumenæ historiam in apographo nostro Vaticano partim ante, [Anonymi de eadem historia narratio rejicitur.] partim post hanc commentitiam epistolam paulo aliter referri ab anonymo, eam in compendium hic contraho. Parentes filiam suam a dæmone possessam ad varia sanctorum martyrum corpora ac tandem post quinquennium etiam Romam adduxerunt; sed irrito ubique eventu. Romæ dum morarentur, audita præclara fama S. Benedicti, in monte Casino tunc habitantis, ad ipsum spe pleni perrexerunt. Neque abnuit ille opem suam ferre; sed cum post triduum in oratione exactum nihil plane profecisset, eosdem cum prædictis litteris suis ad S. Remigium destinavit, ut hic pro energumena Sacrificium offerret. Hoc agente Remigio, dæmon per os puellæ in has voces erupit: O sacerdos Christi Remigi, noli adversus Benedictum gloriari: quia non propter tuum imperium, sed propter ejus humilitatem exire cogor. Subditque anonymus: Hiis dictis, liberata est mulier; & omnes, qui audierunt, dederunt gloriam Deo. Hactenus ille, caute silens de Alarico Gothorum seu Visigothorum rege, quem constat multis annis occisum esse, priusquam S. Benedictus e Sublaco Casinum commigravit. Mitto plura, quia nullius ponderis esse potest hic incertæ ætatis anonymus, qui fictitiæ epistolæ novam pro suo sensu fabulam adjunxit.
[Annotata]
* au huic?
* al. add. æterni
§ VI. Francorum cum Clodoveo rege in Belgicas irruptio & victoria de Syagrio: ejusdem regis in S. Remigium benignitas; votum & victoria de Alemannis; conversio ad Christum, præcipuo instructore S. Remigio.
[Collabente Occidentis imperio, magnaque Galliarum parte] Quæ deinde narrat Fortunatus usque ad ultimum Vitæ seu Compendii numerum, ubi sancti Præsulis obitus refertur, non sunt, nisi pauca miracula, quæ commentario non egent. Miracula item fere tantum recenset Hincmarus usque ad caput 4 nostræ partitionis, in quo illam æterna memoria dignam Clodovei regis cum sua Francorum gente ad Christiana sacra accessionem exponere orditur. Quod antequam facit, præmittit quædam de Francis, eorumdem originem a Troianis repetens, aliaque nonnulla de primis illorum sedibus tradens, quæ partim inter fabulas eruditi nunc reputant, ut ego in Annotatis observabo. Postulabat quidem locus, ut idem argumentum pluribus hic tractarem, nisi id jam erudite præstitisset Henschenius noster ad diem 1 Februarii in Commentario prævio ad Vitam S. Sigeberti, Francorum Austrasiorum regis. His igitur, quæ ibidem legi possunt, prætermissis, ad Clodovei I, qui Childerico successit, regnum accedo. Galliarum ejus temporis statum Hincmarus satis recte sic exponit: In illo tempore in his partibus circa Rhenum usque Ligerim fluvium habitabant Romani, quorum princeps erat Egidius. Ultra Ligerim autem dominabantur Gothi, quorum princeps erat Alaricus. Burgundiones quoque Arriani, ut & Gothi, habitabant juxta Rodanum fluvium usque ad civitatem Lugdunum & ei confines urbes, quorum princeps Gundebaudus.
[89] [a Gothis & Burgundionibus occupata,] Eo tempore mortuus est Egidius, & successit in principatum Romanorum, qui habitabant in Galliis, filius ejus Siagrius. Sumpsit hæc ex S. Gregorii Turonensis Historia Francorum, in cujus lib. 2, cap. 9 editionis Ruinartianæ legitur: In his autem partibus, id est, ad Meridionalem plagam, habitabant Romani usque Ligerim fluvium. Ultra Ligerim vero Gotthi dominabantur. Burgundiones quoque, Arrianorum sectam sequentes, habitabant trans Rhodanum, qui adjacet civitati Lugdunensi. Deinde vero cap. XI In Galliis autem Ægidius ex Romanis magister militum datus est; de Syagrio sermo recurret. Porro occupata per Odoacrum Herulorum regem cum Romana Urbe Italia, Zenone, qui Constantinopoli sedem suam habebat, imperante, Romanum imperium in dies magis magisque in Occidente labascens, barbaris nationibus cedebat in prædam. Inter hasce Franci, qui jam alias Rhenum transierant, ad dilatandos fines suos cum rege Clodoveo in Romanum solum proruperunt, ut deinde subdit Hincmarus ex Gregorio Turonensi, cujus verba huc transfero.
[90] [Clodoveus Francorum rex gentilis Belgicam expugnat,] Libro 2, cap. 27 hæc scribit: Mortuo Childerico, regnavit Chlodovechus (sic Clodoveum appellat) filius ejus pro eo. Anno autem quinto regni ejus Syagrius Romanorum rex (id est, qui Romani imperii nomine in Gallia præerat) Ægidii filius, ad civitatem Suessionas, quam quondam supra memoratus Ægidius tenuerat, sedem habebat. Super quem Chlodovechus cum Ragnachario parente suo, quia & ipse regnum tenebat (scilicet Cameraci, ut habet cap. 42) veniens, campum pugnæ præparari deposcit. Sed nec iste distulit, ac resistere metuit. Itaque inter se utrisque pugnantibus, Syagrius elisum cernens exercitum, terga vertit, & ad Alaricum regem, Tholosam cursu veloci prolabitur. Chlodovechus vero ad Alaricum mittit, ut eum redderet; alioquin noverit, sibi bellum ob ejus retentionem inferri. At ille metuens, ne propter eum iram Francorum incurreret (ut Gotthorum pavere mos est) vinctum legatis tradidit. Quem Chlodovechus receptum custodiæ mancipari præcepit; regnoque ejus accepto, eum gladio clam feriri mandavit. Hæc Gregorius de bello, quo Romanæ in Galliis res penitus conciderunt, & monarchia Francica ibidem dilatata & stabilita fuit.
[91] Quod ad tempus attinet, Henschenius annum Christi 484, [victo cæsoque Syagrio, ex communiori sententia anno 486.] Cointius, Pagius, aliique nunc passim 486 assignant; omnes iisdem Turonensis calculis nixi, secundum quos Clodoveus annos triginta regnavit, annoque regni sui quinto memorabilem illam de Syagrio victoriam retulit. Verum cum Henschenius ejusdem obitum anno 509, alii 511 affigendum statuerent, & tam hi, quam ille, ab iisdem annis annos viginti quinque retrocedendo numerarent, necesse erat, ut in victoriæ quoque tempore toto biennio dissiderent. Inter civitates Belgicæ secundæ, quæ Romanis hactenus paruerant, & per Syagrii exercitus cladem in potestatem Francorum venerunt, erat metropolis Remorum, antiquis Ducortorum, nunc passim Remi, Gallice Reims dicta, cui tunc a multis annis archiepiscopus præsidebat Remigius, in quem propterea non modica communis calamitatis pars recidebat. Erant Franci tunc etiam natione vitæque cultu barbari, superstitione idololatræ, tractandis armis stipendiisque e præda sibi comparandis assueti; a quibus proinde hostibus extrema merito timenda erant. Et licet Clodoveus, quod non vastandi sed occupandi Gallias causa advenisset, moderatius, quam alias sperari poterat, sua usus victoria sit, multas tamen ecclesias tum temporis direptas fuisse, teste S. Gregorio Turonensi, mox videbimus.
[92] Porro dubium quoque non est, quin sanctus Præsul passus non sit, [E thesauris ecclesiarum eo tempore ablatis] suas in tuendo grege & ecclesiasticis bonis servandis partes desiderari, licet peculiaria illius hac in re gesta ad nos non pervenerint. Unum tantum est, tacito S. Remigii nomine, a laudato Turonensi traditum, ex quo cum simul de illatis ecclesiæ Remensi damnis, ipsiusque Sancti apud regem, utut ethnicum, æstimatione conjectare liceat, totum hic descripsi. Verbis num. 90 datis mox subnectit sanctus historicus: Eo tempore multæ ecclesiæ a Chlodovechi exercitu deprædatæ sunt, quia erat ille adhuc fanaticis erroribus involutus. Igitur de quadam ecclesia urceum miræ magnitudinis ac pulcritudinis hostes abstulerant cum reliquis ecclesiastici ministerii ornamentis. Episcopus autem ecclesiæ illius missos ad regem dirigit, poscens, ut, si aliud de sacris vasis recipere non mereretur, saltem vel urceum ecclesia sua reciperet. Hæc audiens rex, ait nuncio: Sequere nos usque Suessionas; quia ibi cuncta, quæ acquisita sunt, dividenda erunt. Cumque mihi vas illud sors dederit, quæ Papa poscit, adimpleam. Dehinc adveniens Suessionas, cuncto onere prædæ in medium posito, ait rex: Rogo vos, o fortissimi præliatores, ut saltem mihi vas istud (hoc enim de urceo supra memorato dicebat) extra partem concedere non abnuatis.
[93] [vas argenteum a Clodoveo repetit, obtinetque quidam episcopus,] Hæc rege dicente, illi, quorum erat mens sanior, aiunt: Omnia, gloriose rex, quæ cernimus, tua sunt; sed & nos ipsi tuo sumus dominio subjugati. Nunc, quod tibi beneplacitum videtur, facito: nullus enim potestati tuæ resistere valet. Cum illi hæc ita dixissent, unus levis, invidus ac facilis, cum voce magna elevatam bipennem urceo impulit, dicens: Nihil hinc accipies, nisi quæ tibi sors vera largitur. Ad hæc obstupefactis omnibus, rex injuriam suam patientiæ lenitate coërcuit, acceptumque urceum nuncio ecclesiastico reddidit, servans abditum sub pectore vulnus. Transacto vero anno, jussit omnem cum armorum apparatu advenire phalangam, ostensuram in Campo-Martio suorum armorum nitorem. Verum ubi cunctos circuire deliberat, venit ad urcei percussorem. Cui ait: Nullus tam inculta, ut tu, detulit arma: nam neque tibi hasta, neque gladius, neque securis est utilis; & adprehensam securim ejus in terram dejecit. At ille cum paululum inclinatus fuisset ad colligendam eam, rex elevatis manibus securim suam capiti ejus defixit. Sic, inquit, tu apud Suessionas in urceo illo fecisti. Quo mortuo, reliquos abscedere jubet, magnum sibi per hanc causam timorem statuens.
[94] [qui S. Remigius fuisse creditur.] Ecclesiam, cujus hic sacer urceus erat, fuisse Remensem, episcopum vero S. Remigium, expressis verbis docent Fredegarius, vel quisquis Historiæ Francorum epitomatæ auctor est, cap. 16, Hincmarus in Vita edenda, Aimoïnus item in Historia lib. 1, cap. 12, & Flodoardus lib. 1, cap. 13, nec a quopiam in dubium revocatum legi. Hoc tamen differt horum narratio a Turonensi, quod Fredegarius scribat, S. Remigium ipsummet pro repetendo urceo ad Clodoveum accessisse, & hoc annuente ac mandante, misisse, qui cum rege Suessiones pergeret: Hincmarus autem & Flodoardus hæc non ad primam Clodovei in Gallias irruptionem, quod Gregorii contextus insinuat, sed ad aliquod tempus posterius rejicere videantur, quando Remigius ob suam sanctitatem & miracula Francis jam innotuerat & in veneratione habebatur. Vide annotanda ad Vitæ num. 49 & sequentem. Post hæc Hincmarus, Turonensem denuo secutus, paucis memorata victoria, quam Clodoveus decimo regni sui anno de Thoringis obtinuit, progreditur ad ejusdem regis nuptias cum S. Chrotechilde, Gundobadi Burgundionum regis nepte, qui illius patrem Chilpericum matremque interemerat.
[95] [Clodoveus, invocato Christo, quem ex S. Chrotechilde didicerat,] Hæc sancta mulier, licet inter Arianos nata enutritaque, Catholica dogmata sectabatur, & in Clodovei thalamum assumpta, Christum viro suo assidue prædicando, tam hujus quam totius gentis Francorum conversioni viam stravit. Quin etiam tantum apud ipsum valuit, ut, licet ille Christiano dogmati aures adhuc obturatas teneret, permiserit tamen, ut quos ex illa filios suscepit, Ingomeris & Chlodomeris sacro baptismate initiarentur. Consule, si lubet, S. Gregorium lib. 2 Historiæ cap. 28 & 29, Vitamque ejusdem sanctæ reginæ apud nos illustratam ad diem III Junii, quo colitur. Quæ autem huc propius spectant, ex capitibus 30 & 31 Turonensis accipe. Regina vero non cessabat prædicare regi, ut Deum verum cognosceret, & idola negligeret: sed nullo modo ad hæc credenda poterat commoveri, donec tandem aliquando bellum contra Alamannos commoveretur; in quo compulsus est confiteri necessitate, quod prius voluntate negaverat. Factum est autem, ut, confligente utroque exercitu, vehementer cæderentur; atque exercitus Chlodovechi valde ad internecionem ruere cœpit.
[96] Quod ille videns, elevatis ad cælum oculis, compunctus corde, [Alamannos insigni prælio subigit,] commotus in lacrymis, ait: Jesu Christe, quem Chrotechildis prædicat esse Filium Dei vivi; qui dare auxilium laborantibus, victoriamque in te sperantibus tribuere diceris, tuæ opis gloriam devotus efflagito, ut, si mihi victoriam super hostes indulseris, & expertus fuero illam virtutem, quam de te populus tuo nomini dicatus, probasse se prædicat, credam tibi, & in nomine tuo baptizer. Invocavi enim deos meos; sed, ut experior, elongati sunt ab auxilio meo. Unde credo, eos nullius esse potestatis præditos, qui sibi obedientibus non occurrunt. Te nunc invoco, & tibi credere desidero; tantum ut eruar ab adversariis meis. Cumque hæc diceret, Alamanni terga vertentes, in fugam labi cœperunt. Cumque regem suum cernerent interemptum, Chlodovechi se ditionibus subdunt, dicentes: Ne amplius, quæsumus, pereat populus; jam tui sumus. At ille, prohibito bello, coartatoque populo, cum pace regressus, narravit reginæ, qualiter per invocationem nominis Christi victoriam meruit obtinere.
[97] Tunc regina accersiri clam S. Remigium, Remensis urbis episcopum, [& curante eadem regina, a S. Remigio instruitur.] jubet, deprecans, ut regi verbum salutis insinuaret. Quem Sacerdos accersitum, secretius cœpit ei insinuare, ut Deum verum, factorem cæli & terræ crederet, idola negligeret, quæ neque sibi, neque aliis, prodesse possunt. At ille ait: Libenter te, sanctissime Pater, audiam; sed restat unum, quod populus, qui me sequitur, non patitur relinquere deos suos; sed vado, & loquar eis juxta verbum tuum. Conveniens autem cum suis, priusquam ille loqueretur, præcurrente potentia Dei, omnis populus pariter adclamavit: Mortales deos abjicimus, pie rex, & Deum, quem Remigius prædicat immortalem, sequi parati sumus. Nuntiantur hæc Antistiti, qui gaudio magno repletus, jussit lavacrum præparari &c. Antequam progredior, inserenda hic sunt, quæ Alcuinus in Vita S. Vedasti, Atrebatensis episcopi, ab Henschenio nostro ad diem VI Februarii edita, de eodem argumento scripsit, non exiguam partem in conversione laudati regis eidem S. Vedasto, nondum episcopo, attribuens, & a Turonensis narratione paululum varians.
[98] Igitur superatis hostibus (ait cap. 1, num. 7) & rebus in pace compositis, [Usus tamen per viam rex fuerat cathechista S. Vedasto] & Alemannis suæ subjectis ditioni, rex ovans cum laude triumphi ad patriam rediit. Et ut fidelis tantæ sibi gloriæ Largitori sponsor appareret, festinavit servorum Christi sacra imbui prædicatione, & sancti baptismatis ablui Sacramentis. Venit autem ad Tullum oppidum, ubi sanctum agnovit Vedastum laudabili religione soli servire Deo, & dulcissimos contemplativæ vitæ carpere fructus. Hunc vero ad S. Remigium, Christi clarissimum Sacerdotem, ad Remorum properans civitatem, sibi socium assumpsit, quatenus per singulos itineris sui gressus saluberrimis ab eo imbueretur doctrinis, & Catholicæ fidei firmis initiaretur fundamentis; ut paratus fide & virtutum scientia, a tanto Pontifice spirituali ablueretur lavacro, & ab illo donis cælestibus confirmaretur, quod ab isto, divina prius præveniente gratia, Euangelicis cœptum fuerat prædicationibus. Hic ad fontem vitæ festinantem deducebat regem; ille in fontem salutis æternæ venientem abluebat. Ambo propemodum pari pietate patris; hic doctrina, ille baptismatis unda, utrique æterno Regi regem temporalem munus obtulerunt acceptabile.
[99] [nondum episcopo, qui ipsum ad S. Remigium] Hi sunt duæ olivæ & duo candelabra lucentia, a quibus rex præfatus in via Dei eruditus & a diaboli catenis erutus, miserante Deo, portam perpetuæ lucis ingressus, cum fortissima gente Francorum credidit Christo, & facta est gens sancta, populus acquisitionis, ut annuntientur in eo virtutes illius, qui eos de tenebris vocavit in admirabile lumen suum. Deinde capite 2 narrat, dum illi, ut dictum est, Remos peterent, occurrisse cæcum, quem S. Vedastus per manum cum Crucis signo Christique invocatione impositam, spectante cum proceribus rege, illuminavit. Unde prosequitur: Igitur rex a viro Dei (S. Vedasto) Euangelicis apprime imbutus doctrinis, & hoc præsenti miraculo in fide firmiter confortatus, nil moratus in via, nil dubitans in fide, sed magna alacritate animi, magna festinatione itineris sanctissimum pontificem Remigium videre properavit, ut illius sacratissimo ministerio, Spiritu sancto operante, in remissionem peccatorum & spem vitæ æternæ Catholici baptismatis vivo ablueretur fonte.
[100] [adduxisse legitur in duabus Vitis ejusdem S. Vedasti] Cum quo (S. Remigio) aliquantis moratus diebus (Clodoveus) ut ecclesiasticis satisfaceret sanctionibus, & pœnitentiæ secundum Apostolicum præceptum prius ablueretur lacrymis, dicente B. Petro principe Apostolorum, Pœnitentiam agite, & baptizetur unusquisque vestrum in nomine Domini nostri Jesu Christi; & sic in nomine sanctæ Trinitatis cælestis mysterii baptisma susciperet. Sciens vero beatus Pontifex, Apostolum dicere Paulum, Omnia vestra honesto cum ordine fiant, constituit diem, quo rex ecclesiam intraret ad suscipienda divinæ pietatis Sacramenta. Hæc Alcuinus, quæ quia S. Gregorii & Hincmari narrationem partim supplent, partim etiam eidem non nihil adversari videntur, non inobservata relinquenda sunt. Alcuinus, cujus Vita in Opere nostro exstat ad diem XIX Maii, floruit sub Carolo Magno, anno 804 defunctus, eruditione sua scriptisque Operibus erudito orbi notissimus. Prædictam S. Vedasti Vitam non ipse primus scripsit, sed ex antiquiore emendatiorem fecit, rogante Radone abbate Vedastino, ut in ejusdem Prologo legere est. Henschenius eidem aliam breviorem Vitam auctoris anonymi præmisit, quam in Commentario prævio § 7 ante annum 667 scriptam credidit, dubitavitque, an hæc illa sit, quæ Alcuino præluxit, quod Historiæ litterariæ Franciæ tom. 3 deinde affirmarunt.
[101] [a B. Alcuino & vetustiori anonymo scriptis,] In hac quoque num. 2 & 3 & in Addendis num. 962 post Clodovei votum & victoriam ad propositum nostrum sic legitur: Victos deinde Alamannos cum rege in ditionem cepit, ovansque ad patriam festinus rediens, ad Tullum oppidum venit. Et cum jam desiderium restaret, ut celer ad baptismi gratiam confugeret, sciscitando comperit, inibi B. Vedastum sub religionis cultu vitam degere, quem mox sibi itinere junxit. Dum pariter pergerent, quadam die venerunt in pago Vongise ad locum, qui dicitur Rilugiago super fluvium Axona, obviumque habens cæcum, multorum annorum spatia ab hac luce damnatum, petiit a B. Vedasto, ut pro se immensæ pietatis postularet auxilium, ut lumen, quo carebat, ipso impetrante, recipere denique mereretur. Ille fisus de misericordia Domini, dexteram levavit, super oculos cæci signum Crucis imposuit, statimque lumen oculorum recepit; ibique a Christianis hominibus basilica constructa esse videtur, ubi in ejus honore multa miracula fiunt. Deinde ad Remorum urbem ad Pontificem Remigium, qui tunc inibi sacerdotalem cathedram regebat, perduxit. Quo tantisper moratus, sacræ Trinitatis fidem Chlodoveus professus, baptismi gratiam recipit.
[102] Fidem igitur meretur Alcuini narratio tum ab auctoritate scriptoris, [quorum asserta liberaliora videntur,] tum ab antiquiori Vita, ex qua illam composuit. Nunc dicta ejus cum S. Gregorii Historia Francorum conferamus. Si soli Alcuino credimus, rex Clodoveus fidei Christianæ mysteriis a S. Vedasto nondum episcopo sic instructus, sic ad baptisma anhelans Remos properavit, ut Remigium ipsemet mox arcessivisse, nullaque interposita mora, ab illo baptizari postulasse videatur. Si vero Turonensem audiamus, rex relatam per invocationem nominis Christi victoriam Chrotechildi conjugi suæ tantum retulit, nulla facta mentione de advocando Remigio, votoque suo protinus implendo. At regina nihil hic cunctandum rata, prudenti consilio sanctum Antistitem, clam rege advocatum, de facto edocuit, monuitque, ut illius animum tam recenti eventu ad Christiana sacra propensum tentaret, quaque plurimum valebat, eloquentia impelleret. Ille tam favorabili occasione gavisus, Clodoveum secreto convenit, eumdemque ex solo timore, ne a Francis suis idololatris desereretur, adhuc vacillantem facile induxit, ut eorumdem mentes exploraret; cumque hoc feliciter successisset, ad explenda promissa paratum habuit.
[103] Ita mihi quidem videtur manifeste indicari his sancti historici verbis, [ac paulo coërcenda sunt, ut cum dictis S. Gregorii] quæ juverit repetiisse. Cum pace regressus (Clodoveus) narravit reginæ, qualiter per invocationem nominis Christi victoriam meruit obtinere. Tunc regina accersiri clam S. Remigium, Remensis urbis episcopum jubet; deprecans, ut regi verbum salutis insinuaret. Quem Sacerdos accersitum, secretius cœpit ei insinuare, ut Deum verum factorem cœli & terræ crederet, idola negligeret, quæ neque sibi neque aliis prodesse possunt. At ille ait: Libenter te, sanctissime Pater, audiam; sed restat unum, quod populus, qui me sequitur, non patitur relinquere deos suos: sed vado, & loquar eis juxta verbum tuum &c. Ego isthæc sic concilianda censeo, ut Gregorius seu brevitatis ergo, seu alia de causa quædam prætermisisse dicendus sit; Alcuinus vero in S. Vedasti laudem conjecturis suis liberalius indulserit, quod etiam aliis scriptoribus satis commune est, dum heroum facta celebrant.
[104] Credo itaque, vera esse, quæ de S. Vedasti cum Clodoveo itinere Remos usque narravit Alcuinus; [concilientur: forte etiam S. Solennis suam operam contulit.] sed baptismi in eodem rege desiderium vel nimis ab illo exaggeratum, vel dum is Remos advenit, multum refrixisse, persuadet mihi Turonensis auctoritas, binis seculis Alcuino antiquioris, nec multis annis post S. Remigii obitum nati. Habuit quidem Alcuinus Vitam S. Vedasti, quam elimavit; sed si hæc (ut Historiæ litterariæ Franciæ scriptores censent) illa brevior sit, quam excudit Henschenius; ea non tam clare ipsi suffragatur, quin prædicto modo commode exponi possit, sicut verba num. 101 data consideranti non difficulter apparebit. Similem, imo etiam majorem, in ejusdem regis conversione partem S. Solenni episcopo Carnotensi vindicare conatus est anonymus quidam ejusdem biographus; isque antiquus quidem, minime tamen synchronus, in Vita ad diem XXV hujus mensis Septembris apud nos edita, castigataque; sed cum hic Clodoveum non modo ad amplectendam fidem a S. Solenne incitatum, verum etiam ab eodem baptizatum fuisse velit, ipsius verba suo loco inferius referam & confutabo. Non inficiabor tamen, S. Solennem inter alios episcopos regio baptismati adstitisse, suamque operam in instruendis baptizandisque Francorum proceribus utiliter contulisse.
[105] [Hæc regis conversio non contigit anno 509, nec 500,] Progredior ad Christianitatis Francorum epocham, sive ad tempus baptismi illorum regi, magnæque eorumdem multitudini collati. Hincmarus geminam hujus felicissimi eventus notam chronologicam tradidit; unam in Vita edenda num. 56, ubi annum regni Clodovei decimum quintum adscripsit; alteram in versibus, quos mausoleo S. Remigii inscripsit. Posteriori loco tempus, quod inter regis baptismum, sanctique Remigii in dictum mausoleum translationem, anno Christi octingenteno quinquagenoque secundo a se factam, intercessit, sic annotavit:
Ter centum fuerant, tres & deni quater anni,
Quo vitæ Francos gurgite lavit ovans.
Hæc verba duplici modo exponi possunt: vel enim tantum decem anni multiplicandi sunt per quatuor, ut cum reliquis efficiantur anni 343; vel quater multiplicandi sunt tredecim, ut prodeant anni 352. Si annos 343 ab anno 852 auferas, venietur ad annum Christi 509; si autem annos 352 ab eodem anno 852 subducas, supererit annus Christi 500; quorum alteruter baptismi epocha signandus esset; vel certe alterutri proximus pro ratione annos completos vel labentes numerandi.
[106] [nec 499 aut 494, uti ex vitiosis calculis olim visum fuit;] Georgius Colvenerius in Scholiis ad Flodoardi Historiam Remensem, lib. 1, cap. 21, ubi iidem versus recitantur, agnoscens, Clodoveum sine dubio ante annum 509 baptizatum fuisse; monuit, prædictos annos secundo modo multiplicandos esse, annumque 500 baptismo assignavit: an recte, mox videbimus. Quod spectat ad alteram notam chronologicam, scilicet annum XV regni Clodovei, hic etiam in paucis aliquot S. Gregorii Historiæ Francorum Mss. codicibus legitur. Quapropter Cardinalis Baronius, qui Clodoveum anno 484 regnare cœpisse statuerat, eumdem anno 499 baptizatum credidit. Henschenius autem, qui ejusdem regnum cum anno 479 inchoaverat, baptismum anno 494 exeunti illigavit in Diatriba de Episcopatu Trajectensi & alibi. Verum hic postmodum diligentius inquirens, unde iste annus decimusquintus, qui nec in aliis multo pluribus bonæque notæ exemplaribus laudatæ Historiæ, nec in editis, nec in Fredegarii Historia epitomata, reperitur, unde, inquam, annus iste in paucos illos codices insertus fuisse videretur; deprehendit, primi hujus anni assertorem esse anonymum in Gestis Francorum, pro fabulatore ab eruditis dudum habitum.
[107] [sed initio Pontificatus Anastasii II,] Henschenio consensit Theodoricus Ruinartius in annotatis ad editionem suam Operum ejusdem S. Gregorii Turonensis, in qua iste annus etiam non legitur. Ex eodem anonymo, ut & alia, illum Hincmarus Vitæ Remigianæ inseruit, qui proinde pro stabilienda baptismi Francorum epocha exigui ponderis esse potest. Tandem in lucem eductum fuit certius instrumentum, epistola scilicet Anastasii II summi Pontificis, Clodoveo neophyto gratulantis, quæ a Luca Dacherio tom. 5 Spicilegii, prioris editionis, publici juris facta, & ab eruditis omnibus pro genuina agnita fuit. Daturus eam inferius, pauca interim, quæ huc pertinent, ex eadem delibo. Tuum, gloriose fili (inquit Anastasius) in Christiana fide cum exordio nostro in Pontificatu contigisse, gratulamur. Eodem igitur fere tempore ad summum Pontificatum evectus Anastasius est, & baptizatus Clodoveus. Evectus autem ille est ex communi sententia anno 496, mense Septembri secundum Papebrochium, secundum alios Novembri; obiitque anno 498. Clodovei vero baptismus ex mox dicendis contigit in Nativitate Domini, adeoque mense Decembri ejusdem anni 496, ut cum Anastasii Pontificatus initio componatur.
[108] Quam ob rem Henschenius, ea visa epistola, mutavit sententiam in posthuma Exegesi de Episcopatu Tungrensi & Trajectensi, [sive anno 496.] tomo VII Maii præfixa, in cujus capite 10, num. 76 Clodovei baptisma in præcitatum annum 496 distulit, huncque (rejecto anonymo gestorum Francorum scriptore) pro sua de initio ejusdem regni sententia cum anno XVII regni illius conjunxit. Hanc Henschenii mentem fuisse, quilibet locum assignatum considerans facile perspiciet, licet ibidem ex typothetæ negligentia aliove casu in textu annus regni XIX, Christi vero DXCVIII; in margine autem recte quidem annus regni 17, sed perperam Christi annus 475 excusi sint. Porro hæc sententia de Clodovei Francorumque baptismate ad annum Christi 496 reponendo apud eruditos nunc certa est, quorum qui regnum illius ab anno 481 auspicantur, etiam annum XV ex Gestis Francorum acceptum possunt retinere. De die collati baptismi agam § sequenti.
§ VII. Baptismi a S. Remigio regi Francisque collati tempus, solemnis apparatus & locus.
[Sanctus Præsul regem multosque Francorum ad baptismum parat,] Sanctus Gregorius Turonensis num. 97 relatus, paucis multa complectens, mox a consensu populi ad baptismum describendum festinans, Nuntiantur, inquit, hæc Antistiti, qui gaudio magno repletus, jussit lavacrum præparari &c; quæ certe non sic accipienda sunt, quasi non aliquot saltem dies inter hæc & baptismum intercesserint. Enimvero credibile non est, S. Remigium in re tanta tam festinanter processisse, quam præferat ista narratio. Nam ut concedamus, ejusdem sororem Albofledem, atque etiam aliquot e Francorum primoribus jam tum Christianis præceptis satis imbutos fuisse; de exercitu … ejus tunc simul baptizati sunt amplius tria millia, ut ex eodem Gregorio habemus, quibus examinandis, edocendisque, & ad sacrum fontem rite præparandis haud dubie opus tempore erat. Nimirum hæc indicare voluit anonymus biographus S. Vedasti in Vita breviori, dum ait: Tantisper moratus (Remis) sacræ Trinitatis fidem Chlodoveus professus, baptismi gratiam recipit. Alcuinus quoque verbis num. 100 datis tempus aliquod pœnitentiæ, ex ecclesiastica disciplina baptismo præmittendæ, impensum memoravit.
[110] Interea nuntios ad varios Galliarum orthodoxos antistites destinatos fuisse, ut tantæ solemnitati adessent, suamque cum in instruendis tum in abluendis catechumenis operam navarent, ipsa rei magnitudo verisimile facit, [& convocatis aliis episcopis,] certiusque colligitur ex epistola S. Aviti, Viennensis episcopi, in qua hic regi recens baptizato gratulans, inter cetera scripsit: Conferebamus, nobiscumque tractabamus, quale esset illud, cum adunatorum numerus pontificum manu, sancti ambitione servitii, membra regia undis vitalibus confoveret &c. Inter invitatos ipse quoque fuisse creditur, sed venire non ausus, quia in Gundobadi Burgundionum regis, secta Ariani, ditione sedem suam habebat. Præsentibus vero probabiliter annumerandus est S. Solennis, Carnutensis episcopus, Clodoveo subditus, de quo sermo redibit; annumerandus item est S. Vedastus, postea Atrebatensis episcopus, quem S. Remigius hac occasione ab eodem rege commendatum isti ecclesiæ præfecit. Sanctus quoque Heraclius episcopus Senonensis adstitisse legitur in ejusdem Vita, ad diem VIII Junii apud nos data: neque dubium est, quin & alii multi advocati fuerint, in quos longum esset inquirere.
[111] [baptizat, non in festo Paschatis, ut olim creditum est,] Hincmarus in Vita num. 57 de eadem præparatione ac tempore, quo ista facta credidit, hæc habet: Ille quoque (S. Remigius) gaudio magno repletus, regem & populum, qualiter diabolo & operibus ac pompis ejus abrenuntiare & in Deum credere deberent, apertis & brevibus verbis instruxit; & quia dies sancti Paschæ imminebat, jejunium secundum Christianorum consuetudinem eis indixit. Tum cæleste prodigium refert, quod die … passionis Domini, quem Parasceven usus ecclesiasticus vocat, pridie scilicet, antequam baptismi gratiam rex & populus ejus percepturi erant, contigisse pluribus affirmat. Videlicet dum eadem nocte Remigius cum rege ac regina sermonem de divinis haberet, totum locum cælesti lumine mirabiliter repletum fuisse, vocemque auditam, quæ diceret: Pax vobis, ego sum, nolite timere: manete in dilectione mea; eaque voce ac luce cessantibus, suavissimum odorem remansisse, atque ipsum sanctum Episcopum, divino splendore coruscum, regi plurima de illo posterisque vaticinatum esse.
[112] [sed in Nativitate Domini,] De hisce prodigiis, quorum mentionem apud alios antiquos, si Flodoardum excipias, factam non reperi, fides penes Hincmarum sit, qui, ut supra jam monui, quæcumque de S. Remigio legit audivitque, sine debito delectu consarcinavit. Baptismi tempus, quod Gregorius siluit, Hincmarus accepit ex Fredegarii Historia epitomata, in cujus cap. 21 sic legitur: Cum de prœlio memorato superius Chlodoveus Remis (id est, Remos) fuisset reversus, clam a S. Remedio (sic ille S. Remigium appellat) Remensis urbis episcopo, adtrahente etiam Chrotechilde regina, baptismi gratia cum sex millibus Francorum in Pascha Domini consecratus est. Ita ille: & ferebat sane tunc Ecclesiæ disciplina, ut baptisma extra casum necessitatis non nisi in festis Paschæ & Pentecostes, facto in Vigilia initio, solemniter celebraretur. Hinc factum existimo, ut Fredegarius Paschale festum assignaverit, eidemque Hincmarus, Flodoardus, aliique sine ulteriori examine facile assenserint. Verum eam sanctionem hac vice non fuisse observatam, indubitatum nunc est ex supra laudata epistola S. Aviti Viennensis, qui ista in Natali die Domini facta esse, diserte docet.
[113] [uti docet epistola S. Aviti Viennensis,] Sic enim eumdem regem alloquitur: Occiduis partibus in rege non novo novi jubaris lumen effulgurat: cujus splendorem congrue Redemptoris nostri nativitas inchoavit, ut consequentem * eo die ad salutem regenerari ex unda vos pariat, quo natum redemptioni suæ cæli Dominum mundus accepit. Igitur, qui celeber est natalis Domini, sit & vestri; quo vos scilicet Christo, quo Christus ortus est mundo. Quid clarius? Dicere autem cum nonnullis, quos Cointius ad annum 496, num. 8 recte redarguit, rejiciendum hoc negotium ad Pascha subsequentis anni, scriptamque hoc anno ab Avito illam epistolam uno aut altero die post Natalem Domini, cum Viennæ rescire nondum potuisset, quid in eo factum fuisset Remis, & ex rumore tantum, qui sparsus fuerat, regem Francorum illo die baptizatum, suspicaretur: hæc, inquam, dicere est nodum in scirpo quærere, lucique velle nebulas affundere. Qui epistolam num. 166 & sequentibus totam recitandam legerit, facile agnoscet, eam ex certiori notitia, quam ex sparso rumore scriptam esse.
[114] Scrupulum quoque hic injicere non debet, quam dixi, [cui frustra opponitur consuetudo ejus temporis ecclesiæ] contraria Ecclesiæ illius temporis disciplina; cum non Galliarum modo, sed etiam totius Ecclesiæ status postularet, ne hac vice servaretur. Discisso in varias partes Occidentis imperio, regnabant tunc temporis in Italia Theodoricus Ostrogothus, in Aquitania, Narbonensi Gallia atque Hispania Alaricus Visigothus; ad Rhodanum vicinisque provinciis Gundobadus rex Burgundionum, omnes secta Ariani, quales etiam erant Vandali, qui dominabantur in Africa; in Germania denique Britanniaque prævalebant pagani. Tot inter barbaras nationes, quæ Romanum in Occidente imperium occupaverant, bellicosissimæ gentis Francorum rex, paganus quidem, sed cum per sanctam conjugem suam Chrotechildem, ex qua susceptos liberos baptizari permiserat, tum per Catholicos antistites veri Dei cognitione dudum imbutus, tumque etiam recenti victoria, ad invocationem Christi de Alemannis relata, incitatus, cum suæ gentis primoribus baptismum flagrantissime expetebat, quo nihil Galliæ, nihil Ecclesiæ Dei accidere poterat optatius. Æquumne erat illorum vota differri, etiamsi non fuisset timendum, ne ex dilatione refrigescerent, atque ita optima illa Galliarum spes forte concideret?
[115] Ad hæc accedere potuit & altera ratio, periculum scilicet, [tantum in festis Paschæ & Pentecostes sollemniter baptizandi;] ne Clodoveus ad hæreticos descisceret. Certe hosce illum ad partes suas adducere nisos esse, indicare mihi videtur S. Avitus in epistola jam laudata, quam sic orsus est: Vestræ subtilitatis acrimoniam quorumcumque schismatum sectatores sententiis suis, variis opinione, diversis multitudine, vacuis veritate, Christiani nominis visi sunt obumbratione velare… Invenit quippe tempori nostro arbitrum quemdam divina provisio; dum vobis eligitis, omnibus judicatis; vestra fides nostra victoria est. Id est, quantum ego quidem existimo: Hæretici Christiano nomine gloriantes, conati sunt technis suis errores suos tibi persuadere; sed dum tu, hisce rejectis, Catholicam fidem elegisti, etiam ceteros eamdem eligere docuisti. Inter hæreticos illos præcipui fuisse videntur Ariani, qui, ut S. Gregorius lib. 2, cap. 31, & lib. 3, cap. 31 testatur, duas ejusdem regis sorores, unam Theodorico Ostrogothorum in Italia regi nuptam, quam aliqui Anafledam, Albofledim, vel Augofledam appellant; alteram Lanthechildem, ad suam sectam jam aggregaverant. Gundobado quoque Burgundionum regi, Arianæ hæresi pariter addicto, affinitate junctus erat Clodoveus per S. Chrotechildem, istius ex fratre neptem; atque ita ipsi cum utraque Ariana aula regia aliqua intercedebat necessitudo, & hinc perversionis periculum.
[116] [a qua justissimis de causis hic poterat recedi.] Simili, sed minori de causa legitur S. Eleutherius Tornacensis episcopus in Vitis illius, ad diem XX Februarii apud nos editis, sub finem ejusdem seculi V vel initio VI Censurinum tribunum cum magno Tornacensium numero V Kalendas Octobris baptizasse. Profecto supra allatæ rationes sat graves urgentesque videri debuerunt S. Remigio ceterisque, qui aderant, episcopis, ut ab ecclesiastica consuetudine sine piaculo recedi posset; talesque haud dubie etiam visæ sunt S. Avito, qui illorum factum non modo non improbavit, verum etiam gratulando regi laudavit. Denique certum nunc est, Clodoveum extra stata baptismi tempora, in festo Natalitio Domini hoc Sacramento initiatum fuisse; at dicere non ausim universaliter verum esse, quod Pagius in Critica Baronii ad annum Christi 499, num. 9 subjicit his verbis: Post Chlodovei regis conversionem usus iste baptizandi in Natalitiis Domini perseveravit apud Francos. Guntramnus enim Francorum rex apud Turonensem lib. 8, cap. 9 queritur, dilatum esse nepotis sui baptismum ultra Natalis Domini solemnitatem.
[117] [Sanctus regem magna cum pompa ad baptisterium ducit,] Videamus modo, quanto cum splendore sacrum illud lavacrum Remigius celebrandum instituerit, ut ipsa quoque cæremonia & apparatus majestate oculos mentesque Francorum percellens, sublimitatem mysterii commendaret. Sanctus Turonensis historicus lib. 2, cap. 31 illa sic describit: Jussit (S. Remigius) lavacrum præparari. Velis depictis adumbrantur plateæ ecclesiæ, cortinis albentibus adornantur, baptisterium componitur, balsama diffunduntur, micant flagrantes odore cerei, totumque templum baptisterii divino respergitur ab odore; talemque ibi gratiam adstantibus Deus tribuit, ut æstimarent, se paradisi odoribus conlocari. Eadem fere descripsit Hincmarus, sed de processu ad baptisterium addidit sequentia: Sicque præcedentibus sacrosanctis Euangeliis & Crucibus, cum ymnis & cantibus spiritualibus atque letaniis, Sanctorumque nominibus acclamatis, sanctus Pontifex, manum tenens regis, a domo regia pergit ad baptisterium, subsequente regina & populo. Dum autem simul pergerent, rex interrogavit Episcopum dicens: Patrone, est hoc regnum Dei, quod mihi promittis? Cui Episcopus, Non est, inquit, illud; sed initium viæ, per quam venitur ad illud.
[118] [comitante regina, ipsumque cum aliquot Francorum millibus] In comitatu reginæ verisimillime fuerunt duæ ipsius regis sorores, quarum una, nomine Albofledis, tunc etiam baptizata fuit; altera Lanthechildis dicta, quæ Arianis erroribus implicita fuerat, hæresim tunc ejuravit, sacroque chrismate uncta fuit. Addit ibidem præterea Hincmarus famosum allatæ per columbam sacræ ampullæ miraculum, quod infra examinabimus. De baptismi collatione ita pergit Turonensis: Rex ergo prior poposcit, se a Pontifice baptizari. Procedit novus Constantinus ad lavacrum, deleturus lepræ veteris morbum, sordentesque maculas, gestas antiquitus, recenti latice deleturus. Cui ingresso ad baptismum Sanctus Dei sic infit ore facundo: Mitis depone colla Sicamber: adora, quod incendisti; incende, quod adorasti. Erat enim S. Remigius episcopus egregiæ scientiæ & rhetoricis adprime imbutus studiis; sed & sanctitate ita prælatus, ut S. Silvestri virtutibus æquaretur… Igitur rex, omnipotentem Deum in Trinitate confessus, baptizatus est in nomine Patris & Filii & Spiritus sancti, delibutusque sacro chrismate cum signaculo Crucis Christi.
[119] De exercitu vero ejus baptizati sunt amplius tria millia. [& illius sorore baptizat, alteramque sororem, Arianismo renuntlantem,] Baptizata est & soror ejus Albofledis, quæ non post multum tempus migravit ad Dominum… Conversa est enim & alia soror ejus, Lanthechildis nomine, quæ in hæresim Arianorum dilapsa fuerat; quæ confessa æqualem Filium Patri & Spiritum sanctum, chrismata est. Fredegarius nihil de sororibus regis memorans, baptizatorum numerum ad sex millia extendit: Flodoardus, & quem hic secutus est, Hincmarus in Vita num. 65 tria millia virorum ex Gregorio retinent; sed addunt, Exceptis parvulis & mulieribus. Verum hic biographus ibidem a Gregorio perperam discessit, asserens, ambas Clodovei sorores tunc quoque baptizatas fuisse. Baptizantur (inquit) sorores ejusdem, Albofledis & Landehildis; hæcque Flodoardus totidem verbis in Historiam Remensem lib. 1, cap. 13 transtulit. Utrique præivit fabulator ille anonymus, Gestorum Francorum auctor, apud quem cap. 15 legitur: Baptizantur sorores ejus his nominibus, Alboflidis & Landechildis, ipsa die. At vero Gregorii verba tam clara sunt, ut mirer, Hincmarum ab eo recessisse, ut anonymo adhæreret.
[120] Conformia etiam sunt ecclesiasticæ disciplinæ, quæ baptizatos ab Arianis, [ex more sacro chrismate ungens, Ecclesiæ adjunxit.] dum ad Catholicam Ecclesiam veniebant, non rebaptizandos, sed vel impositione manuum vel simul cum sacri chrismatis unctione reconciliandos præscribebat. Exempla refert idem Turonensis lib. 2, cap. 34, ubi Gundobadus, rex Burgundionum Arianus, a S. Avito episcopo Viennensi, Christum Filium Dei & Spiritum sanctum æqualem Patri confessus, clam ut chrismaretur, expetiit; sed quia publice confiteri abnuebat, non obtinuit. Lib. 4, cap. 27 de Brunichilde, Athanagildi Hispaniarum regis filia, Sigeberto Austrasiæ regi nupta, pariter Ariana, sed conversa dicitur: Beatam in Unitate confessa Trinitatem, credidit atque chrismata est. Eadem ibidem cap. 28 leguntur de Galsvintha, ejusdem Athanagildi filia altera & Chilperici Suessionensis regis uxore; item lib. 5, cap. 39 de S. Hermenegildo, Leuvegildi Hispaniæ regis filio; ac denique lib. 9, cap. 15 de Richaredo, ejusdem S. Hermenegildi fratre, dum ab Ariana hæresi ad Catholicam fidem accesserunt.
[121] Ex hactenus allegatis omnino dicendus est laudatus rex & a S. Remigio & in urbe Remensi baptizatus fuisse; [Quidam contendit ex Vita S. Solennis Carnotensis,] quia tamen video, a nonnemine tam de baptista, quam de loco baptismi dubitatum fuisse, de utroque hic agendum est. Joannes Jacobus Chifletius in nova Disquisitione Ampullæ Remensis contendit, eo munere functum esse S. Solennem, episcopum Carnotensem; gemino nixus argumento; primo, quod id in hujus Vita asseratur; secundo, quod etiam alibi legatur S. Remigius eumdem regem e sacro fonte suscepisse. Vita illa in Opere nostro data castigataque est ad XXV Septembris, ibidemque in Commentario prævio ostensum, antiquam quidem esse, sed mendis non carere, & a Bollando nostro parvi pensam; quod vero ad præsentem controversiam spectat, hæc pag. 75 in Annotatis lit. c ad hodiernum diem remissa fuit, penitius discutienda. Ut hoc faciam, debeo hic quædam ex Vita ibidem edita retexere; nam ex ejusdem Vitæ pretio res pendet. Si isti anonymo biographo credimus, Clodoveus, dum contra Gothorum regem ducens exercitum, transiret Carnotum, a S. Solenne, ejusdem civitatis episcopo, in certam victoriæ spem signo Crucis in fronte pectoreque signatus, sic vevit: In his armis vadens, si a Gothis vel Alemanis superatus non fuero, sed rediero in pace, statim ad baptizandum convolabo.
[122] [hunc, non Remigium, regis baptistam fuisse;] Post hæc sic progreditur biographus: Talibus armis succinctus pergit dimicaturus ad bellum, statimque ferocem Alemannorum gentem debellavit atque subegit. Cumque contra se Gothorum agmina instruxissent, qui contra eum bella paraverant, aciesque illius contra aciem inimicorum tela injiceret, acriterque bellum instaret, in momento Gothorum agmina prostrantur, Domino opitulante: & dorsa gladio præcipites dedere. Erat enim crux manu impressa pontificis in pectore principis, & coruscabat in mucrone victoria. Subdit, eumdem Sanctum post victoriam Clodoveo apparuisse, vetuisseque, ne fugientes Gothos insequeretur, neve eorum terras vastaret; regemque obsecutum, arma in Aquitaniam pari felicitate vertisse. Tandem, Tali, inquit, tropheo per crucis mysterium rex sublimatus, regressus ab Aquitania, misit legatos suos ad B. Solennem, ut eum baptismatis unda perfunderet… Qui sacerdos gaudio repletus spirituali, assumsit secum sacræ legis cultores, Remigium & Vedastum antistites venerandos, & divina favente misericordia, ad regem perveniens, baptizavit eum cum omnibus dignitatibus suis, & simul cum eo duces trecentos sexaginta quatuor nobilissimos Francorum.
[123] [sed hæc Vita sublestæ fidei est:] Habes hic, studiose lector, narrationem illius de conversione Clodovei regis, ex qua S. Remigio nihil aliud adscribit, quam quod hic a S. Solenne arcessitus, baptismo adstiterit. Verum hæc narratio scriptoris anonymi, incertique temporis ac fidei, vel ex hoc solo capite rejicienda esset, quod antiquioribus certiorisque notæ scriptoribus non modo ignota, sed etiam contraria tradat. Accedunt & manifesti errores partim jam observati ad XXV Septembris, qui scriptorem inscitiæ convincunt. Hujusmodi sunt, quod bellum Alemannicum, anno 496 gestum, cum Gothico seu Visigothico, quod ad annum 507 spectat, fœde confuderit; quod Clodovei baptismum, quem constat anno 496 ei collatum fuisse, usque post bellum Gothicum, id est usque ad citatum annum 507 differat; quodque eumdem regem, velut monenti S. Solenni, ne Gothorum regnum vastaret, obsecutum Aquitaniam depopulantem faciat, quasi tunc temporis eorumdem regni pars non fuerit. Denique ex dicendis certum est, S. Vedastum non nisi notabili tempore post baptismum Clodovei ad episcopales infulas promotum fuisse. Frustra igitur laudatus Chifletius ex hisce tam mendosis Actis, incertoque auctore, regii baptismatis gloriam contra antiquorum omnium testimonia S. Remigio abjudicare nisus est.
[124] [neque obstat, quod Remigius regem e fonte susceperit,] At enim, inquit, ipsemet Remigius in suo sincero Testamento sese ejusdem regis patrinum professus est, dicens: Aliud argenteum vas, quod mihi domnus inlustris memoriæ Hludowicus, quem de sacro baptismatis fonte suscepi, donare dignatus est &c. Fateor, hæc in eo legi, atque insuper asseri ab Hincmaro in Vita num. 65, ubi dicitur: Et susceptus ab ipso Pontifice de sancto fonte &c; quod & Flodoardus lib. 1, cap. 13 adoptavit. Non inficior quoque, passim insolitum esse, ut in solenni baptismo idem baptista sit, qui & susceptor; verum id inauditum esse, nimis leviter asseruit Chifletius. Plura exempla se reperisse scribit Cointius ad annum Christi 496, num. 55, ubi postquam S. Remigii factum retulerat, subjecit: Occurrent in his Annalibus alia ejusdem generis exempla: neque enim uni dumtaxat Clodoveo contigit ab eodem pontifice baptizari ac suscipi. Simile quid habemus etiam in Vitis SS. Amandi episcopi Trajectensis & Sigeberti regis Austrasiæ.
[125] In harum prima, apud nos data ad VI Februarii, [cum utroque munere potuerit fungi.] quæ Baudemundum, ipsius S. Amandi discipulum, auctorem habet, cap. 4 dicitur Dagobertus I. Francorum rex rogasse S. Amandum, ut Sigebertum filium suum sacro dignaretur abluere baptismate, atque in filium … spiritualem suscipere; sanctusque episcopus annuisse. In altera vero ad 1 Februarii illustrata Sigebertus Gemblacensis cap. 2 eadem referens, ista expresse sic interpretatus est de susceptione e baptismo: Statimque (S. Amandus) eum regenerans sacro baptismate, Sigebertum eum nominavit, eumque ipse cum Chariberto fratre regis de sacro fonte suscepit. Forte etiam in Clodovei baptismo alius fuerit præter Remigium susceptor; utcumque tamen sit, non est, cur id factum esse non credamus; neque rei insolentia deterruit Cardinalem Baronium, quin etiam ipse tom. 6 Annalium assereret, S. Remigium Clodovei regis baptistam simul & susceptorem fuisse.
[126] Marlotus tom. 1 Metropolis Remensis lib. 2, [Aliqui susceptoris munus S. Medardo non recte attribuunt.] cap. 7 alia occasione ex Gestis S. Medardi, a Fortunato (ut dicitur) exaratis locum recitat, in quo patrini munus, non Remigio, sed laudato Medardo adscribitur. Verba Vitæ istius accipe. In civitatem Remorum venientes, in basilica S. Petri, quæ nunc dicitur AD PALATIUM, regem B. Remigius baptizavit, & de sacro fonte B. Medardus suscepit. Ut verum fatear, nescio, quo Vitæ exemplari hic usus Marlotus sit; nam in eo, quod cum Fortunati nomine Majores mei ad diem VIII Junii ediderunt, nihil tale legitur. Tantumdem reperire est in ejusdem Sancti Vita metrica ibidem præmissa, ac in duabus prosaïcis subjunctis, necnon in editione Suriana; ita ut Marlotianum exemplar nullius ponderis apud me esse queat. Eodem loco habenda est Vita quædam Ms. S. Gildardi episcopi Rotomagensis, ex collectione Belfortiana accepta, in qua Henschenius tom. 2 Junii pag. 69, num. 9 inter alia improbandum notavit istud assertum: B. Remigius regem Chlodoveum baptizavit, S. Medardo (tunc) Veromandensi episcopo suscipiente illum de sacro fonte. Rationem censuræ suæ eam ibi allegat Henschenius, quod Clodoveus sacro latice ablutus fuerit anno 496, sanctus vero Medardus non nisi circa annum 530 creatus episcopus.
[127] De civitate quoque, in qua sacra ista augustaque solemnitas peracta fuit, [Ex S. Nicetii Trevirensis epistola ad Chlodosvindam] dubitatum est ex epistola S. Nicetii, episcopi Trevirensis, ad Clodosvindam, ejusdem Clodovei ex Chlotario filio neptem, Alboïni Longobardorum in Italia regis conjugem, excusa in Appendice Operum S. Gregorii Turonensis, editionis Ruinartianæ col. 1338 & seqq. In hac S. Nicetius Chlodosvindam exhortans, ut virum suum ab Ariana hæresi ad Catholicam fidem adduceret, ita ipsam alloquitur: Audisti ab avia tua, domna bonæ memoriæ Rodhildi (id est S. Chrotechilde) qualiter in Francia venerit; quomodo dominum Chlodoveum ad legem Catholicam adduxerit; & cum esset homo astutissimus, noluit adquiescere, antequam vera agnosceret. Cum ista, quæ supra dixi (de veritate fidei Catholicæ) probata cognovit, humilis ad domini Martini limina cecidit, & baptizari se sine mora permisit. Dubitatum, inquam, fuit, an S. Nicetius hic celebrem illam apud Turones S. Martini corpore basilicam, an aliam aliquam in civitate Remensi indicare voluerit.
[128] [dubitari potest, an Clodoveus in urbe Turonensi baptizatus fuerit;] Pro Turonensi basilica facit primo, quod in eadem epistola de illa locutus fuerit, Arianos provocans ad miracula ibidem spectanda, paulo ante dicens: Hic (Alboïnus rex) si jubet *, ad domnum Martinum per festivitatem suam, quam undecima die facit November, ipsos (Arianos suos) mittat; & ibi, si audent, aliquid præsumant, ubi cæcos hodie illuminare * conspicimus, ubi surdos auditum & mutos sanitatem recipere &c. Nemo ambiget, quin hic per domnum Martinum hujus sacrum corpus in Turonensi basilica miraculis clarum designetur, etiamsi nomen urbis omissum sit. Pro eadem basilica facit secundo, quod etiam S. Gregorius Turonensis in Historia Francorum, nominatim lib. 4, cap. 21, & post ipsum Fredegarius in Epitome cap. 55 per solas voces Limina B. Martini non aliam, quam ipsius Turonensem basilicam denotaverint: eo scilicet modo, quo per limina sanctorum apostolorum Petri & Pauli ab antiquis æque ac recentioribus eorumdem basilicæ Romanæ solent indicari. Eodem igitur modo exponenda sunt S. Nicetii verba, nisi obstent alia argumenta.
[129] [sed certum est, id Remis contigisse,] Obstant autem gravissimæ rationes, ne Clodoveus in Turonensi basilica baptizatus esse credatur; atque illa in primis, quod, cum urbs Turonica tunc temporis Alarico Visigothorum regi, secta Ariano, pareret, procul ab omni verisimilitudine sit, Clodoveum, qui Catholicos sanctosque antistites in ditionibus suis habebat, voluisse in alieno Ariani principis regno Catholicum baptisma suscipere; quod insuper nec sine valida militum manu ipsi tutum fuisset, nec cum ea a Gothis permittendum. Præterea nullus veterum hanc gloriam ecclesiæ Turonensi adscripsit, ne ipse quidem S. Gregorius, qui illam nec ignorare facile potuisset, nec debuisset omittere; quique cum Remigio ejusdem baptismi ministerium attribuat, simul satis indicavit, factum id esse in illius propria diœcesi Remensi, non in aliena provincia, quod canones vetabant. Remos item diserte assignarunt supra allegati scriptores, quibus hic addo Ludovicum Pium imperatorem, qui in privilegio pro restauranda Remensi metropolitana ecclesia concesso, apud Flodoardum lib. 2, cap. 19, hoc ipsum subjectis verbis agnovit.
[130] [vel in ecclesia S. Martini,] Ebo (ait ibidem) venerabilis archiepiscopus Remensis ecclesiæ, & reverentissimæ sedis S. Remigii, gloriosissimi pontificis & specialis patroni nostri, præsul clementiæ nostræ innotuit, quia vetustatis senio contrita dictæ metropolis urbis sancta mater nostra ecclesia, in honore sanctæ semperque Virginis ac Genitricis Mariæ consecrata, existeret, in qua, auctore Deo, & cooperatore S. Remigio, gens nostra Francorum cum æquivoco nostro (id est Clodoveo, quod nomen idem cum Ludovico est) rege ejusdem gentis, sacri fontis baptismate ablui ac septiformis Spiritus sancti gratia illustrari promeruit. Hæc de Remensi civitate sententia tam certa est, ut eruditi Galli de S. Nicetii verbis cum illa conciliandis fere unice cogitaverint. Hadrianus Valesius tom. 1 Rerum Francicarum lib. 6, minime verisimile ratus, S. Nicetium, Clodoveo ætate tam propinquum, in re Francis Gallisque notissima adeo errasse, ut pro B. Mariæ basilica Remensi Turonensem S. Martini ecclesiam Clodosvindæ obtruserit, statuit, illa S. Martini limina non alibi, quam Remis fuisse, ita disserens: Nec dubito, quin limina Martini vocaverit Nicetius ecclesiam S. Martini apud Remos ad portam Collaticiam vel Basilicarem, cujus mentio fit in Remigii testamento. Ubi ablui voluisse Chlodoveum, non mirabitur, qui Martini nomen ob signa atque virtutes summæ Gallis & Francis venerationi fuisse, votaque ei ab ipso Chlodoveo ante Vogladense prœlium nuncupata intelliget.
[131] Valesio consentiunt Jacobus Longueval in Historia ecclesiæ Gallicanæ tom. 2, [vel potius in metropolitana B. M. V.; nec oppositum evincit] pag. 230, & Gabriel Daniel in Historia Franciæ tom. 1, ad annum Christi 495. Contra Cointius tom. 1 Annalium Francorum, ad annum 496, num. 10 & sequentibus, maluit Ludovici Pii assertioni adhærere, atque ita explicare textum S. Nicetii, ut Clodoveus, dum ex Alemannico bello Remos pervenit, mox ad S. Martini ecclesiam procidisse dicatur, optasseque, quam primum posset, baptizari; quod verum esse potest, etsi nec eo ipso tempore, nec in eadem ecclesia baptizatus fuerit. Illius ratio est, quod Ludovici dicta conformia sint seculo Clodovei, quo in singulis civitatibus non nisi unicum solebat esse baptisterium, apud primariam basilicam adstructum; quodque Nicetii verba hanc interpretationem admittant. Eligat lector, quam volet, e duabus sententiam; mihi Cointiana sic præplacet, ut tamen dubitem, an S. Nicetius ibidem reipsa non loquatur de Clodovei accessu ad S. Martini basilicam Turonensem, huncque præpostero ordine memoraverit.
[132] Nam primo quidem ita verba ejus eo sensu accipientur, [laudata epistola, quæ explicari potest.] quem ex dictis num. 128 exigere videntur. Secundo S. Gregorius Turonensis lib. 2 Historiæ cap. 27 testatur, Clodoveum post domitos Visigothos ad eamdem ecclesiam se contulisse: Patrata post hæc victoria, Turonis regressus est *, multa sanctæ basilicæ beati Martini munera offerens. Tertio Nicetii hic non intererat, an accessus iste ante, an post Clodovei baptismum contigisset; cum ibi unice agat, ut Chlodosvindam ad procurandam viri sui conversionem exemplo sanctæ aviæ suæ Chrotechildis impellat; cumque Arianos ad S. Martini, sanctissimæ Trinitatis assertoris, sepulcrum miraculis clarum provocasset, addidit etiam exemplum Clodovei regis, qui post maturum examen cognita veritate doctrinæ, a S. Martino assertæ, ejusdem sepulcrum veneratus fuerat: ad hæc autem quid intererat, sive laudatus rex id ante sive post baptismum suum fecisset; quidve multum mirandum esset, si Nicetius unum alteri inadvertenter male præposuisset? Denique si hunc præposterum ordinem in Nicetii textu admittamus, recte ipsi conveniet cum S. Gregorio Turonensi, secundum quem Clodoveus, procurante S. Chrotechilde, a S. Remigio instructus baptizari petiit, & post devictos Gothos humilis ad domini Martini limina cecidit, sive ad ejusdem basilicam Turonensem religionis ergo multis cum muneribus profectus est.
[Annotata]
* al. consequenter
* si lubet
* illuminari
* al. est ingressus
§ VIII. Hincmari aliorumque recentiorum narratio de sacra ampulla Remensi: antiquiorum de eadem silentium, ac neotericorum judicium.
[Remis servatur ampulla vitrea cum chrismate vel sacro oleo,] Singulare baptismi regii adjunctum, de quo nec ipsi Galli conveniunt, hactenus referre distuli, quia prolixiori sermone eget, ut rationes in utramque partem adductæ exponantur. Servatur Remis in ecclesia abbatiæ Remigianæ ampulla vitrea ad magnitudinem nucis, in eaque liquor quidam seu oleum, quo Francorum reges in solemni auguratione sua inungi solent, Sacra ampulla passim appellata. Imposita illa est pretiosæ thecæ, conclusaque in magnifico mausoleo S. Remigii, teste Marloto tom. 1 Metropolis Remensis, lib. 3, cap. 9, cujus ibi verba sunt, quæ subdo. In eodem (mausoleo) & ad pedes S. Remigii servatur chrisma cœlitus missum, quod Ampullam vocant, in vase argenteo, auro illito, lapillis & unionibus sparso & illustrato, cui catenula affixa est, quam ad collum admovet abbas, cum a monasterio ad majorem ecclesiam insigni pompa pro regum inauguratione sacram unctionem defert. Joannes Jacobus Chifletius in nova Disquisitione Ampullæ Remensis cap. XI de ejusdem chrismatis usu ex Cæremonialis Francici, tempore Ludovici VIII regis scripti, tom. 1, pag. 13 recitavit sequentia.
[134] [quo Francorum reges ungi solent.] Chrismate in altari super patenam consecratam præparato, debet archiepiscopus sacrosanctam ampullam super altare aperire, & inde cum acu aurea aliquantulum de oleo cœlitus misso attrahere, & chrismati parato diligenter immiscere ad inungendum regem, qui solus inter universos reges terræ hoc glorioso præfulget privilegio, ut oleo cœlitus misso inungatur. Fuere, qui dicerent, oleum sacræ illius ampullæ numquam diminui, utut multi Francorum reges ex eo fuerint inuncti; quidam etiam, post unctionem regis exsiccari, rursumque impleri, dum successor inaugurandus est; alii denique, teste Renato Ceriziers in Vita Gallica S. Remigii parte 2, cap. 4, crediderunt, illud mirabili incremento decrementoque suo variam regis valetudinem denotare; quas imperiti vulgi fabulas tum ipse, tum ceteri Galli verbis silentioque exploserunt. Porro, ut ad propositum veniamus, hanc ampullulam in baptismo Clodovei e cælo demissam, volunt aliqui, alii negant, alii dubitant.
[135] [Hanc ad baptismum Clodovei divinitus allatam esse,] Inter ceteros hoc argumentum ex professo tractarunt Joannes Jacobus Chifletius, eques & Philippi IV Hispaniarum regis archiatrorum comes, atque Jacobus Alexander Tenneurius, in Aquitanico vectigalium senatu consiliarius regius; quorum prior adversus alterum edita anno 1651 nova Disquisitione de Ampulla Remensi, eam impugnavit; secundus anno proxime subsecuto Tractatum apologeticum pro eadem contra istum vulgavit. Dum hæc agebat Chifletius, ad longe alium scopum collineavit, ad prærogativas scilicet regum Galliæ, a Tenneurio assertas, impugnandas; quarum examen cum a ratione studiorum meorum vitæque conditione prorsus alienum sit, omnino præteribo, eoque libentius, quod ad præsentem controversiam nihil intersit de illis disputare. Quin etiam diversa quæstio est, utrum hæc ampulla ad baptismalem regis Clodovei unctionem e cælo accepta sit; & an ex eadem idem ipse etiam in regem a S. Remigio unctus fuerit. Ego in primum præcipue inquiram, propositis, quæ utrimque proferuntur, argumentis; & ab affirmantibus exordior.
[136] Hincmarus in Vita edenda num. 62, 63 & 65 rem sic gestam narrat: [eoque chrismate eumdem tunc unctum fuisse,] Cum vero pervenissent ad baptisterium (Remigius & Clodoveus) clericus, qui chrisma ferebat, a populo est interceptus, ut ad fontem venire nequiret. Sanctificato autem fonte, nutu divino chrisma defuit: & quia propter populi pressuram ulli non patebat egressus ecclesiæ vel ingressus, sanctus Pontifex, oculis ac manibus protensis in cælum, cœpit tacite orare cum lacrimis. Et ecce, subito columba nive candidior attulit in rostro ampullulam, chrismate sancto repletam, cujus odore mirifico super omnes odores, quos ante in baptisterio senserant (ex balsamis jussu S. Remigii sparsis accensisque odoriferis cereis, ut præmiserat) omnes, qui aderant, inæstimabili suavitate repleti sunt. Accipiente autem sancto Pontifice ipsam ampullulam, species columbæ disparuit: de quo chrismate fudit venerandus Episcopus in fontem sacratum. Viso autem, rex, tanto miraculo, abnegatis diaboli pompis & operibus ejus, petiit, se a sancto Pontifice baptizari. Hic baptismum regis enarrat, ac demum sic prosequitur. Et susceptus ab ipso Pontifice (Clodoveus) de sancto fonte, perunctus est sacro chrismate cum signo sanctæ Crucis Domini nostri Jesu Christi.
[137] Denique, ut narrationi suæ fidem conciliet, hæc subdit: [tradunt Hincmarus archiepiscopus Remensis,] De miraculo siquidem, quod Dominus dignatus est ostendere per columbæ speciem in allatione Chrismatis, sicut & de aliis, rata est Catholicorum Patrum sequenda sententia, qua dicitur: Divina operatio, si ratione comprehenditur, non est admirabilis; nec fides habet meritum, cui humana ratio præbet experimentum. Tandem multa de apparitionibus Spiritus sancti disputat, quæ velut nec ad ampullæ miraculum probandum, nec ad S. Remigii Acta spectantia, in Vita edenda præcidi. Idem Hincmarus tom. 1 Operum illius per Sirmondum pag. 744 in Coronatione Caroli Calvi, quando hic anno Christi 869 in regno Lotharii Metis inauguratus est, de eodem argumento in publico episcoporum procerumque consessu sic ait: Sanctæ memoriæ pater suus (Caroli Calvi) domnus Hludovicus Pius imperator augustus ex progenie Hludovici (id est, Clodovei) regis Francorum inclyti, per B. Remigii, Francorum apostoli, Catholicam prædicationem cum integra gente conversi, & cum tribus Francorum milibus, exceptis parvulis & mulieribus, vigilia sancti Paschæ in Remensi metropoli baptizati, & cælitus sumpto chrismate, unde adhuc habemus, peruncti & in regem sacrati, exortus &c.
[138] Dubium non est, quin hic de eodem chrismate, de quo in Vita, [non tamen semper eodem modo,] etsi diversimode, loquatur: nam in illa tantum unctionem baptismalem & in Sacramento Confirmationis factam memoravit; hic autem adjunxit unctionem regiam. Secundo hic meminit quidem de cælitus sumpto chrismate; sed locum, tempus, modumque, quo cælitus acceptum est, siluit; quod observasse juverit propter dicenda inferius. Clodoveum a S. Remigio in metropolitana ecclesia Remensi in regem unctum fuisse, agnovit etiam Ludovicus Pius in præcepto, quod pro eadem ecclesia dedit, allegans, quod Clodoveus in ea baptizatus confirmatusque esset, subdensque: Sed & ipse rex nobilissimus ad regiam potestatem perungi, Dei clementia, dignus inventus fuit. Flodoardus (apud quem laudatum præceptum exstat in Historia Remensi lib. 2, cap. 19) pro more suo dicta Hincmari ex Vita adoptavit, inseruitque libri 1, cap. 13, addita tamen voce traditur, quæ vox apud alios scriptores subdubitantis timideque asserentis passim esse solet. Ipsum audiamus.
[139] [Flodoardus ejusdem ecclesiæ presbyter,] Ubi vero ad præparatum baptisterii perventum est locum, clericus chrisma ferens, a populo interceptus, ad fontem pertingere penitus est impeditus. Sanctificato itaque fonte, nutu divino chrisma defuit. Sanctus autem Pontifex, oculis ad cælum porrectis, tacite traditur orasse cum lacrymis. Et ecce, subito columba, ceu nix, advolat candida, rostro deferens ampullam, cælestis doni chrismate repletam. Cujus odoris mirabili respersi nectare, inæstimabili, qui aderant, super omnia, quibus antea delectati fuerant, replentur suavitate. Accepta itaque, sanctus Præsul, ampulla, postquam chrismate fontem conspersit, species mox columbæ disparuit. Rex autem tantæ gratiæ conspecto miraculo lætus, actutum diaboli pompis & operibus abnegatis, a reverendo se petit Pontifice baptizari. Sequitur hic, ut apud Hincmarum, Clodovei baptizatio, ac similiter subditur: Suscipitur ab eodem sancto Pontifice, divoque consecratur insignitus unguine.
[140] [Aimoinus monachus Floriacensis, aliique recentiores.] Accedit Aimoïnus Floriacensis lib. 1 Historiæ Francorum, cap. 16 ex recensione Francisci Du Chesne tom. 3 Script. Hist. Franc., pag. 20, ubi hæc memorat: Quod vero grata acceptabilisque Deo prædicti regis (Clodovei) fides fuit, ostensum declaravit miraculum. Nam, cum forte, qui chrisma gerebat, interclusus a populo deesset; ecce subito, non alius sine dubio, quam sanctus apparuit Spiritus, in columbæ visibili figuratus specie, qui rutilanti rostro sanctum deferens chrisma, inter manus deposuit Sacerdotis, undas sanctificantis. Fit gaudium & exultatio; baptizantur multi de populo: Deo laudes, Deo gratiæ acclamantur, & gaudens rex ab ecclesia ad propria regreditur. Mitto alios recentiores, qui cum jam laudatos secuti fuerint, asserentium numerum augere quidem possunt, sed non augere auctoritatem, ipsive facto majorem fidem addere. Ex tribus autem nominatis antiquior est Hincmarus, isque Vitam Remigianam scripsit circa medium seculum IX, id est, plus quam annis 350, postquam ea res contigisset. Adhuc remotius ab eadem vixerunt Flodoardus & Aimoïnus Floriacensis, seculi decimi scriptores.
[141] [Sed de re tam memorabili silentibus omnibus antiquioribus,] At vero apud antiquiores Hincmaro nihil de re tam memorabili reperire est. De ea silent S. Avitus episcopus Viennensis & Anastasius II Papa in litteris, quas singuli ad Clodoveum ipsum de suscepto baptismo gratulatorias dederunt. Silent S. Nicetius episcopus Trevirensis in epistola ad Clodosvindam Longobardorum reginam, § 7 laudata; Fortunatus in compendio Vitæ Remigianæ; S. Gregorius Turonensis, & hujus Historiæ epitomator Fredegarius; silent quoque anonymus, qui Gesta Francorum circa annum 725 scripsit; Alcuinus in Vita S. Vedasti, quemque is secutus fuit, anonymus auctor ejusdem S. Vedasti Vitæ brevioris; licet hi omnes de Clodovei baptismate meminerint. Tacet pariter vetus Præfatio Missæ ritus Gallicani de S. Remigio, § 2 hujus Commentarii laudata, quæ plurima illius miracula continens, regemque Clodoveum ab eodem ad Christiana sacra adductum memorans, nullum de ampulla aut miraculoso chrismate verbum facit. Quin & Cointius tom. 1 Annalium Francorum ad annum Christi 496, num. 29 ultro fatetur, non haberi pro eo miraculo testem Hincmaro priorem. Sic autem habet ibidem.
[142] Quod attinet ad ampullam allatam a columba, auctorem, [eruditi Galli passim non audent eam asserere,] qui miraculum illud asserat, non habemus antiquiorem Hincmaro. Aimoïnus, qui scripsit anno Christi circiter millesimo, columbam interpretatus est Spiritum sanctum… Flodoardus, antiquior Aimoïno, sensum Hincmari stylo concinniore sic reddidit… Flodoardus & Aimoïnus Hincmarum ducem secuti sunt; cui si non habes fidem, antiquiori argumento non potes urgeri. Consentit Hadrianus Valesius tom. 1 Rerum Francicarum, lib. 6, pag. 260 & sequenti ita disserens: Hincmarus de vita S. Remigii, Aimoïnus ejus æqualis (imo uno seculo posterior) in Historia lib. 1, Frodoardus, Remensis ecclesiæ presbyter, rem admirabilem, & Gregorio, Fredegario, aliisque veteribus nostris historicis ignotam narrant: nimirum, cum ferenti chrisma clerico omnes ad baptisterium aditus turba intercluderet, columbam nive candidiorem advolavisse, ampullam rostro ferentem, eamque in Remigii, aquam consecrantis, manibus deposuisse, ac statim non comparuisse: ita Chlodoveum perunctum esse.
[143] Addit Hincmarus Remorum episcopus (ut in Actis synodi Mettis habitæ, [vel negant,] cui ipse præsedit, & in Appendice Aimoïni invenio) sacrum hoc & cælo missum chrisma religiose servari, necdum sua ætate post annos amplius CCCLXX defecisse, eoque Chlodoveum unctum & regem consecratum esse XXV regni anno. In quo Hincmarum sua tempora suique decepere mores, existimantem, iisdem cæremoniis Merovingos regnum iniisse, quibus posteri Caroli Majorisdomus inierint: cum Pippinus primus omnium Franciæ regum, imitatus Judæos ac posteriores Vesigothorum reges, ut se sacra unctione venerabiliorem augustioremque faceret, semel atque iterum ungi voluerit. Ante ætatem vero Hincmari solus Ludovicus Pius, ab eo ad Hugonem Francorum reges non amplius tres, nimirum Carolus Ludovici Pii pronepos, Rotbertus frater Odonis, & Lotharius, Durocortori Remorum reges inuncti sunt ac consecrati. Mirum ut non sit, chrisma de cælo delapsum, quod in nullos usus, sed in memoriam miraculi servaretur, tamdiu superfuisse, ac post tot annos minime consumtum ostentari potuisse. Hactenus Valesius, satis insinuans, quid de ampullæ Remensis historia sentiret: quæ vero de unctionibus addidit, aliis, ut supra jam monui, examinanda relinquo.
[144] Aliquot alii, haud dubie ob idem veterum silentium de controverso miraculo tacere maluerunt, [vel tacitam prætereunt, alii tamen propugnant.] ubi de Clodovei baptismo loquebantur; e quibus sunt Antonius Pagius in Critica Annalium Cardinalis Baronii, Adrianus Bailletus tom. 3 de Vitis Sanctorum in S. Remigio, ubi in margine etiam annotavit, unctionem, qua Clodoveus tunc delibutus est, non fuisse inunctionem regiam; Fleury in Historia ecclesiastica, Daniel in Francica, ac denique Longuevallius in Historia ecclesiæ Gallicanæ tomo 2, pag. 231 & sequenti, nisi in observatione in infima margine adjecta, quam infra aptius recitabo. Rursum alii, qui dictum miraculum, quale ab Hincmaro narratur, propugnant, nominatim Marlotus in Metropoli Remensi, Tenneurius in Tractatu apologetico adversus Joannem Jacobum Chifletium, & Cerizierus in Vita Gallica S. Remigii, negant, ex prædictorum veterum silentio quidquam posse concludi; quod Mabillonio quoque visum fuit; licet hic de ipsa ampullæ origine, sive tempore, loco & occasione, quibus divinitus accepta fuerit, ausus non sit Hincmaro certo assentiri, ut sequenti § dicturi sumus.
[145] [Mabillonius, quamquam nec ipse Hincmari dicta tueatur,] Interim is tom. 1 Annalium Benedictinorum, ad annum Christi 533, num. 18 de auctorum silentio sic disputat: Ad Avitum quod attinet, nondum forte rescierat, quæ acciderant in Chlodovei baptismo, ad quem a rege invitatus hac epistola se excusat. Deinde etiam si ea rescivisset, quid attinebat illa commemorare Chlodoveo ipsi, horum omnium conscio? Jam vero Gregorius, etsi ampullæ cælitus demissæ non meminerit, aliquid tamen prodigii tunc accidisse innuit, cum ait, templum baptisterii DIVINO RESPERSUM fuisse AB ODORE, talemque ibi gratiam (Deum) adstantibus tribuisse, ut ÆSTIMARENT, SE PARADISI ODORIBUS CONLOCARI. Denique ex Fortunati silentio nihil confici potest; cum alia æque miranda in S. Remigii Vita prætermiserit, imo ipsam, quod mirere, Chlodovei & Francorum conversionem & sacram ejusdem regis tinctionem, a Remigio factam. De Fredegario nihil hic observavit; nisi forte huc etiam referenda sint, quæ ibidem post aliqua interjecta, occasione alterius miraculi, ab illo æque ac a Gregorio præteriti, sic subdidit: Neque potior est ex Fredegarii silentio petita auctoritas, quæ ut summum eadem censenda est cum auctoritate Gregorii episcopi Turonensis, cujus ille Historiam dumtaxat in compendium redegit.
[146] [nisus tamen est infirmare argumentum] Ad hæc reponi potest, suspicionem de causa silentii in Avito, a Mabillonio injectam, aliquid verisimilitudinis habituram, si non deessent alia sat vetera testimonia pro miraculo asserendo; nec constare, epistolam ab illo primis post Clodovei baptismum diebus datam esse; cum illam miserit cum Laurentii illustris viri filio, cujus libertatem a Gundobado rege ipse, jubente Clodoveo, petierat, tuncque primum obtinuerat, uti ex epistola danda manifestum erit. Hanc ergo occasionem exspectasse videtur Avitus, ut eidem regi de baptismo gratularetur; non unice scripsit, ut sese excusaret, quod solemnitati non adfuisset. Porro si miraculum scivisset S. Avitus, sane attinebat illud Clodoveo, utut probe conscio, commemorare. Nam præterquam quod id pergratum regi accidere debuisset; gratulabatur illi, quod, nequicquam obstrepentibus hæreticis, Catholicam fidem amplexus esset, hortabaturque, ut eamdem etiam inter ceteras gentes, tum legationibus tum armis, propagaret. An non apposite fidem illam tam illustri miraculo comprobatam memorasset; & si ille ex eodem chrismate in Christianum regem unctus fuisset; nonne hunc quoque stimulum pro eadem fide dilatanda apte adjecisset?
[147] [ab antiquiorum silentio petitum;] Transeamus ad S. Gregorium, cujus locum a Mabillonio laudatum, etsi supra jam dederim, oportet hic repetere. Gaudio magno repletus (S. Remigius de regis Francorumque ad baptismum consensu) jussit lavacrum præparari. Velis depictis adumbrantur plateæ ecclesiæ, cortinis albentibus adornantur, baptisterium componitur, balsama diffunduntur, micant flagrantes odore cerei, totumque templum baptisterii divino respergitur ab odore; talemque ibi gratiam adstantibus Deus tribuit, ut æstimarent, se paradisi odoribus conlocari. Quis suspicetur, hæc ad ampullam chrismatis e cælo delapsam referenda esse? Ego quidem per divinum illum odorem non aliud indicari existimo, quam balsami odoriferorumque luminarium, quæ Remigius in baptisterium inferri jusserat, nativam fragrantiam, eaque tam suaviter affectos, qui aderant, ut, Deo eorumdem mentes quoque gratia sua demulcente, velut inter cælestia odoramenta versari sibi viderentur. Nec refert, quod odorem divinum dixerit: norunt enim Latinæ linguæ periti, divinum in sensu improprio etiam aliquando usurpari pro præstantissimo, præ ceteris excellenti &c. Non aliter locum hunc accepit Hincmarus, dum num. 62 Vitæ illum fere descripsit, deinde vero num. 63 longe præstantiores odores simul cum ampulla cælesti acceptos narravit; priores scilicet naturales ex odoramentis, postremos miraculosos reputans.
[148] Frustra etiam quis auctoritatem ex silentio Fredegarii objectam elevare, [sed, ut mihi quidem videtur,] & ad summum eamdem cum S. Gregorii Turonensis auctoritate hic facere vellet eo argumento, quod Fredegarius illius Historiam dumtaxat in compendium redegerit. Enimvero hæc ratio non obstitit, ne Fredegarius hinc inde aliqua aliunde accepta explicandi illustrandive gratia addiderit. Sic in hoc ipso loco diem baptismi Clodoveo collati, quem Gregorius siluerat, inseruit, nimirum: in Pascha Domini. Sic ibidem subjunxit: Cum a S. Remedio in Albis Evangelii lectio Chlodoveo adnuntiaretur, qualiter Dominus noster Jesus Christus ad passionem venerat; dixit Chlodoveus; Si ego ibidem cum Francis meis fuissem, injuriam ejus vindicassem. Jam fidem his verbis ostendens, Christianum se vere esse adfirmat. Præmiserat etiam cap. 18 & 19 multa de S. Chrotechilde, quæ non magis, quam mox dicta in Turonensis Historia reperies. Si igitur Fredegarius non alienum ab instituto suo putaverit, aliqua a Gregorio præterita, vel eidem ignota, Epitomæ inserere, cur non etiam ampullæ e cælo missæ prodigium, genti Francorum tam honorificum ac singulare, in eadem memorasset? Attamen hujus rei non modo non meminit, verum etiam Gregorii verba, in quibus, aliquid prodigii tunc accidisse, insinuari Mabillonius credidit, ille prætermisit; non alia, puto, de causa, quam quod odorem illum naturalem fuisse arbitraretur, & de ampullæ miraculo nihil inaudisset.
[149] Superest quæstio de silentio Fortunati, qui primigeniam Vitam certe habuit. [parum feliciter.] Quid mirum est, hunc multa alia atque ipsum etiam Clodovei baptismum omisisse, qui ab Ægidio archiepiscopo Remensi jussus erat tantum aliqua miracula, quæ in populo legerentur, ex longiori illa Vita excipere, teste Hincmaro in Prologo, studuitque ex illis pauca disserere, plurima præterire, ut ipsemet Fortunatus loquitur in compendio num. 3? Verum cum is totus in mirabilibus narrandis versetur, tanto magis mirandum est, cælestem illam ampullam, singulare utique miraculum, nullique e ceteris gentibus concessum munus, ab eodem præteritam esse. Mihi quidem minus verisimile apparet, Fortunatum ista brevitatis ergo omisisse, quam non acturum fuisse de Francorum baptismo, si hunc tam nobili prodigio illustratum novisset. Prædictis silentibus adde Alcuïnum reliquosque supra nominatos, quorum etsi singuli nil evincant, conjunctim tamen argumentum negativum multum confirmant. Addenda quoque est Præfatio Missæ ritus Gallicani, quoddam compendium Vitæ ac miraculorum S. Remigii continens, quæ si Fortunati ævo jam lecta fuerit, ut existimavit Mabillonius, quid silentio suo aliud indicat, quam cælestem sæpe dictæ ampullæ missionem illo tempore ignotam fuisse? Cetera vide § sequenti.
§ IX. Refutantur alia argumenta pro Hincmariano asserto allata: opinio Mabillonii & Longuevallii satis probabilis proponitur.
[Verisimile non est, Hincmarum ampullæ prodigium didicisse] Supersunt alia argumenta, quæ pro Hincmariana narratione producuntur, examinanda, modusque, quo alii dignitatem ampullæ Remensis tuentur. Tenneurius in Tractatu apologetico cap. 2 persuadere conatus est, S. Gregorium Turonensem expressam de eadem mentionem fecisse, sed locum ex illius Mss. exemplaribus erasum esse. In hunc finem laudavit Magdeburgenses in Historia ecclesiastica cent. 6, cap. 6, ubi hæc aiunt: Porro inter alios ritus etiam chrisma addiderunt. Nam, ubi Remigius Clodoveum regem baptizasset, non adfuit chrisma (forte quia non fuit necessarium) sed ait Gregorius Turonensis & Henricus Erfordiensis, columbam ore attulisse vas chrismate plenum. Ex hisce Tenneurius statuit, aut saltem probabile censuit, Magdeburgenses habuisse antiquos codices, in quibus ista legebantur, quæ a Gallicanis propter veterem inter Remensem & reliquos Franciæ archiepiscopos litem de jure ungendi reges avulsa fuerint, non item a Germanicis codicibus, quia hæc controversia ad Germanos non pertinebat; sed & ex his quoque tandem sublata fuisse, quia cum exemplaribus Gallicis, quæ certiora reputabantur, non concordabant. Ita fere ipse; quod Coïntio ad annum 496, num. 29 non immerito ridiculum visum fuit.
[151] [ex S. Gregorio Turonensi, sed ex hujus exemplaribus erasum esse;] Consentit Ruinartius in annotatis ad Historiam Francorum ejusdem Gregorii lib. 2, cap. 31, cujus observationem accipe. Quod vero aiunt, a centuriatoribus Magdeburgensibus visum fuisse codicem Gregorii, in quo ampulla illa memoraretur, quem heterodoxi postea disscisserunt, veri simile non videtur. At forte illi habuere præ manibus librum de Gestis Francorum, a Chesnio tom. 1 editum, qui in nonnullis codicibus Mss. Gregorio nostro tribuitur, in quo hæc historia descripta fuerit. Ejusmodi habetur unum exemplar in bibliotheca archimonasterii Remigiani apud Remos, ab annis circiter D exaratum. Credibiliora hæc sunt, quam omnia exemplaria Gregorianæ Historiæ propter dictam litem in Gallia sic luxata fuisse, ut nullum hac in parte integrum remanserit, etiam in provincia Remensi, cujus non minus interfuisset eadem illæsa servare, quam aliarum luxare.
[152] [nec magis verisimile est, eumdem hoc] Laudatus Tenneurius loco citato præterea contendit, Hincmari testimonium, etsi nullum eo vetustius haberetur, tribusque ac amplius seculis eventu posterius sit, non ideo fabulosum reputandum, vel ab illo adinventam fuisse ampullæ historiam. Rationem allegat, tum quod æquum non sit ita de viro insigni, pio, docto & ecclesiastica dignitate ornato suspicari; tum quod verisimillimum sit, illum ista ex vetustissima Historia, ut ipse testatur, nempe Remigiana Vita, quæ temporum injuria periit … excepisse. Hic lectorem remittit ad aliud suum Opus, cui titulus Veritas vindicata adversus Joannem Jacobum Chifletium &c, in cujus parte 3, cap. 5 id ipsum confidentius asseveraverat hoc modo: Sic enim Hincmarus archiepiscopus Remensis in Vita S. Remigii (quam ex vetustissima ejus Historia, a Gregorio Turonensi memorata, excepisse testatur) de Clodovei baptismo loquens: “Cum vero pervenissent ad baptisterium” &c. Evicerat pene causam suam Tenneurius, si, quod credi voluit, solide probasset, testatum Hincmarum esse, sese omnia, quæ recensuit, S. Remigii gesta ex ejusdem vetustissima Vita accepisse.
[153] At enim oppositum prolixe profitetur ipsemet Hincmarus in Prologo, [ex primigenia Vita accepisse.] in quo docet, primigeniam illam Vitam, librum maximæ quantitatis, sic periisse, ut sua ætate post diligentissimam indagationem pauca & dispersa inde folia vix reperta fuerint; seque ad hanc jacturam sarciendam ejusdem Vitam scribere aggressum esse. Adjumenta autem sua exponens, Colligam, inquit, tam ea, quæ in hystoriis a Majoribus editis de illo inveni, quam & illa, quæ in diversis scedulis dispersa repperi; verum & illa in serie digerens, quæ vulgata relatione percepi; quia … vera est lex hystoriæ simpliciter ea, quæ, fama vulgante, colliguntur, ad instructionem posteritatis litteris commendare. Adi hujus mei Commentarii § 2, ubi etiam dubitationem meam indicavi, utrum sanctus Turonensis historicus primigeniam Vitam, an ejusdem per Fortunatum compendium laudaverit. At si primam, ut Tenneurius censuit, satisque verisimile est, novum hinc argumento negativo robur accedit; nempe quod ampullæ historia non magis in illa lecta fuerit a Gregorio, quam a Fortunato, cui ejusdem Vitæ copia certe fuit.
[154] Hincmarum (quamvis suis nævis non caruerit, maxime ubi de suæ sedis excellentia agebatur) doctum piumque præsulem fuisse, [Respondetur ad argumenta petita ab auctoritate Hincmari,] non inficior, nec ampullæ historiam ab illo primo omnium excogitatam confictamve esse certo assevero. Rerum quoque Remigianarum indagatorem agnosco diligentem, sed magis, ne quid a quovis seu scripto seu verbis traditum præteriret, quam ut vera compertaque referret. Nam quid aliud indicant ista, quæ ex ejusdem Prologo mox recitavi, eaque, quam sibi præfixit, historiæ scilicet vera lex, simpliciter ea, quæ, fama vulgante, colliguntur … litteris commendare? Quam infeliciter hæc ei cesserit, liquebit in Annotatis, ubi fabulas ex nimia credulitate & sine ulla crisi ab eodem adoptatas observabo. Ex similibus obscuris nulliusve pretii scedulis, aut potius ex vulgata relatione, seu vulgari ac forte tunc nupera traditiuncula, prodigium ampullæ didicisse videri potest, ne ipsemet post tria secula primus finxisse credatur tam celebre factum, cujus nulla reperitur apud vetustiores memoria. Forte etiam, quod scriptores infra laudandi suspicati fuere, cum ampullæ, in ecclesia Remensi magna cum veneratione asservatæ, veram originem nesciret, ipse ex conjecturis suis illam aliam assignavit; sed de hac re postea pluribus.
[155] Fidem facto præterea conciliare nititur Marlotus ex eo, [qui etiam coram Carolo Calvo in illustri conventu Metensi] quod Hincmarus verbis præcedenti § datis in Caroli Calvi inauguratione Metensi publice dicere non dubitaverit, Clodoveum cælitus sumpto chrismate a S. Remigio inunctum & in regem consecratum fuisse. Sic enim ad hæc Marlotus disserit: Quis dicat, Hincmarum tam perfrictæ frontis, ut historiam tanti momenti hactenus inauditam, sed recens a se confictam, coram tam illustri consessu edicere; tantæ levitatis, ut sapientissimo regi nugamenta quædam gerrarum consarcinare; tantæ improbitatis, ut ipsis templorum cæremoniis sacrisque ritibus, ingesta fabula, sacrilegum in modum illudere voluerit? Carolus rex, cui solemne erat obscura quæque Scripturæ loca sapientibus proponere, etiam in castris & inter bellorum tumultus, de re tam gravi non sciscitatus esset? Quotquot hic aderant, primæ nobilitatis ac literaturæ viri, elingues, stupidi, vel fascinati ab Hincmaro, ne in fictam ejusmodi traditionem insurgerent? Quis credat, nisi aliunde, hunc vera proferre, certiores essent? &c.
[156] [ampullam istam asseruit; ostenditarque,] Jam dixi supra, necesse non esse, ut Hincmarus imposturæ arguatur; sed saniorem criticen in eo ab eruditis merito requiri. Ponamus itaque, ipsum credidisse, quod aiebat; nihil præter nimiam credulitatem in hoc facto reprehendendum erit. An & quid ad ejusdem assertum postea reposuerint illustres litteratique viri, qui aderant, nescimus: at certe prudentis non erat in ipsa ecclesia atque in ipsa inauguratione regis dicentem archiepiscopum, qui primas in ea partes tunc agebat, interpellare; quæque hic pro ejusdem regis prosapiæ gloria breviter commemoraverat, coram eodem rege ibidem dictis convellere. Æque ignotum est, quid hac in re fecerit Carolus; cui tamen ingrata accidere non potuit ista archipræsulis oratio. Pro Clodovei unctione regia Hincmarus laudare potuit privilegium Ludovici Pii, num. 130 citatum, in quo hic imperator, sine ulla tamen de ampulla divinitus accepta mentione, hoc ipsum asseruit, verbis ibidem datis mox subdens: Sed & ipse rex nobilissimus (Clodoveus) ad regiam potestatem perungi, Dei clementia dignus inventus fuit.
[157] [qua ratione excusari possit.] Notandum præterea est, Hincmarum hoc in loco dixisse quidem, Clodoveum cœlitus sumpto chrismate unctum & in regem sacratum fuisse, non tamen indicasse modum, quo chrisma cœlitus acceptum esset. Quod observo, quia ex infra dicendis sunt, qui, licet historiam ampullæ ab Hincmaro in Vita traditam pro certa tueri non audeant, nihilominus probabile esse censent, Clodoveum chrismate, alia occasione alioque modo per S. Remigium divinitus impetrato, unctum fuisse. Hoc si ita sit (quod postea examinabo) Hincmarus nihil in Metensi consessu asseruit, de quo potuerit merito reprehendi, nisi forte de asserta unctione regia Clodovei, pro qua auctorem habebat, ut dixi, Ludovicum Pium, patrem Caroli Calvi, in cujus inauguratione ista asseruit.
[158] [Frustra etiam pro Hincmaro] Tenneurius etiam ipsum S. Remigium in auxilium vocat; Verum, inquiens, & in eo, quod apud Flodoardum habetur, Remigiano Testamento tacitam fieri cœlestis ampullæ mentionem, fateantur necesse est, qui sancti Pontificis verba accurate expendent. Sic enim ipse de regio Clodovei genere: “Quod in regiæ majestatis culmen perpetuo duraturum * elegi, baptizavi, de sacro fonte suscepi, donoque septiformis Spiritus consignavi, & per EJUSDEM sacri chrismatis unctionem ordinavi in regem.” Manifestum est, dictionem EJUSDEM, non ad sacrum chrisma, cujus antea nulla mentio, sed ad Spiritum sanctum referri, & de eo explicandam esse; ac proinde vocari a Remigio oleum illud, quo Clodoveum unxerat, Chrisma Spiritus sancti; æque ac si diceret: “Per sacri chrismatis EJUSDEM SPIRITUS unctionem ordinavi in regem;” non repetito proxime apposito SPIRITUS vocabulo. Non poterat autem vocari chrisma illud CHRISMA SPIRITUS SANCTI, nisi divinitus missum, quamvis missionem clarius non explicet, utpote omnibus notissimam & in testamento supervacaneam. Hæc Tenneurius; quæ miror ab illo tam confidenter afferri potuisse.
[159] Testamentum, quod velut S. Remigii esset, Flodoardi Historiæ Remensi insertum legitur, [laudatur S. Remigii testamentum, utpote non genuinum.] invalidum est ad eam rem probandam; cum passim ab omnibus pro commentitio aut interpolato rejiciatur, nec verba ex illo allegata habeantur in ejusdem sancti Præsulis Testamento breviori, quod sincerum esse passim creditur. Ponamus tamen paulisper, prolixius etiam genuinum esse, vocemque ejusdem ad Spiritum sanctum esse referendam; profecto potuit chrisma illud chrisma Spiritus sancti vocari, quia idem chrisma erat; cujus unctione Remigius Clodoveum in Sacramento Confirmationis dono septiformis Spiritus, ut præmittitur, consignavit. Hæc expositio non minus clara & simplex est, quam Tenneuriana obscura, verbisque e Testamento adductis mere afficta; neque puto, Tenneurium in iis simile quid umquam suspicaturum fuisse, nisi id ad tuendam Hincmari narrationem e re sua fore judicasset. Insuper, etiamsi verbis illis cæleste chrisma indicaretur, non propterea oportet eadem de ampullæ Remensis missione, qualis ab Hincmaro refertur, necessario interpretari, ut modo dicere aggredior.
[160] Mabillonius tom. 1 Annalium Benedictinorum, ad annum Christi 533, [Dubitavit Mabillonius, an sacrum chrisma & oleum,] num. 18, ubi, ut dictum est, argumentum ab auctorum veterum silentio petitum elevare conatus est, cum Marloto censens, verisimile non esse, Hincmarum tam impudentem, imprudentemve fuisse, ut rem novam ac recens inventam pro re antiqua & sacra in tam illustri eruditorum hominum cœtu (Metensi) obtruserit; maxime, quod eam obiter tantum & absque præfatione, uti rem omnibus notam, & nemini ambiguam retulerit; Mabillonius, inquam, ibidem hinc conclusit: Res ergo jam tum receptissima & exploratissima erat ampulla sacra, sed origo forte non ita. Ad rationes adversus silentium veterum & pro Hincmari fide ab eo expositas satis videor respondisse; quare audiamus illum de ampullæ origine disserentem. Non unius tantum (ita habet ibidem) sed duarum ampullarum meminit antiquus auctor, qui libellum de vita S. Chrotildis reginæ scripsit, ubi ait, chrismate deficiente, cum S. Remigius Chlodoveum baptizaturus esset, DUAS AMPULLAS OLEO ET CHRISMATE PLENAS cælitus demissas fuisse, e quibus B. Remigius regem more ecclesiastico perunxerit.
[161] Unde id acceperit hic auctor, nobis incompertum; nisi si hoc loco aliud miraculum confuderit, [alia occasione a S. Remigio divinitus impetrata,] ab Hincmaro in Vita B. Remigii relatum. Narrat quippe Hincmarus, sanctum Pontificem, cum iter ageret, ab homine quodam ægroto haud ignobili, necdum baptizato, accersitum fuisse, ut eum sacris aquis ablueret. Cum autem oleum exorcizatum fere, chrisma vero penitus in duabus ampullis, a presbytero loci allatis, defecisset, vacuas ampullas super altare deposuisse, ac fusa ad Deum oratione, mox plenas inventas fuisse. Quod quidem Hincmarus ante Chlodovei baptismum refert. Neque id ab Hincmaro inventum putes. Hoc enim antiquitus, id est, ante annos mille, in Præfatione Missæ de S. Remigio ritu Gallicano commemorabatur, ut constat ex veterrimo codice ecclesiæ Remensis, ante annos octingentos scripto, in quo B. Remigii quoddam Vitæ compendium & quædam miracula referuntur ex Præfatione, quæ ad Missam antiquitus dicebatur, ut fragmenti illius titulus præfert, in quo sic de duabus ampullis scriptum reperitur: “Dum autem cuidam ægroto baptizando chrisma quæreretur, & nihil inveniretur, sic ampullas vacuas super altare jussit mitti, ut ipse se interim in oratione prosterneret. Tunc cælesti rore chrismatis benedictione perfunditur.” Integrum fragmentum in Appendice hujus tomi habes.
[162] [Hincmaro non dederint occasionem errandi,] Haud scio, an ad duas istas ampullas respexerit scriptor Vitæ S. Chrothildis mox laudatus: quod si ita est, ex his ampullis Chlodoveum perunctum fuisse, nobis conjiciendi locum dedit. Porro an ampulla illa, cujus meminit Hincmarus, una ex illis duabus fuerit, ejusque originem non satis compertam ad Chlodovei baptismum retulerit, temere asserere nolim. Sed sive hæc, sive alia fuerit, de ejus veritate dubitare non possum. Post hæc monet Mabillonius, obesse non posse, quod de duabus illis ampullis nulla exstet apud Fortunatum & Fredegarium mentio: cum primus profiteatur, se ex primigenia Vita pauca disserere, plurima præterire; alterius vero majoris esse non possit auctoritas, quam Gregorii Turonensis, cujus Historiam in compendium contraxit. Tandem Mabillonius ex omnibus præmissis sic statuit: Cum itaque hæc argumenta nihil contra sacræ ampullæ veritatem efficiant, antiquissimæ de illa traditioni Remensis, imo & totius Gallicanæ ecclesiæ sua constare debet auctoritas. Censuit igitur Mabillonius, sacram ampullam, Remis asservatam, ex qua Christianissimi reges etiam his nostris temporibus in coronatione sua inungi solent, sacrum chrisma divinitus acceptum continere, ex eoque Clodoveum quoque unctum fuisse; sed unice dubitavit de loco, tempore ac modo, quibus idem illud chrisma acceptum sit, & an ipsa quoque ampulla cæleste sit munus.
[163] [consentit Longuevallius noster;] Ipsi proxime accedit noster Jacobus Longuevallius, sed apertius mentem suam eloquitur, tomo 2 Historiæ ecclesiæ Gallicanæ lib. 5, pag. 231 & sequenti, ubi in ipso contextu, ut superius monui, de ampulla tempore baptismi missa altum silens, sequentem annotationem in inferiori paginæ ora sermone Gallico adjecit: S. Avitus Viennensis, Anastasius Papa, S. Nicetius Trevirensis, Gregorius Turonensis &c, qui de Clodovei baptismo agunt, miraculi ampullæ sacræ non meminerunt, uti nec Fortunatus in Vita S. Remigii, quod silentium tot tam gravium auctorum aliquot criticis argumentum visum est invincibile, contra quod nec traditio Remensis ecclesiæ, nec testimonium Hincmari valere posse, arbitrantur. En tibi, quod hac in re mihi certius apparet. Vetus Missa de miraculis S. Remigii docet, sanctum hunc Episcopum, cum ægrotantem baptizare volenti chrisma ad unctiones faciendas deesset, duas ampullulas super altari posuisse, hasque miraculose impletas esse. Hincmarus idem miraculum narrat. Credibile est, Clodoveum eodem miraculoso chrismate e cælis misso inunctum fuisse. Sic verum erit, illum chrismate e cælis misso unctum esse; nec mirum erit, laudatos auctores, dum de ejusdem baptismo agerent, istius miraculi non meminisse; nempe quia illud hac occasione non contigerat. Hoc satis est ad comprobandam traditionem regibus nostris ecclesiæque Remensi tam gloriosam. Hactenus Longuevallius, sed verbis Gallicis.
[164] [quæ opinio non improbabilis apparet,] Atqui ita omnino est: hoc modo cessabit argumentum ex silentio veterum, quod adversus ampullam Remensem militabat; ac simul assignabitur verisimilis ratio, quæ historiæ ejusdem ampullæ, quam Hincmarus primus omnium vulgasse scitur, occasionem & initium dederit. Cessabit, inquam, argumentum ex silentio: quid enim mirum, si, qui ex laudatis scriptoribus tantum litteras de suscepto baptismo gratulatorias regi Clodoveo dederunt, vel ejusdem baptismi tantummodo fecere mentionem, non memorarint miraculum, quod in baptismo non contigerat; aut si alii siluerint, qui non Vitam S. Remigii, sed Francorum historiam scribendam susceperant; vel si denique istud præterierit Fortunatus, qui plurima illius miracula a se omissa professus est? Aliter prorsus se res habet in priori casu; quia, cum miraculum istud non tantum ad S. Remigii, sed etiam ad Clodovei totiusque gentis Francorum gloriam spectasset atque in ipso regis baptismo factum fuisset, non apparet ulla verisimilis ratio, ob quam a prædictis omnibus fuisset præteritum. Ad hæc cum ex traditione haberetur, Clodoveum in baptismo suo a Remigio unctum fuisse chrismate e cælis accepto, ampullamque, quæ reliquum istius chrismatis continebat, in Remensi ecclesia religiose asservari, nec vera ejusdem ampullæ origo satis nota esset, haud difficulter opinari potuit Hincmarus, vel si quis ipsi præivit, eamdem in ipso regis baptismate divinitus allatam fuisse.
[165] Restat, ut de Vita S. Chrotechildis, a Mabillonio mox laudata, [sed nihil illam juvat quidam biographus S. Chrotechildis.] aliquid observemus. Edidit eam ipse ex Ms. codice S. Germani Pratensis inter Acta Sanctorum Ordinis S. Benedicti Sæculo 1, a pag. 98, in eaque num. 7 revera sic legere est: Cumque chrisma defuisset, Dei nutu in specie columbæ venit Spiritus sanctus, portans duas ampullas, oleo & chrismate plenas, quas B. Remigius devote suscepit, regemque more ecclesiastico perunxit, vocavitque eum Lucdovicum, quasi Laudabilem virum. Viderat illam & aliunde ex Mss. codicibus habebat Henschenius noster, quando S. Chrothildis acta illustravit ad diem III Junii, sed quia eamdem aliquot seculis post obitum Sanctæ scriptam compererat, maluit, hac omissa, aliam ex S. Gregorii Turonensis Historia concinnare. Illam saltem Carolo Magno posteriorem esse, probat in eadem facta mentio de imperatoribus Romanorum e stirpe Clodovei. Apud Mabillonium num. 2 dicitur: Deus enim præscius futurorum præviderat, ex Crothilde semen regium nasciturum, eorumque propagine Romanorum Francorumque imperium gubernaturum. Et numero ultimo agitur de sepultura ejusdem S. Chrothildis, Romanorum imperatorum matris, & regum Francorum genitricis. Hinc statue primo, anonymum hujus Vitæ auctorem nullius aut exigui ponderis esse posse: secundo regiam Clodovei unctionem ipsi verisimiliter ignotam fuisse: tertio, non satis illum fuisse instructum de ampulla Remensi, cum duas pro una in ejusdem regis baptismate allatas numeret.
[Annotata]
* al. regnaturum
§ X. Litteræ gratulatoriæ S. Aviti Viennensis & Anastasii II Papæ ad Clodoveum: S. Remigius illum per epistolam solatur de morte sororis suæ; per alteram salutaria monita eidem tradit: ejusdem regis benignitas in ecclesiasticos.
[S. Avitus episcopus Viennensis per epistolam] Francorum regis gentisque ad Christiana sacra conversio magno, ut par erat, gaudio Catholicos omnes, maxime ecclesiarum præsides affecit. Ex hisce Anastasius II summus Pontifex Romanus, sanctusque Alcimus Avitus, Viennensis sub Gundobado Burgundionum rege Ariano episcopus, litteras gratulatorias suæque lætitiæ testes ad Clodoveum dedere. Aviti, qui prior scripsisse videtur, epistolam jam recitavit Henschenius noster in ejusdem Sancti gestis ad diem V Februarii; quia tamen illam in hoc Commentario sæpe laudavi, ad eamque lectorem remisi, eamdem hic recudam, prout correctior exstat inter Opera Jacobi Sirmondi tom. 2, col. 56 & duabus sequentibus.
Avitus Viennensis episcopus Chlodoveco regi.
Vestræ subtilitatis acrimoniam quorumcumque schismatum sectatores sententiis suis, variis opinione, diversis multitudine, vacuis veritate, Christiani nominis visi sunt obumbratione velare. At, dum status nostros æternitati committimus, dum, quid recti unusquisque sentiat, futuro examini reservamus, etiam in præsentibus interlucentis radius veritatis emicuit. Invenit quippe tempori nostro arbitrum quendam divina provisio. Dum vobis eligitis, omnibus judicatis; vestra fides nostra victoria est.
[167] [gratulatur Clodoveo susceptum baptismum in natali Domini:] Solent plerique in hac eadem causa, si pro expetenda sanitate credendi, aut sacerdotum hortatu, aut quorumcumque sodalium suggestione moneantur, consuetudinem generis & ritum paternæ observationis opponere. Ita saluti nocentem verecundiam præferentes, dum parentibus in incredulitatis custodia inutilem reverentiam servant, confitentur, se quodammodo nescire, quid eligant. Discedat igitur ab hac excusatione post talis facti miraculum noxius pudor. De toto priscæ originis stemmate sola nobilitate contenti, quicquid omnis potest fastigium generositatis ornare prosapiæ vestræ, a vobis voluistis exurgere. Habetis bonorum auctores, voluistis esse meliorum: respondetis proavis, quod regnatis in sæculo, instituitis posteros, quod regnatis in cælo. Gaudeat ergo quidem Græcia, habere se principem Legis nostræ; sed non jam quæ tanti muneris dono sola mereatur illustrari, quod non desit & reliquo orbi claritas sua. Siquidem & occiduis partibus in rege non novo novi jubaris lumen effulgurat. Cujus splendorem congrue Redemptoris nostri Nativitas inchoavit; ut consequenter eo die ad salutem regenerari ex unda vos pareat, quo natum redemptioni suæ cæli Dominum mundus accepit.
[168] [regem laudat, & victorias pollicens] Igitur, qui celebris est natalis Domini, sit & vestri: quo vos scilicet Christo, quo Christus ortus est mundo; in quo vos animam Deo, vitam præsentibus, famam posteris consecrastis. Quid jam de ipsa gloriosissima regenerationis vestræ solennitate dicatur? cujus ministeriis etsi corporaliter non accessi, gaudiorum tamen communione non defui. Quandoquidem hoc quoque regionibus nostris divina pietas gratulationis adjecerit, ut ante baptismum vestrum ad nos sublimissimæ humilitatis nuntius perveniret. Unde nos post hanc expectationem jam securos vestri sacra nox reperit. Conferebamus namque, nobiscumque tractabamus, quale esset illud, cum adunatorum numerus pontificum manu sancti ambitione servitii membra regia undis vitalibus confoveret; cum se Dei servis inflecteret timendum gentibus caput; cum sub casside crines nutritos salutari galea sacræ unctionis indueret; cum intermisso tegmine loricarum, immaculati artus simili candore fulgerent. Faciet, si quid creditis, regum florentissime, faciet, inquam, indumentorum ista mollities, ut vobis deinceps plus valeat rigor armorum, & quicquid felicitas usque huc præstitit, addet hinc sanctitas.
[169] Vellem vero præconiis vestris quiddam exhortationis annectere, [hortatur, ut Christianam fidem apud paganas gentes propagare studeat;] si aliquid vel scientiam vestram vel observantiam præteriret. Numquid fidem perfecto prædicabimus, quam ante perfectionem sine prædicatore vidistis? An forte humilitatem, quam jam dudum nobis devotione impenditis, qui nunc primum professione debetis? An misericordiam, quam solutis * a vobis adhuc nuper populus captivus gaudiis mundo insinuat, lacrymis Deo? Unum ergo, quod vellemus augeri: Ut, quia Deus gentem vestram per vos ex toto suam faciet, ulterioribus quoque gentibus, quas in naturali adhuc ignorantia constitutas nulla pravorum dogmatum germina corruperunt, de bono thesauro vestri cordis fidei semina porrigatis: nec pudeat pigeatque, etiam directis in rem legationibus, adstruere partes Dei, qui tantum vestras erexit. Quatenus externi quoque populi paganorum, pro religionis vobis primitus imperio servituri, dum adhuc in alios videntur habere proprietatem, discernant potius gentem, quam principem. Nulla igitur patria quasi speciali sede sibi vindicet, totis quos honorum gradibus attollitis. Constat, vos esse, quo communis uno solis jubare omnia perfruuntur. Vicina quidem plus gaudent lumine, sed non carent remotiora fulgore.
[170] Quapropter radiate perpetuum, præsentibus diademate, [laudat ejusdem misericordiam, & illustrem captivum remittit.] absentibus majestate. Successus felicium triumphorum, quos per vos regio illa gerit, cuncta concelebrant. Tangit etiam nos felicitas: quotiescumque illic pugnatis, vincimus. Inter hæc tamen Catholicæ religionis affectum servat in vobis cura miserandi; & in apice, rerum omnium gubernacula continente, non minus eminet sanctitas, quam potestas. Ex qua utique factum est, ut dirigi ad vos servi vestri viri illustris Laurentii filium principali oraculo juberetis. Quod apud domnum meum, suæ quidem gentis regem, sed militem vestrum, obtinuisse me, suggero. Nihil quippe est, in quo servire non potest. Commendat directum; congaudi misso, invidi vos visuro. Cui minus computandum est ad utilitatem, parenti proprio restitui, quam patri omnium præsentari. Hactenus S. Aviti epistola ex recensione Sirmondi; ad quam quædam ab Henschenio annotata consule in Commentario prævio ad Vitam ejusdem sancti episcopi tom. 1 Februarii pag. 263.
[171] Eodem anno 496, sub cujus finem Clodovei baptismum contigisse credimus, [Gratulatur etiam illi Anastasius II Papa,] Anastasius II ad summum Pontificatum Romanum evectus fuit, mense Septembri secundum Papebrochium nostrum, secundum alios mense Novembri. Hic quoque tam felici nuntio sive ex fama, seu, quod verisimilius est, ex S. Remigii, vel ipsius etiam regis Clodovei litteris e Gallia audito, epistolam per Eumerium presbyterum ad eumdem regem transmisit, quam Lucas Dacherius omnium primus typis vulgavit tom. 5 Spicilegii prioris editionis pag. 582, unde etiam a Labbeo in suam Conciliorum Collectionem illata est, & ab eruditis pro genuina excepta. Apud laudatum Dacherium sic recensetur.
Glorioso & illustri filio
Cludoecho Anastasius episcopus.
Tuum, gloriose fili, in Christiana fide cum exordio nostro in Pontificatu contigisse, gratulamur. Quippe Sedes Petri tanta occasione non potest non lætari, cum plenitudinem gentium intuetur ad eam veloci gradu concurrere, & per temporum spatia repleri sagenam, quam in altum jussus est mittere idem piscator hominum & cælestis Jerusalem beatus claviger.
[172] [eique Ecclesiam Dei commendans, victorias precatur.] Quod serenitati tuæ insinuare voluimus per Eumerium presbyterum, ut, cum audiveris lætitiam patris, crescas in bonis operibus, impleas gaudium nostrum, & sis corona nostra, gaudeatque mater Ecclesia de tanti regis, quem nuper Deo peperit, profectu. Lætifica ergo, gloriose & illustris fili, matrem tuam & esto illi in columnam ferream. Nam refrigescit caritas multorum, & malorum hominum versutia navicula nostra feris fluctibus agitatur, & despumantibus undis pertunditur. Sed speramus in spem contra spem, & Dominum collaudamus, qui eruit te de potestate tenebrarum, & in tanto principe providit Ecclesiæ, qui possit eam tueri, & contra occurrentes pestiferorum conatus galeam salutis induere. Perge igitur, dilecte & gloriose fili, ut Deus omnipotens serenitatem tuam & regnum protectione cælesti prosequatur, & angelis suis mandet, ut custodiant te in omnibus viis tuis, & det tibi in circuitu de inimicis suis victoriam. Deplorabilem Ecclesiæ Catholicæ ejus temporis statum jam exposui § 7; qui quanto miserabilior erat, tanto certe gratius Anastasio Papæ accidere debuit Francorum ad Christum conversio, a quibus ut major Ecclesiæ in Galliis clades timenda fuerat, ita nunc major spes salutis affulgebat. Credibile est, etiam ad S. Remigium hac super re litteras datas fuisse, quas non habemus.
[173] [S. Remigius per epistolam consolatur eumdem regem] Apud Labbeum tom. 4 Conciliorum, col. 1268 & sequenti una exstat ipsius S. Remigii ad Clodoveum epistola, quæ ad hoc tempus, sive ad initium anni 497, nondum exacta hieme, pertinere creditur, agitque de morte Albofledis, Clodovei sororis. Ex hac epistola discimus, Albofledem non modo una cum rege fratre suo a sancto Præsule ad Christianam fidem adductam, baptizatamque, verum etiam Deo virginem consecratam fuisse. Non diu tamen supervixisse, scribit S. Gregorius Turonensis in Historia lib. 2, cap. 31, ubi laudatæ epistolæ exordium recitans, hæc ait: Baptizata est & soror ejus Albofledis, quæ non post multum tempus migravit ad Dominum: pro qua cum rex contristaretur, S. Remigius consolatoriam misit ei epistolam, quæ hoc modo sumpsit exordium: “Angit me & satis me angit vestræ causa tristitiæ, quod bonæ memoriæ germana vestra transiit Albofledis. Sed de hac re consolari possumus, quia talis de hoc mundo migravit, ut suspici magis debeat, quam lugeri.” Hæc nec plura Gregorius; quam ob rem epistolam totam ex laudato Labbeo accipe.
[174] Domino illustri meritis Clodoveo * regi Remigius episcopus. [de morte sororis illius Albofledis,]
Angit me, & satis angit, vestræ causa tristitiæ, quod gloriosæ memoriæ germana vestra transiit Albofledis *. Sed consolari possumus, quia talis de hac luce discessit, ut recordatione magis suscipi * debeat, quam lugeri. Illius enim vitæ fuit, quod assumpta credatur a Domino, quæ a Deo electa migravit ad cælos. Vivit vestræ fidei, etsi est conspectus * desiderio recepta, Christus implevit, ut benedictionem virginitatis acciperet; quæ sacrata non est lugenda, quæ fragat * in conspectu Domini flore virgineo; quo scilicet & corona tecta, quam pro virginitate suscepit. Absit, ut a fidelibus lugeatur, quæ bonus Christi odor esse promeruit, ut per eum, cui placet, auxilium possit conferre poscentibus. Dominus meus, repelle de corde tuo tristitiam: animo rite composito, regnum sagacius gubernate, erectiora sumentes studio serenitatis consilia. Læto corde membra conforta; mœroris torpore discusso, acrius invigilabis ad salutem. Manet vobis regnum administrandum & Deo auspice procurandum. Populorum caput estis, & regimen sustinetis. Acerbitate ne te videant in luctu affici, qui per te felicia videre consueverunt.
[175] Esto ipse tuæ animæ consolator, vigorem illius providentiæ continens ingenitæ, [quæ cum ipso baptizata fuerat, & virginitatem Deo sacraverat.] ne tristitia candorem tuæ menti subducat. De ejus præsente transitu, quæ choris est juncta virgineis, ut credo, Rex gaudet in cælo. Salutans gloriam vestram *, commendo familiarem meum, presbyterum Maccolum, quem direxi. Quæso, ut tanti * habeatis ignoscere, quod, qui occursum debui, exhortatoria destinare verba præsumpsi. Tamen per harum baiulum si jubetis, ut vadam, contempta hiemis asperitate, frigore neglecto, itineris labore calcato, ad vos, auxiliante Domino, pervenire contendam. Eamdem epistolam etiam exhibet Ruinartius in Appendice Operum S. Gregorii Turonensis col. 1326, ex qua aliquot discrepantes voculas in margine annotavi. An tamen alterutro loco omnino pura sit, dubitare me facit locus e Turonensi mox adductus, in quo illius exordium paulo aliter exstat. Ceterum ea non alio argumento ad annum 497 referri videtur, quam quod Albofledis non post multum tempus a suscepto baptismate defuncta esse dicatur a S. Gregorio, quodque ex ipsa epistola constet, hanc hiemali tempore scriptam fuisse.
[176] Addo hic & alteram ejusdem sancti Præsulis epistolam, [Eidem regi salutaria monita tradit in alia epistola,] alio tempore & occasione datam, in qua scilicet eidem regi seu ad bellum ituro, seu potius post quamdam victoriam ab illo relatam salutaria præcepta dedit. Hæc a Jacobo Sirmondo in tomo 1 Conciliorum Galliæ pag. 175 sic edita exstat:
Domino insigni & meritis magnifico, Chlodoveo regi Remigius episcopus.
Rumor ad nos magnus pervenit, administrationem vos secundam rei bellicæ suscepisse. Non est novum, ut cœperis esse, sicut parentes tui semper fuerunt. Hoc in primis agendum, ut Domini judicium a te non vacillet *, ubi tui meriti, qui per industriam humilitatis tuæ ad summum culminis pervenit: quia, quod vulgo dicitur, Ex fine actus hominis probatur. Consiliarios tibi adhibere debes, qui famam tuam possint ornare. Et beneficium tuum castum & honestum esse debet; & sacerdotibus tuis honorem debebis deferre, & ad eorum consilia semper recurrere. Quod si tibi bene cum illis convenerit, provincia tua melius potest constare. Cives tuos erige, afflictos releva, viduas fove, orphanos nutri *, si potius est quam erudies, ut omnes te ament & timeant.
[177] [dum is in procinctu ad bellum Gothicum esset,] Justitia ex ore vestro procedat: nihil sit sperandum de pauperibus vel peregrinis, ne magis dona, aut aliquid accipere velis. Prætorium tuum omnibus pateat, ut nullus exinde tristis abscedat. Paternas quascumque opes possides, captivos exinde liberabis, & a jugo servitutis absolves. Si quis in conspectu vestro venerit, peregrinum se esse, non sentiat. Cum juvenibus jocare, cum senibus tracta, si vis regnare * nobilis judicari. Duo in hac epistola loci, quos asterisco notavi, certe sunt vitiosi; sed eodem modo leguntur etiam apud Labbeum tom. 4 Conciliorum col. 1402, & Ruinartium in Appendice ad Opera S. Gregorii Turonensis col. 1326 & sequenti. Prior locus sensum integrum reddet, si pro ubi tui meriti &c legatur, & a tuo exercitu, qui per industriam humilitatis tuæ ad summum culminis pervenit. Secundus locus forte sic restituendus est: Sic potius illos erudies, ut omnes te ament & timeant. Jam quod ad occasionem & tempus scriptæ epistolæ attinet, Sirmondus hunc ei titulum præfixit: Hortatoria, cum rex ad bellum Gothicum se accingeret. Consenserunt Labbeus in Collectione conciliorum, Ruinartius in Annotatis ad Historiam Turonensis, & Longuevallius in Historia ecclesiæ Gallicanæ, in qua propterea laudatam epistolam ad annum 507 recensuit.
[178] [ut nonnullis visum est,] Videntur hi eruditi viri in eam sententiam ivisse, primo quod in ipso epistolæ exordio dicatur Clodoveus tunc administrationem secundam rei bellicæ suscepisse; belli initium sive apparatum interpretantes, & secundum forsitan illud numerantes ab Alemannico. Secundo, quod idem rex videri possit monitis in hac epistola datis obsecutus fuisse, dum in Visigothos moturus, ea pro immunitate personarum rerumque ecclesiasticarum exercitui suo mandata præscripsit, de quibus ipsemet in sua epistola ad episcopos post bellum Gothicum data, infraque recitanda meminit. Quamvis hæc illorum opinio non sit improbabilis, mihi tamen verisimilius apparet, eamdem illam S. Remigii epistolam potius post idem bellum Gothicum scriptam fuisse. Verba illa in exordio posita Rumor ad nos magnus pervenit, administrationem vos secundam rei bellicæ suscepisse, non minus tum relatam insignem victoriam, quam instans bellum, sonant. Per vocem secundam intellige prosperam; tuncque hujus phrasis sensus obvius erit: Ex ingenti rumore intelleximus, administrationem rei bellicæ, quam suscepisti, tibi prospere successisse.
[179] [sed forte non nisi circa ejusdem belli finem scripta.] Huic expositioni congruit, quod subditur. Non est novum, ut cœperis esse, sicut parentes tui semper fuerunt, nimirum hostium victores; additurque monitum: Hoc in primis agendum, ut Domini judicium a te non vacillet &c; scilicet, ne rex & exercitus ejus nova illa victoria elati posthac indignos se redderent divinis auxiliis, quæ Christiana ejusdem regis humilitas promeruerat. Reliquum quoque ejusdem epistolæ, in qua præterea nulla fit de bello mentio, præcepta continet, victori principi ad subactam provinciam juste administrandam, quam bellaturo, opportuniora. Denique Clodovei litteris ad episcopos post bellum Gothicum directis occasionem æque potuit dedisse hæc Remigii epistola, si post, quam si ante idem bellum data fuerit. Non tamen inficior, ex consiliis Remigii profecta esse, quæ Clodoveus adversus Gothos processurus pro immunitate ecclesiarum religiosissime sanxit; id enim verisimillimum est ex ejusdem sancti Archipræsulis cura pastorali, singularique auctoritate, qua apud ipsum valebat. Verum id non obest, quo minus etiam post relatam victoriam ista scripserit, taciteque monuerit, ut promissis staret; quia, ut ibidem inquit, quod vulgo dicitur, Ex fine actus hominis probatur.
[180] Utut sit, Clodoveus, occiso Alarico Visigothorum rege, [Ejusdem regis præcepta pro immunitate ecclesiastica] totaque Aquitania potitus, regnum suum ad montes Pireneos extendit. Tum ut promissis staret, litteras ad universos recens subactæ regionis episcopos dedit, quas visum est ex Sirmondi editione hic recudere, quia sensa Christiano principe dignissima, quæ continent, haud dubie fructus sunt institutionis a Remigio acceptæ, tantique discipuli religio tanti Magistri gloria est.
Dominis sanctis & apostolica sede dignissimis episcopis Chlothovechus rex.
Enuntiante fama, quid actum fuerit vel præceptum omni exercitui nostro, priusquam in patriam Gothorum ingrederemur, beatitudinem vestram præterire non potuit. In primo quoque de ministerio ecclesiarum omnium præcepimus, ut nullus ad subripiendum in aliquo conaretur, neque de sanctimonialibus, neque de viduis, quæ in religione Domini devotæ esse probantur. Simili conditione & de clericis, vel filiis supradictorum, tam clericorum, quam viduarum, qui cum illis in domo ipsorum consistere videbantur: idem & de servis ecclesiarum, quos de ecclesiis tractos, per episcoporum sacramenta constiterit, præceptum est observare, ut nullus ex ipsis aliquam violentiam vel damnum pateretur.
[181] Quod ita ad integrum est agnoscendum, ut ex his supradictis si aliquis vim captivitatis pertulisset, [occasione hujus belli data, verisimiliter ex consilio Remigii.] sive in ecclesia sive extra ecclesiam, omnino sine aliqua dilatione reddendos esse, præcipiamus. De ceteris quidem captivis laicis, qui extra pacem sunt captivati, & fuerint approbati, apostolia * cui volueritis arbitrii vestri *, est non negandum. Nam de his, qui in pace nostra, tam clerici quam laici, subrepti fuerint, si veraciter agnoscitis, vestras epistolas, de anulo vestro infra signatas, sic ad nos omnimodis dirigat, & a parte nostra præceptionem latam noveritis esse firmandam. Sic tamen populus noster petit, ut, cuicumque epistolas vestras præstare fueritis dignati, cum sacramento per Deum & benedictione vestra dicere non tardetis, rem istam, quæ poscitur, veram esse: quia multorum varietates vel falsitates inventæ sunt; ut comprehendatur, sicut scriptum est: Perit justus cum impio. Orate pro me, domini sancti & apostolica sede dignissimi papæ. Hactenus Clodoveus rex in laudata epistola.
[Annotata]
* an. solutus?
* al. Chlodoveo
* al. Albochledis
* an suspici?
* al. conspectu
* al. flagrat
* al. additur &
* al. tantis
* i. e. regnator
* i. e. litteras apostolicas
* adde dare
§ XI. Quid censendum sit de vicariatu seu primatu S. Remigii: alia gesta ejus pro conversione Francorum sunt obscura: aliqua etiam pro convertendis Arianis: concilium Aurelianense I, eo forte suadente, celebratum.
[Epistola S. Hormisdæ Papæ ab Hincmaro attributæ,] Hincmarus in Vita num. 96 mox post bellum Gothicum meminit de dignitatibus Clodoveo regi ab imperatore Anastasio, sanctoque Antistiti a Romano Pontifice collatis. Primum, quod ibidem legi potest, didicerat ex S. Gregorio Turonensi, ut in Annotatis ostendam. Alterum, pro quo vetustiorem Hincmaro testem non novi, hic discutiendum est. Loco citato sic habet: Sed & Ormisda, Romanæ Sedis Pontifex, S. Remigio antiquæ metropolis episcopo, quæ tunc temporis habebat sub se duodecim civitates & totidem episcopos eisdem præsidentes, vices suas in regno Ludovici, nuper cum integra gente ad fidem conversi per sanctam ejus prædicationem, Domino cooperante & sermonem confirmante, sequentibus signis, commisit hoc modo: “Dilectissimo fratri Remigio Ormisda” &c. Tum sequitur epistola integra, quæ sic orditur: Suscipientes plena fraternitatis tuæ congratulatione colloquia &c. Eadem exstat in Collectione Conciliorum per Labbeum tom. 4, col. 1420, ubi is titulus per modum compendii ab editore præfixus legitur: Epistola I Hormisdæ Papæ ad S. Remigium Rhemensem episcopum. Post acceptas ab eo gratulatorias litteras, eidem ob præclaram meritorum excellentiam, & nobilissimæ sedis prærogativam, vicariam Sedis Apostolicæ præfecturam in Gallia delegat.
[183] [in qua primatus in toto regno Clodovei] Eamdem laudatus Hincmarus in scriptis suis adversus suum e sorore nepotem, Hincmarum Laudunensem episcopum, non uno in loco citavit, ut suæ sedis primatum monstraret. Juverit aliquos textus dedisse ex editione Jacobi Sirmondi, qua utor. Tomo 2 Operum, capitulo 10, pag. 419 sic fatur: B. Hormisda S. Remigio vices Apostolicæ Sedis ei committens, inter alia ita scripsit &c. In Capitulo 16, pag. 435 Hincmarum Laudunensem sic urget: Attamen velis, nolis, S. Hormisda Papa tibi ostendet, primatem esse hujus provinciæ illum, qui in sede B. Remigii apud Remorum metropolim est ordinatus episcopus. Ait enim in epistola ad eum directa &c. Subdit epistolam integram, quam pariter totam recitat cap. XI Opusculi, quod ad episcopos scripsit de jure metropolitanorum; rursumque cap. 19 confidenter ait: Demum in regno Clodovei, nuper cum integra gente ad fidem conversi per sanctam prædicationem B. Remigii, Domino cooperante & sermonem confirmante, sequentibus signis, B. Hormisda vices suas eidem S. Remigio Remorum Durocortorum antiquæ metropolis episcopo … per Belgicas & quasdam provincias Gallicanas commisit, ut Dei ecclesias, quas Franci adhuc pagani devastaverant & incenderant, universa prædantes, & quæcumque perperam gesta fuerant, ad debitum statum reduceret, manente privilegio Arelatensi ecclesiæ in sibi antiquitus delegatis provinciis.
[184] Ejusdem denique Pontificiæ epistolæ, velut a S. Hormisda scriptæ, [datur S. Remigio, nequit esse ejusdem Hormisdæ,] bis meminit Flodoardus; semel lib. 1, cap. 15, de S. Remigio agens; deinde lib. 4, cap. 1 in Fulcone, Hincmari proximo successore, a quo eamdem asserit allegatam fuisse in litteris ad Stephanum VI summum Pontificem pro suæ sedis commendatione missis. Porro hæc S. Hormisdæ nomine vulgata epistola non eodem modo ab eruditis neotericis excepta fuit; quod Pontifex in eadem loquatur de rege Clodoveo, tamquam tunc etiam vivente. Nam apud Hincmarum, a quo illam habemus, ejusdem scriptor sic loquitur: Vices itaque nostras per omne regnum dilecti & spiritalis filii nostri Ludovici, quem nuper … ad fidem cum gente integra convertisti … præsenti auctoritate committimus. Cardinalis Baronius, aliique, qui cum ipso post Sigebertum Gemblacensem crediderunt, Clodoveum post annum 514, cujus mense Julio S. Hormisda S. Symmacho in Pontificatum successit, inter vivos superfuisse, non dubitarunt eam epistolam ex Hincmari fide pro genuina Hormisdæ agnoscere. Contra, qui ejusdem regis obitum ultra annum 511 differri non posse, rectius statuerunt, horum alii eamdem vel pro commentitia habent, vel, qui mitius sentiunt, Hormisdæ nomine perperam inscriptam esse, arbitrantur.
[185] Id modo certum est, Clodoveum, ineunte Pontificatum Hormisda, [sed forte est Anastasii II] ut minimum toto biennio cum aliquot mensibus mortuum fuisse; adeo ut Hormisdæ epistola esse nequeat, in qua rex ille inter vivos computatur. Dicere, mortem illius non fuisse notam Pontifici, dum scribebat, non sinit elapsum ab illa temporis spatium, ac multo etiam minus litteræ, quas Hormisda ille post aditum Pontificatum sibi a Remigio missas esse, in ipso exordio indicat. Hac forte de causa Sirmondus illi nullum in Collectione Conciliorum Galliæ locum dedit, ac certe tam Papebrochius in Propylæo Maii, quam Sollerius ad diem VI Augusti in S. Hormisda, aliique eamdem illi merito abjudicarunt. Si revera alicujus Pontificis sit, oportet eam vel Anastasii II vel S. Symmachi esse, cum quorum Pontificatu regnum Clodovei a baptismo usque ad obitum concurrit. Pro Anastasio facit, quod hic litteris § 10 recitatis Clodoveo recens baptizato gratulatus sit, & Ecclesiæ Dei tuitionem commendaverit, eaque occasione videri possit vices suas Remigio commisisse, ut hic in gente a se nuper conversa omnia majori cum auctoritate ordinaret & opus feliciter cœptum perficeret.
[186] Contra, cum Hincmarus eamdem epistolam bello Gothico postponat, [vel potius S. Symmachi. Hic error Hincmaro obrepere potuit] auctor ejus potius credendus est S. Symmachus, qui ab anno Christi 498 usque in 514 summum Pontificatum gessit. In hac sententia, quam Cointius in Annalibus Francorum ad annum 508, num. 57 & sequentibus tenuit, objecta difficultas evanescit; eaque epistola referri poterit ad initium sedis Symmachi: nam & scriptor in illa mox meminit de litteris gratulatoriis, puta de accepto Pontificatu, a Remigio ad se datis, & tunc temporis admodum recens erat Francorum conversio, quæ in eadem epistola a Remigio nuper facta dicitur. Quod autem Hincmarus consequenter dicendus sit in omnibus allegatis locis in nomine Pontificis errasse, tolerabilius æquiusque est, quam si ille eamdem epistolam a capite ad calcem confinxisse, & ad suæ sedis decora asserenda Hincmaro Lugdunensi ceterisque provinciæ Remensis episcopis non sine manifesto sui nominis periculo impudentor obtrusisse credatur. Neque vero deest verisimilis ratio, qua in hunc errorem potuit inductus fuisse.
[187] [ex libro Pontificali & Anastasio Bibliothecario,] Vetus Romanorum Pontificum catalogus, ab Henschenio nostro in Diatriba præliminari ad tom. 1 Aprilis editus, pag. XXXVI in Hormisda hæc habet: Eodem tempore venit corona aurea cum gemmis pretiosissimis, donum a rege Francorum. Hunc locum auctor Libri Pontificalis sic interpretatus est: Eodem tempore venit regium donum cum gemmis preciosis a rege Francorum Chlodoveo Christiano, B. Petro Apostolo. Eadem in Vitas Pontificum transtulit Anastasius Bibliothecarius, in eodem S. Hormisda dicens: Eodem tempore venit regnum (id est corona regia) cum gemmis pretiosis a rege Francorum Chlodoveo Christiano, donum B. Petro Apostolo. Ex tempore obitus Clodovei & initio Pontificatus Hormisdæ liquet, Clodovei nomen utroque posteriori loco inscite additum fuisse; in vetustiori autem Catalogo Pontificum per regem Francorum unum e quatuor Clodovei filiis, Theodoricum, Clodomerem, Childebertum, vel Clotarium, in quos paternum regnum divisum fuit, tacito nomine designari; vel certe donum illud ad Anastasii II aut Symmachi sedis tempus pertinere.
[188] [ubi legitur Clodoveus coronam auream ad Hormisdam misisse.] Utut sit, Hincmaro scribenti præluxit placuitque Libri Pontificalis, vel cui synchronus vixit, Bibliothecarii assertio, suumque etiam hac in re meritum S. Remigio adjecit. Mox enim num. 99 Vitæ post sæpe dictam epistolam perrexit hoc modo: Hujus S. Ormisdæ Pontificatus tempore sæpe fatus Ludovicus rex gloriosus coronam auream cum gemmis, quæ Regnum appellari solet, B. Petro, Remigio suggerente, direxit. Quin etiam, quo minus dubites, unde ista hauserit, adjunxit: Hic beatus Papa Ormisda misit Constantinopolim ad Justinum imperatorem in legatione Germanum, episcopum Capuanum: quæ S. Germani legatio in laudatis Libro Pontificali Vitisque Pontificum apud Bibliothecarium etiam legitur, atque ex alterutro ab Hincmaro hic extra ordinem locumque, ut patet, relata est. Ponamus modo, Hincmarum aliquod hujus controversæ epistolæ exemplar vel etiam autographum in ecclesiæ suæ archivis reperisse, sed cum tam detrito Pontificis nomine, ut legi non posset; nonne facile potuit tribus fere cum dimidio seculis post scribens, & in chronologicis minime accuratus, existimasse, illam Hormisdæ esse, ad quem supra dictam coronam a Clodoveo dono missam fuisse in citatis locis legerat, credebatque?
[189] [Primatus hic alias satis verisimilis est,] Ceterum ipse vicariatus seu primatus S. Remigio tunc concessus ex illius temporis rerum statu in Galliis satis verisimilis videtur. Cum enim ecclesiæ, quas Franci adhuc pagani in suam potestatem redegerant, miserum in modum spoliatæ fuissent, & ecclesiastica disciplina, ut in ejusmodi bellorum tumultibus novoque gentilium dominatu fieri assolet, haud dubie non parum passa esset, conveniens erat, ut post eorumdem conversionem peculiaris quædam potestas auctoritasque a Sede Apostolica cuidam præsuli committeretur, qui omnia prudenter digneque ordinare valeret, quæ ad afflictam religionem restituendam, & in gente cum rege suo recens ad Christum conversa confirmandam promovendamque pertinere viderentur. Cui autem hanc curam potius commisisset Pontifex, quam ejusdem gentis Apostolo, qui & nobilem sedem obtinebat, & sapientiæ, sanctitatis ac miraculorum laude præ ceteris florebat, tantæque erat apud regem auctoritatis, quantam exigebat magnitudo negotii, ut felicem exitum sortiretur.
[190] Habebat quidem Gallia primatem suum S. Cæsarium episcopum Arelatensem, [maxime si talis fuerit, qualis a nonnullis exponitur;] cui hanc dignitatem etiam S. Symmachus anno 513 confirmavit; verum cum Arelatensis civitas Gothis Arianis pareret, non poterat is munere suo satis libere fungi in regno Clodovei, regis Catholici, Gothisque Arianis infensi. Sed & in epistola, de qua agimus, primatus Remigio conceditur cum hac clausula salvis privilegiis, quæ metropolitanis decrevit antiquitas; quibus verbis expresse cavetur, ne quid hinc de jure Arelatensis decederet, ut jam observavit Hincmarus num. 183 relatus dicens: Manente privilegio Arelatensi ecclesiæ in sibi antiquitus delegatis ecclesiis. Præterea, si primatus Remigii tantummodo personalis fuerit, seu soli Remigio datus, ad successores non transmittendus, sique Symmachus Arelatensi primatui, per temporarium Remigii vicariatum diminuto adjecerit, quidquid Theodoricus Ostrogothorum rex in Gallia & Hispania suo vel Amalarici nepotis nomine tenebat, ut Cointius ad annum 508, num. 62, & ad annum 533, num. 59, ac Thomassinus in veteri & nova Disciplina Ecclesiæ tom. 1 part. 1, lib. 1, cap. 30 censuerunt; satis prospectum fuit ecclesiæ Arelatensis primatui, qui tantum pro ditionibus regis Clodovei justis de causis aliquo tempore coarctabatur, & aliunde acceperat incrementum.
[191] Non satis constat, quam late se Remensis iste primatus extenderit. [fuitque pro vario tempore varie extensus.] In epistola Pontificia dicitur concessus per omne regnum Ludovici; ab Hincmaro autem loco mox præmisso, in regno Ludovici … per Belgicas & quasdam provincias Gallicanas. Per Belgicas intellige utramque Belgicam, Germaniamque, quas antiqua Belgica complectebatur; per Gallicanas vero Gallicam Celticam seu Lugdunensem, cujus pars Clodoveo etiam paruit. Sed sicut ille regnum suum succisivis temporibus per has provincias dilatavit, ita pro vario tempore, quo vicaria præfectura S. Remigio commissa fuerit, hæc minus magisve late extensa potuit fuisse. Qui de hoc argumento plura volet, adeat laudatos Cointium & Thomassinum; epistolam vero ipsam in Vita edenda a num. 96. Pergamus nunc cetera S. Remigii gesta exponere. Dubitari nequit, quin ille ad reliquam Francorum gentem ab idolis ad Christum adducendam gnaviter feliciterque incubuerit, quamvis particularia illius gesta fere nesciamus, & de his sileat Fortunatus.
[192] In Præfatione Missæ Gallicanæ jam crebro laudata apostolicum Viri robur occasione conversi regis celebratur his verbis: [S. Remigius ad reliquam gentem convertendam incumbit,] Iste est, Domine, cujus lingua pro tui causa tacere nequivit justitiam, cum in tua prædicatione nec regum purpuras metuit, nec cunctarum rerum egestatem tua verba seminando exhorruit. Probat hoc ille ferocissimus princeps ab gentilitatis errore detentus, cum ex ejus prædicatione ad divinum cultum conversus, relinquens idola, fit Christianus perfectus. Paulo plura, sed confuso tantum modo tradidit Hincmarus, post narratam regis multorumque procerum baptismum sic prosecutus in Vita num. 66. Multi denique de Francorum exercitu, necdum ad fidem conversi, cum regis parente Raganario ultra Sumnam fluvium aliquandiu deguerunt, donec Christi gratia cooperante, gloriosis potitus victoriis, eundem Raganarium, flagitiis turpitudinum inservientem, vinctum a Francis sibi traditum rex Ludovicus occidit, & omnem Francorum populum per B. Remigium ad fidem converti & baptizari obtinuit. De Raganario per Clodoveum victo occisoque consule S. Gregorium Turonensem lib. 2 Historiæ cap. 42, ubi Ragnacharius appellatur, diciturque rex apud Cameracum, quod vetus Galliæ civitas est in Belgica secunda, trans Sumnam, seu Somonam, Gallice la Somme, flumen sita.
[193] [Clodoveo regnum suum dilatante,] Erat autem Ragnacharius, eodem sancto historico teste, tam effrenis in luxuria, ut vix vel in propinquis quidem parentibus indulgeret: quapropter nil mirum est, si tam fœdæ libidinis princeps Christianas leges respuerit, & obstinatis in paganismo Francis refugio esset. Cointius cædem ejus anno Christi 510 contigisse arbitratus est, sed non probavit, facileque potuit illa paucis annis citius accidisse. Occisus tunc etiam fuit Ragnacharii frater Richarius, eaque ratione Cameracum & Atrebatum civitates in potestatem Clodovei venerunt. Præmiserat ibidem laudatus Turonensis cap. 40 & 41, eumdem Clodoveum etiam Sigiberti Coloniæ regis, sive hujus filii Chloderici regno, necnon Chararici (quem Malbrancus lib. 2, cap. 38 Morinorum regem nominat) ditionibus potitum esse; tandemque cap. 42 subdit: Interfectisque & aliis multis regibus vel parentibus suis primis, de quibus zelum habebat, ne ei regnum auferrent, regnum suum per totas Gallias dilatavit: nam & Alaricum, ut supra dictum est, Visigothorum regem vicit occiditque, atque hinc dominatum suum ad Pireneos montes extendit.
[194] [ipsumque multum adjuvante,] Porro cum Francorum regno dilatabatur pariter sancto Præsuli campus ad fidem seminandam, favente monarcha Christiano probeque Catholico, cujus licet ille singula gesta probare non posset, zelo tamen divini cultus augendi utebatur. Si Sigeberto Gemblacensi credimus, laudatus rex apostolicos Viri labores etiam edicto promovit: sic enim habet in Chronico ad annum 499 editionis Miræi: Ludowicus rex … baptizatus a Remigio, episcopo Remorum, exemplo & edicto suo perducit ad fidem Christi populum Francorum. Sed sive edictum hoc Sigebertus ex antiquiori didicerit, sive ex conjectura primus laudaverit, Clodoveus ab ipso Remigio in epistola ad tres episcopos Heraclium, Leonem & Theodosium, inferius recitanda dicitur fuisse non solum prædicator Catholicæ fidei, sed defensor. Quod ad ipsum S. Remigium attinet, Hincmari verba sic interpretare, ut is dicatur, convertendo regem, conversioni totius gentis Francorum viam stravisse, ac partim consiliis eidem regi suggestis, partim sua, partim etiam aliorum apostolicorum virorum opera, eamdem strenue prospereque ursisse: neque enim res tanta brevi tempore perfici potuit; nec ut ipse solus sufficeret, magnitudo negotii, terrarumque spatia patiebantur.
[195] [miraculis claret, idola destruit.] Illum ad hæc miraculis usum esse, tum ipsa ordinaria Dei providentia verisimillimum facit, tum præter Fortunatum Hincmarumque in Vitis edendis, diserte docet vetus auctor Collationis, vivente Remigio, a Catholicis episcopis cum Arianis habitæ Lugduni, qui breve illud quidem sed plane illustre hac de re testimonium posteris reliquit: Ubique altaria destruebat idolorum, & veram fidem potenter cum multitudine signorum amplificabat. In epistola quoque, quæ S. Hormisdæ Romani Pontificis nomen male præfert, sed vel Anastasii II vel S. Symmachi ex dictis esse potest, legitur: Remigius Clodoveum, adminiculante superna gratia, plurimis & Apostolorum temporibus æquiparandis signorum miraculis prædicationem salutiferam comitantibus, cum gente integra convertisse. Verum hæc generaliter dicta præter magnam de Viro apostolico existimationem non nisi majus desiderium accendunt singularia ejusdam facta, quorum notitia ad nos non pervenit, cognoscendi.
[196] Erat in Galliis & alia animarum pestis, hæresis Ariana, [Arianum episcopum mutum reddens, convertit in synodo,] quam Visigothorum ac Burgundionum vicini reges cum suis profitebantur. Hujus sectæ doctores in ipsam etiam Francorum aulam intulisse pedem, patet ex Lanthechilde regis sorore, quam illorum errores in fraterno baptismo abjurasse, vidimus supra. Baptizato rege, & Catholicam de sanctissima Trinitate fidem cum ipso professa Lanthechilde, haud dubie nullus fuit Arianis in aula locus; at non propterea toto regno excesserant. Quæ tamen sancto Præsuli seu ante seu post cum illis fuerint certamina, veteres non tradiderunt, nisi unum, in quo arrogantem ejusdem hæresis assertorem in episcoporum synodo sola sua præsentia mutum fecisse, ac mox pœnitentem, nutibusque meliora pollicitum, restituta loquendi facultate, in gratiam admisisse narratur. Rem pluribus refert Hincmarus in Vita num. 101 & sequenti, ex eoque Flodoardus lib. 1, cap. 16, legiturque etiam in Præfatione Missæ Gallicanæ jam sæpe laudatæ, cujus verba in Annotatis ad præcitatum Vitæ locum recitabo.
[197] Hujus synodi, cujus nulla aliunde habetur memoria, [cujus locus & tempus plane obscura sunt,] nulla alia exstant acta, obscura sunt tempus, locus, congregandæ causa, & qui eidem interfuere, episcopi. Cardinalis Baronius tom. 6 Annalium illam ad annum Christi 514 reposuit, putavitque, a S. Remigio post acceptam a Romano Pontifice in Francorum regno vicariam potestatem, Remos convocatam fuisse, ut Arianam hæresim e regionibus, quas Gothi ante possederant, eliminandam curaret. Verum hæc eruditissimi annalistæ opinio non satis verisimilis est ex ejusdem synodi adjunctis, qualia referuntur ab Hincmaro, quo vetustiorem pro illa scriptorem non habemus, nisi forte antiquior sit præmemorata Præfatio Missæ Gallicanæ. Hunc ergo narrationem ordientem audiamus. Cum episcopi demum (inquit) Galliæ ac Belgicæ provinciarum causa fidei ad synodum convenerunt, B. Remigium, undecumque doctissimum & in Scripturis sanctis eruditissimum, ac in ecclesiasticis dogmatibus exercitatum, ad idem concilium venire petierunt. Consonat Flodoardus lib. 1, cap. 16 sic pariter orsus: Galliæ quondam præsules ad synodum fidei gratia convenientes, B. Remigium, utpote virum divinis eloquiis eruditissimum & doctrinis ecclesiasticis exercitatissimum, ad idem concilium venire petierunt.
[198] Non igitur Remigius hanc synodum convocaverat sed ab ejusdem alibi, [quia certo erui nequeunt ex Hincmaro,] forte etiam extra provinciam Remensem congregatæ patribus ad eam fuit invitatus, non ob vicariatum Pontificium, sed propter eximias dotes suas, quibus excellebat. Guilielmus le Begue apud Colvenerium in Scholiis ad Flodoardum ista contigisse opinatus est in concilio Aurelianensi I, quod anno 511 habitum creditur: quæ opinio etiam minus verisimilis fit ex eo, quod inter episcopos Aurelianensi subscriptos Remigius non compareat, ut hic tunc temporis adversa valetudine, aliave de causa nobis ignota, impeditus fuisse videatur, ne adesset; quodque tam Hincmarus, quam Flodoardus Aurelianensem synodum ab illa distinguant, dum Aurelianensem (quamvis perperam) bello Gothico præmittunt, alteram vero primum post mortem Clodovei memorant. Hac forsitan de causa Longuevallius tom. 2 Historiæ ecclesiæ Gallicanæ eamdem circa annum 512, cum rex præcedenti anno obiisset; Cointius autem & Bailletus etiam quinquennio serius reponi posse existimarunt.
[199] [ex quo eæ synodus innotuit.] Nequit tamen inde satis probabiliter concludi, synodum illam laudati regis obitu posteriorem esse; cum Hincmarus in Præfatione ad Vitam num. 8 lectorem moneat, non potuisse se singula referre ordine, quo contigerunt, Flodoardus vero postquam cap. 15 regis mortem narraverat, caput 16 sic inchoaverit: Galliæ QUONDAM præsules ad synodum fidei gratia convenientes &c; ubi per vocem quondam, quæ non minus ad præcedentes, quam ad subsecutos ejusdem regis obitum annos referri potest, tempus utrimque divinandum reliquit. Revera Marlotus tom. 1 Metropolis Remensis lib. 2, cap. 8 ab illis longe dissentiens, credidit, hanc synodum non solum ante mortem, verum etiam ante baptisma Clodovei celebratam fuisse; quia ipsi minime credibile videbatur, post publicam sempiternæ Trinitatis confessionem ab illo factam, postque ejuratam a Lanthechilde Arianam hæresim, ausum fuisse quemquam in ejusdem regis ditionibus eamdem publice tueri. Verum hæc quoque ratio debilis est. Ponamus enim paulisper, hanc synodum, Clodoveo jam mortuo, vel etiam eo vivo, congregatam fuisse, ut de Arianis, in subacto nuper Visigothorum regno, alibive sub Francorum imperio degentibus, ad Ecclesiam reducendis ageretur; quid tantopere mirandum esset, si unus ex ipsis repertus fuisset, qui suarum partium causam defendendam susceperit, eique accessum permiserint synodi patres, ut convinci publice posset? Denique ne lectorem pluribus frustra detineam, nihil hactenus allegatum legi, ex quo figere liceat hujus synodi tempus, quod æque ac locus ignotum videtur fuisse Hincmaro, qui illam forte omnium primus memoravit.
[200] [Videtur etiam auctor fuisse conventus Lugdunensis,] Verisimile est, S. Remigium etiam laborasse, ut eamdem hæresim e vicinis quoque regionibus exterminaret. Ex supra dictis dominabantur ad Rhodanum Ararimque Burgundiones Ariani, quorum rex Gundobadus, licet & ipse iisdem erroribus irretitus, Catholicos præsules in regno suo patiebatur, nec a vera fide multum erat alienus, quam etiam aliquando amplexus fuisset, nisi suæ gentis timor obstitisset. Effecit ergo, quantum apparet, S. Remigius, ut Catholici episcopi, qui sedes suas apud illos habebant, a Gundobado licentiam peterent coram ipso de fide cum Arianis publice disputandi. Illo annuente, habita est hujusmodi disputatio in urbe Lugdunensi, cujus compendium primus vulgavit Dacherius in Spicilegio suo tom. 5 a pag. 110 primæ editionis, & ex eo Labbeus tom. 4 Conciliorum a col. 1318, utrobique sub hoc titulo: Collatio episcoporum, præsertim Aviti Viennensis, coram Gundebaldo adversus Arianos. Sic autem incipit: Providente Domino Ecclesiæ suæ, & inspirante pro salute totius gentis cor domni Remigii, qui ubique altaria destruebat idolorum, & veram fidem potenter cum multitudine signorum amplificabat, factum est, ut episcopi plures, non contradicente rege, congregarentur, si fieri posset, ut Ariani, qui religionem Christianam scindebant, ad unitatem possent reverti.
[201] [a Catholicis cum Arianis coram rege habiti,] Hæc verba duplici sensu accipi possunt: primo sic, ut solo S. Remigii, paganos Francos convertentis, exemplo excitati antistites conversionem Burgundionum Arianorum tentasse dicantur; quo modo ista interpretatus est Fleuryus tom. 7 Historiæ ecclesiasticæ pag. 110. Secundo sic, ut iidem episcopi, hortante vel suggerente Remigio, id fecerint; prout eadem accepit Longuevallius in Historia ecclesiæ Gallicanæ tom. 2, pag. 247, cujus interpretatio mihi multo verisimilior apparet. Etenim cum Collationis scriptor dicat, Domino … inspirante pro salute totius gentis cor domni Remigii, … factum esse, ut episcopi plures, non contradicente rege, congregarentur &c, quorsum per totam gentem solos Francos Francisque subditos designari credamus; non item Burgundiones, pro quorum salute iste Lugdunensis conventus, Domino inspirante cor domni Remigii, habitus dicitur; curve S. Remigium non nisi solo exemplo zeli sui, ac velut inscium, eam rem proeurasse putemus, ad quam illum divinitus excitatum fuisse, Collationis scriptor asseruit? Mihi quidem videtur hic præclara ista Remigii inter Francos gesta unice memorasse, ut doceret, quantus Vir esset, cujus opera conventus iste Lugdunensis habitus fuit.
[202] Non est hujus loci, quæ in eodem gesta fuerunt, [in quo multi Ariani conversi fuere, circa annum 499.] exponere, cum potissimum spectent ad S. Avitum Viennensem episcopum, qui primas in eo partes habuit; solum addo, eum fuisse geminæ congressionis eventum, ut Arianis ad Catholicorum argumenta primo tacentibus, deinde insane vociferantibus, Gundobadus rex veritatem agnoverit quidem, sed non amplexus sit; multi tamen alii ex Arianis eamdem agnitam sint secuti. Nam, ut ibidem in calce legitur, ex ea die plurimi Ariani ad pœnitentiam venerunt, & post aliquot dies baptisati fuerunt: & magnificavit Dominus fidem nostram per intercessionem domni Justi in conspectu omnium. Justus, de quo hic, est sanctus episcopus Lugdunensis, cujus corpus in eadem civitate tunc servabatur, Actaque illustrata apud nos habes ad diem 2 Septembris. Nisi pro baptisati legendum sit chrismati, peculiaris debuit fuisse pro Arianis istis baptizandis ratio, cum ex dictis § 7 Ariani solerent per unctionem chrismatis manuumque impositionem in Ecclesiam admitti. Ceterum creduntur hæc contigisse circa annum 499, quo tempore Clodoveus Burgundicum bellum meditabatur; quia Gundobadus episcopis Catholicum dogma commendantibus ibidem legitur respondisse: Si vestra fides est vera, quare episcopi vestri non impediunt regem Francorum, qui mihi bellum indixit?… Nam non est fides, ubi est appetentia alieni &c.
[203] Ejusdem sancti Archipræsulis Remensis, sollicitudini etiam celebrationem concilii Aurelianensis primi adscribunt Hincmarus & Flodoardus; [Ejusdem consiliis etiam adscribitur synodus Aurelianensis] sed ambo tempore alieno. Prior in Vita edenda num. 92 de Clodoveo, velut tunc in procinctu ad bellum Gothicum stante, ait: Tunc … per consilium B. Remigii in Aurelianis civitate episcoporum sinodum convocavit, in quo conventu multa utilia constituta fuere. Alter etiam clarius loquitur lib. 1, cap. 15, Synodo, inquiens, per sancti patroni sui Remigii consilium in urbe Aurelianensi habita, pergens contra regem Alaricum Arianum, & accipiens a B. Remigio benedictionem, redditur de victoriæ perceptione securus. Gestum hoc bellum est anno 507, quo propterea, ut serius, ex utriusque sententia celebratum etiam fuisset concilium Aurelianense; quæ opinio etiam Baronio placuit. Verum alii illud melius usque in annum 511 differunt, maxime postquam Sirmondus tom. 1 Conciliorum Galliæ ejusdem Acta vulgavit ex variis codicibus, in quibus consulatus Felicis, qui ad hunc annum spectat, adscriptus legebatur, eaque nunc receptissima sententia est.
[204] [anno 511, jubente Clodoveo, celebrata,] Convocatum fuisse, jubente Clodoveo, liquet tum ex Præfatione Actis præfixa, tum ex epistola patrum congregatorum, ad eumdem regem data, quæ tomo citato pag. 177 sic habet: Domino suo, Catholicæ Ecclesiæ filio, Chlothovecho gloriosissimo regi, omnes sacerdotes, quos ad concilium venire jussistis. Quia tanta ad religionis Catholicæ cultum gloriosæ fidei cura vos excitat, ut sacerdotalis mentis affectu sacerdotes de rebus necessariis tractaturos in unum colligi jusseritis, secundum voluntatis vestræ consultationem & titulos, quos dedistis, ea, quæ nobis visum est, definitione respondimus, ita ut, si ea, quæ nos statuimus, etiam vestro recta esse judicio comprobantur, tanti consensus regis ac domini majori auctoritate servandam tantorum firmet sententiam sacerdotum. Canones, qui triginta & duo in hoc concilio conditi fuere, ibi legi possunt; hic suffecerit annotasse, decimum agere de hæreticis clericis, qui ad fidem Catholicam plena fide ac voluntate venerint; vel de basilicis, quas in perversitate sua Gothi hactenus habuerunt: ex quibus manifestum fit, eamdem synodum, non ante, sed post bellum Gothicum, celebratam esse. Id ipsum etiam probant subscriptiones episcoporum, qui Alarico ante fuerant subjecti.
[205] [cui tamen Sanctus non videtur interfuisse.] At miror, inter antistites, numero triginta & tres subscriptos Remigii nomen non haberi; ex quo suspicari licet, ipsum tunc ex corporis infirmitate aliave gravi de causa non potuisse adesse, adeoque nec aliam forte in eadem synodo partem habuisse, quam quod Clodoveo auctor fuerit illam convocandi, eidemque suggesserit rerum capita, de quibus tractandum a patribus erat, atque hæc jam sancita &, ut vidimus ad regem missa, suo calculo approbaverit, effeceritque, ut etiam ex consensu regio rata haberentur: erant enim in his quædam pro immunitate ecclesiastica, quæ sine illo consensu non poterant exsecutioni mandari. Non diu post hæc vixit Clodoveus, ex communiori sententia mortuus die XXVII Novembris anni 511, cujus mense Julio, die X prædicta synodus habita fuerat.
§ XII. Episcopatus Laudunensis a S. Remigio erectus & fundatus: aliæ in Belgio sedes, datis episcopis, restitutæ.
[Cum propriæ diœcesis suæ diminutione] Altera sancti Metropolitani cura erat in civitatibus sedi suæ subjectis dignos præsules in defunctorum locum sufficere, vel etiam novas sedes erigere. Remensis metropolis antiquitus habuerat habebatque tunc in provincia sua civitates episcopales undecim, teste Hincmaro in Epistola seu Opusculo 44, cap. 19 tom. 2 Operum illius per Sirmondum, ubi illas sic enumeravit: Suessionum, Catalaunorum, Veromandorum, Atrebatum, Cameracensium, Tornacensium, Silvanectum, Belgivagorum, Ambianensium, Morinum, id est, Ponticum, Bononiensium. De numero vocabulisque civitatum constat; non item an eæ omnes suas quæque sedes episcopales ante Remigii tempora habuerint; at certe non habuere sub eodem S. Remigio singulæ singulos episcopos, ut idem Hincmarus in Vita danda num. 96 nimis liberaliter asseruit. Antiquis novam Remigius adjecit, Laudunensem scilicet, quam cum propriæ suæ diœcesis diminutione erexit, dotavitque possessionibus a rege Clodoveo Francorumque primoribus sibi dono datis; gaudens ferens istud dispendiam, dum gregi suo prodesset, probaretque neophytis, sese non eorum opum, sed salutis cupidum esse; ut docet Hincmarus in Vita num. 66 & sequenti.
[207] Consonat de more Flodoardus lib. 1, cap. 14 sic scribens: [erigit episcopatum Laudunensem,] Rex igitur, Francorumque potentes plurimas B. Remigio possessiones per diversas contulere provincias; ex quibus tam Remensem, quam reliquas nonnullas dotavit * ecclesias. Non modicam necnon earumdem partem rerum ecclesiæ S. Mariæ Laudunensis Clavati, Remensis parochiæ castri, ubi nutritus fuerat, tradidit; ibique Genebaudum, carne nobilem virum, tamque sacris, quam sæcularibus literis eruditum, qui, relicta conjuge, S. Remigii (ut traditur) nepte, religiosam subierat vitam, ordinavit episcopum, comitatusque Laudunensis eidem castro subjecit parochiam. Eadem fere de hujus episcopatus erectione Hincmarus tradidit in Opusculis suis, ac nominatim in Epistola 16 ad Hincmarum Laudunensem, ita ipsum alloquens: Vide, frater, ut certa sit provincia metropoli Remorum antiquitus subjecta; quæ metropolis undecim civitates sub se habuit, etiam antequam B. Remigius auctoritate Africani concilii ordinaret episcopum in castello, in quo & tu metropolis tuæ suffragator es ordinatus.
[208] Rursum post aliqua sic prosequitur: Sed & per plures annos tempore ejusdem B. Remigii, [dotatque bonis a rege & proceribus] qui, ut veraces nostratium Historiæ monstrant, LXXIV, & eo amplius, annos in episcopatu degens, & multis virtutibus clarus, jam in senecta sua ibidem ordinavit episcopum, & rebus ecclesiasticis (quoniam secundum sacras regulas, quicquid rerum & mancipiorum in ordine episcopatus adquirit episcopus, sicut & illæ, quæ ante fuerunt ecclesiæ, habentur ecclesiasticæ) idem episcopium sufficienter dotavit. Mitto plura, quia res certa est, & ab ipsis Laudunensibus agnita; tantumque pauca ad Hincmari dicta observabo. Juniori Hincmaro, quocum graves habebat simultates, humilitatem sedis suæ Laudunensis invidiose oggerit, velut duodecim sedium, metropoli Remensi subjectarum, novissimæ, & in Remensis diœcesis castello erectæ, atque ex ejusdem ecclesiæ bonis fundatæ; quod ne S. Remigius contra canones fecisse videretur, monet id ab eo factum esse auctoritate Africani concilii.
[209] Hoc nomine indicasse videtur concilium Africanum dictum II, [sibi donatis, sub finem seculi quinti] in cujus capitulo 5, apud Labbeum tom. 2, col. 1160 sine mentione civitatum aut castellorum statutum est, ut diœceses, quæ numquam episcopos acceperunt, non habeant; & illa diœcesis, quæ aliquando habuit, habeat proprium. Et si accedente tempore crescente fide, Dei populus multiplicatus desideraverit proprium habere rectorem, ejus videlicet voluntate, in cujus potestate est diœcesis constituta, habeat episcopum. Hic ipse est casus, de quo agimus: nam & Dei populus per Francorum accessionem ad Christum vehementer ibi multiplicatus fuerat, & Laudunum erat diœcesis Remensis, in potestate S. Remigii, constitutæ. Forte hic etiam vicaria sua potestate usus est, si jam tum accepisset a Romano Pontifice. Alterum Observandum ad tempus pertinet; nempe episcopatum Laudunensem, Hincmaro teste, erectum fuisse a Remigio in senecta sua, postquam jam per plures annos Remensem metropolim rexerat; quod congruum Vitæ est, in qua ea res post Clodovei baptismum, anno, ut dixi, 496 collatum, reponitur, atque ex ejusdem regis Francorumque neophytorum donationibus facta dicitur.
[210] [vel inchoato sexto; in eoque primum episcopum creavit] Sigebertus Gemblacensis in Chronico eamdem ad annum 500, Cointius ad 497 recensuerunt; non alia, opinor, de causa, quam quod hic baptisma regis anno 496, ille anno 499 illigasset, atque ambo crederent, eamdem mox a baptismo illius contigisse. Non multum ab hisce dissentit Longuevallius, qui ejusdem episcopatus fundationem ad annum 499 memorat. Observat tamen hic, civitates Bononiensem & Atrebatensem ab Hincmaro dici episcopos habuisse ante Laudunum, atque hinc credi posse, vel SS. Antimundum Vedastumque non fuisse primos duarum istarum sedium episcopos, vel Laudunensem pluribus annis serius a S. Remigio constitutam fuisse; observat, inquam, id credi posse, nisi hoc in loco suspectus esset Hincmarus, scribens adversus Hincmarum Laudunensem, suum ex sorore nepotem, quocum litigabat, & cujus propterea sedem, quantum potuit, deprimere conatus est. De Antimundo sanctoque Vedasto mox agam; & quia Hincmaro certa fides hic haberi nequit, cum laudatis scriptoribus existimo, Laudunensis episcopatus exordium non admodum diu post Clodovei baptisma statui posse; nec tamen video, cur non etiam paucis annis serius, & seculo VI jam inchoato reponi queat.
[211] [S. Genebaudum: Atrebatensibus episcopum dat S. Vedastum,] Genebaudi, quem in ea sede S. Remigius primum episcopum constituit, deplorandus cum uxore quondam sua lapsus sanctum Senem haud dubie vehementer contristavit, maxime propter offendiculum, quod in gente nuper conversa ea res creare poterat; sed & plurimum consolata est ejusdem severa per septennium obita pœnitentia, sanctitasque, ob quam in sedem suam restitui meruit, coliturque die V Septembris, ad quam Acta ejus apud nos data sunt, ex S. Remigii Vita per Hincmarum, quam excudam. Porro inter civitates Remensi metropoli suffraganeas numeratum supra vidimus Atrebatum, pervetustam Belgicæ secundæ civitatem in hodierno comitatu Artesiæ, cujus caput est. Eidem metropoli subjectum mansit usque ad annum 1559, quo Paulus IV summus Pontifex illius sedem Cameracensi ecclesiæ ad archiepiscopalem dignitatem evectæ suffraganeam dedit. Primum, quem quidem certo norunt, episcopum suum Atrebatenses, S. Vedastum a Remigio sibi datum agnoscunt; qua de re cum nihil in Vita habeat Hincmarus, quædam hic dicenda sunt.
[212] [quem a Clodoveo rege sibi commendatum apud se tenuerat,] In hujus Commentarii § 6 ex ejusdem S. Vedasti Vitis, breviori scilicet, alteraque longiori ab Alcuino emendata, narravi, hunc Sanctum, tunc nondum episcopum, a rege Clodoveo, dum ab Alemannis victor rediens Tullum transiret, catechistam adscitum fuisse, ejusdemque baptismo Remis adstitisse. Quid deinde illo factum fuerit, auctor Vitæ brevioris ita pergit exponere: Inde progressus (Clodoveus post sacrum lavacrum) victor ad patriam rediens, jam dictum Vedastum B. Remigio commendavit. Subdit idem auctor, ipsum apud S. Remigium mansisse, eoque tempore miraculo illustratum & a multis sanctitatis doctrinæque causa conventum fuisse. Cumque jam celeberrima fama in præfata urbe Remorum esset, & B. Remigius eum venerationis cultu attollere niteretur, fuit tandem consilii, ut Atrebatum urbis eum pontificem faceret, qui Francorum gentem paulatim docendo ac de industria monendo, attrahere curaret. Suscepto itaque pontificalis cathedræ onere, ad urbem Atrebatum venit. Eadem Alcuinus paulo prolixius exposuit in Vita longiori, quam cum breviori illa in Opere nostro editam habes ad diem VI Februarii, quo S. Vedastus colitur.
[213] De anno ordinationis S. Vedasti variæ sunt opiniones, [& episcopatum illius dotat.] quarum aliquæ illam, certe æquo serius, post Clodovei obitum referunt; aliæ uno alterove anno post ejusdem regis baptismum. Sed Henschenius propter ea, quæ de S. Vedasti apud Remigium mora gestisque leguntur, credere maluit, ipsum anno fere sexto post ablutum sacro fonte Clodoveum episcopatu initiatum fuisse; quod in chronologia, quam sequor, in annum 502 recideret. Quo in statu rem Christianam tunc repererit Atrebati, inde conjici potest, quod in prælaudatis Vitis dicatur invenisse ecclesiam, in qua sacra faceret, ab Attila medio seculo V vastatam, tumque inter paganos incolas fœdo squalore vepribusque obsitam. Verisimillimum est, S. Remigium, a quo ordinatus & huc missus fuerat, e suis, quas a Francis acceperat, opibus ipsi succurrisse tum ad loca sacra excitanda tum ad fundandum episcopatum. Hoc certe innuit Urbanus II Papa, dum circa finem seculi XI Atrebatensi civitati (quæ, ut loquitur laudatus Pontifex, per B. Remigium episcopum Vedastum obtinuit) restituens proprium episcopum, confirmavit, quicquid … prædictæ ecclesiæ B. Remigius contulit. Litteras Pontificias vide in Spicilegio Dacherii tom. 3, pag. 123.
[214] Cameracenses quoque in Belgio, quorum civitas Cameracum, [Eidem Sancto etiam ecclesiam Cameracensem commisit,] vulgo Cambrai ad Scaldim fluvium sita, Remensem metropolim agnovit, donec ipsamet a Paulo IV, ut dixi, archiepiscopalis facta est, nullum sedis suæ episcopum ex certis testimoniis producere possunt ante eumdem S. Vedastum, quem a S. Remigio Remensi similiter acceptum grati referunt. Hæc tamen non sic intelligenda sunt, quasi Vedastus ab Atrebatensi sede ad Cameracensem aliquando translatus fuerit, sed quod ille Atrebati suam sedem habens, Cameracensibus quoque prædicaverit, ceterasque curas episcopales impenderit, atque eorumdem ecclesiam simul cum Atrebatensi episcopus gubernarit. Consule, si lubet, Galliam Christianam auctam in utriusque sedis episcopis. Non tamen nisi aliquot annis post susceptum episcopatum Atrebatensem S. Vedastus Cameraci prædicavit, saltem publice: non enim permissurus fuisset Ragnacharius, homo paganus ethnicorumque Francorum fautor & effrenis libidinis princeps, qui in ea urbe regnavit, donec anno 510, ut censuit Cointius, aut forte paulo citius, a Clodoveo rege victus & occisus fuit, quemadmodum ex S. Gregorio Turonensi § præcedenti dictum est.
[215] Occiso autem Ragnachario & Cameracensibus in potestatem Clodovei redactis, [quam ille simul cum Atrebatensi rexit post necem Ragnacharii.] liberrima fuit Vedasto apud eos prædicandi facultas; & (quod Hincmarus asserit) Clodoveus rex Christianus omnem, id est, partim reliquum, Francorum populum per B. Remigium, missosque ab eo apostolicos viros ad fidem converti & baptizari obtinuit. Hoc sensu, at non alio, Baldericus in Chronico Cameracensi & Atrebatensi lib. 1, cap. 4 Remigium utriusque civitatis apostolum agnoscit; Numquam enim, inquiens, S. Remigium in nostris partibus verbum Dei populo prædicasse audivimus; sed ab illo & a rege noviter baptizato huic nostræ urbi (Cameracensi) ad convertendam gentem directum B. Vedastum cognovimus; quare illum negocii auctorem credimus. Denique Henschenius noster in Commentario prævio ad Vitas S. Vedasti die VI Februarii § 2 pariter admittit, potuisse tunc ecclesiam Cameracensem a S. Remigio eidem commendari; sed simul observat, utriusque Sancti ævo viciniores auctores hac de re silere.
[216] [A S. Remigio etiam ordinati creduntur S. Eleutherius Tornacensis, & S. Medardus] Remensi metropoli suffraganea etiam fuit civitas Tornacensis, in Belgio ad Scaldim pariter sita, nunc ab anno 1559 novo Cameracensi archiepiscopatui subjecta. Hujus tres primi episcopi, quorum memoria exstat, Theodorus, S. Eleutherius, sanctusque Medardus (nam S. Piato Tornacensium apostolus quidem fuit, & presbyter, sed non episcopus) eodem, quo apud Remenses S. Remigius, tempore floruere, ab eoque ex nonnullorum opinione ordinati creduntur. De Theodoro obscura exstat memoria, nec eadem de ejus mortis causa variorum opinio est. Clariora sunt S. Eleutherii gesta & Commentario prævio ad diem XX Februarii illustrata ab Henschenio, qui ibidem in Annotatis ad Vitæ 1 caput 1, lit. n observavit, Buzelinum sine veterum testimonio scribere, ipsum a S. Remigio consecratum episcopum fuisse. Favet tamen ipsi utriusque vitæ tempus & ratio a metropolitico jure petita. S. Medardus fuit primo episcopus Veromanduensis, deinde translata sede sua Noviomensis, ac denique etiam simul S. Eleutherii in Tornacensem episcopatum successor, prout pluribus videri potest in Opere nostro ad diem VIII Junii, ubi ejusdem S. Medardi gesta illustravit Papebrochius.
[217] [Veromanduensis, dein Noviomensis, ac tandem simul Tornacensis episcopus.] Ibidem pag. 90 in Annotatis ad lit. b ex tertia quadam Vita, ceteris recentiori, hujus consecrationis (pro sede Veromanduensi) legitur caput extitisse S. Remigius, Remorum archiepiscopus, qui B. Medardum sanctificationis perungens oleo, super gregem Christi pastorem instituit, cooperante Spiritu sancto. Consecrationem hanc Papebrochius circa annum 530 fixit, consentitque Cointius. De assumpto insuper regimine ecclesiæ Tornacensis anonymus, quem ipse seculo XI exeunte vel inchoato XII scripsisse credidit, in Vita altera pag. 90, num. 18 & 19 hæc ait: Pontificali demum, metropolitani scilicet & comprovincialium suorum evictus auctoritate, regisque ac procerum assensu … vix concessit (S. Medardus) & unanimi, pontificali videlicet ac regali auctoritate duas illas ecclesiam unam fecit; utrumque ovile (Noviomense ac Tornacense) pastor egregius … tempore Hormisdæ Papæ, sub sanctissimo Remigio Remorum archiepiscopo … tandem suscepit, & ut utrique ecclesiæ cathedralis semper honor maneret, benigne concessit. Ita quidem anonymus ille, sed quem errore chronologico laborare, Papebrochius hic, & Henschenius in S. Eleutherio § 2 annotarunt.
[218] [uti & S. Alpinus Catalaunorum; sed Antimundus & Athalbertus] Illorum ratio est, quod S. Eleutherii obitum anno 531, Remigii autem anno 530 illigarent, constaretque, S. Hormisdam jam inde ab anno 523 vivere desiisse; ut propterea, Medardus a S. Remigio in demortui Eleutherii sedem suffici nequierit; multo minus eamdem sedem tempore Pontificatus Hormisdæ administrare. De Hormisda id certum est; secus de Remigio, quem usque in annum 532 vivere potuisse, dixi § 4. Nolim tamen pro vita S. Remigii usque ad hunc annum extendenda argumentum sumere ex ista S. Medardi Vita, cujus auctor eodem loco tam manifestum errorem in S. Hormisda nominando commisit. Major stat probabilitas pro S. Alpini, Catalaunorum in provincia Remensi episcopi, ordinatione S. Remigio adscribenda, qua de re consuli potest Commentarius prævius ad ejusdem Sancti Vitam in Opere nostro datam die VII Septembris. Sat antiquo etiam testimonio caret, quod de episcopatu Morinorum per S. Remigium instituto, & per Antimundum vel Aumundum, deinde per Athalbertum ab eodem sancto Archipræsule ordinatos gesto, nonnulli post Matthæum Desprets & Malbrancum tradiderunt.
[219] Jam examinata hæc quæstio est ad diem IX Septembris in S. Audomaro § 3, [probabilius non fuere episcopi Morinorum,] ibidemque ostensum, parum verisimilem esse istum Antimundi Athalbertique episcopatum, sique illi in Morinorum conversione laboraverint, probabilius tamen non fuisse episcopos. Et vero, ut rationes ibidem allegatæ episcopatum illorum parum probabilem relinquunt, ita aliunde satis verisimile fit, vel utrumque vel eorum alterum a S. Remigio missum fuisse, ut Morinis prædicaret. Chararicum, qui Morinorum rex fuisse creditur, etiam S. Gregorius Turonensis lib. 2 Historiæ cap. 41 regem facit, & saltem sub finem vitæ suæ Christianum fuisse significat, dum ibidem scribit: Contra eum indignans Chlodovechus abiit, quem circumventum dolis cepit cum filio, vinctosque totondit: & Chararicum quidem presbyterum, filium vero ejus diaconem ordinari jubet. Tum narrat, eumdem filium patri suo spem fecisse de regno recuperando, subditque: At ille (Clodoveus, hoc audito) jussit eos pariter capite plecti. Quibus mortuis, regnum eorum cum thesauris & populo adquisivit. Fredegarius in Epitome cap. 27 Chararicum & regem & parentem Clodovei appellavit.
[220] His positis, mihi valde verisimile apparet, Chararicum, [a Remigio tamen mitti potuerunt, at iisdem prædicarent.] postquam parentem suum Clodoveum regem Christiana sacra amplexum esse vidit, catechistam ab illo petiisse, & a S. Remigio missum fuisse Antimundum presbyterum, qui tum temporis solitariam vitam in territorio civitatis Remensis egisse dicitur. Huic socius dari aut postea addi vel suffici potuit Athalbertus, solo pariter presbyteratu initiatus. Forte etiam ambo a Remigio primum missi fuere, postquam Clodoveus Morinos in suam redegerat potestatem: ut tamen saltem alterutrius missio, regnante Chararico, potius contigisse videatur, favet, quod de suscepta ab eodem rege Christiana fide ex S. Gregorio Turonensi mox observavi. Porro ex hac opera Morinis impensa potuerunt ambo aliquot seculis post, cum jam perobscura exstaret utriusque memoria, Morinorum episcopi credi cœpisse. Saltem hoc pacto stantibus argumentis, quæ adversus illorum episcopatum militant, datur probabilis ratio, unde ista opinio apud Morinos nasci potuerit.
[221] Ægidius Aureæ vallis monachus in additamentis ad Harigerum de Gestis pontificum Tungrensium & Trajectensium cap. 30 sanctum quoque Agricolaum a S. Remigio aliisque præsulibus in concilio I Aurelianensi episcopum Trajectensibus post diuturnam sedis Tungrensis vacationem datum esse affirmat his verbis: [Ab eodem etiam ordinatus non est S. Agricolaus Trajectensis.] Eo, inquam, tempore, a prædicto Beato scilicet Remigio & rege Clodoveo & ceteris Galliarum episcopis & magnatibus celebrata est prima synodus Aurelianis de restauratione regni & ecclesiarum. Ibi omnis clerus & religio monachorum dolebat de subversione Tungris urbis, nec nomen episcopale ibi quisquam subire præsumebat, ex quo Servatius inde pulsus recesserat. Convenit ergo digniori ecclesiarum gradui; & vir vitæ venerabilis Agricolaus, agrum Dominicum exculturus eligitur, consecratur præsul, juxta magnanimum Servatium sedem in Trajecto habere dirigitur &c. Verum hæ nugæ sunt Ægidii, quas Bollandus noster ad diem V Februarii in S. Agricolao solide refutavit, probans Sanctum hunc initio seculi V, id est, antequam natus esset S. Remigius, obiisse, sanctumque Falconem, qui ab eodem Agricolao octavus Trajectensis episcopus fuit, sub Clodoveo jam tum Christiano sedisse; quod ex infra dicendis de simultate inter eumdem Falconem & Remigium orta manifestum fiet.
[222] [Forte ex ejusdem consilio Aquilinus in Coloniensi sede constitutus.] Incertum quoque est, quod de Aquilino ex ejusdem S. Remigii consilio in vacantem sedem Coloniensem constituto Cointius ad annum 509, num. 2 affirmavit his verbis: Colonia autem, quæ ab obitu S. Evergisli longo laboraverat interpontificio, statim ac in potestatem Clodovei venit, Aquilinum, vel, ut Demochares ex Irenico scribit, Solinum accepit episcopum; ex consilio enim B. Remigii rex piissimus nihil omittebat, ut extructis ecclesiis, missisque pontificibus, damna repararet, quæ pridem hæreses & idolorum cultus in Gallias invexerant. Ita quidem ille affirmate; verum cum nullum veterum testimonium producat, multum dubito, an alio argumento hic fultus fuerit, quam quod verisimile sit, Clodoveum regno Coloniensi per Sigiberti ejusdemque filii Chloderici necem potitum, monente S. Remigio, vacanti sedi Coloniensi episcopum dari curasse; At de tempore sedis Aquilini non conveniunt alii. Sammarthani fratres illum circa annum 455 sedisse crediderunt, quem & Dionysius Sammarthanus in sua Gallia Christiana secutus esse videtur tom. 3, col. 624, ubi etiam ejusdem successorem Simoneum reponit circa annum 500, deinde Domitianum, quem anno 535 concilio Arvernensi subscripsisse observat.
[Annotata]
* al. ditavit
§ XIII. S. Remigius S. Falconem, Trajectensem episcopum, Remensis ecclesiæ jura lædentem, acri epistola coërcet: gesta sua in causa Claudii presbyteri adversus tres Galliæ episcopos defendit.
[Cum S. Falco episcopus Trajectensis] Sic se habent res humanæ, ut etiam inter vires sanctos mitesque ac injuriarum cetera patientissimos nonnumquam simultates exsurgant, maxime cum de ecclesiarum, quarum curam susceperunt, juribus defendendis, vel de ecclesiastica disciplina mitius severiusque administranda res agitur. Hoc in S. Remigio quoque accidisse intelligimus ex duabus illius epistolis, quæ ad nostra tempora pervenerunt. Prima ei simultas fuit cum S. Falcone, episcopo Tungrensi seu Trajectensi ad Mosam in Belgio, cujus parum nota gesta Bollandus paucis memoravit ad diem XX Februarii, quo una cum S. Eucherio, decessore suo, &, ut creditur, germano fratre, colitur. Episcopatus Falconis initium circa annum 495, mortem circa 512 reponenda videri, laudatus Bollandus ibidem indicavit, dictamque controversiam num. 6 sic recte exposuit: Quod ad gesta S. Falconis attinet, nihil quoque reperimus, præterquam S. Remigii ad eum epistolam, qua eum acriter sane arguit, quod in Mosomagensi ecclesia jurisdictionem sibi adversus Remensis ecclesiæ jura usurpasset.
[224] Diximus IX Februarii ad Vitam S. Victoris martyris, [in ecclesia Mosomensi, quæ ad Remensem spectabat,] situm esse Mosomagum, sive Mosomum, ad Mosam amnem, inque Remensi diœcesi; sed ad Trevirensis Leodiensisque confinia. Ibi S. Falco initio aditi episcopatus, dum vicina sui episcopatus loca lustrat (ignarus fortassis, ad se locum non pertinere, aut ratus, in magna populorum necessitate, qualis & alibi in Belgio turbulentis Francicæ dominationis initiis, licere in alieno etiam sementem facere, quæ in communis Domini emolumenta cederet) presbyteros aliosque Ecclesiæ ministros ordinarat; qua de re ita expostulat S. Remigius. Cum ex hac Remigii epistola tantum quædam excerpta dederit Bollandus, eam hic ex tom. 1 Conciliorum Galliæ per Sirmondum pag. 205 & sequenti integram recudo.
Domino vere sancto, & in Christo beatissimo fratri Falconi, episcopo, Remigius episcopus. Quantum comperi, rebus gestis probavi, prius curæ beatitudini tuæ fuit, ut mihi inferres injuriam, quam salutationem deferres. O conveniens principium, quod dedisti, ut læderes episcopus ante me, quam episcopum te viderem.
[225] Nimium cito pennis tenerulis evolasti, levitate animi, [omnia, velut sua esset, ordinasset, S. Remigius illum per epistolam] non maturitatis consilio. In ipso siquidem episcopatus exordio jus ingredi tentas alienum, qui adhuc tuum verecunde debueras introire. Fas ergo fuit, ut illicitis ordinationibus tuis a te credideris occupandam loci Mosomagensis ecclesiam, quam metropolitani urbis Rhemorum sub ope Christi sua semper ordinatione rexerunt? Adhuc, arbitror, tua nescis, & jam aliena pervadis. In quam igitur cum Levitas feceris, presbyteros consecraris, archidiaconos institueris, primicerium scholæ clarissimæ militiæque lectorum; non queror, quod me consilio inter ista non videris; utinam te vidisses! Si enim canones tua sanctitas ignorabat, satis præproperum fuit, ut transgredereris, antequam disceres. At vero ecclesiarum statuta si noveras, tanto gravius tantoque periculosius insipientia tua priscorum magnificorumque pontificum decreta calcavit. Cave, qui aliena præsumis, ne, quod habere videris, amittas.
[226] Cum factæ ordinationis jura non constent, quo potissimum consilio sacerdotalis officii tyrocinia defensabis, [acriter reprehendit, permittensque, ut Mosomensibus prædicet,] si temerariæ transgressionis admissum pertinacia vel impotentia miscueris? Majoris discriminis erit, antiquam sanctionem fuisse violatam, quam laus sit, loco stare, contra canones quos creasti. Sed quid de eorum loquar ordinibus, quos a beatitudine tua non licuit promoveri? Plus illud est, quod si juxta majorum statuta severitatemque discutimus, non minus, quam status illorum, vester veniet episcopatus in dubium. Dominus in Euangelio dicit ad Petrum: “Simon Joannis, diligis me?” Et Petrus: “Etiam, Domine, tu scis, quia amo te.” Cui bis terque a Domino sub hac responsione præcipitur: “Pasce oves meas.” Ego quia oves Christi pascere, omnimodis imperitus, alimoniæ cælestis ubertate non possum; qui es sacris eruditionibus eruditus, eas, quæ mihi, jubente Christo, traditæ sunt, ut pascas, admoneo, ut invadas inhibeo. Age semper, ut te digna comitentur. Ecclesiæ, quam divina dispensatione meruisti præsidendam, deservi, & pro salute gregis Dominici sollicitus pastor invigila.
[227] [monet, ut a jurisdictione & a fructibus exigendis abstineat,] Utinam mediocritati meæ ista suppeterent, quæ in nomine Domini habere vos cupio! Sed quia desunt meæ, vel credita mihi sunt obsequia Salvatoris, salvari mercenario non requiro. Joannes in Apocalypsi septem quippe angelis suis comprehendit *, & unicuique scribit ecclesiæ. Facta igitur merita quæ præpositis: quæ probata corrigenda, castigat. Cum ergo sub vocabulo angeli tradatur actionis forma pontificiæ, doleo super tuæ præsumptionis audacia, ut jura permutes vetera novus, cauta temerarius, divina terrenus. Audiant nos, audiant, quos elegeris, sacerdotes: sacerdotes tui ipsi nos audiant. Creatoris confido sententiam, non pro te, sed in te, a judicantibus proferendam. Quis enim pro sensus sui probitate non improbet, eum contra Ecclesiæ regulam prorupisse, qui debuerat Ecclesiæ regulam custodire? Mandas, ut audio, colonorum tibi tributa portari, & præcipis, ut reditus deferantur agrorum. Datur intelligi, quod ecclesiæ rem, non ecclesiam concupisti; quando solicitus exquisitor exposcis, quæ ego, ad quem jure veniebant, remisi potius, quam quæsivi.
[228] [nuntiatque, ab illo ibi ordinatos, a se amotos esse.] Nolo, te lateat, Levitas atque presbyteros, contra ordinem quos fecisti, ab ordine jam remotos. Perpendi enim, quod a me non decebat admitti, quos a te non licuerat ordinari. Heu! quantum me a cultus tui proposito repulisti, dum mavis perperam agere, quam fœdera fraterna servare. Optaveram namque, ut clericus permansisses; quia factus fueras vi sacerdos. Sed si mentem tuam cura ista non tangit, ego tamen pro sinceritate profiteor, quod animum non minus angit, a te inexcusabiliter erratum, quam me fuisse contemptum. Hactenus epistola S. Remigii, in qua nonnullæ phrases obscuræ vel mutilatæ occurrunt, forte veteris librarii vitio attribuendæ; nam eodem modo leguntur a Labbeo tom. 4 Conciliorum vulgatæ. Ceterum si cui hæc epistola paulo acrior videatur, meminerit is, sanctum Archiepiscopum non tam suam causam, quam sedis suæ jura, non parum læsa, & ecclesiasticos canones, in quos certe non leviter impegerat Falco, hic ex munere suo defendisse.
[229] [Observatio de Mosomo, quod hodiedum est diœcesis Remensis.] Falconis tamen sanctitas omnino suadet, ut credamus, illum hæc vel ex ignorantia vel imprudenti zelo egisse, aut certe sic monitum errata emendasse: nam plura de eadem controversia nusquam alibi legere est, & Mosomum deinde mansit in episcopatu Remensi, in qua hodieque censetur. De illo variis in locis loquitur Flodoardus in Historia ecclesiæ Remensis, nominatim lib. 4, cap. 13 de Heriveo, qui anno 900 Remensem sedem adeptus est, sic scribens: Hic pontifex castrum Mosomum, reparatis muniit muris, & ecclesiam inibi dirutam a novo restauravit, atque in honore sanctæ Dei Genitricis, ut olim fuerat, dedicavit &c. Superest adhuc castrum istud seu oppidum, Gallice Mouson appellatum, quod Baudrando in Lexico geographico dicitur urbs Galliæ in Campania provincia, ad Mosam fluvium cum abbatia, in confinio ducatus Luxemburgici &c, diciturque fuisse alias sub dominio utili archiepiscopi Remensis. Qui plura volet, adeat Galliam Christianam auctam tom. 9, col. 258 & sequentibus, ubi etiam catalogum abbatum ejus loci reperiet.
[230] Altera controversia S. Remigio fuit cum tribus Galliæ episcopis, [Sanctus ob Claudium ordinatum presbyterum,] Heraclio, Leone & Theodosio, quorum primus videtur fuisse episcopus Parisiensis, tertius Autissiodorensis, qui ambo concilio Aurelianensi I anni 511 subscripti leguntur; medius vero creditur esse Senonensis. Ex his item duo sanctitate vitæ suæ ecclesiasticum cultum obtinuerunt; nimirum S. Leo ad XXII Aprilis, S. Theodosius ad XVII Julii, ad quos dies Romano aliisque Martyrologiis inscripti sunt, & de illis breviter actum est in Opere nostro. Dissidii inter hos sanctos præsules causa fuit de disciplina ecclesiastica, dum tres illi laudati episcopi eam sine ullo habito ad principem respectu severe observatam volebant, Remigius autem mitius opinabatur. Commendaverat rex Clodoveus Claudium quemdam, cetera mihi ignotum, Remigio, vel, ut hic loquitur, jusserat, ut illum presbyterum ordinaret. Sanctus Præsul, etsi forte aliquid sacris canonibus minus consonum hic adverteret, tamen ratus, id tanto regi, qui, ut ejusdem Sancti verbis denuo utar, erat non solum prædicator fidei Catholicæ, sed defensor, posse concedi; commendatum Claudium presbyteratus ordine initiavit; nec quisquam episcoporum, dum Clodoveus in vivis superfuit, ob hanc ordinationem Remigio litem movisse legitur.
[231] Ut vero se habet humana fragilitas idem ille Claudius jam presbyter, [eumdemque post lapsum indulgentius habitum,] postea in grave crimen prolapsus est; quod quale fuerit, nescitur, sed certe hujusmodi fuit, ut secundum sacros canones ab officio suo perpetuo amovendus esset. At pius Antistes misericordia motus, atque æquum esse putans, ut in gratiam regis de Ecclesia optime meriti, licet tum defuncti, cum illo paulo indulgentius ageretur, desiderabat ipsum ad pœnitentiam admittere cum spe restitutionis in locum, unde exciderat. Verum cum canones obstarent, ac novissime etiam in concilio Aurelianensi I conditus esset hic canon nonus; Si diaconus aut presbyter crimen capitale commiserit, simul & officio & communione pellatur; sanctus Præsul per litteras ad coepiscopos suos recurrit, deprecans, ut aliquid de severitate disciplinæ remittentes, sinerent Claudium, cum ea spe pœnitentiæ subjici. Qua in re sane nihil est, quod in sancto mitique Episcopo jure posset reprehendi.
[232] Verum id tribus illis episcopis, Heraclio, Leoni ac Theodosio, [litteris a tribus episcopis indigne compellatur:] longe aliter visum est, qui in severitatem proni, non modo pias Sancti preces, velut ab enervi sene profectas, respuerunt, jubileum ipsum contemptim appellantes; sed ordinationem Claudii ab eodem factam criminati sunt, eo confidentius, quod mortuus esset rex Clodoveus, apud quem Remigius in summa fuerat veneratione, & quo postulante, Claudium ordinaverat. Quin etiam Archipræsuli præcipere ausi sunt, ut in Celsum quemdam, qui Claudio crediderat, ut aiebant, ubi esset, inquireret, pecuniasque eidem ablatas restitueret; cum Sanctus nec de Celso, nec de rebus ablatis quidquam sciret. Remigius itaque tam inopinato responso, quo ætatem dignitatemque suam contemptui haberi videbat, perculsus, rescripsit epistolam, in qua factorum suorum rationem reddens, simul de Christianæ charitatis violatione cum ipsis acriter expostulavit. Exstat illa apud Sirmondum tom. 1 Conciliorum Galliæ pag. 204 & sequenti, ex quo eam totam hic transfero, maxime quia ex illa unice nota est hæc controversia.
[233] Dominis vere sanctis, & merito beatissimis in Christo fratribus, Heraclio, Leoni & Theodosio, Remigius episcopus.
[quibus ille respondens, rationem facti sui exponit,] Paulus apostolus in epistola sua loquitur: “Caritas numquam excidit”: quæ, ut tales ad me litteras mitteretis, in vestris sensibus non resedit. Nam pro Claudio fudi simplicem precem, quem vos non presbyterum scribitis, ut in me indignationem vestri pectoris proderetis. Illum non abnego graviter deliquisse: sed vos ætati meæ, etsi non meritis, decuerat detulisse. Quod propitia Divinitate sit dictum, quinquaginta & tribus annis episcopali sedi præsideo, & me appellavit tam procaciter nemo. Dicitis, melius vos fuisse non natos. Hoc mihi fuerat opportunum, ne audissem transgressoris opprobrium. Ego Claudium presbyterum feci, non corruptus præmio, sed præcellentissimi regis testimonio, qui erat non solum prædicator fidei Catholicæ, sed defensor. Scribitis, canonicum non fuisse, quod jussit. Summo fungimini sacerdotio? Regionum præsul, custos patriæ, gentium triumphator injunxit. Tanto in me prorupistis felle commoti, ut nec episcopatus vestri detuleritis auctori.
[234] [eos de caritate & misericordia exhibenda admonet,] Rogavi, ut Claudius, sacrilegii perpetrator, pœnitentiæ servaretur: legimus namque, legimus, quod excidium cælesti denuntiatione prædictum evaserunt per pœnitentiam Ninivitæ: quod Joannes præcursor Domini in Euangelio prædicavit, ut, regno appropinquante cælorum, eam populi agerent, ne perirent. In Apocalypsi angelis ecclesiarum scribitur ex præcepto Domini Salvatoris, ut, quæ digne minus egerant, pœnitentiæ satisfactione corrigerent. De iracunda dictione sanctitatis vestræ intelligo, quod lapsum non misereamini post ruinam; sed magis velle vos video, ne convertatur, ut vivat, cum Dominus dixerit: “Nolo mortem morientis, sed ut convertatur & vivat.” Hoc nos expedit sequi; hanc Domini voluntatem non prætermittere, sed tenere: quia nos posuit, non ad iracundiam, sed ad hominum curam, & servire pietati potius, quam furori.
[235] [seque indigne ab illis tractari conqueritar.] Ponitis in epistola vestra, quod Celsus quidam, qui Claudio credidit, quo abductus, & utrum vivat, an sit mortuus, ignoratis, atque hujus inquisitorem me esse præcipitis, & nescitis, si in sæculo, aut si apud inferos sit quærendus; & res suas a me vultis restitui, quas sublatas fuisse non novi. Impossibilia præcipitis, ut impia peragatis. Annorum numero me esse scribitis jubileum, irridentes potius, quam pro dilectione gaudentes, cui, vinculo caritatis irrupto, insinceriter a vobis nec parcitur, nec defertur. Sane admodum acris hæc epistola est, sed verisimiliter mitior appareret, si trium istorum antistitum litteras, ad quas hæc responsoria data est, pariter haberemus. Interim hinc liquet, Remigio in senili pectore non defuisse vigorem, quo se suamque dignitatem, quam in Ecclesia Dei sustinebat, immerito appetitus tutaretur.
[236] [Hæc epistola scripta est, mortuo Clodoveo, circa annum 512.] Ex verbis istis de rege Clodoveo, qui ERAT non solum prædicator fidei Catholicæ, sed defensor, omnes recte colligunt, hanc epistolam a S. Remigio scriptam esse post ejusdem regis obitum: quod etiam confirmatur ex eo, quod verisimile non sit, adversarios Sanctum sic criminari ausuros fuisse, vivente rege, qui ordinationem imperaverat. Communis quoque opinio est, hanc simultatem ortam esse non diu post eumdem obitum; qui cum anno 511 illigari soleat, eadem epistola ad annum 512 etiam solet referri; & ne multo serius referatur, suadet adjectus annus episcopatus Remigii quinquagesimus tertius; uti ex chronotaxi supra constituta colligere licet. Verisimillimum est, S. Remigium etiam ad alios Galliæ episcopos litteras pro Claudio dedisse, ab iisque, si non ab omnibus plane favorabilia, saltem multo mitiora recepisse responsa, etsi nulla de his exstet memoria, ut nec exstat de causæ eventu. Fas tamen credere est, laudatos tres episcopos, e quibus duos inter Sanctos coli observavi, si in disciplinæ severitate sibi persistendum esse deinceps duxerint, saltem suam in venerandum sanctumque Senem acerbitatem deposuisse, &, quod humanitus peccaverant, emendasse.
[Annotata]
* forte hic deest septem ecclesias
§ XIV. Recensentur aliquot illustres discipuli S. Remigii: examinantur, quæ de gemina ecclesia ab eodem Remis exstructa dicuntur.
[Inter Sancti discipulos præter B. Vedastum & Techildem] Flodoardus lib. 1 Historiæ Remensis cap. 23, sub titulo De discipulis ejusdem B. Remigii varias utriusque sexus ordinisque personas recensuit, non quod illas omnes stricti nominis discipulos illius fuisse crederet, sed quod, ad ejusdem familiam domesticam aut familiaritatem utcumque pertinuerint; monitisque multum profecerint, uti satis liquet tum ex ipso capite, tum ex ejusdem exordio, quod tale est: Fuerunt hujus denique beatissimi Patris nostri temporibus in hac urbe viri clarissimi, Deoque virtutibus accepti, tam ex clero, quam ex ordine laicali; utpote qui tali, tam venerando, tamque sanctissimo famulabantur Patri &c. Accepit illos ex S. Remigii testamento breviori, in quo nominantur præter Attolum, virum potentem, & munificentia in pauperes insignem. Quam ob rem, cum testamentum brevius infra daturus sim, illis hic recensendis supersedeo; de Attolo autem loquar post aliquot alios insigniores sanctitate discipulos, qui vel ex eodem Flodoardo vel aliunde innotuerunt. Illis certe annumerandus est S. Vedastus, de quo vide dicta superius § 12. Annumeranda item videtur S. Techildis vel Theodechildis, Clodovei I regis filia, virgo & fundatrix monasterii S. Petri-Vivi apud Senones, de qua egit Papebrochius noster tom. V Junii, ad diem XXVII.
[238] Ejusdem sancti Archipræsulis discipulus potiori jure fuit S. Theodericus, [illustris fuit S. Theodericus abbas,] cujus elogium ibidem texuit Flodoardus cap. 24 sic orsus: Extitit his etiam beatissimi Remigii temporibus beatus vir Theodericus, almi Magistri pius discipulus, quem non ex alto voluit adeo sanguine generari, qui sublimiter hunc in generatione justorum decreverat nobilitare &c. Hic celebris fuit sanctitate, & miraculis clarus, quem S. Remigius in adolescentia a se institutum, deinde ex parentum mandato nuptiis invitum illigatum, in persuadenda ejusdem sponsæ virginitate adjuvit, eaque consentiente, novo monasterio, in monte Or erecto, præfecit; sacerdotio initiavit, ejusdemque opera usus est tum in convertendis paganis, tum ad sanandam Theodorici regis filiam, quam hic sanctus abbas, dum ex Magistri sui præcepto ad illam tenderet, mortuam suscitavit. Gesta ejus illustrata habes a Sollerio nostro ad diem 1 Julii; pauca tamen, quæ ad S. Remigium præterea pertinent, juverit hic repetiisse. Exstat hodieque monasterium illud, eosdem duos Sanctos primarios suos auctores agnoscens, sanctique Theoderici, Gallice Saint Thierri, nomen retinens, tribus circiter milliaribus a civitate Remensi dissitum, estque Ordinis S. Benedicti. Ejusdem loci vicissitudines & abbatum Catalogum referunt Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 9, col. 180 & sequentibus.
[239] [ex cujus consilio S. Remigius lupanar evertit,] Hujus quoque sancti abbatis consilio S. Remigius meretricularum domicilium in pium viduarum contubernium commutasse legitur apud Flodoardum lib. 1, cap. 24, cujus verba hic transcribo. Traditur hujus beati viri suggestione S. Remigius collectionem meretricum, quæ ad id usque temporis prostibula fertur extra civitatem retinuisse, subversis fornicibus, in viduarum quadraginta congregationem permutasse, sumptusque quotidiano victui necessarios instituisse, ipsumque numerum viduarum perpecim manere, ut adhuc quoque manet, decrevisse. Nam dum S. Remigius monasterium S. Theoderici visitans, secus meretricium psalmos cum eodem carissimo discipulo suo concinendo transiret, ac S. Theoderico vox faucibus hæsisset, iterumque, in redeundo scilicet, idem in eodem (ceu memoratur) loco & versiculo contigisset; admiratus Pater sanctissimus, & requirens, cur discipulus solers in Dei laudibus contra morem titubaverit; accipit, dolere beatum virum de animarum dispendio perditarum, & in tam sancti Patris vicinia tam fœdæ turpitudinis tanta diabolo crescere lucra.
[240] [eique substituit ac dotavit ædes ac contubernium] Sicque persuasum Patri piissimo, discipulo suggerente castissimo, subvertere latibula diaboli, & deceptas atque decipientes animas in castimoniam transducere Christi. Hæc Flodoardus, quæ ab antiquiori Vita, seu potius ab Oratione panegyrica, primo loco a Sollerio edita, absunt; leguntur tamen ibidem in Vita altera, ab anonymo post Flodoardi Historiam scripta, cap. 2, in quo post narratam S. Theoderici suggestionem auctor sic prosequitur: Hac de causa Pater egregius, laude attollendo discipulum, exhilaratus, regi supplicat, & locum cœnulentum, ubi diaboli exercebantur opera, ut optabat, impetrat. Expulsisque omnibus, ad deceptionem animarum congestis, usque ad solum latibula meretricum, quæ erant cavernæ dæmonum, sicut ad præsens cernitur, subvertit. Et quoniam locus ille spurcitiarum extra erat civitatem positus, compositis infra muros domorum receptaculis, numero quadraginta sanctimonialium, quo & ipsæ meretriculæ erant, coæquato, inibi consilio B. Theoderici fidelis discipuli collocavit, & unde sumptus corporis victu quotidiano haberent, penes largitatem regis promeruit.
[241] [quadraginta viduarum, seu mulierum pœnitentium;] Instituit quoque, ut idem numerus semper maneret, & sicut illæ lenocinii opus perficientes, & voluntatem dæmonum peragentes, reditus proprii corporis domino terreno persolvebant, ita istæ Regi cælesti corporis & cordis munditiam custodientes, cum fructu bonorum operum se ipsas repræsentarent. Ergo quia spiritus, ubi vult, spirat, & ardentes charitate facit, quos inflammat, voluit menti famuli sui cælitus intimare, quatenus spiritualem Magistrum commonere faceret caritatis amore, ut animas, quas inimicus gaudebat adquisisse, suo Creatori redderet, & portio execrabilis diaboli minorata remaneret… Magnus Magister, magnus & discipulus, & post Magistrum, cumque Magistro in hoc opere laudandus! Bailletus ad diem 1 Julii in Vita ejusdem S. Theoderici existimavit, monasterium hoc virginum cœtui exstructum fuisse; cui opinioni utcumque favent, quæ de ejusdem alumnarum corporis & cordis munditia anonymus mox meminit, uti & vox sanctimonialium, per quam virgines ab illo designatas esse, etiam Sollerius noster credidit; in Annotatis tamen monens, viduas retinendas esse cum Flodoardo, qui eodem anonymo prior est.
[242] Certe Flodoardi verba clara sunt, &, nisi fallor, [non virginum,] sic exponenda, ut per viduas ipsæ meretriculæ lapsæque puellæ, de commissis pœnitentiam agere cupientes, intelligendæ sint. Quid enim aliud indicant ista Flodoardi verba: Sicque persuasum Patri piissimo … subvertere latibula diaboli, & deceptas atque decipientes animas in castimoniam transducere Christi? Quin & ipse anonymus id ipsum ibidem non obscure indicavit, dum S. Theodericum ea de re cum S. Remigio sic loquentem induxit: Scio enim, si vis, & pro certo vis, quia potes solo internuntio hoc regis munificentia impetrare, & Creatori suo oves circumventas ac de fauce inimici ereptas restituere. Ac rursum, dum ait, sancto discipulo suggerente, factum esse, ut Magister animas, quas inimicus gaudebat adquisisse, suo Creatori redderet, & portio execrabilis diaboli minorata remaneret.
[243] Quomodo autem diceretur hic S. Remigius deceptas atque decipientes animas in castimoniam transduxisse Christi, [uti nonnulli visum est.] quomodo oves circumventas ac de fauce inimici ereptas, & animas, quas inimicus gaudebat adquisisse, Creatori suo restituisse; si meretriculis ex eo loco expulsis, atque alibi suo more vivere permissis, tantummodo castas virgines substituisset? Quapropter videtur Remigius, regia auctoritate fultus, meretriculas illas aggressus, easque aut omnes aut aliquas ad meliorem frugem reductas in substituto lupanaribus monasterio conclusisse, suppeditante rege sumptus, ex quibus tum hæ, tum totidem ejusmodi pœnitentes mulieres perpetuo alerentur. Potuerunt autem illæ honestiori vocabulo a Flodoardo viduæ appellari; & ab anonymo dici sanctimoniales, propter quamdam religiosæ Vitæ speciem & continentiam, quam in modesto habitu pioque contubernio ibidem inclusæ observabant. Potuit etiam tempore, quo anonymus S. Theoderici biographus scripsit, aliqua mutatio in eodem monasterio facta fuisse. Ceterum observat Jacobus Longuevallius in Historia Ecclesiæ Gallicanæ tom. 2, pag. 325, hanc primam esse domum, quam ejus generis pœnitentibus in Galliis erectam legerat.
[244] Laudatus Flodoardus de filia Theodorici regis, [S. Theodericus a S. Remigio missus, filiam regis mortuam resuscitat,] qui in partem regni patri suo Clodoveo successerat, per S. Theodericum a S. Remigio missum sanata, in eodem capite 24 præmiserat sequentia: Reperitur etiam præfati regis filiam vita defunctam magnificus hic Domini præco vitæ reformasse spiraculo, pro qua languente rex ad sanctum direxerat Remigium, petens, ut ad se veniret, atque cum precibus ægrotanti filiæ manus imponeret. At pius Præsul molestia quadam corporis (ut fertur) detentus B. Theoderico (quem pie casteque nutrierat & spiritalibus doctrinis instruxerat, quemque gratia curationum repletum videbat) negotium, quod petebatur, ut pater filio commendat. Subdit, Theodericum sancto Præsuli suo obsecutum, licet in via puellæ regiæ mortem intellexisset, tamen ut mandata exsequeretur, ad illam perrexisse, eamdemque post fusas Deo preces sacro oleo illitam ad vitam revocasse. Quam ob rem, (inquit) Rex itaque non solum discipulum, sanctum scilicet Theodericum, sed & B. Remigium cupiens munificentiæ sublimare dono, villam, quam dicunt Venderam, sitam super fluvium Maternam *, reverendo patri Remigio; Gaugiacum vero in pago Remensi præcepto suæ auctoritatis sancto contulit Theoderico.
[245] [quapropter ambo a rege donantur.] Ut hoc factum confirmet Flodoardus, ibidem addit: Processu denique temporis, Karolo, Ludowici imperatoris filio, sceptra regni Francorum gubernante, Angilrannus aulicorum quidam, traditionis ignarus, a rege Venderam sibi postulat dari. Quod ubi rex annuisset, audiens domnus Hincmarus præsul, qui sedem tenebat ecclesiæ Remensis, hanc infiscari villam; regalis præcepti chartam, in ecclesiæ hujus archivo repertam, donationis hujusce seriem continentem, Karolo mittit, & ne contra legem canonicam res usurpet Ecclesiæ commonefacere satagit. In quo præcepto manifeste legitur, quomodo rex Theodericus pro suscitatione filiæ, S. Theoderici precibus obtenta, non solum prænotatam conferens ei villam, Dei servum sui muneris honore prætulerit, quin & Magistro præstantissimo, scilicet Remigio, cui Dominus tantam gratiam contulerat, ut talem discipulum haberet, qui Spiritus sancti dono, sicut & Magister, mortuos resuscitaret, beneficentiæ gratia villam Venderam obtulerit. Hæc ut ita se habere, ex ipsis chartarum monimentis Karolus animadvertit, a pervasione villæ destitit, & ecclesiæ propriis libere uti permisit. Hæc ibi, quæ etiam in secunda S. Theoderici Vita apud nos edita leguntur; sed quia absunt ab antiquiori, & de fide præcepti a Flodoardo laudati satis certo jam constare nequit, nonnullis criticis suspecta sunt.
[246] [Inter ejusdem discipulos etiam numerantur Susanna virgo abbatissa,] Ex iisdem Vitis & Flodoardo discimus, eodem tempore Remis floruisse insignem item S. Remigii discipulam, Susannam nomine, virginum monasterio præfectam, quæ suo quoque consilio laudatum Theodericum adjuvit tum in confirmando illius de virginitate servanda proposito, tum in loco monasterii condendi seligendo. Vetustior Vita num. 3 sic habet: Tunc erat urbe Remense quædam celebris abbatissa, sacratissima virgo, nomine Susanna, quæ sub providentia summi pontificis B. Remigii puellari præfuit congregationi, femina virilis animi, virago profundi consilii, consiliatrix altioris ingenii. Ad cujus, quasi piissimæ matris, mitissimos sinus contulit se S. Theudericus; nimirum, consilium opemque petens, ut virginitatem, quam sponsæ suæ frustra persuadere nisus fuerat, illibatam servaret. Virgo virgini (Susannæ) Deo soli cognita pandit sui cordis arcana… Communis igitur utriusque pater pius ab utrisque consulitur S. Remigius. Cujus per sapientissimum consilium ad providendum futuri monasterii locum mittitur cum virgine virgo, sancta cum sancto, Susanna cum Theuderico &c. Flodoardus rectius hic interserit, Theoderici sponsam a S. Remigio arcessitam, & ad virginitatis propositum consensumque in mariti castimoniam adductam fuisse, antequam de condendo monasterio agi cœptum est. Plura de hac insigni virgine abbatissa, ejusque monasterio non reperi. Arturus eamdem cum Sanctæ titulo in sacro Gynæceo ad diem 1 Julii celebrat, sed solita sua liberalitate, quemadmodum ibidem in Prætermissis dictum est.
[247] Ad diem XVI Junii actum in Opere nostro est de SS. Berthaldo & Amando, eremitis in diœcesi Remensi, quos traditio fert e Scotia Hiberniave, regnante Clodoveo, illuc adventasse, & a S. Remigio benigne acceptos instructosque fuisse, [SS. Berthaldus & Amandus eremitæ, S. Gibrianus presbyter,] & eorum primum ab eodem etiam ordinatum presbyterum; qua de re ibidem num. 4 ita habet eorumdem Vitæ compendium, ad Officium matutinum legi solitum. Eo tempore Remensem ecclesiam regebat B. Remigius, cujus virtutibus & doctrina Berthaldus excitatus, ad eum cum suo Amando proficiscitur. A quo benigne susceptus & doctrina sacra institutus, atque in filium spiritualem adoptatus, tandem ad sacrum presbyteratus Ordinem gradatim promovetur. Quo honore affectus, ad solita cum socio lætanter revertitur, Missæ sacrificium una cum precibus ac votis sancte & religiose oblaturus in oratorio, quod non procul a domuncula sua construxerat, in quo divinis sæpe recreabatur visitationibus. Ejusdem sancti Archipræsulis discipulus etiam fuisse creditur S. Gibrianus presbyter, de quo Sigebertus Gemblacensis, vel hujus interpolator, in Chronico ad annum Christi 509 scribit: Gibrianus Scotus cum fratribus & sororibus in Gallia peregrinatus, urbem Remensem & vita & morte sua illustrat.
[248] Vitam ejus, miracula, & translationem corporis ex diœcesi Catalaunensi, [cum fratribus ac sororibus suis ab eo benigne exceptus;] ubi vixerat & humatus fuerat, factam ad Remense archimonasterium Remigianum, edidit Henschenius tom. 2 Maii pag. 300 & sequentibus, ubi nescio ex quo errore tam in margine, quam in Indice chronologico, qui eidem tomo de more præfixus est, annus Christi CCCCIX pro DIX adscriptus legitur, licet ex Commentariolo prævio Annotatisque ibidem constet, postremum annum signari oportuisse; quod hac occasione juverit observasse. Sex S. Gibriani fratrum, triumque sororum, qui cum ipso in Galliam tunc adventarunt, & quorum etiam aliqui cultum obtinuerunt, nomina ibi legi possunt. De S. Remigio nulla ibidem in Vita mentio est: at in Remensi Breviario, anno 1630 typis edito, ad diem VIII Maii legitur S. Gibrianus ex Hibernia in Galliam profectus, cum fratribus a S. Remigio, peregrinorum patre, humaniter ac benigne exceptus &c. Unus ex dictis fratribus fuit S. Tresanus, in cujus Vita, ad diem VII Februarii data, dicitur hic apud S. Remigium inique accusatus, & ab eodem innocens declaratus, paulo post, commendante S. Genebaudo episcopo Laudunensi, sacerdotio initiatus esse.
[249] Rursum alter S. Remigii discipulus fuisse perhibetur S. Arnulphus martyr ac forte episcopus Turonensis, [item SS. Arnulphus & Scariberga;] cujus gemina Vita data est in Opere nostro ad diem XVIII Julii, una scilicet prosaica auctore anonymo, altera carmine heroico scripta a Letselio, neutra tamen magnæ auctoritatis. In utraque dicuntur illius illustres parentes, per S. Remigium ab idolis ad Christum conversi baptizatique, promisisse, fore ut, si sobolem procrearent (nam steriles videbantur) hanc ei in filium spiritualem traderent; idque voti compotes facti præstitisse: ipse vero puer a sacro fonte ab illo susceptus & Arnulphus dictus, atque ab eodem post infantiam institutus tantum profecisse, ut & cum regiæ stirpis virgine Soariberga, quam Clodoveus rex ei sponsam dederat, consentiente virginitatem servaverit, ac tandem multis clarus miraculis ad Turonensem cathedram fuerit elevatus. Denique post sancti Magistri sui obitum ad ejusdem sepulcrum accedens, in silva Aquilina inter Parisios & Carnutum occisus fuisse dicitur a famulis suæ uxoris, qui dominam suam ab illo sperni putabant, coliturque ut martyr. Ipsa quoque Scæriberga, quæ S. Remigii discipulis etiam accenseri potest, aliquot Martyrologiis ad varios dies inscripta est, de eaque apud nos eodem, quo de ejusdem sponso, actum est die XVIII Julii. De S. Vulgiso, quem aliqui S. Remigii discipulum sine idoneo teste asserunt, agam hoc die.
[250] [& Atolus, qui 12 xenodochia erexisse dicitur.] Dixi supra, etiam Atolum quemdam virum potentem inter Sancti Francorum Apostoli discipulos a Flodoardo reponi. De hoc lib. 1, cap. 23 tradidit sequentia. Enituit etiam (in urbe Remensi, dum episcopatum ibi gereret Remigius) vir præclarus Attolus, qui, sicut in epitaphio legitur, amore studioque S. Remigii, xenodochia duodecim rebus e propriis struxit; sepultusque cum filio & filia post altare in ecclesia B. Juliani martyris, hunc sepulturæ declaratur habere titulum, templi pinnaculo innotatum.
Hic igitur nullum lateat, quid * terra retentat,
Ne quis, si cupiat discere, cassus eat.
Subtus enim tria consistunt monumenta petrina,
In quibus almorum corpora condita sunt.
Hic pater est Atolus, nato nataque sepultus,
Expectantque diem nunc Domini properam.
Illius certe natus memoratur Elanus,
Nata deinde sua dicitur Eufrasia.
Qui placuere Deo, dictis factisque supremo,
Nunc pariter quorum membra tenent loculum.
Instruxit bis sena suis xenodochia rebus,
Jure fovens plebes divitiis inopes.
Sic proprium censum cælum transvexit ad altum,
In quo suscepit, quod miserando * dedit.
Hoc totum sub amore sacri studioque Remigi,
Ob quod prærutilum detinet ipse polum.
[251] [cujus & filii filiæque ejus grata Remis memoria fuit.] Hactenus ibi: at ego non video, in hoc epitaphio tam clare asseri, duodecim illa xenodochia, vivente S. Remigio, ab Attolo fundata fuisse, quin mihi dubium maneat, an non post ejusdem obitum in illius honorem erecta fuerint. Forte propterea Marlotus tom. 1 Metropolis Remensis lib. 2, cap. 17 maluit hæc sub Romano, S. Remigii proximo successore collocare; sed cum Romani Remigio mox post hujus obitum suffecti brevissimus fuerit episcopatus, is, si sub Romano floruerit, etiam sub S. Remigio floruisse dicendus est, potuitque hujus fuisse discipulus eo sensu, quod pia ejusdem monita libenter exciperet & exsecutioni mandaret. Addit ibidem Marlotus: Prædicti Atoli, ecclesiæ S. Juliani (in qua memoratum epitaphium tempore Flodoardi legebatur) ut creditur, fundatoris, & filiorum pignora postmodum translata fuisse in ecclesiam S. Remigii, ac juxta tumulum ejus condita, refert Larisvilla libello de Dignitate ejusdem ecclesiæ his verbis: “Sunt & aliæ gemmæ in eodem loco; hoc est, tria corpora sanctorum, Atoli, Helani & Eufrasiæ:” at reliquiarum index horum non meminit. Idem scriptor tom. 1, lib. 2, etiam aliquot alios S. Remigii discipulos facit, in quos omnes non vacat mihi hic inquirere.
[252] [Ecclesia, quæ in monumentum exstincti incendii] Laudatus Marlotus cap. 3 postquam ex Hincmaro narraverat, S. Remigium ingens civitatis Remensis incendium precibus suis & signo Crucis exstinxisse, sic prosecutus est: In memoriam tam celebris patrati miraculi B. Remigius duas struxit basilicas ex prolixiori testamento; quarum alteram, quæ est Militum S. Joannis Hierosolymitani, haud procul a Patente porta positam suis restruxit sumptibus Constantius decanus anno circiter MXL, retro cujus summum altare serpentes duo (symbola dæmonum, a quibus incendium excitatum fuisse, scripserat Hincmarus) hinc inde erumpunt e pariete, quasi in urbem regredi conantes, ni impedirentur. Lapidi supra limen portæ, qua itur in ecclesiam, versus sequentes insculpti totius rei historiam pandunt his verbis.
Remigii meritum sic cœpit condere templum:
Porta Patens certis erat appellata figuris,
Hic pandens aditum, reliquis per bella negatum:
Forte dolis sathanæ succenditur ignis in urbe:
At pius Antistes cernens exurgere vires,
Ingemit ex adyto, Deus, &, Deus, inquit, adesto;
Per lapides stratos descendens inde Sacerdos,
Sicut molle lutum fecit dissolvere saxum,
Cumque cito cursu paulum distaret ab astu,
Opposuit sese, Cruce Christi tutus ab igne;
Sicque per hanc portam pepulit cum dæmone flammam.
Post, ubi porta fuit, Constantius ædificavit &c.
[253] Hactenus Marlotus, ceteros versus omittens, mihi sane incommode, [in civitate Remensi exstructa fuit, conditorem non habuit] quia ex illis intelligendum erat, an laudatus decanus Constantius istius ecclesiæ primus conditor, an tantummodo restaurator fuisse dicatur. Etenim ex primo versu Remigii meritum sic cœpit condere templum, ejusdem prima ædificatio Remigio nequit certo attribui, cum illius sensus esse possit, Remigii meritum, seu miraculum in exstinguendo incendio ibidem factum, occasionem dedisse ad templum in eodem loco excitandum. Postremus vero a Marloto recitatus versus ejusdem templi conditorem, non restauratorem facit Constantium: non enim ait, Remigius ibi condidit ecclesiam, aut, Constantius ab illo conditam instauravit; sed: Post, ubi porta fuit, Constantius ædificavit, utique ecclesiam ob Remigii meritum, sive in memoriam supra dicti miraculi. Atque hæc quidem ex ista inscriptione metrica, prout exstat apud Marlotum: nam etiam aliunde certo constat, eamdem illam ecclesiam seculo XI a laudato Constantio primo erectam fuisse.
[254] Auctorem habeo Anselmum monachum San-Remigianum Remensem, [S. Remigium, ut Marlotus credidit,] scriptorem synchronum, quem Marlotus ipse (quod miror) pro se laudat tom. 2 ejusdem Historiæ lib. 1, pag. 79, de eodem Constantio hæc scribens: Tradit Anselmus in Itinerario Leonis (Papæ ejus nominis noni) Constantium veterem basilicam, supra cryptas martyrum Remis olim a B. Remigio constructam, non reparasse modo, sed & frontem eleganter condidisse, ac Dei famulos ibidem in ejus obsequium aggregasse. Decani canonicorumque meminit charta Rodulfi archiepiscopi infra citanda. At horum præbendas capitulum Remense Hospitalariis S. Joannis Hierosolymitani pridem concessit, qui aliquot hactenus ibi presbyteros aluerunt sub Præceptore ecclesiastico. Videamus ergo, quid Anselmus hac super re tradiderit in laudato Itinerario, in quo ipsemet oculatus testis retulit, quæ S. Leo IX summus Pontifex Remis gessit, quando anno 1049 concilium ibidem celebravit. Itinerarium hoc tum alii ediderunt, tum etiam ipsemet Marlotus tomo citato, in cujus pagina 95 Anselmus agens de corpore S. Remigii solemniter tunc per civitatem Remensem circumlato, hæc ait.
[255] [sed Constantium Decanum Remensem, qui illam primus exstruxit] Quod in circuitu civitatis cum jucunditate deportantes, congruas stationes per præfixa faciunt spatia; cumque ad eum locum ventum esset, ubi quondam fuerat porta, antiquo PATENS nuncupata vocabulo, per quam idem Sanctus humani generis hostem, in eadem urbe visibilibus ignium debacchantem exterminiis, adhuc in carne vivens, orationibus expulit; illic pretiosos artus (S. Remigii) deponunt, & ipsius miraculi memoriam digna devotione & canticis spiritualibus agunt. Ad cujus facti memoriale ibidem basilica moderno constructa est tempore, quam quidam Dei servus, Constantius nomine, suis impensis eleganter composuit, & Dei famulos ad ejus obsequium, quot potuit, dum viveret, aggregavit, & in honore S. Mariæ Magdalenæ sanctique Remigii consecrari fecit. Hæc ibi de hoc argumento, nec plura Anselmus; in quibus quæ vel umbra est ecclesiæ a S. Remigio eo in loco olim conditæ? Imo vero an non clare indicat Anselmus, Constantium ecclesiam ibidem, ubi nulla ante fuerat, erexisse. Quin etiam dubitari posset, utrum Anselmus, dum ait, Ad cujus facti memoriale ibidem basilica moderno constructa est tempore, indicare voluerit, eam in memoriam Sancti corporis in solemni illa circumlatione eo loco paulisper depositi, an in ignis per eumdem Sanctum mirabiliter exstincti monumentum a Constantio ædificatam fuisse.
[256] [versus medium seculum XI, quidquid tam de hac,] Posterius tamen verisimilius est, quia tom. 9 Galliæ Christianæ col. 171 in Catalogo decanorum Remensium Richardus Constantii successor jam dicitur memorari in instrumentis annorum 1050 & 1051, quo propterea tempore mortuus jam fuisse videtur; supra dicta autem sacri corporis circumlatio contigit anno 1049. Porro cum Constantius cuidam donationi ibidem dicatur subscripsisse anno 1034, sæpe dictæ ecclesiæ ædificatio ante medium seculum XI reponenda est. Marlotus alterius basilicæ, quam in ejusdem miraculi memoriam a S. Remigio positam credidit, ne situm quidem annotavit. Sed quoniam supra num. 250 pro utraque laudavit Testamentum prolixius, oportet de hoc quoque verbum addere. In eo, prout exstat in edita Flodoardi Historia Remensi lib. 1, cap. 18, S. Remigius varia legata faciens revera ita loquens inducitur: Ecclesiæ, quam in honore omnium martyrum supra cryptam Remorum ædificavi, cum per auxilium virtutis Dei ab igne dæmonis pene jam totam urbem concrematam eripui, solidos duos. Ecclesiæ, quam pro eodem signo virtutis Dei in honore S. Martini & omnium confessorum infra urbem ædificavi, solidos duos.
[257] [quam de altera legatur in Sancti testamento prolixiori.] Et ita quidem ibi legitur; sed testamentum hoc ab eruditis pro supposititio recte haberi, superius jam monui, & Hincmaro æque ac Flodoardo ignotum vel non bonæ fidei visum fuisse, sequenti § pluribus probabo. Et quod ad hunc quidem locum attinet, Hincmarus in Vita edenda num. 34 & quatuor sequentibus de incendio illo exstincto fuse meminit disseritque, & observat, divinitus punitum fuisse quemdam Remensem incolam, qui contra sancti Præsulis vetitum aliquot annis post perforaverat murum circa portam illam, antea Patentem dictam, quam perpetuo clausam teneri, cum interminatione cælestis vindictæ Sanctus mandaverat; sed de ecclesiis in illius miraculi monumentum ab eodem erectis verbum nullum fecit. Par est silentium apud Flodoardum lib. 1 Historiæ cap. 12, in quo idem cum suis adjunctis miraculum & transgressoris punitionem enarravit; ita ut seculis nono ac decimo, quorum primo Hincmarus, secundo Flodoardus scripserunt, neutrius basilicæ velut a S. Remigio conditæ memoria apud Remenses fuisse videatur; ac proinde testamentum istud prolixius (nam in breviori non exstat alterutrius mentio) etiam ex hoc capite suspectum haberi debeat.
[258] Rursum alteram Remigio ut conditori suo ecclesiam adscribit S. Hericus vel Heiricus in libris Miraculorum S. Germani Autissiodorensis, [Non satis etiam certum est, an ecclesia S. Germani] quos anno 876 vel sequenti Carolo Calvo augusto dicavit, editosque apud nos habes ad diem XXXI Julii. Libri 1 caput 6 ibidem sic incipit: Sanctissimus & in optimis quibusque præclarus Remigius Remorum pontifex pretiosus, honore Germani beatissimi, in loco, in quo sepeliri decreverat, quique ab urbe Remensi milliario ferme distat, propria manu, ut vetustissima testamenti ejus pandit auctoritas, extruxit basilicam. Hæc ut antiquitate longæva, ita quoque miraculorum (S. Germani) perstat splendore clarissima &c. De hac ecclesia silet denuo testamentum brevius, sed in prolixiori Remigius ait: Ecclesiæ S. Germani, quam ipse in solo Remensi ædificavi (lego) solidos duos. Hocne, an aliud quodpiam S. Remigii testamentum hic laudaverit Hericus, dubitari potest, quia nusquam legi, sanctum Præsulem in ecclesia S. Germani sepeliri umquam voluisse; imo in editis diserte dicitur sepulturam suam in ecclesia sanctorum martyrum Timothei & Apollinaris elegisse.
[259] Asserenti Herico credimus quidem, ejus tempore exstitisse in agro Remensi aliquam S. Germani ecclesiam miraculis celebrem; [in solo Remensi ab eodem fuerit ædificata.] sed illam a S. Remigio exstructam fuisse, ex sola fide testamenti, quod citat, non possumus pro certo habere; dum de eadem altum tacet Hincmarus, qui eodem tempore Remis, quo Hericus Autissiodori, floruit, quemque tanto minus ea res latere potuit, quod ejusdem civitatis archiepiscopus esset, & S. Remigii gesta studiose conquisita scriberet. Par est de eadem apud Flodoardum silentium, quamque obscura fuerit deinde apud Remenses illius memoria, colligere etiam licet ex Marloto, qui lib. 1, cap. 30 recensens ecclesias Remenses, quæ in prolixiori testamento nominantur, de hac tantum inquit: Pars illius a quibusdam creditur esse oratorium illud, quod adjacet ecclesiæ S. Remigii ad latus versus Meridiem, seu sacellum S. Marculfi.
[Annotata]
* i. e. Matronam
* al. quod
* al. miserendo
§ XV. Discutitur geminum S. Remigii testamentum, & pro Breviori contra prolixius pronuntiatur.
[Hincmarus promisit Sancti Testamentum post Vitam dare,] Inquirendum tandem est, quanti valeant Testamenta, quæ S. Remigii nomine edita circumferuntur, & quorum unum breve est, aliud multo prolixius. Hincmarus in Vita edenda mortem Sancti narraturus, secundum partitionem meam cap. 8 ista præmisit: Post præmissas & alias virtutes, quas Dominus per hunc Sanctum suum operari dignatus est, gemitus & suspiria illius exaudiens … revelavit ei Dominus, consolans illum, imminere diem obitus sui. Qua de re secundum sacros canones testamentum rerum suarum condidit, ad hereditatem illam festinans, de qua propheta dicit: “Cum dederit dilectis suis somnum, hæc hereditas Domini.” Ac rursus post aliqua interjecta sic prosecutus Hincmarus est: Condito siquidem testamento, cujus textum ad exemplum episcoporum nostri & futuri temporis, qui illud legere voluerint, huic Opusculo subjungere utile duximus … oculorum corporalium lumine aliquandiu est privatus. Reipsa in codice nostro, ex quo Vitam dabo, eidem Vitæ subjunctum est cum hoc titulo litteris miniis exarato: Sequitur exemplar Testamenti beati Remigii.
[261] [post quam tam in codice nostro, quam in multis Remensibus] Tum additum est monitum Hincmari litteris, ut cetera nigris, de valore solidorum, de quibus in eodem testamento crebra est mentio, quale hic subdo. Exemplar Testamenti a beato Remigio conditi, in quo lector attendat, quod solidorum quantitas numero quadraginta denariorum computatur, sicut tunc solidi agebantur, & in Francorum lege Salica continetur, & generaliter in solutione usque ad tempora magni Karoli perduravit, velut in ejus Capitulis invenitur. Mox incipit testamentum: In nomine Patris & Filii & Spiritus sancti amen. Ego Remigius episcopus civitatis Remorum, sacerdotii compos, testamentum meum condidi &c. Præter hoc & aliud exemplar habemus ex similis quidem Vitæ apographo, sed ignoto mihi codice descriptum, collatumque cum Ms. monasterii Bonifontis, Ordinis Cisterciensis in diœcesi Remensi, prout illud Bollandus noster olim communicavit cum Joanne Jacobo Chifletio, & ab hoc typis editum exstat in nova Disquisitione de Ampulla Remensi. At undecumque acceptum fuerit istud apographum, vel simillimum vel idem est cum eo, quod ex codice Musei nostri mox laudavi; Bonofontanum autem non nisi aliquot vocibus ab utroque discrepat. A Chifletio editum Philippus Labbeus tom. 1 Bibliothecæ Mss. recudit, aliquot mendis inde sublatis ope sanioris codicis, ut ibidem loquitur.
[262] [exstat Testamentum breve, quale Flodoardus habuit,] Simillimum quoque est, quod Marlotus tom. 1 Historiæ Remensis lib. 2, cap. XI prelo vulgavit ex Mss. codicibus abbatiarum SS. Remigii, Nicasii & Theodorici prope Remos, & de quo ad rem nostram hæc annotavit: Brevius S. Remigii Testamentum, neglectum ab aliis, hic reponendum duxi, quod in pluribus Mss., iisque magnæ antiquitatis, exstet apud nos sub finem Operis, vitam ac miracula prædicti Remigii complectentis, ab Hincmaro studiose collecti, nulla in eisdem prolixioris Testamenti facta mentione: quod mirum videri potest, cum solum hoc (prolixius) a multis editum sit. Ejusdem brevioris exemplar habuisse Flodoardum, convincitur ex ipsius Historiæ Remensis lib. 1, cap. 23, in quo eosdem, nec alios, legatarios nominat, qui in illo recensentur; eosdem quoque tantum memorat subscriptos, qui eidem leguntur subscripsisse; de posterioribus sic inquiens: Sed & laici clarissimi nonnulli renitebant viri, quorum Pappolus, Eulodius, Eusebius, Rusticolus, Eutropius & Dauveus privatis beati Viri rebus interfuerunt, & ipsius Testamento subscribentes, nomina propria subdiderunt. Vide Testamentum infra edendum: nam in prolixiori multi præterea episcopi subscripti notantur.
[263] [quodque editum eruditis passim merito placuit;] Porro simul ac Testamentum hoc brevius primo a Chifletio, cui Bollandus dederat, ac deinde etiam ab aliis, quos dixi, typis vulgatum apparuit, passim placuit eruditis, qui aliud prolixius, quod hactenus editum fuerat, inter supposititia vel interpolata ablegaverant. Certe brevius pro genuino admisere Cointius in Annalibus Francorum ad annum Christi 533, num. 50, Antonius Pagius in Critica Cardinalis Baronii ad annum 514 num. 9, & iterum ad annum 541 num. XI, Natalis Alexander tom. 5 Historiæ Ecclesiasticæ Sæc. VI, cap. 4 art. 3, & Joannes Longuevallius in Historia ecclesiæ Gallicanæ tom. 2, pag. 392. Contra Adrianus Bailletus in S. Remigio ad hunc diem, Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 3, pag. 160, aliique nonnulli maluerunt illud de interpolatione aliove de vitio suspectum habere. Quid sibi in eo præcipue displicuerit, non edicunt; sed displicere potuit, quod cum nullam temporis notam præferat, nihilominus in calce legatur: Actum Remis die & consule suprascripto. Fateor, hinc omnino dicendum est, non integrum ad nos pervenisse.
[264] Verum hæc mutilatio facile fieri potuit vel ex ipsius autographi, [sed non omni ex parte integrum est. Circumfertur & aliud] plus quam trium seculorum usque ad Hincmarum lapsu detriti vitio, vel ex ejusdem Hincmari, aut, qui hunc primus descripsit, librarii oscitantia vel festinatione; similique ex causa potuere voces aliquot in eodem omitti, addi, vel paululum immutari; quod equidem libens concessero. Nihil tamen in toto textu præterea reperio, quod pro Testamento illo in suspicionem falsi vocando satis solidum argumentum suggerat. Quapropter illud una cum codicillo, quem pro sumptibus sepulturæ suæ eidem adjecit, ex fide Hincmari studioso lectori exhibebo post finem Vitæ, quia, cum variis annotatis indigeat, commode hic dari non potest. Antequam hoc typis editum esset, ex supra dictis prodierat aliud longe auctius, a Barnaba Brissonio lib. 7 de Formulis & solemnibus populi Romani verbis excusum ex Mss. ecclesiæ Remensis. Exstat item in Flodoardi Historia ejusdem ecclesiæ lib. 1, cap. 18, prout hæc primo ab erudito Jacobo Sirmondo anno 1611, ac deinde a Georgio Colvenerio anno 1617 in lucem data est.
[265] Tertium hoc fuisset S. Remigii testamentum: nam Sanctus sic in eo loquens exhibetur: [multo prolixius, quod nec in tot, nec in tam antiquis Mss. reperiri,] Neque ei duo priora testamenta, primum quidem, quod ante quatuordecim, & alterum, quod ante septem condidi annos, obsistere, obviare, aut ullatenus nocere poterunt; eo quod, quidquid in ipsis continebatur, in præsentia fratrum meorum hic inserta, &, quæ deerant, adjuncta; insuper & quæ Dominus mihi largiri in postmodum dignatus est, superaddita noscuntur. Eidem præter prædictos sex viros laicos subscripsisse leguntur episcopi sex, nimirum Vedastus, Genebaudus, Medardus, Lupus, Benedictus, Eulogius, atque insuper presbyteri tres, Agricola, Theodonius & Celsinus. Marlotus postquam verbis num. 262 datis dixerat, Testamentum brevius exstare in pluribus Mss., iisque magnæ antiquitatis … sub finem Operis, vitam ac miracula prædicti Remigii complectentis &c; de prolixiori sic ibidem disserit: Fateor equidem, prolixius quoque Testamentum cum Breviori a me repertum in aliquot Mss.; at non eadem fide. Nam brevius immediate sequitur, ut debet (nempe quia ita promiserat Hincmarus) Opusculum Hincmari; prolixius vero inter Miscellanea rejicitur, ut aliunde excerptum, & recentiori admodum charactere, ita ut cum Hincmari Opere nihil commune habeat.
[266] Cum vero Frodoardi autographum nancisci non potuerim, forte quod ablatum sit, ut fertur, ab ecclesia Remensi, satis deprehendi non potest, an revera prolixius, quod deest in melioris notæ codicibus, [observavit Marlotus, variisque rationibus ostendit,] Vitæ S. Remigii insertum sit a Frodoardo post caput XVII libri 1, vel aslutum, aut certe a recentioribus pro breviori suppositum. Equidem merito quis suspicari posset, aliud nullum ab Hincmaro cognitum testamentum præter brevius a nobis evulgatum, quodque Operi suo subjecisse testatur… At cum brevius tantum subjunxerit ex Mss., quæ restant, quis dicat aliud agnovisse? Pergit deinde duplici alia ratione probare, prolixius Hincmaro aut penitus ignotum fuisse, aut certe tam sublestæ fidei visum, ut omnino negligendum crederet. Probat id primo, quod, cum prolixius fere omnia præclariora S. Remigii gesta contineat, non fuisset opus Hincmaro pro illius Vita scribenda ad fragmenta membranarum schedulasque & traditionem recurrere, sicut sibi opus fuisse, in Præfatione conqueritur; nec prætermisisset aliqua, quæ in eodem testamento præterea leguntur; quæque omnia maximam fidem ex ipsius Sancti testamento invenissent.
[267] [illud Hincmaro Flodoardoque vel ignotam,] Alterum ipsius argumentum petitur ex ejusdem Hincmari silentio, non solum in Vita, ut dictum est, sed etiam in aliis Opusculis suis, in quibus ad confirmanda sua de primatu ecclesiæ Remensis, de jure increpandi reges, de invasoribus bonorum ecclesiasticorum ceterisque hujusmodi asserta maxime opportunum illi fuisset istud testamentum citare. Unde (ita post pauca ibidem concludit Marlotus) si quando illud designare videatur in quibusdam epistolis, quarum fragmenta citantur a Frodoardo, id adeo obscure & obiter, ut satis innotescat, non habuisse pro authentico. Hactenus de Hincmaro; de Flodoardo quoque ibidem sic disputat: Sed & a Frodoardo non magni existimatum, ex hoc augurari licet, quod trium testamentorum a Remigio conditorum non meminerit (ut nec ipse Hincmarus) quod nullibi, si prædictum caput XVII libri 1 exceperis (in quo tantum dicitur “Rerum suarum condidit testamentum”) de eo mentionem faciat. Exempla legentibus passim obvia sunt (libro 1 præsertim) cum de ecclesia S. Xysti loquitur (ubi & quiescit) Remigium ei aliquid legasse, tacet; quod tamen in prolixiori testamento fecisse legitur. De ecclesia quoque S. Agricolæ disserens cap. 6, ubi scitu digna, quæ sunt in prolixiori testamento, silet; quæ desunt in breviori.
[268] [vel sublestæ fidei visum fuisse;] Item de ecclesia S. Timothei testamentum quidem & Appendicem, quibus B. Remigius legat ei duodecim solidos ad cameram faciendam & missorium argenteum; quia sunt in breviori; at quatuor solidos, eidem ecclesiæ pariter ab eo legatos, & in prolixiori recensitos, non retulit. Denique cap. XXV agens de discipulis S. Remigii, & viris clarissimis, qui testamento subscripserunt, hos tantum nominat, qui in breviori recensentur; prætermissis scilicet episcopis sex tribusque presbyteris, quos prolixiori testamento subscriptos legi diximus. Adde, quod nec illustrem illam sanctitate ac miraculis virginem Genovefam, nec S. Clodoaldum, Clodovei regis nepotem, inter sancti Præsulis discipulos memoraverit, quamvis illa in eodem prolixiori testamento ejusdem Sancti carissima filia & soror vocetur, & Remensem ecclesiam sæpissime visitare solita fuisse dicatur; iste autem puer sanctissimus & unanimus mihi ab eodem ibidem appelletur; de utroque silente breviori. Hæc mihi quidem sufficere videntur, ut quilibet prudenter statuat; primo, testamentum prolixius vel ignotum fuisse Hincmaro vel admodum sublestæ fidei visum, quale revera esse videbimus: secundo dubitari posse, an caput 18 libri 1 Historiæ Remensis, in quo istud recensetur, vere Flodoardi sit, eidemque substituendum non sit testamentum illud brevius.
[269] Verumtamen ne credam, istud prolixius utrique scriptori plane ignotum fuisse, [quod postremum verisimilius apparet] obstant fragmenta illa epistolarum ejusdem Hincmari, quorum mox facta mentio est, quæque Marlotus deinde in subsidium vocavit pro prolixiori vendicando. Flodoardus lib. 3, cap. 26 tractans de epistolis ab Hincmaro ad varias illustres personas datis pag. 515 editionis Colvenerii, scribit, illum in epistola ad Nantarium amicum suum negasse, se umquam concessisse vel concessurum esse, ut coloni rerum ecclesiæ Remensis in pago Wormaciensi ad operam suam aliis impendendam constringerentur, aut venatores alieni ibidem aliquod tempus manerent, atque hanc dedisse rationem: Quoniam sui antecessores hoc facere non sunt aufi; quia S. Remigius cum grandi maledictione vel interminatione hoc fieri vetuerit. Pag. 517 & sequenti dicitur Hincmarus de rebus ecclesiæ suæ in Provincia sitis Gerardo comiti rescripsisse, sese eas nulli umquam in beneficium daturum; quia, ut inquit, S. Remigius hoc in suo testamento terribiliter contradixit. Ibidem pag. 527 laudatus præsul traditur Bernardo comiti Tolosano, propinquo suo, petenti, ut quædam ecclesiæ Remensis bona in Aquitania posita ad usum fructum sibi concederet, abnuisse, quia non audeat propter testamentum S. Remigii, quod id omnino fieri prohibuit. Denique pag. 533 idem episcopus negasse narratur, se umquam permissurum, ut quis ecclesiæ suæ bona detineat, & rationem hanc denuo allegasse: Propter alligationes, quas S. Remigius in testamento suo disposuit.
[270] In eodem libro cap. 4 recitatur diploma Caroli Calvi regis, [propter aliquot textus Flodoardi.] per quod hic varias possessiones & inter has Sparnacum, Juliacum & Culmisciacum, ecclesiæ Remensi, rogante Hincmaro, restituens, ita loquitur: Et ut in calce omnia concludamus, quicquid ex eodem episcopatu, quando de manu Fulconis illum recepimus, alicui præstito beneficio concessimus, per hanc nostræ confirmationis auctoritatem, inspecto coram cœtu fidelium nostrorum, tam ecclesiastici quam laicalis ordinis, testamento sancti Remigii, præsentialiter casæ S. Mariæ & S. Remigii atque Hincmaro archiepiscopo cum omni integritate reddimus &c. Jam vero nulla ejusmodi maledictio sive interminatio adversus eos, qui res ecclesiasticas laicis concessuri essent, nulla etiam e tribus villis a Carolo Calvo nominatim expressis, in testamento breviori legitur; leguntur autem tam hæ quam illæ in prolixiori, adeo ut omnino dicendum sit, Hincmaro notum fuisse testamentum prolixius, eumdemque illo aliquando usum esse, dum necessitas postularet; vel certe brevius, quale nunc exstat, aliqua sui parte esse mutilatum; prout constat, hoc saltem non omni ex parte integrum esse ex dictis num. 263 & sequenti. Cui hæc suspicio placet, is supra observatum Hincmari ac Flodoardi silentium facile conciliabit cum locis hic in contrarium adductis.
[271] Utut tamen hæc se habeant, in illo ipso prolixiori testamento non obscura suppositionis indicia eruditis neotericis merito displicuerunt, [Recensentur aliqua manifesta suppositionis indicia,] quorum hæc summa est. In eo occurrunt vocabula Austria, Neustria & archiepiscopus, quæ tunc temporis Gallis inusitata fuere. Sanctus rerum ecclesiasticarum pervasoribus pœnas interminans inter alia sic loquitur: Generi tantummodo regio, quod ad honorem sanctæ Ecclesiæ & defensionem una cum fratribus meis & coëpiscopis omnibus Germaniæ, Galliæ atque Neustriæ in regiæ majestatis culmen perpetuo regnaturum statuens elegi, baptizavi, a fonte sacro suscepi, donoque septiformis Spiritus consignavi, & per ejusdem sacri chrismatis unctionem ordinato in regem parcens, statuo &c. Negant autem ullum e Francorum regibus ante Pippinum sacra unctione inauguratum regem esse. Deinde quid sibi vult ista ad regiæ majestatis culmen per S. Remigium & coëpiscopos ejus electio? cum Clodoveus armis, filii autem ejus ex hereditate paterna regnum in Gallia obtinuerint. Pergit ibidem S. Remigius & successoribus suis cum gravissima comminatione injungit munus reges, si a vera religione deflexerint, aut ecclesiastica bona occupaverint, increpandi, & si contumaces fuerint, publice excommunicandi, quod ab illius temporis usu in Galliis prorsus alienum reputatur.
[272] [propter quæ testamentum illud prolixius] Successoribus item suis potestatem attribuit metropolitas Galliæ ad concilia convocandi; quam potestatem negant tunc alteri fuisse, quam qui vicariatu Sedis Apostolicæ fungeretur; vicariatum autem aiunt S. Remigio quidem concessum fuisse, non tamen ut ad ejusdem successores transmitteretur. Gesta quoque sua & miracula sic memorat, ut, si non jactitasse, saltem minus modeste recensuisse possit videri. Ad hæc in breviori testamento (quod certe omnium primum fuisset, cum in hoc nulla de priori fiat mentio) dicitur legasse Ambrosium puerum, Leudocharium puerum, & quamdam parvulam Fedamiæ & Melani filiam; liberamque fore constituerat filiolam parvulam Flavarasenam; quæ omnia iisdem verbis repetuntur in prolixiori; quasi isti pueri puellæque post annos quatuordecim, inter primum postremumque testamentum intermedios, nondum adolevissent. Rursum in breviori sanctus Præsul vas argenteum, a rege Clodoveo olim sibi donatum, ecclesiæ suæ legans, jubet ex eo turriculum & imaginatum calicem fabricari; subditque: Quod faciam per me, si habuero spatium vitæ. Post hæc vixisset usque ad postremum testamentum annis quatuordecim, atque adeo sat longo tempore, ut ista commode fieri potuissent; sed nihilominus eadem in prolixiori denuo leguntur, paucis verbis mutatis adjectisque, & vase aureo pro argenteo in aliquot exemplaribus substituto.
[273] [ab eruditis neotericis passim rejicitur,] Addo & aliud certæ suppositionis argumentum. S. Remigius in eodem prolixiori testamento hæc ait: Duodeciacus vero, sicut a Clodowaldo, nobilissimæ indolis puero confirmatum est, tibi hæres mea (ecclesia Remensis) perpetualiter famuletur. Rursum de possessionibus a rege Clodoveo ante & post baptismum suum ecclesiæ Remensi donatis ita loquitur: Neque prius de regno ejus, quantum passus est pedis, ecclesiæ Remorum jungere volui, donec, ut hoc omnibus ecclesiis adimpleret, obtinui; neque post ejus baptismum, nisi Codiciacum & Juliacum, super quibus jam dictus puer sanctissimus & unanimus mihi Clodowaldus, & incolæ loci illius multiplicibus xeniis gravati, obnixe deprecantes, quod regi debebant, ecclesiæ meæ solvendum, me petere compulerunt. Quod idem piissimus rex & gratanter accipiens, promptissima voluntate largitus est. Puer, de quo hic, fuit S. Clodoaldus, Chlodomeris regis filius, Clodovei sanctæque Chrothildis nepos, qui post patris sui in bello Burgundico necem communi duorum fratrum suorum cædi ereptus, ac postea sponte sua attonsus, juri, quod ad paternum regnum habebat, cessit, & presbyter factus sancte obiit, cujus gesta illustrata in Opere nostro sunt ad diem VII Septembris.
[274] Hic ergo, si prolixiori testamento credimus, donationem villæ Duodeciaci S. Remigio viventi confirmavit, [& revera pro supposititio seu interpolato habendum est.] eidemque unanimus fuit, atque alteram donationem in Codiciaco & Juliaco fecit, vivente ac consentiente avo suo Clodoveo. Primum improbabile esse, ostensum est in Commentario ejusdem Vitæ prævio § 2, quod S. Clodoaldus tantummodo decennis circiter esse potuerit, moriente Remigio; nec tantillæ ætatis pueri hujusmodi donationes facere soleant, neque ipse tunc haberet, quas sic faceret. Alterum etiam manifestius falsum est: nam si Clodoaldus circiter decennis dumtaxat fuerit circa annum 532, quando S. Remigius obiit, qua ratione potuerit idem ipse, vivo avo suo Clodoveo, id est, non post annum 511, sive annis circiter viginti & uno ante ejusdem sancti Præsulis obitum ista fecisse? Nimirum hæc anachronismum continent, qui S. Remigio, utique sanæ mentis viro, testamentum suum condenti, attribui nequit. Mitto plura; quia jam dicta abunde sufficiunt, ut cum supra laudatis criticis, Cointio, Pagio, Natali Alexandro, Longuevallio, aliisque passim prolixius istud testamentum pro supposititio cogar agnoscere.
[275] Marlotus tamen loco superius citato in utramque partem disputans, [Laudatus Marlotus persuadere conatus est,] & ad objecta argumenta ægre respondens, sic tandem conclusit: Ut breviter & ingenue dicam, quod sentio, arbitror, nequaquam illa duo (brevius ac prolixius) distinguenda esse testamenta, quasi brevius multos annos alterum præcesserit; sed hæc a Remigio ultimo morbo laborante (successive tamen) condita: brevius primo a notariis exceptum est, cui viri consulares a Frodoardo recensiti subscripsere. At cum provinciales episcopi Remos de more Archiepiscopum visitaturi advenissent, addita sunt, quæ deesse videbantur in breviori, vel Testatoris genio, ut sæpe fit, novis rebus in mentem occurrentibus, aut ipsis eidem suggerentibus episcopis, qui prolixiori testamento subscripserunt. Censuit igitur, duo priora testamenta, quorum primum ab annis quatuordecim, secundum ab annis septem condita fuisse in prolixiori dicuntur, ambo diversa esse ab eo, quod brevius appellamus. Fateor, hac ratione tolli difficultates, quas num. 272 a parvulorum ætate ac turriculo caliceque faciendis objeci; sed cetera perstant argumenta in oppositum, quæ Marlotus enervare frustra nisus est ratiociniis, quæ nil opus est hic referre, cum non urgeant, & apud ipsum legi possint.
[276] Præterea mirum profecto videri debet, ea, [utramque genuinum esse; quod refellitur,] quæ breviori testamento paulo post vel ex Testatoris genio, vel suggerentibus episcopis, addita vult, ea sola prædictis omnibus difficultatibus obnoxia esse. Mirum etiam est, utrique testamento eumdem codicillum adjectum legi his verbis: Post conditum testamentum, immo signatum, occurrit sensibus meis, ut basilicæ domnorum martyrum Timothei & Apollinaris missorium argenteum sex librarum ibi deputem, ut ex eo sedes futura meorum ossium componatur. Cur enim sanctus Testator hæc non æque ac alia, quæ vel ipsi in mentem occurrerant, vel ab episcopis suggesta fuerant, testamento prolixiori inseruit? Cur item ab utroque abest dies mensis & nomen consulis, & nihilominus utrumque signatum est: Actum, vel Peractum Remis die & consule suprascripto vel supradicto? Horum ratio facile apparet, si additamena ista post S. Remigii tempora facta dicamus ab interpolatore, qui brevioris testamenti nactus exemplar, in quo æque ac in eo, quod hactenus superest, nomen consulis diesque mensis desiderabantur, satis habuit eidem multa inserere & subscribentium nomina augere, ceteraque, prout invenerat, relinquere.
[277] [concluditurque, prolixius inepti interpolatoris esse.] Ne vero quis contra suspicetur, brevius ex prolixiori potius contractum esse, obstant in primis, quæ in additamentis illis ab ævo & tempore S. Remigii aliena esse observavi: at si quis veterum satis criticus isthæc in breviori testamento propterea studiose omisisse dicatur, cur prætermisisset etiam alia quædam alioqui scitu digna, nec similibus difficultatibus obnoxia, nominaque episcoporum ac presbyterorum, quæ prolixiori subscripta leguntur? Obstat insuper, quod brevius, non prolixius, in pluribus magnæ antiquitatis Mss. codicibus proxime subdatur Vitæ S. Remigii, uti Hincmarus promiserat, quodque hic item breviori usus sit in eadem Vita scribenda, ita ut prolixius, si non ignorasse, certe neglexisse dicendus sit, licet alias opportunum ei fuisset prolixius adhibere. Vide dicta superius. Sunt, qui additamenta ista seu interpolationes factas putant tempore Caroli Martelli, huncque illis prolixioris testamenti verbis designari: Princeps ille, quicunque fuerit, moneatur … tandemque si … incorrigibilis contumaciæ spiritum non deposuerit, … elogium segregationis a corpore Christi ab omnibus ei porrigatur. Illorum ratio est, quod ista ibidem decernantur in bonorum Ecclesiæ invasores, & aliunde constet, Carolum Martellum bellis implicitum multa hujusmodi bona militibus suis in stipendia concessisse. At quocumque demum tempore ista interpolatio facta sit, inepta est, & seipsam prodit.
[278] [Ejusdem scripta, a S. Sidonio laudata, perierunt:] Hac occasione etiam aliquid de ejusdem sancti Archipræsulis ingenii fœtibus dicamus. De insigni illius eloquentia egimus § 5 ex SS. Sidonio Apollinare & Gregorio Turonensi, ex quorum primo constat, illum Declamationes scripsisse. Neque paucas hasce fuisse, docet ibidem laudatus Sidonius, dum de iis, quas ad manus suas felici casu venisse ait, ipsi S. Remigio scripsit: Quidam ab Arvernis Belgicam petens … postquam Remos advenerat, scribam tuum, seu bibliopolam … copiosissimo, velis, nolis, Declamationum tuarum schedio emunxit. Qui redux nobis atque oppido gloriabundus, quippe perceptis tot voluminibus; quicquid detulerat … pro munere ingessit. Quanti vero ipse aliique, quibuscum easdem perlegerat, illas æstimaret, ibidem sic indicavit: Omnium assensu pronuntiatum, pauca nunc posse similia dictari: ac rursum, postquam hujus suæ sententiæ rationem reddiderat, subjunxit: Quid plura? Non extat ad præsens vivi hominis oratio, quam peritia tua non, sine labore, transgredi queat ac supervadere. Vide plura ibidem. Easdem forte etiam legit S. Gregorius Turonensis, quo teste in lib. 2 Historiæ Francorum cap. 31, fuit S. Remigius episcopus egregiæ scientiæ, & rhetoricis adprime imbutus studiis. Verum hæ Declamationes vel latent, vel potius dudum perierunt, ac verisimiliter jam perierant seculis X & IX, cum nec Flodoardus nec Hincmarus de iisdem meminerit.
[279] Joannes Baptista Villalpandus, Societatis Jesu theologus, Commentariis suis in Ezechiëlem prophetam erudito orbi notissimus, Romæ anno 1596 edidit sub nomine S. Remigii Remensis episcopi Explanationes in Epistolas S. Pauli, [Explanationes in Epistolas S. Pauli non sunt illius.] acceptas ex codice seculi XI, qui in Romano monasterio S. Cæciliæ trans Tiberim servabatur. Idem Opus deinde recusum Moguntiæ est anno 1614, exstatque etiam in Bibliotheca Patrum Lugdunensi. Verum hasce Explanationes hujus sancti Archiepiscopi non esse, nunc in confesso est, ut videri potest tum apud alios, tum apud Philippum Labbeum in Dissertationibus philologicis de Scriptoribus ecclesiasticis tom. 2 in Remigio Autissiodorensi pag. 285 & sequentibus. In Romano Breviario ad Kalendas Octobris in lectione de S. Remigio nostro legitur: Multos interpretatus est divinæ Scripturæ libros, quod an ex certo veterum testimonio, an solum ex conjectura, ex S. Sidonii Apollinaris epistola concepta, dictum sit, alii judicent; at certe nihil tale modo exstare noscitur.
[280] Solæ ergo supersunt sancti Francorum Apostoli epistolæ quatuor, [Ex Remigii scriptis tantum supersunt epistolæ quatuor.] quarum duæ scriptæ sunt ad regem Clodoveum; ex duabus reliquis una ad Falconem episcopum Trajectensem, altera ad tres episcopos, Heraclium, Leonem ac Theodosium. Duas primas in hoc Commentario dedi § 10, ultimas § 13. Ceterum dum Casimirus Oudinus in Commentario de Scriptoribus ecclesiasticis tom. 1 col. 1290 inter S. Remigii Remensis epistolas unam ad Hormisdam Papam exstare, ait, in Collectionibus Conciliorum, Sirmondi, Labbei &c, hallucinatus est, & Hormisdæ Papæ ad Remigium debuit dicere: quamquam & hanc Hormisdæ non esse, sed forte Anastasii II, aut S. Symmachi, ostendimus § XI.
§ XVI. Beatus Sancti obitus, & sepultura in ecclesiola S. Christophori, quæ miraculis illustrata in insignem abbatiam excrevit: prima sacri corporis translatio, intra eamdem ecclesiam amplificatam facta.
Fortunatus in Vita primo loco edenda, num. 9 S. Remigii obitum sic paucis exposuit: Inter hujusmodi igitur virtutum suarum insignia elegit B. Remigius, athleta Christi, transitum letiferi soporis excipiens, procellas mundi, senio jam urgente, deserere, & ad portum cælestis habitaculi pervenire. Post cujus vero obitum tanta ad sui corporis patrocinia fidelibus remedia tribuuntur, & solis agnoscitur vivere meritis, qui tantis fulsit exemplis. Hincmarus in Vita cap. 8 addit, illum ad cælestem patriam suspirantem, de propinqua morte divinitus monitum, condito testamento, aliquanto tempore ex divino beneplacito oculorum luce privatum vixisse, eaque demum recepta post Missarum celebrationem Idus Januarias, id est, Idibus Januariis feliciter in Domino obiisse, postquam per viginti & duos annos in clericali ordine, in episcopatu vero septuaginta quatuor continentissime ac religiosissime fidelis Servus ac prudens Domino ministravit, nonagesimo sexto ætatis suæ anno. De hisce omnibus epochis abunde egi § 4, ubi ostendi, Sanctum natum videri circa annum 436, ordinatum episcopum circa 458, ac denique feliciter mortuum circa 532, Idibus Januarii; quæ ibidem latius legi possunt. Subditur hic apud Hincmarum sanctissimi Viri, de Francis Gallisque optime meriti, elogium, ac mox ad ejusdem sepulturam proceditur.
[282] [Sancti corpus, sepultura alibi frustra tentata.] Desideraverat sanctus Præsul in ecclesia sanctorum martyrum Timothei & Apollinaris sepeliri, eamque voluntatem suam per codicillum testamento adjectum indicaverat; verum aliter volente Deo, non in hac, sed in exigua S. Christophori, extra urbem tunc sita, ecclesia humatus fuit. Rem, ut gesta est, exposuit Hincmarus ibidem num. 115 & sequenti, & post illum Flodoardus lib. 1, cap. 17, ubi præterea vetus monumentum seu inscriptionem suo tempore ibidem exstantem recensuit. Flodoardi verba accipe. Cum vero funus ipsius sanctissimum deferretur ad sepulturam, sanctorum martyrum Timothei & Apollinaris in ecclesia præparatam, ita feretrum in medio vico est aggravatum, ut nullo modo posset, hominibus quantumlibet annitentibus, amoveri. Stupefactis omnibus, Deique misericordiam postulantibus, dignaretur ostendere, quo in loco Sancti sui vellet recondi corpus, designant ad basilicam præfatorum martyrum; nec feretrum movere possunt. Proponunt ad ecclesiam S. Nicasii; nec capulum valet attolli. Decernunt ad ædem SS. Sixti & Sinicii; nec sic potest moveri. Tandem coacti; quoniam parva supererat ecclesia in honore B. Christophori martyris, & nullius propalati corpus servabatur in ea Sancti, circumjacentibus tamen atriis, ecclesiæ cœmeterium ferebatur ex antiquo Remensis; petierunt, ut Dominus declararet, utrumnam in eadem ecclesiola pignus illud sacratissimum reponi decerneret.
[283] [humatur in ecclesiola S. Christophori, ubi mox claret miraculis] Ad quæ vota tanta facilitate loculum levant, ut nullum portantes onus sentirent. Recondita sunt autem reverentissimi Patris hujus membra in hac ecclesiola, divina moderante dispositione, in loco, ubi nunc habetur altare beatæ virginis Genovefæ. Ubi vero feretrum constat ipsius aggravatum, multa feruntur ostensa miracula postmodum. Hic etiam Crux exstat abinde posita, columnæ monimentis his insignitæ præfixa: “Cum transisset ex hoc mundo ad cælestem patriam præsul magnus beatus Remigius, huc a plebe sancta digne delatus est, corpore in ecclesia condendus Timothei martyris. Tunc hoc loco moram fecit, nec moveri potuit, donec, quo locandus esset, revelavit Dominus: ubi nunc, favente Christo, præpollet virtutibus, præstans hic Deo devotis apta beneficia, cæcis visum, claudis gressum & ægris remedium. Igitur profusis votis exoremus Dominum, veniam ut delictorum piis ejus precibus mereamur, & cælorum gaudia. Sancte Remigi, confessor pretiose Domini, Adeloldi quoque tui miserere famuli.” De Cruce eo loci pro monumento posita etiam meminit Hincmarus, at non de inscriptione; sive quod hæc hujus tempore ibi non exstaret, sive quod eamdem quacumque alia de causa prætermiserit: Adeloldus autem ille cetera mihi ignotus est.
[284] [Proponitur censura Castellani,] Claudius Castellanus Parisiensis canonicus in Notis ad Martyrologium Romanum Gallice versum auctumque, ad diem XIII Januarii, qua S. Remigii obitum recte consignavit, scribit, Flodoardum ista ex vulgi rumore tradidisse, suamque de hisce censuram verbis, ut cetera, Gallicis, sic exponit. Ex S. Gregorio Turonensi habemus, hujus tempore festum S. Remigii celebrari solitum initio Octobris; ex quo credibile est, corpus ejus jam tum fuisse translatum, forte ex ecclesia S. Timothei (in qua illum sepeliri voluisse, discimus ex ejusdem codicillo) ad ecclesiam S. Christophori, quæ nomen Sancti Remigii ab eodem post accepit. Neque huic opinioni opponenda est historia, quales sunt corporum aggravatorum, quas pro tot aliis sacris corporibus commentas novimus; atque hæc verisimiliter illa est translatio, quam memorat Flodoardus cap. 18 Historiæ suæ Remensis, quamvis illam velut de uno tantummodo in alium ecclesiæ S. Christophori locum non diu post ejusdem obitum Kalendis Octobris factam esse significet. Censuit igitur Castellanus, corpus S. Remigii in ecclesia SS. Timothei & Apollinaris, quod in codicillo mandaverat, primo sepultum ac paulo post ad ecclesiam S. Christophori translatum fuisse; Flodoardi vero his contraria asserta ad fabulas amandanda esse: quæ censura quanti valeat, videamus.
[285] Fallitur Castellanus, dum ait, Flodoardum ista ex vulgi rumore accepisse; [isthæc ad fabulas amandantis,] accepit enim ex Vita S. Remigii toto seculo ante ab Hincmaro scripta, quam adi num. 115 & sequenti. Unde eadem didicerit Hincmarus, incompertum est; sed non propterea ad solum vulgi rumorem recurrendum est. At enim, inquies, quorsum sanctissimi Viri suprema voluntas, in codicillo indicata, divinitus impedita fuisset? Respondeo, etsi sæpe lateant divina judicia, hanc ab utroque scriptore non omnino ineptam rationem allegari, ne, si in SS. Timothei & Apollinaris ecclesia tumulatus esset, miracula in illius gratiam a Deo ibidem facta, duobus illis martyribus, quorum corpora miraculis clara ibi quiescebant, adscriberentur; cujus rei nullum periculum erat in ecclesia S. Christophori, in qua observant, nullius Sancti corpus tunc asservatum fuisse. At vero si S. Remigius in ecclesia SS. Timothei & Appollinaris, ut jusserat, primo fuerit tumulatus, cur paulo post, ut Castellanus censuit, ex hac in ecclesiam S. Christophori contra expressam voluntatem illius fuit translatus?
[286] An ut decentius reponeretur? Sed hoc ipsum fieri poterat in eadem, [sed sine solidis argumentis.] in qua sepultus fuerat, S. Christophori ecclesia; quod & revera factum esse, laudati Hincmarus in Vita num. 120, ac Flodoardus infra num. 297 referendus affirmant. Uterque etiam pro se laudat rei gestæ monumentum Remis erectum, quod saltem antiquum fuisse, apparet ex Hincmaro asserente, aggravati corporis miraculum contigisse in loco, ubi (inquit) ex tunc & nunc Crux est posita, & ubi multa miracula Deus postea pro S. Remigio ostendit. Fuerit ergo aliquando nonnullis aliis sacris corporibus simile affictum prodigium (quod hic non inquiro) ideone etiam hoc, de quo agimus, pro fabula habendum est? Nec denique favet Castellano, quod jam inde a temporibus Gregorii Turonensis festum S. Remigii initio Octobris celebrari soleret; nam ut cum ipso infra dicturi sumus, id factum esse propter primam sancti corporis translationem, ita propter ejusdem censuram adversus Hincmari Flodoardique testimonia negare non possumus, primam illam translationem intra eamdem S. Christophori, in qua primo sepultum fuerat, contigisse. Id unum eidem concedi potest, propter Hincmari a Remigiana ætate distantiam & in adoptandis fabulis facilitatem, memoratum prodigium pro certo haberi non posse. Nunc unde paululum digressi sumus, redeamus.
[287] [Sanctus ibi fulget miraculis, ut ostenditur ex SS. Nicetio & Gregorio,] Quot quantisque miraculis venerabile illud S. Remigii corpus in hac S. Christophori ecclesia mox fulserit, argumento est epistola, jam alias laudata, S. Nicetii Trevirensis episcopi ad Chlodosvindam, magni Clodovei ex S. Chrothilde neptem, quam Muratorius cum Pagio circa annum 565, id est, annis circiter 30 post ipsius S. Remigii obitum, scriptam statuunt. In hac Nicetius Chlodosvindam monens, ut suæ sanctæ aviæ exemplo salutem viri sui Alboini, Longobardorum in Italia regis, curaret, eumque ab Arianismo ad Catholicam fidem adducere studeret, & pro ejusdem fidei veritate etiam ad miracula visenda Arianos provocans, primo loco celebre S. Gregorii Turonensis sepulcrum laudat, deinde vero subdit: Quid de domino Remigio & de domino Medardo episcopis, quos tu, credo, vidisti? Non possumus exponere, quanta mirabilia per illos Deum videmus facere. Eodem seculo VI floruit scripsitque S. Gregorius Turonensis, qui & ipse insigne hac super re testimonium reliquit in libro de Gloria confessorum cap. 79, quod totum huc transfero. Remigius vero Remensis urbis episcopus, qui, ut ferunt, septuaginta, aut eo amplius, in episcopatu annos explevit, & oratione sua defunctæ cadaver puellæ obtinuit suscitari, plerumque infirmis sanitatum gratiam porrigit, & in pervasores sæpissime ultor exsistit.
[288] [qui gemina exempla narrat, unum de injusto invasore] Erat autem haud procul a basilica campus tellure fœcundus, tales enim incolæ olcas vocant (Olca apud Cangium in Glossario dicitur olim passim usurpata esse pro portione terræ arabilis, fossis vel sepe undique clausa) & hic datus basilicæ sanctæ fuerat; quem unus ex civibus pervadit, despiciens hominem, qui eum loco sancto contulerat. Qui cum ab episcopo ac loci abbate crebro conventus fuisset, ut, quæ injuste pervaserat, redderet; parvipendens verba, quæ audiebat, pertinaci direpta defensabat intentione. Denique causa exstitit, & non devotio, ut Remensem urbem adiret; properat ad Sancti basilicam. Arguitur iterum ab abbate pro invasione campi; sed nihil dignum ratione respondet: explicitisque negotiis, ascenso equo, ad domum redire disponit, sed obstat nisui ejus Sacerdotis injuria. Nam sauciatus a sanguine (id est, correptus apoplexia) diruit in terram; obligatur lingua, quæ locuta fuerat campum tolli, clauduntur oculi, qui concupierant, manus contrahuntur, quæ apprehenderant. Tunc balbutiens, & vix sermonem explicare potens, ait: Deferte me ad basilicam Sancti, & quantumcumque super me auri est, ad sepulcrum ejus projicite: peccavi enim auferendo res ejus.
[289] [divinitus punito; alterum de luc inguinaria] Aspiciens autem dator campi hunc cum muneribus venientem, ait: Ne accipias, quæso, Sancte Dei, munera ejus, quæ numquam accipere consuevisti; ne sis, deprecor, adjutor ejus, qui, inflammante concupiscentia, rerum tuarum nequam possessor exsistit. Nec distulit Sanctus audire vocem pauperis sui: nam homo ille, licet dedisset munera, rediens tamen domum, emisit spiritum, recepitque ecclesia res suas. Hactenus S. Gregorius, qui mox aliud lætius exemplum subjicit, commune scilicet beneficium tempore diræ luis Remensibus collatum hoc modo. Sed nec illud sileri placuit, quod illo gestum est tempore, cum lues inguinaria populum primæ Germaniæ devastaret. Cum autem omnes terrerentur hujus cladis auditu, concurrit Remensium populus ad Sancti sepulcrum, congruum hujus causæ flagitare remedium. Accensis cereis lychnisque non paucis, hymnis psalmisque cælestibus per totam excubat noctem. Mane autem facto, quid adhuc precatui desit, in tractatu rimatur. Reperiunt etenim, revelante Deo, qualiter, oratione præmissa, adhuc majori propugnaculo urbis propugnacula munirentur.
[290] Adsumpta igitur palla de Beati sepulcro, componunt in modum feretri (quasi Sancti corpus, [a civitate Remorum repulsa.] quod in crypta vel sepulcro quiescebat, in illo feretro jaceret) accensisque super cruces cereis atque ceroferalibus, dant voces in canticis, circumeunt urbem cum vicis; nec prætereunt ullum hospitium, quod non hac circuitione concludant. Quid plura? non post multos dies fines hujus civitatis lues adgreditur memorata; verumtamen usque ad eum locum accedens, quo Beati pignus accessit; acsi constitutum cerneret terminum, intro ingredi non modo non est ausa, sed etiam, quæ in principio pervaserat, hujus virtutis repulsu reliquit. De hac peste inguinaria etiam alibi meminit Gregorius, ac nominatim in Vitis Patrum cap. 6, num. 6, ubi dicitur S. Gallus Arvernorum episcopus civitatem suam ab eadem immunem servasse. Factum hoc Cointius ad annum Christi 546 retulit, consentiuntque Ruinartius & Sollerius noster in Annotatis ad citatum Gregorii locum, scilicet hic ad diem 1 Julii in eodem S. Gallo, ille vero in editione Operum S. Gregorii, ambo censentes, luem illam anno 545 vel initio sequentis cœpisse. Si ita est, contigerit istud S. Remigii miraculum anno circiter decimo quarto a morte illius, quo propterea tempore jam tum magna fuisse debuit de ejusdem patrocinio apud Remenses existimatio, quod hunc præ ceteris Sanctis, quorum sacras exuvias asservabant, elegerint patronum in tanto discrimine. De palla seu tapete sepulcrali, qui Remis servari creditur, vide dicenda num. 350. Ceterum hæc duo ex multis exempla tantum recitavit Gregorius, singulorum scilicet generum unum, de quibus dixerat: Plerumque infirmis sanitatum gratiam porrigit, & in pervasores sæpissime ultor exsistit.
[291] Seculo VII floruit S. Salaberga, abbatissa, circa annum 665 defuncta, [In eadem S. Salaberga prolem precibus impetravit,] in cujus Vita, per auctorem gravem supparem scripta, & apud nos ad diem XXII mensis Septembris data, cap. 1, num. 10 non minus honorifica de eadem ecclesia miraculisque in illa obtineri solitis fit mentio. Quippe de laudata Sancta tum secundis nuptiis a patre suo invita alligata sic ait: Sed cum his, favente Domino (Salaberga ejusque Sanctus conjux Blandinus) bonis pollerent moribus & Christiano more vitam degerent, & prolem nullam capere possent, Christianissima femina anxia tot privata privilegiis … ad basilicam B. Remigii pontificis, qui urbem Rhemorum Campaniæque tellurem virtutibus sacris & mirabilibus illustrabat, expetiit, ibique vigiliis & orationibus excubans, votum vovit, ut, si divinitus ei soboles concederetur, ipsam Domino dicaret. Nec mora, domum reversa, hoc, quod fideliter & anxie petierat, a Domino est ei collatum; concepitque & peperit filiam, cui ex aviæ vocabulo Saretrudis nomen indidit.
[292] Magnam quoque ejusdem loci religionem inter Francos fuisse insinuant, [& securitatem rei obtinuerunt.] quæ S. Gregorius Turonensis & Fredegarius præterea annotarunt. Horum enim primus lib. 9 Historiæ cap. 14 scribit, Ægidium Remensem episcopum, cum de crimine læsæ majestatis accusatus, ad Childebertum, Sigeberti filium, Austrasiæ regem, arcessitus esset, non ante sese viæ dedisse, quam juramentum accepisset in basilica S. Remigii, ne aliquid mali in itinere pateretur; quod & religiose observatum fuisse videtur. Fredegarius vero in Chronico cap. 83 tradit, Ermenfredum, Ægæ, Majoris-domus Clodovei II generum, occiso Ænulfo comite, ad eamdem ecclesiam, velut tutissimum minimeque violandum asylum confugisse, ut se Nanthildis reginæ, occisique cognatorum vindictæ subtraheret. Ermenfredus (inquit) in Auster Remus ad basilicam S. Remedii fecit confugium; ibique diebus plurimis hanc infestationem devitando & regio timore resedit.
[293] [Insigne scriptoris seculi decimi de eodem Sancto testimonium.] Honorifice quoque de sancto Archipræsule nostro meminit anonymus, qui circa annum 965 scripsit Vitam S. Deicoli sive Deicolæ abbatis Lutrensis in Burgundia, apud nos editam ad diem XVIII Januarii, in cujus capite 1 ille præcipuos Galliarum Sanctos recensens, num. 4 ad propositum nostrum sic ait: Lubet enim præterire memorando insignem Remorum excellentiam, qui silicernii excubitando fovent exoptatissimam glebam S. Remigii, signipotentiæ episcopi atque Francorum apostoli; qui si non aliis, illius tamen Apostolus est, quia ejus meritis ascribitur, quod eorum ecclesia quotidiana sobole fecundatur. Per silicernium indicari senem ibidem observatum jam est; & in ætate decrepita Remigium obiisse vidimus; at in edito ibidem perperam legitur: Qui si aliis, non illius tamen Apostolus est; quod, ut sensus exigebat, restitui, nisi forte tantum transponenda interpunctio sit hoc modo: Qui si aliis non, illius tamen Apostolus est. Porro hæc eadem humilis antea S. Christophori ecclesia, tanto thesauro ditata & illustrata miraculis, brevi magna fecit incrementa, evasitque tandem illustre illud S. Remigii monasterium, in hoc usque tempus florens, ejusdemque sacro corpore, quod in magnifico mausoleo post tot secula integrum servat, toti orbi Christiano, ac præsertim Galliæ venerabile.
[294] [Hæc eadem ecclesia brevi aucta] Multis de illa agunt Marlotus in Historia Remensi & post ipsum Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 9 a col. 219, a quibus posterioribus ego pauca tantum, quæ ad situm primaque illius incrementa pertinent, hic mutuabo. Insigne (aiunt) S. Remigii ARCHIMONASTERIUM (ita illud appellavere Johannes XIII & Innocentius IV summi Pontifices, imo & Caput Franciæ appellavit Gerberga regina) primitus fuit ædicula B. Christophoro sacra, quæ olim extra Durocortori pomœrium posita in declivi collis planitie versus Meridionalem plagam, nunc intra mœnia urbis includitur. Hanc ferunt Annales excipiendis Christianorum corporibus primum adhibitam, sed procedente tempore penitus incultam jacuisse ad obitum usque S. Remigii, qui circiter annum DXXXIII ibidem sepultus illustre conditorio suo nomen ac famam frequentibus miraculis conciliavit. Incertum est & a multis retro seculis oblivioni traditum, cui potissimum accepta referri debeant hujus basilicæ incunabula. Neque porro notius, quis eam primus post acceptas sanctissimi Præsulis exuvias auxerit, dotaveritque: quamquam Romulfus & Sonnatius, desinente seculo sexto; tum Lando, Nivardus, Reolus atque Rigobertus, episcopi Remenses, ac Dagobertus rex, variis eam muneribus affecisse memorantur.
[295] Ita tamen se res habuisse videtur. Quum primum in angusto hocce tuguriolo B. Remigii increbuere miracula, [in insignem basilicam & monasterium excrevit,] locus ipse seu civibus, maxime vero episcopis, seu regni proceribus, visus est meliorem atque ampliorem in formam coaptandus; tum instituendi sacri corporis excubitores, qui divinis laudibus insisterent. Id factum non longo post sancti Præsulis obitum intervallo: quippe Gregorius Turonensis episcopus meminit Epiphanii abbatis Remigiani sub Ægidio archiepiscopo. Plura ibi lege, si lubet; neque enim hujus loci est ejusdem monasterii historiam prosequi, singulaque eorum asserta examinare. At certe verisimillima sunt, quæ de ejusdem primordiis ex ipsis mox retuli; cum prudenter dubitari nequeat, quin Franci æque ac Galli indigenæ sepulcralem locum Apostoli & Antistitis sui, miraculis ante ac post mortem clarissimi, non diu distulerint pro meritis exornare, ministrisque pro dignitate instruere. Jam inde a seculo sexto, quo S. Remigius obiit, abbatem ei loco præfuisse, probat laudatum ab illis testimonium Gregorii Turonensis, nimirum ex libro 10 Historiæ, cap. 19, ubi legitur abbas Epiphanius basilicæ S. Remigii particeps fuisse nefariorum consiliorum Ægidii episcopi Remensis, cum eoque exauctoratus; Epiphanio (ut ibi dicitur) abbatis officio, qui basilicæ S. Remigii præerat, remoto.
[296] De ejusdem loci abbate, forte alio, sine nomine etiam meminit in libro de Gloria Confessorum cap. 79, [de quo aliqua annotantur.] verbis, quæ num. 288 dedi: creduntque laudati Galliæ Christianæ scriptores, primos sacri sepulcri custodes fuisse monachos, quales ipse S. Remigius in monte Or prope Remos instituerat sub S. Theoderico. Fatentur tamen, suæ contrariam esse opinionem communem, fundatam in Flodoardi Historia lib. 2, cap. 17, ubi de Tilpino, qui paulo post medium seculum VIII ad episcopatum Remensem evectus fuisse creditur, diserte habetur: In cœnobio denique S. Remigii monachos ordinasse, ac vita monastica eos traditur instituisse; cum canonicos prius idem cœnobium a tempore Gibehardi abbatis, qui eandem congregationem ob amorem Dei & S. Remigii reperitur aggregasse, ad hoc usque tempus habuisse feratur. Quid ad hæc respondeant illi, ibidem legi potest; ubi etiam consequenter ad opinionem suam col. 225 Gibehardum, cujus tempus præfecturæ nesciri agnoscunt, quarto loco in serie abbatum reposuere, & circa annum 745 præfuisse, volunt videri. Mitto plura, quia ad S. Remigium proprie non spectant, & ad ejusdem sancti Francorum Apostoli translationes accedo.
[297] Primam sacri corporis illius translationem, factam intra eamdem ecclesiam, [Ampliata ecclesia, corpus in novam cryptam] sed amplificatam, narrat Hincmarus in Vita num. 120, eam causam allegans, quod multa & stupenda miracula in eadem ecclesia per merita ejus Domini gratia fierent. Hincmari narrationem Flodoardus de more secutus lib. 1, cap. 20 sic reddidit: Sepulto igitur in præmemorata basilica beatissimi Remigii corpore, cum multa stupendaque in eadem per Domini gratiam fierent miracula, dilatata & exaltata est ipsa ecclesia, factaque crypta post altare, in qua transferretur pignus venerabile. Detegunt humo loculum, quo præparatum deponant in antrum; sed ipsum penitus movere non possunt. Superveniente vero nocte, multis accensis luminaribus, circa noctis medium sopor excubantes occupat omnes. Quibus evigilantibus, invenitur transvectus sacro cum thesauro sarcophagus, in præparatum (non nisi manibus angelicis) habitaculum deportatus: tantaque cuncti replentur odoris suavitate, quantam lingua non valet humana propalare. Quæ delectationis amœnitas in eadem per totam diem illam, sed & in crastina, perseveravit ecclesia.
[298] [integrum divinitus transfertur 1 Octobris] Hac igitur die translationis ejus, scilicet Kalendis Octobris, cum divinis laudibus sumptæ sunt reliquiæ de capillis ejus, & casula tunicaque ipsius; & integrum, licet exsiccatum, corpus ejusdem rubeo constat brandeo (id est, velo holoserico) involutum. Sarcophagum, sive, ut Hincmarus loquitur, sepulcrum, quod angelico (ut creditur) ministerio in novam cryptam noctu translatum fuisse, evigilantes invenerunt, fuisse marmoreum, discimus ex eadem Vita num. 133, ubi etiam docet Hincmarus, eamdem translationem, præsentibus episcopis Remorum dioceseos, seu provinciæ, factam esse & sudario caput Sancti tectum. De tempore nihil etiam aliud habet, nisi quod pridie Kalendas Octobris translatio frustra tentata fuerit, ipsaque nocte subsecuta, sive ipsis Kalendis, dicto modo divinitus peracta sit. Neuter quoque verbum addit, ex quo vel auctor vel tempus rei gestæ erui queat. Verum ex Gregorio Turonensi certum est, illam jam ante annum 585 contigisse.
[299] [ante annum 585, verisimilius] Etenim lib. 8 Historiæ Francorum cap. 21 agens de causa ducis Bosonis-Guntchramni præcitato anno 585 a Childeberto Austrasiæ rege apud Belsonancum villam judicata, diserte meminit de festo S. Remigii initio mensis Octobris Metis jam tum solemniter celebrari solito. Factum est autem, (ait) ut post dies paucos adesset festivitas B. Remigii, quæ in initio mensis Octobris celebratur. Hæc autem quæ alia fuerit, quam Translationis, de qua agimus, cum & hæc Kalendis Octobris facta fuerit, & S. Remigius non hac die, sed XIII Januarii obierit, quo propterea ejusdem natalis in cælo & olim celebratus fuit, & nunc quoque in diœcesi Remensi colitur? Quia vero Gregorius de ista festivitate non loquitur velut de recenter instituta, potuit eadem translatio multis annis ante 585 contigisse; sed quot annis, incertum manet. Porro ut ad translationis auctorem utcumque pertingamus, ab obitu S. Remigii usque ad annum 585 quatuor tantum episcopi Remis sederunt, quorum primus S. Romanus successorem habuit Flavium, jam inde anno 535 concilio Arvernensi subscriptum.
[300] [sub Mapinio vel Ægidio; non Sonnatio, archiepiscopis.] Huic suffectus Mapinius est, cujus diaconus Potadius pro eo subscripsisse legitur concilio Aurelianensi V, anno 549. Quartus denique Ægidius jam sedisse dicitur anno 565, annoque 590 exauctoratus. Romani sedis tempus brevius est Sanctique morti propinquius, quam ut huic translationem adscribamus; de Flavio præter subscriptum concilio Arvernensi anno 535 nomen nihil scitur. Major est de Mapinio Ægidioque verisimilitudo, quos ambos (Ægidium præsertim) Remensem ecclesiam bonis temporalibus auxisse aliunde novimus. Ex dictis autem collige, quam longe a vero abfuerit Renatus Cerizierus, quando in Vita Gallica S. Remigii pag. 334 eamdem illam translationem a Sonnatio archiepiscopo Remensi anno 635 peractam fuisse scripsit. Eadem opera refellitur etiam Galliæ Christianæ scriptorum opinio, qui tom. 9 col. 18 in Sonnatio crediderunt, id ab ipso fieri potuisse circa annum 600, si ille, ut Cointius censuit, anno 594 ineunte ad eam sedem electus fuerit.
§ XVII. Corpus repertum integrum elevatur ab Hincmaro: ab eodem transfertur Sparnacum; deinde ab aliis Orbacum: a Fulcone defertur in urbem Remensem: ab Heriveo primæ sepulturæ suæ ecclesiæ restituitur; paulisper deponitur intra civitatem.
[Hincmarus, amplificata ecclesia,] Notior est & altera ejusdem sacri corporis translatio seu elevatio, ab Hincmaro archiepiscopo Kalendis item Octobris anni 852 solemniter celebrata, ab eoque, sed tacito nomine suo, in Vita num. 133 & sequenti scriptis mandata. Eam in sua quoque Historia Remensi lib. 1 cap. 21 retulit Flodoardus, cujus verba interim accipe. Hujus beatissimi Patris nostri venerabile pignus domnus Hincmarus archiepiscopus, adhuc ampliata ipsius ecclesia, cryptaque opera majore atque pulchriore præparata, præsentibus & annitentibus episcopis diœceseos hujus Remensis, transtulit, integrumque illud cum brandeo, quo prius repertum fuerat involutum, in argenteo locello transposuit. Sudarium vero, quod super caput ipsius erat, cum parte prædicti brandei scriniolo reconditum eburneo, Remis ab inde reservatur in ecclesia beatæ Dei Genitricis Mariæ. Hactenus Flodoardus ex Hincmaro, apud quem præterea legitur, novam illam argenteam lipsanothecam cum incluso sacro corpore tunc positam fuisse super sepulchro marmoreo, in quo (illud) ante jacuerat, & reliquias, quæ ad caput illius extra sepulchrum repertæ fuerant, ab episcopis, qui solemnitati aderant, in sepulchro, in quo corpus jacuerat, collocatas.
[302] Longuevallius tom. 6 Historiæ ecclesiæ Gallicanæ pag. 33 duo alia adjuncta refert ex inventis anno 1646, [corpus integrum repertum argenteo loculo inclusit] quando sancti Præsulis corpus denuo inspectum fuit. Primum est, Sancti vultum ab Hincmaro obtectum tunc fuisse sudario holoserico, ex una facie violaceo, ex altera viridi, hancque inscriptionem Latinam in ora circum acu pictam gerente: Sancte Remigi, confessor Domini pretiose, cum pietate mei memento Hincmari, nomine, non merito episcopi, indigni quoque, sed devoti servi tui. Secundum est, quod tunc quoque ejusdem Sancti capiti suppositum fuerit pulvinar ex holoserico rubro, cum altera inscriptione similiter acu picta, quæ notabat, istud opus esse Alpaïdis, sororis Caroli Calvi. Subdit denique laudatus Longuevallius verbis Gallicis: Pulvinar hoc velumque, integra æque ac S. Remigii corpus, inventa fuere anno MDCXLVI; quæ causa fuit, ne eidem pulvinari substitueretur aliud pretiosius, quod abbatissa S. Stephani Remensis obtulerat. Redeamus ad Flodoardum, cetera huc spectantia prosequentem.
[303] Loco citato de Lipsanotheca argentea hæc ait: [anno 852 Kalendis Octobris] In loculo vero, ubi tunc depositum corpus ejus est, hii versus a domno Hincmaro editi, leguntur insculpti.
Hic famulus Hincmar Domini, sacra membra locavit
Dulcis Remigii, ductus amore pio;
Qui prius est sanctus, mundo quam matre creatus,
Et magnus dictus cælitus ore Dei.
Bis denos binosque gerens feliciter annos,
Sorte Dei sumpsit pontificale decus.
Sexaginta, simul bis septem manserat annis
Istius urbis honor Præsul & orbis amor;
Vitam defunctis reddens, quoque lumina cæcis;
Egerat & vivens plurima mira satis.
Nam domuit fera corda, animo pius, ore profusus,
Sicambræ gentis regia sceptra sacrans.
Nonaginta quidem sex cum compleverat annos,
Splendida lux nostras deseruit tenebras.
Idus jam plenas cum Janus mensis haberet,
Emeritus Miles præmia digna capit.
Isdem Hincmarus primus hac sede sacerdos
Post triginta loco constitit & numero;
Qui sextus decimus sub hac radiante lucerna
Remigio Remis munia cara dedit.
Annis septenis, quinis ac mensibus egit
Pastoris curam, hæc recolenda patrans.
Octigenteno, quinquagenoque secundo,
Quo Deus est anno Virgine natus homo,
Tertius & Karolus regni componeret actus,
Octimber * primam cum daret atque diem,
Ac ter centenus * octavus tangeret annus,
Hic justus Domini quo petit astra poli;
Ter centum fuerant, tres & deni quater anni,
Quo vitæ Francos gurgite lavit ovans.
Ipsius is precibus cælesti in sede locetur,
Quem terris coluit verus amator. Amen.
[304] [& innovam cryptam intulit,] Absunt hæc a Vita nostra Ms. in loco, ubi ista translatio memoratur, in eodem tamen codice post Testamentum & codicillum S. Remigii velut peculiari capite 33 recensentur sub gemino titulo litteris miniatis expresso. Prior sic habet: Sequuntur metrici versus conscripti in loculo argenteo, in quo reconditum est integrum corpus beati Remigii: alter vero ante versum Isdem Hincmarus primus &c talis est: Isti sequentes versus sunt scripti in scrinio corporis sancti Remigii in linea inferiori per circuitum. Ex eodem codice paucas illas variantes lectiones adjeci in margine. Calculos, secundum quos Hincmarus annos 308 a baptismo Clodovei, ab obitu autem S. Remigii annos 343 vel 354 numeravit usque ad annum 852, quo hæc translatio contigit, vitiosos esse, probavi § 4, quem consule. Tertius Karolus non potuit hic alius fuisse Hincmaro, quam Carolus Calvus, tunc Neustriæ rex, qui licet inter Francorum reges hujus nominis tantum secundus sit, tertius ab illo dictus est, annumerato Carolo Martello, qui non quidem regis, sed principis titulo Francos rexit. Obiter quoque observa, Hincmarum sese hic trigesimum primum Remensem episcopum dicere, qui in Gallia Christiana trigesimus secundus numeratur. Cetera recte se habent, nam cum Hincmarus mense Aprili anni 845 archiepiscopus Remensis electus ac die III Maii sequentis ordinatus fuerit, annos septem mensesque quinque in episcopatu numerabat Kalendis Octobris anni 852, quo S. Remigii corpus transtulit.
[305] [ac magnificum ornatum adjecit.] De ornatu sepulcri per Hincmarum sæpe laudatus Flodoardus lib. 3, cap. 9 quædam annotavit, de quibus siluit loco supra citato, sive quod is postea additus fuerit, sive quod tunc ei non venerit in memoriam. Præfatus denique præsul Hincmarus (Flodoardi verba sunt) cryptam præclari operis ad pedes S. Remigii construxit, & corpus ejusdem beatissimi Patroni de loco cryptæ prioris una cum sepulchro ipsius in eadem, collectis Remensis diœceseos episcopis, ut jam superius dictum est, transtulit & ante ipsius sepulchrum opus egregium auro edidit, gemmisque distinxit, fenestram inibi, unde Sancti sepulchrum videretur, fecit, & circa ipsam fenestellam hos versiculos indidit:
Hoc tibi, Remigi, fabricavit, magne sepulchrum
Hincmarus præsul, ductus amore tuo,
Ut requiem Dominus tribuat mihi, Sancte, precatu
Et dignis meritis, mi venerande, tuis.
Dona quoque eidem ecclesiæ ab Hincmaro collata ita enumerat: Euangelium aureis litteris insignivit, ac parietibus aureis gemmarumque nitore distinctis munivit, versibus etiam auro inclytis prætitulavit. Sed & crucem majorem cooperuit auro, gemmisque decoravit. Librum quoque Sacramentorum sub eburneis tabulis, argento præsignitis; sed & Lectionarium ad Missas librum pari decore venustatum ibidem contulit, aliosque libros & ornamenta nonnulla eidem venerabili loco delegavit.
[306] Præmiserat etiam idem scriptor Remensis lib. 1, [Dum miraculis ibidem illustrari pergeret,] cap. 21, Radonem subdiaconum ecclesiæ Remensis, qui cum episcopo suo Rothado ad translationem faciendam advenerat, horribili dolore dentium, quo tunc per annum integrum die noctuque cruciatus fuerat, subito liberatum fuisse, dum, episcopis venerabile corpus in præparata theca argentea componentibus, afflictam maxillam applicuit loculo, ex quo illud tunc elatum fuerat; ac præterea duos e morbo contractos, in pago Ribuario hac eadem die in oratorio, S. Remigii nomine dicato, incolumitatem obtinuisse; sed de hisce consule Hincmarum in Vita num. 134, unde ista accepit Flodoardus. In hac eadem ecclesia mansit S. Remigii corpus usque in annum 882, atque interim miraculis illustrari perrexit, teste eodem Hincmaro, cujus hæc denuo verba sunt: Ex tempore siquidem primæ ac secundæ translationis, sicut & ante, multæ & insignes virtutes in eodem loco per ipsius Sancti merita ex diversis infirmitatibus sunt operatæ, quas habemus descriptas, sed hic propter pluralitatem, & quia sæpius ibidem ostenduntur, omisimus ponere.
[307] Quievit, inquam, ibi usque in annum 882, [Normannis Gallias infestantibus,] quo ab eodem Hincmaro, tunc sene, afflictæque valetudinis, ad Sparnacum, episcopatus Remensis Villam, avectum fuit, atque hinc post mortem illius ad Orbacense monasterium, unde a Fulcone, ejusdem successore, relatum Remos fuit. Harum trium translationum scriptorem synchronum habemus anonymum, forte Rotfridum, cujus narrationem post geminam Vitam dabimus: sed cum hæc vel mutilata ad nos pervenerit, vel ab auctore suo non sit perducta ad calcem, opportune succurrit Flodoardus, ex cujus libro 1 Historiæ Remensis cap. 21 & 22 easdem tres translationes continuata serie post anonymi qualemcumque lucubratiunculam etiam exhibebimus. De utrisque adi Commentarium hunc § 2. Harum primæ secreto, aut certe sine ulla pompa factæ, causam dedere Normanni, qui, cum ex morte Ludovici II Germaniæ regis audaciores facti, Trevirensem urbem jam cepissent, eodem anno etiam mortuo Ludovico III Galliæ rege, terrorem suum per reliquas Gallias late spargebant, ac Remensibus imminebant. Consule, si lubet, Pagium in Critica, aliosque scriptores passim obvios.
[308] Hincmarus igitur de sancto Francorum Apostoli corpore sollicitus, cui nec sua suburbana ecclesia, nec ipsa Remorum civitas, [ab Hincmaro subducitur ad villam Sparnacum] tum temporis muro non circumcincta, tutum asylum præstare poterat, illud secum asportavit Sparnacum, nunc oppidum, Gallice Espernay, tunc villam, quinque leucis ab urbe Remensi & in sinistra Matronæ fluminis ripa positam in Meridiem, quam Sanctus ipsemet a potenti viro Eulogio magno pretio sedi suæ olim comparaverat; ut videri potest in secunda Vita edenda num. 86 & sequenti, ubi de eodem loco etiam plura annotabo. Itaque excrescentibus tandem flagitiis (ait Flodoardus lib. 3, cap. 30) contra quæ veluti murus inexpugnabilis (Hincmarus) semper obstiterat, gens Normannorum per omne Francorum diffunditur regnum. Et quoniam civitas hæc (Remensis) tunc absque muro habitabatur, accipiens ille, quod sibi carius in thesauris habebat, corpus videlicet B. Remigii, sylvestria loca trans fluvium Matronam expetiit, & apud villam Sparnacum idem sacrum corpus aliquamdiu custodivit.
[309] [anno 882 mense Novembri,] Tempus factæ translationis lib. 1, cap. 21 assignat Dominicæ Incarnationis annum DCCCLXXXII sub rege Karolomanno. Consentit Rotfridus, qui alias insuper notas chronologicas, mensemque ac diem apposuit, sic scribens: Anno felicissimæ Incarnationis Domini nostri Jesu Christi, Flii Dei omnipotentis, octingentesimo octuagesimo secundo, Karolomanni regis orthodoxi, sceptra Francorum regni tenentis primo, episcopatus vero Hincmari archiepiscopi trigesimo octavo … quinta Sabbathi, octava die mensis octavi, qui apud Latinos November dicitur. Hæ omnes notæ chronologicæ in annum 882 conveniunt, ut paucis ostendo. Carolomannus, Ludovici Balbi, anno 879 mense Aprili defuncti, filius, cum fratre suo Ludovico in paternum regnum succedens, Burgundiam Aquitaniamque primo obtinuit; deinde vero eidem fratri suo Ludovico III Galliæ regi, mense Augusto anni 882 mortuo, pariter successit. Agebat igitur Karolomannus hujus anni mense Novembri quartum quidem annum regni in Burgundia & Aquitania, sed primum tantummodo in hereditate fraterna; quæ posterior epocha unice spectabat ad Remenses, qui Ludovico hactenus paruerant.
[310] [die octava Hincmarus ibidem moritur] Idem auctor, cui Hebræorum more loqui placuit, mensem Novembrem dixit octavum, nimirum ducto anni initio ab Hebraico mense Nisan, qui partim nostro Martio, partim Aprili respondet. Hinc etiam hebdomadæ dies numeravit per Sabbata, sic ut prima Sabbati nobis dies Dominica sit, quinta Sabbati nobis dies Jovis seu Feria quinta; quam tunc cum die VIII Novembris concurrisse, probat ejusdem anni 882 littera Dominicalis G. Recte quoque se habet adscriptum tempus sedis Hincmari, qui tom. 9, col. 39 Galliæ Christianæ V Nonas Maii anni 845 archiepiscopus ordinatus fuisse legitur. Porro Hincmarus, eodem teste Flodoardo lib. 3, cap. 30, dum ibidem moraretur, apud eamdem villam diem clausit ultimum; cujus corpus ad monasterium S. Remigii relatum, & post ipsius Sancti tumulum in sepulchro, quod ipse sibi præparaverat, est sepultum. Cujus epitaphium ab eo dictatum habetur hujusmodi. [sed tumulatur Remis: annus & dies obitus ejus assignatur.]
[311] Ex hoc epitaphio, quod metricum, est, postremos tantum versus, quibus suam in sanctum Patronum suum fiduciam indicavit, accipe.
Dulcis Remigii sibimet * devotio prosit,
Qua te dilexit pectore & ore, manu.
Quare hic subpetiit supplex sua membra locari,
Ut bene complacuit: denique sic obiit.
Tempus vero emortuale illius epitaphio sic additum ab alio est: Anno Dominicæ Incarnationis DCCCLXXXII. Episcopatus autem sui XXXVII, mense VII & die quarta. Annos triginta septem mensesque septem completos hic accipiendos esse, certum est, hosque si simul cum diebus quatuor incompletis numeraveris a die tertia Maii anni 845, qua Hincmarum ordinatum diximus, pervenies ad diem VII Decembris anni 882, qua oportet illum Sparnaci obiisse, postquam cum S. Remigii corpore a die VIII Novembris ejusdem anni illuc advenerat. Sirmondus tamen in synopsi Chronica ante tomum 1 Operum Hincmari, ejusdem obitum die XXI Decembris signavit, nescio, quo deceptus monumento, vel hallucinatione inductus.
[312] Mortuo Hincmaro, sacræ Remigii exuviæ non diu Sparnaci permansere; [S. Remigii corpus transfertur Orbacum eodem anno vel sequenti.] sed tutioris asyli gratia successit & altera translatio, quam Flodoardus lib. 1, cap. 21 sic breviter tradidit: Post Hincmari denique Pontificis obitum desiderabilis hic sacrorum thesaurus membrorum ad Orbacense perducitur monasterium. Hic quoque beatissimi hujus Patroni nostri suffragiis omnis commoditas aëris circumquaque degentibus attribuitur incolis cum insolita fertilitate. Eadem habet Rotfridus edendus, auritum sese & oculatum testem asserens insolitæ fertilitatis, benignique aëris, quibus Orbacenses accolæ in adventu corporis Francorum Apostoli gavisi fuere, dum alii cum aëris intemperie alibi conflictarentur. Est autem Orbacum, Gallice Orbais, vetus Ordinis S. Benedicti monasterium, cujus situm ex Galliæ Christianæ auctæ tom. 9, col. 422 hic transcribo. Positum est in extremis Suessionicæ diœcesis finibus, ad Surmelini amnis crepidinem molliter assurgentem in angusta valle, quæ distat ab Augusta Suessionum Gallicis milliaribus tredecim, novem a Remis, a Catalauno undecim; a Sparnaco tandem, Virtuto, Sesanna, Castroque Theodorici quinque duntaxat leucis removetur. De tempore translationis neuter e laudatis scriptoribus quidquam addidit, sed ex infra dicendis constabit, illam vel eodem anno 882, vel initio sequentis contigisse.
[313] [Fulco Hincmari successor idem sacrum corpus anno 883] Multo celebrior lætiorque est quarta translatio, facta a Fulcone, qui cum anno Christi 883 in episcopatum Hincmaro suffectus esset, de urbe adversus Normannorum impetus munienda solicitus, murum, quem Ebo, Hincmari decessor, dejecerat, mox cœpit instaurare, otioque, quod barbari dabant, usus, sancti Remigii exuvias Orbaco revexit, atque intra civitatem in basilica beatissimæ Mariæ Virginis deposuit. Ambo scriptores, Rotfridus scilicet ac Flodoardus, illam pluribus exponunt; sed horum prior eamdem in Ms. nostro Prumiensi usque in civitatem non perduxit, ut supra jam monui. Itaque quia isthæc ex duobus illis post Vitas danda sunt, solummodo compendiose hoc loco delibabo, ac in primis pro chronotaxi tempus rei gestæ ex Rotfrido exponam. Ilico (inquit ille de Fulcone archiepiscopo) primo sui præsulatus anno, tertio mense Siban, qui Latine Junius vocatur, XV ejusdem mensis die Orbacum advenit; postridie vero fuisse diem Resurrectionis Dominicæ, id est, diem Dominicam, ut nunc vocamus, auctor observat.
[314] Fulconem anno 883, mense Martio ineunte Remensem episcopum consecratum esse, [die 16 Junii Orbaco calmiciacum, postridie inter multa miracula] aiunt sæpe laudati Galliæ scriptores, atque adeo primum sedis suæ annum adhuc agebat ejusdem anni mense Junio per Rotfridum assignato. Mensis Siban reipsa tertius mensis est Hebræorum, qui partim cum nostro Maio partim cum Junio concurrit; eratque anno 883 dies XVI Junii dies Dominica, ut habemus ex littera Dominicali F. Igitur die XV Junii, quæ Sabbatum erat, Fulco cum aliquot suæ provinciæ episcopis, cleroque ac magna populi caterva sub vesperam Orbacum advenit, ibidemque pernoctavit, salubri imbre arentem terram interim refocillante. Postera die Dominica post divina officia solemniter celebrata, sacrum thesaurum tolli jussit, cum eoque, accurrentibus undique accolis, profectus, ad villam vel vicum Calmiciacum pertigit. Ibi illum in parva ecclesia, quam Rotfridus ex aliquorum opinione ab ipso Sancto olim consecratam, Flodoardus vero ejusdem nomine dedicatam fuisse aiunt, ea nocte deposuerunt.
[315] [in suburbanam Sancti ecclesiam, tertio die intra civitatem Remensem transfert.] Postridie, sive XVII Junii, celebratis denuo divinis mysteriis, Fulco iter suum prosecutus, corpus inter illustria miracula, quorum aliqua in edendis legere est, in suburbanam ipsius, in qua ante quieverat, ecclesiam intulit, populoque, ut in crastinum rediret, mandavit. Mane igitur facto, magno numero affuere, atque inter alios mulier quædam Erluindis ex quinquennali languore parte corporis capta, illuc adrepens, subito sanari meruit. Condicto tempore advenit cum clero populique optimatibus archiepiscopus Fulco, sublatumque sacrum loculum tandem die XVIII Junii, ut tutius servaretur, intra urbis mœnia intulit, atque in basilica beatissimæ Virginis Mariæ, quæ metropolitica erat, in altaris crepidine collocavit. Neque hæc sine miraculis peracta fuere: nam, teste Flodoardo, tantam Dominus hic operatus est hac die miraculorum magnitudinem, ut viri quatuor, fæminæ vero novem, visum; viri quoque duo gressum recipere mererentur. Cetera vide ibidem.
[316] [Heriveus, Fulconi suffectus, Sancti corpus refert] Aliam denique translationem prædictis annexuit Flodoardus, factam ab Heriveo, qui cum Fulconi, anno 900 occiso, successisset, jamque a Normannis minus timendum Remis esset, S. Remigii corpus e basilica S. Mariæ in suburbanam ecclesiam, in qua primo sepultum fuerat, magna cum pompa revexit. De eadem translatione denuo meminit lib. 4., cap. 12, quod, quia quædam adjuncta, priori loco omissa, continet, totum hic recitabo. Hic præsul (Heriveus scilicet) corpus B. Remigii, quod eatenus in civitate servabatur, locatum post altare Dei Genitricis majoris ecclesiæ, ad basilicam sepulturæ ipsius Sancti referre disposuit. Erat autem hyemale tempus, & ad celebrandam Dominici Natalis solemnitatem tam rex Karolus (cognomento Simplex) quam nonnulli proceres ejus, in hanc convenerant urbem. Cumque his diebus, multis imminentibus imbribus, nimium per totam urbem & circumquaque haberetur lutum, conqueri multi cœpere, qualiter illud sanctum corpus tunc ad locum destinatum valerent efferre.
[317] [ad suam ecclesiam suburbanam, quod dum fit, sanatur paralyticus,] Factum est autem, ut nocte post Sanctorum Innocentium natale, cujus insequente die id operis disponebatur expleri, borea ex improviso media nocte insurgente, totius subito cœni gelaretur immanitas; ita ut humi limique humore desiccato, per glaciei repente datæ superficiem sicco liberoque vestigio membra sacra valerent deferri Pontificis. At ubi extra civitatem ventum est ad locum, unde monasterium ipsius directo jam peteretur itinere, claudus quidam, de quo jam supra retulimus (lib. 1, cap. 22, ex quo ista cum ceteris translationibus dabo) virtute divina erectus & incolumitati est restitutus. Ubi cum multus haberetur populus, turbis undique confluentibus, principi Burgundiæ Richardo vaginæ auro exornatæ, gemmisque decenter excultæ, agminis densitate stipato, abscinduntur a baltheo. Quas quidam negotiator emptas per diversa detulit fora, nec alicubi venundare potuit, donec post annum ad eumdem principem in Burgundiam retulit; quas ille cum gratiarum actione & S. Remigii benedictione recepit. De claudo illo, qui scabellis innixus adrepens libero membrorum suorum usu tunc donatus fuit, Flodoardus lib. 1, cap. 22 ait: Quem sospitate recepta plurimis vidimus annis incolumem, erectum gradientem, collataque sibi prosperitate gaudentem.
[318] In tanti vero miraculi memoriam eodem teste, [cujus miraculi erectum exstat monumentum.] ibidem posita deinceps extat columna, cruce præfixa, glorificationis hujus continens monimenta. Exstat eadem hodieque, aut certe exstabat etiam seculo proxime elapso, quando inscriptionem basis illius Marlotus tom. 1 Historiæ Metropolis Remensis lib. 4, cap. 6 inseruit, qualem hic exhibeo. Nongento primo anno incarnati Domini, sub quarto calend. Januarii, secundaque Sabbati, glorioso ab hac urbe delato corpore Domini nostri ac Patroni beati Remigii, cum honore dignitatis utriusque ordinis concurrebat plebs devote Heriveo præsuli, Carolo rege subsequente cum Richardo principe, Christo laudes una mente jubilando consone. Cum fuisset huc perlatum pignus sanctissimum, cælitus virtute lapsa, illico prosiluit (miro dictu *) quidam claudus, directis poplitibus, novo gressu abhinc suum prosequens Remedium, cujus ope adjuvemur hic & in perpetuum.
Sancte, tui Sigloardi miserere monachi,
Qui ductus amore istius patrati miraculi,
Ob istius monimentum hunc erexit titulum.
[319] Eodem prorsus modo hanc inscriptionem recitavit Colvenerius in scholiis ad Flodoardum, [Hæc translatio facta est anno vulgari 900,] plurimis annis ante Marloti Historiam editis; ut prudenter dubitare nequeam, quin calculi in eadem expressi genuini sint, maxime cum Marlotus Remis scribens illam superstitem viderit. Verum hi calculi probant, adscriptum annum 901 Incarnati Domini Dionysianum esse, ducto principio a die XXV Martii communis anni nostri 900, atque adeo translationem hanc sub finem anni nostri vulgaris 900 contigisse, nisi vitiosa sit ipsa monumenti inscriptio; quod video, ab aliis non fuisse observatum. Rationem paucis accipe. Translatio hic dicitur facta quarto Calend. Januarii secundaque Sabbati; id est, die XXIX Decembris, feria secunda. De die XXIX Decembris apprime consentit Flodoardus mox laudatus, qui eamdem factam ait, insequente die festum sanctorum Innocentium, quod XXVIII celebratur. At vero dicta dies XXIX Decembris vulgaris anni 901 non erat secunda Sabbati seu feria secunda, sed tertia Sabbati, sive feria tertia, ut liquet ex ejusdem anni littera Dominicali D. Contra annus noster vulgaris 900 mense Decembri litteram Dominicalem habuit E, quæ ostendit, Festum Sanctorum Innocentium in Dominicam tunc incidisse, diemque XXIX Decembris consequenter fuisse secundam Sabbati, seu feriam secundam.
[320] Jacobus Longuevallius tom. 6 Historiæ ecclesiæ Gallicanæ pag. 415 eamdem inscriptionem Gallice referens, [nisi vitiosa sit monumenti inscriptio.] retinuit annum 901 Incarnationis Domini & diem Lunæ, seu feriam secundam; sed pro die mensis posuit XXVIII Decembris; quod nescio, utrum acceperit ex aliquo exemplari, in quo quinto Calendas pro quarto Calendas Januarii legeretur; an fecerit, ut apparentem errorem ex anno hebdomadæque die emendaret. Verum sic contra clarum Flodoardi assertum dicenda esset translatio non postridie festi Sanctorum Innocentium, sed ipso eorumdem festo contigisse. Ceterum cum Heriveus pridie Nonas Julii anno 900 episcopus ordinatus fuisse legatur, nihil obstat, quo minus sub ejusdem anni finem id agere potuerit. Credimus ergo, venerabiles illas magni Francorum Apostoli mortales reliquias primo anno archiepiscopatus Herivei, Christi autem pro nostro computandi more anno 900 in primæ suæ sepulturæ ædem atque in mausoleum ab Hincmaro erectum relatas fuisse, postquam illæ anno 882 mense Novembri primo Sparnacum ab Hincmaro, paulo post Orbacum, ac denique a Fulcone anno 883 intra urbis Remensis mœnia ad basilicam B. Mariæ Viginis portatæ fuerant.
[321] [Ex Hungarorum metu deponitur in civitate.] Eodem seculo sacrum illud pignus intra eamdem urbem securitatis gratia denuo depositum fuit, teste eodem Flodoardo in Chronico ad annum Christi 926, ubi legitur: Corpus S. Remigii, & aliorum quorumdam Sanctorum pignora, Hungarorum metu Remis (id est Remos) e suis monasteriis sunt delata. Quamdiu ea tunc ibidem manserint, non edicit, nec de S. Remigii corporis reductione deinde, quod quidem sciam, meminit; trepidatum etiam sequenti anno ex eorumdem Hungarorum metu fuisse, sic indicat: Metus interea falsi rumoris Hungarorum & fugæ per regnum Lothariense agitantur & Franciam. At quocumque tempore reductum fuerit, constat reductum fuisse ad ecclesiam suam, in qua hodieque magnifice quiescit, ut infra exponam.
[Annotata]
* Ms. October
* Ms. ter centenos ac mox annos
* i. d. Hincmaro
* an mirum dictu?
§ XVIII Novæ basilicæ Remigianæ ædificatio & per S. Leonem IX Papam dedicatio: synodus in eadem tunc habita: Sancti corpus ab illo in crypta depositum: Privilegia ab eodem concessa & solemne festum annuum indictum.
[Veteri ecclesia S. Remigii minitante ruinam,] Sesqui seculo post contigit & alia ejusdem sacri corporis celeberrima translatio, dedicatioque ecclesiæ, ab ipso Christi Vicario S. Leone IX anno 1049 facta, quam Anselmus Remensis Remigiani monasterii monachus, rei gestæ spectator, jussu Herimari abbatis sui, qui eamdem procuraverat, scriptis exposuit in Opusculo, quod ejusdem S. Leonis Itinerarium nuncupavit. Opusculum hoc tum alii frustatim, prout subjecta materia exigebat, vulgaverunt, tum Mabillonius in Actis Sanctorum sui Ordinis Sæculo VI, parte I integrum edidit ex Mss. Remensibus sub titulo Historiæ dedicationis ecclesiæ S. Remigii apud Remos. Ibidem in Observationibus præviis etiam aliquot alios scriptores laudat, qui de eadem honorifice meminerunt. Ego Historiam illam infra suo loco ex Mabillonio recudam, non integram tamen, sed recisa synodo Remensi, quæ ab eodem S. Leone in eadem ecclesia ab illo dedicata, & coram exposita S. Remigii lipsanotheca, tunc celebrata fuit, & apud Labbeum in collectione Conciliorum legi potest.
[323] Ut porro in cœpta translationem narratione pergam, [novam cœpit Airardus, & post Theodoricum perfecit Herimarus,] hujus quoque compendium hic texere visum est, additis nonnullis aliunde acceptis vel in ipsa historia edenda non recensendis. Veteri S. Remigii basilica, quam ab Hincmaro amplificatam fuisse diximus, minitante ruinam, Airardus ejusdem loci abbas cœpit novam ædificare. Cœptis immortuo suffectus Theodoricus, cum inchoatum opus majoris moliminis esse cerneret, quam ut consummari facile posset, aliam ipse exorsus est, quam duodecimo suæ prælaturæ anno moriens imperfectam reliquit. Successit ipsi Herimarus, qui Theodorici vestigiis insistens, illam tandem perfecit, quodque illius decessor etiam desideraverat, alteras curas intendit, si quo modo obtineri posset, ut illa a summo Romano Pontifice dedicaretur. Opportuna autem sese obtulit occasio. Anno enim 1048 post admodum brevem Pontificatum mortuo Damaso II, Henricus imperator successorem designavit S. Brunonem episcopum Tiellensem, qui ejusdem jussu Romam adiens, a clero populoque Romano pariter electus & inthronizatus est Pontifex, assumpto Leonis IX nomine.
[324] Nuper autem promiserat Herimaro abbati Bruno, [qui & petiit a S. Leone IX Papa, ut illam dedicaret;] sese proximi Quadragesimalis jejunii tempore peditem ad S. Remigii sepulchrum venturum; cujus promissionis memor Herimarus, antequam iste Romanum iter aggressus esset, per litteras ab eo petiit, ut, si quando in Gallias rediisset, promissis staret, simulque desiderium suum de dedicanda per ipsum ecclesia insinuavit. Vota supplicantis superavit sanctus Præsul, pollicitus, etsi nulla alia se revocet Ecclesiæ utilitas, vel pro solo amore S. Remigii reversurum ad Gallias, & ejus basilicam dedicaturum, si divina annuerit benignitas. Nec diu distulit promissa: nam eodem anno 1049, cujus mensis Februarii die XII inthronizatus Pontifex fuerat, in Galliam reversus, novam illam S. Remigii ecclesiam dedicavit, synodumque in eadem habuit. Nihil hic memoro de molitionibus, quibus perversi homines, tam clerici quam laici, ob sua crimina male sibi a sancto Pontifice metuentes, apud Henricum I Galliæ regem laboraverunt, ne ille in Franciam ingredi synodumque celebrare permitteretur; hæc enim ut multa alia ibidem legi poterunt.
[325] Porro S. Leo citato anno 1049 die XXIX Septembris mane ad monasterium S. Remigii advenit, [cui hic annuens, Roma Remos venit; quo ingens accolarum] ejusdemque veneratus sepulcrum Remensem urbem ingressus est, ubi in metropolitica beatissimæ Mariæ Virginis basilica Missam solemniter celebravit pernoctavitque in palatio proximo. Postridie summo mane die XXX Septembris, ut confluentis populi turbas vitaret, duobus tantum comitatus capellanis, ad S. Remigium regressus est. Quanta autem hominum multitudo ad solemnitatem postridie celebrandam eo tunc confluxerit, vel inde colligi potest, quod nec monachis ad persolvenda solita divina officia diurna, nec ipsi summo Pontifici ad celebrandam Missam in illa ecclesia locus fuerit, Pontificiaque mandata, pollicitationes ac minas adhiberi oportuerit ad evacuandam ecclesiam, ut saltem nocturna officia in eadem a monachis peragi possent. Nec Franci hi tantum erant, sed & exteræ gentes, quas e circumjacentibus regionibus magni Remigii nomen festique solemnitas & summi Pontificis litteræ ac præsentia magno numero illuc attraxerat. Adi Anselmum, ista in Historiæ edendæ cap. 2 pluribus exponentem.
[326] Addo hic Wibertum, ipsiusmet S. Leonis archidiaconum Tullensem, [exterarumque gentium, multitudo hominum, nec non episcoporum] in Vita ejusdem Pontificis data apud nos ad diem IX Aprilis cap. 2, num. 12 & 13 breviter sic scribentem: Invitatur (S. Leo Papa) ab Herimaro abbate venerandi cœnobii S. Remigii, Remorum Pontificis, ad consecrandam ecclesiam in ejus honore restructam: ubi non est dictu facile, quanta multitudo a finibus terræ, Hispanorum, Britannorum, Francorum, Anglorum, advenerit ejus invisere præsentiam. In qua frequentia adfuit etiam non modicus cœtus pontificum. Observat autem Henschenius in Annotatis ibidem, in Mss. pro Francorum legi Scottorum. Præsules vero apud Anselmum in synodo sic recensentur: Remensis (archiepiscopus Wido) Treverensis (archiepiscopus Eberhardus) … Beroldus Suessionensis, Drogo Morinensis, Rollandus * Silvanectensis, Adalbero Mettensis… Aylenardus archiepiscopus Lugdunensis, Hugo Lingonensis, Joffridus Constantiensis, Ivo Sagensis, Herbertus Lisoiensis, Hugo Baiogacensis, Hugo Avringensis, Theodoricus Virdunensis… Hugo archiepiscopus Vesontionensis, Hugo Nivernensis, Eusebius Andegavensis, Pudicus Nannetensis, episcopus Anglorum, & Johannes Portuensis, qui cum Pontifice Roma advenerat.
[327] [& abbatum magnus numerus convenerat.] Hæc de episcopis, abbates vero recensentur hoc modo: Abbas S. Remigii Herimarus, domnus Hugo Cluniacensis, Sigefridus Gortziensis, Folco Corbeiensis, Rotbertus Prumiensis, Rainoldus S. Medardi, Girvinus S. Richarii, Godfridus Verzelliacensis, Arnoldus Pultariensis, Rodulfus Mosomensis, Oylardus Cathalaunensis, Milo Dervensis, Norgaudus Altvillarensis, Albertus S. Theoderici, Stephanus S. Urbani, Wlfricus S. Augustini Cantuariensis, Alwinus S. Benedicti de terra Anglorum; deinde ceteri, qui, ut superius relatum est, simul fuerunt numero fere quinquaginta. Tres illos Anglos miserat sanctus rex Eduardus, quantum discimus ex fragmento libri fundationis monasterii Ramesiensis S. Benedicti in agro Huntidonensi, a Spelmanno tomo 1 Conciliorum Angliæ edito, in quo hæc legere est: Acta sunt hæc, postquam supradictus abbas (Ramesiensis) Alfwinus repatriavit, revertens de magno concilio, quod Remis a Leone Papa anno Verbi Incarnati MXLIX celebratum est, quo missi fuerant honorabiliter a rege Edwardo Duduc episcopus (Wellensis in comitatu Somersettensi) & ipse Alswinus Ramesiæ, & Wlfricus de S. Augustino, Abbates.
[328] [Pontifex, dum Sancti corpus circumfertur per urbem, intrat basilicam,] Porro eadem de causa, ob quam sanctus Pontifex populum ex ecclesia egredi jusserat, nempe ne ex nimia frequentia divinum Officium turbaretur, postera die, quæ erat I Octobris, ob priores translationes S. Remigio dudum sacra, corpus ejusdem e crypta sua eduxit, feretroque impositum ipse suis quoque humeris in publicum protulit, aliisque tradidit deferendum ad basilicam B. Mariæ Virginis, ubi reliquum diem noctemque inter ecclesiastica officia honorifice requievit. Postridie solemnis instituta est cum eodem per circuitum civitatis supplicatio, S. Leone novam illius basilicam interea consecrante. Dedicatione absoluta, venerabile illud pignus ad fores suæ ecclesiæ relatum (obseratæ enim manserant fores ob rationem mox allegatam) per quamdam fenestram intromissum est, & ab eodem Pontifice in primario altari, quod ipsemet consecraverat, collocatum. Post hæc Missam solemnem de dedicatione ecclesiæ celebravit, synodumque in posterum diem in eadem inchoandam denuo indixit.
[329] Die itaque tertia Octobris inchoata est synodus, triduoque continuata, [& coram illo super altari collocato synodum celebrat;] ex qua ea solum, quæ ad S. Remigii posthumam gloriam pertinent, hic excerpam, pro ceteris lectore ad Mabillonium, vel Conciliorum editores remisso. Ex mox dictis Pontifex corpus sancti Præsulis non ad cryptam suam retulerat, sed in altarï reliquerat expositum, cujus rei ipse, Anselmo teste, hanc dedit rationem, videlicet ut (ille) evidens & conspicuus omnibus apareret oculis in celebranda synodo, in qua si quis erroneus aliquid frivolum vel ecclesiasticæ religioni adversum adserere præsumeret, erga hunc Vir Dei illius virtutis potentiam per sui corporis præsentiam exhiberet, quam adhuc in mundo vivens erga Arianum hæreticum exhibuit, cui in conventu episcoporum Catholicæ fidei lucem nebulosi dogmatis umbra obnubilare molienti, ad adventum suum, divina virtute officium vocis extorsit (id est loquendi facultatem eripuit) sed paulo post cum humili satissactione reatum suum agnoscentem, animæ corporisque eumdem sanitate donatum ad filios adoptionis transtulit. Quæ perorantis Papæ intentio, ex superno instinctu procedens, effectu nullo modo caruit, velut hoc Opusculum suo loco declarabit.
[330] Declaravit illud in Actis synodi secundi & tertii diei, [in qua cum Vesontionensis archiepiscopus Lingonensem reum] scilicet in causa Hugonis episcopi Lingonensis, quem de Simonia, aliisque gravibus delictis accusatum Hugo archiepiscopus Vesontionensis tueri parans, linguæ usu subito destitutus fuit. Anselmi verba accipe. Non solum se (Hugo Lingonensis) ab objectis nequit excusare criminibus, sed etiam ejus causidico, ne ad sui defensionem quicquam proferre valeat, linguæ munus * adimitur divinitus. Vesonsionensis quippe episcopus, dum susceptum ejus negotium perorare & ad excusationem criminosi incongrua quædam decerneret proponere, insperato sibi suffragium vocis divino sensit denegari numine. Procul dubio magnus Pater Remigius, ob hoc ipsum, ut prædictum est, ante conspectum synodi expositus a beatæ fidei Papa, etiam hic ejusdem virtutis enituit potentia, quam * olim, dum adhuc peregrinaretur in terris, Ariani illius exinanivit molimina. Tunc enim hæreticum adversus Catholicam fidem blasphemias deliberantem garrire, ne conata perageret, sed potius resipiscendo fidelis fieret, silentio condemnavit; nunc autem virum, licet fidelem, ne sceleratum defendendo delinqueret, usu loquendi privavit. Et revera divinæ sublimitatis incomprehensibilis virtus in utroque hoc facto mirabiliter enituit, quæ & ibi gloriosæ animæ, licet corporeis adhuc involucris septæ, tantum potestatis contulit, & quanta eam jam beatificaverit gloria, nunc circa ejus exanime corpus potenter ostendit. De Ariano muto facto sanatoque vide Vitam secundo loco edendam num. 101 & seq.
[331] Die sequenti, qui ultimus synodo fuit, nuntiatum est, [male excusare niteretur, obmutuit;] Hugonem Lingonensem, conscientia criminum suorum actum, aufugisse, & a synodo excommunicatus fuit. Quod (ait Anselmus) audiens archiepiscopus Vesontionensis, surrexit, & quomodo pridie eumdem reum excusare nitens, ex divina virtute per B. Remigii merita silentio condemnatus sit, patefecit coram eodem conventu, satis devote veniam petens, quod ejusdem miraculi novitatem eo usque negligenter celarit. Hic ex pia devotione & alacritate cordis domnus Papa in lacrymus compunctus, sic ait: “Adhuc vivit beatus Remigius”. Tunc ex præcepto ejus omnes surrexerunt, & cum eo ante ejusdem Sancti sepulcrum prostrati Antiphonam Sancte Remigi ex integro devotissime cecinerunt. Consonat fere Wibertus jam laudatus, in Vita apud nos edita cap. 3, num 13, ubi ait: Hugo Lingonensis episcopus, multis ac horribilibus infamatus accusationibus, est vocatus ad reddendam rationem; qui prædictum archipræsulem Chrysopolitanum (id est, Vesontionensem) utpote eloquentissimum, sibi expetiit causidicum ac prælocutorem. Hic igitur coactus a Domino Apostolico illius suscepit causam dicendam (sed repente obmutuit ante cunctorum præsentiam: ut profecto patesceret, Deum noluisse falsis excusationibus verorum criminum tanti Pontificis inquinari linguam.
[332] [ut ipsemet ibidem fassus est: quam ob rem Deo & Remigio gratiæ solemniter actæ.] Lingonensis igitur Hugo, hoc miraculo exterritus, noctu, judicium concilii metuens, aufugit. Cunctis vero pro infortunio archiepiscopi præsentis afflictis & lacrymantibus, Dominus Apostolicus cum summa contritione cordis ad Christum conversus, suis sanctis precibus ejus impeditam linguam resolvit. In crastinum vero in synodo idem episcopus (Lingonensis) requisitus, & non adesse compertus, lecta sententia tertio vocatus est. Tunc Vesuntionensis episcopus surrexit, & quomodo eumdem reum conatus defendere obmutuerit, coram omnibus patefecit. Quod audiens Domnus Papa, hoc miraculum meritis B. Remigii adscripsit, & cum omnibus, qui aderant, surgens, gratias Deo, inde domno sancto Remigio, cum magno psallentio reddidit. Subdit hic Wibertus insignem Hugonis Lingonensis pœnitentiam, postea ab eo sponte susceptam, absolutionem criminum ab eodem S. Leone eidem impertitam, ac piam denique in jejuniis corporisque maceratione ad mortem usque constantiam, quod ad misericordissimi Dei gloriam, ipsiusque Hugonis commendationem annotamus.
[333] [Sanctus Pontifex in eadem synodo altare S. Remigii,] In eadem synodo die tertia, quæ erat quinta Octobris, idem Pontifex, eodem teste Anselmo ibidem, privilegium autem, quod fecerat S. Remigio, ibidem in conspectu omnium recitatum confirmavit, & constituit omni tempore, sicut scriptum continebatur, inviolabiliter conservari; sicque data benedictione, concilium solvit. Privilegium hoc concesserat ipsa die dedicationis ecclesiæ, sed paulo post primum scriptum fuit, ut patet ex edito apud Mabillonium, ex quo illud totum huc transfero. Leo Episcopus, servus servorum Dei, Herimaro abbati & omni congregationi monachorum sancti Remigii perpetuam salutem. Divinæ bonitatis non immemor & ingratus, quæ sua gratia humilitatem meam in Sede Apostolica sanctæ Romanæ Ecclesiæ sublimavit, ne mea negligentia mihi discrimen, ecclesiarum autem faciat ruinam, ecclesias, quæ nostro Apostolatui subjacent, Catholice ordinare, regere & emendare, nec non Apostolica auctoritate immunes & liberas facere proposui, si sancti Spiritus benignus favor mihi annuerit. Unde ex debito nostri Apostolatus post aliquas ecclesias, quas zelo succensus charitatis visitavi, & divina misericordia me præveniente, ut potui, emendavi; ad hanc beati Remigii ecclesiam dedicandam, de ecclesiasticis etiam causis tractaturus & definiturus adveni, confidens sanctissimis meritis ipsius adjuvari ad obtinendam Dei misericordiam, si aliquid dignum & memorabile egerim ad ipsius honorem & gloriam.
[334] Hac igitur dedicata ecclesia, placuit huic idonea & laudabilia auctoritatis & nostræ visitationis relinquere monumenta. [quod consecraverat, insigni privilegio nobilitat, ejusdemque ecclesiæ] Deliberamus itaque, & coram hac sancta synodo promulgamus, statuimus & confirmamus, ut hæc ecclesia hoc privilegium nostræ auctoritatis supra ceteras Franciæ ecclesias habeat, quatenus nulla ecclesiastici ordinis magna vel parva persona in hoc altari, quod consecravimus, Missam celebrare præsumat, nisi Remorum archiepiscopus, & hujus loci abbas, & cui licentiam concedet; permissa eadem licentia canonicis Remensis ecclesiæ bis in anno, in Pascha scilicet & in Rogationibus, septem presbyteris legitimis ad hoc officium deputatis, quos & scientia ornet, morum gravitas & vitæ probitas commendet. Præterea, quia hæc ecclesia ab iniquis pervasoribus graves & multiplices suarum rerum est passa injurias; ne quisquam amodo villis beati Remigii, quas possidet, vel possidebit, aut hominibus intra vel extra ipsas villas positis, graves consuetudines imponat & iniquas, auctoritate beati Petri Apostolorum principis prohibemus, & quæ hactenus injuste fuerint impositæ, eadem sancta & inviolabili auctoritate, ne ulterius fiant, interdicimus, servata hac in omnibus auctoritate, ut consuetudines, quæ juste ei antiquitus sunt constitutæ, ratæ permaneant & inviolatæ.
[335] Hoc etiam nostra auctoritate confirmamus, quod Wido Remorum archiepiscopus partem, [vetera jura firmat, & nova adjicit:] quam in mercato *, quod erat XII Calend. Novemb., beato Remigio nostro obtentu donavit, ea conditione, ut nemo in ipso mercato quinque denariorum pretium per violentiam auferat, nullus, nisi hujus loci abbas, aut cui ipse jusserit, ibi quicquam accipiat. Nullus ad idem mercatum convenientes, quod XII Calend. Novemb. statuimus & promulgamus, veniendo & redeundo cædat, impediat, aut per vim eis aliquid auferat. Statuentes sub divini obtestatione judicii, ut, qui hoc privilegium sanctæ Romanæ Sedis violare præsumpserit, æternam damnationem incurrat. Sub eadem etiam obtestatione, nostro precatu & præfati archiepiscopi voluntario assensu, remissus est ecclesiæ sumtus, quem in festo sancti Remigii accipiebat Remensis archiepiscopus. Datum III Nonas Octobris per manum Petri diaconi., bibliothecarii & cancellarii sanctæ Apostolicæ Sedis, anno domini Leonis IX Papæ I, Indict. III. De hoc privilegio Anselmus etiam meminit in Historia dedicationis edenda num 29, ubi aliqua annotabimus.
[336] Prædicta Remensi synodo feliciter finita, sanctus Pontifex inde rediturus in Italiam, [sacrum corpus in cryptam refert, & in Italiam reversus,] die subsequenti, quæ erat sexta Octobris, cum episcopis, abbatibus, ceterisque ecclesiastici Ordinis viris, regressus in ecclesiam est, postque solemne sacrum, quod coram se celebrari fecit, corpus S. Remigii, quod in ara principe collocatum hactenus reliquerat, suis rursum suppositis humeris ad cryptam decenter decoreque paratam retulit, fusisque ibidem piis precibus ac lacrymis, in viam se dedit. Haud multo post, sed, quantum apparet, Romam jam reversus, epistolam ad universum clerum populumque Francorum direxit, per quam & suum in S. Remigium amorem testatus est, & annuum festum translationis ejusdem a se factæ Kalendis Octobris in Francia observandum instituit. Testem habemus eumdem Anselmum, Opusculum suum claudentem his verbis: Vir denique venerabilis (S. Leo Pontifex) sæpe dictum Apostolum nostrum, eo magis serventi excolens dilectione, eumque summopere desiderans honorare, & illius monasterium sua auctoritate nobilitare, epistolam ejus laude refertam direxit sanctæ Ecclesiæ filiis in Francia constitutis, qua decrevit, apud eos haberi celebrem ipsius Sancti festivitatem, quæ recolitur Kalendas Octobris … cujus epistolæ textum, quia ordo narrationis videtur exigere, huic Operi dignum judicavimus inserere. Hujus vero exemplar hujusmodi est.
[337] [epistola ad Francos data suum in S. Remigium amorem testatur,] Leo Episcopus, Servus servorum Dei, fratribus & filiis Catholicis, per universum regnum Francorum constitutis, salutem & Apostolicam benedictionem. Compertum caritati vestræ credimus, quod post consecrationem nostram, illam videlicet, qua benignitas Dei humilitatem nostram sanctæ Romanæ Ecclesiæ præesse voluit, Germaniam, Galliamque visitavimus, ac Remorum urbem adeuntes, maximo voto & summa devotione ecclesiam beati Remigii, ut longe ante desideravimus, Deo annuente, & ejusdem sanctissimi Viri patrocinantibus meritis, cum magna gloria dedicavimus, atque post consecrationem ecclesiæ in eadem synodum celebrantes, plurima ad utilitatem Christianæ religionis necessaria, concilio coëpiscoporum nostrorum, assensu etiam & laude cleri & populi, quorum innumera multitudo ad tantæ devotionis celebritatem confluxerat, statuendo confirmavimus: quæ omnia capitulis digesta inter canones haberi præcepimus, & postea in omnibus synodis, quas habuimus, idipsum confirmare curavimus.
[338] [& festum illius Kalendis Octobris quotannis sollemniter celebrandum constituit.] Et quoniam beatissimum Remigium gentis Francorum prædicatorem & apostolum scimus, venerari & honorare illum, quem Dominus in terris & in cælo mirificavit, prout possumus, debemus: præsertim cum semper in nostro pectore inde ipsius amor serventius ardeat, quod pretiosissimum corpus ipsius sanctissimi Viri propriis manibus transferentes, in locum sibi præparatum, miraque pulcritudine exquisiti operis decoratum, reposuimus. Unde vestram admonere volumus dilectionem, ut, sicut nos in ejus obsequiis perpenditis gratulari, ita & vos causa nostri amoris, maximeque ex debito paterni honoris sollemnitatem ejus, quæ est Kalendas Octobris, celebrem habeatis; quia, etsi aliis non est apostolus, tamen vobis est: nam primitiæ apostolatus ejus vos estis in Domino. Hunc itaque honorem Patri & Apostolo vestro exhibete, ut juxta promissum Domini longævi super terram vivere, & ejusdem Patris precibus æternæ beatitudinis felicitatem mereamini possidere. Valete. Huic epistolæ nulla adscripta est temporis aut loci nota, nec pro alterutro aliud habemus, quam quod Anselmus indicet, S. Leonem ad illam scribendam partim impulsum fuisse miraculo, quod eidem Pontifici obtigerat anno secundo post gesta Remis, cum Romæ moraretur. Porro decretum istud de celebrando festo renovatum fuisse a clero Gallicano anno 1657 suo loco videbimus.
[Annotata]
* al. Frollandus.
* al. motus
* imo qua
* i. e. nundinis
§ XIX. Magnificum sancti Francorum Apostoli mausoleum & lipsanothecæ argenteæ: corporis integritas seculo XVII confirmata: quales fuerint reliquiæ antiquitus in agro Nivernensi aliæque in Abbatia Bercetensi in Italia honoratæ.
[Cardinalis Robertus Lenuncurtius fieri curavit] Sancti Francorum Apostoli corpus in crypta sua, in quam illud a S. Leone Papa anno 1049 illatum fuisse dixi, perseveravit quiescere usque in adultum seculum XVI, quando in mausoleum vere magnificum translatum denuo fuit, in quo hodieque religiose servatur. Marlotus verbis mox dandis sumptuosissimi hujus operis auctorem nominat Cardinalem Lenuncurtium, sive de Lenoncourt. Consentiunt Galliæ Christianæ auctæ scriptores in serie abbatum S. Remigii Remensis tom. 9, col. 238, ubi legitur: Robertus de Lenoncourt II patruum excepit (in munere abbatiali ejusdem monasterii) anno MDXXIII factus postea Catalaunensis episcopus, deinde Cardinalis, tum episcopus Metensis. Sumtuosissimum illud S. Remigii mausoleum, quod descripsimus in Prologo, exstruxit anno MDXXXIV. Bailletus laudans Saussayum in Gloria posthuma S. Remigii, quod Opus ad manus nostras non pervenit, asserit, istud ab ejusdem Cardinalis patruo ac decessore in abbatia, Roberto de Lenoncourt, qui primo Turonensis, deinde Remensis archiepiscopus fuit, cœptum esse circa initium dicti seculi XVI, sed a laudato Cardinale perfectum. Descripserunt autem illud laudati Galliæ Christianæ auctores ex Marloti Historiæ Remensis tom. 1, lib. 3, cap. 9, cujus verba hic quoque locum merentur.
[340] Retro majus altare (inquit Marlotus) prostat S. Remigii mausoleum, [sumptuosissimum mausoleum e pretioso varioque marmore,] visendæ pulchritudinis & magnificentiæ; est enim omnium, quotquot in Gallia sunt, pulcherrimum, cujus ex libello nostro, qui inscribitur Tumulus Francorum Apostoli, typum reponimus. Moles hæc altius ad vicenos pedes, & amplius assurgit, quæ senis utrimque statuis, e candido & lævi marmore affabre perfectis, exornata, primos Franciæ Pares duodecim tam exquisito artificio exprimit, ut res tota ad majestatem composita, tota ad miraculum efficta videatur. Statuæ singulæ singulis ex jaspide albo purpurea columnis, & totidem loculamentis, in ipsa mole marmorea excavatis, disclusæ ab invicem. Hinc Pares de clero sex, illinc de prima nobilitate totidem laïci, suis quique symbolis & tesseris, sacris prophanisque, visendi ac spectabiles: his paludamentum, illis trabeæ, his coronæ, illis infulæ, his torques equitum & gladii, illis ad manum gestamina litui pastorales. Denique omnibus certæ ac discriminales notæ, scuta honoraria, & quæ in rege inaugurando quique præferunt regiæ majestatis ac potentiæ symbola. Nititur deinde summis columnarum capitibus undique circum oberrans commune epistylium, cui corona imposita cum suis Zophoris, partiumque projecturis miram operi elegantiam conciliat.
[341] Hac autem columnari coronide alte effultus eminet in totam sepulchri molem arcellatus e candenti lapide fornix, [auro & argento & gemmis exornatum,] æquabili in longum concameratione productus, nisi quod in extrema duo tympana arcuatim desinens, in utroque etiam medio latere tympanum aliud aperit, ad posticum vero in patente super columnas posteriores areola visitur in imminenti solio residens sanctus Remorum præsul Remigius, qui medium Clodoveum inter & assistentem sibi a læva D. Theodoricum, tam nativa oris gravitate, tam venusta oculorum & frontis gratia, tam verenda & amabili vultus & totius corporis majestate, accidentem sibi, Deoque supplicem Clodoveum compellat, quasi vel ei prima fidei pandat mysteria, vel mitiorem, ferocitate jam posita, Sicambrum suavissimo Christi jugo imperet colla submittere. Qua declivior sepulchri testudo superne ad latera se inflectens, in coronidem incumbit, videre est in capsulis quinquaginta quatuor disposita duplici in longum ordine anaglypha, utrimque viginti septem, in quorum singulis inter geminas ex jaspide columellas visuntur expressa picto & cælato in argento sancti Præsulis facta nobilissima.
[342] [quale hic describitur ex Marloto.] Anterior sepulchri facies, ut est prima venientibus objecta, ita pretioso inprimis & magnifico splendide fulget ornatu. Patet hæc prima frons duplici quadrangulari fenestra, quarum utraque ingenti lamina ex auro obriso & solido, liliis aureis, semitoreumate fusili prominentibus, visenda rutilat; & inferior quidem inter duas ex porphyrite pretiosissimo columnas tota, tota, quanta est, ita liquatis ad auripigmenta metallis radiat, ita pellucidis & pulcherrimo ordine lapillis, unionibus, & ex his quibusdam inusitatæ magnitudinis & pretii, collucet, ut venustior appareat, quam cælum stellis. Præter hæc sunt anaglypha in argento innumera, serta gemmea & rosæ margaritariæ conflatiles; item ex gemmis atque unionibus, pulcherrime auro inter se nexis, leones, aquilæ, elephanti, columbæ, cruces ingentes, aliaque id genus sexcenta aurariæ artis & gemmariæ opera præstantissima. At tota hæc, quanta est, exterior mausolei venustas & elegantia, a centum circiter annis Lenuncurtii Cardinalis liberalitate exstructi, minor est, si cum his, quæ intus sunt, conferatur.
[343] [In eo servatur Sancti corpus duplici thecæ argenteæ inclusum, item ampulla sacra,] Continet enim, ut immortale depositum, inclyti Francorum Apostoli corpus, suis partibus constans, ac velut corruptionis expers, in capsa argentea recens affabre elaborata, ad prædicti mausolei figuram multum accedente. Hæc capsa argentea, quæ hic studiose dicitur recens affabre elaborata, non fuerit facta a laudato Cardinale Lenuncurtio, sed toto seculo post a Leonorio d' Estampes de Valence, archiepiscopo Remensi, quantum colligere licet ex tom. 9 Galliæ Christianæ col. 161, ubi in ejusdem Leonorii elogio legitur: Anno MDCL veterem capsam S. Remigii, jam inde a temporibus Hincmari confectam, recondi curavit in argenteo loculo. Cum ergo Marlotus primum suæ metropolis tomum anno 1666 typis vulgaverit, haud dubie hunc ipsum loculum per capsam argenteam recens affabre elaboratam indicavit. In eodem & ad pedes S. Remigii servatur Chrisma cælitus missum, quod AMPULLAM vocant, in vase argenteo, auro illito, lapillis & unionibus sparso & illustrato, cui catenula affixa est, quam ad collum admovet abbas, cum a monasterio ad majorem ecclesiam insigni pompa pro regum inauguratione sacram unctionem defert.
[344] Est etiam in prædicto mausoleo baculus S. Remigii, [Sanctique lituus pastoralis.] laminis aureis coopertus, quem ferunt ab Hormisda missum, cum Remigius per regnum Clodovei legatus Apostolicus creatus est; quamvis in charta infra citanda cap. 14 dicatur per eum a civitate Remensi dæmonem effugasse; quod tamen priorem traditionem non convellit. Quid de ampulla e cælo accepta sentiam, satis dixi supra in hoc ipso Commentario, in quo etiam ostendi, non potuisse S. Remigium in Clodovei jam baptizati regno cum iis, quibus volunt, adjunctis Apostolicus Vicarius constitui a S. Hormisda, sed eam rem ad Anastasium II vel S. Symmachum referri debere. Quod ad typum magnifici hujus mausolei attinet, is in nostro Marloti Remensis Historiæ exemplari desideratur, nec habemus aliud ejusdem auctoris Opusculum, Tumulus Francorum Apostoli inscriptum; quare coactus fui eumdem ex Vita Gallica, per Renatum Cerizierum conscripta, a G. Baussonnet anno 1633 delineatum, & ab E. Moreau æri incisum, chalcographo nostro imitandum dare, ut duo e quatuor illius lateribus studiosi lectoris oculis exhiberem.
[345] Pergit ibidem Marlotus exponere, quæ Cardinalis Lenuncurtii operi postea adjecta fuere, [Alia ornamenta, circa prædictum mausoleum postea addita] eoque, quo scribebat tempore nondum erant perfecta. Tam aræ principi, quam mausoleo, multum nunc splendoris & lucis adferunt cancelli ex candido lapide, æreis marmoreisque columnis mixtim collucentibus, cum epistyliis & deaurata coronide, inter singulas adyti majores columnas, quæ chori fornices sustinent, exquisita arte positi, quibus perficiendis sedula cura impenditur, adeo ut totum intercolumnium brevi mirifice septum iri, sperandum sit. Horum pulchrior, portam includens, qua fit aditus ad tumulum, ære publico ac Remensis senatus pietate structus est; alter V. C. D. Talon, advocati generalis in suprema Parisiensi curia, liberalitate; reliqui expensis R. D. Wilquin, ejusdem cœnobii Prioris majoris, mihi amicissimi, qui suos prædecessores æmulatus, a quibus parce vivendo ecclesia altaribus, capsis, statuisque argenteis, odeo, pictis tabellis, aliisque operibus exornata est, in hoc præsertim incumbit, ut cancellorum elegantia, quæ hactenus deesse videbatur ad absolutum chori ornatum, ultimum suum decorem accipiat. Hactenus de pretioso illo mausoleo, cum pretiosiore suo incluso deposito hodieque superstite.
[346] [Anno 1646 sacrum corpus repertum est integrum,] Bailletus in S. Remigio de quadam ejusdem sacri corporis visitatione seu inspectione meminit facta anno 1646 ab eodem illustrissimo Leonorio archiepiscopo, a quo veterem Hincmarianam lipsanothecam novæ inclusam anno 1650 esse, mox diximus. Ejus verba ex Gallicis Latina accipe. Archiepiscopus Leonorius D'Etampe de Valencay in solemni lipsanothecæ visitatione facta anno MDCXLVI, cum multis spectabilibus testibus declaravit, corpus Sancti repertum esse in omnibus suis partibus integrum, opertumque etiam tunc pelle sua, sindoni sic adhærescente, ut eam tollere ausi non sint, ne quid corpori simul detraherent, sed ex qua tamen satis apparebat, carnem exsiccatam esse, qualem illam Hincmarus fuisse annotavit, dum anno DCCCLII secundam ejusdem corporis translationem fecit. Hic præsul addit, in hac visitatione, quæ die XIII Novembris ejusdem anni majori cum solemnitate iterata fuit, solum sacri corporis caput lustratum fuisse; illius frontem sua pelle, oculos suis palpebris tecta visa esse; os ejus omnino patens, in eoque quatuor aut quinque dentes valde nitidos conspectos; aliquot etiam circa tempora capillos, ac denique barbam satis spissam, sed brevem inventam, quasi non nisi ab octo novemve diebus tonsa fuisset.
[347] De hac visitatione etiam parcius mentionem faciunt laudati Galliæ Christianæ scriptores in Leonorio his verbis: [de ejusque integritate instrumentum factum.] Anno MDCXLVI documentum edi curavit, quo integritas corporis S. Remigii testificata confirmatur. Meminit denique & Longuevallius in Historia ecclesiæ Gallicanæ tom. 6, pag. 33 occasione translationis olim factæ per Hincmarum, cujus inscriptio acu picta in velo holoserico, quo is S. Remigii vultum tunc velavit, præcitato anno 1649 reperta fuit, prout num. 302 dictum est. Marlotus historiam suam ad eumdem annum non produxit, nec laudatum a Galliæ Christianæ scriptoribus documentum Leonorii aliunde nactus sum, ut cogar hic a pluribus abstinere, nesciamque, utrum hæc corporis inspectio novæ thecæ argenteæ faciendæ occasionem dederit, an, ut eadem theca fieret, ipsa inspectio facta sit.
[348] Assertæ corporis integritati omnino congruunt, quæ de veterum Remensium religione in eodem integro conservando habemus. [Hæc corporis integritas confirmatur ex eo, quod nullæ reliquiæ] Hincmarus in Vita num. 120 primam illius translationem enarrans, de reliquiis tum seorsum depositis hæc ait: Ipsaque die translationis ejus cum divinis laudibus sumptæ sunt reliquiæ a corpore illius, de capillis videlicet ejus & casula ac tunica ipsius; & involutum est corpus illius integrum, sed exsiccatum, de brandeo (id est velo funebri) rubeo. Nihil ergo tunc præter partem capillorum ex integro Sancti corpore resectum fuit. Minus etiam ex eodem diminuit Hincmarus, qui deinde num. 133 agens de ejusdem translatione, quam ipsemet anno 852 solemniter exsecutus est, Ipsum, ait, corpus sanctissimum, sicut in anteriore translatione ab episcopis Remorum dioceseos, integrum inventum est, & brandeo rubeo involutum. Et cum de ipso sepulchro in locello argenteo est transpositum, pars de brandeo cum sudario, quod fuerat super caput ejus, assumpta in scriniolo eburneo, secus altare sanctæ Mariæ in civitate (quæ ecclesia cathedralis est) honore debito veneratur.
[349] Hasce, nec alias, S. Remigii reliquias, ab Hincmaro ecclesiæ suæ cathedrali donatas, [ab illo separatæ legantur, præter capillos] suo tempore ibidem asservatas satis indicat Flodoardus lib 1, cap. 21 sic inquiens: Sudarium vero, quod super caput ipsius erat, cum parte prædicti brandei, scriniolo reconditum eburneo, Remis reservatur in ecclesia beatæ Dei Genitricis Mariæ. Imo tanta fuit Hincmari hac in re religio, ut etiam ipsi Ludovico Transrhenano, seu Germaniæ regi, reliquias ex ejusdem Sancti corpore petenti, non ausus sit obsequi. Ita discimus ex eodem Flodoardo lib. 3, cap. 9 ipsius Hincmari epistolam laudante his verbis: De corpore autem ipsius beatissimi Remigii non est ausus aliquid sumere (Hincmarus) sicut ipse quoque testatur in epistola ad Ludowicum regem transrhenensem, qui id sibi ab eo petebat muneris. Sed hic * Pontifex pro maxima præsumptione asserit se duxisse, corpus ejus, quod Dominus per tanta tempora integrum conservaverat, disrumpere. Quod Hincmarus in gratiam Ludovici regis facere non ausus fuit, nec successores ipsius deinceps ausos esse, probat sacri corporis integritas circa medium seculum XVII Leonorii archiepiscopi Remensis testimonio confirmata.
[350] [sudarium, pallam &c ac forte dentes; quorum aliquid] Conseqenter ad hæc ipsi quoque cœnobitæ Sanremigiani Remenses non alias apud se illius reliquias, ab ipso sacro corpore diversas, haberi agnoscunt præter ampullam sacram, & pedum pastorale, mausoleo inclusa, pallamque, seu sepulcrale auleum. Saltem alias ibidem non noverat Marlotus, qui lib. 3 Historiæ Remensis cap. 10 in ejusdem loci Cimeliarchio inter sacras reliquias extra mausoleum asservatas de posteriori unice meminit ita scribens: Conservatur ibidem palla, qua S. Remigii sepulcrum tectum fuit in signum sanctitatis, antequam corpus ex eo transferretur. Hujus meminit Gregorius Turonensis cap 79 de Gloria confessorum. Hæc albi coloris est, rubeis ramusculis ac leonibus discriminata; vulgo Sudarium vocatur, sed improprie. Cum siccitate vel morbo epidemico Campania laborat, circumferri solet per vicos urbis ab ascetis processionaliter, quo Deus malum, sancti Præsulis intercessione, procul avertat. Verba Turonensis supra dedi num. 289 & sequenti; ubi dictum est, per S. Remigii invocationem ejusdemque pallæ sepulcralis circumlationem Remenses præsentissimum luis inguinariæ periculum feliciter repulisse. Vide etiam Hincmarum in Vita num. 117 & annotanda ibidem.
[351] [olim potuit fuisse in agro Nivernensi; & aliquid a S. Moderamno] Ex hujusmodi reliquiis, ex capillis scilicet, velo, aliisve, quæ ad S. Remigii corpus utcumque pertinuerant, vel forte etiam ex dentibus, aliquid fuisse dicendum est, quod apud Nivernenses miraculis claruisse, Hincmarus in Vita num. 126 tradidit, ut sequitur: Quidam Vir nobilis de territorio Nivernensi, obtentis reliquiis B. Remigii, oratorium in ejus honore in proprietate sua ædificavit; ubi Dominus multas virtutes per merita ipsius Sancti sui ostendit. Ejusdem generis fuere reliquiæ, quas S. Moderamnus, Redonensis in Britannia Gallica episcopus, seculo VIII in Italiam secum tulisse, divinoque nutu deposuisse in Bercetensi monasterio S. Abundii martyris, quod ab illis deinde S. Remigii appellatum fuit. Auctorem denuo habemus Flodoardum, cujus verba ex lib. 1, cap. 20 hic transcribo. Tempore Chilperici regis extitisse fertur Moderamnus, Redonensis ecclesiæ præsul, vir nobili prosapia oriundus, qui per licentiam prædicti regis limina S. Petri adire disponens, divertit in monasterium B. Remigii, situm in suburbio Remensis urbis. Ubi liberaliter a fratribus ejusdem loci susceptus, impetravit a Bernehardo, sacrorum custode, reliquias de stola, cilicio atque Sudario S. Remigii.
[352] [episcopo Rodonensi seculo 8 allatum dicitur in Italiam] Quibus gratanter acceptis, iter incœptum lætus agens, dum permeat Italiam, in monte Bardonum quadam nocte metatum habens, memoratas in ilicis ramos suspendit reliquias. Cumque diluculo surgens, iter cœptum arriperet, immemor horum (nutu, ceu creditur, divino) hæc ibidem remansere pignora. Procedente vero aliquanto longius episcopo, ubi relictarum memor fit reliquiarum, suum statim ad has recipiendas dirigit clericum, nomine Vulfadum. Quo ad has perveniente, nullo valet eas ingenio contingere, dum mirabili signo, ut eas attingere vellet, elevarentur in sublime. Hoc præfatus episcopus audito miraculo, regrediens, in eodem loco fixit tentorium; sed relicta pignora eadem nocte minime valuit recipere, donec facto mane, in monasterio, quod vocatur Bercetum, in honore S. Abundii martyris inibi constructum, Missam celebrans, prædictorum partem munerum devoveret ibidem se relicturum; sicque rapta sibi recipiens, impleto venerabiliter voto, cœptum repetit iter.
[353] Cui obviam factus Luitbrandus Italorum rex strenuus, [donatumque monasterio Bercetensi] qui hanc auditu jam compererat sacrorum virtutem, amore B. Remigii ductus idem monasterium, Bercetum scilicet, cum omnibus adjacentiis, omnique abbatia, mansos octingentos (ut tradunt) continenti, præfato præsuli Moderamno delegavit, eique in præsentia fidelium suorum legali de more vestituram ex ea & chartam fecit. Remeans autem ab urbe Roma memoratus præsul accessit ad venerandum B. Remigii sepulcrum, atque sicut illi præmissus rex hanc terram tradidit, ita nihilominus ille S. Remigio eandem contulit. Sicque prospere in suum reversus episcopium, successorem sibi ordinari fecit, & valefaciens filiis suis, Bercetum monasterium repetiit, & usque ad obitus sui diem in loco illo moderate & honeste, ut servus Dei conversatus, vixit. Qui quoque nonnullis deinceps locus miraculis illustratus claruit. De eodem monasterio rursum meminit lib. 2, cap. 19 in Ebone archiepiscopo Remensi, proximo decessore Hincmari, palatinis negotiis nimium sese implicante, cujus rei occasione hæc scribit.
[354] Dum frequenter igitur Ebo præsul in palatio tunc moraretur, [quod hac occasione a S. Remigio appellari cœptum dicitur,] hujusmodi de eo in monasterio S. Remigii (Remensis) visio revelata est. Erat ibi monachus quidam, nomine Raduinus, genere Longobardus, qui abbas quondam extiterat monasterii, quod in monte Bardonis in Italia beatissimi Remigii celebri pollet memoria, Moderamni Redonensis episcopi studio dedicata. In quo monasterio, dum præfatus Raduinus monachicæ professionis gereret officia, ductus amore meritorum B. Remigii, sepulchri ejusdem limina petiit. Qui cum fratribus ejusdem loci vitam ducens religiosam, digne sese ad cælestem satagebat præparare militiam. Subditur visio laudati Raduini, quæ huc non pertinet. Eadem fere de Moderamno leguntur in nostro codice Ms., ex quo Vitam ab Hincmaro compositam edimus; quod tamen caput quia Hincmari non esse credimus, prætermittemus. In hoc codice episcopus Moderannus vocatur, ab eoque monasterium Bercetense scriptoris tempore Ad sanctum Moderannum nuncupatum fuisse dicitur; & pro mansis octingentis tantummodo octoginta legitur. De Raduino ibidem hæc solum legere est: Cujus loci (Berceti) canonicus, nomine Radoinus, processu temporis amore B. Remigii in Franciam veniens, in suo monasterio (Remensi) monachus est effectus, & pro sua probitate honorem præposituræ adeptus.
[355] Sanctus hic Moderannus aliquot Martyrologiis inscriptus est, [& a Liutprando Longobardorum] coliturque officio proprio ritus duplicis XXII Octobris per diœcesim Redonensem in Britannia Minori, ac suum etiam peculiarem cultum habet Berceti, [rege conditum,] ubi ejusdem corpus quiescit. Ad eum itaque diem de eodem agendum erit in Opere nostro, addendaque, si qua præterea ex gestis ejus aliunde innotuerint. Interim quæ nostri argumenti nunc sunt, hic accipe. Nicolaus Coletus in Additionibus ad Ughelli Italiam sacram tom. 2, col. 144 abbatiam Berceti & cognomine oppidum in diœcesi Parmensi recenset. Ejusdem situm paulo clarius assignat Augustinus Lubinus in Abbatiis Italiæ, nimirum in ducatu Parmensi prope Alpes de Bardona dictas, in monte Bardone, ad Orientem Parmæ civitatis. Paulus Warnefridi diaconus Forojuliensis in gestis Longobardorum editionis Muratorii lib. 6, cap. 58 idem monasterium inter Liutprandi regis sacra ædificia sic memorat: In summa Bardonis Alpe monasterium, quod Bercetum dicitur, ædificavit. At Muratorius, vel quisquis adjectarum ibidem notarum auctor est, post Mabillonium ex datis Flodoardi verbis statuit, illud a laudato rege ob depositas ibidem a Moderamno S. Remigii reliquias bonis ædificiisque ditatum & auctum, non primum conditum fuisse.
[356] [seu potias instauratum & auctum fuit:] Et vero est quidem Pauli diaconi auctoritas potior, quippe qui Longobardus ipse Italusque eodem seculo VIII scripsit, quo Liutprandus regnavit; Flodoardus Gallus Historiam suam Remensem primum seculo X exaravit in Gallia: cum tamen Pauli verba interpretationem Muratorii haud difficulter admittant, non est, cur Flodoardum erroris arguamus; maxime cum Bercetensis monasterii historia Remis facile nota fuisse potuerit ex Raduino, quem seculo IX ex ejusdem loci alumno vel abbate Remensem monachum factum fuisse diximus; eoque etiam magis, si, ut Flodoardus asserit, Bercetense monasterium Remensi aliquando fuerit subjectum. Utut sit, utroque scriptore in Liutprandum consentiente, non videtur dubitandum, quin pius hic rex Bercetum saltem auxerit in honorem S. Remigii, idque occasione a Flodoardo allegata. Certe illud S. Remigii nomine deinde appellatum fuisse, probant duo regum Italiæ diplomata seculi X, apud Muratorium tom. 6 & 2 Antiquitatum Italiæ edita.
[357] [An etiam Remensi monasterio unquam subjectum?] Primum datum anno Christi 922 Rodulphi regis est, quo ille abbatiam de Berceto, in honore sancti Remigii constructam in comitatu Parmensi cum omnibus pertinentiis Parmensi episcopatui olim donatam, confirmavit. Per alterum Hugo item rex Italiæ anno 930 eamdem donationem confirmans, iisdem usus est vocibus: Abbaciam scilicet de Bercetum in honore sancti Remigii extructam &c. Hinc porro liquet, monasterium illud seculo X episcopatus Parmensis juris fuisse, cui istud jam a seculo IX donatum fuisse, docent etiam alia diplomata ab Ughello tom. 2. Italiæ sacræ auctæ in episcopis Parmensibus relatæ, in quibus tamen sine ullo S. Remigii aut S. Abundii vel Moderamni titulo abbatia de Berceto tantummodo appellatur. De ejusdem autem subjectione monasterio Remensi nihil ejusmodi inveni: quapropter si ista donatio a S. Moderamno umquam fuerit facta, non diu videtur tenuisse. Adde, quod satis mirum videri debeat, si Liutprandus Longobardorum Italiæ rex permiserit, sui regni abbatiam alteri in Francia sito donari.
[Annotata]
* al. id
§ XX. Reliquiæ e Sancti dentibus, capillis &c variis in locis honoratæ: quid censendum de sacris ossibus, quæ velut ipsius essent, alibi assignantur: Florentiæ ecclesia ipsi dicata: vetustus ac recentior ejusdem cultus.
Præter ecclesias præcedenti § nominatas multo etiam plures sunt, [Sancti reliquiæ e capillis, cilicio &c donatæ cuidam prioratui in Provincia,] quæ de ejusdem sancti Francorum Apostoli reliquiis sibi datis gloriantur. Apud Marlotum tom. 1 pag 357 lego, aliquam earumdem donationem a Remigianis cœnobitis Remensibus anno 1251 factam esse prioratui S. Remigii in Provincia, diœcesis Avenionensis, qui a monasterio Remensi tunc temporis dependebat. Donationis instrumentum ex Actis capitularibus ibidem recitat Marlotus, & ex hoc ego, quantum ad nostrum argumentum pertinet, subjungo. Universis præsentes literas inspecturis Henricus Prior, Joannes Cantor, totusque S. Remigii Rem. conventus &c. Transmittimus vobis de cilicio, de casula, de capillis & de sarcophago beatiss. Remigii, de ossibus sancti Clementis Papæ & Martyris … de baculo sancti Remigii, per quem a civitate Remensi dæmonem effugavit… Datum Remis ann. MCCLI mense Januario. Ita ibi; sed dubito, an mensis vel annus recte se habeat, quia Marlotus observans, instrumentum hoc, abbatiali sede vacante, factum esse, tamen postremi abbatis Petri de Sacy obitum ibidem in diem VIII Octobris ejusdem anni 1251 incidisse præmiserat. Porro cum in eodem instrumento nulla fiat de S. Remigii ossibus mentio, hæc donatio nullam hinc difficultatem patitur.
[359] In Opere nostro tom. 1 Februarii pag. 403, [quales forte etiam sunt, quæ aliquot aliis locis adscribuntur:] num. 49 ex Adamo Bremensi & Alberto Stadensi dicitur S. Anscharius archiepiscopus Hamburgensis seculo IX B. Remigii cimelia … cum ingenti honore servavisse Bremæ. Agi autem hic de S. Remigio Remensi, ex præmissis manifestum est. Ibidem pag. 791 & 792 in S. Vedasto episcopo Attrebatensi legitur anno 1287 Attrebati facta solemnissima sacrarum reliquiarum, & inter hasce SS. Vedasti, Remigii & Hilarii translatio, cujus festum annuum Dominica secunda post Pascha Officio ritus duplicis majoris ibi recoli solet. Tomo 3 ejusdem mensis Februarii pag. 4, num. 45, & pag. 103, num. 15, inter reliquias, quas S. Angilbertus abbas Centulensis in sua ecclesia deposuit, etiam aliquæ S. Remigii memorantur. Rursum pag. 453, num. 19 & 20, in Dedicatione basilicæ Trevirensis S. Matthiæ apostoli, ab Eugenio III summo Pontifice facta, dicuntur aliquæ Remigii in altari principe, itemque in altero ad ejusdem S. Matthiæ tumbam erecto, tunc impositæ servari. Denique (nam longum tetricumque esset, singulos tomos nostros percurrere) tom. V Septembris, pag. 415 quædam etam in monte Cassino S. Remigii reliquiæ honorari leguntur. Hæ omnes si tantum ex stola, casula, velo, cilicio, vel etiam ax capillis dentibusve sint, nihil obstat, quo minus Sancti Francorum Apostoli esse queant; secus si ex ossibus, propter illius corporis integritatem superius assertam.
[360] Etiam plures recenset Arnoldus Rayssius in Hierogazophylacio Belgico, quarum certe aliquot sancti Remorum episcopi esse non possunt. [verum ossa, quæ velut S. Remigii Remensis variis locis,] Pag. 42 aliquid de sancto Remigio attribuit ecclesiæ collegiatæ S. Amati Duaci: pag. 82 de ossibus S. Remigii episcopi cœnobio Cameracensi S. Autberti, quod Canonicorum Regularium S. Augustini est: pag. 269 ecclesiæ cathedrali Leodiensi de dente S. Remigii: pag. 305 Attrebatensi ecclesiæ Cathedrali Reliquias SS. Vedasti, Remigii & Hilarii: demum pag. 315 Tornacensi item cathedrali ecclesiæ duas capitis ossium portiones S. Remigii Remensium archiepiscopi. Aliquas item ejusdem Sancti reliquias Coloniæ Agrippinæ asservatas scribit Ægidius Gelenius in sacra & civili Magnitudine istius civitatis; videlicet pag. 310 aliquid de S. Remigio episcopo in ecclesiæ collegiata B. M. V. ad gradus; & pag. 456 in Cartusia os magnum, & aliud parvum S. Remigii episcopi Rhemensis.
[361] [ac præ ceteris liberalius Bucelinus adscribit,] At nemo liberalior fuit in reliquiis sancti Remensis Archipræsulis aliis locis adscribendis, quam Gabriël Bucelinus in Sacrario Benedictino, quod sui Ordinis Menologio adjecit, & in quo id ita præstitit, ut (quod mireris) ex toto ejusdem Sancti corpore Remensibus nihil plane reliquerit. Etenim ad Kalendas Octobris post breve S. Remigii Remensis elogium, Hujus sacrum corpus, inquit, asservatur in cœnobio S. Medardi; caput in Münsterlingen servari, Pistorius ait; chrysma autem cæleste regibus ungendis in S. Remigii: insigne os ejusdem Sancti in monasterio Georgimontano. Per S. Medardi cœnobium designat Suessionense Ordinis Benedictini; Münsterlingen in Topographia Germaniæ parte 2 pag. 63 ait esse celebre virginum Benedictinæ professionis monasterium, in ripa lacus Podamici, haud procul ab urbe Constantia dissitum: Georgimontani notitiam ibidem pag. 39 hanc tradidit: S. Georgii mons, vulgo Jergenberg, in æditissima rupe supra Schwazium in Tiroli, situm inaccesso pene loco cœnobium Ordinis etiam Benedictini, in quo maximus omnino sanctarum reliquiarum thesaurus asservatur.
[362] [forte sunt S. Remigii Rotomagensis,] De prædictis omnibus sacris ossibus generaliter dici potest, non esse S. Remigii Remensis, obstat enim corporis illius integritas, quam hactenus non legi impugnatam, nedum authentico aliquo instrumento convulsam. Speciatim vero de Bucelino pronuntiare licet, hunc in ejusdem S. Remigii corpore Suessionensibus Benedictinis attribuendo deceptum fuisse ex nominum temporumque confusione. Floruit seculo VIII S. Remigius, alias etiam Remedius dictus, archiepiscopus Rotomagensis, de quo in Opere nostro actum est ad diem XIX Januarii, quo colitur. Hujus sacrum corpus ibidem num. 7 & sequentibus dicitur Rotomago, ubi sepultum fuerat, aliquando Suessiones translatum, & in basilica monasterii S. Medardi, regnante præsenteque Carolo Calvo, depositum fuisse; ac demum hinc anno 1090 Rotomagum revectum esse. Quam ob rem corrigitur ibidem error doctoris Jacobi Mennelii, qui, quod ejusdem corporis relationem ignoraret, in quodam libro Friburgi Brisgoiæ anno 1520 typis edito dixerat, istud suo etiam tempore Suessionibus singulari cum pietate honorari.
[363] [quem Bucelinus hic cum Remensi confudit,] Consentiunt nobis Galliæ Christianæ continuatores tom. 11 col. 20 paucis his verbis: Corpus ejus (S. Remigii Rotomagensis) in sua cathedrali conditum, delatum est postea ad S. Medardum Suessionensem, & anno MXC ad suos Rotomagenses in basilicam S. Audoëni relatum; sed anno MDLXII cum plurimis aliis Sanctorum pignoribus a neotericis (Hugenottis) in cineres redactum. Bucelinus itaque Rotomagensem S. Remigium cum Remensi confudit, ac præterea vel aberrantem Mennelium secutus, vel aliter ignorata sacri corporis ad Rotomagenses reductione, credidit illud in Suessionensi Medardina ecclesia ad sua usque tempora asservatum. Credibile est, ex synonymorum confusione factum, ut, qui reliquias alicujus S. Remigii, forsitan Rotomagensis, habebant, facile libenterque sibi persuaserint, eas magni Francorum Apostoli esse. De ossibus loquor; nam ex dictis nil vetat, quo minus aliquid ex ejusdem capillis, vestibus aut similibus rebus ad ipsum utcumque pertinentibus, varii obtinuerint. Simile esto de dentibus judicium; quia in visitatione anno 1646 a Leonorio archiepiscopo Remensi facta quatuor tantum aut quinque dentes in ejusdem sacro ore conspecti fuere, ut supra dictum est.
[364] De capite Münsterlingæ servato nihil uspiam legi præterea, [vel alterius Sancti synonymi; uti & os Florentiæ asservatum] nec locum exprimit Bucelinus, in quo id asseruit Pistorius; at certe illud S. Remigii Remensis non esse, ex allegatis satis superque constat. Eadem ratio est de duabus ossium capitis portionibus, quas a Rayssio ecclesiæ cathedrali Tornacensi attribui dixi: nec inquiro, an hæ & illud Remigii Rotomagensis, an alterius mihi ignoti Sancti sint. Denique quas in monasterio Georgimontano in Tiroli coli ait Bucelinus, reliquias, hæ non sunt S. Remigii Remensis, sed S. Remedii vel Romedii, etiam alibi in Tyroli, velut indigenæ culti, de quo hoc ipso die egimus. Florentiæ quoque in Tuscia unum os S. Remigii episcopiin pretio haberi scribit Josephus Richa Societatis nostræ presbyter in Notitiis historicis ecclesiarum Florentinarum, anno 1754 ibidem sermone Italico editis, & ad nos dono missis, parte 1, tom. 1, pag. 259. Scribit, inquam, os istud Florentiæ honorari in ecclesia, S. Remigio Remensi sacra, quem vernacule San Romeo ibi appellant. De hoc sacro pignore eadem, quæ de prædictis difficultas redit, de qua nihil hic addo.
[365] Verum hac occasione agendum est de ecclesia illa Florentina, [in ecclesia, San Romeo dicta,] maxime quod Papebrochius de ejusdem Sancto titulari male fuerit instructus. Tom. VI Maii in Appendice ad diem XXVIII edita Vita est venerabilis Mariæ Bagnesiæ virginis Florentinæ, tertii Ordinis S. Dominici, in qua ibidem pag. 115 * num. 7 dicitur illa sui pectoris arcana credidisse confessario suo, reverendo magistro Raphaëli, rectori S. Romæi. Papebrochius in Annotatis ad hæc lit. f putavit, hunc Romæum, istius ecclesiæ patronum, esse ejusdem nominis Beatum, Lucæ in Etruria, ubi illius corpus quiescit, honoratum, ac cetera parum notum, de quo simul cum S. Avertano egerat Henschenius ad diem XXV Februarii. Sed fefellit Papebrochium nominis a vulgo facta & a biographo adoptata mutatio: nam Romæum ibi pro Remigio usurpari, certum est. Ita omnino constat ex laudato Richa, qui adductis instrumentis probat, ecclesiam, quæ Florentiæ San Romeo, alias etiam San Remigio, solet appellari, & præter quam nulla Romei nomine in eadem civitate exstat ecclesia, non alteri, quam S. Remigio dicatam esse.
[366] Hoc ipsum etiam liquet ex libro, ut vocant, baptismali ejusdem ecclesiæ, [quæ tamen S. Remigium patronum habet.] ex quo descriptum habemus authenticum testimonium de baptismo laudatæ venerabili Mariæ Bagnesiæ anno 1514 in eadem collato, quod R. P. Ferdinandus Bagnesi, Societatis nostræ presbyter, ejusdem Virginis consanguineus, nobis transmisit. Descriptionem ecclesiæ, in qua Bagnesiana familia sacellum suum habet, dat Richa, & ex antiquo instrumento docet, eodem in loco olim fuisse publicum hospitium seu xenodochium Francorum, Romam peregrinantium; atque hinc opinatur, vocabulum Romeum corruptam vocem esse, ac forte derivatam ab eo, quod peregrinus Romam petens a vulgo Florentino olim forsan dictus fuerit Romeo. Censet denique, hanc ecclesiam circa annum 1078 producto civitatis ambitu, parochialem factam esse, qualis hodieque est. Verisimilia hæc sunt; sed quid ni liceat etiam suspicari, sacrum os ibidem asservatum, quod S. Remigii Remensis esse nequit, forte supra dicti B. Romei Lucensis esse, & ab hoc ecclesiam, neglecto, cui dedicata erat, S. Remigii titulo, ad S. Romeum a populo appellari cœpisse. Fateor tamen, suspicionem admodum incertam esse, ac penitus evertendam, si constet, prædictum sacrum os non esse Romei Lucensis, vel Florentiam allatum esse, postquam S. Romei appellatio eidem ecclesiæ jam adhæserat, quod utrumque eruditi Florentini forsan facile poterunt edicere.
[367] [Festum ejus ad Kal. Octob. celebre jam erat seculo 6] Mitto plura de reliquiis, atque aliqua de ejusdem festivitatibus adjungo. Non repetam hic vetusta ac recentiora Martyrologia, quæ initio hujus Commentarii recitavi, & in quibus ad duos potissimum dies nomen ejus inscriptum legitur, videlicet ad XIII Januarii, qui emortualis est, & ad 1 Octobris, quo translationes sacri corporis illius supra expositæ contigerunt. Hujus posterioris festivitatis antiquior celebriorque exstat memoria, jam ab ipso, quo ille obierat, seculo VI celebrari solitæ. Ita testatur ejusdem temporis scriptor S. Gregorius Turonensis in Historia Francorum lib. 8, cap 21, ubi narrans Bosonem-Guntchramnum eo die corpus defunctæ matronæ, quæ uxoris illius propinqua erat, in cathedrali ecclesia Metis sepultum, omnibus ornamentis suis impie spoliari jussisse, hæc ait: Factum est autem, ut post dies paucos (quam illa ibi sepulta fuerat) adesset festivitas B. Remigii, quæ in initio Octobris celebratur. Discedentibus autem multis e civitate (nimirum ad festum illud in quadam ecclesia suburbana celebrandum) cum episcopo & præsertim senioribus urbis cum duce, venerunt pueri Bosonis-Guntchramni ad basilicam, in qua mulier erat sepulta &c. Ex hoc facto, quod anno 585 contigit, liquet, jam tum celebrem fuisse eam festivitatem; quippe quæ tanto cum populi affluxu etiam apud civitatem Metensem extra Remensem provinciam agebatur.
[368] [in Gallia, reperiturque in vetustis Ritualibus,] Eamdem cum sua Vigilia etiam signatam habet codex Remensis, quo pro editione libri Sacramentorum S. Gregorii Magni usus est Hugo Menardus, qui illum sub Carolo Magno scriptum fuisse statuit, & inter Annotata ibidem pag. 181 & sequenti in eodem sic legi asserit: Pridie Kal. Octob. vigilia S. Remigii, Oratio. Hæc nobis solemnitas beatissimi Remigii confessoris tui atque pontificis meritis inchoata &c. Super oblata. Descendat, quæsumus, Domine, super hoc sacrificium misericordia tua &c. Contestada (id est Præfatio.) Quo igitur interveniente B. Remigio confessore tuo, supplices pietatis tuæ misericordiam postulamus &c. Post Communionem. Credimus magnum istum pietatis mysterium. Hæc de Vigilia; de ipso autem festo ex eodem codice ista subjicit: Kal. Octob. Natale S. Remigii episcopi & confessoris. Oratio. Præsta, quæsumus, omnipotens Deus, ut, intercedente B. Remigio confessore tuo &c. Super oblata. Ut hæc accepta sit Domino &c. Præfatio. Semper gratias agere, atque in laudibus tuis cum lætitia & exultatione S. Remigii confessoris tui præconia dicere, laudes attollere, atque jugiter exultare; cujus hodie annua Solemnitate depositionis festa celebramus &c. Post Communionem. Præsta, quæsumus, ut, intercedente sancto Antistite tuo, cujus hodierna die in conspectu Majestatis tuæ beatitudinis gloriam dignis laudibus celebramus &c. Super plebem. Exaudi nos, Domine sancte, Pater omnipotens, æterne Deus, meritis sancti antistitis & confessoris tui Remegii hanc plebem tua solita miseratione custodi &c.
[369] Hactenus Menardus, qui ibidem pag. 15 præmiserat, [ut & nomen ejus in Cano ne Missæ; idem festum synodus Moguntina] in eodem codice, alioque seculi X, quem Ratoldi appellavit, nomen Remigii in ipso Missæ canone inscriptum legi. Observo etiam, etsi dies Sancti emortualis credatur fuisse XIII Januarii, nihilominus Kalendis Octobris festum ejus Natale signari propter celebrem ejusdem corporis translationem, quam hoc die factam dixi. Neque hoc exemplo caret in aliis Sanctis, quorum festa natalia seu obitus simili de causa ad alios dies translata fuere. Eumdem Kalendarum Octobrium diem per universum Caroli Magni imperium sancto Franciæ gentis Apostolo sacrum voluere patres qui, eodem imperatore volente anno 813 Moguntinam synodum celebrarunt, cujus canon 36, quem velut S. Remigio valde honorificum, ex collectione Conciliorum Labbei tom. 7, col. 1250 huc transfero, sic habet. Festos dies in anno celebrare sancimus. Hoc est, diem Dominicum Paschæ, cum omni honore & sobrietate venerari; simili modo totam hebdomadam illam observari decrevimus. Diem Ascensionis Domini pleniter celebrare. Item Pentecosten, similiter ut in Pascha.
[370] In Natali apostolorum Petri & Pauli diem unum, [sub Carolo Magno servari præcepit in Gallia,] Nativitatem sancti Joannis Baptistæ, Assumptionem sanctæ Mariæ, Dedicationem sancti Michaëlis, Natalem S. Remigii, S. Martini, S. Andreæ. In Natali Domini dies quatuor, Octavas Domini, Epiphaniam Domini, Purificationem sanctæ Mariæ. Et illas festivitates Martyrum vel Confessorum observare decrevimus, quorum in unaquaque parochia sancta corpora requiescunt. Similiter etiam Dedicationem templi. Observa, hic inter pauca illa festa omnibus passim communia duobus tantum Galliarum Sanctis Remigio ac Martino locum datum esse; quod singulari erga ambos patrum Moguntinæ synodi venerationi adscribendum est. Diem mensis Remigio sacrum etsi non exprimant, hunc tamen non XIII Januarii, sed I Octobris designari, manifeste colligitur ex ordine festorum, cum medius ponatur inter Dedicationem S. Michaëlis, quæ XXIX Septembris recolitur, Natalemque S. Martini, qui XI Novembris celebratur. Ceterum hic canon relatus est loco 35 in Capitulari Ludovici Pii imperatoris apud Baluzium tom 1 Capitularium regum Francorum lib 2, col. 748.
[371] De eadem festivitate mentio fit in concilio Pistis ad Sequanam, [ac seculo XI renovavit S. Leo IX Papa.] Galliæ fluvium, anno 862 habito, in cujus capite 3 quibusdam iniquis prædatoribus spatium satisfaciendi concessum est usque ad Missam S. Remigii, id est, Kalendas Octobris. Vide Labbei Concilia tom. 8, col. 780. Incertum tamen est, quamdiu prædicta Moguntina sanctio observata fuerit; at saltem multis in locis vel exolevisse vel refrixisse videtur seculo XI, quo S. Leo IX summus Pontifex post translatum a se Remis S. Remigii corpus eadem die I Octobris anni 1049, dedicatamque postridie novam ejus ecclesiam Remensem, jamque Romam reversus, Apostolicas litteras ad Francos direxit, ut solemnitatem illius ad Kalendas Octobres in posterum celebrem agerent. Litteras jam recitavi supra num. 337 & sequenti, quas tamen Marlotus tom. 2 pag. 105 suspicatus est, non tam ab illo datas fuisse, ut intermissam festivitatem restitueret, quam ut jam tot seculis observatam majori cum solemnitate celebrandam Gallis persuaderet; quod & ab illis, inquit, tunc religiose observatum, ex vetustioribus Breviariis posset probari.
[372] [Hanc Francorum in sanctum Apostolum suum pietatem] Post hæc conqueritur laudatus historicus Remensis, hanc Francorum in Apostolum suum bene meritam venerationis testificationem denuo deferbuisse, donec ea, suggerente impellenteque R. P. domno Stephano Wilquin, monasterii San-Remigiani Remensis Priore majori, in generalibus cleri Gallicani comitiis anni 1657 utcumque restituta fuit. In hunc finem profert duo instrumenta authentica, ex Actis cleri Gallicani in comitiis Parisiensibus, quod alterum Latine scriptum huc transferam; alterum, quod Gallicum est, suffecerit compendiose præmisisse. Itaque anno 1657, die XVII Martii illustrissimus dominus Felix Vialar, Catalaunensis episcopus, in laudatis comitiis in majori conventu patrum Augustinianorum habitis, nomine provinciæ Remensis exposuit, S. Remigium pro Francorum Apostolo semper agnitum, magnis elogiis a summis Pontificibus primique ordinis personis celebratum, a regibus in peculiari veneratione habitum, ac de tota gente optime meritum fuisse; his de causis ejusdem festivitatem per universum Francorum regnum multis seculis studiose, sollemniter pieque actam esse; sed deinde, præsertim nuperis temporibus, multis in locis neglectam.
[373] [revocare conatus est clerus Gallicanus] Rem porro dignam esse zelo sacri illius consessus, publicam cleri populique erga gloriosum Patronum Franciæ pietatem resuscitare, atque omnes hortari episcopos, ut eamdem in suis quique diœcesibus commendent, efficiantque, ut ejusdem Officium, saltem aliorum festorum dupliciumque more, ubique celebretur. Post hoc Catalaunensis episcopi postulatum dominus le Gentil, ecclesiæ Remensis vicedominus, litteras capituli sui obtulit, quibus eadem flagitabantur. Placuit congregatis patribus pia petitio, ex eorumque unanimi consensu sequentes encyclicæ litteræ sermone Latino scriptæ fuerunt.
Universis per Gallias episcopis cœtus ecclesiæ Gallicanæ salutem in Domino. Cum sancti Remigii archiepiscopi Remensis festiva celebritas, tum ecclesiæ Gallicanæ conciliis, tum summorum Pontificum decretis, regumque nostrorum Capitularibus luculenter per tot secula sancita sit; attamen illud lugendum accidit, ut, quæ magis vetustate commendanda fuerat, frigescente populorum pietate obliterata, vel fere sileatur, aut saltem tanti Francorum Apostoli & Doctoris non condignis honoribus celebrata memoria vilescat.
[374] [in comitiis generalibus Parisiis anno 1657 celebratis] Ille enim sicut optime novit charitas vestra, quasi secundus Silvester, subdita Christo regi mortali purpura, Clodoveum nostrum, tamquam novum Constantinum, abjectis inanibus diis, docuit adorare, quod incenderat, & incendere, quod adoraverat, ac demum miraculis atque doctrina ad fidei communionem adductis cum principe populis, & idololatriæ, lepræ nempe veteris, salutari lavacro abluta Francorum labe, hujusce Christiani regni sub Christianissimis regibus dedicavit Christo primitias, & Ecclesiæ suæ primogenitos peperit atque defensores. Cumque gauderet Græcia, quod sola haberet principem legis nostræ, non deesse & reliquo orbi claritatem suam ostendit; effulgurante siquidem recidivis * partibus in rege non novo novi jubaris lumine. Certe si quando ante oculos positæ vicinarum gentium in fide ruinæ Patronis cœlitibus fecere supplices; quod obsequii genus erga sanctum Remigium, apostolum suum, non præstabit adunatis enixius precibus Francorum pietas? cum proh dolor! a finitimis regionibus dilatato hæreticæ pravitatis incendio, ulciscente peccata Numine, propulsata recedat religio.
[375] Quapropter hortamur charitatem vestram, ut ad honorem sancto Remigio die prima Octobris solemniori ritu exhibendum excitata subditorum vestrorum devotione, [cujus litteræ encyclicæ hic dantur.] collaboremus unanimes; & nos tanti Præsulis exemplo (qui, teste Hormisda, agebat summi documenta pontificis, dum & prædicanda faceret, & ea insinuare non differret) sedulo in id incumbamus, ut operantes justitiam, quæ vincit regna, & nos omnes salvos faciamus, & eos, qui nos audiunt. Parisiis die XXII Maii MDCLVII.
Vestri addictissimi servi & confratres, archiepiscopi, episcopi, & ecclesiastici viri in generalibus cleri Gallicani comitiis congregati.
Claudius archiepiscopus Narbonensis præses.
De mandato eminentissimorum ac illustrissimorum archiepiscoporum, episcoporum, totiusque cœtus ecclesiastici, cleri Galliæ nomine congregati.
Henricus de Villars���������Joannes de Montpezat
a secretis.���������de Carbon a secretis.
Quem successum hæ litteræ habuerint, siluit Marlotus, sed hunc exiguum fuisse, tradit Bailletus ad hunc diem in S. Remigio, asserens illius Officium etiam post illas in plerisque diœcesibus perseverasse, quale antea fuerat.
[376] De Remensibus observat ibidem Bailletus, hosce præcipuum sui sancti Præsulis ac Patroni festum Kalendis Octobris antiquitus etiam agere solitos, [Officia illius hoc tempore in diœcesibus Remensi, Lugdunensi,] nec reperiri in Remensis ecclesiæ vetustis Sacramentariis particulare Officium pro die XIII Januarii; sed suo tempore primariam ejusdem sollemnitatem in eadem diœcesi observari de præcepto ad præcitatum diem XIII Januarii; ad Kalendas autem Octobris solum ex devotione, consentitque Castellanus in Notis ad Martyrologium Romanum, de eodem Januarii die etiam a populo per universam diœcesim Remensem servari præcepto. In ejusdem ecclesiæ Breviario, anno 1559 auctoritate Caroli Cardinalis Lotharingi archiepiscopi edito, duplex festivitas etiam præscripta est. De prima ad XIII Januarii sic legitur: Remigius & Hylarius Pontifices duplex majus, celebre habens Octav. non solennes. Totum hoc Officium more antiquorum fere proprium est, ceteris ex communi confessoris pontificis adjectis; sed in eo nullam prorsus de S. Hilario mentionem factam legi, uti nec in die octava, quæ etiam solius S. Remigii titulum præfert. Alterum ad Kalendas Octobris sic notatur: Translatio sancti Remigii duplex majus. Exstat in Museo nostro Missale Laudunense anno 1500 vel 1506 typis editum, in quo ad diem XIII Januarii Missa ritus duplicis de S. Remigio; & ad Kalendas altera de ejusdem translatione cum Octava præscribitur.
[377] [aliisque Gallicis, & nostra Antverpiensi.] Denique in variis aliarum ecclesiarum Breviariis, quæ habemus, Officium vel Commemoratio ejusdem sancti Archipræsulis partim ad alterutrum diem, partim etiam ad utrumque repositum est. In nostra diœcesi Antverpiensi, quæ antequam propria episopali sede illustrata esset, pars erat diœcesis Cameracensis, cum eaque subjecta metropoli Remensi, festum ejus natale Officio ritus duplicis cum lectionibus tertii Nocturni propriis ad Kalendas Octobris recolitur; in Romano vero ad easdem Kalendas Officio tantum simplioi cum tertia lectione propria.
[Annotata]
* occiduis
VITA BREVIS
Auctore Fortunato presbytero, postea episcopo Pictaviensi.
Ex Ms. codice Musei nostri collato cum aliis Mss. & editis.
Remigius episcopus Remensis, Francorum Apostolus, Remis in Campania Gallica (S.)
BHL Number: 7150
A. Fortunato.
[Remigius a Montano nasciturus prædicitur matri] Beatissimi Remigii antistitis depositio sancta nobis hodie diem misticæ sollempnitatis exhibuit, quæ annis singulis, dum in se cursu temporum volvitur, nostris desideriis innovatur. a Hic itaque primis ortus natalibus, parentum nobilitate fulgebat, quem divina pietas non solum priusquam nasceretur, sed antequam conciperetur, elegit: in tantum, ut Montanus quidam monachus, b dum se * levissimo sopore quiesceret, tertio fuisset ammonitione pulsatus, uti matri suæ benedictæ Cyliniæ c, quod masculum conceptura esset, veridica relatione prædiceret, ut * nomen ejus & * meritum designaret. Qui ilico implevit imperium, & fecundissimæ genitrici concepturæ d Sobolis gaudia nuntiavit. Illa vero sicut fidei credulitatis non apparuit dubia, ita suscepit in partu, quem præscierat * in utero. Haud morosa extitit; ut certa, felicissimum pignus secura protinus edidit, quod prius corpore concepit e.
[2] [anno ætatis suæ 22 electus episcopus Remensis, virtutibus claret:] In quo assidue venturæ ætatis merita dulcis infantia designabat, & quod ante conceptum mater agnoverat, ante tempora jam videbat. Studebat teneros annos morum maturitate vincere & benevolentia f cordis, caritatis melle, condire. Quid plura? Cum secundis successibus certatim sanctæ conversationis studiis adolescens vigesimi secundi anni justus sumpsisset exordium g, in hac urbe Remensium omnium generaliter votis ad pontificii culmen raptus fuisse dinoscitur potius, quam electus. In quo statim sic apparuit aptus & devotus officio, tamquam si, quo noviter ascenderat h, jugiter præfuisset. Fuit itaque in elemosinis largus, in vigiliis sedulus, in oratione devotus, in caritate perfectus, in humilitate * profusus, in doctrina præcipuus, in sermone paratus, in conversatione sanctissimus. Numquam in eo invenit humani generis adversarius, nec i quod fraude deciperet, nec quod simulatione fuscaret.
[3] Sinceritatem mentis vultus sui serenitate monstrabat, [e quibus paucæ memorantur: passeres sponte cicures habet:] & pietatem clementissimi cordis ostendebat lenitate * sermonis. Quicquid ad salutem pertinere possit * æternam, non minus implebat Beatissimus opere, quam sermonis prædicatione docebat. Longum est itaque verbis exigere, ne inrogemus audientibus de nimia prolixitate fastidium, si, quanta in eo ornamenta bonorum omnium, quæ sunt vel preciosa vel maxima, supernæ remunerationis prærogativa contulerim k. Studeamus ergo pauca disserere, plurima præterire l: nam si tanta virtutum suarum insignia dicere cœperimus, aut ariditas nostri sermonis non possit excolere, aut memoria retinere: plus habere poterat terminum lux hodierna, quam pagina capiat m. Intendebat vir beatus * Remigius jactantiam virtutum fugere, in quo non poterat gratia celsa * latere. Cum ei vero contigisset habere inter domesticos suos secretius n convivium & delectaretur in libertate carorum, descendebant ad eum intrepidi o passeres, & in manu ejus mensæ reliquias colligebant. Discedebant alii saturi, accedebant alii saturandi. Sic mansuescebat feritas avium in operatione virtutum.
[4] Accidit autem quodam tempore, cum * ex more pastorali sollertia parœchias circuiret *, [cæcum dæmoniacum curat:] ut, si negligenter aliquid in divinis cultibus ageretur, fidelis Servus Christi agnosceret; in vico similiter, cui vocabulum est Calmiciaco p, ipsius devotione studii accessit. Ubi dum quidam cæcus ab eo opem misericordiæ postularet, cœpit, qua * dudum captus fuerat, infestatione dæmonis corporis vexatione torqueri. Tunc S. Remigius in oratione, qua semper anima sancta intentione vacabat, corporea se * sedulitate prostravit, raptimque lumen pristinum reddidit oculis, & pestem immundi spiritus effugavit. O ineffabilis gratia pietatis; a quo dum substantia sola petitur, triplex remedium obtinetur. Victu pavit egenum, muneravit visu cæcatum, reddidit libertati captivum; atque ita contigit per hoc insigne mysterium, ut, dum apparuit unus in paupere, trinitas se ostendit in salutem. *
[5] Sic ut semper ergo humani generis adversarius suam non desistit ostendere nocendi virtutum potentiam q; [incendium civitatis Remensis compescit:] civitatem Remorum, eodem tempore surgentibus subito flammarum globis, oborta nimia vastatione succenderat, & jam fere partem tertiam favillis exstantibus concrematio peracta consumpserat, &, quod residuum erat, victrix flamma lambebat: tunc, cum ejus * rei nuntius ad beatissimi Remigii antistitis pervenisset auditum, ilico, velut invictus athleta, ad ruinam urbis celeri velocitate percurrit, atque se igni obvium, impleta oratione, monstravit: [statim velut quodam reatu fracta vel concisa, populo teste, in se vastatio reducit * incendii r] & per patentem portam admodum fugiens dicessit, ut omnibus monstraretur, quod Vir Dei, plenus fidei igne, plus caluit, qui sevitiam tantæ indignationis & evicit & extinxit meritis s.
[6] Quædam vero puella, ab urbe Tolosa t præclaris orta natalibus, [energumenam, quæ Romam frustra adducta fuerat,] ab adolescenti infantia vesani spiritus tenebatur obsidione captiva. Quam cum tenero amore diligerent piissimi genitores, ad S. Petri sepulchrum in Romanam urbem * cum plurima multitudine & multa devotione duxerunt. Ibi quidam Dei servus u cum auxilio sacri corporis plurima implebat signa virtutis. Hanc tamen puellam cum nulla potuisset intercessione purgare, nec ab ipsa callidi dæmonis virus valuisset expellere; hinc * responsum hostis antiquus reddidit, divini nominis * obsecratione constrictus, quod numquam ab * alterius de eodem habitaculo, nisi hujus beatissimi Remigii antistitis emundatione possit * expelli. Tunc parentes ejus, & ipsius benedicti x, & Alarici regis Gothorum y affatibus suffragati, cum devincta sobole ad sanctum Remigium antistitem pervenerunt, deprecantes, ut virtutem ejus agnoscerent in purgatione sobolis, quam præscierant in confessione latronis. z
[7] [liberat ac paulo post mortuam] Tunc beatissimus Remigius, cum aa diurna luctatione se non esse dignum assereret, & consueta pacientia repugnaret, precibus est populi supplicantis evictus, ut orationem pro ipsa funderet, & parentum lacrimis condoleret. Tunc S. Remigius, meritis sanctitatis armatus, verbi præcepit imperio, ut iniquus prædo, per quod ingressus fuerat, discederet, & Christi famulam relaxaret. Itaque cum nimio vomitu & obsceno fetore per os, quod bb fuerat intromissus, abscessit. Sed paulo post, discedente Pontifice, sub ipsius tamen horæ spatio, dum nimium labore fessa nutaret, spem salutis amisit cc. Iterate * ergo supplicantium turba recurrit ad Medicum: beatus autem Remigius ille * se accusat, potius perpetrasse facinus, quam sanitatis præmium indulsisse, & extitisse homicidii reum, non attulisse remedium.
[8] [suis precibus ad vitam revocat.] Ad basilicam igitur S. Johannis, quo corpus jacebat exanimæ *, populi obtentus deprecatione regreditur, ibique S. Remigius cum lacrimis ad pavimenta Sanctorum in oratione dd prosternitur, & reliquos, ut ita facerent, adhortatur. Tunc S. Remigius, effuso lacrimarum imbre, consurgens suscitavit mortuam, quam prius sanavit ægrotam. Quæ protinus adprehensa manu Pontificis, cum integra incolumitate surrexit, & ad propria feliciter remeavit ee. Judicare enim possumus, quantus in præsenti miraculo fuisset parentum fletus pro * gaudio, laus populi pro * triumpho. Putasne, cum quo gemitu, quantaque devotione Gloria in excelsis Deo cecinerunt, qui per sacrum Antistitem divina videre mysteria meruerunt? Potuit enim ille plebem suam de casu cujuslibet periculi imminentis eripere, qui vitam mortuæ valuit * restaurare.
[9] [moritur, & post obitum fulget miraculis.] Inter hujusmodi igitur virtutum suarum insignia elegit B. Remigius, athleta Christi, transitum letiferi soporis excipiens, procellas mundi, senio jam urgente, deserere, & ad portum cælestis habitaculi pervenire. ff Post cujus * vero obitum tanta ad sui corporis patrocinia fidelibus remedia * tribuuntur, & solis agnoscitur vivere meritis, qui tantis fulsit exemplis. [Cui vero pœna dignoscitur defuisse martyrii, non devotio confessoris gg. In illis ergo divinis templorum oraculis, ubi ejus patrocinia veneramus, * quicquid cum fide petitur, invenitur, & quod speratur studio, præstatur effectu. Profusis ergo unanimiter precibus exoramus, ut nobis vitæ salutaris spatio indulgentiam delictorum obtineat intercessio S. Remigii pontificis cum auxilio Redemptoris. Det etiam deprecatio ejus generaliter in hoc mundo tranquilla pacis tempora, qui promisit justis æterna. Quod ipse præstare dignetur, qui regnat cum Patre & Spiritu sancto, qui est benedictus in secula. Amen. hh
ANNOTATA.
a Huic Vitæ compendio in codice nostro, sine ullo auctoris nomine, pro titulo tantum præmittititur litteris miniatis: Kl. Octobris. Incipit Vita sancti Remigii confessoris: sed auctorem illius Venantium Fortunatum esse, probavi in Commentario prævio § 2. Hæc prima periodus paulo aliter alibi legitur: nam in Ms. Chiffletiano sanctique Benigni Divionensis habetur: Beatissimi Remigii antistitis depositio sancta nobis hodierna die mysticæ solennitatis festa exhibuit, quæ annis singulis, dum in se cursus temporum volvitur, nostris desideriis innovatur. Ita etiam fere habet editio Suriana, quæ incipit: Beati Remigii &c: sed in Mombritiana brevius dicitur: Remigii antistitis depositio nobis in præsentia diem mystice festum solemnitatis exhibuit; post quæ mox ad sequentem periodum ita proceditur: Enim vero primus ortus natalibus &c. Ex hisce omnibus collige, compendium hoc ad usum ecclesiæfactum esse a Fortunato, quod ut faceret, hunc ab Ægidio archiepiscopo Remensi rogatum fuisse, scribit Hincmarus, num. 16 Commentarii prævii relatus. Ceterum nullius momenti lectiones apud Surium Mombritiumque discrepantes inobservatas præteribo, ne annotatis lectori gravis sim.
b De hoc sancti Francorum Apostoli vate egit Henschenius noster ad diem 17 Maii, quo ille colitur.
c In Ms. Chiffletiano atque editione Suriana: Ciliniæ: in Ms. Divionensi S. Benigni: Chiliniæ: apud Mombritium: Chilimæ. Hæc S. Remigii mater colitur die 21 Octobris. Interim vide dicta de eadem hic in Commentario prævio § 3, ubi etiam de ejusdem Sancti patre & familia reliqua actum est.
d Surius pro concepturæ substituit concipiendæ; sed codici nostro consentiunt reliqua exemplaria; neque ille solœcismus alienus est a stilo Fortunati, qui etiam celebratura aliquando dixit pro celebranda, ut observat Operum illius editor Chistophorus Browerus in calce ante Indicem rerum.
e Hic nonnihil variant lectiones Mss. Chiffletianum, Divionense S. Benigni & editio Suriana sic habent: Haud morosa extitit, haud incerta: felicissimum pignus secura protinus edidit, quod prius corde concepit: Mombritius vero sic: Non ut morosa extitit vel incerta: felicissimum pignus secura protinus edidit, quod prius corde concepit. De ætate parentum annoque nativitatis S. Remigii consule Commentarium prævium num. 39 & sequenti.
f Surius: Benevolentiam; Mombritius: benivolentiam.
g Variant hic denuo exemplaria. Chiffletianum ac Divionense S. Benigni pro sumpsisset habent sumpsit; sumpsit item Mombritius, sed post adolescens addit verbum polleret. At Surius eamdem phrasim sic reddidit: Cum secundis successibus certatim sanctæ conversationis studiis adolescens Domino militaret, & vigesimo secundo anno secundioris meriti sumpsisset exordium &c. Episcopatus illius initium ad annum circiter 458 referendum esse, ostendi in Commentario prævio § 4.
h Divionense S. Benigni habet: Qui noviter ascendebat: & in Chiffletiano etiam legitur qui pro quo. Nostro consonat Surius. Sed certe perperam legit Mombritius: Acsi quippiam noviter acciderat: jugiter præfuisset.
i Vocem nec tam hic, quam mox infra reposui ex ceteris omnibus; cum in nostro ne vitiose legeretur.
k Hæc phrasis luxata integrum sensum habebit, si pro contulerim legatur contulerit, addaturque exponam vel verbum simile. In Chiffletiano ac Divionensi sic habetur: Longum est itaque verbis texere (in Divionensi comprehendere) ne irrogemus audientibus de nimia his prolixitate fastidium. Quantum in eum bonorum omnium ornamenta, quæ sunt pretiosa vel maxima, supernæ remunerationis prærogativa contulit. Non nihil etiam discrepant in verbis Surius & Mombritius; sed sensus eodem recidit.
l Hæc ipsa verba tamquam ex S. Remigii Vita per Fortunatum scripta Hincmarus inseruit Prologo Vitæ post hanc edendæ.
m Ista in Ms. Chiffletiano ac Divionensi S. Benigni sic legere est: Nam si tantarum virtutum suarum signa aut ariditas nostri sermonis posset excolere, aut memoria retinere, prius habere poterit terminum lux hodierna, quam pagina. Nostro consentit Mombritius, præterquam quod pro plus rectius habeat prius, & poterit pro poterat; Chiffletiano magis consonat Surius.
n Ita correxi ex ceteris Mss. & editis: nam in nostro legebatur secretiorem.
o In Chiffletiano (ac forte etiam Divionensi) est trepidi, ac mox infra saturati pro saturi: sed nostro codici consonant Mombritius, Surius, atque ipse quoque Hincmarus in Vita subjicienda num. 20, ubi ista e suo Fortunati exemplari iisdem verbis retulit.
p Chiffletianum habet Calmaciaco; Divionense S. Benigni Calmatiacus; Mombritius Calmatiaco, Surius Calmaciacus; Hincmarus mox laudatus num. 27 Calmitiacus; Flodoardus in Historia Remensi a Colvenerio edita, lib. 1, cap. 12 Calmiciacum. Idem editor in scholiis ad dictum caput notat, etiam Colmisciacum & Culmisciacum, aliisque affinibus vocabulis nonnumquam appellari a Flodoardo, qui lib. 4, cap. 28 scribit, sese ecclesiam vici Colmisiaci aliquando rexisse. Addit Colvenerius, locum illum a NicolaoChesneau, decano & canonico S. Symphoriani in urbe Remensi, in Historia Flodoardina Gallice versa Cormicy, Chaumysy & Chaumuci appellari.
q In Chiffletiano: Sed sicut semper erga humani generis detrimenta adversarius suam non desistit ostendere nocendi virtutum (in Divionensi virium) potentiam &c.
r Hæc uncis inclusa descripsi ex Chiffletiano: in nostro enim sic mendosius legebatur: Fracta vel concisa populi testa in se vastationem reducit incendii. Surius pro reatu habet rotatu.
s Chiffletianum: Plus caluit, quam sævitia tantæ indignationis; quam & evicit meritis & extinxit. De hujus incendii extinctione plura vide in Vita 2 a num. 33 & annotanda ibidem.
t Tolosa Gallis Tolose seu Toulouse, Galliæ Narbonensis civitas ad Garumnam fluvium, archiepiscopalis, provinciæ Occitaniæ primaria & Parlamenti sedes, vulgo nota est.
u In solo Chiffletiano hic additur: Nomine Benedictus; at certe perperam, ut mox dicemus.
x Hanc vocem benedicti, a Fortunato adjective positam, de prædicto servo Dei, qui ad sepulcrum S. Petri solebat operari miracula, substantive accepit Hincmarus in Vita subjicienda, crediditque illum fuisse magnum illum patriarcham S. Benedictum, quod & alii ac inter hosce verisimiliter Chiffletiani codicis interpolator, post ipsum censuerunt. Verum hanc opinionem multis discussam refutatamque vide in Commentario num 73 & sequentibus; ubi etiam ostensum est, eumdem servum Dei, de quo loquitur Fortunatus, verisimillime fuisse S. Abundium vel Acontium, cujus meminit S. Gregorius lib. 3 Dialogorum cap. 25.
y Alaricus hic Gothorum seu Visigothorum rex Arianus sedem suam habebat Tolosæ; atque is ipse est, quem Clodoveus anno 507 in prœlio Vogladensi superavit occiditque.
z Id est diaboli.
aa In Chiffletiano legitur: Ille cum &c, omissis his: Tunc beatissimus Remigius.
bb Chiffletianum: quo: Surius: quod fuerat ingressus.
cc Ibidem hæc periodus sic recensetur: Sed paulo post discedente Pontifice, sub ipsius statim horæ spatio, vitæ calore decepta, spiritum (in Divionensi additur salus) amisit. Mombritius ultima sic reddidit: dum nimio labora fessa nutriretur, vitali calore alienata, spiritum salutis amisit. Etiam Surius paulo aliter loquitur.
dd In oratione deest in Chiffletiano.
ee Vel hanc vel prolixam, cujus hæc compendium est, Vitam haud dubie laudavit S. Gregorius, dum lib. 2 Historiæ Francorum cap 31 de S. Remigio scripsit: Est enim nunc liber vitæ ejus, qui eum ait mortuum suscitasse: nam per mortuum puellam designari, liquet ex ejusdem libro de Gloria confessorum cap 79, ubi de eodem Sancto inquit: Oratione sua defunctæ cadaver puellæ obtinuit suscitari.
ff In Commentario prævio § 4 mortem ejus fiximus circa annum 530, cum ille annum ætatis 96 numeraret.
gg Hanc periodum uncis inclusam, quæ in nostro deerat, transcripsi ex Ms. Chiffletiano, quia fere eadem etiam legitur in Divionensi S. Benigni, in alio Ms., & in editionibus Mombritiana & Suriana.
hh Chiffletianum terminatur hoc modo: Profusis ergo unanimiter precibus exoremus, ut nobis vitæ salutis spatium (in Divionensi S. Benigni: vitæ salutaris spatio) indulgentiam delictorum obtineat intercessio sancti Remigii pontificis cum auxilio Redemptoris. Det etiam deprecatio ejus generaliter omnibus in hoc mundo tranquilla pacis tempora, qui promisit justis æterna. Explicit depositio sancti Remigii.
* se alibi abest.
* al. &
* al. vel
* Chiff. præsciebat
* Divion. humanitate
* al. in lenitate
* al. posset
* al. sanctus
* al. cælica
* Chiff. eum
* ibid. circumire
* Chiff. qui
* ibid. add. etiam
* ibid. in salute
* ibid. hujus
* l. reducitur
* Chiff in Romana urbe
* al. hoc
* Chiff. Numinis
* ibid. deest ab
* ibid. posset
* Chiff. Iteratis precibus
* ibid. illi
* al. exanime
* Chiff. præ
* ibid. præ
* ibid. mortui potuit
* Divion. ejus
* Chiff. remediaque
* al. veneramur
VITA PROLIXIOR FABULIS RESPERSA
Auctore Hincmaro archiepiscopo Remensi.
Ex insigni codice Ms. membranaceo Musei nostri.
Remigius episcopus Remensis, Francorum Apostolus, Remis in Campania Gallica (S.)
BHL Number: 7152, 7153, 7155, 7156, 7157, 7158, 7160,
A. Hincmaro archiep. Rem.
PRÆFATIO AUCTORIS.
[Primigenia amplaque Sancti Vita,] Hincmarus a nomine, non merito, episcopus ac plebis Dei famulus, dilectis fratribus ac comministris nostris, hujus sanctæ Remensis ecclesiæ filiis. Sicut a senibus, etiam ætatis provectæ, viris religiosis, qui de tempore Tilpini hujus urbis præsulis adhuc vivebant, quando in servitium istius sanctæ ecclesiæ, auctore Deo, fui electus atque provectus, & postea per aliquot annos vixerunt, fideli relatione didici b, a suis majoribus audierunt narrari, eos vidisse librum maximæ quantitatis, manu antiquaria scriptum, de ortu ac vita & virtutibus atque obitu beati Remigii, sanctissimi Patroni nostri.
[2] [postquam quoddam illius compendium fecit Fortunatus] Qui hac occasione deperiit, quoniam Egidius post beatum Remigium quartus istius civitatis episcopus quemdam virum religiosum, nomine Fortunatum c, metricis versibus insignem, qui a multis potentibus & honorabilibus viris in his Gallicis & Belgicis regionibus per diversa loca tunc vitæ ac scientiæ suæ merito invitabatur, petiit de eodem libro, coturno Gallicano dictato, aperto sermone aliqua miracula, quæ in populo recitarentur, excipere; quatinus ea sine tædio audire & mente recondere, atque per ea ad amorem & honorem atque devotionem Dei & ipsius Protectoris sui idem populus excitari valeret. Quod & in eadem exceptione lector potest advertere, ubi scriptum est: Studeamus pauca disserere; plurima præterire d.
[3] [legi desiit; ac mox calamitate temporum] Et cum ipsa Exceptio cœpit lectione in populo frequentari & a multis propter brevitatis suæ facilitatem transcribi, ipse magnus codex a negligentibus negligentius cœpit haberi, usque dum tempore Karli principis e, qui propter discordiam & contentionem de principatu inter eum & Raganfridum, & frequentia ac civilia, immo plus quam civilia, quia intestina & parricidalia bella, in Germanicis atque Belgicis atque Gallicanis provinciis religio Christianitatis pene fuit abolita, ita ut episcopis in paucis locis residuis, episcopia laïcis donata & per cos divisa rebus extiterint: adeo ut Milo f quidam tonsura clericus, moribus, habitu & actu irreligiosus, laïcus episcopia Remorum ac Trevirorum usurpans insimul, per quadraginta circiter annos pessumdederit. Cujus infelici tempore de ista Remensi ecclesia non solum preciosa quæque ablata fuerunt, sed & ecclesiæ atque domus Religiosorum destructæ & res ab episcopio fuere divisæ. Illi quoque pauci, qui erant residui clerici, negotio victum quærebant, & denarios, quos mercimonio conquirebant, in cartis & librorum foliis interdum ligabant g.
[4] Sicque præfatus liber cum aliis partim stillicidio putrefactus, partim a soricibus corrosus, partim foliorum abscisione divisus, [pene tota periit.] in tantum deperiit, ut pauca & dispersa inde folia vix reperta fuerint. Cum vero tempore Pippini regis, prædicti Karli principis filii, revelatione ostensa Eucherio Aurelianensis civitatis episcopo de dampnatione æterna ejusdem Karli h, qui res ecclesiarum diviserat, fuit * idem Pippinus, sicut & aliarum ecclesiarum episcopiis, huic Remensi episcopio partem de rebus ecclesiasticis reddidit, & Tilpinum in hac urbe Remorum episcopum ordinari consensit. Hoc enim in hac ecclesia in novissimo secli tempore de libro memorato, sed & de aliis accidit, quod antiquo tempore de autenticis Scripturis evenisse, sanctus Johannes Crisostomus in omelia Euangelii secundum Matheum i memorat, dicens: Multa enim ex propheticis periere monimentis, quod de hystoria Paralyppomenon probare possibile est.
[5] Desides enim cum essent Judæi, nec desides modo, [Hac occasione auctor de sacris libris deperditis] sed & impii, alia quidem perdiderunt negligenter, alia vero tum incenderunt, tum conciderunt prophane. Et de prophanitate quidem tali Iheremyas refert k; de negligentia vero in quarto Regum libro legimus, quoniam post multum temporis vix Deuteronomii sit volumen repertum, defossum quodam in loco, ac pene deletum l. Sed & plura de Scripturis in his, quæ habemus, memorata legimus, quæ non habemus: sicut & liber Justorum, qui commemoratur in libris Regum; & sicut est liber Bellorum Domini, cujus in libro Numerorum mentio est. Neque Carmina Salomonis, neque disputationes ejus sapientissimas de lignorum natura herbarumque omnium, itemque jumentorum, volucrum, reptilium & piscium; vel quod in libro verborum dierum dicitur: Reliqua vero operum Salomonis priorum & novissimorum scripta sunt in verbis Nathan prophetæ, & in libris Ahiæ Silonitis: in Visione quoque Addo videntis contra Iheroboam filium Nabath, & multa hujus volumina, quæ scripta quidem fuisse probatur, sed hodie constat non esse.
[6] Vastata namque a Chaldæis Judæa, ut in Patrum litteris legimus, [ac partim per Esdram restitutis disserens;] etiam bibliotheca antiquitus congregata inter alias provinciæ opes hostili est igne consumpta, ex qua pauci, qui nunc in sancta Scriptura continentur libri, postmodum Eszræ pontificis & prophetæ sunt industria restaurati. Unde scriptum est de eo: Ascendit Eszras de Babylone, & ipse scriba velox in Lege Moysi m. Velox videlicet, quia promptiores litterarum figuras, quam eatenus Hebræi habebant, reppererit. Et in epistola regis Persarum: Artarxerxes rex regum Eszræ sacerdoti, scribæ Legis Dei cæli doctissimo, salutem n. Quo contra & nos, multis aliis perditis, plura in quibusdam historiis & diversis pitaciolis o ac usitata relatione a præcedentibus relicta posteris, de ortu & vita, seu virtutibus & obitu domni & sanctissimi patris ac protectoris nostri Remigii habemus, quæ in memorata exceptione non continentur.
[7] Unde bonis vestris desideriis placuit, ut illa mea servitus ad ignorantium & subsequentium notitiam in unum colligeret. [profitetur se, post frustra quæsitam primigeniam S. Remigii Vitam,] Quod etiam diu fecissem, nisi me spes vana deluderet, quibusdam dicentibus, quia in illo & illo loco magnum librum de vita & virtutibus ipsius Domni & Patroni nostri reperire valerem. Ad quæ mittens, quæ mihi promissa fuerunt, penitus falsa inveni. p Nunc autem opitulante Domino, qui in se confidenti, & opera sua, qui mirabilis & gloriosus est in Sanctis suis, volenti loqui promittit, Aperi, inquiens, os tuum, & ego adimplebo illud, meritis ipsius sancti Francorum Apostoli & Patroni nostri, vestrisque adjutus orationibus, aggrediar, quæ diu distuli, a progenitoribus & ortu ejus incipiens; & sic tam ea, quæ in Hystoriis a Majoribus editis de illo inveni, quam & illa, quæ in diversis scedulis dispersa repperi; verum & illa in serie digerens, quæ vulgata relatione percepi; quia haud longe ante nos dictum est, & etiam in sanctis Scripturis, sed & in Euangelica veritate comperitur, vera est lex hystoriæ simpliciter ea, quæ, fama vulgante, colliguntur, ad instructionem posteritatis litteris commendare q.
[8] [ejusdem gesta collecturum] In quibus omnibus lectorem stili diversitas non perturbet; quoniam ea, quæ de Hystoriis majorum assumam, & ea, quæ in antiquis scedulis reperiam, ita, ut inventa fuerint, ponam r. Illa vero, quæ ex antiquis vulgata relatione percepi, & quæ ad instructionem legentium vel audientium addam, vel eorum verba, de quorum dictis ea mutuabo, ponere procurabo, vel meo sermone dictabo, volens quiddam debiti mei obsequii in laude, qua non indiget, offerendo ipsi, Benefactori meo retribuere pro omnibus, quæ indigno mihi gratis potius tribuit, quam meritis ullis retribuit. Denique in descriptione virtutum ejus ordinem, quo per illum eas Dominus dignatus est operari, servare non potero; sed, sicut eas vel scripto vel auditu accepi, illas describam. Sic enim salvo altiore propheticæ inspirationis munere divino allatæ mysterio, & psalmos sanctus Iheronimus dicit in ordine digestos, non sicut fuerunt editi, sed sicut ab Eszra diversis temporibus fuerunt inventi.
[9] [& scriptionis adjumenta modumque exponit.] Verumtamen, prout notitiam temporum invenero, vel ordini gesta congruere videro, ea digerere procurabo. In his autem, quæ de scriptis virtutum miraculis, a Domino per beatissimum Patronum nostrum operatis, ad exhortationem legentium sive audientium pro modulo intellectus mei de Catholicorum dictis subjungere studebo, vestigia beati Gregorii, licet non valeam, prosequi moliar; qui describens Sanctorum actus, pravorumque casus, exhortatione inde assumpta, secundum sapientiam sibi a Deo datam multa necessaria & utilia legentibus ac audientibus interposuit s. Verum & non ab re agere a quoquam videri puto, si ea, quæ de ortu & actu atque obitu Domini ac protectoris nostri in scedulis vetustate prope deletis inventa sunt, reparo, & de abditis ad lucem reduco; & ea, quæ veterum certa relatione cognovi, litteris commendare procuro; cum, sicuti præmisi, sancti Eszræ pontificis studio sacras Scripturas, desidia & prophanitate impiorum Judæorum abolitas, noscamus fuisse restauratas, & non solum Euangelicam & Apostolicam hystoriam ab Euangelistis sacratissime conditam, sed & plurimorum Sanctorum gesta plurimos Eccesiæ magistros ad instructionem multorum, & etiam hystoriographos agones secularium ad posterorum memoriam descripsisse; gentiles quoque poëtas sua figmenta grandisonis pompare modis studuisse, legamus. Explicit Præfatio.
ANNOTATA.
a In codice nostro litteris miniatis loco tituli præmittitur: Incipit prefatio Hincmari archiepiscopi in Vita beati Remigii Remorum pontificis & Francorum apostoli. Sequebantur ibidem insuper duæ tresve aliæ voces miniatæ, quæ nunc fere detritæ sunt, ut legi nequeant.
b Galliæ Christianæ continuatores tom. 9, col. 28 & seqq. tempus sedis Tilpini, quem a plurimis Turpinum appellari observant, ab exeunte anno 753 vel ineunte 754 usque ad annum 794 extendunt. Ab hoc postremo anno usque ad annum 845, quo Hincmarus eamdem sedem obtinuit, tantum anni 51 effluxerunt, ita ut aliqui senes, qui sub Tilpino præsule vixerant, facile superesse potuerint usque ad episcopatum Hincmari. Vide plura in Commentario prævio § 2.
c De Ægidio archiepiscopo Remensi ac Fortunatopresbytero, postea Pictaviensi episcopo, ceterisque, quæ huc pertinent, consule Commentarium prævium eodem § 2.
d Hæc ipsa verba leguntur num. 3 Vitæ brevioris, quam cum ejusdem Fortunati nomine dedi, quamque eam esse, de qua Hincmarus hic loquitur, manifestum est.
e Designatur Carolus Martellus, Pippini Heristalli ex Alpaïde filius, de cujus bellis pro Majoratu-domus Francorum adversus Raganfridum vel Raginfredum, aliosque hostes gestis consule, si vacat, Historias Francorum.
f De hoc pseudoarchiepiscopo, qui Remensem ecclesiam diu graviter afflixit, legi potest laudata Gallia Christiana in S. Rigoberto & hujus successore S. Abele, qui dicti usurpatoris tempore eidem ecclesiæ legitimi episcopi præfuerunt, multumque ab illo passi sunt. Vide etiam, si lubet, Opus nostrum ad diem 4 Januarii, ubi de S. Rigoberto, & ad 5 Augusti, ubi de S. Abele actum est.
g Non videtur dubitandum, quin calamitates illæ ab Hincmaro supra verum amplificatæ sint.
h Hanc fabulam multis expositam, discussam,rejectamque habes in Opero nostro ad diem 20 Februarii in S. Eucherio Aurelianensi episcopo, §§ 3, 4 & 5 Commentarii prævii.
i Consule S. Joannem Chrysostomum in Homilia 9 in Matthæum, in qua similia legere est in editione Montfauconii tom. 7 pag. 135.
k Jeremias cap. 36, ℣. 27.
l De Libro Legis reperto tempore pii regis Josiæ lege lib. 2 Regum cap. 22, & Paralip. 2, cap. 34.
m Lib. 1 Esdræ cap. 7, ℣. 6.
n Ibid. ℣. 12.
o Pitaciolum & Pittaciolum, medio ævo pro schedula vel membranula conscripta solebat usurpari, ut etiam hinc liquet.
p Hincmarum scripsisse etiam ad S. Adonem Viennensem archiepiscopum, ut, si quid de S. Remigio haberet, secum communicare dignaretur, observavi ex Flodoardo in Commentario prævio num. 21.
q Nullus Criticus hanc historiæ scribendæ legem universim admittet; nec Hincmarus eamdem ex sacris Litteris potuisset probare; & sane quam infeliciter illa ipsi cesserit, per decursum videbimus.
r Hoc vere ab ipso dictum esse, aliquoties observabo.
s Laudat S. Gregorium Magnum, qui in libris Dialogorum præcepta moralia & salutaria monita narrationibus historicis immiscuit; quod Hincmarus noster tam prolixe fecit, ut exemplo Surii coactus fuerim plurima rescindere. Adi Commentarium prævium num. 25 & sequenti.
* abundat fuit
VETUS CAPITUM PARTITIO.
Incipit textus Vitæ, actuum atque obitus beati Remigii, Remorum pontificis, & Francorum apostoli, cujus depositio est Idus Januarii, translatio autem Kalendas Octobris.
Capitulum I. Quomodo est Montano monacho designatus ex nomine nasciturus sanctus Remigius, & quomodo per eum Dominus illi deberet lumen oculorum reddere.
II. Quod Remedium fuisse illum legimus appellatum; & statim post annos scolares reclusioni se mancipavit.
III. Qualiter electus ad episcopatum fuerit sanctus Remigius; & de signis cælitus in ejus electione ostensis.
IV. Qualiter sanctus Remigius est ordinatus episcopus; & qualem mox se in episcopatu exhibuit.
V. Qualiter intrepidi passeres in manu illius mensæ reliquias colligebant; & de Johanne apostolo; & quomodo de hoc beati Remigii facto maximam instructionis ædificationem in carorum caritosa dilectione, & in fragilitatis nostræ discreta condescensione nobis valemus assumere.
VI. Qualiter cæcum, dæmonis invasione possessum & stipendia petentem, a dæmone liberavit, lumen ei restituit, & subsidium, quod petebat, exhibuit; & quod tunc miraculo corporali exhibuit, cotidie fidelibus petentibus spiritualiter exhibebit.
VII. Qualiter de parvo liquore in villa Celto vinum redundare fecit ex vasculo non modicæ quantitatis, & nos per orationes ejus, si fideliter petierimus, repleri habundante gratia Dei valebimus, ut fiat in nobis fons vitæ, ac in ejus lumine videamus lumen, & fide recta imbuti debriemur sobria ebrietate spiritus.
VIII. Qualiter civitatem Remorum conflagratam per dæmonem ab incendio liberavit; & nos, si fideliter petierimus, ejus meritis & intercessionibus a viciorum flammis & ab igne perpetuo liberari valebimus. Unde sumpta similitudine commemorata est breviter falsitas Prædestinatianorum hæreticorum, qui dicunt, Deum quosdam ad ignem perpetuum prædestinasse; & hinc Catholicæ fidei veritas demonstratur.
IX. Quomodo puellam ab infantia maligni spiritus obsidione captivam, cum litteris beati Benedicti & legatis Alarici Gothorum regis sibi delatam, prius a dæmone liberavit, & postea mortuam suscitavit; & quia potest fragilitate carnis exutus, & choris angelicis sociatus, plebem suam & quemlibet cum fide petentem de casu cujuslibet periculi imminentis meritis & precibus suis eripere, & quemcumque a malis ad bona conversum de cujuscumque peccati morte resuscitare; sed & de futura morte perpetua liberare, qui adhuc in ergastulo corruptibilis carnis positus vitam mortuæ valuit restaurare, cum necessariis commonitionibus, ut habeamus seduli ante mentis oculos horam exitus nostri de corpore: & quibus proficiet, quod sepulturam secus corpus ipsius Sancti expostulant.
X. Qualiter ampullas vacuas oleo exorcizato & sacro crismate per orationem repleri fecit.
XI. De adventu Francorum per Germaniam in Belgicam & Galliæ regiones, & quomodo Ludovicus regnum Francorum suscepit; & de miraculis, quæ fiebant per beatum Remigium, & de urceo Remis asportato, & a quodam levi Franco in regis præsentia bipenne percusso.
XII. Quomodo Ludovicus rex Francorum neptem Gundebaudi regis Burgundionum, nomine Rothildem, Christianissimam in conjugem sumpsit, & quomodo idem Ludovicus regnum suum dilatavit, & de filiis Ludovici, quos Rothildis contra ejus voluntatem baptizari fecit.
XIII. Quod Ludovicus rex frequenter ab uxore sua exhortatus, ut fidem Christi susciperet, eam audire non voluit; sed bellantibus inter se Francorum exercitu & Alemannis, angustia coartatus votum Christo fecit, & vicit; tumque reversus, se credere & baptizari velle, uxori suæ narravit.
XIV. Quomodo regina Rothildis sanctum Remigium ad se vocavit, deprecans, ut regi salutis viam prædicaret, & quomodo die Passionis Domini, pridie antequam rex cum populo baptizaretur, cum beatus Remigius regem catecizaret, apparuit illis Dominus Jesus Christus & allocutus est eos; & qualiter sanctus Remigius spiritu prophetiæ, quæ essent eidem regi Francorum & suæ posteritati futura, prædixit.
XV. Qualiter rex Ludovicus ad baptisterium venit; & de ostenso miraculo, quomodo species columbæ in rostro ampullam cum chrismate sacro, cunctis videntibus, oranti sancto Remigio apportavit: & quomodo de exercitu Francorum una cum rege tria milia virorum, exceptis parvulis & mulieribus, sunt baptizati, & postea pars gentis Francorum, quæ residua erat, cum Raganario per beatum Remigium ad fidem conversa & baptizata est.
XVI. Quomodo sanctus Remigius de rebus sibi a Francis per diversas provincias datis magnam partem per diversas ecclesias tradidit, & de his, quæ in Remensi provincia illi fuerant traditæ, non modicam partem ecclesiæ sanctæ Mariæ in castro Lauduni Clavati, Remensis parrochiæ, ubi nutritus fuerat, tradidit, ibique Genebaudum, virum carne nobilem & litteris eruditum, qui, relicta uxore, vitam religiosam expetierat, episcopum ordinavit; & quomodo ipse Genebaudus lapsus cum eadem femina, & in reclusione pœnitentiæ a beato Remigio retrusus pœnituit, & qualiter gratia Dei angelica visitatione consolatus, per beatum Remigium in ordine episcopali est restitutus; & qualiter tenenda sit sententia Canonum, quæ post lapsum publice pœnitentem ad gradum ecclesiasticum non accedere vel in gradu manere, aut ad gradum redire, sollicitissime præcipit.
XVII. Quomodo Ludovicus rex sedem suam in Suessionis civitate constituit, & sancto Remigio villas Codiciacum & Luliacum dedit; & de miraculis, quæ tunc Deus per illum ostendit.
XVIII. Quod sancto Remigio oranti sancti apostoli Petrus & Paulus coadjutores fuerunt.
XIX. Qualiter Sparnacum villam ab Eulogio comparavit; sed & qualiter partem silvæ in Vosago pretio emit; & de miraculo per eum ibidem facto.
XX. De vino benedicto, quod sanctus Remigius Ludovico regi, pergenti contra Gundebaudum, dedit.
XXI. Quomodo Ludovicus rex in Parisius civitate sedem suam constituit; & de vino benedicto, quod ei contra Alaricum pergenti sanctus Remigius dedit.
XXII. Quomodo Ludovico regi Anastasius imperator codicellos pro consulatu misit; & Ormisda Papa sancto Remigio vices suas in regno Ludovici commisit; & de morte Ludovici regis; & quomodo sanctus Chlodoaldus beato Remigio Duziacum dedit.
XXIII. Quomodo hæreticus, intrante sancto Remigio in synodum, obmutuit, & iterum jussione sancti Remigii loquendi facultatem recepit.
XXIV. De vindicta in Celtenses, qui metas beati Remigii incenderunt, ab ipso illata.
XXV. Quomodo Deus beato Remigio revelavit diem obitus sui, & de testamento ab eo condito; & quomodo oculorum corporalium lumine aliquandiu est privatus, & iterum lumine redonatus; & de obitu illius ac ætatis longævitate.
XXVI. De miraculo, quod ostensum est, cum ejus sanctum corpus ad sepulturam ferretur; & de miraculo, quod per pallam sepulcri ejus contra luem inguinariam est ostensum; sed & de miraculo, quod actum est in homine, qui oleam sibi datam præsumpsit.
XXVII. Quomodo angelico ministerio corpus illius translatum est de loco primæ sepulturæ ad alteram sepulturam; & quomodo Pipinum regem in villa Avisiaco flagellavit.
XXVIII. De miraculo ostenso per pulverem pavimenti ejus ecclesiæ, quem colonus villæ, quæ Plumbea Fontanata dicitur contra oppressores suos de fisco Roseto colligens secum duxit.
XXIX. De miraculis ostensis in forestariis Ludovici imperatoris, qui partem silvæ, quam sanctus Remigius comparavit in Vosago, invadere præsumpserunt.
XXX. De miraculo ostenso in oratorio pagi Nivernensis & de uxore Richuim, quam in Juliaco jacentem percussit; & quia causantur quidam, quod nostris temporibus ita per eum virtutes non fiunt, sicut fieri ante solebant.
XXXI. De secunda translatione beati Remigii, & quomodo ipsa die ibi Rado quidam clericus a dolore dentium sit sanatus.
XXXII. Quomodo beatus Remigius Sanctorum, tam veteris quam novi Testamenti, Patrum spiritu vivens in corpore plenus fuit, & post obitum consors miraculis claruit.
XXXIII. De reliquiis beati Remigii per sanctum Moderamnum in Italiam delatis.
XXXIV. Quomodo beatus Remigius in secli hujus convalle lacrimarum ascensiones in corde suo disposuit, & de virtute in virtutem gratia Dei provectus excrevit, & pro quibus ipse atque alii Sancti Dei orant, qui cum Deo spiritu in cælo regnant, & qualiter orantes ad sepulchrum ejus præparare se debeant, ut exaudiantur, & qualiter munitis corpore & sanguine Christi, & unum cum eo effectis, nobis est exeundum de corpore.
XXXV. Qualiter archiepiscopum Maguntiæ verberavit, & res suas recuperavit.
XXXVI. Quod sensum & vitam perdidit, qui in ejus ecclesia vinum vendebat.
CAPUT I.
Sancti nativitas & nomen divinitus prædicta: illius
parentes: studia litterarum & virtutum: vita solitaria: electio ad
archiepiscopatum Remensem cælestibus indiciis comprobata.
[Montanus pro ecclesia Galliarum orans] Post a vindictam scelerum, quæ facta est a Domino cæde Galliarum, persequente Wandalorum crudelitate b, misericordiam cæli distillaverunt; cum ad mitigandam gentis Francorum barbarica ferocitate superventuram divinæ animadversionis, propter iniquitates perseverantes, ultionem; mundo præsulem a Deo prædestinatum, Remigium pontificem hoc ordine protulerunt. Erat quidam venerabilis ac dignus professione & nomine Montanus c monachus, in reclusione solitariam vitam ducens, jejuniis, vigiliis atque orationibus continue vacans, necnon ceterarum virtutum insignibus adeo Divinitati se commendabilem reddens, ut angelicis sæpius frueretur alloquiis & cælestibus frequenter visionibus ac revelationibus interesset. Is ergo cum pervigil in oratione pro pace sanctæ Ecclesiæ, quæ multis ac diversis afflictionibus apud Galliarum & Belgicarum provincias vexabatur, Dei omnipotentis clementiam indefessis precibus exoraret, nocte quadam plus solito orationem protelans, usque lucis crepusculum in contemplatione permansit.
[2] Qui cum, lassitudine ac fragilitate carnis compellente, [divinitus cognoscit, S. Remigium] paululum membra sopori dedisset, subito per divinam gratiam angelorum choris & animarum cœtibus beatissimorum hominum, jam spiritibus cum Deo regnantium, immortalitatem adhuc corporum expectantium, interfuit & familiarissimum cœpit audire colloquium. Inter cetera igitur, quæ in conventu illo cælico audivit, etiam illi sancti spiritus, humanæ salutis avidi, quæritare cœperunt de Gallicanæ dejectione ecclesiæ, & quid facto ad talia opus esset, crebro versare sermone; dicentes, quia jam tempus esset miserendi ejus. Duplicia enim perceperat pro omnibus peccatis suis, quamquam fex ejus non sit exinanita. His inter se ita serentibus, subito vox affuit a superioribus atque secretioribus aditis saluberrime atque suavissime intonans, quæ & præsentium solaretur spirituum mœstitiam, & quod futurum erat, gratulabunda promulgaret sententia, ita dicendo.
[3] Dominus prospexit de excelso sancto suo, Dominus de cælo in terram aspexit; [e Cilinia nasciturum;] ut audiret gemitum compeditorum, ut solveret filios interemptorum; ut annuntietur nomen ejus in gentibus, in conveniendo populos in unum, & reges, ut serviant Domino. Cilinia in utero concipiens, filium pariet nomine Remigium, cui a me salvandus populus committetur d. Beata siquidem Cilinia, intenta piis operibus, licet corpore teneretur in mundo, mente tamen conversabatur in cælo. Quæ in flore juventutis suæ pepererat de unico viro suo Emilio e Principium, postea Suessorum civitatis sanctum episcopum, & fratrem ejus, patrem beati Lupi episcopi, ejusdem Principii successoris f, qui usque ad ultima gloriosi Remigii tempora sacerdotio est functus, sicque defunctus.
[4] [quod cum huic jam provectæ ætatis ægre persuasisset,] Vir autem ille venerabilis, inter illius temporis innumera pericula tanta consolatione accepta, Ciliniæ divinum oraculum, gratia Dei perceptum, innotuit. At illa dixit ad Montanum: Quomodo fieri potest, ut anus lactem filium, cum mihi a temporibus diu transactis muliebria defecerint, & vir meus Emilius vetulus sit ac in ævoso ejus corpore frigidus extet circum præcordia sanguis, & voluptatis opera in eo penitus emarcuerint. Erant enim ambo genere nobiles & gratia inter suos nominatissimi; & quia liberorum parentes processerant in diebus multis, effœti, & carne jam infecundi, conjugale commercium non quærebant, nec eis spes ultra vel appetitus generandi sobolem inerat. Cui beatus Montanus respondit: Scias cum ablactaveris puerum Remigium, de lacte tuo perunges oculos meos, & recipiam lumen. Nam ut merita illi accrescerent, sicut & sancto Tobiæ, juxta divinum sermonem, ut justus justificetur adhuc, idem beatus Montanus lumen corporalium oculorum amiserat.
[5] [nascitur puer & vocatur Remigius.] Tandem credentibus parentibus verbis viri Dei, fit gaudium, quod talem suscepturi essent Prolem, in cujus conceptione non foret ardor explendæ libidinis, sed amor generandæ juxta divinum præsagium sobolis. Concipitur ergo futurus Christi Pontifex, & Christi adminiculante misericordia, mater beatissima, quem auspice Deo concepit, feliciter filium genuit, cui Remigium secundum Domini dictum in baptismate nomen imponi fecit. Et ablactatus, sicut suus prænuntiator prædixerat, lacte matris g oculos sui vatis, matre obstetricante, perungens, lumen illi gratia divina restituit. Nec incredibile videri debet, si Puer iste, antequam per ætatem corporis sciret vocare patrem & matrem suam, virtutes munere divino operatus est, qui etsi ut homo in iniquitatibus conceptus est, contra morem tamen humanæ conditionis non in delictis eum prævaricationis, sed in gratia remissionis mater sua peperit.
[6] [ut divinitus jussum fuerat;] Neque enim dubitandum est, quia Spiritus sanctus, qui eum talem futurum prædixit, & cujus munere conceptus fuit, etiam a peccatis absolvit. Constat quippe veridica Patrum sententia, quia lege non constringitur sancti Spiritus donum. Et præterea, qui Cornelium ac domum ejus ante perceptionem baptismi sua gratia consecravit, ipse utique beatum Remigium non solum ante baptismum, sed etiam nativitatem ejusdem gratiæ munere perfudit h. Ortus est autem ex anu & vetulo diu sterilibus per repromissionem, ut Ysaac & Johannes, Vir iste sanctus, antequam natus; nomine designatus, antequam mundo cognitus, in pago Laudunensi i, alto parentum sanguine, ut monstraretur in ortu, qualis futurus erat in actu. Singularis autem meriti indicium datur, quotiens hominibus a Deo vel imponitur nomen, vel mutatur. Sic Abraham *, quia pater multarum gentium erat futurus, Abraham est vocatus: sic Jacob, quia Deum vidit, Israël appellari meruit k: sic Josias ob eximiæ virtutis culmen nominatus a Deo est, multo antequam natus.
[7] Sic Johannes eo, quod divina sibi gratia adminiculante plus esse meruit, quam propheta, eo quod nemo inter natos mulierum major illo surrexerit; & Petrus a firmitate & stabilitate petræ sumpsit agnomen. [de qua impositione nominis] Et qui antea Saulus, postea nominatus est Paulus, quoniam Legis zelo contra Christum erectus, ab eo, quem in membris suis persequebatur, de cælo in terram prostratus, apud se factus est Paulus, id est, parvus, modicus & humilis; demum gratia Dei defensor magnus, ut vas electionis, effectus atque totius est Ecclesiæ magister & prædicator egregius. Et filii Zebedei, eo quod verbum Dei terribiliter mundo peccanti intonuerunt, Filii tonitrus assumpsere cognomen. Et Dominus ac Redemptor noster Jesus, id est Salvator, cognominatus est, antequam carne natus; eo quod salvum facturus esset populum suum a peccatis eorum.
[8] Ita ergo & beatus Remigius ab eo, quod ecclesiam sibi credendam inter fluctivagos mundi recturus esset anfractus, [auctor aliqua observat.] Remigii cognomen a Deo est assecutus. Servorum namque Dei proprium est a Deo nominatim sciri: unde uni eorum dicitur: Novi te ex nomine: & beato Jheremiæ ad prædicationem verbi divini ituro dicitur: Priusquam te formarem in utero, novi te, & in ventre matris tuæ sanctificavi te. Jheremias enim ab idolorum cultu populum revocaturus, in ventre sanctificatur; Johannes populum suo illuminaturus alloquio, in utero materno propheticam suscepit gratiam, & beatus Remigius gentem Francorum a tenebris ignorantiæ ad lucem perducturus Euangelii, itidem divina donatus est gratia, ut, quod perfecturus erat ministerio, cum participibus suis pari claresceret munere: & qui, ut dictum est, Ecclesiam Dei, speciali autem cura Remorum civitatem atque provinciam, remigio alarum sanctarum, scilicet verbo & exemplo, meritis & orationibus, erat Dei prædestinatione recturus, & perfecto certamine, spiritu cælestia regna petiturus, angelorum utique subvectus auxilio, Remigius est jure Dei præceptione vocatus.
[9] Nec illud silendum est, quia in cartis recenti tempore post illius obitum, [uti & de nomine Remedii, quo alicubi appellatur.] sed & post plura annorum curricula factis de rebus isti Remensi ecclesiæ traditis, Remedium eum fuisse nominatum legimus. Quod, qui ad merita & actus illius attendit, congruere, hoc eum nomine appellatum fuisse, intelligit; qui mitigator furoris Domini in tempore iracundiæ factus est reconciliatio, & magnificatus a Domino in conspectu regum, in verbis suis, sicut in sequentibus ostendemus, monstra, videlicet paganos seroces, placavit. Merito igitur eum Remedium fuisse nominatum in baptismate crederemus, nisi in emendatioribus gestis, illum oraculo divino per sanctum Montanum Remigium vocari debere cognosceremus. Sic in versibus metricis ab ipso compositis, & jussione illius in quodam vase ab eo consecrato sculptis ita legimus:
“Hauriat hinc populus vitam de sanguine sacro
Injecto, æternus, quem fudit vulnere Christus.
Remigius reddit Domino sua vota sacerdos l.”
Quod vas usque ad nostra tempora perduravit, donec fusum in redemptionem datum est Christianorum, ut a ministris diaboli Normannis redimeret pretium argentei calicis, quos de potestate tenebrarum redemerat effusus sanguis calicis Christi, videlicet passione.
[10] [Doctrina & virtute conspicuus, annos 22 natus] Traditus autem a parentibus scholæ litteris imbuendus, in brevi coævis & etiam natu majoribus suis doctrina excellentior est effectus m. Studebat quoque teneros annos morum maturitate vincere, & benivolentiam cordis caritatis melle condire, turbas frequentium populorum vitare, &, ut præconem suum n fecisse didicerat, vita solitaria in reclusione Domino servire: qui locus in castro Lauduno hactenus designatur, & venerabiliter colitur. In qua reclusione secundis successibus certatim sanctæ conversationis studiis justus Adolescens Domino militavit. Et cum ad viginti & duos ætatis suæ annos pervenit, defuncto Bennadio archiepiscopo, in hac urbe Remensi omnium generaliter votis ed pontificii culmen raptus fuisse dignoscitur potius, quam electus o. Fit ergo concursus populi, diversi quidem sexus, conditionis ac dignitatis, necnon & ætatis, sed & unius atque ejusdem sentenciæ: cuncti hunc vere Deo dignum, & qui populis præfici deberet, acclamabant.
[11] [eligitur episcopus Remorum, & acriter reluctatus] Vir autem beatissimus his angustiis depressus, nimiis afficiebatur angoribus; quia nec fugæ locus uspiam patebat, nec populo, ut ab intentione cœpta resipisceret, ullo modo satisfacere poterat. Divinæ namque erat voluntatis, ut, qui omnium saluti prospecturus erat, omnium acclamationibus eligeretur, & qui unitati fidei cum jam fidelibus & futuris fidelibus erat provisurus, unione cuncti populi ad sedem eveheretur sacerdotalis honoris. Sacratissimus quidem Vir cum his acclamationibus se urgeri conspiceret, de infirmitatis & ætatis suæ tempore conqueri cœpit; & quia ecclesiasticus Ordo infirmam ætatem ad hanc non reciperet dignitatem, voce publica fatebatur. Timebat enim, ne immatura ætas, inimici versutiis impugnata, aliquid contraheret sinistri. Sed divina gratia & vocem populorum constantissime in ipsius perdurare fecit electione, & sanctum Virum ab antiqui hostis protexit malignitate.
[12] [post manifesta divinæ voluntatis indicia] Et cum populi acclamaret frequentia, & sanctissimus Vir magna reniteretur constantia, placuit omnipotenti Deo ei manifestissimis demonstrare indiciis, quod ipse de eo haberet judicium. Etenim cum modo prædicto reniti conaretur, videntibus omnibus, qui aderant, descendit subito radius novi luminis super ipsius Viri sancti verticem, acsi ipse sol de cælo motus super eum ceciderit; & quia illuminandarum lux parabatur animarum, ipse quoque, cum ad hoc opus adscisceretur, lumine debuit declarari visibili. Ipse namque erat lucerna, quæ non sub modio curæ corporeæ, sed super candelabrum purissimæ ac Deo dilectæ conversationis erat ponenda, quatinus his, qui in domo sanctæ Ecclesiæ futuri erant, lumen optimæ institutionis præberet.
[13] [in sui electionem consentit.] Placuit etiam Omnipotentiæ divinæ huic miraculo aliud addere ad ostensionem meritorum beatissimi Viri. Etenim radio supradicto se illustrante, sensit capiti suo unguinis sacri infusum liquorem, quo totum ejus delibutum est caput p. Et merito, ut qui oleum spiritale populis, quo eorum quidem capita visibili, mentes autem prædicatione, Spiritu sancto in se loquente, uncturus erat chrismate invisibili & gratia ejusdem Spiritus sancti, ipse quoque prius tali unctione insigniretur. Acceptis autem talibus ac tantis auspiciis, divinis timuit contraïre statutis: neque tutum illi videri poterat, tot signis præcurrentibus, divinæ contradicere jussioni; præsertim cum luce & unctione sancti Spiritus, qui oleo visibili designatur, interius illustratus atque perunctus, ut & sanctus Ysaïas, ad mittendum se in divinum ministerium debere potius offerre, quam recusare, didicerit q.
ANNOTATA.
a In codice nostro, ex quo hæc edimus, hic titulus litteris miniatis præmissus est: Incipit textus Vitæ, actuum atque obitus beati Remigii Remorum pontificis & Francorum Apostoli, cujus depositio est Idus Januarii, translatio autem Kalendas Octobris. Tum sequitur titulus capitis 1, quem, ut reliquorum capitum titulos, vide in veteri partitione hic præmissa.
b Indicatur hic illa Vandalorum aliorumque barbarorum, quos Stilico anno Christi 406 evocavit, in Gallias irruptio, de qua S. Hieronymus in epistola ad Ageruchiam, Renatus Profuturus Frigeridus apud S. Gregorium Turonensem, Prosperaliique veteres meminerunt, & de qua consuli possunt rerum Francicarum scriptores.
c Colitur ille in agro Luxemburgensi die 17 Maii; sed gesta ejus præter pauca illa, quæ Fortunatus supra in Vita breviori & post illum Hincmarus hic tradidit, fere latent.
d Non lubet mihi divinare, utrum Hincmarus hæc ex antiquiori scriptore didicerit, an pro suo ingenio sic amplificaverit dicta Fortunati, qui in Vita brevi num. 1 tantummodo ait, Montanum monachum in somnis tertio admonitum fuisse, ut S. Remigii nativitatem Ciliniæ prædiceret. Inscripta est hæc beata genitrix in Romano aliisque Martyrologiis ad diem 21 Octobris, ubi de illa nobis erit agendum.
e De hoc veluti insigni viro, sed tacito nomine, meminit S. Sidonius Apollinaris in epistola ad S. Principium, S. Remigii fratrem. Verba ejus dedi in Commentario prævio num. 34.
f S. Principii gesta exposita sunt ad diem 25 Septembris; S. Lupi vero examinanda ad 19 Octobris. Porro hujus S. Lupi patrem verisimilius diversum esse a S. Principio, dixi in Commentario prævio num. 36.
g Flodoardus lib. 1 Historiæ Remensis cap. 10 eadem referens, nihilominus tradi ait, S. Remigii nutricem fuisse S. Balsamiam; de qua dubitationem meam exposui in Commentario prævio num. 44 & sequentibus; ut de eadem certius instrui possimus, priusquam ad diem 25 Octobris, quo aliquot Martyrologiis inscripta est, in Opere nostro pertigerimus.
h
Consequenter ad hæc idem Hincmarus inter alios versus S. Remigii loculo hunc etiam inscripsit:
Qui prius est sanctus, mundo quam matre creatus.
In antiqua quoque Præfatione Missæ legebatur: Hic est ille Remigius, qui prius fuit consecratus, quam genitus. Sed prudens lector mecum haud dubie certius argumentum, quam sint istæ auctoritates & ratiocinia, pro tam eximio privilegio requiret. Nec aliter visum fuisse apparet Flodoardo, qui lib. 1 cap. 10 cetera ex Hincmaro adoptans, Remigii sanctificationem in materno utero caute prætermisit.
i De S. Remigii patria vide dicta in Commentario prævio num. 42 & sequenti.
k Non hæc ratio datur in vulgata, Gen. 32, ℣ 28, ubi dicit ei angelus: Nequaquam, inquit, Jacob appellabitur nomen tuum, sed Israël: quoniam si contra Deum fortis fuisti, quanto magis contra homines prævalebis?
l Paucis adverte hic, studiose lector, insigne sancti Francorum Apostoli testimonium de vera as realis sanguinis Christi in Sacramento Eucharistiæ præsentia.
m Eximiam sancti Viri eloquentiam a S. Sidonio Apollinare honorifice laudatam habes in hujus ad illum epistola, quam dedi in Commentarii prævii § 5. Quæ sequuntur usque ad vocem turbas, descripta sunt ex Fortunato in Vita brevi num. 2.
n Id est, S. Montanum, qui illius nativitatem prædixerat.
o Descripta hæc sunt ex Vita brevi num. 2. Ceterum initium episcopatus illius in Commentario prævio § 4 fixi circa annum Christi 457.
p Nec de cælesti radio, nec de hac unctione divinitus facta meminit Fortunatus. Flodoardus lib. 1, cap. XI Hincmarum secutus est, sed præmissoverbo traditur. Consonat vetus Præfatio Missæ his verbis: E cælo sibi infusionem chrismatis super se venientem Adolescens aspexit. Sed quia de hujus Præfationis ætate mihi non constat, nescio, hæcne Hincmaro, an Hincmarus Præfationis auctori præluxerit.
q Isaïæ cap 6, ℣. 8.
* l. Abram
CAPUT II.
Sancti ordinatio & virtutes episcopales: innocentia vitæ prodigio passerum probata: auctoris exhortatio ad lectores.
[Episcopus ordinatus,] Posthabita ergo omni dubitatione atque ancipiti submota sententia, unanimitate episcoporum Remensis provinciæ, infulis induitur sacerdotalibus, benedictione consecratur episcopali, atque in sede præsulatus collocatur hujus civitatis Remorum. Ubi statim sic apparuit aptus & devotus, tamquam si officio, ad quod noviter ascenderat, jugiter præfuisset. Fuit itaque in elemosinis largus, in vigiliis sedulus, in oratione devotus, in caritate perfectus, in humanitate profusus, in doctrina præcipuus, in sermone paratus, in conversatione sanctissimus. Sinceritatem mentis vultus sui serenitate monstrabat, & pietatem clementissimi cordis ostendebat in lenitate sermonis. Quidquid ad salutem pertinere posset æternam, non minus implebat Beatissimus opere, quam sermonis prædicatione docebat a. O Virum per omnia Deo dignum! Eminebat in ipso habitu animi pulchritudo; in specie exterioris hominis ipsam putares expressam ymaginem sanctitatis.
[15] [omnibus pastoralibus virtutibus] Erat irreverentibus terribilis aspectu, reverendus incessu, metuendus severitate, venerandus benignitate. Censuram autoritatis temperabat mansuetudo humilitatis. Delinquentibus quidem minabatur frontis austeritas; sed blandiebatur cordis serenitas. Erga bene agentes Petrus apparebat in vultu: erga delinquentes Paulus in spiritu; ac sic conveniente in uno diversitate gratiarum, illius pietatis, hujus erat æmulator districtionis; ita ut, cum præsentiam ejus quisquam vix sustineret, absentiam ferre non posset. Internorum autem bonorum suorum formas ac species, sicut nemo ad plenum potuit aspicere, ita nemo sufficit explicare: quas sicut ille studuit excolere, ita & laboravit occulere, & cum hæc vellet augeri, nolebat agnosci. Sed quia hæc est natura justitiæ, ut, quanto studiosius abscondi optat, tanto clarius innotescat, & occultatio ipsa prædicatio sit; per populos tantorum bonorum fama volitabat. Eminebat in admiratione omnium, veluti civitas super verticem montis exposita; nec jam poterat latere lucerna sub modio.
[16] Gloriosa illa anima aperuit latentes in se divitias cælestium munerum, [mox elucet,] & de armario suave olentium virtutum aromata sanctificationis & gratiarum suarum super omnem hanc ecclesiam effudit. Neglector quietis, refuga voluptatis, appetitor laboris, patiens abjectionis, impatiens honoris, pauper in pecunia, dives in conscientia, humilis ad merita, superbus ad vitia, sic in se excoluit diversas gratiarum virtutes, ut vix pauci tenerent singulas, quomodo ille implevit universas. Semper in operis exercitio, semper in compunctionis affectu. Nulla illi ex omnibus propensior cura, nisi aut de Deo in lectione atque sermone, aut cum Deo in oratione loqueretur. Qui contrita continuatis jejuniis ossa studebat de persecutore inimico longo triumphare martyrio, pro cibo ac potu hoc secum incessanter ruminans: Fuerunt mihi lacrimæ meæ panes die ac nocte: Concupiscit & deficit anima mea in atria Domini: cor meum & caro mea exultaverunt in Deum meum: Defecit in salutare tuum anima mea, sitivit in te anima mea, quam multipliciter tibi caro mea! sitivit anima mea ad Deum, fontem vivum; quando veniam & apparebo ante faciem Dei!
[17] Et consolando se: Quare tristis es, anima mea, [& ad cælestia semper anhelans,] & quare conturbas me? Sperabo in Deo, quoniam adhuc confitebor illi salutare vultus mei & Deus meus. Satiabor, dum manifestabitur gloria ejus. Nam quia specie sui Conditoris, ad quam anhelabat, necdum satiabatur, continuis suspiriis atque gemitibus, diurnis ac nocturnis lacrimis illum desiderans, pro lucta ad superna gaudia sublevata, flendo se anima sancta pascebat. Et intus quidem doloris sui gemitum tolerabat, sed eo refectionis pabulum percipiebat, quo hic vis amoris per lacrimas emanabat. Præter vitam avide nichil esuriebat, præter justiciam nichil delectabiliter sitiebat. Præsentia, tamquam inania atque transacta, absente spiritu, non videbat, & in futuro reposita, quasi oculis subdita, concupiscebat. Et vere felix terra, quæ talem genuit, ac de alumno nobis patronum, de homine angelum ac doctorem nobis emisit. Bene igitur & congrue secundum prophetam de illo dicimus: In memoria æterna erit justus.
[18] Digne enim in memoria versatur hominum, qui ad gaudium transiit angelorum: [simul strenuam sui gregis curam habet,] qui ideo gratiam Dei glorificatus invenit, quia mundi gloriam adjutus Dei gratia, non quæsivit: qui gubernaculum fidei viriliter tenens, anchoram spei tranquilla jam in statione composuit: qui contra impetum diaboli scutum Dei ita infatigabiliter tenuit, ut ad victoriam perveniret. Habemus in eo medicum e cælo, cum quo sanctitas, immo ipse sanctitatis Auctor, civitatem nostram intravit. Quantis cæcis, a via veritatis errantibus, visum, quo Christus videretur, aperuit; & in quantorum auribus sermonibus cælestium mandatorum pretiosum infudit auditum! Quantos intrinsecus vulneratos angelici oris arte & orationis virtute curavit! Quantorum animas, peccatis in corpore jam defunctas, ad emendationem, tamquam ad lucem vocando, resuscitavit! Docebat filios suos cotidie, ne res alienas concupiscerent; ne eis conjuges alienæ pulchræ essent, nec peccati venenum per aspectum animam penetraret. De quantorum ille cordibus, quos iniquitas & impietas possidebat, fugavit luxuriam, promovit b iram, restinxit invidiam; revocando illic fidem & castitatem atque misericordiam!
[19] [multosque fructus refert.] Quantos Vir ille apostolicus pœnitentiæ medicamentis a peccatorum morte resuscitavit, custos animarum; cupiditates resecans, iras comprimens, malitias extirpans. His magis Vir ille temporibus necessarius fuerat, quibus tanta iniquitas, sumptis cotidie, deficiente justitia, viribus, convalescit. Et quidem ille in hac peregrinatione seculi solo corpore constitutus, cogitatione tamen in illa æterna patria conversatus est, qui huic mundo crucifixus ac mortuus, quicquid laboravit, de hac vita ad illam transtulit, & de sinistra semper transmisit in dexteram, atque in cælo suos reposuit sudores. Et inter hæc omnia intendebat Vir beatus jactantiam virtutum fugere, in quo non poterat gratia celsa latere. Adeo ut non solum corda hominum belluina feritate crudelia ad mansuetudinem Christi domaret fidelis Servus ejus & prudens, sciens conservis suis dare in tempore tritici mensuram, id est, pro captu audientium mensurare & oportune divini verbi pabula ministrare; verum etiam aves, ut innocentia & potestas primi Adæ, antequam peccaret, cui omnia irrationabilia subjecta fuerunt, ut Scriptura demonstrat, in isto sancto Viro per secundum Adam, Dominum nostrum Jesum Christum reformata intelligeretur.
[20] [Passeres ad eum pascendi veniunt:] Dum enim inter domesticos suos contingebat secretius illum habere convivium, & delectaretur in hylaritate carorum, descendebant ad eum intrepidi passeres, & in manu ejus mensæ reliquias colligebant. Discedebant alii saturi, accedebant alii saturandi: sicque mansuescebat feritas avium in operatione virtutum c. Delectatio namque illius talis erat in hylaritate carorum, sicut de beato Job legimus, quoniam non cadebat lux vultus ejus in terram, quia nimirum in tanta gravitate vultum tenere consueverat, ut numquam contemptibili lætitia resolveretur; sed quotiescumque hylariorem se præsentibus exhiberet, certa semper hoc causa utilitatis eorum faceret. Ita & hic Sanctus religiosa gravitate discretus in omnibus, non vanitatis jactantia hoc vel dissolutione agebat; sed ut Dei ostenderetur sibi collata gratia, & ad ejus amorem ac fidem, qui mirabilis in Sanctis suis servos suos multis modis consolari & mirificare dignatur, suorum corda excitarentur, & illius servituti se propensius manciparent.
[21] [de quo facto auctor] Sed non sine consideratione videtur prætereundum, cur iste Sanctus in jocunditate carorum amplius mansuetudine ac pastione passerum, quam aliarum avium delectabatur. Et ut primo dicamus simpliciter, solent homines alias aves domesticas habere in domibus suis, passeres autem, licet in tectis, sicut legimus & videntes scimus, soleant habitare, humana gaudentes vicinitate, intra domos tamen suas domesticos habere non solent. Unde constat, quia si aves, quæ in domibus domesticæ haberi solent, in manu pasceret, pro nullo haberetur miraculo, nec esset, unde convivantibus jocundatio proveniret. In domum quoque secretiorem aliis avibus, quæ intra cubicula domesticæ haberi non solent, nisi passeribus, qui in tectis humana vicinitate gaudentes habitare solent, ad hanc Servo Dei divinam collatam gratiam demonstrandam facultas non erat conveniendi. Sed si altius aliquid in hoc Sancti Dei facto perscrutari volumus, intelligere possumus, quia nullæ aves tam sæpe in Scripturis commendantur, sicut passer, columba & turtur.
[22] Columba quippe & turtur, qui gemitus pro cantu edere solent; [quædam observat,] quia luctus Sanctorum in præsenti seculo & superna desideria per secretas orationum lacrimas & conventus Ecclesiæ publicos, designant. Passer vero, avis corpore parva, sed maxima sagacitate sollicita, quæ nec facile laqueis irretita, nec per ingluviem ventris escarum ambitione decipitur; hæc propter infirmitatem suam, ne aut ipsa a prædatore capiatur, aut fœtus ejus serpentinis devorentur insidiis, ad domorum fastigia celsa concurrit. Huic merito prudens & humilis quisque comparatur, qui diabolicæ calliditatis fraudes fugiens, vigiliis & orationibus ac pœnitentiæ lacrimis intra sanctæ Ecclesiæ septa se munire festinat. Redemptor etiam & Salvator noster, se passerem dignatus est designare, psalmista teste, qui dicit: Etenim passer invenit sibi domum. Jam quippe passer sibi domum invenit, quia æternum cæli habitaculum noster Redemptor intravit: ubi factus est, sicut passer solitarius in tecto, quia solus inter mortuos liber sedet ad dexteram Majestatis in excelsis, tanto melior angelis effectus, quanto differentius præ illis nomen hereditavit, ut sit & vocetur Filius Dei.
[23] Ad quem in hac peregrinatione posita anima cujusque fidelis suspirans sic jocundatur, [ac prolixe disserens,] dum per fidem rectam & sancta desideria ac per bona opera in cælorum regno mansionem suam sentit esse præparatam, sicut passer in foramine parietis exultat; id est, jam veraciter fidelis in foramine maceriæ, scilicet in unitate Ecclesiæ, quæ de perforato in cruce Christi latere lavacro rigatur & poculo, a maligni spiritus & membrorum ejus malignitate protectus exultat, & qui ex sanguinibus & voluntate carnis & voluntate viri fuerat natus, sanguine Jesu veri Filii Dei de potestate tenebrarum redemptus, & ex aqua & Spiritu, quo idem Dominus Deus noster ex gloriosa semper Virgine Maria, Domina nostra, est natus, & ipse a virgine matre Ecclesia immaculato divini fontis utero est renatus ac incorporatus, gaudio inenarrabili & exultatione exultat. Unde talia quoque de hoc beati Francorum Apostoli (signa enim apostolatus ejus Franci sunt, sicut in processu monstrabimus) ad notræ utilitatis augmentum considerantes, trahere possumus, comparantes illud actioni Johannis Apostoli.
[24] Fertur relatione majorum, quia cum beato Johanni Apostolo avis, quæ perdix vocatur, viva & sana a quodam oblata fuisset, cœpit eam leni manu demulcendo tractare. Quod quidam adolescentulus videns, ad coævos suos ridendo dixit: Videte, quomodo ille senex cum avicula, [factique rationem explicans] sicut & puer, ludit. Beatus vero Apostolus per spiritum ista cognoscens, vocavit ad se juvenem, interrogans, quid manu teneret. Cui juvenis, Arcum, inquit. Et beatus Joannes: Quod habet officium illud, quod manu tenes? Et juvenis: Sagittamus, inquit, inde bestias, sive aves, vel alia quæque. Et beatus Johannes, Quomodo, inquit, vel quo ordine? Et juvenis, curvato arcu, tetendit illum, & tensum in manu tenuit. Sed beatus Johannes nichil ei subsecutus loquendo fuit, post aliquod spatium juvenis arcum distendit. Cui beatus Johannes, Cur, inquit, arcum distendisti? Ad quem juvenis: Quia si diutius tensus teneretur, infirmius tela jactaret. Et ad hæc sanctus Apostolus: Sic & humana fragilitas, si semper in rigore contemplationis persistat, & suæ fragilitati non condescendat, minus necessario valida contemplationis penna sublevatur d.
[25] [lectores suos hortatur] Quod pia provisione Conditoris & Salvatoris nostri agitur, ut per collatam gratiam crescamus in profectu virtutum, & per infirmitatis nostræ recognitionem, discamus humilitatis custodire virtutem. Nam & aquila cunctis avibus celsius volare, cunctis animantibus clarius solis radiis infigere consuevit obtutus; tamen naturæ necessitate ad cadaver celsum deponere solet volatum. Sic & nostra fragilitas memor suæ conditionis, quia illum, ad quem suspiramus, in hujus tempore vel loco peregrinationis continue contemplari non possumus, quasi ab effectu contemplationis desiderato ad modicum retractus animus crebra innovatione ardentius & fortius ad cælestia tendit. Quo facto & sermone audientibus magnam instructionis ædificationem & præsentibus contulit & sequentibus se reliquit. Sic & de hoc beati Remigii facto maximam instructionis ædificationem & in carorum caritosa dilectione, & in fragilitatis nostræ discreta condescensione nobis valemus assumere.
[26] [ad bona opera.] Sicut ille passeribus subministrans, qui non serunt, neque congregant in horrea, sed Deus pascit illos, aliis saturatis, alios saturandos suscipiebat, nos, qui res & facultates vel cognationis successione, vel fidelium collatione suscepimus, fratribus, qui non præparaverunt sibi (quia hylarem datorem diligit Dominus) cum gaudio bona, quæ possumus, ministrantes, alios, quibus bona ministremus, asciscimus, plus gaudentes de bono opere, quam de bona possessione, ut & Deus collætetur operi nostro bono, qui operariis pietatis se in judicio dicturum prædixit: Quod uni ex his minimis fratribus meis fecistis, mihi fecistis: venite, benedicti Patris mei, percipite regnum, quod vobis paratum est ab origine mundi. Sed & in hoc facto maximum salutis emolumentum nobis prospiciemus, si nos ipsos ad cotidiana bonorum operum exercitia studiosos reddere satagimus: quatinus, sicut cotidianum pensum de cibo, de potu, de somno & ceteris necessariis corporibus nostris reddimus, ita cotidianum pastum ex jejuniis, vigiliis, elemosinis, orationibus atque profusis lacrimis, sacrisque oblationibus animabus nostris reddere procuramus. Sicut enim cotidiana refectione corporis indigemus, ita, qui ab assumptæ novitatis specie cotidie fuscamur, cotidiana renovatione animæ indigemus. e…
ANNOTATA.
a Hæc omnia a vocibus statim apparuit fere verbatim desumpta sunt ex Vitæ brevis num. 2 & 3.
b Id est amovit, expulit.
c Hanc de passeribus narrationem rursum totam habes in Vita brevi num. 20, unde eisdem ferme verbis ab Hincmaro accepta est. Miror, hæc eadem usque adeo olim placuisse, ut etiam sæpe dictæ Præfationi Missæ, & quidem cum amplificatione, inserta fuerint his verbis: Passerum quoque millia, quotiens voluit, toties in manu recepit; eisque vicissim de mensa reliquias ministravit: dum alii discedebant saturati, alii ad cum venientes, feritate deposita, super mensam reliquias colligebant.
d Colitur S. Joannes apostolus & Euangelista die 27 Decembris, ubi ejusdem gesta dabuntur, & variorum de eodem asserta, quæ sacra Scriptura non habet, discutientur.
e Omitto reliqua hujus capitis, quæ quatuorcolumnas magni folii implent, ac nihil continent nisi exhortationem ad renovationem spiritus, ad perseverantiam in bonis operibus, & ad pœnitentiam de commissis peccatis ad finem usque vitæ ferventer agendam, quæque proinde ad Vitam S. Remigii nullo modo pertinent.
CAPUT III.
Energumenus simul & cæcus a S. Remigio curatus: Vinum
multiplicatum: vestigia ejusdem Sancti saxis impressa: incendium
extinctum: energumena post expulsum dæmonem mortua, vitæ reddita. Sacro
oleo & chrismate divinitus accepto æger unctus & sanatus.
[Pauperem cæcum energumenum] Accidit autem quodam tempore, cum pastorali sollertia ex more parrœchias circuiret, ut, si negligenter aliquid in divinis cultibus ageretur, fidelis Christi Servus agnosceret, & ut bonus agricola, quæ inculta erant, ad bonæ operationis fructus perferendos excoleret; ad vicum, cui vocabulum est Calmitiacus a, pervenit. Ubi dum quidam cæcus, per intervalla temporum occultantis se dæmonis invasione possessus, ab eo misericordiæ opem postulasset, quoniam ante ipsius sancti Viri præsentiam occultari non potuit (erat enim illius generis, de quo Dominus in Euangelio dicit, quod non ejicitur, nisi in oratione & jejunio) cœpit, qua dudum captus fuerat, dæmonis infestatione idem cæcus corporis vexatione torqueri. Tunc beatus Remigius in oratione, qua semper animo ad Dominum intendebat, corpore, quod jejuniis & bonorum operum exercitio incessanter afficiebatur, se humiliter ad terram prostravit, statimque lumen cæci oculis pristinum reddidit, & ab eo pestem immundi spiritus effugavit, & ne ultra eum vexare præsumeret, in nomine Christi præcepit, opemque victus petitam pauperi tribuit.
[28] [stipe, visu & libertate donat.] O ineffabilis gratia pietatis! a quo dum substantia sola petitur, triplex remedium obtinetur: victu pavit egenum, muneravit visu cæcatum, reddidit libertati captivum. Atque ita contigit per hoc insigne miraculum sanctæ Trinitatis mysterium; ut, cum apparuit unus in paupere, trinitas se ostendit * in salute. Qui ergo temptationibus, sive occultis in mente, sive apertis in corpore, antiqui hostis sentit se infestatione urgeri, opem intercessionis ejus obtinere deposcat; & si fideliter petierit, ab infestatione immundi spiritus se ipsius meritis & precibus a Dei gratia liberari non dubitet. Qui supernæ lumen contemplationis ignorat, qui præsentis vitæ tenebris pressus, dum venturam vitam nequaquam diligendo conspicit, & quo gressum operis porrigat, nescit; lumen intelligentiæ ac contemplationis atque necessariam cordis compunctionem per intercessionem ejus apud Domini pietatem expostulet, nichil hæsitans, quia pro certo accipiet. Qui paupertate spiritali victus atque vestitus, fidei videlicet, spei & caritatis ac ceterarum virtutum, se artari agnoscit, vel etiam temporalibus necessitatibus ac tribulationibus sentit affligi, ejus intercessionum solatia gemitibus & lacrimis expetat; & quod pauper, cæcus atque dæmoniosus per illum obtinuit, se solatia consolationum obtinere confidat b…
[29] [Dum diœcesim lustrat,] Erat enim hic Præsul beatissimus internorum curam in exteriorum occupatione non minuens; exteriorum providentiam in internorum sollicitudine non relinquens. Cum ergo circuiens parrechiam sollicitudine pastorali transiret per condumam c episcopii villæ, cujus vocabulum est Tudiniacus d, aspexit messores, messem secantes, accedensque ad eos cum verbo prædicationis, exhortatus est eos, dando cibum & potum in consolationem laboris. Et dum hæc agerent, accidit, consobrinam illius, nomine Celsam, Deo sacratam, perinde transire, & villam suæ proprietatis, nomine Celtum e, adire. Quæ cum cognovit, sanctum Remigium juxta transitus sui viam esse, venit ad eum, & benigne, ut par erat, ab illo suscepta petiit eumdem sanctum Virum, ut una cum illa domum suam, quo ibat, dignaretur adire. Idem Vir sanctus, ut erat præstabilis super justis petitionibus, ipsius suæ consobrinæ postulationi assensum præbuit.
[30] [ad villam consobrinæ suæ divertitur,] Et cum jam pariter ad domum pervenissent, & inter se familiaria & spiritualia haberent colloquia, venit minister ipsius Celsæ ad auriculam ei dicens, quod villicus ejus vinum, quod in eadem villa fuerat, venditum jam habebat *, excepta parvula quantitate, quam pro salvando vasculo f reservavit. Cujus vultum sanctus Remigius videns rubore perfusum, interrogavit, quid ei suus minister in auriculam dixerit. Quæ illi prompte respondit, quoniam non tantum pro eo de ipso nuncio verecundabatur, quantum pro eis, qui cum eo advenerant. Cognita vero causa, beatus Remigius hylari vultu consolatus est eam, dicens: Pro hac re, filia, noli contristari: dabit enim Dominus inde largitate pietatis suæ solitam consolationem, qui per prophetam suum se timentibus nichil deesse, promisit. Et dixit eidem consobrinæ suæ, audientibus illis, qui aderant, ut alia illa curaret, ipse autem interim vellet hortum & viridarium atque domos illius circuire, & videre, qualiter illa maneret.
[31] Et sic de industria prius alia circuiens, pervenit usque ad cellarii hostium, [ubi e modico vino non modicum vas] & interrogans, quid in illo tecto haberetur, respondit minister, cellarium esse. Idem autem Vir sanctus dixit, se illuc introire velle. Cui cum nemo auderet contradicere, interrogavit cellarium, si haberet in aliquo de ipsis vasculis vel aliquid vini. Et designato vasculo, in quo aliquid vini remanserat, dixit: Claude hostium, & sta de ista parte, usque dum ego ad te revertar. Et pergens ad alteram frontem vasculi, quæ erat secus parietem, fecit crucem super idem vasculum, quod erat non modicæ quantitatis, & genua flectens ad orationem, oravit diutius. Et cœpit vinum per foramen superius, per quod eidem vasculo infusum fuerat, adeo redundare, ut super pavimentum ipsius domus largiter inundaret. Et Viro sancto adhuc decumbente in oratione, cellarius timore percussus exclamavit dicens: In nomine Christi quis umquam tale vidit!
[32] Quod cum audivit sanctus Remigius, surrexit ab oratione, [divinitus impleri ac abundare] & præcepit illi, ut nemini hoc indicaret; sed diceret dominæ suæ, a ministris impetratum vinum se habere g, unde ministrare valerent. Sanctus vero Domini rediens ad præfatam consobrinam suam, consolatus est eam, dicens: Filia, noli contristari, sed spera in Domino, & fac bonitatem, & pasceris in divitiis ejus. Habes nunc vinum: lætemur & exultemus in Domino. Quod factum cum ipsa & homines ejus per cellarium cognovissent (quia, ut scriptum est, Opera Domini narrare honorificum est) dixit ad eum consobrina sua: Nunc cognovi, sancte Pater, quia divina inspiratione ad hanc domum hodie te vocavi. Propterea de hac villa te & ecclesiam tuam jure perpetuo heredem esse faciam: & præsentialiter ipsam villam ad Remensem ecclesiam tradidit, & eidem sancto Præsuli inde cartam & investituram secundum morem legalem fecit h.
[33] Miramur, quia juxta verbum Helyæ ydria farinæ non defecit, [precibus suis impetrat.] & lechitus olei non est imminutus: miramur, quia juxta verbum Helysei de parvo liquore olei magna vasa oleo infusa fuere repleta i; miremur, quia benedictione & oratione domini & patris ac patroni nostri Remigii vas non modicæ quantitatis de parvo liquore, quod in eo erat, vinum superfusum etiam in pavimentum cellarii redundavit. Et nos, qui carnis voluptatibus debriati alios etiam peccare facientes peccatis indebriavimus, & ad peccandum nostro vel exemplo vel verbo illeximus, evacuati a Christo, vasa donis spiritalibus vacua, si ad memoriam hujus beati Pontificis a fundo cordium nostrorum venenum iniquitatum nostrarum, quod delectabiliter, ut vinum, nos ingurgitando bibimus, per puram confessionem cum contritione & cordis rugitu evomuerimus, evacuantes nos felle peccatorum, quo repleti sumus, & lacrimis nos eluerimus, levantes corda nostra cum puris manibus sine ira & disceptatione ad Dominum, meritis ejus & precibus obtinere nos posse credamus, ut repleamur habundante gratia Dei, & fiat in nobis fons vitæ, ac in ejus lumine videamus lumen k…
[34] Quia humani generis adversarius non desistit ostendere nocendo malignitatis suæ potentiam, [Ingens incendium civitatis Remensis] immissione sua surgentibus subito flammarum globis, hanc civitatem Remorum succendit, & nimia vastatione oborta, jam fere partem terciam favillis extantibus, concrematio peracta consumpserat; & quod residuum erat, victrix flamma lambebat. Cujus rei nuncius cum ad beatissimi Remigii antistitis pervenisset auditum, ilico ad orationem in basilica beati Nichasii l, urbis hujus pontificis & martyris (nam ibi tunc morabatur) se prostravit; & surgens ab oratione, suspiciens in cælum, ingemuit & dixit: Deus, Deus meus, adesto voci meæ. Et concito cursu per gradus, ante ipsam ecclesiam petris compositos, civitatem petiit (in quibus petris, acsi super molle lutum, impressa ejus fuerunt vestigia, quæ hodieque ibi ad memoriam divini miraculi demonstrantur m) & sic celeri velocitate cucurrit, atque se igni opposuit.
[35] [signo Crucis extinguit: præceptum hac occasione ab eo datum] Statimque ut extensa dextera contra ignem cum invocatione Christi nominis signum sanctæ Crucis fecit, totum illud incendium, velut quodam reatu cognito, fracta & concisa atque in sese relisa virtute, cœpit ante Viri Dei præsentiam fugere. Quod Vir Dei semper insequebatur, & inter ignem & ea, quæ adhuc erant residua, cum signo sanctæ Crucis & invocatione Christi se opponebat. Sicque totum flammarum globum, ante se fugientem, per Patentem portam (sic enim tunc temporis vocabatur, quia portis aliis clausis ob civitatis custodiam, pro exeuntium & introeuntium commoditate in die patebat) divina potentia expulit, & alia porta ad hoc officium deputata, præfatam portam clausit, & ut numquam ab aliquo aperiretur, cum interminatione vindictæ, qui illam præsumeret aperire, prohibuit; sicut & Josue imprecatus est ultionem de eo, qui muros Iherico Dei virtute dejectos denuo restauraret n.
[36] [quidam violans pœnas luit.] Post quosdam vero annos civis quidam, nomine Fercintus, secus illam portam manens, pertusum in maceria, qua eadem porta obstrusa fuerat, fecit o, per quem fimum suæ curtis ejiceret. Quem mox tanta est vindicta secuta, ut non homo, non pecus, clade superveniente, in eadem domo remanserit. In quo miraculo omnibus Dei gratia declaravit, quod Vir Dei plenus fide plus igne divini amoris caluit, qui sævitiam tantæ indignationis meritis sanctis evicit, expulit, & extinxit. In eo enim, quia in silicibus ejus fuerunt impressa vestigia; & beati Petri in elemento instabili solidi gressus jussione Domini extiterunt, licet diverso modo, non tamen diversa fide ac gratia, operationem Christi conspicimus. Nam & in veteribus legimus hystoriis, quia in sancta civitate Iherusalem servatur lapis durissimus, in quo monstrantur pia Redemptoris vestigia, quando ante Pilatum judicem constitit, cujus cordi saxis duriori, exigentibus culpis, ejus verba imprimi nequiverunt.
[37] [Auctor de Sancti vestigiis saxo impressis] Et silicibus impressis vestigiis Servi sui Remigii, contra malitiam diaboli, cujus membrum Pilatus extitit, pugnaturi, dignatus est demonstrare; quia dedit ei, sicut discipulis suis in carnis præsentia dixerat, potestatem calcandi supra omnem virtutem inimici; p verum & in hoc facto gratia suæ potentiæ voluit demonstrare, quam speciosi sunt pedes euangelizantium pacem, euangelizantium bona: per quem auferebat a duris corde, & ablaturus erat ab infidelibus Francis, corda lapidea, & dabat pertinacibus, atque daturus erat infidelibus, corda mollia ad recipienda divini verbi semina, ut per patientiam referrent fructum in tempore suo. Sed & per se Dominus, qui perforato in cruce latere suo ædificavit Ecclesiam, profundens aquam & sanguinem, quibus eadem Ecclesia lavachro rigatur & poculo: & per hunc Servum suum, cui regendam suam commisit ecclesiam, impressis in petra vestigiis (quoniam robustiora saxis vestigia & molliora vestigiis saxa, ostensa sunt) demonstrare figuraliter voluit, quod de eadem ecclesia per Moysen figurata locutione prædixit: Ferrum & æs calciamentum ejus q.
[38] Calciamentum quippe in Scriptura sancta munimen prædicationis accipitur; [deque extincto incendio disserit.] sicut scriptum est: Calciati pedes in præparatione Euangelii pacis. Quia ergo per ferrum virtus, per æs autem perseverantia exprimitur, ferrum & æs calciamentum ejus dicit, dum prædicatio illius acumine simul & constantia munitur. Per ferrum enim mala adversantia penetrat, per æs autem bona, quæ proposuit, longanimiter servat. In eo, quod inter ignem & ab incendio necdum tacta stans, cum signo Crucis & invocatione Christi nominis iste Vir sanctus (qui cum suis collegis dicere poterat, Christi bonus odor sumus Deo in omni loco) se transgredi flammas prohibuit, Dei miraculum repræsentatum, quando Aaron pontifex, ut iram Domini placaret, thuribulum cum incenso odorifero sumpsit, atque inter viventes & mortuos stetit r. Cujus meritis & precibus postulemus, in nobis extingui flammas vitiorum, nosque liberari ab igne perpetuo intolerabilium tormentorum s… De eo, quod præfatus civis contra vetitum beati Remigii, quod ille clauserat, aperire præsumpsit, & ultione non caruit, nos quoque pertimescamus Sanctorum verba & præceptiones parvipendere; quia Deo in se loquente, sine mutabilitate manentes sententias exprimit eorum sermo, qui transit.
[39] Quædam puella ab urbe Tolosa t præclaris orta natalibus, [Energumena frustra exorcizata a S. Benedicto,] ab infantia maligni spiritus tenebatur obsidione captiva. Quam cum tenero amore diligerent piissimi genitores, ad sancti Petri sepulchrum in Romanam urbem cum plurima multitudine & multa devotione duxerunt. In iisdem namque partibus erat tunc Vir vitæ venerabilis, gratia & nomine Benedictus u, plurimis effulgens virtutibus. Cujus famam audientes ipsius puellæ parentes, ad eumdem Dei servum illam perduxerunt. Qui multis jejuniis & orationibus pro ipsius emundatione ab infestissimo dæmone laborans, Domini potentiam studuit exorare. Quam cum nulla potuisset intercessione purgare, nec ab ipsa callidi virus dæmonis valuisset expellere; multis ac validissimis exorcismis adjuratus hoc responsum antiquus hostis reddidit, divini nominis obtestatione constrictus, quod numquam alterius de eodem habitaculo, nisi hujus beatissimi Remigii antistitis orationibus posset expelli.
[40] Tunc parentes ejus cum ipsius viri Dei Benedicti litteris hanc Remorum civitatem adire cœperunt. [a S. Remigio liberatur,] Et quoniam apud Alaricum regem Gothorum, qui in Tolosana civitate sedem suam constituit, & una cum regno Gothico magnam partem Galliarum sibi obtinuit, prædictæ puellæ parentes valde honorati ac familiares, &, ut ferebatur, carne propinqui ejus erant, cum litteris ac legatis ipsius ad beatum Remigium pro emundatione sæpe dictæ puellæ ab antiquo hoste, in hanc urbem illam secum vinctam adducentes venerunt, ut Christi per eam virtutem agnoscerent, quam præscierant confessione dæmonis. Beatus autem Remigius cum diuturna reluctatione, se non esse ad tantum opus dignum, assereret, & consueta patientia repugnaret, precibus est populi supplicantis evictus, ut orationem pro ipsa funderet, & parentum lacrimis condoleret. Tunc meritis sanctitatis armatus, verbi præcepit imperio, ut iniquus prædo, per quod ingressus fuerat, discederet & Christi famulam relaxaret. Itaque cum nimio vomitu & obsceno fœtore per os, quo intravit, egressus est.
[41] [ac paulo post mortua, resuscitatur.] Sed paulo post discedente Pontifice, sub ipsius tamen horæ spatio, dum nimio labore fessa nutaret, vitæ calore decepta spiritum salutis amisit. Iteratis igitur precibus supplicantium turba recurrit ad Medicum.: Vir autem sanctus se accusat, potius perpetrasse facinus, quam sanitatis præmium indulsisse, & extitisse homicidii reum, non contulisse remedium. Ad Basilicam ergo sancti Joannis baptistæ, ubi corpus jacebat exanime, populi obtentus deprecatione regreditur, ibique sanctus Remigius cum lacrimis ad pavimenta Sanctorum in oratione prosternitur, & reliquos, ut ita facerent, adhortatur; & effuso lacrimarum imbre, consurgens suscitavit mortuam, quam prius sanavit ægrotam. Apprehendens namque manum ejus, dixit: Puella, in nomine Domini nostri Jesu Christi surge. Quæ mox cum integra incolumitate, sicut ipsa postea fatebatur, ab ipsis inferni claustris surrexit, & ad propria feliciter remeavit x.
[42] [Auctor ad vitam animæ Sancti patrocinio obtinendam] Potest enim fragilitate carnis exutus, & choris angelicis sociatus, plebem suam & quemlibet cum fide petentem de casu cujuslibet periculi imminentis meritis & precibus suis eripere, & quemcumque a malis ad bona conversum de cujuscumque peccati morte resuscitare, sed & de futura morte perpetua liberare; qui adhuc in ergastulo corruptibilis carnis positus vitam mortuæ valuit restaurare. Propterea quoniam duæ mortes sunt in unoquoque nostrum, una videlicet animæ per peccatum, & altera corporis propter peccatum ad pœnam peccati: quia mors est animæ, quando Deus eam deserit ob magnitudinem peccatorum; & mors est corporis, quando ab anima deseritur: & duæ sunt resurrectiones, nunc animæ in Ecclesia per Filium Verbum Dei, quando per gratiam ejus resurgit a morte iniquitatis.
[43] [lectorem hortatur.] Et hæc est prima resurrectio, quam qui habet, in secunda, quæ est corporis, feliciter resurgit in vitam æternam per Verbum Dei carnem factum, Filium hominis, qui accepit potestatem judicium facere: quod judicium in fine seculi erit, & ibi non erit resurrectio animarum, sed corporum. Petamus igitur corde contrito & humiliato cum lacrimis, bonis operibus suffragantibus, per hujus Patroni nostri meritum nos suscitari a morte animæ in præsenti vita, ut vivamus cum Christo, credentes firmiter, nos per ejus intercessionem hoc apud Domini misericordiam obtinere posse, si fideliter petierimus, qui in curatione prius a dæmone, & post in resuscitatione corporis a morte præfatæ puellæ certissimum pignus de meritis ejus accepimus y…
[44] [Oleo & chrismate divinitus accepto ægrum linit & sanat.] Denique cum quidam ægrotus familiæ non ignobilis, necdum baptizatus, se a sancto Remigio visitari postularet, & jam velut in ultimo spiritu positus, credere se fateretur, & baptizari deposceret, ægro abrenuntiante, & benedicto fonte, sanctus Remigius a presbytero loci illius exorcizatum oleum & crisma quæsivit. Qui simplex oleum se habere; sed oleum exorcizatum & crisma in ampullis, in quibus fuerant, penitus jam defecisse, respondit. Sanctus autem Remigius ipsas ampullas sibi afferri præcepit; quas vacuas super altare misit, & se in orationem prostravit. Surgens autem ab oratione ampullam, in qua brevis z habebatur olei exorcizati, & alteram ampullam, in qua brevis continebatur sacri chrismatis, plenas invenit. Sicque infirmum, qui ante abrenuntiaverat, post abrenuntiationem oleo exorcizato perunxit; demumque baptizatum secundum traditionem Ecclesiasticam Chrismate sacro linivit: qui, mox animæ sanitate recepta, etiam corporis incolumitatem promeruit aa.
[45] Quem, fratres Karissimi, quem imitatum atque secutum in hoc miraculo B. Remigium, [Auctoris circa hæc] debemus advertere, nisi eum, qui in nuptiis, ad quas venire, & eas sua præsentia dignatus est sanctificare, ydrias vacuas aqua impleri præcepit, & eamdem aquam nutu suo in vinum convertit bb. Et quidem potuit Dominus implere vacuas ydrias vino, qui in exordio mundanæ creationis cuncta creavit ex nichilo: sed maluit de aqua ydrias impleri, & de ipsa aqua facere vinum, ut ministrorum obsequio ydriæ aqua replerentur, & benedictionis suæ nutu aqua verteretur in vinum; ut patenter ostenderet, quia, sicut omnia fecit ex nichilo, ita & naturas rerum sanctificatione sua mutat, ut ipse vult.
[46] Et beatus Remigius, servus & amicus Sponsi Ecclesiæ, [observationes.] credentem per divina mysteria socians eidem corpori ejus, verbis sollempnibus poterat simplex oleum exorcizare & sanctum chrisma, sicut & fontem sacrare; sed maluit, ut Dominus sigillatim de Sacramentis sanctificatis ampullas, in quibus fuerant, benedictionis suæ potentia repleret, & se fidelem in verbis suis, quibus dixerat, Si quid petieritis Patrem in nomine meo, dabit vobis, ad confirmandum fidem neophiti credentis, obsequio Famuli sui ostenderet. Certum est, quoniam qui in exordio creationis creaturis singulis benedixit, & eas semper ipsa benedictione in usus hominum crescere & multiplicari facit, & de creaturis panis ac vini aquæ mixti, sed & olei, secundum suam traditionem ad invocationem sacerdotis semper bona creat, non faciendo, quod jam erant, sed sacrosancta mysteria faciendo existere, quod nondum erant; corpus scilicet & sanguinem suum, & chrisma salutis æternæ; idem ampullas singulas oleo replevit, & ad invocationem Sacerdotis sui sanctificationis benedictionem singillatim infudit.
ANNOTATA.
a Vide Annotata ad Vitam brevem lit. p, in qua Vita num. 4 eadem, quæ Hincmarus hic, iisdemque sæpe verbis narrantur. In Præfatione etiam Missæ jam alias laudatæ sic legitur: Cæcum quoque dæmoniacum, duplici ærumna constrictum, uno ictu eripiens, cum lumen restituit oculorum, mox & hominem curavit dæmoniosum.
b Pergit auctor hic spatio integræ columnæ docere, perseverandum in oratione esse, non desperandum, si Deus postulata mox non concedat; dispiciendumque, an peccata nostra non obstent, secundum illud S. Joannis Euangelistæ in Epist. 1, cap. 3, ℣ 21 & 22: Si cor nostrum non reprehenderit nos, fiduciam habemus ad Deum: & quidquid petierimus, accipiemus ab eo & c.
c Conduma est prædium quoddam, uti videre licet apud Cangium in Glossario, ubi ejusdem significationis esse putat Condamina vel Condomina. In Glossis Mss. ibidem ab eo laudatis Conduma vel Cumma dicitur domus elevata. Hic prædium aliquod terræ arabilis designari, satis liquet.
d In prolixiori S. Remigii testamento, cujus censuram dedimus, Tudiniacus villa sita dicitur in solo Portensi, quod a Flodoardo aliquando pagus Portensis, Porcensis & Porticensis appellatur; quo nomine videtur indicari pagus Portianus, Gallice Porcean & Porcein, in quo Castrum Portianum, vulgo Chasteau-Porcein ad Axonam fluvium in tractu Retelensi. Vide Valesium in Notitia Galliarum.
e Colvenerius in editione Historiæ Remensis per Flodoardum lib. 1, cap. 12 in margine observavit, Celtum Gallice Cernay dici (an recte, alii judicent) sed de situ ejusdem nec apud ipsum nec apud alios quidquam legi.
f Puto, ne corrumperetur, si penitus vacuummaneret.
g Hoc S. Remigii consilium inventioni Hincmari adscribo.
h Hinc in testamento prolixiori S. Remigius inducitur sic loquens: Ex quibus Celtus, quam per manum meam Celsa Sobrina mea tibi (ecclesiæ Remensi) tradidit. Quamquam autem Testamentum hoc pro supposititio vel interpolato habeamus, non propterea tamen hanc donationem vere factam esse negamus; nam & falsis vera solent immisceri, & donatio illa, aliunde cognita, ab interpolatore potuit testamento inseri.
i De farina in hydria oleoque in lecytho, ut Elias propheta prædixerat, non deficientibus vide lib. 3 Regum cap. 17, a ℣. 12.
k Sequitur hic denuo prolixa instructio per sex magnas libri columnas continuata, ad historiam S. Remigii nil pertinens.
l Extincti incendii urbis Remensis miraculum didicit Hincmarus ex Fortunato in Vita brevi num. 34 & 35, uti textus conferenti patebit; aliqua tamen addidit. Inter hæc est, quæ habet de ecclesia S. Nicasii, Remensis episcopi ac martyris, de quo sociisque ejus agemus ad diem 14 Decembris, ad quem in Martyrologio Romano locum habent. In sæpe dicta Præfatione Missæ tantumlegitur: Urbem autem Remicam, pæne ab igne consumptam, beato in signo Crucis cum velocitate veniens, per unam expulit portam totum flammarum globum cum igne fugientem.
m Flodoardus, qui uno circiter seculo post Hincmarum scripsit, lib. 1 Historiæ cap. 12 vestigia illa velut suo tempore etiam exstantia memorat. De iisdem nihil legitur in Vita brevi.
n Libro Josue cap 6, ℣. 26. De prohibitione per S. Remigium hic facta, pœnaque violatoris, quæ sequitur, non meminit Fortunatus; sed utramque adoptavit Flodoardus loco mox citato. Vide etiam, quæ de ecclesia eo in loco per Constantium decanum Remensem versus medium seculum XI exstructa dixi in Commentario prævio num. 252 & sequentibus.
o Pertusum fecit, id est perforavit, ut recte ibidem interpretatus est Flodoardus.
p Lucæ cap. 10, ℣. 19.
q Est hæc benedictio a Moyse tribui Aser data Deuteronom. 33, ℣. 25.
r Lege librum Numerorum cap. 16 a ℣. 46.
s Inseritur hic per septem libri columnas adversus Prædestinatianos disputatio de vera prædestinatione, de gratia & libero arbitrio, de præscientia & omnipotentia Dei, de ejusdem sincera voluntate salvandi omnes, & morte Christi pro omnibus. Et hæc idcirco, tandem inquit, commemoravimus, quoniam adhuc reliquiæ Prædestinatianorum in istis Gallicanis provinciis fauce susurra mussitant; ut hæc legentes, doctrina Catholica istius Patris & Pontificis nostri, sociorumque ejus, imbuti, atque muniti a sibilis mortiferis antiqui serpentis existant &c.
t Adi Vitam brevem num. 6 & duobus sequentibus, unde hæc sumpsit interpolavitque Hincmarus.
u Hoc non dixit Fortunatus. Vide observata ad Vitam brevem lit. X, hancque de S. Benedicto, patriarcha sui Ordinis, fabulam pluribus refutatam in Commentario prævio a num 73.
x Ista gemina puellæ curatio in veteris Missæ Præfatione refertur his verbis: Puellam vero ex Tolosanis a dæmonico spiritu purificavit, ipsamque postmodum mortuam suscitavit. Consule etiam Annotata ad Vitam brevem litt. ee.
y Omitto hic denuo longum quinque columnarum sermonem, quo auctor lectoribus suis memoriam mortis & divini judicii commendans, hortatur, ut ad hæc sedulo se parent; atque de diversitate mercedis æternæ pœnarumque post hanc vitam, pro diversitate meritorum, disserit.
z Brevis a sequioris ævi scriptoribus usurpatur pro indice rerum, nominum &c; atque ita hic pro inscriptione ampullæ, quæ indicabat, ad cujus rei usum hæc esset.
aa Hujus miraculi nulla mentio est apud Fortunatum: sed in Præfatione Missæ hoc modo: Dum autem cuidam ægroto baptizando chrisma quæreretur, & nihil inveniretur; sic ampullas vacuas super altare jussit mitti, ut ipse se interim in oratione prosterneret. Tunc cœlesti rore chrismatis benedictione perfunditur. Flodoardus lib. 1, cap. 12 de more secutus Hincmarum est. bb Joannis cap. 2.
bb Joannes cap. 2.
* ostenderit
* i. e. vendidisset
CAPUT IV.
Francorum gentis origo fabulosa & sedes: Chlodovei regis
tunc etiam ethnici de S. Remigio existimatio: ejusdem regis conjugium
cum S. Chrotilde: victoria Tulbiacensis, & hanc secuta ejusdem cum
gente sua ad Christum accessio & baptismus.
[Gentis Francorum post Clodionem, Meroveum] Dum gentis Francorum, ut Hystoriæ produnt, de Troja civitate, impugnantibus & expugnantibus Græcis, pars cum Ænea in Italiam perrexit, pars eorum, videlicet duodecim milia, in finitimas Pannoniæ partes secus Meotidas paludes pervenerunt, ibique civitatem advenientes ædificaverunt, quam ob suam memoriam Sicambriam vocaverunt a. In qua multis annis habitaverunt, & in gentem magnam usque ad tempus Valentiniani imperatoris creverunt, & ita sub principibus crinitis juxta morem gentis subinde succedentibus, per Torringiam, regionem Germaniæ, a castello Dispargo, in quo diu habitaverunt b, ad Belgicæ provinciæ Tornacum atque Cameracum civitates agressi sunt; indeque ad Summam fluvium partem Belgicæ provinciæ occupaverunt, ubi plurimis temporibus deguerunt sub Chlodione c & Mereveo rege utili, a cujus celeberrimo nomine Franci vocati sunt Merovingi; sicut a Valentiniano imperatore Attica lingua vocati sunt Franci, hoc est, Feroces d.
[48] [& Childericum rex factus Clodoveus,] Cui Mereveo in principatum successit Childericus e, qui de Basina regina Toringorum habuit filium Ludovicum f, qui fuit rex magnus, super omnes ante se reges Francorum, pugnator bellicosissimus atque egregius. In illis diebus vel temporibus ceperunt Franci Agrippinam civitatem super Renum, quam Coloniam vocaverunt, & Treveris civitatem super Mosellam, quæ a Hunis antea diruta & afflicta fuerat, succendentes ceperunt g. In illo tempore in his partibus circa Renum usque Ligerim fluvium habitabant Romani, quorum princeps erat Ægidius. Ultra Ligerim autem dominabantur Gothi, quorum princeps erat Alaricus. Burgundiones quoque Arriani, ut & Gothi, habitabant juxta Rodanum fluvium usque ad civitatem Lugdunum & ei confines urbes, quorum princeps erat Gundebaudus h. Eo tempore mortuus est Ægidius, & successit in principatum Romanorum, qui habitabant in Galliis, filius ejus Siagrius i.
[49] [Romanorum in Galliis duce debellato, licet paganus,] Mortuo autem Childerico, qui Aurelianis & Andegavis civitates cum suo exercitu Francico occupavit atque vastavit, Ludovicus filius ejus sagaciter Francorum regnum suscepit. Anno quinto Ludovico regnante, Siagrius, filius Egidii, dux Romanorum, qui in Galliis habitabant, in Suessionis civitate, quam pater ejus tenuerat, residebat; super quem Ludovicus cum hoste advenit, atque devicit; quemque ab Alarico, apud quem in Tolosa, fugiens Ludovicum, aliquandiu habitavit, sibi transmissum recepit, & occidi præcepit, & omnia, quæ illius fuerant, suæ potestati subegit k. Eo tempore multæ ecclesiæ a Ludovici exercitu deprædatæ sunt. Erant autem, sicut & rex illorum, fanatici & pagani; attamen audientes miracula, quæ fiebant per beatum Remigium, reverebantur eum, &, licet pagani, diligebant illum, in quo lux cælestis gratiæ omnibus resplendebat. Et rex illorum libenter illum audiebat, & audito eo, multa faciebat, & a multis nequitiis se cohibebat.
[50] [S. Remigium magni facit, ejusque precibus annuens,] Erat enim sanctus Remigius vir sapiens atque sanctissimus, egregius rethoricus, præclarus in virtutibus, cæcis visum restituens, mortuis vitam reparans, dæmonia eiciens, omniumque infirmitatum languoribus medelam præbens l. Transitum autem rex faciens secus civitatem Remis per viam, quæ usque hodie propter barbarorum per eam iter, Barbarica nuncupatur, noluit in eandem civitatem introire, ne ab exercitu suo aliquod malum ibi fieret. Sine voluntate autem & conscientia ipsius pars quædam indisciplinatorum (quoniam non erat potestas temporalis inhabitantium, quæ eis resisteret) eandem civitatem intravit, & quædam ornamenta atque sacra vasa inde rapientes, ut prædones solent, asportaverunt, inter quæ urceum magnæ magnitudinis atque pulchritudinis rapientes tulerunt. Sanctus autem Remigius missos suos ad regem Ludovicum direxit, deprecans, ut, si aliud de sacris Vasis ecclesiæ recipere non mereretur, vel illum urceum missis suis reddi juberet.
[51] Hæc audiens rex, ait ad missos ecclesiasticos: Sequimini nos usque Suessionis civitatem, [sacram vas, ecclesiæ Remensi ablatum, restituit,] quia ibi cuncta, quæ acquisita sunt, dividenda erunt. Cumque mihi urceus ille in partem obvenerit, quæ Episcopus postulat, adimplebo. Veniens autem Suessionis civitatem, cunctam prædam, quæ asportata fuit vel acquisita, rogat afferri in medium. Cumque omnia fuissent in præsentia regis allata, dixit: Rogo vos, o fortissimi pugnatores, ut mihi dare istum urceum non negetis. Hoc rege dicente, illi Franci, qui bono animo fuerunt, aiunt: Omnia, gloriose rex, quæ cernis, tua sunt, & nos tuo dominio sumus subjecti; quod tibi bonum videtur, hoc fac: nullus enim tuæ potestati resistere audet. Cumque hæc illi benigne dixissent, unus Francus levis cum vociferatione elevata bipenni, quæ alio nomine appellatur Francisca m, percussit urceum illum, dicens: Tu nichil hinc accipies, rex, nisi quod tibi sors vera donaverit. Obstupefactis omnibus, rex injuriam suam patienter sufferens, acceptum urceum nuncio ecclesiastico reddidit, servans iram in corde absconsam.
[52] Transacto anno, Ludovicus rex, ut omnium armorum nitorem videret, [& urcei violatorem postea occidit.] omnem exercitum jussit cum armorum apparatu venire secundum morem in campo Martio; sic enim conventum illum vocabant a Marte, quem pagani deum belli credebant, a quo & Martium mensem, & terciam feriam Diem Martis appellaverunt. Quem conventum posteriores Franci Maii campum, quando reges ad bella solent procedere, vocari instituerunt n. Verum ut rex cunctum exercitum circuivit, venit ad hominem illum, qui urceum præterito anno cum bipenni percusserat; & ait ad eum: Nullus hic tam inculta & sordida arma habet, sicut tu habes; quia neque clipeus, neque lancea, neque bipennis est utilis. Accepit autem rex franciscam ejus, quæ vocatur bipennis, & projecit in terram: cum autem ille se inclinasset eam recolligere, rex statim elevata manu franciscam suam in caput ejus defixit, & ait: Sicut tu in Suessionis civitate superiore anno in urceo illo fecisti, sic & facio tibi. Mortuoque illo, exercitum rex de ipso campo jussit ad propria in pace discedere: & grandis timor & pavor pro hac causa in Francorum populo consurrexit o.
[53] Ludovicus decimo anno regni sui commoto exercitu, [Chlodoveus uxorem ducit S. Chrothildem,] sibi Toringiam provinciam subjugavit p. Inde Gundebaudi regis Burgundionum neptem, filiam videlicet fratris sui Chilperici, quem gladio interfecerat, nomine Rothildem, pulcram satis puellam & vere Christianissimam, interveniente Aureliano consiliario ac legatario suo, nutu divino in conjugem sumpsit; sicut lector in suo loco plenius legere potest q. In diebus illis dilatavit rex Ludovicus regnum suum usque Sequanam: sequenti tempore usque fluvium Ligerim occupavit, accepitque Aurelianis castrum Milidunense, quod & in ducatum obtinuit r. Concepit denique ac peperit Rothildis filium, quem cum sacro baptismate consecrari vellet, rex non acquiescebat ei: necdum enim credebat in Dominum Deum cæli. Regina enim cotidie illi prædicabat eum: at ille nolebat eum audire. Interea regina parat filium ad baptismum, ornat ecclesiam velis atque cortinis, ut regis cor ad credendum compungeret.
[54] [quæ illum ad Christi fidem adducere studuit.] Baptizatus est puer, quem Ingomirum vocavit, quique in albis decessit s. Unde rex nimis contristatus, reputabat * reginæ, increpando dicens ad eam: Quia si in nomine deorum meorum puer dedicatus fuisset, utique incolumis diu vixisset: quia autem in nomine Dei vestri baptizatus est, vivere non potuit. Regina vero dicebat: Deo gratias ago, qui me non duxit indignam, ut de utero meo primogenitum in regno suo recipere sit dignatus: ego autem nullum dolorem in corde meo pro hac causa retineo. Postea vero genuit filium alium, quem in baptismo Chlodomirum t vocavit. Et hic cum ægrotare cœpisset, dixit rex: Non potest aliud fieri, nisi & de isto sic fiat, quomodo fuit de fratre ejus, ut baptizatus in nomine Christi vestri cito moriatur. Sed orante regina & Domini misericordia præcurrente, recepit sanitatem. Regina quoque non cessabat regi prædicare, ut Deum verum coleret, & idola, quæ colebat, vana derelinqueret; sed nullo modo animum ejus ad credendum poterat commovere; donec tandem aliquando bellum contra Alemannos Suevosque moveret, in quo compulsus est Deum confiteri, quem antea negaverat u.
[55] [Chlodoveus post debellatos per Christi invocationem] Factum est autem, bellantibus inter se Francorum scilicet exercitu & Alemannis atque Suevis, ut Ludovici exercitus nimis corrueret. Aurelianus consiliarius ejus, intuens regem, ait: Domine mi rex, crede modo Deum cæli, in quem domina mea regina credit & prædicat, & dabit tibi ipse Rex regum & Deus cæli ac terræ victoriam x. Ille vero elevatis oculis in cælum, commotus in lacrimas, ait: O Jesu bone, quem Rothildis regina mea credit & prædicat, & quem bonus Remigius, Remorum archiepiscopus, prædicat esse Filium Dei vivi y; qui subvenis in tribulatione, qui das auxilium in te sperantibus, tuum auxilium devotus postulo, ut, si mihi victoriam super hostes dederis, & expertus fuero illam virtutem, quam de te populi prædicant, credam tibi, & in nomine tuo baptizabor. Invocavi enim deos meos, &, ut experior, elongati sunt ab auxilio meo: unde credo, eos nulla potestate esse præditos, qui sibi credentibus non succurrunt. Te verum Deum ac Dominum invoco, & in te credere desidero; tantum ut liberer ab adversariis meis.
[56] [apud Tulpiacum hostes, accersito S. Remigio] Cumque hæc orans clamaret, Alemanni in fugam lapsi terga dederunt, & videntes regem suum interfectum, Ludovici potestati se subdunt, dicentes: Parce, precamur, Domine rex, ne pereat plus populus: jam tui sumus. Tunc jussit rex imminentem plagam cessare, & Alemannos cepit, ipsosque ac terram eorum sub jugo tributario constituit. Sicque facta victoria, reversus est in Franciam ad reginam suam, & narravit ei, qualiter per invocationem nominis Jesu Christi victoriam meruit obtinere. Acta sunt hæc anno quintodecimo Ludovico regnante z. Tunc regina, ut impleretur dictum Apostoli, Salvabitur vir infidelis per mulierem fidelem, vocavit sanctum Remigium, urbis hujus Remensis antistitem, deprecans eum, ut regi salutis viam prædicaret. Quem sanctus Sacerdos per multam salutaris vitæ doctrinam ad baptismum venire prædicabat. Et ille ait: Libenter te audiam, beatissime Pater; sed unum restat; quia populus, qui me sequitur, non vult deos suos relinquere. Vadam autem adhortari eos juxta verbum tuum.
[57] Et veniens rex ad populum cœpit hortari eos, [una cum populo suo se erudiendum præbet; quod dum hic agit,] ut in Deum, qui eis victoriam dederat, crederent; quoniam dii illorum in tribulatione sua nichil eis prodesse potuerunt aa. Acclamaverunt autem omnes, præcurrente misericordia & potentia Dei: Mortales deos relinquimus, gloriose rex, & verum Deum immortalem, quem Remigius prædicat, credere parati sumus. Nuntiavit hæc sancto Remigio: ille quoque gaudio magno repletus regem & populum, qualiter diabolo & operibus ac pompis ejus abrenuntiare, & in Deum credere deberent, apertis & brevibus verbis instruxit; &, quia dies sancti Paschæ bb imminebat, jejunium secundum Christianorum consuetudinem eis indixit. Die vero passionis Domini, quem Paraseven usus ecclesiasticus vocat, pridie scilicet antequam baptismi gratiam rex & populus ejus percepturi erant, cum sanctus Remigius & venerabilis conjux regis Rothildis pro regis & populi ejus salute in oratione pernoctarent, Episcopus in domo ante altare sanctæ Mariæ multas effundens lacrimas, & regina in oratorio sancti Petri juxta domum regiam; expleta oratione, Pontifex ad hostium regii cubiculi pulsaturus accessit, ut videlicet per alta silentia noctis aliis curis regi absoluto liberius posset committere sacra mysteria verbi.
[58] Quem hostiis * apertis cubicularii regis reverenter suscipiunt, [pridie baptismi, cælesti lumine, voce] & cum honore debito usque ad penetralia regis introducunt. Sed & rex alacriter ei obviam prosilivit, eumque amplexatus, cum ipso & venerabili conjuge in oratorium beatissimi Apostolorum principis Petri, quod, ut diximus, cubiculo regis contiguum erat, processit. Cumque illi tres, Pontifex scilicet & rex atque regina, dispositis sedilibus consedissent, circumstantibus quibusdam clericis, qui cum Pontifice venerant, & familiaribus regis atque reginæ, & sanctus Præsul regem monitis instrueret salutaribus, ac Euangelicis disciplinis imbueret, ad confirmandam veræ fidei prædicationem, per sanctum depromptam Pontificem etiam visibiliter ostendere Dominus voluit, quod fidelibus cunctis promisit: Ubi sunt duo vel tres congregati in nomine meo, ibi sum in medio eorum; repente lux tam copiosa totam replevit ecclesiam, ut claritatem solis evinceret; & cum luce vox pariter audita est dicentis: Pax vobis: ego sum, nolite timere; manete in dilectione mea.
[59] Et post hæc verba lux, quæ advenerat, recessit, [ac odore coram rege & regina,] & incredibilis suavitatis odor in eadem domo remansit, ut patenter ostenderetur, illuc Autorem lucis & pacis atque suavitatis venisse, quem nemo eorum, qui aderant, præter Episcopum, propter fulgorem luminis timore perculsi, intueri valuerunt; tantaque claritatis gloria Pontificem sanctum perfudit, ut splendor ex eo procedens plus conspicuam domum, in qua sedebant, reddiderit, quam lucernarum lumina ibidem lucentia. Rex itaque ac regina pedibus se sancti Sacerdotis prosternunt, & cum magno pavore ac gemitu consolationem ejus requirunt, & quid sibi ad utilitatem atque salutem pertinens esset agendum, cum magna expetunt devotione, parati audire & opere complere, quod a sancto Pontifice discerent.
[60] Nam lumen, quod eos exterius perfudit, etiam interius illuminavit, [aliisque illustratur: multa eis prædicit] & ad quærendum salubre consilium incitavit. Delectabantur namque in verbis illis, quæ audierant, licet exterriti essent de luminis claritate. At vero Vir sanctus, sancta repletus sapientia, cœpit eos instruere, hanc esse visionis divinæ atque angelicæ consuetudinem, ut in adventu suo terreant corda mortalium, sed subsequenti consolatione demulceant præcedentem timorem, instruens eos ex auctoritate sanctarum Scripturarum, quomodo singulis, quibus apparuerunt, & in primordio apparitionis incusserint videntibus se timorem, sed post per gratiam consolationis gratissimam eorum cordibus præbuere lætitiæ hylaritatem. Cumque jam sanctus Vir eos de talibus sufficienter instruxisset, prophetico repletus spiritu cuncta, quæ eis, vel semini eorum, eventura erant, prædixit.
[61] [& instar Moysis fulget.] Qualiter scilicet successura eorum posteritas regnum esset nobilissime propagatura atque gubernatura, & sanctam Ecclesiam sublimitura, omnique Romana dignitate regnoque potatura, & victorias contra aliarum gentium incursus adeptura, nisi forte a bono degenerantes viam veritatis relinquerent, & diversos vitiorum fuerint secuti anfractus, quibus negligi Ecclesiastica solet disciplina, & quibus Deus offenditur; ac per hoc regna solent subverti atque de gente in gentem transferri. Quod de Moyse scriptum legimus, quia splendida facta est facies ejus, dum respiceret in eum Dominus, hoc & in beatum Remigium luce splendida illustratum factum fuisse audivimus; quoniam sicut Moyses legislator populo veteri erat a Domino constitutus, ita & beatus Remigius Euangelicæ gratiæ lator populo in proximo per fontem baptismatis innovando extitit munere Christi electus cc.
[62] [Sanctus Chlodoveum ducit ad baptisterium,] Interea eundi via ad baptisterium a domo regia præparatur, velisque atque cortinis depictis ex utraque parte prætenditur & desuper adumbratur. Plateæ sternuntur & ecclesiæ componuntur, baptisterium balsamo & ceteris odoramentis conspergitur; talemque gratiam Dominus subministrabat in populo, ut æstimarent, se paradysi odoribus refoveri. Sicque præcedentibus sacrosanctis Euangeliis & crucibus, cum ymnis & cantibus spiritalibus atque letaniis Sanctorumque nominibus acclamatis, sanctus Pontifex, manum tenens regis, a domo regia pergit ad baptisterium, subsequente regina & populo. Dum autem simul pergerent, rex interrogavit Episcopum, dicens: Patrone, est hoc regnum Dei, quod mihi promittis? Cui Episcopus, Non est hoc, inquit, illud regnum, sed initium viæ, per quam venitur ad illud. Cum vero pervenissent ad baptisterium, clericus, qui chrisma ferebat, a populo est interceptus, ut ad fontem venire nequiret.
[63] [& divinitus allato chrismate fontem sacrat,] Sanctificato autem fonte, nutu divino Chrisma defuit: & quia propter populi pressuram ulli non patebat egressus ecclesiæ vel ingressus, sanctus Pontifex, oculis ac manibus protensis in cælum, cœpit tacite orare cum lacrimis. Et ecce subito columba nive candidior attulit in rostro ampullulam, chrismate sancto repletam, cujus odore mirifico super omnes odores, quos ante in baptisterio senserant, omnes, qui aderant, inæstimabili suavitate repleti sunt. Accipiente autem sancto Pontifice ipsam ampullulam, species columbæ disparuit dd: de quo chrismate fudit venerandus Episcopus in fontem sacratum. Viso autem rex tanto miraculo, abnegatis diaboli pompis & operibus ejus, petiit, se a sancto Pontifice baptizari. Procedit novus Constantinus ad lavacrum salutiferum, in quo delendi erant lepræ veteris morbi, sordentesque antiquæ peccatorum maculæ diluendæ, divino muneri obsequente beato Remigio, in quo apostolica doctrina & virtutum gratia alter repræsentari videbatur Silvester ee.
[64] Ingresso autem in fontem vitalem Ludovico, sanctus Episcopus dixit ore facundo: [ipsumque regem] Mitis depone colla Sicamber ff; adora, quod incendisti, incende, quod adorasti gg: & præceptis salutaribus illum instituens, humili devotione venerari ecclesias ad cultum religionis ædificatas, ut Deum adoraret in eis, quas rigida prophanitate incendere consueverat; & idola, quæ in asilis suis pro deo adorare solebat, fidei ardore succensus, deiciendo incenderet. Cujus sapientia miranda est in brevitate sermonum, quibus discretionem ostendit inter illam adorationem & servitutem, quam sæpe a sanctis viris honore venerationis & amore obsequii angelis & hominibus exhibitam legimus; & illam adorationem & servitutem, quam cultu divinitati debito Deo soli juxta præceptum ipsius, non autem ulli creaturæ exhibendam, sanctæ Scripturæ lectione cognoscimus.
[65] Et sic post confessionem orthodoxæ fidei ad interrogationem sancti Pontificis secundum ecclesiasticum morem baptizatus est trina mersione in nomine sanctæ & individuæ Trinitatis, [manosque alios baptizat.] Patris & Filii & Spiritus sancti; & susceptus ab ipso Pontifice hhde sancto fonte, perunctus est sacro chrismate cum signo sanctæ Crucis Domini nostri Jesu Christi ii. Baptizantur autem de exercitu ejus tria millia virorum, exceptis parvulis & mulieribus kk. Baptizantur sorores ejusdem, Albofledis & Landehildis ll: & factum est gaudium magnum in illa die angelis sanctis in cælo, & hominibus devotis in terra. De miraculo siquidem, quod Dominus dignatus est ostendere per columbæ speciem in allatione chrismatis, sicut & de aliis, rata est Catholicorum Patrum sequenda sententia, qua dicitur: Divina operatio si ratione comprehenditur, non est admirabilis, nec fides habet meritum, cui humana ratio præbet experimentum mm…
ANNOTATA.
a Hanc fabulosam Francorum ex Trojanis originem, ab eruditis dudum explosam, hausit Hincmarus ex anonymo scriptore de Gestis Francorum, qui a nonnullis Fabulator anonymus solet appellari. Certiorem Franeorum originem sedesque in Germania, mari Oceano propinquiore ac viciniore Belgio expositas, apud nos vide tom 1 Februarii pag. 206 & sequentibus in S. Sigeberto rege Francorum Austrasiorum.
b Hæc vel ex eodem anonymo deprompsit, vel ex S. Gregorii Turonensis Historiæ lib. 2, cap. 9, cujus tamen verba non recte exposuit. Sic ille ibidem habet: Tradunt enim multi, eosdem de Pannonia fuisse digressos: & primum quidem litora Rheni amnis incoluisse; dehinc transacto Rheno, Toringiam transmeasse, ibique juxta pagos vel civitates reges crinitos super se creavisse… Ferunt etiam, tunc Chlogionem (id est Clodionem) utilem ac nobilissimum in gente sua regem Francorum fuisse, qui apud Dispargum castrum habitabat, quod est in termino Thoringorum. Secundum hæc igitur Franci e Pannoniaadvenæ primo ad dexteram Rheni ripam consedissent, deinde eodem amne transmisso, versus Thoringiam transmeassent. Hoc autem qua ratione dicetur, cum Toringiam petentibus Rhenus minime transeundus, sed ab eadem, in qua habitabant, dextera ejusdem fluminis ripa retrocedendum fuisset? At nihil difficultatis habent, qui cum Henschenio nostro Dispargum castrum statuunt esse hodiernum Diesthemium, in termino Tongrorum ad Septentrionem situm, uti hunc locum excudit Badius. Consule Henschenium loco citato; & pro Thoringia supra substitue pariter Tongriam sive Tungros.
c S. Gregorius Turonensis loco mox citato hæ ait: Chlogio autem, missis exploratoribus ad urbem Cameracum, perlustrata omnia ipse secutus, Romanos proterit, civitatem adprehendit, in qua paucum tempus residens, usque Suminam fluvium occupavit. Nihil hic dicitur de civitate Tornacensi, verum hanc accepit Hincmarus ex eodem anonymo in Gestis Francorum. Sumina autem, Hincmaro Summa, alias Somona, Gallice la Somme fluvius in Veromanduis supra FanumS. Quintini ortus, in Occasum fluens, Picardiam secat, & prope oppidum S. Valerici in Britannicum mare illabitur.
d Præivit hic rursum anonymus his verbis: Appellavit eos Valentinianus imperator Francos Attica lingua, quod in Latinum interpretatur sermonem, hoc est feros, a duritia vel ferocitate cordis. Fabulam esse liquet ex Trebellio Pollione & Flavio Vopisco, qui cum sub finem seculi tertii & quarto ante Valentiniani I imperium scripserint, Francos jam nominarunt. Ad hæc Francos, a Belgica Francicaquo voce Franck, id est libero alii rectius derivant. Consule Henschenium loco citato num. 2.
e Merovei obitum ac Childerici Successionem in regnum Henschenius ibidem & Cointius anno 456 illigarunt.
f Gregorius Turonensis scribit, Basinam fuisse uxorem Bisini, vel Basini Thoringiæ regis, apud quem Childericus, a suis e regno pulsus exsulaverat, eamdemque ad eumdem Childericum postea in regnum suum restitutum confugisse, & ab eo in conjugem acceptam esse. De nato illis filio hæc subdit: At ille (Childericus) gaudens eam sibi in conjugio copulavit: quæ concipiens peperit filium, vocavitque nomen ejus Chlodovechum. Hic fuit magnus & pugnator egregius. Hincmarus illum constanter appellavit Ludovicum, quod idem nomen est; nam Ludovici nomen Chlodovecho vel Clodoveo in baptismate datum esse, ut quidam apud Surium crediderunt, omni verisimilitudine caret.
g Ne nimiis annotationibus de rebus ad S. Remigium nil pertinentibus pergam lectori molestus esse, legat de his, qui volet, Cointium, aliosque historicos, qui res Francicas tractaverunt.
h Pro hisce omnibus consule Commentarium prævium § 6.
i De occupata a Childerico civitate Andegavensi meminit S. Gregorius Turonensis lib. 2, cap. 18; de Aurelianensi tantum ait: Childericus Aurelianis pugnas egit. Mortem ejus Henschenius ad finem anni Christi 479, Cointius aliique ad annum 481 retulerunt. Ludovicus sive Chlodovechus vel Clodoveus in regnum per Gallias dilatatum successit.
k De Ægidio Syagrioque, Romanorum nomine subditos imperio Gallos regentibus, ac postremo per Clodoveum victo occisoque vide Commentarium prævium § 6, ubi etiam dictum est, hoc Clodevei bellum ab Henschenio anno 484, a Cointio autem aliisque nunc passim biennio serius, sive anno 486 figi.
l Erat (inquit S. Gregorius Turonensis lib. 2, cap. 31) S. Remigius episcopus egregiæ scientiæ & rethoricis adprime imbutus studiis; sed & sanctitate adeo prælatus, ut S. Silvestri virtutibus æquaretur:
m Eadem voce etiam utitur anonymus scriptor de Gestis Francorum, & Flodoardus lib. 1, cap. 13.
n Hunc conventum, in quo Franci armis instructi quotannis mense Martio adesse debebant, a Pippino rege anno 755 ad mensem Maium translatum fuisse, tradunt Annales Petaviani his verbis: DCCLV. Venit Thasilo ad Martis campo, & mutaverunt Martis campum in mense Maio. Consulo, si lubet, Cointium ad annum Christi 752, num. 19, annumque 755, num. XI. Hinc factum est, ut, qui ante Campus Martius appellabatur, deinde Campus Madius, vel Campus-Maius dictus fuerit.
o Hæc omnia etiam legere est apud S. GregoriumTuronensem lib. 2 Historiæ, cap. 27, sed tacito nomine ac civitatis. Verba dedi in Commentario prævio num. 92 & 93; sed utrumque expressit Fredegarius in Historia Epitomata, cap. 16, ubi tamen hoc differt ab illo, quod dicat, S. Remigium, ipsummet pro repetendo sacro urceo ad regem accessisse, deinde vero, eodem rege jubente, quemdam Suessiones misisse. Verba ejus accipe. Igitur de ecclesia Remicianæ urbis urceum magnum hostis abstulerat cum reliquis ministeriis (id est, sacra supellectile.) Sanctus ac apostolicus Remedius pontifex ejusdem urbis ad Chlodoveum veniens, postulans, si aliud de sacris vasis recipere non mereretur, saltem vel urceum illum reciperet. Audiens rex, dixit: Mitte nuntium usque Suessionas &c.
p Præivit hic rursum Gregorius Turonensis, loco mox citato sic subdens: Multa bella victoriasque fecit. Nam decimo regni sui anno Thoringis bellum intulit, eosdemque suis ditionibus subjugavit.
q Quam hic Rothildem appellat, S. Gregorio Turonensi in eodem lib. 2 cap. 28 & alibi Chrotechildis dicitur, nunc communius Clotildis vel Chrotildis, quo nomine de hac sancta regina in Opere nostro actum est ad diem 3 Junii, quo colitur. Porro cum Hincmarus scribat, hasce nuptias, interveniente Aureliano, conciliatas fuisse, satis indicat, sibi præluxisse anonymum in Gestis Francorum, cujus fabulosam de hoc argumento narrationem Henschenius noster in Annotatis ad caput 1 Vitæ ejusdem Sanctæ lit. a recensuit & explosit.
r Utrumque rursum didicit ex eodem anonymo. Cointius primam expeditionem retulit ad annum 493, secundam ad 494, ex Sigeberti Chronico, in quo hæc anno decimo tertio Clodovei, illa duodecimo contigisse dicitur. Ceterum vulgo nota sunt Sequana, Gallis la Seine, & Liger, la Loire Galliæ flumina; Aureliani urbs est Orleans, Milidunum seu Melodunum, Melun.
s In albis, id est intra octiduum a suscepto baptismo. Solebant enim in baptismo veste candida indui, quam octavo die deponebant. Porro hæc omnia iisdem fere verbis habet Turonensis lib. 29 & 30; nec tamen hinc, sed ex anonymi Gestis Francorum accepit Hincmarus, ut conferenti manifestum erit.
t A Turonensi dicitur Chlodomeres, estque unus e quatuor Clodovei filiis, qui paternum regnum inter se partiti sunt.
u De bello hoc egi in Commentario prævio § 6, ubi illud cum Clodovei baptismo ad annum 496 referendum esse ostendi.
x Aureliani non meminit S. Gregorius, qui Clodoveum, sic ab hostibus pressum, sponte sua Christi auxilium invocasse scripsit. Anonymum hic denuo secutus Hincmarus est.
y Quem bonus Remigius, Remorum archiepiscopus &c, solius Hincmari sunt, non S. Gregorii, nec anonymi.
z Hæc totidem verbis leguntur apud anonymum in Gestis Francorum. In editione Historiæ S. Gregorii Turonensis per Chesneum, ac tribus quatuorve ejusdem exemplaribus etiam hic legi, Actum anno XV regni sui, observat Ruinartius in Annotatis ad editionem suam; sed in ceteris editis ineditisque non legi; quapropter ista omisit, censuitque intrusa fuisse ex prædicto anonymo; quod ante ipsum jam adverterat Henschenius. Ceterum secundum communiorem sententiam, quæ Clodovei regnum ab anno 481 orditur, annus XV ejusdemregni in Christi 496 incidit, quo Clodoveum baptizatum fuisse credimus.
aa Hæc non consonant dictis S. Gregorii, qui lib. 2, cap. 31 de Clodoveo ait: Conveniens autem cum suis, priusquam ille loqueretur, præcurrente potentia Dei, omnis populus pariter adclamavit: Mortales deos abjicimus &c.
bb Cum in Commentarii prævii § 7 probaverim, Clodoveum non in Paschate, sed in Natalitiis Christi Domini sacro fonte ablutum fuisse, corrigenda sunt, quæ de Quadragesimali jejunio ac Paschate Hincmarus, Flodoardus, aliique post illos dixere. Quantum ad baptismum in Paschate Clodoveo collatum præiverat Fredegarius in Epitome cap. 21; at Turonensis & sæpe dictus anonymus hac de re siluerunt.
cc Quæcumque hic a num. 57 iisque verbis Die vero Passionis Domini &c narrantur, ignota sunt omnibus antiquioribus, nitunturque sola fide Hincmari; qui unde ista acceperit, quis divinet? At certe, erravit in tempore, ut dictum est. Quæ vero sequuntur, partim conformia sunt narrationi S. Gregorii, partim amplificata, partimetiam diversa, quemadmodum in Commentario prævio ostendi, & in Annotatis aliquoties observabo.
dd Hoc ampullæ in baptismo Clodovei divinitus acceptæ miraculum ignotum est omnibus antiquioribus Hincmaro, qui an illud apud ullum alium legerit, non indicavit. Adi Commentarium prævium §§ 8 & 9, in quibus de eodem prolixe actum est.
ee De Constantini lepra baptismoque per S. Silvestrum I Papam ei collato etiam S. Gregorius Turonensis hic meminit; verum hæc discussa vide apud nos tom. 5 Maii in Constantino Magno cap. 2.
ff Ista Remigii ad regem dicta accepta sunt ex Turonensi.
gg Sicambrum vocat a Sicambria Francorum regione ultra Rhenum sita.
hh Quidam crediderunt, S. Remigium, quia Clodoveum e sacro fonte suscepit, ejusdem baptistam non fuisse, quorum opinionem refutavi in Commentario prævio § 7; ubi etiam dixi, hæc non alibi, quam in civitate Remensi peracta esse.
ii Hæc sacra anctio, quam etiam Turonensis ibidem memorat, fuit Sacramentum confirmationis, non unctio regia.
kk Turonensis hic: De exercitu vero ejus baptizati sunt amplius tria millia.
ll Ita rursum ex anonymo in Gestis Francorum; sed utrique contradicit S. Gregorius, ibidem sic prosecutus: Baptizata est & soror ejus Albofledis, quæ non post multum tempus migravit ad Dominum… Conversa est enim & alia soror ejus, Lanthechildis nomine, quæ in hæresim Arianorum dilapsa fuerat, quæ confessa æqualem Filium Patri & Spiritum sanctum, chrismata est. Adi Commentarium prævium num. 119 & 120. Interseruit autem, ubi puncta posui, laudatus sanctus historicus initium epistolæ, quam S. Remigius ad Clodoveum, de morte ejusdem sororis suæ Albofledis dolentem, consolatoriam dedit, quam ego totam retuli in Commentario num. 174 & sequenti. Litteras quoque, quibus S. Avitus Viennensis episcopus & Anastasius II Papa Clodoveo de suscepto baptismate gratulati sunt, præmisi ibidem a num. 166.
mm Ita est, merito id docent Patres de humanoingenio divinæ auctoritati in mysteriis fidei ceterisque a Deo revelatis submittendo. Eodem Patrum effato recte etiam probasset Hincmarus, rejicienda non esse miracula eo solo ex capite, quod humani ingenii captum excedant. Sed quid huc illud pertinet, ubi agitur de miraculo, sola fide humana nixo, nec ab ullo, qui quidem sciatur, ante Hincmarum tradito? Neque id magis probat in sermone, quem subdit, in quo scilicet disserit de apparitionibus sancti Spiritus relatis in Scripturis divinis aliisque historiis; de potestate patrandi miracula fidelibus a Christo Domino promissa; de sacro chrismate, & Sacrificio Missæ; quæ velut ad S. Remigii gesta nil facientia hic rescidi.
* i. e. imputabat
* i. e ostiis
CAPUT V.
Reliquæ gentis Francorum conversio, & in S. Remigium
munificentia: episcopatus Laudunensis ab illo erectus, eique præfectus
S. Genebaudus: hujus lapsus, pœnitentia, in officium restitutio &
sanctitas.
[Sanctus totam gentem convertit;] Multi denique de Francorum exercitu, necdum ad fidem conversi, cum regis parente Raganario ultra Summam fluvium aliquandiu deguerunt, donec Christi gratia cooperante, gloriosis potitus victoriis, eundem Raganarium, flagitiis turpitudinum inservientem, vinctum a Francis sibi traditum rex Ludovicus occidit, & omnem Francorum populum per beatum Remigium ad fidem converti & baptizari obtinuit. a. Baptizatus autem rex cum gente integra plurimas possessiones per diversas provincias sancto Remigio, tam ipse, quam Franci potentes dederunt, quas ipse per diversas ecclesias tradidit, ne Franci, eum rerum temporalium cupidum esse, & ob id ad Christianitatem eos vocasse putarent, & fidem Christi ac sanctum sacerdotium vilipenderent b. De quibus rebus in Orientalibus Franciæ partibus petentibus traditoribus, portionem quandam episcopio Remensi adjunxit.
[67] [Episcopatum Lauduni erigit, Genebaudo ibi ordinato episcopo,] Et de his, quæ in Remensi provincia illi fuerant traditæ, non modicam partem ecclesiæ sanctæ Mariæ in Castro Lauduni Clavati, Remensis parrochiæ, ubi nutritus fuerat, tradidit, ibique Genebaudum, virum carne nobilem, & tam in Scripturis sanctis quam & in secularibus litteris eruditum, qui, relicta uxore, nepte scilicet ipsius beati Remigii, vitam religiosam expetierat, episcopum ordinavit, & parrechiam ipsius comitatus Laudunensis præfato castro subjecit c. Qui Genebaudus plus, quam necesse fuerat, de ante acta vita & gradus sublimitate confidens; cum debuerit cogitare, quia non Davide sanctior, nec Salomone sapientior esset, qui mulierum delenimentis periclitati sunt, incaute suam uxorem, quam relinquens mutaverat in sororem, quasi pro instructione salutari, frequentius se visitare permisit, oblitus Scripturæ dicentis: Lapides excavant aquæ, & alluvione terra consumitur, rupes transfertur de loco suo.
[68] [quem postea cum uxore quondam sua] Unde contigit, ut crebræ visitationes & blanda ac frequentia mulieris colloquia durum contra luxuriæ mollitiem cor episcopi emollirent, & quasi rupem saxeam de loco sanctitatis ad luxuriæ inquinamenta transtulerint. Et item contra Scripturam dicentem: Quis alligabit ignem in sinu suo, & vestimenta ejus non comburentur? Admota igni palea, id est, carnis muliebris materia, libidinis ignem suasione diabolica, quasi vento vehementi exagitante, ardor luxuriæ in flammas erupit, & concumbens cum eadem quondam uxore sua, mulier concepit, & post partum mandavit episcopo, filium se peperisse. Genebaudus vero confusus & dolens, nuntio dixit: Quia latrocinio, ut lateret homines, quod Deum latere non potuit, in cubiculi absconso generatus est; recte vocabitur Latro: sic ei nomen imponat. Et quia culpa hominibus non innotuit, ne suspicio inde procederet, si se a solita visitatione femina illa subtraheret, cœpit, ut antea, domum frequentare episcopi. Sicque factum est, ut tecta hominibus culpa, & in cordibus tam episcopi quam feminæ tectus luxuriæ ardor (quoniam, ut notum est, Quoque magis tegitur, tectus magis æstuat ignis) contra culpam compunctus episcopus, sed post fletum ad culpam rediit, & oblitus est, quod planxerat, cum extinguere noluit, quod per desiderium ardebat.
[69] [graviter lapsum, ac demum pœnitentem] Iteravit peccatum, quod egerat, concepitque iterum mulier, & misso nuntio, mandavit episcopo, se feminam peperisse; quam jussit nominari Vulpeculam. Quod, cur ita eam nominari voluerit, qui fraudes & significationes in Scripturis ipsius animalis cognoscit, quas ad dolos ac versutias deceptoris diaboli, & ad carnis petulantis illecebras & anfractus retulit, facile satis advertit. Tandem Domino, qui beatum Petrum respexit, & negationem amarissime flevit d, illum respiciente, Genebaudus in se reversus ad sanctum Remigium misit, petens, ut Laudunum veniret; quia tales causæ ibi emerserant, quas per se diffinire non posset. Beatus autem Remigius, sicut Genebaudus petiit, Laudunum venit. Et susceptus cum debita reverentia, ac secreta cubiculi petens, Genebaudum interrogavit, pro qua causa illum vocaverit. Genebaudus vero cum maximo fletu & ejulatu volens tollere stolam de collo suo & procidere ad pedes sancti Remigii, cum magna virtute a beato Remigio est detentus, ne stolam de collo suo tolleret. Et postquam diutius ambo fleverunt (intellexerat enim beatus Remigius, Genebaudum admisisse crimen, pro quo stolam vellet deponere) VIX cum singultibus & lacrimis Genebaudus per ordinem omnia retulit, quæ commiserat.
[70] Quem sanctus Remigius videns contritum & pene desperatum, [arcessitus S. Remigius] blande consolatus est, dicens, quod non tantum doleret de admisso ab eo crimine, quantum, quod sic male sentiret de Domini bonitate, cui secundum Euangelicam veritatem non est impossibile omne verbum, & qui de nichilo cuncta fecit; primumque parentem, in quo omnes peccaverunt, gratia salvum fecit, ullum peccantem, ad se reversum, non despicit, qui peccatores sanguine suo redimere venit; & qui quatriduanum & jam fœtentem Lazarum lacrimis sororum, quæ signarunt sollicitas ac flebiles pœnitentium cogitationes, compatiens flevit, & a mortuis suscitavit, & suscitatum convivio suo admisit; mulieris etiam illius, quæ fuerat in civitate peccatrix, manibus iniquitate pollutis sanctissimos pedes suos, qui super angelorum omnium verticem ad Patris dexteram considet, attrectari se non renuit, quique nulli quantiscumque vel qualibuscumque peccatis mortuo, vel mole ac scelerum enormitate sepulto, gratiam resuscitationis a peccatis denegat, & digne pœnitentem atque peccata sua deflentem per januam reconciliationis communioni altaris sacrosancti restituit, remissionem totius peccati postulanti denegare non deberet diffidere.
[71] Nam, cum Stephanus pro fide moreretur, Saulus lapidantium vestimenta servabat: [spe veniæ obtinendæ solatur,] omnium ergo manibus ipse lapidavit, qui ad lapidandum omnes exertos reddidit; & tamen eundem ipsum in sanctæ Ecclesiæ laboribus antecessit, quem persequendo martyrem fecit. Sed & multi episcopi negaverunt, Jesum Christum esse verum Filium Dei vivi, & blasphemiam dixerunt in Spiritum sanctum; & resipiscentes Catholicæ fidei confessione & dignis pœnitentiæ fructibus, atque profusis lacrimis, non solum indulgentiam meruerunt, sed & in ordine ecclesiastico permanserunt, & ad sanctorum sacerdotum consortium pervenerunt. Et quia duobus modis apostatatur a Deo, fide scilicet & operatione, sicut illi fide apostatantes misericordiam consecuti sunt, ita & is, qui criminaliter peccando, sicut dicit Apostolus, factis Deum negavit, tamen a credulitate & confessione veræ fidei non declinavit, facile hujus peccati veniam apud divinam misericordiam obtinere valeret, si fructus pœnitentiæ dignos ageret.
[72] Nullus enim suorum magnitudine facinorum perterritus de impetranda venia, [& ad pœnitentiam agendam incitatum cellulæ includit;] si dignum pœnitentiæ fructum fecerit, debet ullo modo dubitare; quoniam etiam Jherosolimitis, qui Filium Dei blasphemaverunt & crucifixerunt, indultum esse constat, sicut sacra Scriptura demonstrat. Fidelis est enim in verbis suis, qui prophetica nobis voce promisit: In die illa erit fons patens domus David in ablutionem peccatoris & menstruatæ. Domus namque David nobis peccatoribus fons patens in ablutionem est, quia iniquitatum nostrarum fordibus per David Filium, Salvatorem nostrum, aperta jam misericordia, pœnitentes & confitentes lavamur in sanguine suo. Et ut erat doctissimus ac orator eloquentissimus, testimonia de latitudine sanctæ Scripturæ & exempla pœnitentium in unum colligens, ad animandum eum illi proposuit, & exhortato pœnitentiam indixit. Factaque mansiuncula cum lecto in modum sepulchri, & parvissimis fenestellulis ac oratorio, quæ hodieque manent secus ecclesiam S. Juliani, Genebaudum in ea reclusit.
[73] [Genebaudus in ea post septennium ab angelo intelligit,] Et clerum atque parrechiæ ipsius populum per septem annos, ut propriam parrechiam, gubernavit, & unam Dominicam diem Remis, alteram apud Laudunum celebravit. In qua reclusione pœnitentiæ quantæ contritionis ac continentiæ idem Genebaudus fuerit, divina misericordia demonstravit. Septimo siquidem anno in vigilia Cœnæ Domini cum idem Genebaudus in oratione pernoctaret & seipsum defleret, quoniam is, qui ad hoc ordinatus fuerat, ut in illa die pœnitentes Domino reconciliaret, ipse, suis criminibus exigentibus, nec inter pœnitentes in ecclesia merebatur consistere; circa mediam noctem venit angelus Domini magna cum luce ad eum in oratorium, ubi pronus jacebat, & ait ad eum: Genebaude, exauditæ sunt pro te orationes patris tui Remigii, suscepit quoque Dominus pœnitentiam tuam, & dimissum est peccatum tuum. Surge & hinc egredere, facque mysterii episcopalis officium, & reconcilia Domino pœnitentes de criminibus suis.
[74] [peccata sua dimissa esse, & a S. Remigio,] Genebaudus autem nimio terrore perculsus, respondere nichil potuit. Tunc angelus Domini confortans eum, & ne timeret, hortatus est, sed gauderet in misericordia Domini sibi collata. Qui animatus dixit ad angelum: Non possum hinc egredi, quia pater & dominus meus Remigius clavem hujus hostii * secum habet, quod & sigillo suo signavit. Et angelus ad eum, Ut non dubites, inquit, me a Domino missum, sicut patet tibi cælum, sic & hostium illud patebit. Et statim, salvo sigillo ac sera, hostium illud apertum est. Tunc Genebaudus in modum crucis se jactans in limine, dixit: Etiamsi ipse Dominus Jesus Christus dignatus fuerit ad me peccatorem venire, hinc non egrediar, nisi ille venerit, qui me in ejus nomine in ista reclusione constituit, & statim angelus Domini discessit ab eo. Beatusque Remigius in cripta, quæ retro sedem erat ecclesiæ sanctæ Mariæ Remis, pernoctabat in oratione, & quasi dormiens in excessum est raptus, & vidit angelum assistentem sibi, qui hæc omnia, sicut dicta & gesta fuerant, narravit, & jussit, ut quantocius Laudunum peteret, & Genebaudum episcopali sedi restitueret, & coram se ministerium episcopale agere persuaderet.
[75] [per angelum monito, suæ sedi restituitur,] Mox sanctus Remigius nichil dubitans, cum summa celeritate Laudunum petiit, & in limine hostii, salvo sigillo & sera reserati, Genebaudum jacentem reperit, quem tensis brachiis, cum gaudio & lacrimis laudans divinam misericordiam, elevavit, eumque sedi & officio episcopali, veluti angelus Domini præceperat, restituere maturavit, & Remis cum gaudio repedavit. Genebaudus itaque in sanctitate & justitia postea omnes dies vitæ suæ gratia Dei peregit, prædicans cunctis, quanta illi fecerat Dominus; quatinus nemo de sua justitia confideret, nemo de misericordia Dei diffideret, quæ tunc evidentius prominet, quando peccator sanctificatur & abjectus erigitur (neque enim de qualitate nostrorum operum pendet cælestium mensura donorum, aut in isto seculo, in quo tota vita hominis temptatio est, hoc unicuique retribuitur, quod meretur; ut, si iniquitates Dominus observaret, nullus judicium ipsius sustineret) dicens sibi, magnam in gloriam Dei causam esse lætandi, qui ei, ut multum ab illo diligeretur, multa dimisit, & ut mirabilem faceret gratiam suam, in eo munera sua contulit, in quo meritorum suffragia non invenit, & post collata munera graviter peccantem, cum peccatis suis non perdidit, sed misericorditer ad veniam revocavit.
[76] In qua prædicatione misericordiæ Dei secutus est Apostolum dicentem: [ac episcopali munere fungens, misericordiam Dei laudat,] Fidelis sermo & omni acceptione dignus, quia Christus Jesus venit in hunc mundum peccatores salvos facere, quorum primus ego sum. Sed ideo misericordiam consecutus sum, ut in me primo ostenderet omnem patientiam ad informationem eorum, qui credituri sunt illi in vitam æternam. Legimus in Hystoria sacra e, beatum Petrum apostolum, cui Dominus dixerat, Quæcumque solveris super terram, erunt soluta & in cælo, ab Herode cathenis religatum in carcere, pro quo sine intermissione ab Ecclesia ad Deum fiebat oratio, quique ab eisdem vinculis est absolutus per angelum. Habemus Genebaudum episcopum, cui fuerat ligandi & solvendi in cælo & in terra collata potestas, ab Herodis capite diabolo peccati vinculis alligatum, & ob id decreto beati Remigii proprio judicio, ne judicaretur a Domino, custodiæ mancipatum, ubi quoniam ei pœnitentia fuit digna, extitit etiam fructuosa. Audivimus, eum angelica voce precibus beati Remigii peccatorum vinculis absolutum, illique post pœnitentiam, quod per peccatum sibi clausum fuerat, cælum apertum, & quod invisibiliter de eo spirituali gratia actum erat, visibili ac corporali miraculo demonstratum.
[77] Et quidem omnipotens Deus peccatum ejus potuit tacendo laxare, [& senex sancte moritur, eique filius ejus succedit.] & consolatione sui spiritus de peccati perpetratione mœrenti certam veniæ spem reparando, ab afflictione tristitiæ illius mentem relevare; sed loquendo per angelum, salvo sigillo & sera, reserando hostium, exemplo suæ misericordiæ nostra ad pœnitentiam voluit corda concutere. Habeamus ergo fratres karissimi per intercessionem hujus intercessoris nostri beati Remigii fiduciam de misericordia Conditoris nostri. Cogitemus, quæ facimus, recogitemus, quæ fecimus, largitatem supernæ pietatis aspiciamus, & ad misericordem Judicem, dum adhuc expectat, cum lacrimis veniamus. Considerantes namque, quod justus sit, peccata nostra non negligamus: considerantes vero, quod pius sit, non desperemus. Præbet apud Deum nobis hominibus peccatoribus fiduciam Deus homo: est nobis spes magna pœnitentibus, quia Advocatus noster factus est Judex noster, qui beatum Genebaudum & provexit, & stravit, & misericordissima gratia relevavit, atque relevatum in fide recta & bonis operibus perseverare fecit. Obiit itaque Genebaudus in pace, Sanctis Dei connumeratus, tam diu in episcopatu vivens, ut ei successerit Latro filius ejus episcopus, & ipse sanctus f. …
[78] Et ne quis etiam contra Apostolum delectans vocum novitates dicere præsumat, [Auctor occasione hujus facti] aut sacras regulas contra hoc misericordiæ Domini exemplum constituisse, aut beatum Remigium divina præceptione in hoc opere contra sacras regulas de Genebaudo egisse, aut ipsum Genebaudum contra regularem constitutionem post lapsum in gradu mansisse; satisfaciat illi consona Catholicorum Patrum sententia, Ut, inquiens, constitueretur in Ecclesia, ne quisquam post alicujus criminis pœnitentiam clericatum accipiat, vel ad clericatum redeat, vel in clericatu maneat, non desperatione indulgentiæ, sed rigore factum est disciplinæ. Alioquin contra claves datas Ecclesiæ disputabitur, de quibus dictum est, Quæcumque solveritis super terram, erunt soluta & in cælo. In eo enim, quod dicitur, Quæcumque solveritis, erunt soluta, nichil excipitur, nichil non comprehensum relinquitur.
[79] [observat aliqua de potestate & disciplina Ecclesiæ.] Igitur omni electorum Ecclesiæ juxta modum culparum vel pœnitentiæ ligandi ac solvendi quantorumcumque vel qualiumcumque peccatorum datur auctoritas, ut videlicet, agnitis peccantium causis, quos in peccatis, quæ egerint, persistere cognoverit, illos perhempnibus * suppliciis obligandos insinuet: quoscumque vero humiles ac vere pœnitentes aspexerit, hos jam a timore perpetuæ mortis miserans absolvat, & purgatos altari sacrosancto restituat. Sed ne forsitan etiam de detectis criminibus spe honoris ecclesiastici animus cujusquam peccantis intumescens, superbe ageret pœnitentiam, severissime placuit, ut post actam de crimine dampnabili pœnitentiam, nemo sit clericus, ut desperatione temporalis altitudinis medicina major & verior esset humilitas. Nam & sanctus David de criminibus mortiferis egit pœnitentiam, & tamen in honore suo perstitit: & beatum Petrum, quando amarissime lacrimas fudit, utique Dominum eum negasse pœnituit, & tamen apostolus mansit. Sed non ideo supervacua putanda est posteriorum diligentia, qui, ubi saluti nichil detrahebatur, humilitati aliquid addiderunt, quo salus tutius inveniretur; experti aliquorum fictas pœnitentias per affectatas honorum potentias. Cogunt enim multas invenire medicinas multorum experimenta morborum.
ANNOTATA.
a Consule Commentarium prævium num. 192& duobus sequentibus.
b Istud verissimum esse, puto. Sanctus ipse in Testamento prolixiori aliquas hujusmodi donationes tam a rege sibi, quam a se variis ecclesiis factas commemorat, quas tamen, quia testamentum illud pro sincero admitti nequit, hic non recenseo.
c Laudunenses episcopatus sui institutorem fundatoremque agnoscunt S. Remigium, ac primum sedis suæ episcopum S. Genebaudum, cujus gesta, ex hac S. Remigii Vita excepta, apud nos illustrata sunt ad diem 5 Septembris; quapropter eadem hic prætermisissem, nisi sic Vitam S. Remigii nimium mutilaturus fuissem. Ab observationibus tamen faciendis hic abstinebo, quia studiosus lector eo pro illis recurrere poterit. Adi etiam hunc Commentarium prævium § 12.
d Verbum flevit refer ad S. Petrum, seu pro flevit substitue flentem.
e Lege Actus Apostolorum cap. 12.
f De sanctitate Latronis vide Annotata ad ejusdem Vitam die 5 Septembris lit. r; atque ibi ea Vita finitur. Hic vero primo sequitur admonitio, ne peccatores desperent de misericordia Dei, nec tamen damnabili fiducia freti ex spe veniæ consequendæ pœnitentiam differant, aut peccent securius. Hisce prætermissis, subjungo, quæ Hincmarus ibidem de hoc S. Remigii facto & Ecclesiæ disciplina observavit.
* i.e. ostil
* i. e. perennibus
CAPUT VI.
Villæ S. Remigio a Chlodoveo donatæ: Sanctus inter orandum a
cælitibus honoratus: aliæ possessiones ecclesiæ Remensi comparatæ:
Chlodovei de Burgundionibus & Gothis victoriæ.
[Sanctus villas a Chlodoveo rege,] Ludovicus rex sedem suam in Suessionis civitate, unde Siagrium expulerat, constituens, delectabatur præsentia & colloquio beati Remigii. Sed quia villas, quas sibi rex & Franci in pagis, Suessonico videlicet ac Laudunensi dederunt, ut supra dictum est, episcopio Laudunensi & aliis casis Dei donaverat, non habebat in vicinitate ipsius civitatis Suessorum, nisi unam villulam, quæ sancto Nichasio a data fuerat: unde suadente religiosissima regina, & petentibus locorum incolis, qui multiplicibus exeniis b erant gravati, ut, quod regi debebant, ecclesiæ Remensi persolverent, rex sancto Remigio concessit, ut, quantum circuiret, dum ipse meridie quiesceret, totum illi donaret. Sanctus autem Remigius per fines, qui manifestissime patent, pergens signa sui itineris misit. In quo fine quidam homo habens molendinum c reppulit sanctum Remigium, ne intra illos fines molendinum ipsum concluderet.
[81] Quem beatus Remigius blande alloquens, dixit: [divinitus castigatis, qui adversabantur,] Amice, non sit tibi durum, ut simul habeamus hunc molendinum. Ille autem rejecit cum; & statim rota molendini verti in inversum cœpit. Idem autem homo clamavit post beatum Remigium, dicens: Serve Dei, veni, & habeamus simul hunc molendinum. Cui sanctus Remigius: Nec mihi, nec tibi. Et sic talis fossa in eodem loco devenit, ut ex tunc & nunc usque in perpetuum molendinus ibi esse non possit d. Et quia repulsus est a quibusdam hominibus, ne silvulam quandam intra terminos suos concluderet, dixit, ut nec folia unquam de ipsa silva intra terminos suos, cum esset contigua, evolarent, nec fustis inde versus illos terminos caderet: quod & observatum est; quam diu illa silva mansit. Ab inde quoque procedens, venit ad villam nomine Caviniacum e; quam concludere intra illos fines volens, ab hominibus ejusdem villæ rejectus fuit.
[82] Tunc ille vultu hylari, modo rejectus, modo repropinquans, [dono accipit.] signa per suum iter misit; sicut loca demonstrant, per quæ rejectus, & per quæ reappropinquans perrexit. Tandem repulsus, dixit illis: Semper laborate, & egestatem sustinete f; sicut hodieque manentis sententiæ verborum illius virtus ostendit. Surgente interea rege a somno meridiano, reversus est ad eum sanctus Remigius, & omnia, quæ ambitus circuitionis illius continuit, ei præcepto suæ autoritatis rex donavit, quæ usque hodie Remensis ecclesia (quarum rerum capita sunt Luliacus g & Codiciacus) jure quieto possidet. Legimus in sacra & antiqua Hystoria, sanctum David montes Gelboe maledixisse, ut nec ros nec pluvia veniret super eos; neque essent agri primitiarum. Habemus sanctum Remigium ore prophetico maledixisse insensibilibus creaturis, ut possessores earum sterilitatis dampno in vindicta retributionis ferirentur.
[83] [Matatinas laudes prævenire in ecclesia solitum] Ad destruendam multorum dubietatem, qui non credunt, animas præter corpora vivere posse, neque cognitionem mutuam habere, unum insignius & incognitum, & sanctæ Dei Ecclesiæ multum utile hoc est miraculum. Sanctus pater Remigius tempestæ * noctis silentio solus causa orationis prævenire clerum ad ecclesiam solitus erat, ut, quantum ab hominibus remotior, tantum ad orandum fieret liberior, & dum vult esse solus, nunquam minus solus, quam solus. Elegit tamen sibi specialiter locum, in quo seipsum mactaret hostiam vivam, Deo placentem, & furtivas orationes dirigeret ad Deum, ipso annuente, & sancto Mychaële administrante, in thuribulum aureum caritatis Dei imponendas, & Spiritus sancti igne accendendas, ut fumus aromatizans ascenderet ad thronum gloriæ & Majestatis divinæ in odorem suavitatis. Dum hæc frequenter ageret, causa experientiæ subsequitur eum ignorantem quidam sibi familiaris, ut disceret, quid solus in ecclesia ageret, aut qualiter se haberet.
[84] [quidam videt cum SS. Petro & Paulo] Invenit eum stantem & manus ad cælum tendentem, & oculos illic elevantem. Orationem non audivit, sed mox per adjutores ejus sibi de cælis missos recognovit, quia matutinas laudes celebravit. Ventum est ad lectionem legendam, & ecce processit claviger æthereus sanctus Petrus, canitie capitis & barbæ venerandus, capite coronato & barba tonsa, indutus veste alba; & cælestis ille primas & apostolici chori princeps, inclinato capite, petiit benedictionem ad legendam lectionem ab homine in terra degente, cujus tamen secundum apostolum assidua in cælis conversatio erat. Remigius benedicit, Petrus Lectionem legit. Post lectionem simul Responsorium canunt. His finitis, Petrus, submisso capite, reverenter abscessit. Mox advenit dux verbi, vas electionis, magister gentium, capillo capitis nigro, barba prolixa, calvitie veneranda, benedictionem a Remigio petiit & accepit, Lectionem legit, post Lectionem simul Responsorium canunt; & salutato Remigio, inclinato capite, Paulus devotus recessit.
[85] [easdem persolventem.] Tertiam Lectionem ipsi reliquerunt legendam, ut veraciter sciret, benedictionem a Deo dandam. Hæc omnia subsecutor sancti Patris vidit; sed & eum non latuit, & mane facto, interrogavit eum, ubi ad matutinas vigilias esset. Et ipse, gravi, inquit, sompno pressus in stratu meo requievi. Et Pater sanctus, Non est, inquit, ita; sed dic, quid videris. At ille tremefactus dixit: In ea forma, qua in pictura demonstrantur Petrus & Paulus, petierunt a te benedictionem separatim. Dedisti; legerunt Lectionem uterque; Responsoria tecum cecinerunt, & inclinatis capitibus te salutantes humiliter, discesserunt. Et Pater sanctus dixit ei: Cave, ne alicui, me vivente, visionem dicas; sed post meum discessum dic ecclesiæ, ut cognoscat, quam propitius est Deus, & quam exaudibilis est omnibus invocantibus eum in veritate; & quam parati sunt cælestes cives ad succurrendum infirmioribus fratribus suis h.
[86] Eulogius quidam vir præpotens, convictus apud regem Ludovicum de crimine regiæ majestatis, [Villam pro benefacto accipere renuit,] cum se purgare non posset, ad ecclesiam sanctæ Mariæ & ad intercessionem beati Remigii confugium fecit. Cui sanctus Remigius & vitam & rerum suarum possessionem apud regem obtinuit. Idem autem recompensationis gratia sancto Remigio Sparnacum i villam suam in perpetuum dare voluit: sanctus autem Remigius retributionem temporalem pro intercessionis suæ beneficio recipere noluit. Sed quoniam idem Eulogius verecundiæ confusione addictus, quia ei contra natales suos vitam donari per alterius indulgentiam meruit, in seculari habitu stare non voluit; sanctus Remigius ei dixit, ut, si perfectus esse vellet, venderet omnia sua & daret pauperibus, & sequeretur Christum.
[87] Et sic de thesauro ecclesiastico taxatum pretium, [sed persoluto in pauperes pretio, ecclesiæ suæ acquirit.] quinque scilicet milia libras argenti Eulogio dedit, & eandem villam in possessionem ecclesiæ comparavit; bonum exemplum omnibus episcopis, tam suo tempore in carne viventibus, quam post eum in ordine succedentibus, derelinquens, ut pauperibus aut viduis vel pupillis, vel pro his, qui ad misericordiam ecclesiæ confugiunt, qui injuriam patiuntur, aut qui peccantes in exilio vel in insulis dampnantur, aut certe quamcumque sententiam suscipiunt, juxta sacros canones subvenientes, vel quæcumque agentes, bona pro temporali retributione non faciant; sed juxta vocem Dominicam, Gratis accepistis, gratis date, quod Dei gratia, id est gratis data, acceperunt, gratis etiam, id est, sine retributione temporali, proximis largiantur. Unde bene, cum virum justum describeret Propheta k, ait: Qui excutit manus suas ab omni munere: neque enim dicit, Qui excutit manus suas a munere tantum; sed adjunxit; Ab omni: quia aliud est munus ab obsequio, aliud munus a manu, aliud munus a lingua. Munus quippe ab obsequio est subjectio indebite impensa; munus a manu pecunia; munus a lingua favor. Qui ergo sacros Ordines tribuit, vel quodcumque bonum, unde retributionem a Deo sibi in futuro seculo reddi cupit, tunc ab omni munere manus excutit, quando in divinis rebus non solum ullam pecuniam, sed etiam gratiam non requirit.
[88] Partem etiam maximam silvæ in Vosago l pretio comparavit, [Aliam possessionem emit ecclesiæ suæ:] & mansioniles m ibidem constituit, qui ab aquis, super quas constituti sunt, Cosla & Gleni vocantur; hominesque in eisdem mansionilibus de vicina episcopii villa, quæ Berna dicitur, a Francis sibi data, manere disposuit, ut picem annuatim religiosis locis ecclesiæ Remensis administrarent n, quibus & pensam dedit, quæ usque hodie ab incolis ipsorum locorum habetur; cum qua debitum suum exsolvunt o, ipsiusque comparationis suæ fines per gyrum adeo exterminavit p, ut & omnibus videntibus pateat ipsa exterminatio, & a progenie in progenies hactenus ipsæ exterminationes ab eo factæ nominetenus vocitentur ac designentur. In quibus exterminationibus quodam loco in fuste cavo q manu sua petram misit, quam omnes, qui volunt manum in caverna, in qua petra posita est, ponere possunt & ipsam petram volvere, & eam a caverna nullo ingenio valent extrahere.
[89] Post quædam vero tempora quidam invidens, quod multi ad laudem sancti Remigii hoc pro religione tenebant, manu ipsam petram de caverna extrahere voluit. Quod non valens, securi ipsum pertusum r ampliare temptavit; [illius gloriæ invidus punitur: Sancti sollicitudinem] & elevans securim, ut fustem percuteret, dextera manus illius exaruit, & oculorum lumen amisit; & qui famam sancti Remigii extinguere voluit, laudis venerationem adauxit. In hac sollicitudine, quam sanctus Remigius de pice locis religiosis Remensis ecclesiæ suo vel successorum suorum tempore consulendis s sategit, rectoribus ecclesiæ patenter ostendit; quia internorum sollicitudinem non relinquentes, exteriorum providentiam non debent minuere, ne aut exterioribus dediti ab intimis corruant, aut solis interioribus occupati, quæ foris debent, proximis non impendant.
[90] [auctor laudat.] Sed sic sibimet ad spiritualia vacent, ut exteriorum administrationem non relinquant, ne, cum curare corporalia funditus negligunt, subditorum necessitatibus minime concurrant, & si eis necessaria præsentis vitæ non tribuunt, neque libenter audiuntur. Egentis etenim mentem doctrinæ sermo non penetrat, si hunc apud ejus animum misericordiæ non commendat manus. Tunc autem verbi semen facile germinat, quando in audientis pectore pietas prædicantis rigat. Unde rectorem, necesse est, ut interiora possit infundere, cogitatione innoxia etiam exteriora providere. Hanc pastorum sollicitudinem Paulus excitat, dicens: Qui suorum, & maxime domesticorum, curam non habet, fidem negavit, & est infideli deterior. Quæ beati Remigii sollicitudo quantum Domino placuerit, miraculo ostenso in eum, qui ejus bonis operibus invidebat, evidenter ostendit.
[91] [Chlodoveus post victos, ut Remigius prædixerat, Burgundiones] Ludovicus rex cum Dei benedictione per sanctum Remigium accepta, de victoria ab eo sibi prædicta securus, & in mandatis accipiens, ut tam diu ad dimicandum pergeret, quamdiu illi benedictum vinum, sibi ab eo datum, in cotidiano usu potandum sufficeret t; iter arripuit contra Gundebaudum & Godegislum u, fratrem ejus, commoto exercitu maximo. Et Burgundiones cum ingenti multitudine venerunt contra eum super Oscharam x fluvium, secus castrum, quod Divion dicitur; ibique inter se atrociter confligentes, Gundebaudus ac Godegislus cum Burgundionibus terga verterunt, & vix fuga lapsi evaserunt. Ludovico, ut solebat, existente victore, Gundebaudus se in Avinione y reclusit, & per Aredium, consiliarium suum, pacem a Ludovico expetiit. Ludovicus vero, ablatis thesauris, cum præda maxima & Francorum exercitu ad propria est reversus.
[92] [contra Gothos iturus, ecclesiam ædificat, synodum convocat,] Et mittens legatum, nomine Paternum, virum industrium, ad Alaricum regem Gothorum, de amicitiæ inter eos conditione mandavit z. Alaricus vero, cum per Paternum vellet Ludovicum decipere, a Paterno exploratis, quæ circa eum erant, & de thesauris ejus ingenio subarratis aa, illusus est. In diebus illis rex Ludovicus cum venisset Parisius civitatem, ubi sedem suam constituit bb, ait ad reginam & ad populum suum: Satis mihi molestum est, quod Gothi Arriani partem optimam Galliarum tenent. Eamus cum Dei auxilio, & eiciamus eos de ipsa terra, nostrisque ditionibus, quia valde bona est, eam subiciamus, habentes justitiam adversus Alaricum, ad quem pro amicitiæ conditione legatum direximus, per quem nos decipere voluit, Placuit hoc consilium proceribus Francorum. Tunc per consilium reginæ suæ fecit ecclesiam in honore apostolorum Petri & Pauli cc in Parisius civitate, & per consilium beati Remigii in Aurelianis civitate episcoporum sinodum convocavit dd; in quo conventu multa utilia constituta fuere.
[93] Rex quoque devotissimus pergens contra Alaricum Arrianum, [Sanctique promissis fretus,] benedictionem a sancto Remigio petiit: cui & benedictionem dedit, & victoriam in verbo Christi spopondit, deditque illi plenum vas, quod vulgaris consuetudo Flasconem ee appellat, de vino, quod benedixit; sicut etiam fecerat, quando post baptismum contra Gundebaudum perrexerat, præcipiens illi, ut tam longe ad bellum procederet, quamdiu illi & suis, quibus inde dare vellet, illud vinum de prædicto flascone non deficeret. Bibit ergo inde rex ac regalis familia & numerosa turba populi, & exinde uberrime satiantur; & vas vini detrimentum non patitur, sed benedictione Dei, per sanctum Remigium indita, more fontis inundatione repletur ff.
[94] Movit autem rex cunctum exercitum suum de populo Francorum versus Pictavis civitatem gg: [occiso in pugna Alarico, Gothos subjugat.] ibi enim tunc Alaricus rex Gothorum commorabatur, & sic per pagum Turonicum pergens, & reverentiam beato Martino atque sancto Hylario exhibens, sicut locis suis lector inveniet hh, cum Alarico rege Gothorum in campo Moglotinse super fluvium Glinno ii, miliario decimo ab urbe Pictavis, bellum conseruit; illisque inter se compugnantibus, Gothi cum rege suo nimis collisi terga verterunt: Ludovicus, sicut solebat, victor extitit. Cumque Alaricum interficeret, duo Gothi cum contis eum ex adverso in latera feriunt; sed propter loricam, qua indutus erat, lædere nequiverunt: magis autem Dominus lorica fidei indutum per orationem sancti Remigii, patris & patroni sui, adjuvit eum. Patrata siquidem victoria & multis civitatibus suæ ditioni subjugatis, usque ad Tolosam perrexit & thesauros Alarici accipiens, per Equolisinam kk transiit civitatem, cujus muri ante conspectum ejus corruerunt. Interfectis ergo Gothis Arrianis, qui ibi erant, cum gloriosa victoria de multis civitatibus ad propria rediit.
[95] Conferamus, fratres, his, quæ in Hystoria veteri legimus, [Auctoris observatio.] ea, quæ in Hystoria hujus Patroni nostri revolvimus. Illinc namque scriptum est: Ydria farinæ non deficit, & lechitus olei non est imminutus; donec dedit Dominus pluviam super terram, juxta verbum Domini, quod locutus est in manu Helyæ ll: & flascones vini non defecerunt, usquequo, Deo cooperante, patratis victoriis, rex reversus fuit ad propria, juxta verbum Domini, quod locutus est in manu Remigii.
ANNOTATA.
a S. Nicasius unus e decessoribus S. Remigii in sede Remensi, colitur die 14 Decembris, ubi gesta ejus illustranda erunt.
b Vox Exenia, seu Xenia, quæ proprie sunt dona hospitibus dari solita, sequiori ætate pro quibuslibet donis, ac nonnumquam etiam (ut hic) pro quolibet tributo, quod doni nomine pendendum erat, usurpata est.
c Id est, molam seu moletrinam.
d Hæc eadem adoptavit Flodoardus lib. 1, cap. 14, ubi de memorata fossa ait: Mox tanta profunditas in eodem loco, tellure se subducente, facta est, ut numquam deinceps inibi molendinus haberi posset. At mihi ista narratio fabula vel fabulæ proxima apparet; nec enim verisimile est, S. Remigium alienæ rei tam cupidum fuisse, ut eam cedere recusanti ac deinde etiam offerenti sic responderit, damnumque inflixerit. Idem esto judicium de duabus sequentibus narratiunculis, quas laudatus Flodoardus Historiæ suæ etiam inseruit.
e Colvenerius in editione Flodoardi in margine Gallice reddidit Chavignon.
f Credat hæc, qui volet; ego sanctum Antistitem mitiorem fuisse, mihi persuadeo, quam ut tam facile prorumperet in vindictam.
g Laudatus Colvenerius rursum in margine Luliacum Gallice Luilly, Codiciacum Cocy exposuit.
h Quis tacite ferat has ineptias? Has ego quidem vix credo ab Hincmaro proficisci potuisse. Certe tota hæc fabula, quæ a num. 83 huc usque texta est, nec in Flodoardo, nec in editione Vitæ Remigianæapud Surium, nec in codice nostro P. Ms. 22 legitur, ut merito suspicari debeam, eam hoc loco intrusam esse. At quisquis illius auctor sit; poterat animarum a corporibus separatarum immortalitas & cognitio invictis argumentis probari, neque producendum hic erat incognitum quidem (ut vere asseruit) at certe non Ecclesiæ Dei multum utile hoc miraculum, imo fabula Christiano viro sensato indigna. Credibiliora sunt, quæ sequuntur.
i Gallice Espernay, teste eodem Colvenerio, de quo loco vide dicta in Commentario prævio num. 308, ubi de translatione S. Remigii ad illum ab Hincmaro facta memini.
k Isaias cap. 33, ℣. 15.
l De Vosago, alias Vogeso, Galliæ Belgicæ monte ac silva, longissimo tractu a Septemtrione in Meridiem inter Lotharingiam Alsatiamque, ac partim etiam inter Lotharingiam & comitatum Burgundiæ extenso, adi Lexica geographica.
m Mansionilis & Mansionile diminutivum est a voce medii ævi mansus, mansa & mansum, quæ villam, sive certum terræ modum cum domo coloni significat.
n In Testamento prolixiori de picis usu ceterisque huc spectantibus sic legere est: Quibus (clericis ecclesiæ Remensis) etiam Berna ex episcopio, quæ peculiaris prædecessoribus meis esse solebat, cum duabus villis, quas Ludowicus, a me sacro baptismatis fonte susceptus, amore nominis mei, Biscofesheim sua lingua vocatis [Note: ] [al. vocatas] , mihi traditit, sive cum Coslo & Gleni, vel omnibus silvis, pratis pascuis, quæcumque per diversos ministros in Vosago infra, circum & extra, tam ultra, quam citra Rhenum pretio dato comparavi, picem annuatim ministret, cunctisque locis regularibus, tam a me, quam ab antecessoribus meis ordinatis, sive in futuro ab episcopis successoribus meis ordinandis, pro necessitate locorum ad vascula vinaria componenda annuatim distribuat. Hactenus ex Testamento illo, sed supposititio seu interpolato, ut alias dictum. Itaque, cum magna proventuum ecclesiæ Remensis pars obveniret e vineis, S. Remigius, Hincmaro teste, providit illis de pice necessaria ad vasa vinaria oblinenda, cui conficiendæ idonei succi arbores Vosagus habebat.
o Flodoardus lib. 1, cap. 20 hunc locum sic reddidit: Quibus & pensam tribuit, quæ hodieque ab ipsorum successoribus accipitur, cum qua suum quoque persolvunt debitum. Videtur autem hic per pensam certa mensura designari, quam, vel cui parem aut similem etiam tunc in debito suo persolvendo adhibebant, qui ad id onus tenebantur. In editione Suriana anni 1617 littera majuscula Pensa scribitur, acsi nomen proprium alicujus loci esset.
p Id est, limites descripsit, seu notavit: nam exterminatio, quæ vox statim sequitur, etiam in aliis instrumentis, in Glossario Cangii adductis, pro termino seu limite agrorum medio ævo usurpata fuit.
q Id est, in arbore cava: fustis enim medio ævo pro caudice arboris significanda ponebatur. Flodoardus loco citato sic habet: In quibus determinationibus ligni cujusdam concavo manu sua petram conjecisse traditur.
r Pertusum substantive adhibuit pro foramine, ut habet Flodoardus ibidem.
s Surius, ut solœcismum emendaret, consulturus substituit.
t Vide annotanda hic inferius ad litt. ff.
u Tota hæc de bello Burgundico narratio, quam Flodoardus lib. 1, cap. 15 adoptavit, corrigenda est ex S. Gregorio Turonensi lib. 2, cap. 32. Erat Gundobadus, Burgundionum rex, patruus S. Chrothildis, quam Clodoveus uxorem duxerat, & cujus patrem Chilpericum Gundobadus interfecerat gladio, ejusdemque Chilperici uxorem, ligato ad collum lapide, submerserat. Ita ille præmiserat cap. 28. Tum cap. 32 ait: Tunc Gundobadus & Godegiselus fratres regnum circa Rhodanum aut Ararim cum Massiliensi provincia retinebant. Erant autem tam illi, quam populi eorum, Arianæ sectæ subjecti. Cumque se invicem impugnarent, audiens Godegiselus Chlodovechi regis victorias, misit ad eum legationem occulte, dicens: Si mihi ad persequendum fratrem meum præbueris solatium, ut eum bello interficere, aut de regno ejicere possim, tributum tibi, quale tu ipse velis injungere, annis singulis dissolvam. Quod ille libenter accipiens, auxilium ei, ubicumque necessitas posceret, repromisit. Et statuto tempore contra Gundobadum exercitum commovit. Quo audito, Gundobadus, ignorans dolum fratris, misit ad eum, dicens: Veni in adjutorium meum; quia Franci se commovent contra nos, & regionem nostram adeunt; ut eam capiant… At ille, Vadam, inquit, cum exercitu meo, & tibi auxilium præbebo. Moventesque simul hi tres exercitum, id est, Chlodovechus contra Gundobadum & Godegiselum [Note: ] [al. Godegelus] cum omni instrumento belli, ad castrum, cui Divione nomen est, pervenerunt. Confligentesque super Oscaram fluvium, Godegiselus Chlodovecho se conjungitur, ac uterque exercitus Gundobadi populum atterit. At ille dolum fratris, quem non suspicabatur, advertens, terga dedit, fugamque iniit, Rhodanitidesque ripas paludesque percurrens, Avenionem urbem ingreditur. Godegiselus vero, obtenta victoria, promissa Chlodovecho aliqua parte regni sui cum pace discessit &c. Post hæc dicitur ibidem Clodoveus Gundobadum in civitate Avenionensi inclusum obsedisse, ac tandem ex consilio Aridii transfugæ cum eo de tributo pactus, inde recessisse. Confer hæc cum narratione Hincmari, & quantum ei fidendum sit, statue. Bellum hoc solet ad annum 500 referri.
x Oscara, alias Oscarus, vulgo l'Ouche, Galliæ fluvius, Divionem, indigenis Dijon, ducatus Burgundiæ metropolim, de qua mox fiet mentio, rigat, & haud procul a Fano S. Joannis Laudonensis in Ararim illabitur.
y Id est, Avenione, quæ Galliæ Narbonensis notissima civitas est, vulgo Avignon, ad Rhodanum fluvium, nunc ditionis Pontificiæ, sed quæ tunc Burgundionibus parebat.
z S. Gregorius Turonensis lib. 2, cap. 35 scribit, Clodoveum, rogatum ab Alarico Gothorum rege, amicitiam cum ipso pepigisse in insula Ligeris, quæ erat juxta vicum Ambaciensem (nunc oppidum Amboise dictum) territorii urbis Turonicæ. Clodoveum vero cognita ex Paterno legato suo fraude Alarici, bellum ipsi intulisse, tradit Fredegarius in Historia Epitomata cap. 25, quos consule, si lubet.
aa In altero codice nostro P. Ms. 22, & apud Surium legitur: Et thesauris ejus ingenio subarratis, omissa præpositione de: utrobique phrasis obscura est.
bb Id est, Parisios; nam Parisius a medii æviscriptoribus indeclinabiliter sæpe usurpatur. Atque ibi quidem sedem regni sui constituit Clodoveus, non tamen ante, sed post hoc bellum Gothicum, teste S. Gregorio lib. 2, cap. 38.
cc Hæc nunc S. Genovefæ appellatur.
dd Concilium Aurelianense I, de quo hic loquitur Hincmarus, revera habitum fuit, regnante Clodoveo, non tamen anno 507, cui bellum Gothicum illigatur, sed anno 511, uti dictum est in Commentario prævio num. 203.
ee Flasconem vini etiam dixit S. Ardo in Vita B. Benedicti abbatis Anianæ & Indæ, in Opere nostro data ad diem 12 Februarii, ubi pag. 616 in Annotatis lit. i Henschenius noster observavit, præter Hincmarum hic, eadem etiam usos esse Alcuinum in Vita S. Willebrordi & Walafridum in Vita S. Othomari, seculi noni scriptores; derivarique a voce Teutonica Flesche aut Flasch; quæ lagenam, seu vas figulinum vel vitreum, vino conservando idoneum, significat. Sic Galli dicunt flascon, Flaccon, & Flacon, Hispani pariter flascon, Itali fiascone &c.
ff Consonat more suo Flodoardus lib. 1, cap. 15 sic inquiens: Cui (regi) Vir quoque sanctus, ut & pridem fecerat, vas, quod vulgo flasconem vocant, vini a se benedicti plenum dedit; hoc idem, quod antea (nimirum Clodoveo adversus Gundobadum profecturo) mandans, ut eo usque ad bellum procederet, donec sibi suisque, quibus exinde dare vellet, hoc vinum de prædicto flascone non deficeret. Bibit igitur rex ex eo, pluresque suorum; vas tamen vini non patitur detrimentum. Eadem in Præfatione Missæ sæpe memorata referuntur hoc modo: Datur vero ejus oratione poculum cum largitate hauriendum; & regalis familia & innumera turba populi uberrime satiatur: & vas detrimentum non patitur, sed ejus benedictione more fontis inundatione repletur. Bis ostensum est hoc miraculum. Uti certum est, Flodoardo Hincmarum præluxisse, ita vel ex ipsa phrasi manifestum fit, aut Hincmarum eadem ex ista Præfatione, aut Præfationis auctorem ex Hincmaro accepisse. Itaque pro tam insolenti miraculo primum, quem novimus, auctorem habemus Hincmarum, vel incerti temporis Præfationem, quæ forte ab illo vel ex hac ipsa Vita composita fuit. Quapropter non dubito, quin prudens lector mecum requisiturus sit meliorem vadem prodigii, quod fabulæ proximum apparet.
gg Pictavum, nunc Poictiers, civitas Galliæ est ad Clanim fluvium, Pictaviensis provinciæ caput, & episcopalis sub metropoli Burdegalensi.
hh Lege, si lubet, Turonensem lib. 2, Hist. cap. 37.
ii Moglotinse & Glinno etiam habent alter codex noster P. Ms. 22, & editio Suriana. Chesneus tom. 1 Scriptorum Historiæ Francicæ pag. 539 ex codice suo legit Mogotense: at dubium non videtur, quin vitiatum vocabulum sit. Nam S. Gregorius Turonensis lib. 2, cap. 37 prælium istud contigisse, testatur, in campo Vogladense, decimo ab urbe (Pictavensi) miliario. Similiter & Fredegarius cap. 25 Hist. Epitomatæ: In campania Vogladensi, decimo ab urbe Pictava miliario. Porro per Vogladum passim censent indicari Vougle oppidulum vel vicum ad fluvium Clanim, quatuor leucis ab eadem urbe, teste Baudrando in Lexico geographico, dissitum. Huic sententiæ patrocinatur similitudo nominis situsque: nam fluvius, apud quem Hincmarus, eoque antiquior anonymus in Gestis Francorum cap. 17, ac denique etiam Rorico, locum pugnæ assignant, quique priori Glinnus, duobis aliis Clinnus, Gregorio autem lib. 9, cap. 41 Clennus vel Clenus dicitur, certe est Clanis alias Clanius, Gallice le Clain, qui Pictavum rigat, infraque hanc urbem in Vigennam se exonerat. Quapropter non videtur mihi verisimilis opinio Boucheti in Annalibus Aquitanicis & Pictavensibus parte 2, cap. 2 (quæ etiam Sammarthanis fratribus in Historia genealogica familiæ Franciæ lib. 3, cap. 5 placuit) locum illum interpretantis de Civaux, vico quinque vel sex milliaribus supra Pictavensem urbem inter Cubort & Lussac prope Vigennam fluvium posito.
kk Ita etiam habet Chesneus; sed alter codex noster corruptius Equosilinam; Surius recte interpretatus est Engolismam. Hæc autem ac præcedens de bello Gothico narratio sumpta est ex Gregorio Turonensi lib. 2, cap. 37, ubi eadem civitas Encolisma vocatur, quæ Galliæ Aquitanicæ urbs est, vulgo Angoulesme dicta, Engolismensis provinciæ caput, & episcopalis sub metropoli Burdegalensi.
ll Lib. 3 Regum, cap. 17, ℣. 16.
* intempestæ
CAPUT VII.
Reliqua ad Chlodoveum spectantia: Sanctus vicarius Pontificius
in Galliis constitutus: episcopo Ariano loquelam adimit, pœnitenti
reddit: rei frumentariæ providet: sceleratos divinitus castigat.
[Chlodoveus ab Anastasio imperatore honoratur: S. Remigius] Per idem tempus ab Anastasio imperatore codicellos Ludovicus rex pro consulatu accepit; cum quibus codicellis etiam illi Anastasius coronam auream cum gemmis & tunicam blatteam misit; & ab ea die consul & Augustus est appellatus a. Sed & Ormisda b, Romanæ Sedis Pontifex, sancto Remigio, antiquæ metropolis episcopo, quæ tunc temporis habebat sub se duodecim civitates & totidem episcopos, eisdem præsidentes c, vices suas in regno Ludovici, nuper cum integra gente ad fidem conversi per sanctam ejus prædicationem, Domino cooperante & sermonem confirmante, sequentibus signis, commisit hoc modo. “Dilectissimo fratri Remigio Ormisda. Suscipientes plena fratemitatis tuæ congratulatione colloquia, quibus nos germanæ salutis tuæ lætificavit indicium corporali cum spiritualibus officiis incolumitate subnixa, congruum esse perspeximus, hanc ipsam, quam mente gerimus, verbis aperire lætitiam. Agis enim summi documenta pontificis, dum & prædicanda facis, & ea insinuare non differs.
[97] [Sedis Apostolicæ vicarius in regno Chlodovei] Prærogativa * igitur de nostri sumpsimus electione judicii; quando id operatum te esse didicimus, quod ceteris agendum obnixius imperamus, ut in provinciis tanta longinquitate disjunctis & Apostolicæ Sedis vigorem, & Patrum regulis studeas adhibere custodiam. Vices itaque nostras per omne regnum dilecti & spiritalis filii nostri Ludovici, quem nuper adminiculante superna gratia, plurimis & Apostolorum temporibus æquiparandis signorum miraculis prædicationem salutiferam comitantibus, ad fidem cum gente integra convertisti, & sacri dono baptismatis consecrasti; salvis privilegiis, quæ & metropolitanis decrevit antiquitas, præsenti auctoritate committimus, augentes studii hujus participatione ministerii dignitatem, relevantes nostras ejusdem remedio dispensationis excubias. Et licet de singulis non indigeas edoceri, a quo jam probavimus acutius universa servari, gratius tamen esse solet, si ituris trames ostenditur, & laboraturis injuncti operis forma monstratur.
[98] [dicitur constitutus] Paternas igitur regulas & decreta sanctissimis diffinita conciliis ab omnibus servanda mandamus. In his vigilantiam tuam, in his curam, fraternæ * monita exhortationis ostendimus. His ea, quanta dignum est, reverentia custoditis, nullum relinquit culpæ locum sanctæ observationis obstaculum. Ibi fas nefasque præscriptum est; ibi prohibitum, ad quod nullus audeat aspirare; ibi concessum, quod debeat mens Deo placitura præsumere. Quotiens universale poscit religionis causa concilium, te, cuncti fratres, evocante, conveniant; & si quos eorum specialis negotii pulsat intentio, jurgia inter eos oborta compesce, discussa sacra lege determinando * certamina. Quidquid autem pro fide & veritate constitutum, vel provida dispensatione præceptum, vel personæ nostræ auctoritate fuerit confirmatum, totum ad scientiam nostram, instructa legationis attestatione, perveniat. Eo fit, ut & noster animus officii caritate dati, & tuus securitate perfruatur accepti. Deus te incolumem custodiat, Frater karissime.”
[99] [ab Hormisda Papa: moritur Clodoveus:] Hujus sancti Ormisdæ Pontificatus tempore sæpe fatus Ludovicus rex gloriosus coronam auream cum gemmis, quæ Regnum appellari solet, beato Petro, sancto Remigio suggerente, direxit d. Hic beatus Papa Ormisda misit Constantinopolim ad Justinum imperatorem in legatione Germanum, Capuanum episcopum e, cujus animam vidit ab angelis in cælum deferri sanctus Benedictus, qui pro curatione puellæ dæmoniacæ ad beatum Remigium literas suas direxit f. Post hæc omnia mortuus est Ludovicus g rex in pace, & sepultus est in basilica sancti Petri apostoli, quam ipse ac regina sua ædificaverunt. Mortuus est autem anno quinto postquam cum Alarico rege Gothorum pugnavit, regnavit quoque simul annis triginta h. Et eodem momento, quo mortuus est Ludovicus Parisius, revelante spiritu, sanctus Remigius, cum esset Remis, defunctum fuisse cognovit, & sibi assistentibus indicavit i.
[100] His ita gestis, filius Chlodomiri, filii Ludovici regis, [S. Clodoaldi pia munificentia, mors sancta & sepultura.] nomine Chlodoaldus, interfectis fratribus suis, quos una cum eo post patris obitum Rothildis regina nutriebat, in clericum se totondit, & processu temporis vitæ ac religionis suæ merito partem hereditatis a patruis regibus optinuit, de qua Duziacum villam in pago Mosomagensi cum appenditiis suis sancto Remigio ac Remensi ecclesiæ tradidit k, & villam Riviliacum in pago Biturico sancto Dyonisio delegavit; villam vero Novientum in pago Parisiaco cum omnibus ad se pertinentibus matri ecclesiæ Parisius civitatis, ubi presbyter extitit ordinatus, donavit. In qua villa plenus virtutibus migrans ad Dominum, in ecclesia, quam ipse ædificaverat, corpore fuit in pace sepultus.
[101] Cum episcopi demum Galliæ ac Belgicæ provinciarum causa fidei ad synodum convenerunt l, [Episcopo Ariano usum linguæ divinitus aufert;] beatum Remigium, undecumque doctissimum & in Scripturis sanctis eruditissimum, ac in ecclesiasticis dogmatibus exercitatum, ad idem concilium venire petierunt. Cui synodo Arrianus quidam hæreticus, acerrimus disputator, & dialecticis propositionibus ac conclusionibus confisus, & inde nimis elatus intererat. Ingrediente autem sancto Remigio episcoporum concilium, a multitudine fratrum expectantium, surgentibus omnibus, reverenter, sicut angelus Dei suscipitur: superbus autem hæreticus, & male de vero Dei Filio sentiens, dedignatus est ei assurgere. Qui protinus, cum sanctus Remigius ante eum transiit, ita obmutuit, ut nec verbum quidem ullum effari potuerit. Expectantibus autem omnibus, ut post allocutionem sancti Remigii hæreticus ille aliquid diceret, nichil potuit loqui, sed ad vestigia sancti Remigii pronus cadens, nutibus veniam petiit.
[102] Cui sanctus Remigius dixit: In nomine Domini nostri Jesu Christi, [emendato & Catholice sentienti restituit.] veri Filii Dei vivi, si ita de eo vere sentis, loquere, & de illo, sicut Catholica credit Ecclesia, credo & confitere. Ad cujus vocem ante superbus hæreticus, humilis jam & Catholicus, Catholicam fidem de sancta & inseparabili Trinitate, & de Christi Incarnatione Catholice confessus est, & in eadem confessionis suæ fide se permansurum, professus est. Sicque anima per infidelitatem perdito, & corporali voce propter superbiam condemnato, virtute divina sanctus Remigius & animæ & corporis reddidit sanitatem m, cunctis, qui aderant, vel lecturi seu hæc audituri erant, sacerdotibus patenter ostendens de male sentiendo peccante in Christum, qui per humanitatem proximus & frater nobis fieri dignatus est, quomodo erga peccantes in se vel in Ecclesiam, atque rebelles; & erga post recognoscentes & pœnitentes debeant agere.
[103] Peccantes, inquit Apostolus, coram omnibus argue, [Auctor circa hoc S. Remigii factum] ut ceteri metum habeant. Et item scriptum est: Qui confessus fuerit peccata sua, & reliquerit ea, misericordiam consequetur. Pastores igitur Ecclesiæ pœnam ei debent amovere, quam meruit, qui non erubuit confiteri, quod fecit. Et Christus ait omni Christiano: Si peccaverit in te frater tuus, increpa illum. Si pœnitentiam egerit, dimitte illi. Unde in Lege quoque scriptum est: Cum debet tibi quippiam frater tuus, & abstuleris pignus ab eo, ante solis occasum pignus restitue. n. Unde dicit Apostolus: Sol non occidat super iracundiam vestram. Peccata quippe debita vocamus. Proximus autem noster nobis debitor efficitur, cum in nos aliquid deliquisse monstratur: a quo pignus accipimus, quando ab eo, qui in nobis peccasse cognoscitur, peccati ejus jam confessionem tenemus, per quam relaxare peccatum, quod in nobis perpetratum est, postulamur.
[104] [quædam observat,] Qui peccatum, quod commisit, fatetur, & veniam petit, jam quasi pro debito pignus dedit: quod nimirum pignus ante solis occasum reddere jubemur, quia priusquam in nobis per dolorem cordis sol justitiæ occidat, debemus ei confessionem veniæ reddere, a quo confessionem accipimus culpæ, ut, qui se deliquisse in nos meminit, a nobis mox relaxatum sentiat, quod commisit. Sic beatus Remigius juxta præceptum Legis juste, quod justum fuerat, est executus, quia in assertione justitiæ, vel in auctoritatis executione, non aliud, quam eandem quærens justitiam, hæreticum male sentientem obmutescere virtute Domini faciendo, coram omnibus redarguit, & nutibus postulantem veniam indulgendo absolvit. Quod item Dominus figurate in Lege præcipit, Ne accipias, inquiens, loco pignoris superiorem vel inferiorem molam o. Pignus, ut præmisimus, debitoris confessio est peccatoris. Superior & inferior mola est spes & timor: spes quippe ad alta sublevat; timor autem cor ad ima premit. Sed mola nostra superior & inferior ita sibi necessario junguntur, ut una sine altera inutiliter habeatur; quia incassum misericordia speratur, si non etiam justitia timeatur: incassum justitia metuitur, si non etiam de misericordia confidatur.
[105] [illudque illustrat.] Mola ergo superior aut inferior tollitur, si per prædicantis linguam vel actionem in peccatoris pectore aut timor ab spe, aut spes a timore dividatur. Legimus in sacra Hystoria, quia, transeunte apostolo Petro, umbra ejus sanabantur ægroti p: quo contra superbus hæreticus obmutuit, secus eum transeunte sancto Remigio. Illic meruerunt fides & humilitas sanitatem; hic infidelitas & superbia ultionem. Legimus in sancto Euangelio, quia Gabriel archangelus, qui astat ante Deum, euangelizans Zachariæ, quoniam habiturus esset filium in senectute sua de uxore, quæ processerat jam in diebus suis; quoniam non credidit eidem archangelo, permansit mutus, usquequo ea, quæ nuntiaverat archangelus, completa sunt in tempore suo. Completis autem angeli promissionibus, apertum est os Zachariæ, & prophetavit q. Et teste Malachia propheta, sacerdos angelus Domini est. Angelico ergo officio male sentienti ac per hoc incredulo beatus Remigius virtute divina vocem abstulit, & euangelizando, quia Christus Jesus verus est Filius Dei vivi, credenti vocem restituit, & fidem Catholicam confiteri fecit.
[106] [Instantis sterilitatis præscius, annonam in pauperes congregat,] Senescente autem sancto Remigio, & Dei Spiritu sibi revelante, quoniam abundantiam ipsius anni secutura esset fames, secutus sancti Joseph prudentiam, de annona, quæ in villis episcopii nata fuerat, vel quam ab aliis comparaverat, acervos, quos Metas dicimus, fecit, ut populo, fame postmodum laboraturo, inde subvenire valeret. Unde & in villa, quæ Celtus r dicitur, plures metas fieri jussit. Ipsi autem homines Celtenses semper rebelles & seditiosi fuerunt: qui quadam die Dominica inebriati cœperunt inter se dicere, Quid ille jubileus s (sic enim appellabatur propter ætatis prolixitatem sanctus Remigius) facere vellet de illis metis, quas congregaverat; an civitatem inde facere vellet, quia, sicut turres per muros civitatis, ita per circuitum curtis metæ habebantur. Et suadente diabolo, se mutuo adhortati sunt, ut focum in eas injicerent. Quod cum sancto Remigio, in propinqua villa, quæ Basilice curtis t dicitur, consistenti celeri nuntio est delatum, ascendit equum, ut ad tantam præsumptionem compescendam ad Celtum veniret.
[107] Quo cum pervenit, jam ipsæ metæ ardebant. Beatus autem Remigius & ætate & vespertino frigore, [ejusque incensoribus maledicit:] sicut in autumno fieri solet, frigidus de equo descendit, & a longe se calefacere cœpit, tranquillo corde & ore dicens: Semper est bonus focus, si non super potest u: verumtamen omnes, qui hoc egerunt, & qui de eorum germine nati fuerint, viri ponderosi x fiant, & feminæ gutturnosæ y fient. Quod ita impletum est: nam usque ad tempora Karoli Magni imperatoris, qui eosdem homines de Celto, quoniam vicedominum z in eadem villa morte crudelissima occiderunt, exterminavit, autoribus interfectis, & consentientes per diversas provincias dispergi atque perpetuo exilio condemnari fecit, & de ceteris villis episcopii Remensis eandem villam restaurari aa præcepit. Ita viri & feminæ multati permanserunt, sicut sancti Viri sententia promulgavit. Quosdam etiam de eorum progenie, qui tunc fuga lapsi, cum alii dispergebantur, remanserunt & ad eandem villam redierunt, nos hanc vindictæ sustinentes sententiam vidimus, sicut Gyezi cum domo sua maledictione Helysei lepra multatus est bb…
[108] Sciendum quoque est de illata a beato Remigio in Celtenses vindictæ sententia; [quod quomodo Sancti faciant, auctor explicat.] quia cum sancti Viri maledictionis sententiam proferunt, non ad hanc ex voto ultionis vel livore vindictæ, sed ex justitiæ examine erumpunt. Intus enim subtile Dei judicium aspiciunt, & mala foris exurgentia quia maledicto debeant feriri cognoscunt, & eo in maledicto non peccant, quia, quo ab interno judicio non discordant. Hinc est, quod Petrus in offerentem sibi pecunias Symonem sententiam maledictionis intorsit, dicens: Pecunia tua tecum sit in perditione cc. Qui enim non ait, Est, sed Sit, non indicativo modo, sed optativo se hæc dixisse signavit. Hinc Helyas duobus quinquagenariis ad se venientibus dixit: Si homo Dei sum, descendat ignis de cælo & consumat vos dd. Quorum utrorumque sententia quanta veritatis ratione convaluit, terminus causæ monstravit: nam & Symon æterna perditione interiit, & duos quinquagenarios desuper veniens flamma consumpsit. Virtus ergo subsequens testificatur, qua mente maledictionis sententia promitur: cum enim & maledicentis innocentia permanet, & tamen eum, qui maledicitur, usque ad interitum maledictio absorbet, ex utriusque partis fine colligitur, quia a bono & intimo Judice in reum sententia sumpta jaculatur.
ANNOTATA.
a Hincmaro rursum hic præluxit S. Gregorius Turonensis lib. 2, cap. 38 sic inquiens: Igitur Chlodovechus ab Anastasio imperatore codicillos de consulatu accepit, & in basilica B. Martini (apud Turones) tunica blatea (id est purpurea) indutus est & chlamyde, imponens vertici diadema. Tunc ascenso equite (id est, equo) aurum argentumque in itinere illo, quod inter atrii basilicæ B. Martini & ecclesiam civitatis est, præsentibus populis manu propria spargens, voluntate benignissima erogavit, & ab ea die tanquam consul aut augustus est vocitatus. Hæc ultima verba anonymus in Gestis Francorum sic reddidit: tamquam consul & augustus est appellatus; sed Hincmarus omissa voce tamquam, absolute dixit: consul & augustus est appellatus. Contra vero Flodoardus lib. 1, cap. 15 tantum ait: Codicillos ab Anastasio imperatore pro consulatu sibi missos cum corona aurea tunicaque blattea sumpsit, & ab inde consul appellatus esse memoratur. Cointius ad annum Christi 508, num. 37 credidit, dignitatem imperatoriam Clodoveohic datam esse, sive illum ab Anastasio I in consortium imperii adscitum fuisse: verum alii multo verisimilius censent, dumtaxat patriciatum ab illo imperatore illi collatum esse; nam Clodovei dignitatis imperatoriæ nullum alibi exstat indicium. In epitaphio quoque illius apud Aimoïnum Floriacensem infra ad lit. g tantum dicitur patricius.
b S. Hormisda in Pontificatum S. Symmacho non successit ante annum 514, cum Clodoveus saltem ab anno 511 jam obiisset. Quapropter cum Pontifex in epistola mox recitanda, vicariatum suum in regno Clodovei concedens, de eodem rege, velut tunc etiam vivente, loquatur, non potest hæc epistola S. Hormisdæ esse, sed forte est Anastasii II, vel potius S. Symmachi. Adi Commentarium prævium § XI, ubi de eodem vicariatu sive primatu pluribus actum est.
c Hasce duodecim civitates idem Hincmarus in Opusculo seu Epistola 44, cap 19 sic enumerat. Habuit sub se (metropolis Remensis) duodecim civitates, videlicet Suessionum, Catalaunorum, Veromandorum, Atrebatum, Camaracensium, Tornacensium, Silvanectum, Belgivagorum, Ambianensium, Morinum, id est, Ponticum, Bononiensium, & Laudunum Clavatum. Ita ille: sed non tam facile probasset, quam liberaliter asseruit, tempore S. Remigii totidem episcopos eisdem civitatibus præsedisse. Consule Commentarium prævium § 12.
d Ex dictis obiit Clodoveus ut minimum biennio ante Pontificatum S. Hormisdæ, atque adeo si ille coronam summo Pontifici miserit, ea res ad Pontificatum Anastasii II vel S. Symmachi referenda est. Ostendi autem in Commentario prævio num. 187 & sequenti, Hincmarum in hunc errorem verisimiliter inductum esse ex Libro Pontificali vel Anastasio Bibliothecario in Vitis Romanorum Pontificum.
e S. Germani episcopi Capuani gesta illustranda venient die 30 Octobris, qua ejusdem memoria in Romano Martyrologio consignata est. Ceterum legationem illam, quæ certa est, in Hormisda etiam referunt Liber Pontificalis & Anastasius Bibliothecarius, ex quorum altero potuit Hincmarus de illa mentionem hic fecisse, occasione coronæ aureæ, quam iidem a Clodoveo ad S. Hormisdam missam fuisse, perperam crediderunt.
f Ejusdem S. Germani animam ab angelis in cælum ferri visam a S. Benedicto patriarcha, scribit S. Gregorius Magnus in hujus Vita, in Opere nostro data ad diem 21 Martii, cap. 6, num. 35. Sed quod hic addit Hincmarus de dæmoniaca ab eodem S. Benedicto ad S. Remigium missa, fabula est, quam in Commentario prævio § 5 resutavi.
g
De anno mortis Clodovei vide dicta in Commentario prævio § 4. Ecclesia, in qua sepultus fuit, a S. Gregorio Turonensi lib. 2, cap. 43 Sanctorum Apostolorum, nimirum Petri & Pauli, appellatur, nunc S. Genovefæ propter hujus virginis corpus in eadem asservatum. Longuevallius tom. 2 Historiæ ecclesiæ Gallicanæ pag. 319 notat, ejusdem regis anniversarium ibidem quotannis celebrari, quod etiam dicitur in Kalendariis Spiritualibus urbis Parisiensis ad diem 27 Novembris, qui ipsi emortualis fuisse creditur, in iisdemque additur anniversarium illud celebrari in ornamentis violaceis. Hæc observo, quia Papebrochius noster in Commentario prævio ad Vitam S. Chrothildis tom. 1. Junii, pag. 292, num. 6 sive male instructus, sive quod tunc ea res aliter se haberet, dixit, nullam illius sive ut Sancti (quod verum est) sive saltem ut benefactoris anniversariam memoriam in eadem ecclesia amplius superesse. In hierotheca S. Chrothildis, cujus typus loco citato datus est, idem rex velut Sanctus quidem radiis ornatus visitur; non tamen illum coli ibidem satis observatum est. Aimoinus Floriacensis in Gestis Francorum lib. 1, cap. 25 vetus illius epitaphium, nescio, quo teste, S. Remigio auctori adscriptum recitat his verbis: Super ejus tumulum a sancto, ut fertur, Remigio hoc descriptum est epitaphium:
Dives opum, virtute potens, clarusque triumpho,
Condidit hanc sedem rex Clodoveus, & idem
Patricius magno sublimis fulsit honore.
Plenus amore Dei contempsit credere mille
Numina, quæ variis horrent portenta figuris.
Mox purgatus aquis & Christi fonte renatus,
Fragantem gessit infuso chrismate crinem;
Exemplumque dedit, sequitur quod plurima turba
Gentilis populi, spretoque errore suorum,
Ductorem [Note: ] [al. Auctorem] est cultura Deum verumque Parentem.
His felix meritis superavit gesta priorum,
Semper consilio, castris, bellisque tremendus.
Hortatu rex ipse bonus ac pectore fortis.
Constructas acies firmavit in agmine primus.
Ceterum Clodoveus, etsi ex nimia dominandi cupidine quædam fecisse legatur, Christiano principe indigna, tamen ob susceptam propagatamque divinam religionem aliasque virtutes æterna memoria dignus est.
h Accepta hæc sunt ex Gregorio Turonensi, qui addit, eumdem tunc totius vitæ suæ annos quadraginta quinque numerasse. Adjungit præterea: A transitu ergo S. Martini usque ad transitum Chlodovechi regis, qui fuit undecimus annus episcopatus Licinii Turonici sacerdotis, supputantur anni centum duodecim; sed annum transitus S. Martini ad ejusdem gesta die XI Novembris illustranda examinandum remittimus. Interim diximus, Clodovei obitum ex Henscheniicalculis anno 509, ex communi vero sententia, quam secuti sumus, anno 511 affigi.
i De eo sic habet sæpe laudata Missæ Præfatio: Qui principem in longinquo defunctum itinere, angelo sibi nuntio, ex revelatione eadem hora defunctum fuisse cognovit. Perperam tamen hic Clodoveus dicitur in longinquo itinere obiisse; nam etiam teste Turonensi lib. 2, cap. 43, ille apud Parisius obiit, ubi cathedram regni sui constituerat, ut præmiserat cap. 38. Successerunt autem ipsi in regnum quadripartitum filii ejus Theodoricus, Clodomirus, Childebertus & Clotarius, quorum primus Austrasiam postea dictam, in qua Remi censebantur, obtinuit. Sed quantum S. Remigius in Clodoveo perdiderit, collige ex molestiis post ejusdem regis obitum a quatuor episcopis eidem creatis, de quibus egi in Commentario prævio § 13.
k S. Clodoaldus colitur die 7 Septembris, ubi gesta ejus illustrata sunt, ostensumque est, ipsum potuisse quidem donationem istam ecclesiæ S. Remigii facere, sed non vivo S. Remigio. Adi etiam Commentarium prævium num. 273 & sequenti.
l Ignota esse hujus synodi locum, tempus & acta, dixi in Commentario prævio § XI.
m In supra dicta Præfatione Missæ hæc ita leguntur: Deinde idem Vir sanctus, dum ingrederetur concilium, Episcopus a multitudine fratrum expectantium suscipitur sicut angelus Dei: sed superbum hæreticum nolentem de sede surgere, & male de Trinitate sentientem, ommutuit Beatissimi adventus; & cujus asperitatem prius per vanitatem exhorruit, ante ejus vestigia veniam petiit pronus, & cervices inflexit. Quem Beatissimus pœnitentem aspiciens, vel postmodum Trinitatem defendentem, ejus corpori simul & animæ largitus est sanitatem. Lingua solvitur ad suum officium, anima liberatur ab inferni perpetuo cruciatu.
n Lege Deuteronomii cap. 24, a ℣. 10, ubi tamen ista paulo aliter leguntur. Vide etiam Exodi caput 22, ℣. 26.
o Vulgata Deuteronomii capite 24, ℣. 6 habet: Non accipies loco pignoris inferiorem & superiorem molam.
p Actus Apostolorum cap. 5, ℣. 15.
q Lege caput 1 Euangelii secundum Lucam.Quod autem mox infra laudat ex Malachia, legitur hujus cap. 2, ℣. 7.
r Celtus etiam vocatur a Flodoardo lib. 1, cap. 17, diciturque villa fuisse episcopii Remensis; sed cetera locus hic ignotus mihi est.
s Sic S. Remigium ex ludibrio etiam vocatum fuisse a quatuor episcopis ipsum criminantibus, vidimus in Commentario prævio num. 235.
t Flodoardus ibidem: In propinqua villa, quam Basilicæ cortem vocant. Colvenerius in margine nomen Gallice expressit Bazancourt.
u Ita etiam habent alter codex noster, Surius & Flodoardus. Obscura phrasis est, qua sanctus Senex frigescens, placideque jocans, mihi videtur indicare voluisse, saltem prodesse calorem ignis, si ex incensis frugum acervis non, sive nihil super esse, sive servari potest. Nam mihi non placet versio Gallica Nicolai Chesneau, quam Colvenerius in Scholiis sic reddidit Latine: Si non excedit, & non nimis potens est.
x Ponderositas hernia aliudve simile genitalium vitium est, de quo vide S. Gregorium Magnum in Regula Pastorali part. 1, cap. XI, aliaque exempla apud Cangium in Glossario.
y Gutturosi & gutturnosi dicuntur, quibus guttur fœdo tumore excrescit, quales multos in Alpibus vidi.
z Vicedominus est, qui vices domini tenet. Flodoardus loco citato vocat illum Vicedominum ecclesiæ Remensis, quo nomine œconomus ejusdem ecclesiæ, ut alias solet, indicari videtur.
aa Id est, opinor, alios homines e villis episcopatus Remensis arcessitos in istorum locum substituit.
bb Lege lib. 4 Regum, cap. 5. Celtensium vero sceleris pœnæque fides tota penes Hincmarum sit. Miscet hic aliqua de pœna, quam filii propter delicta parentum ex justissimo Dei decreto aliquando luunt.
cc In Actibus Apostolorum cap. 8, ℣. 20.
dd Lib. 4 Regum, cap. 1, ℣. 10 & 12.
* an prærogativam?
* al. fraternæque
* al. determina
CAPUT VIII.
Sancto mors imminens revelata: oculorum lumen ademptum &
restitutum: ejusdem sanctus obitus & sepultura: lues inguinaria per
illum cohibita: corporis translatio: injusti castigati: pulvis ecclesiæ
adversus serpentes adhibitus.
[Imminentis mortis præscius, testamentum condit,] Post præmissas autem & alias multas virtutes, quas Dominus per hunc Sanctum suum operari dignatus est, gemitus & suspiria illius exaudiens, quibus dicebat: Quando veniam & parebo ante faciem Dei? Satiabor, dum manifestabitur gloria ejus, revelavit ei Dominus, consolans illum, imminere diem obitus sui. Qua de re secundum sacros canones testamentum rerum suarum condidit, ad hereditatem illam festinans, de qua Propheta dicit: Cum dederit dilectis suis somnum, hæc est hereditas Domini. Omnis, qui dormit in morte, perdit hereditatem; sed cum dederit dilectis suis somnum, hæc est hereditas Domini; quia electi Dei, postquam pervenerunt ad mortem, tunc invenient hereditatem; sicut sanctus Remigius terrenam derelinquens hereditatem, accepit æternam, quia oliva fructifera per lucida misericordiæ opera extitit in domo, videlicet Ecclesia Dei: unde speravit jure in misericordia Dei sui, veraciter dicens: Fuerunt mihi lacrimæ meæ panes die ac nocte, quia sicut corpus satiatur de pane, ita de lacrimis reficitur anima, quoniam exinde sperat remissionem peccatorum habere.
[110] Dies vero & nox pro seculi diversitate ponuntur; [& ad cælestia anhelans, oculorum lumen amittit;] quia sive in prosperis rebus sive in adversis, desiderii sui lacrimas, Deum desiderans, anima fundit, sciens scriptum: Vanum est vobis ante lucem surgere, surgite, postquam sederitis, qui manducatis panem doloris. Ante lucem quippe surgere est, priusquam claritas æternæ retributionis appareat, in præsentis vitæ nocte gaudere. Sedendum ergo prius est, ut post recte surgamus; quia, quisquis nunc se sponte humiliat, hunc sequens gloria exaltat. Manducat autem panem doloris, qua gemit in hac peregrinatione, & cælesti desiderio ad æternam anhelat patriam. Condito siquidem testamento, cujus textum ad exemplum episcoporum nostri & futuri temporis, qui illud legere voluerint, huic Opusculo subjungere utile duximus a, & dispositis omnibus; quia, ut scriptum est, verus agricola omnem vitis veræ palmitem, fructum ferentem, purgat, ut fructum plus afferat, oculorum corporalium lumine aliquandiu est privatus, quatinus mentis oculis intentius, quæ superna sunt, ad quæ toto desiderio anhelabat, contemplari valeret.
[111] [eoque recepto, Missam celebrat, & moritur annosus,] Is autem studebat in suæ probationis temptatione semper gratias agere, ymnis Dei & laudibus diebus ac noctibus vacare, fideli mente intelligens, quoniam qui humiliter flagella suscipiunt, post flagella sublimiter ad requiem suscipiuntur. Quod & in eo Dominus in præsenti volens ostendere, quasi pignus æternæ lucis, antequam decederet, visum ei restituit: unde sicut & de amissione luminis nomen Domini benedixit. Et post non longum spatium sciens adesse diem sui transitus, post Missarum celebrationem ac sacræ communionis largitionem, valefaciens & dans pacem filiis suis, postquam per viginti & duos annos in clericali ordine, in episcopatu vero septuaginta quatuor continentissime ac religiosissime fidelis Servus & prudens Domino ministravit, nonagesimo sexto ætatis suæ anno, Idus Januarias, sancti certaminis cursu consummato, fide servata, cum multiplici bonorum operum fructu & animarum lucro, ut diu desideravit b, anima cælos penetrans terræ corpus reddidit, accipiens stolam albam, animæ scilicet beatitudinem sempiternam, donec in resurrectione aliam accipiat stolam, beatam videlicet una cum anima resumpta * glorificandi corporis immortalitatem.
[112] [meritis & animarum lucro gravis,] Nam quia patrum antiquorum vita, quæ usque ad septingentos & octingentos, adhuc etiam & amplius, protrahebatur annos, propter peccata in nobis contracta est in septuaginta, vel, si multum, in annis octoginta, ita ut septuagenarii longævi, & octogenarii dicantur decrepiti, & quod amplius fuerit, in jam silicernis c occupet labor & dolor, de illius ætatis ejusque similium prolixitate canit psalmista: Adhuc multiplicabuntur in senecta uberi. Quia cum eorum vita differtur, semper in melius fortitudo producitur, eisque per augmenta temporum crescunt etiam lucra meritorum. Bene autem patientes sunt, ut annuntient, quia cælestia prædicantes, tanto robustius adversa tolerant, quanto & per tolerantiam suam animarum commoda locupletius reportant; sicut fecit sanctus Remigius, triumphator in gentibus egregius, confessor officio, martyr quoque studio, invictus certamine, palmam quærens sanguine; beatus athleta Dei, quem etsi gladius persequentium non tetigit, dignitatem martyrii non amisit.
[113] [cui etiam martyrii palmam] Quem quia diu contigit in corpore vivere, necesse fuit, etiam longiora carnis ac diaboli ac pravorum hominum temptamenta tolerare. Quia enim, adjuvante se Domino, virtutem patientiæ fortiter servare contendit, & in pace Ecclesiæ vixit, & tamen martyrii palmam tenuit. Duo quippe sunt martyrii genera; unum in mente, aliud in mente simul & actione. Itaque martyr etiam sine ferro percutientium extitit. Mori quippe a persequente, martyrium in aperto opere est; ferre vero contumelias, odientem diligere, illicita desideria in se mactare, martyrium est in occulta cogitatione. Nam quia duo sunt martyrii genera, unum in occulto opere, aliud in publico, testatur Veritas, quæ Zebedei filios requirit, dicens: Potestis bibere calicem, quem ego bibiturus sum? Cui cum protinus responderent, Possumus; ilico Dominus respondit, dicens: Calicem quidem meum bibetis. Quid enim per Calicem, nisi dolorem passionis accipimus, de quo alias dicit: Pater, si fieri potest, transeat a me calix iste.
[114] Et Zebedei filii, id est, Jacobus & Johannes, non uterque per martyrium occubuit; [auctor adscribere conatur.] & tamen, quod uterque calicem biberet, audivit. Johannes namque non per martyrium vitam finivit; sed tamen martyr extitit, quia passionem, quam non suscepit in corpore, servavit in mente d. Sic & beatus Remigius hoc exemplo sine ferro martyr extitit, quia patientiam in animo veraciter custodivit, & in se illicita desideria occidit. Sicque moribus & vita, verbo & exemplo, viam salutis humanæ omnibus se audientibus & videntibus patenter ostendit, & consummato feliciter cursu, ad sanctorum Apostolorum ac martyrum consortium Confessor Domini preciosus post mortem corporis gloriose pervenit, sicut attestatur apostolica illi collata gratia, gens videlicet Francica ad fidem Christi per eum conversa, & baptismi gratia consecrata; martyrii palma longanimitas patientiæ in longævitate ipsius vitæ; confessionis gloria, orthodoxæ fidei prædicatio, & virtutum tam in vita ipsius corporis, quam & post obitum præclara ostensio.
[115] Ceterum cum funus sanctissimum beati Remigii deferretur ad sepulturam versus ecclesiam sanctorum martyrum Thimotei & Apollinaris e, [Sancti corpus post frustra tentatam alibi sepulturam] secus ecclesiam sancti Christofori martyris, in loco, ubi ex tunc & nunc crux est posita, & ubi multa miracula Deus postea pro sancto Remigio ostendit, ita feretrum est aggravatum, ut nullo modo quocumque ingenio vel a quantiscumque hominibus posset moveri. Et stupentibus omnibus ac petentibus Dei omnipotentiam, ut dignaretur ostendere, in quo loco ejusdem Sancti sui corpus vellet reponi, designaverunt ad basilicam præfatorum martyrum; & feretrum moveri non potuit. Proposuerunt, ut ferretur ad ecclesiam sancti Nichasii f; & moveri non potuit. Proposuerunt, ut ferretur ad ecclesiam sanctorum Sixti & Sinicii g, & nec sic moveri potuit.
[116] Tandem coacti, quoniam parva ecclesia erat in honore beati martyris Christofori, [in ecclesiola S. Christophori tumulatur.] sed nullum corpus nominati Sancti in ea jacebat, & in qua eique circumjacentibus atriis ex antiquo erat cymeterium Remensis ecclesiæ, petierunt, ut Dominus declararet, si in eadem ecclesiola vellet illud sanctissimum corpus poni. Et sic tanta facilitate motum est feretrum, ut nullum honus * portantes sentirent h. Sepultum est autem illud venerabile corpus in eadem ecclesiola, in loco, ubi altare est in honore sanctæ Genovefæ, quæ familiarissima extitit beato Remigio i. Quod manifestum est, actum fuisse divina dispositione atque ipsius voluntate, ut, sicut res suo nomine acquisitæ juxta sacras leges episcopio ecclesiæ Remensis erant unitæ, ita & quæ ipsius meritis erant de cetero acquirendæ, Remensi ecclesiæ, in cujus jaceret territorio, unirentur.
[117] Post cujus obitum cum lues inguinaria populum primæ Germaniæ k devastaret, & omnes Remensis ecclesiæ provinciæ hujus cladis terrerentur auditu, [Invocatus luem inguinariam a civitate arcet.] concurrit Remensium populus ad Sancti sepulchrum, congruum hujus causæ flagitare remedium. Accensis cereis lichnisque non paucis, ymnis * psalmisque cælestibus per totam excubat noctem. Mane autem facto, quid adhuc precatui desit, in tractatu rimatur. Reppererunt etenim, revelante Deo, qui Sanctum suum mirificari apud homines voluit, quem apud se mirificatum habebat, qualiter oratione præmissa, adhuc majori propugnaculo propugnacula urbis munirentur. Assumpta igitur palla desuper Beati sepulchro l, componunt eam in modum feretri m, accensisque super cruces cereis atque super ceroferariis n, dant voces in canticis, circueunt urbem cum vicis, nec prætereunt ullum hospicium, quod non hac circuitione concludant. Quid plura? Non post multos dies fines hujus civitatis lues aggreditur memorata: verumtamen usque ad eum locum accedens, quo Beati pignus accessit (acsi constitutum cerneret terminum) intro ingredi ullo modo non est ausa; sed etiam quæ in principio pervaserat, hujus virtutis repulsu reliquit o.
[118] [Invasor campi ecclesiæ illius, sæpe frustra monitus,] Qui beatissimus Pontifex & in vita corporis & post obitum, sicut infirmis sanitatum gratiam dedit, sic & in pervasores sæpissime ultor extitit p. Erat autem haud procul a basilica campus tellure fecundus (tales enim incolæ Olcas q vocant) & hic datus basilicæ Sancti fuerat, quem unus e civibus pervadit, despiciens hominem, qui eum loco sancto contulerat. Qui cum ab episcopo ac loci præposito r crebro conventus fuisset, ut, quæ injuste pervaserat, redderet, parvipendens verba, quæ audiebat, pertinaci direpta defendebat intentione. Denique causa extitit & non devotio, ut properaret ad Sancti basilicam. Arguitur iterum a loci præposito pro pervasione campi; sed nichil dignum ratione respondit. Explicitisque negotiis, ascenso equo, ad domum redire disponit; sed obstat nisui ejus Sacerdotis injuria.
[119] [tandem divinitus morte punitur.] Nam sauciatus a sanguine s, diruit in terram; obligatur lingua, quæ locuta fuerat campum tolli; clauduntur oculi, qui concupierant; manus contrahuntur, quæ apprehenderant. Tunc balbutiens & vix sermonem explicare valens, ait: Deferte me ad basilicam Sancti, & quantumcumque super me auri est, ad sepulchrum ejus proicite: peccavi enim auferendo res ejus. Aspiciens autem dator campi, hunc cum muneribus deferri, ait: Ne accipias, Sancte Dei, quæso, munera ejus, quæ numquam cupide accipere consuevisti. Ne sis, deprecor, adjutor ejus, qui, inflammante concupiscentia, rerum tuarum nequam possessor extitit. Nec distulit Sanctus audire vocem pauperis sui: nam homo ille, licet dari jussisset munera, ostendit Sanctus Domini, se illa non acceptasse: unde rediens pervasor domum, amisit spiritum, recepitque ecclesia res suas t.
[120] [Sancti corpus integrum ab angelis transfertur.] Sepulto siquidem, ut prædiximus, corpore beati Remigii in ecclesia sancti Christofori, cum multa & stupenda miracula in eadem ecclesia per merita ejus Domini gratia fierent, ampliata & exaltata est ipsa ecclesia, & facta cripta retro altare, in qua transferretur corpus sanctissimum. Effossum est de loco, in quo erat ut in fossam factam in memorata cripta deponeretur; sed nullo modo moveri potuit. Superveniente autem nocte & pernoctantibus fratribus in ymnis & canticis, multis accensis luminaribus, circa mediam noctem sopor in omnes irruit. Et evigilantibus eis Kalendas Octobris, cum sanctissimo corpore sepulchrum inventum est angelicis manibus positum in fossa criptæ retro altare factæ: tantaque evigilantes odoris suavitate repleti sunt omnes, qui affuerunt, ut humana lingua hoc effari non valeat; & sic per totam diem & in crastina ipse odor in eadem ecclesia perseveravit. Ipsaque die translationis ejus cum divinis laudibus sumptæ sunt reliquiæ a corpore illius, de capillis videlicet ejus & casula ac tunica ipsius; & involutum est corpus illius integrum, sed exsiccatum, de brandeo rubeo u.
[121] Processu denique temporis Pipinus rex, Karoli Magni pater, [Pipinus rex ab illo castigatur.] volens episcopii Laudunensis villam, quæ Anisiacus dicitur, accipere quasi sub censu, sicut & alias quasdam fecerat, venit in ea manere. Ubi cum dormiret, venit ad eum sanctus Remigius, dicens: Quid hic facis? Quare intrasti in hanc villam, quam mihi homo, te devotior, dedit, quamque ego ecclesiæ Dominæ meæ, sanctæ Dei Genitricis, donavi? Et flagellavit eum satis duriter, ita ut postea livores in corpore ejus parerent. Et cum disparuit beatus Remigius, Pipinus surrexit, ac correptus valida febre, quantocius ab ipsa villa recessit; de qua febre non parvo tempore laboravit. Et deinceps princeps regni usque ad moderna tempora ibi non mansit; sicut nec in Codiciaco vel Juliaco, nisi Ludovicus rex Germaniæ, quando super fratrem suum Karolum regnum ejus invasit, in Juliaco mansit, & inde in crastina turpiter ante ipsum fratrem suum fugiens, vix evasit x.
[122] Nostra ætate y colonus quidam villæ Remensis episcopii, [Colonus quidam ab injustis vexatoribus] quæ Plumbea fontana dicitur, manebat juxta fiscum regium, qui Rosetus z vocatur, & nec peculium nec messem vel pratum propter fiscaliorum aa infestationem quiete habere valebat. Unde sæpe justitiam apud regios ministeriales petiit, quam optinere non potuit. Tandem invenit sibi salubre consilium: nam coxit panes & carnes, & accepit cervisiam in vasculis, prout potuit, quæ omnia in vase, quod vulgo Benna bb dicitur, collocavit, & carro superposuit, sicque junctis bobus, cum candela in manu ad basilicam sancti Remigii properavit. Quo perveniens de pane & carne ac cervisia matricularios cc pavit; candelam ad sepulchrum Sancti posuit, & ejus auxilium contra opprimentes se fiscalinos petiit. Pulverem quoque de pavimento ecclesiæ, quantum valuit, collegit & in panno ligavit, ac in prædictam bennam misit, & desuper linteum, sicut supra corpus mortui affectari solet, composuit, & cum carro suo ad propria remeavit.
[123] Quicumque autem de obviantibus eum interrogabant, [per Sancti opem miro modo liberatus:] quid in illo carro duceret, respondebat, se sanctum Remigium ducere: & admirabantur omnes in dicto & facto illius, putantes illum esse amentem. Perveniens autem cum eodem carro in pratum suum, pastores pascentes diversi generis animalia de fisco Roseto invenit. Et invocato sancto Remigio, ut eum contra oppressores suos adjuvaret, cœperunt boves & vaccæ cum maximis mugitibus invicem se cornibus impetere, hyrci hyrcos, capræ capras cornibus impugnare, porci cum porcis confligere, verveces vero cum vervecibus se collidere, pastores se fustibus & pugnis mutuo percutere. Et levato maximo turbine, pastores ejulantes, animalia secundum genus suum cum maximo sonitu & strepitu ita cœperunt versus Rosetum fugere, acsi maxima multitudo insequentium eos cum flagellis persequeretur. Quod videntes & audientes fiscalini, nimio terrore percussi, non putaverunt, se vel una hora vivere posse. Unde correcti a præsumptione sua, ab afflictione pauperis sancti Remigii adeo cessaverunt, ut in postmodum sua idem pauper homo pacifice & sine inquietudine possederit dd.
[124] [pulvis ecclesiæ illius serpentes arcet.] Et quoniam juxta fluvium Sarram ee in loco lutoso manebat, maximam molestiam in suis habitaculis a serpentibus sustinebat. Qui accipiens pulverem, quem de pavimento ecclesiæ sancti Remigii colligens, secum detulit, per sua habitacula sparsit, & postea serpens in eis locis, in quibus pulvis sparsus fuerat, non apparuit. Quibus ostensis miraculis, certo indicio colligere possumus, quia, si non hæsitantes in fide, in tribulationibus nostris auxilium sancti Remigii ex corde petierimus, & ab angelis sathanæ, qui in serpente matrem humani generis allocutus deceperat, infestationibus, & a pravorum hominum improbitatibus, ejus meritis & intercessionibus liberabimur.
ANNOTATA.
a Geminum, ut dixi, circumfertur S. Remigii testamentum, unum breve, aliud prolixius. Breve, prout hic pollicitus est, huic Vitæ in codice nostro multisque aliis bonæ notæ Mss., teste Marloto, subjungitur, quod infra dabo. Prolixius pro supposititio seu interpolato passim habetur. De utroque egi in Commentario prævio. § 15.
b In eodem Commentario § 4 ostendi, prædictos viginti & duos annos, in clericali ordine ante episcopatum actos, exponendos esse de integra S. Remigii ætate usque ad susceptum episcopatum; atque ita ordinavi illius chronotaxim, ut natus videatur circa annum Christi 436, ordinatusepiscopus circa 458, ac denique feliciter mortuus circa 532 Idibus Januarii. Obiisse autem illum in admodum provecta ætate, liquet ex diuturna ejusdem sede, cujus annum quinquagesimum tertium vel quartum ipsemet jam numeravit, quando epistolam, num. 233 Commentarii datam, quatuor episcopis scripsit. Accedit & testimonium S. Gregorii Turonensis, in libro de Gloria Confessorum cap. 79 dicentis: Remigius vero Remensis urbis episcopus, qui, ut ferunt, septuaginta, aut eo amplius, in episcopatu annos explevit &c.
c Silicernium est convivium funebre; sed a Terentio in Adelphis act. 4, scena 2 etiam dicitur de sene, putantque aliqui, hanc vocem ab eo compositam ex vocibus silices & cernere, quod incurvi senes silices seu solum soleant cernere. Certe pro decrepito sene usurpatur hic ab Hincmaro, & in eadem significatione silicernus & silicernius apud alios quoque medii ævi scriptores reperiuntur.
d Imo vero Calicem Domini bibit, meritoque ut martyr habetur, quia, ut S. Hieronymus in libro contra Jovinianum ex Tertulliano scribit, Romæ missus in ferventis olei dolium pro Christi fide fuit, ex quo licet per miraculum sanus evaserit, vere tamen pro Christo tormentum naturaliter lethiferum sustinuit. Nihil simile S. Remigius passus legitur, qui tamen voto martyr esse potuit.
e De his duobus sanctis martyribus circa finem seculi 3 apud Remos passis, eorumdemque ecclesia consuli potest Opus nostrum ad diem 23 Augusti, quo in Romano Martyrologio annuntiantur. In eorum ecclesia S. Remigius elegerat sepulturam, ut legitur in codicillo, quod testamento suo adjecit.
f S. Nicasii Remorum episcopi gesta illustranda sunt ad diem 14 Decembris. Sepultus hic fuit in insigni basilica, a conditore suo Joviniana appellata, primitusque dicata S. Agricolæ martyri, sed jam a multis seculis dicta S. Nicasii, cui deinde addita fuit abbatia Ordinis S. Benedicti, hodieque florens.
g Horum quoque gesta vide in Opere nostro ad diem 1 Septembris.
h Castellanus in Notis ad Martyrologium Romanum isthæc pro fabulis habet: vide tamen dicta in Commentario prævio num. 284 & sequenti.
i Sancta virgo Genovefa revera vixit eodem tempore, quo S. Remigius, cui & nota & familiaris esse potuit: attamen hoc ex antiquiori, quam Hincmarus sit, nequeo confirmare. In testamento prolixiori id quidem etiam asseritur; sed cum istud interpolatum sit, non potest fidem facere. Colitur autem sancta illa Virgo die 3 Januarii, ad quem ejusdem Vita apud nos data fuit.
k Per Germaniam primam designat Galliæ Belgicæ partem circa Rhenum, cujus metropolis erat Moguntia. Accepit autem hæc de lue inguinaria, ope S. Remigii a civitate Remensi depulsa, ex S. Gregorio Turonensi, cujus verba recensui in Commentario prævio num. 289 & sequenti.
l Palla, de qua hic, est tapes, seu velum, quo venerationis gratia sepulcra Sanctorum contegi solebant. S. Gregorius Turonensis, qui eadem voce hic utitur, etiam alibi de hujusmodi pallis meminit, ac nominatim in eodem libro de Gloria Confessorum cap. 27 loquens de duobus presbyteris, S. Martialis Lemovicensis episcopi sociis, eorumdemque sepultura, usum pallæ sic indicat: Super terram tamen utrique stabant (in crypta) sed non poterat alteri propter illum, qui primus erat, honor impendi, hoc est, non ibi palla expandi poterat, non lumen accendi.
m Nimirum quia sancti Præsulis corpus sub terra tumulatum erat, feretrum aliquod palla illius sepulcrali texerunt, circumtuleruntque, ut hac pia sacri funeris specie incolas ad implorandam sancti Patroni sui opem, & hunc ad eamdem impendendam commoverent. Juverit hic adscripsisse Ruinartii ad hunc S. Gregorii locum annotationem. Non solum, inquit, superest illa palla, quæ in basilica Remigiana religiose adservatur, vulgo S. Remigii Sudarium dicta; sed & perseverat illa pia consuetudo, eam in modum feretri compositam, cum ingruit aliqua necessitas, per urbis compita deferendi. Quam quidem consuetudinem a Gregorii nostri ævo interruptam non fuisse, probant vetera aliquot monumenta. Ex his est codex Ms. ab Hincmaro bibliothecæ Remigianæ datus, ubi ejusmodi supplicatio in icone repræsentatur, alia ejusdem rei descriptio habetur in veteribus aulæis, quæ similem supplicationem repræsentant. Nolo quidem negare, eam consuetudinem a laudati Gregorii ævo interruptam non fuisse; verumtamen id non probant duoista monumenta, quæ forte ac verisimiliter unum illud idemque factum, de quo Hincmarus ex Gregorio loquitur, repræsentant. De consuetudine consentit Marlotus, cujus verba retuli in Commentario prævio num. 350.
n Apud S. Gregorium & Flodoardum omittitur vox super, ac in editione Ruinartii pro ceroferariis est ceroferalibus; sed ambæ voces idem significant, candelabra scilicet ad sustinendos cereos, vel etiam homines cereos ferentes. De more accensas faces Crucibus affixas in supplicationibus circumferendi meminit Socrates lib. 6 Historiæ ecclesiasticæ cap. 8 ex recensione Valesii, ubi de S. Joanne Chrysostomo hæc ait: Cruces enim argenteæ a Joanne erant excogitatæ, quæ cereas faces accensas gestabant, Eudoxia augusta sumptum ad hoc suppeditante.
o De anno, quo hæc pestis sic pulsa fuerit, vide Commentarium num. 290.
p Quæ hoc ac sequenti numeris continentur rursum pene de verbo ad verbum Hincmarus transcripsit ex S. Gregorio Turonensi, uti hujusnarrationem, quam dedi in Commentario num. 287 & duobus sequentibus, cum Hincmariana conferenti palam fiet.
q Eodem vocabulo hic usus est laudatus sanctus Historicus. Observat autem Ruinartius ibidem, Gallice dici une ousche vel osche, quæ vetus Gallica vox reipsa portionem terræ arabilis fertilisque, fossis vel sepibus clausam significat. Plura dabit Glossarium Cangii.
r S. Gregorius tam hic, quam infra pro præposito habet abbate: sed an hic abbas monachorum fuerit, an clericorum tantum, qui eidem loco inservientes communem ibidem vitam ducebant, hinc colligi nequit. Consule Commentarium num. 294 & sequentibus.
s Id est, morbo apoplectico.
t Eadem, ut dixi, habet S. Gregorius Turonensis, ex cujus fide Hincmarus hæc retulit.
u Brandeum est velum holosericum. Porro de hac translatione, pro qua confirmanda antiquiorem Hincmaro scriptorem non habemus, pluribus egi in Commentario a num. 297. Observo tamen, jam inde ab ætate S. Gregorii Turonensis celebratam fuisse S. Remigii festivitatem die 1 Octobris, qui certe non illius obitus (nam hic in diem 13 Januariiincidit) sed hujus primæ translationis ejusdem anniversarius dies est, quidquid sit de prodigiosis translationis adjunctis.
x Bellum hoc pertinet ad annos Christi 858 & 859, quorum primo Ludovicus Germaniæ rex, ab aliquot Caroli Calvi, fratris sui, proceribus invitatus, illius regnum invasit, eumdemque a suis proditum fugere coëgit; sed & anno sequenti ab eodem cum validis copüs reverso inde expulsus est. Inter Opera Hincmari a Sirmondo edita tom. 2, a pag. 126 exstant epistolæ ab eodem Hincmaro aliisque episcopis hac super re ad eosdem reges datæ.
y Flodoardus lib. 1, cap. 20 hæc narraturus, habet moderno tempore; ex quo mihi dubium fit, an ea deprompta non sint ex Flodoardo, & in Vitam S. Remigii inserta, sicut alias factum esse, dixi in Commentario prævio, & suo loco infra probabo. Ratio est, quod Flodoardus, toto seculo Hincmaro posterior, dum deinde subdit aliud, quod Hincmarus num. 131 nuper factum esse scripsit, expresse dicat, contigisse tempore domni Hincmari præfulis, non moderno tempore aut ætate sua. Verumtamen cum ista etiam in altero codice nostro Ms. & editione Suriana Hincmaro adscribantur, & inter hujus Flodoardique narrationem aliqua hic occurrat differentia, nolui hanc e Vita rescindere, sicut rescidi alia, quæ certo non sunt Hincmari.
z Cum infra dicatur villa Plumbea fontana fuisse juxta fluvium Sarram, videtur hic per Rosetum indicari Rozoy, quod velut oppidulum in Tabulis Blaevianis notatur duabus circiter leucis a fonte Sarræ seu Serræ, Gallice la Serre, Picardiæ fluvii in tractu Teoraciæ, qui prope Faram in Æsiam, vulgo l'Oyse se exonerat.
aa Id est, qui fisco regio præpositi erant.
bb Flodoardus lib. 1, cap. 20 hæc referens, non vas, sed vehiculum vocat Bennam, sic inquiens: Hæc omnia vehiculo, quod vulgo Benna dicitur, imposuit. Revera Cato de Re rustica cap. 23 voce Benna usus est pro quodam vehiculo rustico; & Cangius in Glossario profert ejusdem rei exempla ex medii ævi scriptoribus. Quia tamen tum in hoc Vitæ Remigianæ loco, tum mox infra, concordantibus altero codice nostro Ms., & editione Suriana, benna a vehiculo clare distinguitur, verisimillimum est, Bennam etiam alicujus vasis genus fuisse; maxime cum apud Cangiumquoque in Glossario laudetur instrumentum, in quo benna pro vase, in quo colliguntur vindemiæ seu uvarum racemi, usurpatur.
cc Matricularii dicuntur, qui matriculæ, id est, catalogo, velut ad certum locum pertinentes, inscripti sunt. Hi duplicis generis sunt in rebus ecclesiasticis: alii enim matricularii sunt clerici, qui eo titulo stipendiorum ecclesiasticorum loci, cui adscripti sunt, fiunt participes; alii matricularii pauperes, qui in eorum numerum relati sunt, quos ecclesiæ suis eleëmosynis sustentant. De posterioribus verisimiliter loquitur Hincmarus.
dd Haud immerito hæc nonnullis minus digna fide videbuntur; cum tamen sive Hincmarus sive Flodoardus de facto sui temporis loquatur, non temere rejiciendus est. Hac occasione etiam pro sequentibus observasse juverit, S. Remigium jam inde a tempore S. Gregorii justæ severitatis in ejusmodi iniquos invasores editis exemplis inclaruisse. Nam in libro de Gloria Confessorum cap. 79 de illo ait: In pervasores sæpissime ultor existit.
ee Adi Annotata hic ad lit. z.
* resumpti
* onus
* hymnis
CAPUT IX.
Pœnæ injustis rerum ecclesiæ Remensis invasoribus divinitus
inflictæ: gemina sacri corporis integritate sua conspicui translatio:
auctoris epilogus.
[Injusti invasores unus vita, alter oculis privati.] Tempore Ludovici imperatoris duo fratres Franci, forestarii a ejus, invaserunt partem de silva, quam in saltu Vosago, ut supra ostendimus, sanctus Remigius in vita sua pretio comparaverat intra fines ejus b, dicentes, quod plus pertineret ipsa silva ad fiscum imperatoris, quam ad partem sancti Remigii. Contradicentibus autem hominibus de potestate Remensis ecclesiæ, unus eorum altercando venit ad porcos suos, quos in eandem silvam ad pastionem miserat, inter quos lupum invenit. Quem, ascendens equum, velociter est insecutus, & volens eum percutere, equo expavescente, collisit caput ad unum fustem c de ipsa silva, ita ut cerebrum illius in terram defluxerit: & mortuus est. Frater vero ejus concite pergens in partem alteram, pervenit ad quandam petram, & dixit: Omnibus notum sit, quia usque ad hanc petram est ista silva imperatoris. Et percutiens eandem petram dolatoria d, quam portabat in manu, exilierunt ab illa particulæ in oculos ejus, & excæcatus est. Sicque ambo receperunt mercedem præsumptionis & mendacii sui.
[126] [Ecclesiæ violator, adhærescente pede ostio,] Quidam vir nobilis de territorio Nivernensi, obtentis reliquiis beati Remigii, oratorium in ejus honore in proprietate sua ædificavit e, ubi Dominus multas virtutes per merita ipsius Sancti sui ostendit. Cum autem, defuncto Ludovico imperatore, Aquitani gentilitia mobilitate absque jugo principis, prout quisque poterat, se efferre & ad invicem impugnare ac per contiguos pagos debachare * cœperunt; pauperes homines substantiolas suas in ecclesiis reponere studuerunt. Unde confisi opinione virtutum, quæ ibi fiebant, ad salvandum sua in eodem oratorio, quique poterant, certatim reposuerunt. Audientes autem prædones, idem oratorium multis plurimorum opibus refertum, aggressi sunt eas diripere. Quorum unus obseratum ostium pede percussit, ut seram effringeret; & mox eidem ostio pes ejus adhæsit, & resupinus præsumptor in terram cecidit.
[127] [deinde cum crure & femore putrescente, punitus.] Quod cernentes alii, aufugerunt. Ipse autem miser, cruciatu cogente, cum maximo ejulatu cœpit culpam suam fateri, & cum lacrimis amarissimis profiteri, quod, si Deus per merita sancti Remigii pedem illius ab ipsa compede solveret, numquam ulterius de ipsa vel de alia ecclesia quicquam tolleret, vel tolli, quantum ex ipso esset, ullo modo consentiret. Caballum quoque suum cum sella & alia, quæ potuit, ad eandem ecclesiam donavit; sicque post confessionem & lacrimas & votum pes ejus ab ostio, cui inhæserat, est solutus. Verumtamen postea de ipso arido pede claudus permansit, usquedum computrescente crure ac femore post diutinum laborem mortuus fuit.
[128] [Sanctus domum suam injuste occupanti, post geminam admonitionem,] Quando tres fratres reges, Lotharius, Ludovicus & Karolus, regnum post patris sui obitum f inter se diviserunt g, episcopium Remense, quod tenebat Fulco presbiter h, Karolus inter homines suos divisit: villam Juliacum Richuino i in beneficium dedit. Cum autem uxor illius, nomine Berta, in cubiculo villæ ipsius jaceret, venit ad eam sanctus Remigius, dicens: Non est iste locus tuus ad jacendum; alterius meriti & officii debet esse, qui hanc villam habere & in hoc cubiculo debet jacere. Surge quantocius & hinc abscede. Quod illa parvipendit, putans, se visum inanem videre. Altera vice venit ad eam sanctus Remigius, & dixit ei: Cur hinc non abscessisti, sicut tibi præcepi? Vide, ne amplius hic te inveniam. Quod illa, ut prius, pro nichilo duxit. Tertio venit ad eam sanctus Remigius, & dixit: Nonne semel & secundo tibi præcepi, ut hinc abscederes? Sed quia contempsisti hinc pergere, aliorum deportatione abscedes, & percussit illam virga, quam tenebat in manu.
[129] [mortem infligit.] Quæ, toto corpore in maximum tumorem converso, quod vidit, viro suo Richuino & aliis quam plurimis dixit, & per aliquantos dies severissime cruciata vitam finivit. Cujus corpus vir ejus in ecclesiam sancti Remigii deportari, eamque ibidem sepeliri fecit. Mirantur quidam, quod, cum vindicta mortali illam de prædicta villa expulit, & corpus ejus in ecclesia sua sepeliendum recepit. Quod nemo mirabitur, si perpenderit, qua intentione Sancti vindictas in delinquentes exerunt: videlicet ut, si se recognoverint, hic recipiant, quod merentur, ne post mortem æternis suppliciis crucientur (sicut in libro Regum legitur de propheta illo, qui inobediens ori Domini extitit, & a leone percussus interiit, & post ultionem perceptam a leone corpus illius intactum remansit k) si autem hic se non correxerint, in quos vindictæ procedunt, alii de flagellis eorum emendentur & metuentes corrigantur; sicut scriptum est: Pestilente flagellato, sapientior erit parvulus l.
[130] Causantur etiam aliqui, quoniam sanctus Remigius nunc in rerum suarum invasores & familiæ suæ oppressores non vindicat, [Auctor docet, cur suo tempore tot miracula non fiant,] sicut præcedentibus temporibus egerat, usurpantes psalmi versum, Signa, inquiunt, non videmus, jam non est propheta, & nos non cognoscet amplius. Sed non huic causandum, verum dolendum atque timendum est; quia impletur nostris, quod prædictum est antiquis temporibus. Scriptum est enim in Apocalypsi: Factus est sol, ut saccus cilicinus. In extremo quippe nostro tempore sol quasi cilicinus saccus ostenditur, quia fulgens vita prædicantium ante reproborum oculos aspera & despecta probatur, & sanctorum miracula per contemptum peccantibus justo judicio subtrahuntur; sicut scriptum est: Ne quando convertantur, & sanem eos: quatinus plenius obruantur suppliciis, qui nunc gaudent etam in delictis.
[131] Verumtamen hic Sanctus imitator Domini sui, [& nuperum narrans,] qui non omnia vindicat, ut ejus ostendatur patientia; nec omnia inulta dimittit, ut ejus probetur providentia; licet non tam frequenter exerat in perniciosos vindictam, non usquequaque inulta nostris temporibus deserit præsumptorum piacula. Nam m Blitgarius quidam nuper mansum n de thesauro ecclesiæ in villa Tenoilo pretio apud Bernardum custodem obtinuit, unde famulos sancti Remigii cum flagellis ejecit, conclamantibus eis sanctum Remigium, ut eos adjuvaret. Quibus idem Blitgarius cum irrisione respondit: Modo parebit, qualiter vos sanctus Remigius adjuvabit: videte, quomodo in adjutorium vestrum venit. Et inter hæc verba cum maximo clamore ingemuit, & incredibiliter inflando intumuit, sicque medius crepuit & mortuus est.
[132] Quibus auditis, divinam in nobis vindictam pertimescentes, [lectorem pie monet.] blasphemiam in Deum & Sanctos ejus magnopere caveamus, studentes, ne ecclesiasticam familiam crudeliter tractemus, & contra mala proximi pertrahamur ad retributionem mali, vel ad livorem odii; ne ad temptamenta diaboli seducamur ad delectationem vel consensionem peccati; ne contra flagella summi Opificis proruamus in excessum murmurationis. Licet enim non fiant nobis tam frequentia ac reverenda per hunc Servum suum miracula, tamen certi esse debemus, quia non subtrahuntur civitati suæ ac nobis civibus suis continua intercessionum ejus auxilia; sicut de Jheremia legimus o: Hic est, inquit, fratrum amator & populi Israël, hic est, qui multum orat pro populo & universa sancta civitate Jherusalem.
[133] Anno Incarnationis Dominicæ octingentesimo quinquagesimo secundo p, nuper adhuc ampliata ipsa ecclesia, [Sancti corpus in argenteam thecam transponitur:] cum de loco criptæ prioris sepulchrum una cum beati Remigii corpore translatum est in cripta majori & pulchriori opere facta, ipsum corpus sanctissimum, sicut & in anteriore translatione, ab episcopis Remorum dioceseos, integrum inventum est & brandeo rubeo involutum. Et cum de ipso sepulchro in locello argenteo est transpositum, pars de ipso brandeo cum sudario, quod fuerat super caput ejus, assumpta in scriniolo eburneo, secus altare fanctæ Mariæ in civitate q honore debito veneratur. Locellum autem argenteum cum corpore ipsius Sancti sepulchro marmoreo, in quo ante jacuerat, superpositum fuit, & reliquiæ, quæ ad caput illius extra sepulchrum repertæ fuerant, in sepulchro, in quo jacuerat, a præfatis episcopis fuerunt positæ Kalendas Octobris, quo Kalendarum die & altera ejus translatio ante plures annos fuerat celebrata r
[134] [interim ibi unus dolore dentium liberatur; alibi duo contracti sanantur.] Cum autem sanctissimum corpus ejus de sepulchro in prædictum locellum argenteum translatum fuit, Rado, tunc subdiaconus ecclesiæ Suessonicæ s, qui cum episcopo suo Rothardo t illuc convenerat, jam per annum integrum dolore dentium adeo die nocteque vexabatur, ut sensum perdere præ nimio dolore metueret. Qui, dum episcopi impositioni sancti corporis intenderent, maxillam, qua dolore vexabatur, loco, in quo corpus sanctum jacuerat, apposuit; & mox ab ipso dolore liberatus, deinceps dentium dolorem non sensit; sicut post viginti quinque annos isdem referre curavit u. Et ipsa die in quodam oratorio, ubi memoria beati Remigii colitur, in pago Ribuario x duo contracti sanati fuerunt. Ex tempore siquidem primæ ac secundæ translationis, sicut & ante, multæ & insignes virtutes in eodem loco per ipsius Sancti merita ex diversis infirmitatibus sunt operatæ, quas habemus descriptas, sed hic propter pluralitatem, & quia sæpius ibidem ostenduntur, omisimus ponere.
[135] [Auctor prædicta omnia breviter repetens,] Ex digestis virtutibus abundantissime claret, quam insigne illum Dominus gloria & honore dignatus sit coronare, &, ut erat in conspectu ejus, mirabilem hominibus demonstrare. De quibus, fratres karissimi, brevi epylogo quædam commemoremus, ut contemplemur, qualiter hic beatissimus Patronus ac Protector noster sanctorum, tam veteris quam novi Testamenti patrum, spiritu, scilicet diversitate operationum unius ejusdemque Spiritus a diversis accepta, vivens in corpore plenus fuerit, & post obitum consors, miraculis claruit. In eo namque, quod cælitus prænuntiatus & ex nomine designatus extitit, repræsentatos nobis Ysaac patriarcham & Johannem Baptistam videmus; in eo, quod sanctificatus necdum natus y, & ab adolescentia in reclusione populi devitavit præsentiam, item Jheremiam & Johannem Baptistam; in eo, quod ab episcopis provinciæ Remensis & clero ac populo electus, & signis super eum divinitus ostensis, est ordinatus episcopus, Mathiam, qui ab Apostolis & ceteris fidelibus electus & oblatus Domino, divina est sorte ordinatus apostolus.
[136] [S. Remigium cum eximiis] In eo, quod inter amarissimos hujus seculi fluctus meritorum atque virtutum, orationum ac prædicationum remigiis sanctam ecclesiam ad portum æternæ salutis gubernavit, Nöe, qui archam, præsignantem Ecclesiam, in diluvio rexit. In eo, quod splendida facta est ejus facies de præsentia Christi, Moysen. In eo, quod inter flammas & residua, quæ necdum ignis voraverat, stetit & incendium se transire prohibuit, Aaron. In eo, quod rebus insensibilibus maledicens, cultores earum damnavit sterilitate, David z. In eo, quod tria milia virorum, prædicatione sua conversorum, vigilia sancti Paschæ aa baptizavit, & puellam a morte resuscitavit, beatum Petrum, qui in sancto Pentecoste tot milia Judæorum ad fidem convertit & baptizari fecit, & Dorcham a morte resuscitavit. In eo, quod ferocissimos barbaros a feritate sua mitigavit, & Remis ad baptizandum conclusit, quibus post sacrum baptisma Panem cæli & spiritualem potum dedit, Helyseum, qui hostes venientes in Samaria conclusit, quibus cibum & potum dari præcepit. In eo, quod parvissimos liquores superhabundare fecit, Helyam & item Helyseum.
[137] In eo, quod regi Ludovico prædixit prophetico spiritu, [utriusque Testamenti sanctis viris] quæ sibi suisque posteris erant ventura, Ysaïam, qui regi Ezechiæ, quæ illi ac suis erant futura, prædixit. In eo, quod longe positus corpore, præsens spiritu, obitum regis cognovit, itidem Helyseum, cujus spiritus præsens erat, quando Naaman in occursum Gyezi de curru suo descendit. In eo, quod revelante sibi sancto Spiritu, famem secuturam prænoscens, providentiam, quomodo laboraturo fame populo subveniret, adhibuit, Joseph. In eo, quod, ut justus justificaretur adhuc, corporalium lumen oculorum aliquandiu amisit, & postea visum recepit, Tobiam: sed &, quia vitis veræ palmes fructum ferens, purgatus est, quo fructum plus afferret cum oculorum mentis lumine, quod non amiserat, lumen corporalium oculorum, quod aliquandiu amiserat, recepit. In eo, quod in temptatione patiens & laudes referens, post temptatione autem probatus, lumine corporalium oculorum recepto, sicut in amissione, Dominum benedixit, Job consideramus, qui patiens in temptatione nomen Domini benedixit, & post temptationem probatus duplicia sua possedit.
[138] In eo, quod, die recessus sui cognito, per Missarum celebrationem filiis suis valefecit, [comparat.] & obiit, beatum Johannem apostolum & Euangelistam bb. In eo, quod palla sepulchri sui cladem inguinariam restinxit ac reppulit, egregium Paulum, cujus sudario ac semicinctiis sanabantur ægroti. In eo, quod zelo justitiæ, & vivens in corpore & post obitum, in delinquentes vindictas exercuit, item Moysen, Phineen, Josue & Helyam, Petrum, Symonis magi, Ananyæ & Saphyræ percussorem, & Paulum Elimæ magi excæcatorem. In eo, quod sanctissimum corpus illius prius in designata nutu divino ecclesia sepultum, & postea angelico ministerio de loco ad locum est deportatum, Abacuc prophetam, qui manu angeli de Judæa super lacum Babylonis est deportatus, indeque in Judæam revectus, & Moysen, qui a Domino, angelico utique ministerio, fuit sepultus, cujus sepulchrum sicut nemo usque in præsens novit, ita cujusmodi ordine sepulchrum istius Sancti translatum fuerit, nemo cognoscit cc.
ANNOTATA.
a Forestarii sunt, quibus cura sylvarum demandata erat. Galli dicunt Forestiers a foret silva. Ludovicus imperator, de quo hic, fuit hujus nominis I, cognomento Pius, ut colligitur ex serie narrationis.
b Nimirum num. 88.
c Id est, ad truncum vel caudicem arboris, ut in Annotatis ad cap. 6, lit. q dictum est. Consentit Flodoardus, qui pro fuste arborem posuit.
d Dolatoria hic usurpatur pro dolabra, pro qua Flodoardus bipennem dixit.
e Nivernum, Gallice Nevers, Galliæ urbs est ad Ligerim amnem, Nivernensis provinciæ præcipua, ducatusque titulo & episcopali sede sub metropoli Senonensi illustrata. De S. Remigii reliquiis in hoc Nivernensi oratorio depositis observo ex dictis in Commentario prævio, non fuisse illas ex ejusdem Sancti carne vel ossibus, nisi forte ex dentibus, sed vel ex capillis, vel ex velo, quo corpus ejus involutum fuit, similive re ad eumdemutcumque pertinente.
f Mors Ludovici Pii imperatoris contigit anno 840, post quam revixerunt turbæ Aquitanicæ, quæ ante illam cœperant, quod e primoribus aliqui Pipino, Pipini Aquitaniæ regis filio, faverent adversus Carolum Calvum, quem laudatus imperator illis regem dederat.
g Facta est hæc regni divisio a tribus Ludovici Pii filiis Veroduni anno Christi 843.
h Hic Fulco presbyter, & post hunc Notho, ecclesiam Remensem post Ebonis ejusdem sedis archiepiscopi exauctorationem administrarunt, donec Hincmarus anno 845 eidem episcopus datus est; ut videre licet apud Flodoardum lib. 3 Historiæ cap. 1.
i Flodoardus lib. 3, cap. 4 recitat privilegium ejusdem Caroli Calvi regis, in quo is, postulante Hincmaro, ecclesiæ Remensi restituens res, quas, inquit, magna necessitate & per omnia inviti, dum a pastore sedes illa sancta vacaret, fidelibus nostris ad tempus, unde quoddam temporale solatium in nostro haberent servitio, commendavimus; expresse memoravit Juliacum, vel quicquid ex eodem episcopatu Richuinus habuit.
k Lib. 3 Regum, cap. 13.
l Laudat librum Proverbiorum, qui in Vulgata cap. 21, ℣. XI habet: Mulctato pestilente, sapientior erit parvulus.
m Flodoardus lib. 1, cap. 20 hic præmittit: Tempore domni Hincmari præsulis.
n Mansus, vel Mansa aut Mansum est certus agri modus cum æde coloni.
o Lib. 2 Machabæorum cap. 5, ℣. 14.
p Hanc secundam S. Remigii translationem, quam hic incipit narrare, Hincmarus ipsemet, licet nomen suum taceat, magna cum solemnitate instituit, eamque pluribus exposui in Commentario prævio § 17, ad quem, ne eadem hic repetam, studiosum lectorem remitto.
q Indicat ecclesiam cathedralem Remensem, sanctissimæ Dei Genitrici dicatam.
r Nimirum prima translatio, de qua egit in hac ipsa Vita num. 120.
s Sive Suessionensis, Gallice Soisson, quæ ex suffraganeis est archiepiscopatus Remensis.
t Is ipse Rothardus est, qui Hincmarum anno 845 ordinavit episcopum, quique deinde ab illo multa indigna passus est, de quibus vide, si lubet, Galliam Christianam auctam tom. 9, col. 340 & sequentibus.
u Hinc collige, Vitam hanc ab Hincmaro scriptam, aut saltem ad finem perductam non esse ante annum 877.
x Consentit Flodoardus lib. 1 Historiæ inquiens, oratorium illud apud pagum Ribuarium fuisse. Sed quis hic pagus est? Apud Colvenerium in margine hic Gallice dicitur Bruieres en Lannois, id est Bruieres in Laudunesio. At nescio, quo argumento; nam inter Latinum Gallicumque nomen nulla similitudo est. Imo longe alibi locum illum fuisse, colligitur ex eodem Flodoardo in Chronico ad annum 923, ubi scribit, Rotberto, quem Franci regem sibi adversus Carolum Simplicem elegerant, in regnum Lothariense proficiscenti, Henricum Germaniæ regem obviam venisse in pagum Ribuarium super fluvium Ruram. Rura autem, de quo hic, vulgo de Roer, Germaniæ fluvius est, qui in Eyfalia ortus, per ducatum Juliacensem fluit, & apud Ruræmundam in Gueldria Mosæ se miscet. Itaque pagus Ribuarius, in quo oratorium illud fuisse dicitur, non est nomenalicujus vici vel oppidi, sed tractus Ripuariorum, qui inter Rhenum & Mosam, quique inter duo hæc flumina labitur, apud Ruram fuisse creditur. Hinc etiam non placet mihi Flodoardini Chronici interpretis opinio, qui Pagum Ribuarium Gallice Ribemont (quod Picardiæ oppidulum est ad Æsiam fluvium) interpretatus est, teste Ortelio in Thesauro geographico tom. 2.
y Jam dixi supra, nullo argumento ab Hincmaro probari, Remigium in materno utero sanctificatum fuisse.
z Forte hic respexit ad istam Davidis imprecationem lib. 2 Regum, cap. 1, ℣ 21: Montes Gelboë, nec ros, nec pluvia veniant super vos, neque sint agri primitiarum. Reliqua sacræ Scripturæ loca non annotabo, quia nimis frequentia laudantur.
aa Imo in Nativitate Domini, ut probavi in Commentario prævio § 7.
bb S. Joannis apostoli & Euangelistæ gesta in Opere nostro illustranda sunt ad diem 27 Decembris, quo colitur.
cc Sequitur hic in codice nostro novum caput sub hoc titulo: De reliquiis beati Remigii per sanctum Moderannum in Italia delatis; quod cum ob rationes in Commentario prævio num. 27 datas Hincmari esse non credam, hic prætermitto, maxime quod eamdem historiam jam recensuerim ex Flodoardo in eodem Commentario a num. 351. Prætermitto & longum, qui ibidem sequitur, sermonem, duoque eidem inserta capita, de quibus consule dicta in Commentario num. 25 & duobus sequentibus.
* debacchari
TESTAMENTUM S. REMIGII
Ex Philippi Labbei Bibliotheca Mss. tom. 1.
Remigius episcopus Remensis, Francorum Apostolus, Remis in Campania Gallica (S.)
Ex edito.
[Ecclesiam Remensem cum S. Lupo & Agricolao] In nomine Patris & Filii & Spiritus sancti, gloria Domino ✠ Amen a.
Ego Remigius episcopus civitatis Remorum, sacerdotii compos, testamentum meum condidi jure prætorio, atque id codicillorum vice valere præcepi, si ei juris aliquid videbitur defuisse b? Quandocumque c ego Remigius episcopus de hac luce transiero, tu mihi hæres esto, sancta & venerabilis ecclesia catholica urbis Remorum; & tu fili fratris mei, Lupe episcope d (quem præcipuo semper amore dilexi) & tu nepos meus Agricola presbyter e, qui mihi obsequio tuo a pueritia placuisti, in omni substantia mea, quæ mea sorte obvenit, antequam moriar, præter id, quod unicuique donavero, legavero, darive jussero, vel unumquemque vestrum voluero habere præcipuum. Tu sancta hæres mea Remensis ecclesia, colonos, quos in Portensi f habeo territorio, vel de paterna maternaque substantia, vel quos cum fratre meo sanctæ memoriæ Principio episcopo commutavi g, vel donatos habeo, possidebis. Daragedum, Profuturum, Prudentium, Tenuaïcum, Maurilionem, Baudoleifum, Projunciolum, Niviatenam, Lautam, Suffroniam, colonas; Amorinum quoque servum tuo dominio vendicabis. Necnon, agros h, quos possideo in pago Portensi, cum pratis, pascuis, silvis ad te testamenti hujus authoritate revocabis.
[2] [heredes suos instituit, sed simul] Futuro episcopo successori meo amphybalum i album Paschalem relinquo; stragula columbina duo, vela tria, quæ sunt ad ostia diebus festis triclinii, cellæ & culinæ. Vas argenteum decem & octo librarum inter te, hæres mea, & diœcesim tuam ecclesiam Lugdunensem k, factis patenis atque calicibus ad ministerium sacrosanctum, prout volui, Domino annuente, distribui. Aliud argenteum vas, quod mihi domnus illustris memoriæ Hlodowicus rex, quem de sacro baptismatis fonte suscepi, donare dignatus est, ut de eo facerem, quod ipse voluissem, tibi hæredi meæ ecclesiæ supra memoratæ jubeo thuribulum l & imaginatum calicem m fabricari; quod faciam per me, si habuero spatium vitæ. Si ante clausero ultimum diem, tu fili fratris mei Lupe episcope, species antedictas, tui ordinis memor, efficies. Compresbyteris meis & diaconibus, qui sunt Remis, viginti & quinque solidos æqualiter dividendos in commune dimitto. Vitis plantam super vineam meam, ad suburbanum positam, simili modo communiter possidebunt cum Melanio vinitore, quem do in loco ecclesiastici hominis Albovichii, ut Albovichius libertate plenissima perfruatur.
[3] [multis aliis] Subdiaconibus solidos duodecim; lectoribus solidos duos, ostiariis & junioribus solidos duos jubeo dari. Pauperibus in matricula positis n, ante fores ecclesiæ expectantibus stipem, duo solidi, unde se reficiant, inferentur. De Vaculiaco o Frunimium, Dagaleifum, Dagaredum, Ductionem, Baudovicum, Uddulfum, Vinofeifam, liberos esse præcipio. Tennaredus, qui de ingenua nascitur matre, statu libertatis utatur. Tu vero fili fratris mei Lupe episcope, tuo dominio vindicabis Nifastem & matrem suam Mutam; vineam quoque, quam Enias vinitor colit: Eniam & Monulfum ejus filium juniorem, jubeo libertate perfungi. Mellovicum porcarium *, & Paschasiolam conjugem suam; Vernivianum cum filiis suis, excepto Widragasio, cui tribuo libertatem, tuo juri deputabis. Servum meum de Cessurnico tuum esse præcipio. Agrorum partem ad te, quam frater meus Principius episcopus tenuit, cum silvis, pratis, pascuis revocabis. Servum meum, quem Mellonicus tenuit, Viteredum derelinquo; Teneursolum Capalinum & uxorem suam Teudorosenam tuo juri dominioque transcribo.
[4] Teudonivia quoque ex mea præceptione sit libera. [tum peculiaribus personis,] Edoveifam, quæ homini tuo sociata fuit, & ejus cognationem retinebis. Uxorem Aregildi & cognationem suam ingenuos esse jubeo. Partem meam de prato, quod Lugduni juxta vos habeo, ad imitatem montium posito, & quæ jovia p sunt pratella, quæ tenui, ad te revocabis. Tibi autem, nepos meus Agricola presbyter, qui intra domesticos meos parietes exegisti pueritiam tuam, trado atque transcribo Merumvastem servum, & uxorem suam Menatenam, & eorum filium, nomine Marcovicum. Ejus fratrem Medovicum jubeo esse liberum. Amantium & uxorem suam Daëro tibimet derelinquo; eorum filiam esse præcipio liberam Dasovindam: Alaricum servum tuæ deputo portioni; cujus uxorem, quam redemi & manu misi, commendo ingenuam defendendam. Bebrimodum & uxorem suam Moram tuo dominio vindicabis; eorum filius Monacharius gratulabitur beneficio libertatis. Mellanricum & uxorem suam Placidiam ad tuum dominium revocabis; Medaridus eorum filius sit libertus, & vineam, quam Mellaricus Lugduni facit, tibi dono, Brittobaude servum, necnon etiam Gibericum. Vineam, quam Bebrimodus facit, tibi eatenus derelinquo, ut diebus festis & omnibus Dominicis sacris altaribus mea offeratur oblatio, atque annua convivia Remensibus presbyteris & diaconibus præbeantur.
[5] Delegoque nepoti meo Prætextato Moderatum, Tottionem, [tum collegiis] Marcovicum, Innocentium servum, quem accepi a Profuturo, originario q meo. Coclearia quatuor de majoribus, acetabulum, lacernam r, quam michi tribunus Friaredus dedit, & argenteam tabulam s figuratam; filiolo illius Paronis *: acetabulum & tria coclearia, & casulam, cujus fimbrias commutavi. Remigiæ coclearia tria, quæ meo sunt nomine titulata, mantele ipsius t, quod habeo, feriale transcribo. Hichinaculum u quoque dono illi, de quo Gundobado dixi. Delegoque benedictæ filiæ meæ Helariæ diaconæ ancillam, nomine Noram, & vitium pedaturam x, quæ suæ jungitur vineæ, quam Cattusio facit, dono, & partem meam de Talpusciaco transcribo pro obsequiis, quæ michi indesinenter impendit. Aëtio nepoti meo y partem de Cessunico *, quæ mihi sorte divisionis obvenit, cum omni jure, quod tenui atque possedi; Ambrosium quoque puerum ad jus illius dominiumque transmitto. Vitalem colonum liberum esse jubeo; & familiam suam ad nepotem meum Agathimerum pertinere; cui vineam dono, quam posui Vindonissæ z, & meo labore constitui, sub ea conditione, ut a patribus * suis omnibus diebus festis ac Dominicis pro commemoratione mea sacris altaribus offeratur oblatio, & Lugdunensibus presbyteris atque diaconibus annua convivia, concedente Domino, præbeantur.
[6] [ecclesiisque] Dono ecclesiæ Lugdunensi solidos decem & octo, quos presbyteri & diaconi inter se æquali divisione distribuant. Partem meam de Secia ex integro ad se revocet ecclesia Lugdunensis. Commendo sanctitati tuæ, fili fratris mei Lupe episcope, quos libertos esse præcipio, Cattusionem & Auliatevam conjugem suam, Nonnionem, qui meam vineam facit, Sunnoveifam, quam captivam redemi, bonis parentibus natam, & ejus filium Leuberedum, Mellaridum & Mellatevam, Vasantam coquum, Cesariam, Dagarasevam, & Baudorosevam Leonis neptem, & Marcoleifum filium Tottionis: hos totos, fili fratris mei Lupe episcope, sacerdotali authoritate liberos defensabis. Tibi autem hæredi meæ ecclesiæ Flavianum & uxorem suam Sparagildem dono; eorum filiolam parvulam Flavarasevam liberam esse constitui. Fedamiam uxorem Melani & eorum parvulam Remenses presbyteri & diaconi possidebunt. Cispiciolum colonum liberum esse præcipio, & ad nepotem Aëtium ejus familiam pertinere: ad utrumque, id est, ad Aëtium & Agathimerum pervenire colonicam Passiacum *.
[7] [varia legata facit.] Pronepti aa meæ Prætextatæ dono Modorosevam, Profuturo Leudocharium puerum trado; Profuturæ dari jubeo Leudoveram. Lugdunensibus subdiaconibus, lectoribus, ostiariis & junioribus quatuor solidos derelinquo; pauperibus in matricula positis solidus dabitur ad eorum refectionem. Delegoque octo solidos ecclesiæ Suessionum bb pro commemoratione nominis mei; Catalaunensi cc ecclesiæ solidos sex; Mosomagensi dd solidos quinque; Vongensi ee agrum apud officinam molinarum, quæ ibi est constituta; Catarigensi ff ecclesiæ solidos quatuor, totidemque Portensi pro commemoratione mei nominis inferentur. Ursi archidiaconi familiaribus usus obsequiis, dono ei domitextilis gg casulam subtilem, & aliam pleniorem; duo saga delicata; tapete, quod habeo in lecto, & tunicam, quam tempore transitus mei reliquero meliorem. Heredes mei, Lupe episcope, & Agricola presbyter, porcos meos inter vos æqualiter dividetis. Friaredus, quem, ne occideretur, quatuordecim solidis comparavi, duos concessos habeat: duodecim det hh ad basilicæ domnorum martyrum Timothei & Apollinaris cameram faciendam.
[8] [Testamenti subscriptio, & additus codicillus.] Hæc ita do, ita lego, ita testor: ceteri omnes exhæredes estote, suntote ii. Huic autem testamento meo dolus malus abest, aberitque; in quo si qua litura vel charaxatura kk fuerit inventa, facta, est, me præsente, dum a me relegitur & emendatur. Actum Remis die & consule suprascripto ll, intercedentibus & mediis signatoribus.
✠ Remigius episcopus testamentum meum
relegi, signavi, subscripsi, & in nomine Patris
& Filii & Spiritus sancti, Domino adjuvante,
complevi.
V. C. Pappolus interfui, & subscripsi mm.
V. C. Rusticolus interfui & signavi.
V. C. Eulodius interfui & signavi.
V. C. Eutropius interfui & signavi.
V. C. Eusebius interfui & signavi.
V. C. Daweus interfui & signavi.
Post conditum testamentum, imo signatum, occurrit sensibus meis, ut basilicæ domnorum martyrum Timothei & Apollinaris missorium argenteum nn sex librarum ibi deputem, ut ex eo sedes futura meorum ossium componatur.
ANNOTATA.
a
In codice nostro atque editione Marloti deest: Gloria Domino. In altero nostro Ms. apographo, & editione Joannis Jacobi Chifletii hoc totum abest initium. Porro tituli loco præmittitur tam in editis, quam in codice nostro sequens monitio, quæ Hincmari esse videri potest. Exemplar Testamenti a beato Remigio conditi, in quo lector attendat, quod solidorum quantitas numero quadraginta denariorum computatur, sicut tunc solidi agebantur, & in Francorum lege Salica continetur, & generaliter in solutione usque ad tempora Karoli perduravit, velut in ejus Capitulis invenitur.
Idem monitum iisdemque vocibus (præterquam quod Karolo cognomen Magni addatur) in codice nostro laudatisque editionibus Chifletii ac Marloti, ut dixi, legitur. Erat autem solidus moneta aurea, denarius argentea; quæ prænotasse juverit, quia in hoc Testamento crebra fit de solidis mentio.
b Hæc in codice vitiose sic leguntur: Valere præcepi fieri, quatinus si juris aliquid videbitur defuisse.
c Mss. nostra aliaque edita habent: Quandoque.
d Fuit hic S. Lupus S. Principii in episcopatu Suessionensi, qui Remensi suffraganeus est, successor. Sunt, qui eumdem S. Principium hujus Lupi fuisse patrem autumant; alii patruum credere malunt. Posterioribus assensi sumus in Opere nostro ad diem 25 Septembris, quo sanctus ille Principius colitur. S. Lupus, S. Remigii ex fratre nepos, cultum habet die 19 Octobris. Consule, si lubet, Commentarium nostrum præviumnum. 35 & sequenti. Eumdem S. Lupum una cum ecclesia Remensi ac mox nominando Agricola presbytero heredem a S. Remigio in testamento suo scriptum fuisse, docet etiam Flodoardus lib. 1, cap. 23.
e Hic inter S. Remigii discipulos a Flodoardo in Historia lib. 1, cap. 23 sic recensetur: Quorum (discipulorum) videtur eximius Agricola, nepos ipsius, presbyter venerandus, & eidem obsequiis, ut ipse testatur (nempe hic) a pueritia placitus, quam domesticos ejus exegit intra parietes: quem etiam cum ecclesia Remensi beatoque Lupo episcopo, fratris sui filio, in omni substantia sua, præter id, quod specialiter unicuique donaverat, darive jusserat, heredem constituit.
f Adi Annotata ad Vitam per Hincmarum cap. 3, lit. d.
g Alibi: communicavi: sed hujusmodi minutias, præsertim in nominibus propriis hominum, quæ hinc inde varie scribuntur, inobservatas præteribo, dum nihil interest easdem animadvertisse.
h Alibi legitur: Villas, agrosque.
i Amphybalus seu amphyballus a Græco ἀμφιβάλλειν circumdare, hic significat sacerdotalem vestem, qua totum corpus circumdatur. Huc spectat, quod in Expositione antiquæ Liturgiæ Gallicanæ legitur apud Martenium tom. 5 Anecdot. col. 99: Casula, quam amphibalum vocant, quod sacerdos induetur, tota unita, per Moysem legiferum instituta primitus demonstratur &c. Subditur, illam sine manicis esse, non scissam, non apertam. Alias amphibali expositiones etiam dat Cangius in Glossario.
k Tam hic, quam infra per Lugdunum semper Lugdunum Clavatum, sive Laudunum, nunc Gallice Laon, designat, cujus episcopatum diœcesim Remensem appellat, quia illius suffraganeus erat, fueratque Remensis episcopatus pars usque ad tempora S. Remigii, qui Lugdunum Clavatum episcopali sede primus illustravit, uti alias diximus. Laudunensem pro Lugdunensem constanter habent codex noster & editiones Chifletii & Marloti.
l Chifletius & Marlotus legunt turriculum; quo modo si legendum sit, erit turriculum, turricula, sive hierotheca in modum turris fabrefacta, ad sanctissimum Eucharistiæ Sacramentum asservandum. Exemplum habes apud S. Gregorium Turonensemlib. 1 de Gloria martyrum cap. 86, ubi legitur: Acceptaque turre, diaconus, in qua mysterium Dominici Corporis habebatur &c. Simile quoque vas fuisse existimo, de quo Flodoardus lib. 2, cap. 6 in Landone Remensi episcopo ait: Turrim quoque auream, quam ad votum suum fabricari fecerat, super altare posuit S. Mariæ Remensis ecclesiæ.
m Id est, calicem operis celati.
n Id est, qui adscripti erant pauperibus, qui ex ecclesiæ eleëmosynis alebantur.
o Vaculiacum nomen villæ aut vici est; quæ sequuntur sunt nomina propria servorum.
p Ita habent omnia exemplaria præter unum, quod Chifletius secutus est, in quo legitur novia. Jovia pariter legitur in omnibus exemplaribus Testamenti prolixioris, teste Colvenerio in Scholiis, ubi ex Nicolao Chesneau addit, forte legendum esse, quæ juxta sunt. Ego, ut verum fatear, nescio, quid hic sibi velit vox jovia.
q Originarius is est, qui ratione originis sui domino suo servitutem aliudve obsequium debet: quapropter ea vox variam explicationem admittit. Profuturum, de quo hic agitur, non fuisse vernam seu mancipium, satis liquet ex eo, quod hic dicatur Innocentium servum S. Remigio dedisse.
r Chifletius & Marlotus legunt lucernam. Lacerna vestis est antiquis Romanis nota ac domi militiæque, maxime pluvioso aëre, usitata.
s Codex noster & Marlotus, Cabutam; quo modo etiam in exemplaribus Testamenti prolixioris legi, asserit Colvenerius in Scholiis ad Flodoardum, additque, cambutam haberi apud Brissonium. Cabuta, cambuta & cambuca ordinarie usurpatur pro pedo pastorali seu episcopali. Mihi præplacet lectio Labbei, cui consonat Chifletius; at simul fateor, ex cabutam facile tabulam, ac vice versa, potuisse formari.
t Alibi: mantile, id est palliolum; sed suspicor pro ipsius legendum esse ipsi. Donationis Remigiæ in hoc testamento factæ meminit Flodoardus lib. 1, cap. 23.
u Ita habent exemplaria omnia etiam prolixioris Testamenti, præterquam apud Brissonium, ubi est Hiclinaculum; quod æque ignotæ significationis est. Cangius in Glossario suspicatur hichinaculum idem esse, quod Hichinarium & Hicinarium, quæ inter vasa sacra in Historia episcoporum Autissiodorensium recenseri, affirmat.
x Pedatura vitium est spatium vitibus consitum, certo pedum numero limitatum. Exempla plura habes apud laudatum eruditum Cangium. Hilariam diaconam inter S. Remigii legatarios etiam recenset Flodoardus lib. 1, cap. 23.
y Hic quoque inter Sancti legatarios nominatur a Flodoardo ibidem, uti & Etius sive Aëtius, qui cum Agathimero infra nominabitur.
z Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum docet, hanc Vindonissam vel Vindenissam villam esse in pago Remensi, Venderesse nunc vulgo dictam; atque alteram etiam Vindenissam villam aut vicum in pago Laudunensi.
aa Ita correxi ex aliis, cum apud Labbeum hic legeretur pronepoti. Flodoardus prædicto loco nec de Prætextata nec de Prætextato nominatim meminit.
bb Suessionensis, vulgo Soissons, civitas Galliæ in provincia Insulæ Franciæ, episcopatum Remensi suffraganeum habet.
cc Catalaunum, Gallice Chaalons sur Marne, altera episcopalis civitas est sub metropoli Remensi, in provincia Campaniæ.
dd Mosomagum, alias Mosomum, indigenis Mouson, Galliæ item urbs est ad fluvium Mosam in Campania & in confinio ducatus Luxemburgici, & diœcesi Remensi, de qua paulo plura dixi in Commentario prævio num. 229.
ee De Vongensi pago in Campania Gallica meminit Flodoardus lib. 2 Historiæ cap. 18, & lib. 3, cap. 10 de municipio Vongo. Plura vide, si lubet apud Valesium in Notitia Galliarum, qui de ejusdem loci situ & hodierno vocabulo hæc ait: Hic est, ut existimo, vicus ad Axonam positus, medio inter urbem Remos ac Epusum vel Epoissium (Gallice Yvoix) spatio; vulgo Von dictus; aut certe potius Vouzi vel Vousi, qui locus ad idem flumen situs est, nec procul a Von distat, eoque vico multo major est & clarior ac frequentior.
ff Videtur hic locus alias Caturigæ dictus, ad eumque spectare, quæ laudatus Valesius pag. 140 habet his verbis: Est & alius ejusdem nominis locus in Campania Remensi, Æthico Caturrigæ seu potius Caturigæ dictus, in tabula Theodosiana Caturicæ… Distat a Durocortoro Remorum XXXIX millibus passuum, a Nasio IX, a Tullo XXV. De Portensi pago, qui sequitur, satis alibi dictum est.
gg Ita habent exemplaria omnia etiam prolixioris Testamenti, cum eo tantum discrimine, quod in nonnullis ea vox composita in geminam domi textilis distracta sit. Cangius in Glossario suspicatus est, legendum esse auritextilis. Flodoardus lib. 1 cap. 23 eadem referens ait: Donat ei casulam quamdam subtilem.
hh Videtur igitur S. Remigius quatuordecim illos solidos Friaredo pro sui redemptione mutuos dedisse, ex quibus nunc duos ipsi donavit, reliquos ecclesiæ SS. Timothei & Apollinaris dari jussit.
ii In codice nostro deest verbum suntote; apud Chifletium rectius legitur sunto.
kk Charaxare scribere est: hic autem charatura usurpatur pro vocum immutatione, obductione &c. Ceterum laudatus Cangius plura adfert exempla instrumentorum, in quibus eadem formula adhibita fuit.
ll Hinc liquet, exemplaria hujus Testamenti,exstant, non omnino integra esse, cum nec tempus nec consul supra memoretur. Eodem defectu laborat Testamentum prolixius, quod ex hoc breviori auctum fuisse, putamus.
mm Hunc ac quinque sequentes viros clarissimos, Flodoardus lib. 1, cap. 23 scribit, S. Remigii testamento subscripsisse, non alios, qui in prolixiori testamento subscripti leguntur. Adi Commentarium prævium § 15.
nn Missorium est lanx, in qua cibi ad mensam deferuntur. De sepultura in ecclesia SS. Timothei & Apollinaris electa, nec tamen facta, consule Commentarium prævium § 16.
* al. portarium
* al. Parovio
* al. Cersunico & Cosurnico
* al. partibus
* al. Coloniam Passiarum
TRANSLATIONES SACRI CORPORIS
Auctore forte Rotfrido synchr.,
Ex Ms. codice Prumiensi.
Remigius episcopus Remensis, Francorum Apostolus, Remis in Campania Gallica (S.)
BHL Number: 7166
A. forte Rotfrido synchrono.
[Corpus ex Normannorum metu Sparnacum transfertur ab Hincmaro,] Anno felicissimæ Incarnationis Domini nostri Jesu Christi, Filii Dei omnipotentis, octingentesimo octuagesimo secundo, Karolomanni regis orthodoxi sceptra Francorum regni tenentis primo, episcopatus vero Hincmari archiepiscopi trigesimo octavo a, accidit, exigentibus scelerum immanitate meritis, atque crudelitate discriminum magnitudinis, ut puta populi Francorum propter timorem Norbalbingorum b, quo sanctissimi ac pretiosissimi corpus Remigii præsulis quinta Sabbathi, octava die mensis octavi, qui apud Latinos November c dicitur, transferretur de proprio stationis loco Sparnacum d. Erat enim nox, indicans peccatorum voraginem multifarie nostrorum: alioquin nisi contigisset, multis peccatis esse involutos, & enormitate peccaminum gravatos, seu mole delictorum saucios, necnon læthalis reatus funere sopitos, poterat ille de exitii nos imminente periculo eripere, qui, Domino adjuvante, multa jam olim signa faciens valuit coruscare.
[2] [eoque ibi mortuo, Orbacum.] Fuitque inibi sanctissima corporis gleba usque ad præfati pontificis obitum e & paulo post aliquantis diebus. Hoc itaque beatissimus Pater huic populo dedit in munere, ut, cum passim post transitum prædicti Hincmari a perfidis quaquaversum depopularentur Christianæ fines regionis, & permaxime hujusce sedis, ipsi tantum ejus interventione immunes efficiuntur a cladis seu calamitatis peste. Indidem vero ejusdem rei gratia transvectum est ad Orbacis monasterium f. Factum est autem, uti ipsius obtentu & Dei omnipotentis largifluæ dationis dono accolæ ipsius loci nullum circumquaque paterentur detrimentum seu incommoditatem elementorum; sed quicquid in diversis seminum speciebus severunt, ultra eorum æstimationem multipliciter attributum est; sicut ipse, referentibus ipsis, auribus hausi, oculisve videndo probavi g: & cum aliis foret in locis intemperies aëris, ut puta, gelu primo, & postea siccitas solis perfida; hic procul & eminus propulsa decernitur. Fuere ergo alma eodem in loco corporis membra non paucis diebus.
[3] Quid plura? Contigit, ut rerum Parens atque Plasmator omnium, misericordiam initio stillans, respiceret populum Remensem, qui erat destitutus, [Folco Hincmaro suffectus, illud Remos relaturus,] sed & mœstitiæ doloris ægritudine tabefactus de præfati Antistitis almi corporali absentia. Interim Folconem h instinctu Numinis quodam afflati eligere totis studuere nisibus. At ille infula sacerdotali circumamictus, oleo sacræ sanctificationis perunctus, serto benignitatis redimitus, cœpit curiose quærere ac summa diligentia vigilanter satagere, & instar beati David omnia dispensanter prudentique consilio tractare. Nam, quemadmodum ille sollerter & excellenti præditus ingenio, omnique flagrans bonitatis ardore archam Domini ad civitatem & locum sanctum studuit referre, ita is per omnia prudenter cuncta cogitans atque disponens, ita ut prius quæsitu opus esse diceret, quod sibi in talibus consilium, quidve foret agendum: & dum quaquaversum diu potuere, causam trutinantes, ad id tandem sententiæ eventum est, ut almificum pignus ad propria comperiret fore ferendum.
[4] Sed has inter cogitationum varietates, & assiduas elimando meditationum dispensationes, [cum aliis episcopis cleroque Orbacum advenit,] ubi comperit actitandum, ilico primo sui præsulatus anno, tertio mense Siban, qui Latine Junius vocatur, XV ejusdem mensis die i, cœtu clericorum sibimet adjuncto, nec non populari agmine coacto, accitis etiam venerabilibus episcopis suæ diœceseos, & sacerdotibus non paucis, locum, quo pretiosissima habebatur margarita, multa cum religione & fideli rationis administratione studuit adire. Cumque post jejunium supradictus pontifex pransum cum suis sero secederet, & bubulci cum onustis plaustris rebus diversis suppellectilis ipsius Sancti iter toto accelerare festinarent fervoris desiderio, essetque facies cœli claritate solis perlucida & aëris serenitate tranquilla, die quoque jam in vesperam vergente, occasuque Phœbeæ lampadis tenebras vocante, mirum dictu, cum extemplo circumquaque cœli serenitas tetra caligine obducitur, coactoque in nubes aëre, sensim pluvia cœpit demitti; post vero paulatim & per incrementa gliscendo ad tantam nimborum excrevit magnitudinem, quo ad usque superficies terræ, quæ ariditate siccitatis tabescendo sorduerat, ut squalore pulveris fœda persisteret, longe lateque inprægnata, & ad omne opus agendum maneret apta.
[5] Sed postquam luci croceæ noctis cessit pallor, Phœbique splendori stellarum itidem fulgor; [ac postridie illud tollens magna cum pompa] jamque aurora diem Resurrectionis Dominicæ k paululum decrescendo, furvæ noctis tenebris roseo repræsentabat splendore, tum ætate ab omni, utroque sexu, omnique dignitatis seu professionis gradu, undecunque poterant, venitur in ecclesiam, quo magnifici Confessoris corpus quiescebat, opperientes horam gloriosissimæ revectionis. Igitur prædictus venerabilis Folco, cui summa cura & ingens desiderii ardor ad hoc patrandum efferbuerat, ubi tempus oportunum imminere perspexit, cum coëpiscopis, presbyteris & diaconibus, omnique gradu ecclesiæ illo, officium celebraturus, fidei calore accessit armatus; explicitoque ministerio sacerdotali magno cum honore & reverentia, sicuti revera itidem officium postulabat; & rite omnibus patratis, cum timore sancto & summa devotione canentes Responsorium, levaverunt dignissimum pignus, & iter cœptum magna cum cautela festinare curarunt.
[6] Nunc ergo, prudens lector, nota verba, signa mysteria. Nota, quod dicitur prima vigilia noctis densæ caliginis in initio hyemis Beatissimi corpus quasi furto sublatum a paucis, quod supra succincte digessimus; hic autem, quod die Dominicæ Resurrectionis hora quasi tertia l, [iter versus Remos aggreditur;] fervente jam sole, & in altum proficiente, quando Spiritus sanctus super Discipulos venit, inchoante primordio æstatis, cum multa manus populi constipatione non casu aut fortuitu, sed sacræ dispensationis consortio, inesse reversionem commemoramus, sedula discussione perpende. De [hac m] profecto reversione non modo angeli & homines gratulati, verum etiam ipsa elementa multimoda administratione læta feruntur. Nam revera, sicut in Filii Dei omnipotentis passione tristia, sic econtra hujusce insignis reversione Viri grata paruere; in tantum, ut ipsi diei nil contrarietatis obsisteret, non ventus flaret contrarius, neque pulvis superiora petens, oculisve nocivus existens; nubes nequaquam pareret densa, seu tenebrositatis caligine obfuscata; sol quoque radios lucis spargens, ut omnia illuminaret, minus urendo concremaret.
[7] [accurrente undequaque populo, Deumque laudante;] Cœpere itaque quaquaversum huc illucque, prout fama fuerat delata, omnis dignitas, ætas omnis, uterque sexus, juvenes & virgines, senes cum junioribus, matres cum parvulis, divites & pauperes, curvus arator, sordidus vinitor, pannosusque bubulcus, opilio vel subulcus, magno cum gaudio & inenarrabili lætitia, summa cum festinatione alii obviam, post tergum alii, nonnulli econtra; unusquisque satagens pro possibilitate valetudinis, cursu felici occurrere: fitque concursus magnusque conventus; fitque concentus ab omni gradu & utroque sexu: [licet n] ecclesiasticæ modulatio vocis dispar hauriretur, affectus tamen gratulationis & glorificatio exultationis par esse comprehenditur. Et qui præibant ergo, & qui sequebantur, clamabant in excelsis, dicentes: Osanna! & Kyrie eleison: & perinde ceu quondam populus Hebræorum Regi regum, sedenti asinum, comitantes canebant, ramosque de arboribus præcidentes obviabant, atque vestimenta sua expandebant in via; sic isti, prout poterant, omnia dispensanter agere viritim decertabant. Quid igitur, fratres charissimi, arbitremini, horum corda ad hoc excitando præparavit? Quis illis dedit sensum & intellectus donum ad hoc patrandum, nisi Deus omnipotens, & Spiritus sanctus, qui replet & inflammat corda fidelium, quos præsidet & regit secus suæ distributionis pietatisque abundantiam?
[8] [cumque Calmiciaci pernoctasset,] Tali ergo dignitatis processu pervenitur ad vicum, cui nomen est Calmiciacus o, ubi multas jam olim, Domino tribuente, virtutes sanctissimus Antistes vivens carne exercuerat; & in ecclesiola parvula, quam ipse, ut quidam aiunt, dudum consecraverat, sacratissimus deponitur thesaurus, adhibitisque diligenter custodiis, quisque it pransum, cibo potuque reficientes corpora secedunt cubitum. In crastinum vero jam postera Phœbeo lustrabat lampada terras, humentemque aurora polo dimoverat umbram, cum ecce hinc inde audiuntur voces gaudentium, laudantium Deum, atque dicentium: Benedictus Deus, qui reddit nobis Pastorem, Protectorem & Defensorem animarum nostrarum, sub cujus alarum protectione angustiis credimus liberari ab omnibus vel ærumnis; quia ipse est, qui quotidie interpellat apud Deum pro peccatis nostris; nec sumus frustrati præsentia ejus. Interea sæpe memoratus pontifex cum omni diligentia, quæ ad se pertinebant, sine mora p Sacramentis mysteriorum æque celebratis, iter carpere & clivum montis, qui juxta erat, scandere cum Christi laudibus delegit, & turmæ multitudinis cum eo fidelis.
[9] Cumque in ipsius montis fastigii supercilio cum pio pervenissent Antistite, [& postero die] quasi in eminentiori stans loco omnem circumspiceret, quæ suæ diœceseos juris erat, latissimam regionem, populumque undecunque procurrentem, cum lachrymis & gemitibus crebrisque suspiriis ejus intercessionem, benedictionem ac multimodam æternæ distributionis suffragationem efflagitantem, quorum vota & obsecrationes ut comperitur, minime spernens, sed potius compatiens, factus in agonia, prolixius orare pro eorum delictis studuit, ne ducerentur diutius reorum catena constricti, essentque apud Deum obnoxii, laqueis diaboli irretiti; compar illi, qui nonnumquam iram Domini contra Israël pro reatu vituli, quem fecerant, mitigavit q. Si enim vivens quondam hoc potuit impetrare, quando regem acerbissimum r de faucibus diaboli, Domino annuente, cum populo suo valuit extrahere, multo magis cum Christo nunc regnans quivit promereri.
[10] Itaque cum Deus omnipotens præscius futurorum, qui desiderat & semper inquirit salutem animarum; [cœptum iter prosequeretur,] qui non vult mortem peccatoris, nec lætatur in perditione morientium, respiceret & propitiari vellet populo suo, ne jam amplius oberraret & proprio pioque privatus * Pastore; & ut vox ipsius veridica probaretur, dicentis: “Non potest civitas abscondi supra montem posita, neque accendunt lucernam, & ponunt eam sub modio, sed super candelabrum, ut luceat omnibus, qui in domo sunt; sic luceat lux vestra coram hominibus, ut videant opera vestra bona, & glorificent Patrem vestrum, qui in cœlis est” amicissimum videlicet sibi patronum nostrum Remigium, triumphatorem egregium s, quanti apud se foret meriti, torpescentibus & ignavia bonorum operum pigrescentibus; &, qui necdum poterant mysteria capere mystica, signis clarescentibus ad incognita surgere propulsaret; quatinus ejus sanctitas virtutum coram omnibus coruscando fulgeret, populique perfruentes suavitate signorum glorificarent Deum, opificem tantorum operum, & qui cum fide eum orarent, confitentes & abnegantes commissa scelerum delicta, scirent indubitanter, crederentve & tenerent firmiter; quoniam, sicut doctorem eum olim habuerunt in terris, ita intercessorem semper haberent in cœlis; &, quia valet apud misericordem Judicem interpellare pro peccatis multorum populorum, quia membrum est ipsius Judicis, & pars magna civitatis supernæ Hierusalem.
[11] Paululum inde cum processissent, mulier quædam, [cæca mulier visum,] nomine Doda, quæ multo jam tempore, amisso lumine, degebat in cæcitate, audito, quod sanctissimi Præsulis corpus indidem transiret, data manu regenti gressus, cœpit, offendens pedibus, cursu, quo poterat, iter accelerare; statimque ut cominus accessit, visum coram omnibus ejus imploratu consequi meruit. Quo facto, omnes in admirationem versi, & quodammodo stupore mentis perculsi, insuper etiam nimio & inedicibili gaudio oppleti. Curritur ad episcopum, qui tunc haud procul equitabat, sed propter populi frequentiam, qui gaudenti exultatione importune confluebat, parva spatii intercapedine secesserat; & cum nonnulli cursu cucurrissent rapidissimo, qui supremus nunciarat, primus pandere opinabatur: cum subito venerabilis Folco pontifex permaxima repletus lætitia, in ingenti devotionis ac religionis munere ymnum Te Deum laudamus ab omni clero digna gratulatione officiosissime jubet decantari.
[12] [quidam amissam gradiendi facultatem, altera usum manuum recuperant.] Illis itaque hoc ordine modulationem promentibus, non minor fit e diverso ab utroque sexu laus magnificentiæ Omnipotentis; & licet sonus diversus, intentio tamen par erat exultantis populi: necdum enim jubilatio hujus admirationis ab ore finierat, ecce quidam homo gressum, a quo multis diebus frustratus fuerat, cum integra incolumitate palam omnibus locupleta dationis largitione percepit. Indidem vero cum paulisper transirent, mulier quædam manuum sanitate potita est. Quod cernens cohors circumstans, innumeras Domino persolvit grates, quod tali modo voluit commendare pretiosissimam sui Præsulis suffragationem t.
Tu quicunque libens librum perlegeris istum,
Rotfridi u clemens, dic, miserere Deus;
Ut merces maneat scriptori vita perennis
Almi pontificis Remigii meritis. Amen.
ANNOTATA.
a Omnes has epochas apprime convenire, ostendi in Commentario prævio num. 309.
b Lege Nordalbingorum, de quorum gente ac sedibus consule, si lubet, Henschenium nostrum ad diem 3 Februarii in S. Anschario archiepiscopo Hamburgensi, eorumdem apostolo. Alias Dani dicuntur, hicque ponuntur pro Normannis, qui eo tempore Gallias graviter afflixerunt, uti in Commentario prævio num. 307 dictum est.
c Adi eumdem Commentarium prævium num. 310, ubi notas illas exposui.
d Gallice Espernay: vide ibidem num. 308. Rationem autem, cur Hincmarus Sparnacum, non in urbem Remensem, sacrum corpus intulerit, Flodoardus lib. 1, cap. 21 eam assignat, quia civitas Remorum tunc temporis non habebat in ambitu sui murum. Nam, ut ibidem lib. 2, cap. 19 in Ebone, Hincmari proximo decessore, ait: Cupiens ergo præfatus pontifex Ebo domum ecclesiæ sanctæ Dei Genitricis Mariæ, diuturna pene lapsabundam vetustate, reparare, … petiit a præmisso imperatore Ludovico (cognomento Pio) ad renovandam & amplificandam eandem basilicam murum civitatis sibi concedi. Quod idem princeps quietissima pace fruens, & imperii præclarissima potestate subnixus, nullas barbarorum metuens incursiones, nequaquam refutavit, sed benignissime ob amorem Dei & ipsius almæ Genitricis honorem concessit &c.
e Hincmarum obiisse Sparnaci anno 882, die 7 Decembris, dixi in Commentario num. 311.
f Gallice Orbais, monasterium est Ordinis Benedictini in diœcesi Suessionensi, cujus situm dedi ibidem num. 312.
g Hinc liquet, auctorem (forte Rotfridum dictum) rei gestæ contemporaneum fuisse.
h A Flodoardo aliisque passim Fulco vocatur, isque anno 883 suffectus Hincmaro, ejusdemque anni mense Martio exeunte, archiepiscopus consecratus fuisse dicitur tom. 9 Galliæ Christianæ auctæ col. 45.
i Hos quoque characteres exposui in Commentario prævio num. 313 & sequenti. Ceterum forte eo tempore minus metuendum Remis erat a Normannis, neque enim jam tunc muri civitatis, quos laudatus Fulco, teste Flodoardo lib. 4, cap. 8, tempore præsulatus sui restituit, perfecti esse potuere.
k Per diem Resurrectionis Dominicæ non Pascha, sed diem Dominicam, sive primam hebdomadæ designari, jam observavi loco mox citato, & ipsa temporis ratio docet.
l Horam tertiam ecclesiasticam intellige, quæ nostro numerandi modo horæ diei nonæ matutinæ fere respondet, ducto diei initio a media nocte.
m Hanc vocem uncis inclusam adjeci, quia sensus integritas exigebat.
n Hanc quoque voculam ad perficiendam phrasim apposui.
o Adi Annotata ad Vitam brevem lit. p.
p Ita correxi, cum in apographo nostro certe mendose legeretur: diu moram.
q Loquitur de Moyse: lege Exodi caput 32.
r Scilicet Clodoveum.
s Ut imperfectam periodum expleas, paucis additis, sic lege: Super candelabrum posuit, ut, quanti apud se foret meriti, ostenderet torpescentibus &c.
t In apographo nostro perperam legitur, suffragationis. Plura autem in eodem non leguntur, præter subjectos versiculos; ut nesciam, utrum auctor hic desierit, an (quod verisimilius apparet) Prumiensis codicis scriptor auctoris Opusculum extrema parte mutilaverit. Ut ut sit, cetera dabimus ex Flodoardo.
u Suspicionem meam de Rotfrido vide in Commentario prævio num. 31.
* forte privaretur
TRANSLATIONES
Auctore Flodoardo,
Ex Historia ecclesiæ Remensis lib. 1, cap. 21 & 22.
Remigius episcopus Remensis, Francorum Apostolus, Remis in Campania Gallica (S.)
BHL Number: 0000
A. Flodoardo.
[Sancti corpus primo Sparnaci, deinde Orbaci securitatis ergo depositum] Accidit a autem postea, peccatorum meritis exigentibus, ut Dominicæ Incarnationis anno DCCCLXXXII sub rege Karolomanno, prædicto domno Hincmaro archiepiscopo satagente, transferretur venerabile pignus corporis hujus sacratissimi patris & domni nostri Remigii (propter infestationem paganorum) ad villam ipsius jam supra taxatam, nomine Sparnacum; quia civitas Remorum tunc temporis non habebat in ambitu sui murum b. Cujus obtentu totius tunc pagi, ad quem delatum munus hoc habetur amantissimum, provisa probatur salus a pervasione barbarorum vel incursu prædonum. Post Hincmari denique pontificis obitum desiderabilis hic sacrorum thesaurus membrorum ad Orbacense perducitur monasterium. Hic quoque beatissimi hujus Patroni nostri suffragiis omnis commoditas aëris circumquaque degentibus attribuitur incolis cum insolita fertilitate telluris c.
[2] [Fulco, Hincmari successor, ad civitatem Remensem] Post decessum vero sæpe dicti præsulis Hincmari cum pontificatus subiisset honorem Fulco, sui primo præsulatus anno referre decrevit alma beatissimi hujus nostri Patris ossa. Quod ubi aggreditur, perveniente jam eo cum coëpiscopis & cleri plurimis ad locum, ubi pignus servabatur pretiosum, cum esset magna cæli serenitas, sed fervens admodum siccitas, subito se tantus effudit imber, ut totius hujus superficiem terræ videretur ubertim irrigasse. In crastinum vero, dum sacra referre promovent munera, cuncta clara, cuncta jocunda, cuncta mundanæ speciei redduntur amœna; prosperoque progressu confluentibus undique populis, ad vicum deveniunt Calmiciacum, in quo nonnulla Pater hic eximius, adhuc carne septus dinoscitur ex hibuisse magnalia.
[3] [solemniter refert.] Hic membra veneranda in ecclesia deponentes, ejus nomine dedicata, noctis quiete fessa levant corpora. Post requiei subsidium jam terras solis illustrante jubare, voces undique Deum benedicentium concrepant, atque laudantium, quod eis Pastorem, Patronum ac protectorem redderet corporaliter proprium, quem semper apud divinam Clementiam intercessorem & assiduum se habere confidant advocatum. Præfatus interea præsul, cœlestium sacramentis mysteriorum rite celebratis, imminentis juga cum laudibus scandit montis, comitantibus undique secus populorum stipatus catervis. Hic ubi pro populi delictis & iræ mitigatione cœlestis ad Dominum fudisset orationem, paululumque processissent, adhuc clarificare Christus, mirificare atque glorificare disponens hunc beatissimum Patrem nostrum in terris, quem magnificare cum angelis elegerat in cœlis, quanti sit apud se meriti, concurrenti propalare decernit multitudini.
[4] [Per viam duo cæci, tres capti membris] Accedit itaque mulier cœca, nomine Doda, manu sibi gressus regentis innixa; quæ mox ut cominus approperat, visum sibi restitui coram omnibus impetrat. Quod præsul audiens, hymnum laudis Dei, cum populo, magno repletus concelebrat gaudio. Necdum finierant odas exultatione cælum replentes, & ecce frustratus quidam multis gressu diebus cum integra procedit incolumitate lætabundus. Transiere cum laudibus inde paulisper; & mulier quædam manuum potita sanitate succedit d. Duplicant ergo, triplicantque comitantia gratiarum actiones agmina. Tremefacti proximi quique mirabilium magnitudine, tantisper a tantæ deliberant secedere sanctitatis sublimitate. Nec vox reciproca laudantium defecerat ab ore, dum quidam puer, Grimoldus nomine, diu lumine privatus, os quoque miserabiliter a rectitudinis loco distortus, invisaque deformitate turpatus, a parentibus obviam delatus, pristinum, quem dudum amiserat, est visum consequutus, & in propriam sanctissimi Patris hujus opitulatione mirabiliter est effigiem restitutus.
[5] [divinitus curantur, & glorificante propterea Deum populo,] Interjecto velut unius horæ spatio, puer alius a contractione corporis, ejusdem Patroni suffragiis feliciter est erectus. Cohors igitur devota, melodiis Davidica nequaquam sufficiens reboare carmina, maximo cordis affectu permota, inter laudum voces, eliciente gaudio, lacrymis ora rigare profusis, & suspiria singultufque formare pro canticis. Concurrentium quoque nimia stipatio plæbium, sacri muneris gerulum deosculari cupientium loculum, importunitate valida vehentium cœpit figere gressum. Mirorum siquidem, quæ gerebantur, percrebrescebat opinio, certatimque tam sani, quam diversis calamitatibus attriti, properare studebant, cupientes intueri magnalia, quæ Dominus omnipotens in Sancti sui clarificatione multiplicare proposuerat. Pro magno namque sibi damno quisque reputabat, immo delictum deputabat, non modo, si non procederet, verum si postremus accederet. Approperantes autem cives obviam, dum grata deferri cernunt munera, terræ se prosternentes, soli deosculantur terga e; suspicientesque, ubi contemplantur loculum, pretiosæ divini diadematis gemmæ baiulum, multas inter eximia gaudia lacrymas fundunt; obsecrantes, ne amplius ejusdem Patris affici censeantur absentia, quin perpetua mereantur gratulari præsentia.
[6] Pater interea beatissimus filiorum devotioni præclaris favens nutibus, [plurimi alii variis languoribus] addit adhuc divinis plebem suam multipliciter exhilarare mirabilibus. Etenim dum clerus cum sacerdotibus psalmis, hymnis & canticis intonant spiritalibus, populus etiam jubilationis immensæ reboat vocibus, ut mirabilem Deum in Sanctis suis jocundioribus adhuc præconarentur animis; pristinam multitudo languentium sospitatem manifeste conspicitur recuperare, levatis pluribus varia peste corporibus; adeoque per singula pœne momenta cælestia pandebantur miracula, ut ad hæc locorum vel temporum vix enumeranda censeri valerent interstitia. Tunc igitur Osanna quædam mulier, cum admiratione gaudentium, celeri meruit prosperitate recipere visum. Et post pusillum claudus quidam felici munere consequitur gressum. Deodata quædam, patefactis aurium januis, adipiscitur auditum. Quidam, nomine Teuto, desiderabili potitur illuminationis dono: item quædam mulier eodem gavisa lætatur beneficio. Similiter Ausoldus quoque lumine, quod nimio flagrabat assequi desiderio, fido ceu credidit animo, Patris hujus piissimo perfruitur suffragio. Quidam Gerbertus paralysis est a dissolutione sanatus: quidam quoque alius ejusdem munetis exultat hic largitate perfunctus.
[7] Cumque certatim quique studio piæ devotionis obviam studerent occurrere, [morbisque ac insirmitatibus correpti] ac non modo benigni cordis intentionem, quin etiam rerum temporalium exhibitionem, prout cuique facultas suppetebat, afferrent; mulier quædam paupercula, de civitate properans in occursum, manu cereum ferebat, qui accensus nunquam fuerat. Mirabile dictu! subito cælitus nutu divino cereus in manu gerentis est illuminatus; ipsumque dum per totam defert illa viam, Dei confitendo miraculum, nequaquam superni luminis amittit ille beneficium, donec mirifici pignera Patris in stationis propriæ perferrentur domum, hicque a Pontifice solemnia celebrarentur Missarum. Tunc femina cereum, lumine flagrantem mirabili, basilicæ tradit custodi, qui ob supernæ gratiæ, quod contigerat, gaudium luminaria, quæcunque per ecclesiam videbantur ardere, mandat extingui, lumineque divinitus hoc dato rursus accendi: hujus vero partem cerei cælo dati miraculi decernit in testimonium reservari.
[8] Rotgardis quædam femina de pago Castricio f gradiendi carens officio, [circa sacrum corpus mirabiliter sanantur:] pristinæ gaudet cum incolumitatis dono; ut quæ plaustro devehente fuerat adducta, propriis postmodum pedibus remeare valeret ad sua. Præterea mulier quædam, secum parvulam sex annorum fere defert filiam, nomine Vulflidem; quæ dum quadam die cum coævis luderet, ab aliqua transeunte forte muliere percussa fuerat in capite. Quo ictu læsa, ita ut ejus retro reflexum inhærere cervici videretur occipitium, nec in aliam caput reclinare partem valeret; cibi vero nullam, nisi liquidam, sumere posset sustentationem: quæ integrum sub tali ferme labore duxerat anni curriculum. Quam mater affectu diligens tenero, deque salutis ipsius sollicita recuperatione, studuit obviam deducere. Dumque cominus ob densitatem multitudinis non valet accedere, procurat aliquantulum vulgus antecedere. Mox in via, per quam iter erat agendum, sese prosternens simul cum sobole, fulta valida fide preces ad Dominum devota dirigit mente. Necdum ab oratione cessarat, & ecce, ipsius cœpit vociferari filia. Quam genitrix ut maternis consoletur blanditiis, surgens intuita, caput ejus ab inflexione videt ad propriam rectitudinis lineam remeasse. Tunc nimia hilaritate repleta, sed & de prolis sanitate consisa, perlustrans vulneris locum, cernit sanguine madidum, nervosque diu contractos, acsi funes, extendi productos. Sic accepta misericordiæ, quam quæsierat, benedictione, domum læta cum gratiarum revertitur actione.
[9] [Coram eodem in ecclesiam illato mulier diro malo,] Hac igitur dignitate clarificationis & rerum gestarum admiratione cohors stipata, votoque gratulationis, arreptum toto fervoris iter annisu cum canticis hymnisque percurrere satagebat. Præcesserat equidem præsul, sed reversus cleri comitantibus choris, pretiosissimum propriis thesaurum sumit humeris; & sic ad ipsius propriam domum Patris cum magna perfert gloria jubilationis. Ast ubi pervenitur in ecclesiam, quæ competere visa sunt, rite dispositis, inchoata jam Victimæ spiritalis immolatione, mulier quædam de pago Trecassino g membrorum omnium agitatione mulctata, veniens coram altari ruit in pavimento; ibique miserabiliter diu vexata, hujus piissimi Consolatoris miseratione surgit incolumis effecta. Quæ super eventu tantæ consulta calamitatis, necem se propriæ confitetur perpetrasse matris. Missarum denique solemnibus ex more peractis, sua quique repetunt, reversuri mane in crastinum, ad hoc tutelæ suæ præsidium in civitatem perferendum.
[10] [alteraque, dum ad illud ægre pergit, paralysi liberantur.] Mane jam facto, dum ad condictum studiose contenditur, Erluidis quædam mulier, haud procul ab urbe degens, ad tantæ processionis spectaculum disponebat exire, quatinus optatæ sospitatis uti mereretur munere. Quæ quia jam quinquennium languore pressa, partem corporis dextram præmortuam peneque gestabat inutilem, nifu, quo poterat accedere, & ad visendum sacri hujus muneris loculum, sese molitur promovere. Cumque tali conamine jam fere medium peragrasset itineris hujus spatium, non valens ultra procedere, gravi corruit confecta labore. Meditatur domum redire; sed nequit hoc ullatenus adimplere. Quæ postquam hac aliquamdiu jacuit hæsitatione, demum resumpto moliminis ausu, tentat, an valeat adhuc aliquantulum propinquare. Moxque divina miserante clementia, vigor ægris additur nisibus, viribusque cum salubritate receptis, libera festinans celeritate, nimiaque tripudians hilaritate, quo decreverat ægrota se trahere, agili cœpit incessu gaudens approperare. Infirmitatis etiam suæ solamen manu ferens baculum, iter peragit destinatum; non ut ejus amplius egeret auxilio, sed ut id in hujus datæ sibi sanitatis ostenderet testimonio. Perveniensque, quo desideraverat, lætabunda devotas Interventori suo rependit gratias; hicque perlatum dimittens bacillum, priscæ calamitatis suæ solatium, alacris jam, nec opis hujus indiga, repetit iter emensum, referens læta quæsitum divinæ consolationis suffragium.
[11] Adveniens pontifex cleri magnatumque stipatus agmine, [Dum intra urbem in ecclesiam cathedralem transfertur, sanantur plurimi:] Victima salutis oblata, vestibus albis indutus, cum choris psallentium gratissimum deducit ad mænia civitatis thesaurum. Illis autem feliciter eo progredientibus & gratanter ad destinatum locum tendentibus, omnipotens Deus in hujus Carissimi sui glorificatione fontem suæ benignitatis ac largitatis abunde est dignatus effundere; ut vix lingua quælibet effari valeat, quæ hoc tunc itinere per ipsa pene momentanea gesta probantur horarum interstitia. Nam tantam Dominus hic operatus est hac die miraculorum magnitudinem, ut viri quatuor, feminæ vero novem, visum; viri quoque duo gressum recipere mererentur. Cum hujus igitur præclaræ gratulationis admiratione in civitatem ad ecclesiam Dei Genitricis prosperrima pervenitur exultatione: sicque lucerna hæc lucens & ardens æternaliter in altaris sistitur crepidine. Dum præsul igitur ad sacrandum vivifici munus accedit mysterii, quis tam ferreum pectus, tam lapideum cor gessit, qui non gemitus ederet, pectus tunderet, lacrymas funderet, dum tam stupenda divinorum dona charismatum conspiceret? Quis etenim queat enumerare mirorum copiam, cælitus hic ea die profusam? Nemo revera, qui prævaleat expedire sermone, quot ægrotantes sanati, quot titubantes erecti, quot ipsa die diversis hic sunt cladibus absoluti.
[12] Post expleta mysticorum discedentes sacra, maturabant quique repetere sua: [tempestas subito exorta sedatur:] sed inter abscedendum minax oriri territatio, nubes teterrimæ terribilesque consurgere, truculenta polum caligine claudere, micare fulgura, concrepare tonitrua, grandoque solum verberare cœpit non minima. Quo terrore perculsi rediere plurimi, clementiam deprecantes Altissimi, quatinus hujus intercessione Patris beatissimi mererentur ab his imminentibus periculis erui. Mirum in modum perturbatio, quæ terrorem incusserat, immutari, nubium rarescere tenebrositas, cessare fulgura, mitigari tonitrua, cunctaque sedari cœpit ac dissipari tempestas, & ex truci conversa in exoptabilem pluviam grandine, telluris ubertim superficies, quæ nimio solis exusta fervebat ardore, perfusa fecunda * salubriter refovetur humore. Sicque manifeste dignosci datur indignationis ad horam concitata permotio, salutis immutata subsidio. Denique benignissimi Patris hujus solatio totius diræ pestis nostris videtur finibus eliminata corruptio: salubris aër, pluvia data congruens; timor etiam, qui regnum pervaserat, hostilis in spem paulatim securitatis tranquillitate vertitur pacis.
[13] Hac eadem præfata scilicet illationis sacri corporis in urbem die, [eodem die quidam mutus, surdus, pedibus ac manibus debilis] tingui fervida jam solis Oceano rota petente, quidam Nivolus nomine, de villa, quæ vocatur Dominica, Remorum montis in latere sita, surdus & mutus, manibus quoque per annos novem debilis ac pedibus, qualicumque valuit per totam diem conamine, ab ipsius surgentis auroræ lumine per quinque ferme passuum repens millia, vix ad ipsius ædis sepulchri limina, quasi decima tandem pervenit hora. Qui dum veniens, sacrum corpus ibidem non adesse, comperisset, templique fores, seris diligenter obfirmatis, clausas perspiceret, cadens in faciem super terram, quadam præsumptionis importunitate, sanctitatis aures clandestino cœpit clamore pulsare; tam magno se conquerens labore fatigatum; nec sibi fore permissum videre saltem loculum sacri pignoris baiulum, qui tamen ejus sibi posse subvenire celsum nequaquam diffideret præsidium.
[14] [apud suburbanam Sancti ecclesiam, corpore inde jam ablato, fit incolumis] Talia denique dum secum volutat mente, salutis vigor ipsius per membra quæque sensim cœpit irrepere, priscasque simul stupet omnium se vires sensuum recuperare. Cumque rumor hujuscemodi operationis, quibusdam nunciantibus, aures percelleret plurimorum, certatim quique procurrunt, admiranda Dei magnalia lætantes aspiciunt; ovanter hominem ad locum venerandi sepulchri perducunt, campanas pulsant, lætabundis Deo laudes vocibus intonant. Hujus miraculi permoti fama quam plurimi, domum petunt ecclesiæ, videre cupientes magnalia Dei. Videntes, ut audierant, divinarum signa virtutum, manibus gratanter in cælum porrectis, benedicunt Dominum. Quod divinæ benignitatis miraculum valde tunc profuisse dinoscitur ad eorum solatium, qui se corporaliter deseri tanto querebantur h Patrono: quibus tamen spiritaliter se non deesse tali patratæ pietatis declaravit indicio.
[15] [In ecclesia quoque, in qua corpus jacebat, varii sanati sunt,] In ecclesia quoque beatæ Dei Genitricis, ubi venerabile Patris hujus servabatur pignus, nonnulli diversis ægroti sunt interim curati languoribus. Nam quidam nomine Natalis de Burdenaco, mulier etiam quædam dicta Teutberga, item mulier altera, nomine Gonthildis, hujus patrocinio Patris visum recipere meruerunt. Alia quædam quoque mulier unius oculi visum in eadem domo recuperavit amissum. Quædam præterea puella, cognomine Flotgildis, ex villa, quæ vocatur Caucella secus Libram rivulum sita, quatuor circiter ætatis annos gerens, lubricando prolapsa, utrumque sibi genu debilitaverat, ita clauda facta, ut omnino nec gressum figere, nec pedibus valeret insistere. Quam parentes ejus, quamvis pauperes, de sospitate tamen ipsius solliciti, per diversas deferre Sanctorum curaverunt ecclesias. Ast ubi jam per duodenum fere annorum spatium tali vexaretur languoris acerbitate, nec remedium posset doloris invenire; comperiens de relatione sacri corporis, operumque miraculis, quo valuit nisu, repere cœpit, nec se carpento permittit imponi, sed tractu (prout valet) illud agere gestit iter.
[16] [inter quos puella, ex utroque genu clauda.] Ad templum vero perveniens, quo pretiosum salutis audierat munus inesse, fusis Domini clementiam votis pro sui flagitat liberatione; sed & propriis fertur pavimentum lacrymis humectasse. Quæ postquam per tres ita dies egisset, dum denuo precibus incumberet, divina sibi gratia superveniente, vim medicinæ vix valens ferre, magnis cœpit vocibus strepere & ejulatus acerbos edere. Sicque nodis nervorum resolutis, omnique poplitum contractione relaxata, unius horæ ferme spatio, viribus exhausta, jacuit quasi mortua. Sed qui contulit absolutionis opem, roboris addidit quoque vigorem: moxque ceu de gravi evigilans somno, ubi supernum sibi sentit obvenisse beneficium, pigneris almi petit loculum, cujus gratia sibi contigisse non hæsitabat remedium. Dehinc gratias hic agens, ibidemque degere gratifica decernens & precibus crebris insistens, debitas Medicatori suo celebrat excubias, ac salutaris quotidie libaminis offert oblationes.
[17] Fuit autem Remis in præfata Dei Genitricis ecclesia corpus illud sacratissimum beatissimi patroni nostri Remigii, [Ab Heriveo refertur ad ecclesiam suam, quo tempore sanatur contractus,] dum præmemoratus antistes domnus Fulco præsulatus fungitur officio; scilicet usque ad episcopatum venerabilis Herivei i archiepiscopi, qui, cessante Nordmannorum persecutione, per solam Dei clementiam pace recuperata k, munus idem supernum propria sepulturæ ipsius referre decrevit intra mœnia l. Quod dum, convocatis quibusdam regni proceribus m agere maturaret, accumulare Dominus ejus non distulit clarificationem, suorum repetentis ossium sedem. Contigit enim, dum magna populi confluentis stiparetur caterva, postquam sunt urbem egressi, quidam claudus & ariditate nervorum poplitumque contractus, Abraham nomine, qui scabellulis hærens per terram se tantummodo trahebat, ut poterat; ubi secus urbem veniens iter ad Sancti basilicam inchoasset intendere, divina tactus potentia, compagum duritia resoluta, cœpit ad salutis extendi remedia.
[18] Quem, sospitate recepta, pluribus vidimus annis incolumem, [quem auctor multis annis post vidit incolumem.] erectum gradientem, collataque sibi prosperitate gaudentem. In eo vero loco, ubi hoc salutis accidit donum, posita deinceps extat columna, cruce præfixa, glorificationis hujus continens monimenta n. Sed & tam prius creberrime, quam postea, clarissimis sæpe multiplicibusque miraculis ejus sepulchri decoratur ecclesia, quæ nequaquam litteris habentur comprehensa; sunt namque multimoda.
ANNOTATA.
a Quia in præmisso Opusculo translatio per Fulconem facta non perducitur usque ad finem in apographo nostro, Flodoardus vero, cui istud præluxit, tam hanc, quam posteriorem, ab Heriveo, Fulconis successore, institutam, integras dedit, necesse erit aliqua ex jam dictis repetere.
b Qua de causa muris tunc destituta esset Remorum civitas, dixi supra in Annotatis ad lit. d.
c Pro hisce omnibus consule Annotata ad præmissumOpusculum Rotfridi vel anonymi ubi etiam alia, quæ inobservata hic præteribo, illustrata reperies.
d Hactenus relata habemus in eodem Opusculo, ex cujus forte integriori exemplari etiam sequentia hausit Flodoardus.
e Per terga soli designatur terra.
f Castricium etiam memoratur in quodam instrumento inter edita a Pithœo e bibliotheca sua tom. 2, pag. 378; & comes Castricensis in Chronico Flodoardi. Plura de eodem pago non reperi, nisi quod Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum ad vocem Castrensis pagus observet, hunc ab aliquibus credi etiam Castricium & Castricensem dictum esse, situmque prope Mosomagensem; sed nunc tam Castrensis, quam Castricensis pagi nomen exolevisse, illumque confusum cum Reitestensi, sive Retelensi, vulgo le Reteloi, qui Campaniæ Septemtrionalis pars est.
g Trecassinus, alias etiam Tricassinus pagus in Campania est, cujus caput est urbs Trecæ, Gallice Troyes.
h Nimirum cœnobitæ San-Remigiani, in quorumecclesia, tunc extra urbem Remensem sita, ejusdem sancti Francorum Apostoli venerabile corpus semper quieverat, antequam ab Hincmaro Sparnacum deferretur, & ad quam, cessante tandem Normannorum metu, ab Heriveo archipræsule postea reductum fuisse, mox videbimus.
i Fulconi, viro optime de ecclesia sua regnoque merito, fœde trucidato, suffectus est Heriveus, alias Herveus dictus, teste eodem Flodoardo lib. 4, cap. 10 & 11. Cædem illam Galliæ Christianæ continuatores tom. 9, col. 47 ad annum 900, diem 17 Junii; consecrationem autem Herivei ad diem 6 Julii ejusdem anni reposuerunt.
k Hæc intellige non de inita cum Normannis pace, sed de tranquillitate, qua Campania, cessantibus tunc ibidem eorumdem irruptionibus metuque, fruebatur.
l Id est, ad vetus sepulcrum suum in dicata nomini suo ecclesia, quæ tamen extra urbis mœnia sita erat.
m Idem auctor eadem narrans lib. 4, cap. 12 in laudato Heriveo, scribit, etiam Carolum Franciæ regem, nempe cognomento Simplicem, & Richardum principem seu ducem Burgundiæ, ibidemtunc adfuisse, aliaque nonnulla adjicit, quæ videri possunt in Commentario prævio data num. 316 & sequentibus.
n Hanc inscriptionem suo tempore, ac forte etiam nunc, exstantem recitavit Marlotus tom. 1 Historiæ Remensis lib. 4, cap. 6, ex eoque ego recensui in Commentario prævio num. 318, ubi ex eadem simul ac ex Flodoardo probavi, eamdem translationem die 29 Decembris anno quidem Incarnationis Domini, qui a die 25 Martii orditur, 901, sed secundum nostrum annos nunc a Kalendis Januarii numerandi modum, anno 900 contigisse.
* an fecundo?
DEDICATIO ECCLESIÆ ET TRANSLATIO CORPORIS S. REMIGII
Facta a S. Leone IX Papa, Auctore Anselmo monacho Remensi synchrono, ex Mabillonii Actis Sanctorum Sæc. VI parte I.
Remigius episcopus Remensis, Francorum Apostolus, Remis in Campania Gallica (S.)
BHL Number: 4825
A. Anselmo.
PROLOGUS
[Auctor ab abbate suo jussus scribere, hoc Opusculum] Dilectis in Christo fratribus sub B. Remigii tutela Deo militantibus subsequentis auctor a Opusculi magnam incircumscriptæ dulcedinis multitudinem, quam timentibus se repromisit Deus. Cum vita nostra super terram tentatio sit, quia vetustatis deprimitur pondere, ad novitatis gaudium suspendi debemus in caritatis celsitudine, quam Deus commendavit in nobis in Unigeniti Filii sui humilitate. Quapropter ex imperio Domini abbatis Herimari b seriem dedicationis hujus sanctissimi Patris ecclesiæ silentio non patiar obliterari: sed quoniam a beatæ recordationis Papa nono Leone, Deo auctore facta est, eo magis dignam litteris tradam pro modulo ingenioli mei. Unde in primis paucis prælibabo. quorum industria constructa fuerit anterior ecclesia, & ex cujus causa jam præ vetustate ruinam minitantis hæc, quæ nunc, Deo propitiante, subsistit, sumpsitque exordia.
[2] Additur etiam, ut, quia ex hujus dedicationis occasione a ministris diaboli multa excitata sunt scandala, [fratribus suis modeste commendat.] & postea ex synodo, ab eodem Papa ibidem celebrata, multa provenerunt utilia. Deinde in fine hujus Opusculi subjungam, quæ per pretiosum Francorum patronum Remigium aut visu aut auditu didici post ipsam dedicationem facta miracula. Vos autem, fratres, quos sinceræ devotionis fervor unanimiter in domo habitare facit divina c, … hoc quantulumcumque obsequium fraterna excipite benevolentia; nec in eis tantum venusti cultique sermonis gratiam considerabitis: unde non vos pigeat hoc aliquando legere; quia, licet aurea & argentea vasa in domo Dei vestri habeatis plurima, ex quibus hauritis grandiloquia & dulcissima sancti Spiritus pocula; tamen interdum hæc, quamvis de fictili vase, vos recreare poterit aqua.
ANNOTATA.
a Auctor hic est Anselmus, Remigiani monasterii Remis monachus, rerum gestarum oculatus testis, qui Itinerarium S. Leonis IX summi pontificis, a Mabillonio aliisque typis vulgatum, conscripsit; ex quo Itinerario hæc excerpsimus. Adi Commentarium prævium num. 322.
b Herimarus, de quo hic, infra sæpe recurret; is ipse enim est, qui cœptam S. Remigii novam basilicam perfecit, & a S. Leone IX Romano Pontifice consecrari obtinuit.
c Hæc lacuna etiam est in editione Mabilloniana; phrasis tamen perfecta est.
CAPUT I.
Nova S. Remigii basilica ab abbatibus Airardo & Theodorico
cœpta, perficitur ab Herimaro: S. Bruno episcopus Tullensis, designatus
summus Pontifex, spondet, sese illam dedicaturum, cujus rei gratia
deinde Roma in Galliam revertitur.
[Ecclesiam ab Hincmaro archiepiscopo olim ædificatam] Basilica igitur gloriosi confessoris Christi Remigii corpore insignita, quæ usque adhæc moderna perduravit tempora, Remensium quondam archiepiscoporum studio inchoata, & a venerabilis memoriæ Hincmaro, eorum successore, consummata, anno Incarnati Verbi octingentesimo quinquagesimo secundo ab ipso est dedicata a. Quæ quidem non adeo operosi ædificii solidata est munitione, quoniam barbaræ nationes per id temporis hanc infestantes provinciam, frequenti incursione præfatos præsules ab hujusmodi præpediebant intentione; unde intra centum quinquaginta & duos annos tanta est attrita vetustate, ut jam ad casum propinquans, reparationem sui videretur exigere. Anno vero Dominicæ Incarnationis millesimo quinto, post reparationem autem monasticæ religionis, per Hugonem pseudo-episcopum inibi factam, sexagesimo secundo b, ab Arnulfo archipræsule eidem loco ordinatus est Airardus abbas, post Hincmarum, præcipuæ bonitatis virum & in cœnobiali * strenuum, ordine sextus c.
[2] [Airardus abbas restaurans moritur: interea S. Remigius] Qui Airardus cum sagaci intenderet animo, plures Dominici gregis pastores sua ætate per Gallias enituisse, qui ecclesias suas ex vetustate in potiorem statum studuerant reformare, deliberavit & ipse operam adhibere in ejus, quæ sibi commissa erat, renovatione. Quapropter viris, qui architecturæ periti ferebantur, ascitis, futuri templi fabricam ex quadris lapidibus erigere cœpit a fundamentis, multo quidem operosiorem illis, quam * prænotatum est in Gallico regno renovatas, & ambitiosiorem; ideoque sibi & illius ævi hominibus inconsummabilem. Nam ubi per viginti & octo fere annos d pastorale officium administravit, senio confectus, cœptoque operi finem non imponens, vita decessit. Hujus ergo tempore ad B. Remigii tumulum divina virtus se plurimis declaravit miraculis, quorum duo quædam, quæ ego puer conspexi, huic narrationi ingerere operæ pretium duxi. Debet enim dilectio vestra veniam dare, si præter ea, quæ promisit Prologus, aliqua interseram, quæ tamen si sciatis, non sit inutile.
[3] [claret miraculis, inter quæ duos contractos] In villa S. Dionysii martyris, quæ dicitur Curtis-superior e, erat quidam mendicus occulto Dei judicio tantæ calamitatis infortunio pressus, ut pedes illi ambulandi subsidium denegarent, & calcanei ejus retro inflexi natibus quasi naturaliter inhærerent. Unde, sicut aliis contractis mos est, non valens sese per terram scabellis ad mendicandum trahere, vehiculo quodam per sancta loca, tam petendæ stipis quam recuperandæ salutis gratia, a suo circumducebatur fratre. Qua de re factum est, ut etiam ad sæpe memorandi protectoris nostri Remigii basilicam deduceretur, & in hora, qua sacra Missarum sollemnia celebrabantur, ante sanctum altare ab eodem germano suo deportaretur. Cumque jam a ministris illud incorruptum perciperetur Epulum, ab illo miserationum indeficienti fonte salutis manavit donum. Calcanei a posterioribus, quibus impacti erant, in momento cœperunt avelli, eisque ad congruum divino nutu redeuntibus ordinem, ad indicium miraculi inde effluxerunt sanguinum rivi: quæ Dei magnalia fratres, qui aderant, considerantes, signis pulsatis, operatrici Majestati devotas concinunt laudes.
[4] [in eadem ecclesia suo tempore subito sanatos auctor memorat.] Accrescit devotioni devotio, & Omnipotentis virtus dilecti sui Remigii, merita reciproco declarat miraculo. Postquam enim super pedes paullatim firmatos idem constitit pauper, ecce scabellulis trahens sese contractus adveniebat alter, qui, comperta Dominici operis novitate super invalido, ingressus est properanter, ut & ipse mereretur perfrui recuperatæ sanitatis emolumento. Nec diutius cassa spes properantis exstitit; sed antequam ad Sancti perveniat sepulcrum, optata salus adfuit; nervi sub genibus, qui jam dudum retracti diriguerant, extenduntur, officio pedum diu insueto, qui acclinis advenerat, se superna gratia erigente, nititur, & ante sacros illius artus, per cujus interventum sibi salus proveniebat, gratias acturus ingreditur. Hæc videns fratrum conventus, divinas ingeminat laudes, &, qui in vicino positi ea audiunt, ad tam jocundum spectaculum confluunt alacres. Duos inopes paullo ante corruptionis humanæ miseria, licet dispari, compeditos, illic expeditos aspiciunt; indeque Deum in Sanctis suis mirabilem collaudantes, ad sua læti redeunt. Eorum autem unus, qui majori exemtus erat infortunio, Intercessoris sui amore agglutinatus præcipuo, usque ad mortem in monasterii obsequiis perseveravit; alter vero pistoribus solatium aliquanto tempore exhibens, tandem discessit.
[5] His igitur omissis, ut ad propositæ narrationis seriem redeamus, [Theodoricus abbas Airardi successor restaurationem ecclesiæ] abbati Airardo, ut præfatum est, vita exemto successit Theodoricus, a Widone f Remensi archiepiscopo ibidem ordinatus. Qui cum plurima ecclesiasticæ utilitati profutura decerneret disponere, deliberavit reparationi ecclesiæ suæ, quam suus prædecessor inceperat, manum perfectionis imponere. Verum, quia grave nimis & inexplebile sibi illud erat incœptum, deliberatio quoque sua, si id intenderet implere, videbatur non habitura effectum. Quocirca eorum, qui inter sibi commissos prudentiores habebantur, & seniorum Remensis provinciæ consilio usus, difficulter aggressus est inchoatum diruere opus: quo pæne diruto, & fundamentis quibusdam relictis, quæ architectis visa sunt necessaria fore futuris ædificiis, divinam domum cœpit faciliori quidem structura, sed non indecentiore, construere, ut aspectum adhibentibus facile est cernere. Qua incœpta feliciter anno quinto suæ ordinationis, accensi sunt plures Catholici viri fervore divinæ religionis, ut pro facinorum suorum abolitione parentumque suorum, quorum corpora ibi humata erant, requie, pro posse ad id opus condigna subsidia studerent suppeditare.
[6] Nonnulli etiam de ecclesiastica familia suum auxilium promta impenderunt benevolentia, [aliter promovet; cui interim mortuo] suisque plaustris & bobus tantis incœptis competentia advexerunt onera; sicque fundamentis, in quibus locis non erant, locatis, & columnis ex diruto priori ædificio competenter dispositis, arcus super eas diligenter voluti consurgere, & basilicæ fabrica inter manus artificum cœpit clarescere. Tunc jam vestibulorum parietibus undique erectis,& interioris templi fastigiis altius elevatis, vetusta ecclesia ab Hincmaro archiepiscopo, ut dictum est, antiquitus dedicata, est eversa funditus, & vilis interim tecti coopertoriolum fabricatum super chorum fratrum, ubi absque inquietudine ventorum & pluviarum divinis possent vacare laudibus. Supra sepulcrum vero B. Remigii crypta constructa est, licet parva, ideoque toto * corpori suo incongrua, pulcre tamen columnis & arcubus fulta. Præfatus namque abbas assiduus hortator assistens, conabatur summopere, quatinus idem opus ad summam perfectionis consurgeret suæ vitæ tempore, maximoque æstuabat desiderio, ut Papa Romano, si quo modo valeret, in Gallias evocato, illud consecrari faceret Apostolica benedictione. Quod licet ex affectu piæ voluntatis processerit, divina tamen dispositio hoc differens, ejus successori peragendum reservavit. Nam morte immatura præventus diem clausit extremum, mœroris maximi se diligentibus relinquens infortunium, expletis in regimine monasterii annis undecim & mensibus octo g; qui cum deducta a proavis polleret generositate, morum etiam vigebat eximia nobilitate, sibi reverentiam exhibentibus se præcipua humilians lenitate, subditos suos, & maxime sanctæ religionis amatores, devota excolens devotione, quibusque magnis & minimis affabilis; ideoque quam plurimis Francorum proceribus amabilis, honorem ecclesiæ sibi creditæ pro posse exaltavit & exaltare voluit.
[7] [suffectus Herimarus, eamdem perficit, & a S. Brunone] Sed quoniam occasio mortis interveniens effectum piæ voluntatis abstulit, ejusdem loci præpositum, Herimarum h nomine, adhuc vivens * sibi successorem delegit: ipsum quippe, quod habuerat in desiderio, credidit, adimpleturum strenue, qui sibi adjutor & cooperator exstiterat ante omnes in præfati operis exsecutione, maximaque suppeditarat subsidia ex reditu villarum, suæ commissarum providentiæ. Hic ergo loco defuncti patris subrogatus fratrum pœne omnium unanimi sententia, ordinatu memorati Widonis Remorum archipræsulis, non diu passus est, interruptum pendere memorabile cœptum sui antecessoris; sed primo quidem dexteram basilicæ crucem, maxima ex parte jam inchoatam, & sinistram, nihil adhuc præter fundamenta habentem, cum cocleis i, quibus ad superiora esset ascensus, fecit ædificari. Cryptam autem, quæ super B. Remigii sepulcrum constructa fuerat, quia, ut superius relatum est, quæ parvitate sui alterius operis incongrua videbatur, dirui, & aliam eminentiorem fecit restitui. Deinde trabibus de saltu juxta Orbacis monasterium k sito advectis, fastigia ejusdem consequuntur templi, sicque decentissima domus tota apparuit in partibus suis.
[8] [episcopo Tullensi, ad summum Pontificatum per imperatorem designato,] Quapropter idem abbas Herimarus cum quibusque sapientibus Remensis provinciæ prudenti cœpit tractare consilio, quatinus eamdem Apostolica faciens * consecrari benedictione, ut scilicet prædecessoris sui devoto satisfaceret desiderio; cui ut facultas non deesset optata peragendi, oportunitatem temporis obtulit dignatio divinæ dispositionis. Defuncto siquidem Papa Damaso, qui in civitate Brixenorum, quæ est in provincia Hystriæ, fuerat episcopus, & in Apostolica sede inthronizatus, triginta solummodo ibi vixerat diebus l; Romani, legatione de ejus obitu ad imperatorem Henricum m directa, petierunt, ut Ecclesiæ Pastore viduatæ ab eo subrogaretur alius. Qui super hoc negotio episcoporum & optimatum imperii sui quærens consilium invenit, inter ceteros domnum Brunonem n, Tullensem præsulem, ad idem officium subeundum esse idoneum; utpote qui ætatis maturitate, morumque & scientiæ claritudine videbatur conspicuus, sibique sanguinis affinitate proximus. Unde Apostolicæ dignitatis ei adjudicata sunt insignia, jussusque ab augusto, ut ad hæc secundum ecclesiasticas sanctiones suscipienda Romana inviseret mœnia; sed quia sollemnia imminebant Nativitatis Dominicæ, hæc cum clero, cujus fuerat pastor, disposuit celebrare, eisque celebratis, quo erat præceptum, abire.
[9] Hujus itaque Pontificis notitiam in colloquio, a præfato imperatore & Francorum rege o de pacis & amicitiæ confirmandæ gratia non ante multum tempus habito, [petit, ut, si in Galliam redeat, ecclesiam consecret; quod hic pollicitus,] memoratus abbas Herimarus fuerat consecutus, a quo etiam promissum acceperat, quod in proximo Quadragesimali jejunio B. Remigii sepulcrum absque equi solatio foret expetiturus; quia cum eorumdem regum aliquando familiaria ab invicem perferens mandata, per contiguam regionem transierit, ipsius Sancti locum orationis gratia invisere neglexerit. Quod idem abbas sagaciter recolens animo, sua dirigens scripta, illi suggerit, ut, quoniam pro delegato sibi Apostolici primatus officio Romam ire disponit, si quando ad cognatos fines certo Ecclesiæ revocetur emolumento, non fiat irrita Francorum Apostolo ab eo facta promissio. Mittit vero in munere vas ad bibendum idoneum, intus & exterius auro decentissime decoratum, insinuans ei de ipsius Sancti ecclesia dedicanda suum cum petitione desiderium. Ad hæc idem episcopus benigne refert, quia, etsi alia nulla se revocet Ecclesiæ utilitas, vel pro solo amore S. Remigii reversurum ad Gallias, & ejus basilicam dedicaturum, si divina annuerit benignitas.
[10] Celebratis ergo in sede civitatis Leuchorum p duobus Dominicæ Nativitatis diebus, [Romam adit & ordinatur Pontifex: inde Gallias repetit,] in tertio, clero suo valefaciens, iter capere Romam ducens aggreditur. Quo perveniens cum favore totius populi honorabiliter accipitur, Apostolicæque dignitatis infulis insignitur in Hypapanti Domini, in Cathedra B. Petri inthronizatur, & Leo Papa Romano more nuncupatur q… Aliquanto autem temporis interlabente curriculo; Gallicum revisere solum, tam B. Remigio facta promissio, quam orthodoxæ fidei, in illis partibus adeo tepefactæ, persuadet intentio. Unde a Romanis expetita licentia, per quasdam Latii urbes iter agens, in eis multa disponit ecclesiasticæ honestati congrua, tandemque adit imperatorem Henricum in regione commorantem Saxonica r. Interea memoratus abbas, desiderii sui compotem se futurum, ex ipsius Papæ certus pollicitatione, regi Francorum s, Laudunum venienti, occurrit in Pentecostes sollemnitate, ejusque consilium & favorem expetit de præfato templo Apostolica consecrando benedictione, monens & postulans, ut his agendis suam præsentiam exhibeat, & episcopos regnique sui principes secum interesse faciat. Cui idem rex ad præsens * mente benigna annuit, seque, nisi alicujus impedimenti intercesserit casus, tantæ festivitati affuturum, asserit.
[11] Ex quo promisso abbas lætificatus revertitur, indeque Papæ Coloniam-Agrippinam cum imperatore advenienti in Apostolorum Petri & Pauli natalitio fit obvius, [ecclesiam S. Remigii Remis dedicaturus & habiturus synodum,] a quo adventus sui ad Remense solum, gerendarumque ibi rerum tempus & ordinem investigat diligentius. Ille vero sibi notificans pandit, quomodo prius deliberasset, ut octava die ab ipsius Sancti festivitate, quæ in Kalendis Octobris habetur celeberrima, illo veniret, & ipsius monasterium dedicans, postea ibidem ex episcopis Galliæ congregatam synodum celebraret. Qua sententia mutata, ad eumdem locum in sollemnitate S. Michaëlis archangeli t se venturum, & in ecclesia B. Mariæ Remis Missarum sacra in eadem die memorat celebraturum; festum vero gloriosi patris Remigii, pretiosi corporis ejus elevationi, & subsequentem basilicæ consecrationi, ceteros deinde tres synodi deputat celebrationi.
[12] Quibus auditis, ad suum cœnobium rediit abbas, suaque scripta per Franciam eique contiguas direxit provincias, invitans sanctæ Ecclesiæ fideles, [ad quam episcopos & abbates convocat.] ut ad tanti gaudii participationem concurrant mente promtissima, tam pro amore & veneratione ejusdem Patroni, quam ut benedictione muniri mererentur Apostolica. Ceterum Papa Colonia digressus, Tullum in Exaltatione Dominicæ Crucis u venit, indeque circumjacentium regionum episcopis & abbatibus litteris suæ auctoritatis mandari præcepit, ut in præfixa die sibi occurrerent ad synodum celebrandam in basilica præfati Francorum Apostoli; ut, per quem orthodoxæ fidei initiati sunt rudimentis, in ejus præsentia consequerentur reparationem tepefactæ in se divinæ religionis. Hujusmodi mandatis gratulatur pia fidelium devotio, præparans se studiose ad implendum, quod ex Apostolicæ dignitatis sibi promulgatur edicto.
[13] [Quidam sibi male conscii conantur regi Galliæ persuadere,] Venenatus autem serpens, qui ab exordio mundi ad humani generis inhiat præcipitium, tam salutari proposito commenti sui nititur opponere obstaculum. Ad complendam enim perfidiæ suæ voluntatem quosdam potentes laïcos excitat, qui incestis conjugiis operam dando, & aliorum criminum nefariis usibus se implicando violatores erant honestatis ecclesiasticæ; ideoque verebantur reatuum suorum latebras in lucem prodere. Sed & nonnullos episcopos & abbates illis adjungit, qui in ovile Dominicum aliunde, non per ostium, irruperant, & in ecclesiis suis Catholicorum Patrum sanctionibus contraria quædam pullulare permiserant, quæ condictæ synodi examinatione resecanda manifestari metuebant. Ut enim scriptum est: “Omnis, qui male agit, odit lucem”; & ideo peccatis suis magis magisque occultationis adhibet obnubilationem. Tantæ itaque perversitatis viri, incentoris sui callida suggestione instructi, regi Francorum suggerunt, regni sui decus adnihilari, si in eo Romani Pontificis auctoritatem dominari permitteret; vel si eidem, ut decreverat, occurrens, præsentiæ suæ favorem ad cogendum concilium exhiberet. Addunt etiam, quod nullus antecessorum ejus id reperiatur aliquando concessisse, ut ob similem causam in Franciæ urbes ingressus pateret alicui Papæ x: his vero agendis pacis & tranquillitatis congrua sunt tempora, regni autem ejus status sit in perturbatione non modica, quibusdam viris potentibus dominationis ejus jugum detrectantibus, terrasque & castella quælibet ab ipsius ditione abalienantibus.
[14] [ut utrumque impediat; sed Pontifex cœptis insistit,] Quapropter regiæ dignitati ferunt congruere, utilitati reipublicæ sua sapientia consulere, potius, quam synodis intendere; principes suos & totius exercitus sui potentiam commovere in rebelles; ipsos etiam episcopos & abbates, penes quos maxima pars facultatum regni est, censent, immunes hujus expeditionis esse non debere. Ante alios abbatem S. Remigii; quem, quasi de rerum suarum abundantia præsumentem, pro vanæ gloriæ amore ad monasterium suum consecrandum, calumniabantur, Romanæ urbis Pontificem evocasse. Hac igitur versipelli persuasione rex emollitus & ab honesto proposito ad seductionis devia flexus, Papæ per Silvanectensem mandat episcopum y, se suosque pontifices cum abbatibus cogi ad comprimendam pervicaciam sibi resistentium, ideoque non posse occurrere ei in præfixo termino ad peragendum concilium. Unde adventum suum in Franciam in aliud tempus differat, quo, absolutis hujusmodi negotiis, eum debito cum honore suscipiat. Ad hæc Papa remandat, promissionem beato factam Remigio nequire se irritam facere, sed ad basilicam ejus dedicandam procul dubio venturum, ubi, si qui divinæ religionis amatores convenerint, cum eis synodi rationem habiturum.
[15] Cujus mandati ad regem relatione perlata, ipse tamen iter in rebelles aggreditur, [& S. Remigii abbas, obtenta a rege licentia omnia ad eam rem parat.] coacta in unum ingenti exercitus sui militia. Sed & episcopis & plerisque abbatibus contra voluntatem suam illo euntibus, illis etiam perversis ecclesiarum rectoribus ad id negotium ultro se ingerentibus, qui ut summi Pastoris vicarium, actus eorum examinare venientem, possent effugere, eamdem expeditionem exitiali techna elaboraverant struere. Adducitur cum eis & memoratus abbas S. Remigii, mœstus admodum & gemens, quasi non esset visurus effectum desiderii sui. Sed divinæ consolationis ejus mœrori non defuit potentia: vix enim unius diei & dimidii itinere confecto, indulta est ei redeundi licentia. Qui reversus celerrime, Romanum Antistitem, adhuc Tulli remorantem expetit, eumque pro regiis mandatis jam diu conceptum propositum non permutasse cognoscens, gratulabundus ad monasterium rediit, instanter præparare satagens, quæ tanti Patris confluentiumque filiorum sanctæ Ecclesiæ forent necessaria conventui. Jam quippe dierum prope erat terminus, qui supradictæ dispositionis completioni fuerat attributus.
ANNOTATA.
a Vide dicta in Vita per Hincmarum num. 133.
b Historiam Hugonis, quem pater suus Heribertus comes, nondum expleti quinquennii puerum, post Seulfi mortem archiepiscopum Remensem eligi & a summo Pontifice confirmari curavit; & adversus quem alii Artoldum vel Artaldum ordinaverunt, pluribus exponit Flodoardus lib. 4, & Galliæ Christianæ continuatores tom. 9, col. 51 & sequentibus. Quod huc spectat, Hugo ille apud scriptores postremo laudatos col. 226 dicitur abbatia Remigiana, quam velut archiepiscopus tenebat, cessisse anno 945, advocatoque, ut disciplinam monasticam in ea restitueret, Erchembaldoabbate Floriacensi, Hincmarum II eidem præfecisse abbatem. De anno tamen vide dicenda ad litteram sequentem.
c De Arnulfo consuli potest Gallia Christiana a col. 59; de Airardo col. 227 & sequenti, ubi hic in serie abbatum recensotur loco vigesimo secundo; Hincmarus autem II loco decimo septimo. Verum nunc calculos paulisper examinemus. Anselmus ab anno Christi 852, quo Hincmarus archiepiscopus ecclesiam Remigianam dedicavit, usque ad annum 1005 numerat annos 152, quot revera anni completi inter utrumque terminum intercedere debuerunt. Idem auctor ait, præcitatum annum Christi 1005 fuisse sexagesimum secundum post restitutionem disciplinæ monasticæ per Hugonem archiepiscopum. Subtrahamus ergo annos 62 ab eodem anno Christi 1005, supererit annus Christi 943, cui prædicta restitutio innectenda erit. Quapropter nescio, quantæ auctoritatis sit codex ille Remigianus, ex quo Mabillonius tom. 3 Annalium pag. 455 eamdem restitutionem anno 945 illigavit. Consule laudatam Galliam Christianam col. 228, ubi etiam aliæ ejusmodidifficultates circa annos abbatum infra nominandorum observantur.
d
Consonat Airardi epitaphium, quod apud Marlotum tom. 1, pag. 351 sic habet:
Octonis, quoque bis denis, hic rexit ovile.
Porro si annos 28 etiam completos addamus anno Christi 1005, tantummodo perveniemus ad annum 1033: nihilominus tam Marlotus ibidem, quam Mabillonius tom. 4 Annal. pag. 408, ejusdem Airardi obitum ad annum 1036 retulerunt. Adi laudatam Galliam Christianam.
e Mabillonius hic in margine annotavit, hanc villam Gallice dici Consevreu. Ecclesia autem S. Dionysii martyris, ad quam illa pertinebat, videtur fuisse ea, quæ hodieque Remis floret ejusdem nominis abbatia Ordinis S. Augustini.
f Wido, alias Guido I, e familia Castellionea, vulgo de Chastillon, in Opere sæpe laudato dicitur episcopatum iniisse anno 1033.
g Ex epitaphio illius apud Marlotum tom. 1, pag. 351 obiit post undenos annos regiminis die 6 Octobris. Marlotus adjecit annum 1048, initium prælaturæ illius ducens ab anno 1037. Videtamen dicta superius ad lit. d de anno emortuali Airardi, ejusdem Theodorici decessoris.
h
Herimarus in epitaphio suo apud Marlotum pag. 352 scribitur abbatiam Remigianam rexisse
Mille, trecentenis decursibus hebdomadarum Appositis septem.
Præfuit ergo annis viginti quinque, ut recte notavit Marlotus ibidem; qui cum insuper dicat, eumdem anno 1071 die 7 Septembris mortuum esse; præfecturæ ipsius initium repetendum erit ab anno 1046, dicendusque erit Theodoricus (si hic vere obierit anno 1048) biennio vixisse, postquam prælaturam suam in gratiam Herimari abdicaverat, vel eumdem sibi collegam successoremve constituerat.
i Id est, scalis; nam, ut habet Isidorus lib. 15 Orig. cap. 2: Cochleæ sunt altæ & rotundæ turres, & dictæ Cochleæ, quasi Cycleæ, quod in eis tamquam per circulum orbemque, conscendatur.
k De hoc monasterio dixi aliqua in Commentario prævio num. 312.
l Damasus II, antea Brixinensis seu Sabionensisepiscopus, Poppo dictus, Clementi II in Pontificatum successit anno 1048, eodemque anno obiit, dies tantum viginti tres, non triginta, ut Anselmus hic asserit, sedis suæ numerans, nimirum a die 17 Julii, quo consecratus fuit, usque ad 8 Augusti, quo mortuus est. Porro Brixinum, quod hic dicitur esse in provincia Hystriæ, sive Istriæ, Rhætiæ civitas est in comitatu Tiroli, quapropter exponendus hic est Anselmus de provincia ecclesiastica, latiorique modo accepta.
m Id est hujus nominis III.
n S. Leonis IX ante Pontificatum episcopi Tullensis, nomine Brunonis, gesta data sunt in Opere nostro ad diem 19 Aprilis. Designatus autem ille Pontifex ab Henrico imperatore fuit anno 1048 in comitiis Wormaciensibus.
o Erat is Henricus I.
p Id est, Tulli, Gallice Toul, quod Leucorum civitas est, & cui ipse præerat episcopus.
q S. Bruno Romæ electus quidem a clero populoque est Pontifex in Hypapante Domini, sive die 2 Februarii anni 1049, sed primum inthronizatus die 12 ejusdem mensis, prout videri potest apud nos loco mox citato. Apud Mabillonium sequuntur hic pauca de primis gestis ejus Romæ, quæ velut ad argumentum nostrum nihil facientia hic prætermisi.
r De hoc itinere, quod eodem anno 1049 instituit, gestisque in eo, consule, si lubet Henschenium nostrum in Commentario prævio § 2, Vitamque, auctore Wiberto ejus archidiacono, ibidem datam, lib. 2, cap. 3.
s Henrico I, ut mox dictum est.
t Id est, festo Apparitionis Michaëlis archangeli in monte Gargano, quod celebratur die 29 Septembris.
u Memoria Exaltationis sanctæ Crucis, quando ab imperatore Heraclio e Perside recepta fuit, recolitur die 14 Septembris.
x Hoc a malevolis istis falso allegari, notat Longuevallius noster tom. 7 Historiæ ecclesiæ Gallicanæ pag. 311.
y Erat is Frollandus I, qui Remensi synodo, a S. Leone tunc, ut infra videbimus, habitæ interfuit. Est vero Silvanectum, vulgo Senlis, Galliæ civitas in provincia Insulæ Franciæ, episcopalem sedem habens, Remensi metropolitæ suffraganeam.
* adde instituto
* lege quas
* toti
* Marlot juvenem
* faceret
* al. preces
CAPUT II.
S. Leonis IX Papæ solemnis apud Remos adventus: S. Remigii
corpus ab illo translatum; dedicata ecclesia, aliaque gesta ibidem:
ejusdem erga S. Remigium devotio, etiam miraculo probata.
[S. Leo solemnissime deducitur ad monasterium S. Remigii,] Denique domnus Papa a Leuchorum urbe digressus, iter ad Remensem ducens urbem arripuit, & in oportunis locis singulis quibusque noctibus mansione accepta, in vigilia festivitatis S. Michaëlis ad Curmolensem villam a venit; cui præfatus abbas ibidem obvius factus, quæcumque necessarius expetiit usus, illi omnique comitatui ejus affluenter suppeditavit. Die vero sequenti ad sanctum pervenit Remigium, archiepiscopis tribus comitatus, Trevirensi videlicet, Lugdunensi, Vesontionensi b, aliisque viris honorabilibus, inter quos erat Johannes episcopus Portuensis, & Petrus Ecclesiæ Romanæ diaconus, & ipsius urbis præfectus. Hic protinus conglobatur in unum tota fratrum congregatio, & cum eis * abbatum, monachorum, clericorum, qui jam ex multis confluxerant partibus innumerosa * concio; ex quibus omnibus in atrio basilicæ disponitur decentissima processio, episcopis tribus Silvanectensi videlicet, Andegavensi, Nivernensi c, longe digestos ordines antecedentibus, textumque Evangelii cum aqua benedicta & aromatum odore ferentibus. Sic ergo dispositi Papam advenientem suscipiunt, cui ecclesiam introeunti Responsorium Lætentur cæli cum digna modulatione concinunt, & dum ante altare sanctæ Crucis orat, aliud Responsorium, Summæ Trinitati videlicet, concinentes finiunt.
[17] Progresso autem eo usque ad altare S. Christophori, & ante venerandi Francorum Apostoli sepulcrum orationem explente, iterum hymnum Te Deum laudamus consona vocum jubilant vociferatione. [& post fusas ibi preces ad basilicam B. M. intra civitatem;] Qui tamen in sede sibi decenter apparata paullulum residens, adstantes lætificavit benedictione Apostolica; & exinde egressus, ab eisdem psallentium choris cum divinis laudibus deducitur usque ad civitatis mœnia. Cui Remensis clerus cum archiepiscopo suo d aliisque quibusdam obviam procedens episcopis, perspicuæ processionis numerosos disponit ordines in atrio S. Dionysii martyris e, ubi ad tanti Pontificis susceptionem competentia concinens cantica, usque ad ecclesiam S. Mariæ illum comitatur cum maximæ jubilationis gloria. Illic vero ante sanctæ Crucis, & ejusdem Dei Genitricis altaria completa oratione, in archiepiscopali aliquantulum resedit sede, archipræsule Remensi ad ejus dexteram, Trevirensi autem residente ad sinistram. Deinde ministris altaris præparatis, quibusque pro officiorum congruentia, & ipse sacerdotalibus redimitus insignibus processit ad Missarum celebranda solemnia. Quibus expletis, & adstante populo Apostolica benedictione munito, prædicto Remorum archiepiscopo sibi suisque necessarios sumtus suppeditante, refectionem percepit in majori palatio juxta ecclesiam sito.
[18] [postridie redit ad S. Remigium, innumerabili populi multitudine] Die autem subsequenti, metuens, ne præpediretur frequentia circumfluentium populorum, duobus tantum comitatus capellanis, dum nocturnæ a fratribus explerentur vigiliæ, ad sanctum remeavit Remigium, factoque sibi balneo, lotus est & tonsus, utpote qui imminentem tanti Patris sollemnitatem in crastino celebraturus transferre disponebat tam pretiosæ gemmæ venerabile pignus: & præparata sibi quadam domo contigua ecclesiæ, illic secretum remorandi expetiit; quia metuebat ad publicum procedere. Ad sepulcrum enim Sancti quasi ex toto orbe excita tanta hominum confluebat numerositas, ut introeuntibus spatiosi templi vix sufficeret capacitas. Advolabant enim tam ex vicinis, quam ex longinquis regionibus promiscui sexus innumerabiles, effundebat aspera Francia ad honorem gloriosi Apostoli sui villanos f, opidanos & cives; sed & Gallia pæne ex omnibus suis partibus huc transmittebat populorum millia g. Inter quos accelerabant episcoporum, abbatum, monachorum, clericorum, generosa agmina. Ignobilis nobili, aut inops cedere nesciebat diviti, sed omnes una conglobatim concurrebant intentione devota, bustoque cælestem margaritam continenti dulcia imprimentes oscula, oblationum suarum quisque pro posse offerebant donaria. Qui vero constipatorum violentia repulsi propius accedere non valebant, heu! quantum gementes, se desiderii sui effectu privari, de longe projectis muneribus, quæ attulerant, quasi lapidibus, Sancti sepulcrum pia devotione obruebant.
[19] [concurrente ad solemnitatem & sanctum Pontificem,] Est autem ante fores ipsius basilicæ quoddam spatiosum atrium, in quo, quotiens densitatem sui perpeti non poterat, frequentia tantorum se explicabat cœtuum, eo ducta aviditate cernendi ipsum B. Petri vicarium: post beati enim Remigii captatum suffragium ad hujus summopere inhiabat aspectum; qui ut magnanimo desiderantium satisfaceret effectui, eminentius solarium domus, in qua remorabatur, petens, unde & adstantes contueri, & ab eisdem conspici, & loquens possit audiri, Apostolica benedictione eos lætificavit, hisque recedentibus, & aliis subinde atque aliis illud * atrium catervatim replentibus, ter in eadem die suæ exhortationis monita impertiens salubria, liquido patefecit, quæ vitanda, quæque ad salutem animarum suarum sibi forent expetibilia. In eadem denique domo sacra mysteria sibi fecit celebrari, quia non dabatur uspiam locus oportunus ecclesiam introeundi, nec ipsi fratres præ importunitate plebium solitum illic pensum divini valebant persolvere Officii.
[20] Adveniente interea nocte, nec tamen confluentium rarescente, [noctuque eum cereis extra ecclesiam excubante.] sed magis magisque crebrescente copia, domnus Papa metuens, ne in sacris vigiliis Deo famulantes importunitate plebis præpedirentur exsequi divinæ servitutis sollemnia, tum etiam, ne sibi pretiosi corporis ipsius Sancti transferendi, ecclesiæque dedicandæ inhiberetur copia, delegatis clericis suis ejusdem loci memorato abbati spatiositatem templi præcepit penitus evacuari, obseratisque diligenter foribus, omnibus intercludi facultatem introeundi. Præcepit etiam ex sua parte hoc populo annunciari, ut ad horam secederent, & absque ulla sui impetus inquietudine sollemnes illius noctis excubias cum digna devotione a Deo militantibus celebrari sinerent; se procul dubio die subsequenti eorum desideriis promittit satisfacturum & thesaurum desiderabilem, quem quærebant, illorum conspectibus expositurum; si vero mandatis detrectarent annuere, infecto negotio, propter quod advenisset, recessurum fore. Quod cum tandem maxima difficultate fuisset obtentum, pleraque tamen numerositas populorum, cum copiosis luminaribus deforis excubans, ejusdem pollicitationis præstolaretur effectum, cereorum ubertate, quasi multiplici siderum splendore interius irradiata ecclesia, Deo servientium chori in canticis spiritualibus decentissime illius noctis exegerunt spatia.
[21] Mane autem facto, susceptus est a domno Papa intra ecclesiam sanctus martyr Cornelius h, [Tertia die Pontifex, excluso adhuc populo, ecclesiam ingressus,] quem cum aliis Sanctorum pigneribus Compendienses clerici illo detulerant pro multis violentiis, quas ecclesia sua patiebatur a quibusdam malefactoribus. Circa horam deinde tertiam i redimitus idem Apostolicus infulis sacerdotalibus ad gloriosi patris Remigii sepulcrum procedit cum thymiamateriis k & crucibus, sociatis sibi archiepiscopis quatuor, Remensi videlicet, Treverensi, Lugdunensi, Vesontionensi, cum quibusdam aliis, sed & ipsius loci abbate, domnoque Hugone l venerabili patre cœnobii Cluniacensis, & illius Ordinis plurimis; cum quibus letania m facta, & super sanctum corpus non modica thymiamatum accensa fragrantia, cecinit Responsorium Dirigatur oratio mea; quo cum versu expleto, feretrum Sancti, ut præparatis instrumentis aptatum ad ferendum redderetur habile, a suo loco paullulum removit, & antiphonam Confessor Domini Remigi decantavit.
[22] At ubi competenter, prout res exigebat, dispositum fuit, [Sancti corpus suis humeris defert & exponit,] ipse ante alios cum præfatis archiepiscopis & abbatibus, suppositis humeris, illud devote lacrymans extulit & Responsorium Iste est de sublimibus inchoavit, cujus vocem subsequentes chori psallentium ovantes erumpunt in jubilationis tripudium, præque alacritate cordis, o quantorum ora manantium rigavit redundantia fletuum! quantorum mentes ad tanti Patris captanda suffragia sunt compunctæ in suspiria beatorum gemituum! Tradens autem domnus Papa eumdem pretiosum thesaurum se ultro ingerentium votis, ab inquietudine turbarum secessit in oratorium sanctæ Trinitatis, quod ad Meridianam plagam infra ambitum ipsius ecclesiæ decenter constructum erat Harduini n cujusdam loci illius cœnobitæ studio, continens Dominicum sepulcrum, eleganter imaginatum instar illius Jerosolymitani, in quo nostra requievit salvatio. Hoc igitur Treverensem archiepiscopum in sui præsentia eadem die consecrare fecit ex consensu præfati Remorum archipræsulis, multorum ibi Sanctorum collatis reliquiis.
[23] [quod, intromisso populo, fertur ad civitatem,] Denique monasterii foribus patefactis, ubi illa cælestis gemma desiderantium populorum est exposita obtutibus, tum vero cerneres promiscuum vulgus præ nimia exultatione manibus plaudere, innumeros in divinas laudes gratulabunda vociferatione erumpere, potentes, impotentes, nobiles, ignobiles, quemque pro suis viribus summopere niti, ut tam optata gaudia propius mereretur contingere. Magna fide, magno procul dubio remuneranda præmio, quæ ne tanti reddatur expers emolumenti, nec imminentis mortis revocatur periculo! Quidam enim præ nimia sui disiderii festinatione præcipites, dum inter constipatos cuneos corruunt, non valentes consurgere, suffocati & conculcati intereunt. Rapitur & jactatur potius, quam portatur, pretiosi corporis theca, tot millium undique propellente frequentia, velut navis æquoreorum fluctuum hac & illac agitata violentia: nunc hi, nunc illi extorquendo sibi felicia vindicant dona; & ut paucis multa concludantur, nec longis ambagibus legentium deficiat intentio, toto interstitio, quod civitatem & castellum ipsius Sancti interjacet, tam jocunda agitatur contentio.
[24] [ubi in basilica B. M. V. eo die nocteque honoratum] Adest Remensis clerus cum civium multitudine, Apostolum suum ad propriæ urbis mœnia elaborat evehere, quem vix ab hujuscemodi impetus densitate avulsum sanctæ Dei Genitricis infert ecclesiæ o, ut, cui vivens in corpore dignis laboribus vitæ præsentis multa comparaverat commoda, Catholicæque religionis competentia addiderat insignia, huic vel unius noctis morula exsultationem simul & sanctificationem suorum ossium exhiberet præsentia. Collocato ergo eo super sanctæ Crucis altare, archiepiscopus Vesontionensis ad altare B. Mariæ procedens, Missarum sollemnia cum eodem clero de ipsius gloriosi Patris celebravit festivitate. His autem expletis, dum concurrentium devotio magis & magis agglomeratur, diei interea elapso curriculo, nox subsequitur, cujus tamen caligine basilicæ illius adyta nullo modo fiunt obscura. Tot gratulabundi conventus suum quodammodo diem præferentia undique micant luminaria. Monachi ibidem circa Patronum suum lætis invigilant excubiis & matutinalem explent cursum cum duodecim Lectionibus & Responsoriis suis.
[25] [postridie per urbis circuitum solemnissime defertur.] Post quos easdem vigilias sollemniter peragendas canonici suscipiunt, & cum novem Lectionibus matutinorum Officia consummantes, usque ad lucem protrahunt. Qui, facto mane, Primam, Tertiam, Missamque cum Sexta Hora ante solita decantantes tempora, venerabile corpus cum divinis laudibus efferunt a beatæ Dei Genitricis ecclesia. Quod in circuitu civitatis cum jocunditate deportantes, congruas stationes per præfixa faciunt spatia. Cumque ad eum locum ventum esset, ubi quondam fuerat porta, antiquo Patens nuncupata vocabulo, per quam idem Sanctus hostem humani generis, in eadem urbe visibilibus ignium debacchantem exterminiis, adhuc in carne vivens, orationibus expulit p; illic eosdem pretiosos artus deponunt, & ipsius miraculi memoriam digna devotione & canticis spiritualibus agunt. Ad cujus facti memoriale ibidem basilica moderno est constructa tempore, quam quidam servus Dei, Constantius nomine, suis impensis eleganter composuit q, & Dei famulos ad ejus obsequium, quot potuit, dum viveret, aggregavit, & in honore S. Mariæ Magdalenæ sanctique Remigii consecrari fecit.
[26] Cum igitur agitur illa circuitio extra civitatis mœnia, [Interim Pontifex, clausis foribus, ecclesiam S. Remigii consecrat,] domnus Papa, convocatis episcopis intra dedicandi monasterii abdita, singulis singula ad consecrandum delegavit altaria; Remensem vero archiepiscopum ternam circuitionem, cum crucibus & Sanctorum reliquiis secundum ecclesiasticum ordinem, exterius constituit agere, ibique consecrationis officium adimplere: ipse vero cum sibi necessariis remanens interius, divini tabernaculi sanctificationem strenue diligenterque exsequitur. Postquam igitur eo deventum est, ubi secundum orthodoxorum Patrum decreta pignora Sanctorum & sacra quæque debent intra dedicatam ecclesiam recipi, præfati canonici, ut dictum est, deportato corpore B. Remigii per gyrum urbis & castelli, eique adjacentis municipii, pervenerunt cum eo usque ad portas monasterii, ubi tot millium excreverat frequentia, ut præ eorum densitate eidem glorioso Patri domum sibi præparatam introëundi intercluderetur licentia. Ipse namque Papa easdem januas vetuerat reserari, ne impetus cum eodem Sancto irruentium & sibi discrimini, & impedimento cœptæ dedicationis foret consummationi. Quocirca aliquod diverticulum, quo valeat intromitti, perquiritur, tandemque vix a turbarum inquietudine abstractus, per senestram, quæ est super sanctæ Trinitatis oratorium, demittitur.
[27] Quem domnus Apostolicus cum maxima devotione & canticis spiritualibus receptum, [ejusque corpus per fenestram intromissum in altari deporit;] non ad præsens in proprio loco reposuit, sed super principale altare, quod in honore apostolorum Petri & Pauli, Clementisque & Christophori martyrum & B. Remigii consecrarat, collocavit; & cujus rei gratia hoc facere decreverit, dignam memoria rationis sententiam subintulit: videlicet ut evidens & conspicuus omnibus appareret oculis in celebranda synodo, in qua si quis erroneus aliquid frivolum vel ecclesiasticæ religioni adversum adserere præsumeret, erga hunc Vir Dei illius virtutis potentiam per sui corporis præsentiam exhiberet, quam adhuc in mundo vivens erga Arianum hæreticum exhibuit, cui in conventu episcoporum Catholicæ fidei lucem nebulosi dogmatis umbra obnubilare molienti, ad adventum suum divina virtute officium vocis extorsit: sed paullo post cum humili satisfactione reatum suum agnoscentem, animæ corporisque eumdem sanitate donatum ad filios adoptionis transtulit r. Quæ perorantis Papæ intentio, ex superno instinctu procedens, effectu nullo modo caruit, velut hoc Opusculum suo loco declarabit s. [Missam celebrat, concionatur, annuum festum instituit,]
[28] Hac ergo de causa sic locato B. Remigii corpore, universis * agminibus episcoporum, abbatum, monachorum, clericorum, per choros decentissime dispositis, Missarum sollemnia idem Pontifex ex Dedicationis celebravit festivitate; lectoque Evangelio, pulpitum conscendens, exhortationis sermonem fecit ad circumstantem populum, qui plurimus, monasterii (ut dictum est) foribus obseratis, per fenestras irrumpendo sibi fecerat aditum. Ad quem multa ex ipsius templi sanctificatione concionatus utilia, diem illam celebrem esse præcepit per Remensis episcopii confinia, anathematis pœna damnans illos omnes, qui ad eumdem locum hujus sollemnitatis gratia per singulos annos confluentibus, vel inde redeuntibus, alicujus impedimenti irrogarent incommoda.
[29] [privilegium altari constituit, populum dimittit, synodum indicit.] Constituit etiam, ut ad altare, quod, ut præfatum est, in honore apostolorum Petri & Pauli, Clementis & Christophori martyrum, gloriosique confessoris Remigii consecraverat, non indiscrete a quibusque, sicut hactenus, sacrosancta mysteria agerentur; sed secundum morem Romanæ Ecclesiæ septem tantummodo sacerdotes, qui in illa Congregatione digniores haberentur, ad hoc officium deputarentur, soli Remensi archiepiscopo, ipsiusque cœnobii abbati, ibidem Missas agendi potestate collata, & cui idem abbas daret licentiam, certe interdum rationis exigente gratia; necnon clero Remensi bis in anno, feria scilicet secunda Paschalis festi, & vigilia Ascensionis Dominicæ, quando sollemnes illic stationes ex antiqua faciunt traditione. Hæc decreta ne aliquando irrita fierent antiquitate temporis, litteris mandari t, easque signari sigillo suæ præcepit auctoritatis. Deinde memoratum populum secundum institutionis ejus verba publicam de peccatis suis confessionem agentem, absolvit, explicitisque divinis Officiis, Apostolica benedictione sanctificans, illum dimisit. Pontifices autem, cœnobiorumque rectores & ceteros sacri Ordinis ministros, qui ibi aderant, ad eumdem locum crastino jussit reverti, ut cum illis haberet rationem, quam condixerat, synodi u…
[30] [S. Leo in Italiam reversurus, omnibus valedicit,] Hujusmodi ergo ordine beati patris Remigii devotus Romanæ Sedis Pontifex quartam celebravit translationem x, & feliciter sexto Nonas Octobris consummavit divinæ domus sanctificationem; quam etiam, ut declaratum est, trium dierum continuatione insignivit celebratione synodi, millesimo & quadragesimo nono anno felicissimæ Incarnationis Domini nostri Jesu Christi. Quapropter, ut deliberaverat, ex divina dispositione compos effectus desiderii sui, die subsequenti post expletionem synodicam venit in capitulum * fratrum, seque eis innotuit suum velle accelerare reditum. Unde spiritualibus illos demulcens colloquiis, societatem eorum & devote petiit & accepit, suamque eis humiliter petentibus ipse largitus est, & prostratos ad publicam confessionem absolvit, & ex ordine omnes deosculatos Apostolica benedictione sanctificavit.
[31] [& corpus S. Remigii suis humeris ad locum suum refert, insignis ejusdem amator.] Post hæc egressus, episcopos & abbates, ceterosque ecclesiastici ordinis, qui nondum recesserant, convocavit, & cum eis ecclesiam ingressus, Missarum sollemnia celebrari fecit. Quibus expletis, ad Sancti sepulcrum, quod, ut dictum est, super altare S. Christophori post basilicæ dedicationem collocaverat, cum humili devotione accessit, ibique oratione completa, illud suppositis humeris devote inde extulit, & in statione sibi decenter apparata cum divinis laudibus reposuit: ubi iterum atque iterum cum lacrymis se prosternens, tandem in viam suam exiit, & usque ad castelli aditum comitatus cum canticis spiritualibus a fratribus & innumeroso * conventu populi, omnibus valedicens recessit. Recedens autem inde, ad sui laboris recompensationem retulit fructum magnæ mercedis, in arcano scilicet devoti pectoris ignem præcipuæ dilectionis, quo ab illo tempore erga eumdem gloriosum patrem Remigium magnopere dinoscitur flagrasse; ut idem ipse fatetur in quadam epistola, directa postmodum episcopis Franciæ, quam suo loco in subsequentibus curabimus ponere y.
[32] Ex qua gratia etiam alterius gratiæ adeptus est emolumentum, [Qui S. Leoni hic adversati fuerant, divinitus puniuntur.] cum ei divina virtus de quibusdam, qui ei impedimentum advenienti in Gallias conati erant inferre, ultionem præstitit, per ipsius Sancti, cui fuerat famulatus, meritum. Nam, ut multos prætermittamus, qui ei fuere contrarii, Gibuinus z Laudunensis episcopus & Hugo de Braina-castello aa, qui inter ejus derogatores quasi signiferi exstiterunt, eodem anno ignominiosa morte vitam finierunt. Ille enim, quia exitialem technam, ut Apostolicam devitaret præsentiam, regi suggessit, & hanc maxima parte cleri sui devote expetente, ipse a sua sede longe aufugit; nec Dominici Corporis viatico a malitia sua sanctificatus, nec ab eodem clero suo consolatione visitationis in extremis refocillatus, divino judicio extra fines episcopii sui solus obiit, quasi peregrinus. Alter vero, quia caput Ministri Christi se abscissurum, fuerat minitatus, ore sacrilego, quo impia verba protulerat, hostilis gladii abscisione est mutilatus.
[33] Dignum est ad posterorum memoriam aliud miraculum supradictis addere, [Cyathus eidem Pontifici ab abbate S. Remigii donatus,] quod divina potentia in manibus hujus Pontificis operata est ex ea, qua erga Patronum nostrum flagrabat devotione. Anno enim secundo post expletionem eorum, quæ præmissa sunt, cum Romæ moraretur, casu accidente per pincernæ incuriam, vas illud fractum est, quod sibi datum esse a præfato abbate Herimaro, in primordiis hujus Opusculi memoratum est bb. Quod ubi pro certo agnovit, aliquantum graviter tulit: licet enim multa haberet pluris pretii, præ ceteris tamen illud diligebat, quia in initio Apostolatus sui ex parte S. Remigii sibi missum asserebat; ideoque ad bibendum supra cetera, quæ erant in obsequio ejus, illi delectabilius esse solebat. Dum ergo cum spiritualibus quibusdam viris, qui ei præsentes erant, placido, ut semper erat, vultu de eodem damno conquereretur, & aurifex peritus reficiendi hujusmodi fracturam ab eo perquiri præciperetur; quidam eorum alludentes, seria & alacri responsione dixerunt, quod Sanctus hic, in cujus illud tantopere amplectebatur devotione, tanti esset apud Deum meriti, ut ei idem vas integrum sua reformaret intercessione. At ille, nihil se inde diffidere, cum spirituali jocunditate respondens, ejusque virtutes multiplici sermone exaggerans, vas fractum sibi deferri præcepit.
[34] Quo delato, avulsam inde particulam suo loco reposuit, [postea casu fractus, mirabiliter integer inventus.] & quasi aurifici ad reficiendum reservaretur, signum tamen Crucis, ut fertur, ei caute imprimens, recondi jussit. Quod in crastino, velut causa reficiendi, coram delatum, ita operatione divina integrum est inventum, ut nullum in eo fracturæ posset reperiri vestigium. Hoc itaque videns venerabilis Papa, Dei omnipotentiam collaudavit, & hujus miraculi novitatem meritis B. Remigii adscripsit, per cujus interventum fidei ejus efficacia id obtinere meruit. Ne autem ex hac relatione arguamur mendacii, ideoque frivolum habeatur hujus scripti memoriale, proferimus tres idoneos testes, quorum judicio * id nobis postmodum contigit agnoscere: Hugonem videlicet Nivernensem episcopum, & Hugonem Remensis ecclesiæ diaconum, & quemdam clericum, Aylenardi quondam Lugdunensis archiepiscopi capellanum, nomine Benedictum: quorum duo primi concilio ab eodem Papa, ut moris illi erat, quintodecimo die post Dominicam Resurrectionem Romæ habito interfuerunt; &, quod retulimus, ab his, qui præsentes viderunt, id vere factum esse, didicerunt; tertius vero cum domino suo præsens interfuit; &, quod videndo comperit, nobis post aliquot annos sciscitantibus indicavit cc.
[35] [Idem S. Leo annuum Sancti festum in Gallia indicit.] Vir denique venerabilis sæpe dictum Apostolum nostrum eo magis ferventi excolens dilectione, eumque summopere desiderans honorare & illius monasterium sua auctoritate nobilitare, epistolam ejus laude refertam direxit sanctæ Ecclesiæ filiis in Francia constitutis, qua decrevit, apud eos haberi celebrem ipsius Sancti festivitatem, quæ recolitur Kalendas Octobris. Plurima etiam ad ecclesiasticam utilitatem pertinentia, quæ in præfata synodo, in ejus basilica habita, tractaverat, jussit apud eos capitulatim digeri, & inter orthodoxos canones numerari; cujus Epistolæ textum, quia ordo narrationis videtur exigere, huic Operi dignum judicavimus inserere dd.
ANNOTATA.
a Vicum esse Gallice dictum Courmeloy, notat hic Mabillonius.
b Trevirensis archiepiscopus erat tunc Eberhardus, Lugdunensis Helinardus, Vesontionensis Hugo I.
c Andegavo, vulgo Angers, Galliæ civitati tunc præerat episcopus Eusebius Bruno; Niverno, vernacule Nevers, item in Gallia, Joannes d'Estampes. De Silvanectensi vide Annotata ad cap. 1 lit. y.
d Guidone, ut dictum est supra ad lit. f.
e Notat hic Mabillonius ex Flodoardi lib. 2, cap. 15, ibi fuisse sepulturam canonicorum Remensium, additque, Gervasium archiepiscopum Remensem eamdem basilicam, positis in ea canonicis Regularibus S. Augustini, anno 1067 erexissein abbatiam, quæ hactenus perseverat.
f Id est, ex villis & vicis.
g Exteras nationes addit Anselmus in Vita ejusdem S. Leonis Papæ, sic inquiens: Non est dictu facile, quanta multitudo a finibus terræ, Hispanorum, Britannorum, Francorum [Note: ] [al. Scottorum] , Anglorum, advenerit, ejus invisere præsentiam. In qua frequentia adfuit etiam non modicus cœtus pontificum. Plura vide in hoc meo Commentario prævio num. 326.
h Est hic S. Cornelius Papa martyr, qui colitur die 14 Septembris, ubi gesta ejus illustravi, & de hac ipsa sacri ejusdem corporis e Compendiensi monasterio ad Remigianam basilicam translatione memini § 13.
i Ecclesiasticam intellige, quæ vulgari nostræ nonæ matutinæ correspondet.
k Id est, turibulis.
l S. Hugo abbas Cluniacensis colitur die 29 Aprilis, in cujus Vitis ibidem apud nos datis tom. 3 ejusdem mensis, pag. 652, num. 25, & pag. 656 num. 4 de hac ipsius Remis præsentia agitur.
m Letania vel Litania hic, ut sæpe alias usurpatur pro supplicatione, seu supplicibus precibus ibidem fusis.
n Mabillonius hic ait, hunc floruisse sub Ludovico Pio imperatore, lectoremque remittit ad Flodoardi lib. 2, cap. 19, & Marlotum tom. 1, lib. 3, cap. 2. Verum utroque loco agitur de Raduino, non de Harduino. Ne vero hic in textu apud Mabillonium Harduinus pro Raduino per errorem irrepsisse videatur, facit, quod etiam Cardinalis Baronius tom. XI Annalium ad annum Christi 1049 in vetusto suo Remensi apographo Anselmi Harduinum legerit.
o Est hæc, ut jam alias dixi, ecclesia Cathedralis Remensis, in qua S. Remigius longo annorum spatio vivens sederat episcopus.
p Lege Vitam ab Hincmaro scriptam num. 34 & sequenti.
q Vide, quæ de hac ecclesia pluribus dixi in Commentario prævio a num. 252.
r Adi Vitam, auctore Hincmaro, num. 101 & sequenti.
s Res contigit ibidem in synodo die secundo, dum scilicet Hugo archiepiscopus Vesontionensis Hugonem Lingonensem antistitem, graviter accusatum,non recte defendere conatus, obmutuit. Adi Commentarium prævium num. 330 & sequenti, ubi hæc recensui, hic prætermissurus, quia ad synodum proprie pertinent.
t Hanc S. Leonis Bullam in Commentario prævio a num. 333 dedi ex recensione Mabillonii, qui sequentem annotationem ibidem adjecit. Porro idem Pontifex simile privilegium concessit altari majoris ecclesiæ Coloniensis, ubi septem illi presbyteri appellantur Cardinales; quod & a Remigianis nostris observatur. Hæc autem rerum dispositio, a Pontifice ordinata, hodieque in basilica Remigiana servatur religiose. De Coloniensi ecclesia id etiam testatur Wibertus ipsius S. Leonis archidiaconus apud nos in Vita cap. 3, num. 12 sic scribens: Suscipiturque a totius gentis nobilissimo atque reverendissimo archiepiscopo Herimanno apud Coloniam; cujus petitu concessit domnus Papa hoc privilegium sedi ecclesiæ Coloniensis, ut ad altare S. Petri septem presbyteri cardinales quotidie divinum celebrarent officium in sandaliis.
u Hic subditur synodus sequenti triduo a sancto Pontifice in Remigiana ecclesia, & coram S. Remigii corpore publice exposito celebrata, quam velut argumento, quod tracto, extraneam, hic præscidi. Legi ea potest apud Mabillonium ibidem & apud Labbeum tom. 9 Conciliorum a col. 1036. Tandem postquam dixerat Anselmus, S. Leonem tertio die synodum solvisse, progreditur verbis, quæ subjicio.
x Cum hanc translationem tantummodo quartam dicat, solemniores dumtaxat intelligit; nam alioquin septima esset. Prima contigit eodem, quo S. Remigius obiit seculo, quando, ampliata ecclesia, corpus ejus in decentiorem cryptam translatum fuisse dicitur in Vita prolixiori num. 120. Secunda facta est ab Hincmaro anno 852, quæ in eadem Vita legitur num. 133 & sequenti. Tertiam & quartam exposui in Commentario prævio num. 308 & sequentibus, dum scilicet Sancti corpus ab eodem Hincmaro Sparnacum, & post hujus mortem Orbacum, delatum fuit. Quintam instituit Fulco, Hincmari successor, qui illud Orbaco Remos in ecclesiam cathedralem advexit; ac sextam denique Heriveus, qui pristinæ suæ ecclesiæ solemniter restituit. Adi eumdem Commentarium num. 313 & sequentibus.
y Epistolam illam dedi in Commentario prævio num. 337 & sequenti.
z Gebuinus etiam scribitur tom. 9 Galliæ Christianæ col. 523, isque videtur unus fuisse ex illis, qui, ut Anselmus præmisit, in ovile Dominicum aliunde, non per ostium irruperant, & in ecclesiis suis Catholicorum patrum sanctionibus contraria quædam pullulare permiserant, quæ condictæ synodi examinatione resecanda manifestari metuebant.
aa Quapropter hic laicus sibi male metuerit ab adventu sancti Pontificis, palam fit ex eodem Anselmo, quo teste, hic in eadem synodo Remensi excommunicavit etiam… Hugonem de Braina, quia legitimam uxorem dimiserat, & aliam sibi in matrimonio sociaverat.
bb Nimirum supra num. 9.
cc Idem restituti scyphi miraculum, sed cum adjunctis paulo variantibus narrat Wibertus ejusdem S. Leonis archidiaconus in Vita illius in Opere nostro data tom. 2 Aprilis, pag. 660, num. 16, ubi Hugonem Chrysopolitanum, id est, Vesontionensem archiepiscopum, testem oculatum sic laudat: Hujus rei adest testis congruus, venerandus Hugo jam dictus, Chrysopoleos archiepiscopus, qui cum lacrymis se præsentem adfuisse testatur, & devoto furto se illud vas sancto viro abstulisse, lætatur. Henschenius in Annotatis ibidem pro eodem facto laudat etiam B. Desiderium abbatem Casinensem, qui postea Pontifex factus, Victor III dictus est, & S. Brunonem episcopum Signinum. Quod ad materiam calicis attinet, Anselmus num. 9 laudatus tantum ait, illum intus & exterius auro decentissime decoratum fuisse; Wibertus, scyphum pretiosi marmoris, suspicante Henschenio pro marmoris forte legendum materiæ; denique B. Desiderius, poculum lignarium; S. Bruno scyphum ligneum appellant.
dd Vide Epistolam hanc in Commentario prævio datam a num. 337.
* al. e cunctis
* al. numerosa
* al. aliud
* al. numerosis
* Ms. Capitolium
* al. numeroso
* al. indicio
APPENDIX
De aliquot miraculis.
Remigius episcopus Remensis, Francorum Apostolus, Remis in Campania Gallica (S.)
Ex editis.
[Sanctus tertio apparens archiepiscopo Moguntino] In Commentario prævio num. 27 monui, in insigni nostro codice, ex quo Hincmarianam S. Remigii Vitam edidi, duo capitula extra locum suum ejusdem Sancti elogio, per Hincmarum pariter composito, inserta legi, quæ tamen hujus auctoris esse non possunt, ideoque ad Appendicem rejicienda mihi visa sunt. Primum caput hunc titulum præfert: Qualiter archiepiscopum Magontiæ verberavit, & res suas recuperavit. Flodoardus, ex quo ista narratio accepta est, lib. 1, cap. 20 sic habet: Nostris olim diebus quidam Warnerius, pagi Vormacensis comes, res S. Remigii præmissas, in Vosago sitas invadens, hominibus suis distribuerat. Veniens autem B. Remigius ad Herigarium Moguntiæ præsulem, in somnis ei visus est præcipiens, ut iret ad Conradum regem, commonens eum jubere sibi subjectis, quatinus dimitterent terram suæ ditionis. Qui consurgens a somno, licet miratus de visione, regi tamen omisit indicare. Rursus post aliquot dies apparens ei S. Remigius, redarguit eum, quare mandata non adimplesset illius, admonens iterum, ne differat, quin regi jussa denuntiet.
[2] Item, ceu prius, ille visum reputans inane, neglexit perficere jussionem. [jubet, ut apud Conradum regem curet res suas restitui,] Tertio hunc jam cum flagello Sanctus adiens, ipsius increpavit contumaciam, quemque per brachium comprehendens, lecto visus est extraxisse. Sicque flagello, quod tenebat, eum verberans, acriter cæsum dimisit & humiliatum. Non amplius enim jam temnere jussa præsumens, regem mox adit, secretum petit, vestem deponit, lividum corpus ostendit, & dicta vel acta fideliter ex ordine pandit. Accidit autem, ut eadem die legatus domni nostri Herivei, nomine Tendoïnus, ab eodem seniore (id est domino) suo pro ipsis rebus repetendis ad regem cum muneribus deveniret, atque horam, qua regi præsentari posset, extra stans expectaret. Cumque rem gestam rex admiratus requiri præcepisset, si quis illic inter suos forte nostris e partibus inveniretur; ille pro hac eadem re foris sustinens reperitur adesse; regi nunciatur, eo jubente, coram deducitur, & ei res, quæ propalata fuerat, aperitur.
[3] Ille gratias agens, pro rebus ipsis se missum retegit, [quod tandem facit & impetrat.] res, rege reddente, recipit, & eodem favente, præfato pontifici Herigario tutandas ad fidelitatem S. Remigii committit. Posteaque domnus præsul Heriveus, dum advixit, ex iisdem rebus annuatim debitum sine contradictione censum recepit. Eadem ac iisdem pene semper verbis in Ms. codice nostro, veluti Hincmari essent, leguntur, caute tamen omisso Herivei archipræsulis nomine, qui cum Hincmaro post Fulconem successerit, ista ab eodem Hincmaro scribi non potuisse, manifestum est. Hoc ipsum nihilominus patet ex Harigario alias Herigero & Conrado in eodem codice etiam nominatis, quorum hic Germaniæ regnum, ille archiepiscopatum Moguntinum non nisi seculo X obtinuerunt: & Conradus quidem primum ab anno 912 usque ad 919, intra quod annorum spatium ista contigisse debuerunt, vivente Flodoardo, ex quo eadem descripsi.
[4] Multis etiam annis serius accidit, quod in eodem codice nostro tamquam ab Hincmaro traditum ibidem sequitur, [Alter injustus hujusmodi rerum possessor] sed ex Flodoardo denuo acceptum est, ex quo propterea ego hic describo. Easdem res domnus Artaldus episcopus dudum Conrado duci commiserat; quas ille Ragenbaldo cuidam suorum delegaverat. Qui Ragenbaldus earundem rerum colonos valde affligebat. Ipsi vero pro afflictione sua sæpe ad S. Remigium clamabant, Remis venientes, & ipsius Patroni sui patrocinia requirentes. Pro qua re nuper anno præterito cum rege Ottone & præfato duce locuti sumus, quando Aquis ad eundem regem missi fuimus. Sed ut idem Ragenbaldus ab ipsarum rerum direptione desisteret, impetrare nequivimus. Unde contigit horno (id est, hoc anno) ut, dum quodam sabbato eosdem colonos ad opus quoddam peragendum congregatos haberet, præciperetque presbytero, ne signa vespertinalia usque prope noctem pulsaret, operique implendo insisteret, percuteretur percussore inviso.
[5] Qui dum requireret, quis eum percussisset, omnesque, [vexatorque, divinitus percussus exspirat:] se vidisse, negarent, furiis exagitatus sensum amisit, graviterque vexatus spiritum exhalavit. Quo comperto, dux Conradus nimium territus, ad S. Remigium venit, eique res ipsas reddidit, quas præmissus præsul Artaldus Hincmaro abbati ac cæteris monachis ad supplementum victus attribuit. Hactenus Flodoardus. Porro personæ hic nominatæ ad seculum X pertinent, nimirum Otto sui nominis primus, qui anno 936 Henrico Aucupi in Germaniæ regnum successit, ac deinde anno 962 Romæ coronatus imperator est. Conradus autem fuit Lotharingiæ dux, qui anno 952 pro eodem Ottone militavit in Italia, cum eoque adversus Hungaros fortiter pugnans occisus est anno 955. Eodem tempore archiepiscopatum Remensem tenebat Artaldus, & Remigiano monasterio abbas præerat Hincmarus II, cui ejusque monachis ille tom. 9 Galliæ Christianæ col. 55 & 226 dicitur anno 952 reddidisse abbatiam quamdam nomine Coslam in Vosago positam, quo nomine possessionem S. Remigii, de qua Flodoardus hic loquitur, indicari, certum videtur, quia tam Flodoardus in eadem Historia, quam Hincmarus in Vita num. 88 tradunt, S. Remigium magnam partem silvæ in Vosago pretio comparasse, ædesque necessarias, quarum una Cosla vocabatur, constituisse.
[6] [circa quæ pauca observantur.] Ut vero lector intelligat, quid sibi velit Flodoardus, dum ait, Ragenbaldum cum quodam Sabbato, S. Remigii colonos operari cogeret, vetuisse presbytero, ne vespertinalia signa solito tempore pulsaret, observandum est, eum fuisse in variis regionibus morem, ut ex reverentia diei Dominicæ Sabbato post solis occasum a servili opere vacarent. Exemplum habes apud S. Gregorium Turonensem lib. 3 de Miraculis S. Martini cap. 31, ubi de quadam muliere paralytica dicitur: Cui hæc fuit causa, ut ista perferret; quia die Sabbati post solis occasum, qui nocti Dominicæ adjacebat, panem voluit conformare. Aliud exemplum habes ibidem cap. 56. Igitur Ragenbaldus, quo diutius operas detineret, prohibuit presbytero loci, ne eo die cessationem ab opere pulsu æris Campani consueto tempore indiceret, sed differret pene usque in noctem. Porro in sæpe dicto codice nostro Ragenbaldus tantum & Conradus dux nominantur, omissis rege Ottone, Artaldo præsule & Hincmaro abbate, ex quorum duobus primis manifestius patebat, narrationem istam Hincmari archiepiscopi esse non posse.
[7] [Item alter ecclesiæ S. Remigii violator] In eodem codice nostro sequitur ibidem & aliud sub hoc titulo: Quod sensum & vitam perdidit, qui in ejus ecclesia vinum vendebat; quod similiter certe Hincmari non est, sed Flodoardi, cujus verbis ex eodem cap. 20 illud accipe. In Vulfiniaco Rivo, pago Laudunensi, habetur oratorium in honore S. Remigii dedicatum: in quo dum Rodulfus rex Heribertum comitem persequeretur, qui episcopatum Remensem a rege sibi commendatum tenebat, homines ipsius villæ res suas propter hostiles incursus recondere studuerunt. At dum rex præfatus ad obsidendam Remensem venisset urbem, & in Culmissiaco metatus esset, exercitus ejus vicinas occupavit villas. Quidam vero illorum, qui in prænotata villa, scilicet Vulfiniaco Rivo, metatum habebant, vinum, quod in ecclesia timoris causa reconditum fuerat, invadit; & quasi tabernam constituens in eadem ecclesia, paribus suis illud vendere cœpit. Hæc dum ageret, percussus morbo repente sensum amisit, ore sibi ad aurem usque pene retorto; diuque cruciatus tormento vitam finivit. Quod cernentes cæteri, eidem loco sacro debitam deinceps exhibentes reverentiam, ab hujusmodi sese cohibuere præsumptione.
[8] [dira morte pœnas luit.] Rodulfus, alias Radulfus, de quo hic, Richardi Burgundiæ ducis filius, adversus Carolum Simplicem Francorum rex anno 923 creatus, consensit, ut Hugo, Heriberti Veromanduorum comitis, cujus etiam opera regnum obtinuerat, quinquennis filius, Remensis episcopus fieret, ipsumque episcopatum eidem Heriberto interim regendum commisit. Postea vero exorta inter illos simultate, Rodulfus civitatem Remensem obsedit, cepitque, & Artaldum jam supra laudatum Remensibus præsulem ordinari fecit. Obsidionem hanc Flodoardus in Chronico anno Christi 931 illigavit. Ut autem hæc temporibus Hincmari archiepiscopi posteriora sunt, sic synchrona sunt Flodoardo, qui ab eodem comite Heriberto ecclesia Colmisiaci seu Culmissiaci, quam regebat, se injuste privatum, aliaque passum fuisse conqueritur lib. 3 Historiæ cap. 20 & 28. Hactenus de capitulis, quæ ex Flodoardo accepta nonnemo elogio S. Remigii Hincmariano inepte inseruit.
[9] Coronidis loco addo litteras, quas vicarii ecclesiæ Remensis tempore diræ peneque universalis pestis anno 1349 ad episcopos reliquumque clerum provinciæ Remensis encyclicas dedere, [Sæviente peste, vicarii Remenses litteris] quasque Marlotus tom. 2 Historiæ Remensis lib. 4, cap. 12 excudit, sic præfatus: Deo quoque propitio, tot malis per Gallias sævientibus, Remigii virtus mirabiliter effulsit in fere innumeros variis morbis detentos & afflictos, quo se rebus pæne desperatis verum tutelarem ac Franciæ Alexicacon esse comprobaret: quod vicarii generales Remensis archiepiscopatus, non sparsis vulgi rumoribus, sed fideli testium narratione, ac debita, ut moris est, inquisitione, sufficienter cognitum posteritati reliquerunt hac charta, quam ex tabulario depromsimus. “Vicarii reverendi in Christo patris ac dom. dom. Johannis, Dei gratia Remensis archiepiscopi, a suis civitate, diœcesi & provincia Remensi notorie nunc absentis, omnibus & singulis reverendis in Christo patribus dictæ Remensis provinciæ suffraganeis, ac eorum vicariis & officialibus, abbatibus, præpositis, decanis, prioribus, presbyteris, curatis, ceterisque ecclesiarum rectoribus & personis ecclesiasticis, ad quos præsentes litteræ pervenerint, cum omni devotione & debita reverentia salutem.”
[10] “Vos, qui sub humana religione fidei Catholicæ militatis, [per Remensem provinciam datis docent, per S. Remigii patrocinium] jucunda mente suscipite, quod læti referimus, psallite, & gratias agite supplici corde summæ Trinitati, quod beatus Franciæ Apostolus, lucerna matutina, qui regem Francorum cum suis satellitibus perduxit primus ad fidem Catholicam, dictumque regem, & plures in regno ejus successores reges sancto chrismate misso cælitus consecravit, S. Remigius, antequam natus, Ciliniæ matri diu sterili, ut Præcursor Domini, ad parandam illi plebem perfectam, per Montanum monachum divino oraculo ex nomine nuntiatus &c. Hunc quoque beatum Franciæ Apostolum præelegit Dominus ac diademate suæ gloriæ excellentissime decoravit, ipsumque inter homines adhuc carne septum miraculorum innumerabilium dono illustrans, nunc in cælesti patria inter Sanctorum agmina non desiit pervigil & intentus, sollicitudinis & miraculorum operator eminere, ut nomen Domini in dicto Sancto ejus exaltetur laudibus populorum.
[11] [tum alios variis malis, tum plurimos ea lue liberatos;] Nonnullis languidis reddidit sanitatem, surdis auditum, cœcis visum, gressum contractis restituit, obsessis a dæmone libertatem, vitam defunctis, & ab epidimiali clade jam pridem communiter invalescente, ac etiam modernis temporibus recurrentes ad eum cum devotis orationibus incolumes præservavit & præservat, & dicta infirmitate epidimiali his temporibus nonnulli infecti, etiam quamplures in extremis laborantes & in mortis articulo constituti, mediantibus orationibus per merita dicti beatissimi Confessoris, a gibbis & bochiis (pestiferos carbunculos intelligo) & ab acerbis febribus liberantur, & restituuntur ptistinæ sanitati. Novissime mulier quædam, auditis S. Remigii miraculis, visione privata, ad dicti Sancti tumulum veniens, claritatem recuperavit; infantuli quoque a matrum uberibus mortui, ad ipsius sepulcrum deportati, vitam recuperantes, munus sacri baptismatis, divina favente gratia, receperunt &c.
[12] [ideoque ad ejusdem opem invocandam hortantur.] Vobis omnibus & singulis super præmissis diligenter informati, per tabelliones publicos, & alias competenter præmissa intimantes, vos & vestrum quemlibet exhortamur, ut in sermonibus & ad divina officia audienda convenientibus clericis & laicis præmissa diligenter publicetis & publicari faciatis, taliter, quod Christi fideles sciant & valeant in suis infirmitatibus recurrere ad præfatum Intercessorem, Medicum, Pastorem & Patronum. In cujus rei testimonium præsentibus litteris sigillum curiæ, quo utimur in hac parte, duximus apponendum. Datum per dom. Johannem de Goinguelies Officialem, & magistrum Remigium de Ambonayo canonicum Remensem, vicarios dicti reverendi patris anno Dom. MCCCXLIX, Sabbato ante festum Nativitatis B. Virginis.”
DE S. VULGISO CONFESSORE, FORTE PRESBYTERO,
IN VICO TROISNES, IN PROVINCIA INSULÆ FRANCIÆ
Forte sec. VI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Vulgisus presbyter Conf., in vico Troisnes, in provincia Insulæ Franciæ (S.)
AUCTORE C. S.
§ I. Cultus Sancti martyrologis vix noti: corpus in Firmitate-Milonis: reliquiæ alibi: Vita Latina edenda: altera Gallica: ætas & presbyteratus.
Quam parum notus hic Sanctus sit, vel hinc, lector, intelliges, quod a duobus tantummodo martyrologis, [Sanctus hic martyrologis parum notus] iisque Gallis annuntietur, atque inter hos nec de die cultus ejusdem obitusve, nec de laurea quidem conveniat. Horum primus Andreas Saussayus illum cum titulo martyris ad diem XXIV Septembris in Martyrologio suo Gallicano annuntiavit his verbis: Ipso die, S. Vulgisi martyris, qui Dei charitate plenus pro ejus veritate & justitia sic certavit, ut occumbens felici agone palmam laureamque retulerit immarcessibilem. Colitur præcipue in oppido, cui nomen est de Firmitate Milonis, ubi pignora ejus sacra pretiosa habentur. Alter martyrologus est Claudius Castellanus, qui in Martyrologio Universali ad Kalendas Octobris eumdem velut consessorem Gallice sic paucis memoravit: In Troênes apud Firmitatem Milonis S. Vulgisus confessor. In Opere nostro ad præcitatum diem Septembris hac de causa solum memoratus est inter Prætermissos dilatusque ad Kalendas Octobris, ac promissum fore, ut hoc die simul examinaretur, an Vulgisus ille distinctus esse videatur a S. Vulgiso, episcopo & abbate Lobiensi, de quo Bollandus noster Commentarium historicum ad diem IV Februarii dedit.
[2] Diversos Sanctos esse, facile constabit, postquam hodierni Vulgisi cultum & qualiacumque Acta exposuero. [antiquum cultum habet] Quod ad lauream attinet, si quid de eodem Sancto exploratum habeatur, confessor fuisse dicendus est; nec assequi potui, cur Saussayus illum martyrem appellaverit, nisi forte quod, cum de illo nil sciret præter cultum sacri corporis, hoc antiqui cujusdam martyris potius, quam confessoris, esse opinatus sit. De martyrii ejusdem tempore modoque Saussayum nihil scivisse, satis indicat elogium, quod dedit, cuilibet martyri, quocumque tempore & sub quovis tyranno passo facile accommodandum. De martyrio illius nihil etiam norunt Firmitatis-Milonis incolæ, imo illud ab eis adversus laudatum Saussayum expresse negatur in compendiosa Vita Gallica, eorumdem incolarum nomine episcopo Suessionensi a P. Sconin dicata, de qua mox plura dicemus. Diem cultus illius esse Kalendas Octobris constat ex eadem Vita, in qua sic legitur: Animam suam placide reddidit in manus Creatoris sui die 1 Octobris, quo ipsius festum colitur. Denique locum obitus, sepulturæ & antiquioris cultus indicavit Castellanus, dum illum annuntiavit in Troênes; Saussayus autem præcipuum ejusdem cultus locum recte dixit Firmitatem-Milonis, ubi Sancti corpus jam ab aliquot seculis honoratum fuit.
[3] [in Firmitate-Milonis, ubi corpus ejus] Est autem Firmitas-Milonis, Gallice la Ferté Milon, urbs Galliæ in provincia Insulæ Franciæ & in diœcesi Suessionensi, ad Urcam fluvium, vulgo l'Ourque vocitatum, qui ipsam interfluit, sitaque fere media inter Suessiones ad Septemtrionem & Meldas ad Meridiem, teste Baudrando in Lexico geographico. Ad hujus urbis castrum e prima sepultura sua antiquitus translatum traditur S. Vulgisi corpus, ibidemque in sacello S. Sebastiani depositum & lipsanothecæ argenteæ inclusum. Fundatus quoque ibidem est prioratus nomine S. Vulgisi, & canonicis Regularibus monasterii Suessionensis S. Joannis in Vineis traditus. Nicolaus Belfort, ejusdem monasterii religiosus canonicus, dictique prioratus aliquando minister, in notitiis infra laudandis seculo XVI decrepito ad propositum nostrum annotavit sequentia: Memorata porro castri prædicti ecclesia thecam divi Vulgisi elegantissimam huc usque servavit coram altari dependentem, quæ singulo quoque anno in feriis Paschalibus magno cum honore & supplicatione publica deferri solet extra urbem ad capellam Dominæ nostræ de Burgo appellatam, quam venerabiles patres Burgfontani Carthusienses possident.
[4] [honorifice servatur,] Vocem huc usque non ultra initia regni Henrici IV Galliæ regis extende: nam sub illo ob civilia bella ecclesiam istam seu sacellum destructum fuisse, idem, qui tunc vivebat, Belfortius verbis, quæ subdo, deinde deploravit. Denique (inquit) ut nihil eorum, quæ huc spectant, omittamus, nuperrime, heu dolor, ecclesia illa solo adæquata est a militibus, qui castri prædicti obsidionem mense Januario anni MDXCIV sustinuere; a quibus corpus beati Viri in castri ipsius turre quadam, ut accepi, aliquamdiu servatum, postea ipso castro a parte urbis diruto, in parochiali urbis ecclesia repositum est. Faxit Deus, ut pro sua dignitate condigno loco deinceps reponatur. Consentit fere scriptor Vitæ Gallicæ post medium seculum XVII editæ, ex qua simul discimus, sacrum Vulgisi corpus in eadem Firmitatis-Milonis parochiali ecclesia digno in honore deinceps permansisse. Hæc de primario cultus ejus loco breviter dicta sint, infra partim latius examinanda.
[5] Ratione prædicti prioratus monasterio S. Joannis in Vineis apud Suessiones donati, [& Suessionibus in abbatia S. Joannis in Vineis, cultus item fuit] etiam ad hoc monasterium cultus S. Vulgisi propagatus fuit, teste scriptore Vitæ Gallicæ, in qua legitur: Ab illo tempore Religiosi S. Joannis in Vineis in Breviario suo semper celebrarunt memoriam Sancti nostri, eique inseruerunt lectionem unam, quæ compendium ejus vitæ complectitur. Consonat Belfortius, qui in Notitiis suis aliqua ex Proprio festorum ecclesiæ (ut inquit) nostræ adjungit. Alterum cultus sive obitus ejusdem locum dixi a Castellano assignari Troênes, qui in Vita edenda vocatur Orcizus, in Vita vero Gallica Troisnes, & a Belfortio Latina terminatione Troyna. Ego Vitam Gallicam, utpote in ipso pene loco scriptam sequendam putavi. In hac situs ejus verbis Gallicis sic traditur: Prope Firmitatem-Milonis parvus vicus (Gallice village) est, nomine Troisnes, in declivi montis sat alti positus, ad cujus radices fluvius Urca (Gallice Ourq) labitur. Olim locus hic solitudo silvestris erat, undique cinctus silva Rhetia (indigenis la forest de Retz dicta) quæ nunc quoque eidem proxima est.
[6] Hoc in loco S. Vulgisus noster eremiticam vitam duxisse, [in Troisnes, ubi sepulcrum ejus vacuum] obiisseque, ac juxta cellam suam ibidem sepultus fuisse creditur, & in ecclesia S. Petri, sive hæc ibi jam tum ante exstiterit, sive postmodum ædificata sit, ab indigenis accolisque digna in veneratione habitus, donec ad Firmitatem-Milonis translatus fuit. Mansit tamen in Troisnes primæ illius sepulturæ memoria, de qua oculati testis Belfortii verba juverit audivisse. Beati hujus Viri corpus procul dubio sepultum credi debet in oppiduli illius, quod nemori Rhetio contiguum Troynam vocamus, cœmeterio, tum temporis divi Petri nuncupato. Nam ad usque hunc diem ibi in ecclesia, quæ ex parochialibus nostris (scilicet abbatiæ S. Joannis in Vineis) una est, cernitur ante summum altare paulo supra terram elevata illius effigies lapidea, magna sane & pulchra, sacrarum vestium etiam materiali adumbratione ipsum indubie sacerdotem fuisse referens. Vitæ Gallice scriptor clarius loquens, dicit, esse tumbam saxeam quatuor parvis columnis innixam; subditque: Hæc tumba est ante princeps altare ecclesiæ, spectaturque in eadem effigies ejus solido opere anaglyphico facta.
[7] Cubat ipse exporrectus, capillitio admodum brevi, [cum monumento eidem imposito visitur,] tonsura sacerdotali insignitus, & sacerdotalibus vestimentis indutus, calicemque in manibus gestans. Infra pedes visuntur effigies duarum vaccarum, quas e flumine salvas eduxit. Si tamen eidem biographo credimus, S. Vulgisi corpus in hac tumba numquam jacuit, sed illa dumtaxat in perpetuum monumentum super locum sepulturæ ejusdem posita fuit, quando illud hinc ad castrum Firmitatis-Milonis translatum est. Addit etiam prodigium, quod sua ætate eodem in loco contigisse debiteque probatum esse asseverat, ita inquiens: Non putamus prætereundum silentio aliud miraculum, quod ætate nostra ad istam tumbam accidit, quodque in his partibus non est fas in dubium revocari. Anno MDCXI quidam fossores, quorum nomina in processu hac super re confecto recensentur, jussi sunt prope Sancti nostri tumbam sepulcrum cavare in sepulturam ejusdem loci nobilis viri, domini de Billy. Hi boni viri videre voluerunt, quid sub tumba illa lateret; cumque a nemine observarentur, ausi sunt sub eadem fodere: sed vix aliquid terræ egesserant, quin suavissimus inde ac gratissimus odor eruperit, qui totam ecclesiam perfudit, & ab omnibus, qui illuc accurrerunt, ut experimento suo tantum prodigium probarent, perceptus fuit.
[8] [& ex quo anno 1611 suavissimus odor erupisse dicitur.] Fossores, qui damnabili curiositate sua prodigii causa fuerant, tanto horrore sunt perculsi, ut deinceps languescentem miseramque vitam duxerint usque ad mortem, quam tribus quatuorve mensibus post obierunt; sive hæc ex nimio, quo correpti fuerant, terrore naturaliter secuta sit, sive pœna fuerit neglecti honoris reverentiæque tam sacro loco debitæ. Hactenus ille, qui cum hæc tam confidenter scripserit ad episcopum Suessionensem, in cujus diœcesi vicus Troisnes situs est, scripseritque eo tempore ac loco, ubi, si falsa venditasset, facile poterat convinci; cumque præterea etiam processum, ut vocant, verbalem laudaverit, non possumus de rei veritate merito ambigere. Eodem rursum biographo teste, post translatum ad Firmitatem-Milonis S. Vulgisi corpus, ex eodem nihil in Troisnes relictum est præter unum dentem, huncque quidam Lotharingi, dum anno 1652 cum exercitu suo illac transirent, ingressi ecclesiam, abstulerunt & in Lotharingiam asportarunt, asserentes, S. Vulgisum ibi quoque in magna veneratione haberi. Duas item insignes ejusdem Sancti reliquias eodem seculo XVII ex Firmitate-Milonis ad civitatem Suessionensem translatas fuisse, dicemus infra; interim hæc sufficiant pro stabiliendo cultu Vulgisi tam parum noti martyrologis, & pro notitia locorum, in quibus colitur. Itaque ad ejusdem Acta progredior.
[9] [Vita Latina, quam edemus, scripta est post corporis translationem;] Unicum illius Vitæ Latinæ exemplar habemus ex Ms. Nicolai Belfortii, jam aliquoties laudati, qui unde & a quo eamdem acceperit, in Additione sic exposuit: Hæc sunt, quæ pauca de beati hujus Viri vita descripsit rogatus a me dominus Joannes Caron (Ordinis S. Dominici) doctor Sorbonicus, ad nosque attulit secunda Februarii die anni MDXCI, quando videlicet peractis apud Firmitatem-Milonis sacri Adventus tempore concionibus, rediit in hanc urbem Suessionensem. In fronte vero notatur exemplar nostrum descriptum ex vetustissimo (forte addendum Lectionario) ecclesiæ ipsius nomini sacræ apud Firmitatem Milonis, ubi ejus sacrum corpus argentea theca reconditum usque ad annum MDXCIV requievit. Auctor Vitæ, uti in ejusmodi Lectionariis assolet, anonymus est, scripsitque post translationem corporis e prima sua sepultura ad Firmitatem-Milonis, quam Vita Gallica seculo VIII quidem affixit, sed quæ ex infra disputandis forte primum contigit seculo IX aut etiam serius: quod tempus valde remotum est ab ipsius Sancti ætate, si hic, ut traditur, discipulus fuerit S. Remigii, Francorum apostoli, circa annum 533 defuncti. Ceterum ex hac Vita Latina colligi nequit, an ea ex vetustiori aliqua, an ex sola traditione composita fuerit. Pauca, quæ continet, mox examinabimus.
[10] [habemus & aliam Gallicam recentiorem.] Vita Gallica, cujus jam crebro memini, inscripta est Vita S. Vulgisi (Gallice saint Vulgis) presbyteri & confessoris, patroni Firmitatis-Milonis; dedicataque est nomine incolarum ejusdem civitatis illustrissimo domino Carolo Bourlon, episcopo Suessionensi, qui tom. 9 Galliæ Christianæ auctæ col. 381 eam sedem tenuisse dicitur ab anno 1656 usque ad 1685, intra quos annos eadem Vita, quæ nec annum nec locum editionis præfert, proinde debuit excusa fuisse. Auctor ejus verisimiliter fuit idem, qui dedicationi subscriptus legitur P. Sconin, aliunde mihi plane ignotus. Quisquis tamen ejusdem Vitæ auctor sit, is in Sancti gestis sic consentit Latino biographo, ut tamen diversam ab hoc secutus Vitam esse videatur. Nam non modo in paucis adjunctis variat, sed etiam aperte negat, Vulgisi parentum nomina sciri, quæ in Vita Latina nostra (forte confidentius, quam veritas patiebatur) exprimuntur. Id quoque peculiare habet Vita Gallica, quod ad cultum attinentia, quorum aliqua Latino scriptore priora sunt, in ea latius exponantur; utinam tamen semper æque accurate, quam asseveranter, maxime ubi agitur de tempore auctoreque primæ translationis sacri corporis, donatore lipsanothecæ argenteæ, & fundatoribus prioratus S. Vulgisi in castro Firmitatis-Milonis, de quibus sequenti § loquemur.
[11] De cultu etiam aliqua observavit Nicolaus Belfortius in Additione ad Vitam Latinam, [ex quibus & Belfortii annotationibus pauca de Sancto novimus.] ubi post verba num. 9 data sic prosecutus est: Cæterum quoniam aliqua deesse (in eadem Vita) manifestum est ex Proprio festorum ecclesiæ nostræ, quod magna ex parte nuper est a nobis elaboratum, dum in ipso divi Vulgisi prioratu (in castro Firmitatis-Milonis) ex obedientia manerem, operæ pretium duxi hoc loco nonnulla addere, tum ex dicto Proprio, tum quæ alias mihi explorata & cognita sunt; ne videlicet pereant ob bellorum civilium tempestatem &c. Sequuntur ibidem, quæ supra fere retuli, ideo hic non repetenda; ac denique ad fidem dictis faciendam, Atque hæc quidem (inquit) omnia partim reipsa vidi, partim legi in memorato veteri Antiphonario, alicubi seorsum a præcedenti Historia (nimirum Vita Latina edenda) quæ præfatus doctor (Joannes Caron) ob studia suis concionibus necessaria festinans, sigillatim videre non potuit. Præter geminam illam Vitam, Latinam & Gallicam, paucasque Belfortii annotationes nihil prorsus habemus pro Sancti gestis enarrandis; tantumque de illo est etiam apud neotericos scriptores silentium, ut mirer, Sanctum, cultu certe satis clarum, ceteris velut ignotum præteritum fuisse.
[12] Videamus ergo, quid de eodem ex duabus Vitis habeamus. [Creditur fuisse a S. Remigio baptizatus ejusque discipulus,] Ambæ consentiunt, S. Vulgisum e nobilibus parentibus natum, a magno Francorum apostolo, S. Remigio Remorum præsule, baptizatum fuisse, & post exactam pueritiam ab eodem eruditum, in matura ætate sacerdotio initiatum, atque in societatem laborum suorum adscitum esse, donec cum ejusdem sancti episcopi bona venia solitariam vitam aggressus fuit. Parentes illius, quorum nomina biographus Gallicus nesciri, verisimiliter rectius, asserit, in Vita Latina vocantur Palatinus & Christina, quorum nobilitas, æque ac vocabula, incerta mihi est. Diuturnus S. Remigii episcopatus, teste S. Gregorio Turonensi in libro de Gloria confessorum cap. 79 ultra annos septuaginta productus, facile permittit, ut is baptizatum a se puerum ad sacerdotium promovere & in apostolico munere socium sibi adoptare potuerit; ut tamen id ita factum esse credamus, testimonio magis idoneo opus est, quam sit biographi Latini, tanto, ut dictum est, tempore posterioris, Gallicique, qui post medium seculum XVII scripsit.
[13] [prout etiam legitur in schedula membranacea] Primum & unicum profert idem Gallicus pro hac assertione monumentum, quod repertum esse ait apud ipsum Sancti corpus, dum ejusdem lipsanotheca argentea anno 1643 ab illustrissimo domino Simone le Gras, episcopo Suessionensi, diœcesim suam lustrante, aperta inspectaque fuit. Est autem scriptum in scheda membranacea litteris Gothicis, sed optime (ut inquit) formatis, quod sic habet: Corpus sancti Vulgisi filioli & discipuli S. Remigii Rhemensis archiepiscopi. Nescio, an hanc schedam biographus ipse viderit; sed vellem illam æri incisam exhibuisset, ut de antiquitate characterum judicare liceret. In re tam ancipiti saltem suspicari licet, schedam illam antiquiorem non esse, ipsa lipsanotheca, in qua inventa fuit, sed eodem, quo ipsa, tempore factam; nisi etiam in aliqua sacri corporis inspectione deinde addita fuerit. Lipsanothecam autem illam idem Gallus biographus scribit quidem, opus esse seculi VIII adulti; verum ex dicendis dubium erit, an vetustior sit seculo XII. Ponamus tamen paulisper, opus esse seculi VIII, sic saltem duobus seculis posterius erit S. Remigio, & aliunde dubium manebit, an scheda ejusdem ætatis sit cum theca.
[14] [in ejusdem lipsanotheca reperta, sed incertæ mihi ætatis,] Itaque ex inscriptione mihi tam incertæ ætatis pro tempore, quo S. Vulgisus vixisse credendus sit, nihil certi ausim affirmare. Aliunde quoque nihil mihi suppetit pro eodem S. Remigii Remensis discipulis annumerando. Latinus S. Vulgisi biographus non est antiquior translatione corporis ad Firmitatem-Milonis; primigenia simul ac prolixa laudati sancti Remorum episcopi Vita, a synchrono vel coævo scripta, dudum desideratur; ejusdem Vitæ compendium a celebri Fortunato presbytero, postea episcopo Pictaviensi compositum, multo contractius est, quam ut S. Remigii discipulos in eo requiras; quique post hos ejusdem sancti præsulis gesta scripserunt, Hincmarus Remensis episcopus seculo IX & Flodoardus seculo X, nullam de Vulgiso mentionem fecerunt. Non tamen horum silentium vim argumenti negativi habet; cum Hincmarus nullos, Flodoardus quidem multos, sed non omnes, S. Remigii discipulos commemoraverint; & ambo insuper ab illius ætate vixerint longe remoti. Contra quoque nihil alibi legi, quod traditioni de S. Vulgiso Remigianis discipulis accensendo adversetur.
[15] [cui tamen aliunde nihil refragatur.] Verum est, illum a Saussayo martyrem dici, quod cum biographorum dictis non congruit; sed donec quis rationem asserti produxerit, non debet ei cedere communis indigenarum traditio. Non magis scio, cur Castellanus eumdem seculo VIII adscripserit, nisi forsan hic legerit, translationem corporis ejus seculo VIII contigisse, ceteraque, quæ de ipso legebantur, suspecta habens, idem seculum in margine annuntiationis illius annotaverit, quo certum de ejusdem cultu testimonium se habere putabat. Sed & hæc ratio certe nihil probat. Nulla quoque suspicio hic esse potest, Castellanum (nisi forte ex solo lapsu memoriæ) hodiernum Vulgisum cum cognomine sancto episcopo & abbate Lobiensi, qui seculo VIII feliciter obiit, confusum fuisse; cum Castellanus ipsemet Lobiensem, velut a nostro diversum, ad diem IV Februarii, quo ille colitur, annotatis loco & seculo emortualibus, recte consignaverit. Quam ob rem in re dubia malui aliquid indigenarum traditioni concedere, sanctumque Vulgisum, velut dubium S. Remigii Remensis discipulum, cum cautione adverbii forte, seculo VI adscripsi. Pro presbyteratu ejusdem confirmando, negandove nullum pariter occurrit mihi aliunde argumentum; quapropter nec hunc adversum traditionem in utraque Vita expressam inficiari possum. Cetera biographorum asserta in Annotatis ad Vitam expendemus.
§ II. Tempus translationis corporis obscurum: prioratus S. Vulgisi fundatus: lipsanotheca pretiosa: reliquiæ ex eadem exemptæ: Sanctus hic diversus a cognomine Lobiensi.
[Corpus S. Vulgisi e vico Troisnes translatum fuit] Dixi supra, ex traditione haberi, S. Vulgisum, quocumque demum is tempore vixerit, eremiticam vitam in vico Troisnes egisse, ibidemque jacuisse humatum in ecclesia S. Petri, sive hæc ante illius obitum extiterit, sive post primum condita auctave fuerit. Hinc translatum esse ad Firmitatem-Milonis, ambo biographi consentiunt, quibus accedens Belfortius in suis Notitiis Mss. hæc ait: Cujus loci (sepulturæ in Troisnes) dignitas & gloria, dictu mirum, quam late percrebuerit post beati Viri transitum, quando ad eum propter miraculorum frequentiam ex omni circum regione ingens fidelium multitudo conflueret, adeoque jam multi essent, qui de asportando in suas ecclesias Vulgisi corpore decernerent. Sed cum hoc rescivisset Milo, qui tum in illis partibus erat potentissimus, gloriam suam alteri nolens dare, transferendum curavit IIII Idus Novembris in castrum suum apud Firmitatem-Milonis, collocandum ibi in ecclesia S. Sebastiani, quam etiam honestissime ditatam reliquit. Hæc ipse ex veteri Antiphonario ejusdem ecclesiæ, ex quo similive monumento etiam diem translationis, quem alibi non legi, forsitan didicit. Quod de miraculis populique ad Sancti sepulcrum concursu præmisit, etsi nonnihil exaggeratum esse possit, satis versimile est; quia solent ista hujusmodi translationibus occasionem dare.
[17] Accipe etiam verba biographi Latini ex Vita edenda. [ad Firmitatem-Milonis, cujus translationis tempus] Postquam vero spiritum cœlo reddidit, corpus ejus honorifice ab incolis loci illius & a viris religiosis conditum atque digna veneratione humatum est. Postea multo transacto tempore, Dei nutu ad locum, in quo nunc digno honore colitur, est translatum. Ædificata est autem in loco, quo nunc reliquiæ corporis ejus requiescunt, basilica cum summa reverentia a B. excellenti viro Milone & ab ejus venerabili conjuge, ubi quotidie debita cum veneratione servitur, & juxta ritum ecclesiastici ordinis honoratur. Ex hisce manifeste liquet, hanc Vitam post translationem sacri corporis scriptam esse; sed dubitari potest primo, an Milo, ecclesiæ conditor, etiam auctor fuerit translationis, an vero is sacrum pignus eo ante delatum in ecclesia a se condita reposuerit. Dubitari potest secundo, an scriptoris tempore facta jam fuerit dicta pretiosa Sancti lipsanotheca, de qua non meminit.
[18] Belfortius mox laudatus translationem Miloni tribuit, [in sola Vita Gallica assignatur annus 720,] sed silet auctorem ecclesiæ, ad quam illam ab eo factam dicit: similiter tacet donatorem ejusdem lipsanothecæ, quam verbis num. 3 recitatis memoravit. At vero biographus Gallus, ambobus junior, apertius loquitur, sed cum adjunctis minime probandis. Ex illius sententia, quam velut certam enuntiat, idem Milo, castri Firmitatis-Milonis & ecclesiæ sive sacelli S. Sebastiani conditor, corpus S. Vulgisi illuc transtulit anno 720, idemque lipsanothecam argenteam atque insuper effigiem capitis illius, sive hermam, ex eodem metallo suis expensis confici curavit; deinde autem Hugo, Philippi I Galliæ regis frater, eamdem lipsanothecam magnifice exornavit, fundavitque ibidem prioratum S. Vulgisi, & Suessionensi monasterio S. Joannis in Vineis donavit. Negari merito nequit, Firmitatem-Milonis a Milone aliquo vocabulum accepisse: ut enim Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum docet, Firmitates veteribus Francis dicebantur loca natura arteque munita & muris vel mœnibus cincta, qualia sunt castella & arces, quæ recentiores fortalitia appellarunt.
[19] [& auctor Milo conditor Firmitatis:] Hujus generis multa loca reperiuntur in Gallia, Firmitas dicta, quæ partim a conditoribus dominisque suis, partim a fluviis, quibus adjacent, cognominantur. Exempla habes apud laudatum Valesium ad vocem Firmitas. Verum quod Milo, hujus Firmitatis ad Urcam conditor vel dominus, seculo VIII vixerit, atque anno 720 S. Vulgisi translationem ad castrum suum, ceteraque prædicta fieri curaverit, post diligentem impensam operam nescio, quo argumento nitatur. Non possum equidem affirmare, an, quod aliis quoque sæpe contingit, amor patriarum antiquitatum scriptorem illum ad eam opinionem impulerit; verumtamen longe diversam Firmitatis ad Urcam ætatem statuit Andreas du Chesne, in Antiquitatibus civitatum &c Franciæ pag. 392 scribens, illam a Milone conditam, regnante Ludovico VI, cognomento Crasso, ut haberet, ubi se in civilibus bellis adversus hostiles incursus tutaretur. Regnavit autem Ludovicus VI ab anno 1108 usque ad 1137, id est, quatuor seculis serius, quam scriptor Vitæ Gallicæ, Milonem Firmitatis conditorem auctoremque translationis vixisse affirmavit. Demus tamen, Firmitatem-Milonis antiquiorem esse, quam credidit Chesneus; redibit quæstio de tempore translationis S. Vulgisi, cujus ne seculum quidem, nedum annum signarunt Latinus biographus & Belfortius scriptor domesticus, imo verisimillime domestici ambo.
[20] [quod nobis non probatur.] Cum igitur pro anno 720 nullum testem laudet biographus Gallicus, vereor ne ex levibus conjecturis potius, quam ex solida ratione aut monumento antiquo in eodem designando processerit; suntque nonnulla, quæ hanc suspicionem non inanem relinquunt. Eodem teste, ac consentiente Belfortio, nec refragante biographo Latino, jam exstabat in castro Firmitatis-Milonis sacellum S. Sebastiano sacrum, quando contigit translatio. Hujus vero martyris cultus in Galliis primum celebris evasit seculo IX, quando ejusdem corporis pars, concedente Eugenio II Papa, anno 826 ex Romana Urbe allata est, & in Suessionensi S. Medardi monasterio deposita plurimis miraculis mox cœpit inclarescere; uti latius videri potest in Opere nostro tom. 2 Januarii pag. 261 & sequenti. Hinc suspicor, dominum Firmitatis-Milonis, quæ in diœcesi Suessionensi est, ea re pie motum ejusdem sancti martyris nomine sacellum in castro suo exstruxisse, impetrataque e Suessionensibus reliquiis portione ditasse. Si hæc mea suspicio vera sit, sæpe dicta translatio non erit seculo IX antiquior, ac forsan etiam recentior; quod etiam ex dicendis de lipsanotheca & fundatione prioratus verisimilitudinem aliquam accipiet.
[21] [In eodem castro fundatus fuit prioratus,] De prioratu sequentia habet Vita Gallica sermone vernaculo. Fundatus ille prioratus est anno MCX ab Hugone Magno vel Albo, filio Franciæ, Philippi I regis fratre. Hic princeps erat comes Veromanduorum & dominus Firmitatis-Milonis, ubi ordinarie morabatur. Anno MXCVI profectus fuerat in Palæstinam cum Godefrido Bullionio. Fundavit hunc prioratum, ut posteris monumentum pietatis suæ relinqueret, annueretque Hilgoto, Suessionensi episcopo & monasterii S. Genovesæ Parisiis Religioso… Non licuit tamen huic, interim defuncto, fundationem factam videre, sed ejusdem successor Lisiardus eumdem prioratum fundavit nomine Hugonis Magni & Helvindis uxoris ejus, eorumdemque filii Guilielmi Flandriæ comitis, atque hujus conjugis Sibillæ. Ad illorum preces hic episcopus sacellum arcis Firmitatis S. Vulgiso dedicavit, & prioratum illius canonicis Regularibus S. Joannis in Vineis apud Suessiones dedit ea lege, ut tres quatuorve ex illis semper habitarent in castro ad prioratus officia obeunda, prout latius dicitur in instrumento fundationis. Prioratus nomine, phrasi Gallica prieuré, venire hic videtur, ut nunc loquimur, beneficium, vel curatum, quod officium parochi annexum habet, vel simplex, ad cetera tantummodo officia divina certo in loco celebranda institutum, concessumque monasterio, ut ejusdem superior e subditis suis ministros eidem sufficiat, qualem supra vidimus fuisse Nicolaum Belfortium.
[22] Porro etsi certa sit prioratus S. Vulgisi fundatio, non propterea admitti possunt adjuncta omnia, [cujus fundator ibidem dicitur fuisse Hugo Magnus,] quæ Gallus biographus, tamquam e genuinis fundationis litteris accepta, confidenter obtrusit. Notus est Hugo cognomento Magnus, Philippi I regis Galliæ frater, & per uxorem suam Adelaidem comes Veromanduorum, qui cum principibus cruce signatis ad Terram sanctam bis profectus, in secunda expeditione Tharsis in Cilicia obiit anno 1102, quemadmodum ex Roberto de Monte tradunt historici. Ex hujus anno emortuali liquet, prioratum, de quo agimus, vel citius, quam anno 1110, vel ab alio Hugone institutum esse. Illum citato anno 1110 priorem esse, colligitur ex Galliæ Christianæ auctæ tomo 9, col. 457, ubi inter abbates S. Joannis in Vineis tertio loco legitur: Petrus I … occurrit in charta Hugonis episcopi (Suessionensis) donationem capellæ S. Vulgisii in castro de Firmitate Milonis confirmantis anno MC, quam postea comprobavit Lisiardus episcopus anno MCX. Conformiter ad hæc ibidem col. 354 in episcopis Suessionensibus dicitur Hugo I, Hilgoti post Henricum successor, anno 1100 bona S. Johannis confirmasse; ac rursum col. 355 in Lisiardo, quarto Hilgoti successore legere est: Bona S. Johannis in Vineis confirmavit anno MCX, episcopatus 2.
[23] Jam ergo ab anno 1100 fundata fuit capella seu prioratus S. Vulgisi in Firmitatem-Milonis, [Philippi I regis frater, cum adjunctis fabulosis;] eratque juris monasterii Suessionensis S. Joannis, quo tempore vivebat laudatus Hugo comes, & in Gallia morabatur, eo reversus e prima expeditione sua sacra ante finem seculi XI, ita ut Hugo ille prioratum tunc fundare potuerit. Sed sunt nimirum alia, quæ hanc opinionem prorsus evertunt, coguntque alium fundatorem quærere. Hugonis Veromanduorum comitis tempore nullus fuit Flandriæ comes Guilielmus, nulla Flandriæ comitissa Sibilla. Idem Hugo uxorem unicam, nomine Adelaidem, non Helvindem, habuisse legitur apud Sammarthanos fratres in Historia genealogica regiæ domus Franciæ tom. 2, pag. 665 & sequentibus. Ex eorumdem liberis duo tantum mares ibidem recensentur, Radulphus scilicet, qui in comitatum Veromanduensem successit, & Simon episcopus Noviomensis; e filiabus vero nulla Sibilla nominatur, nulla comiti Flandriæ nupta fuit, ut mirum sit, unde ista acceperit biographus. Apud alios quoque non reperi, Hugonem Magnum etiam Firmitatis-Milonis dominum fuisse, sed eodem fere tempore florentem alterum Hugonem, in quem cetera quadrant.
[24] [sed ejusdem fundator videtur fuisse Hugo Albus,] Chesneus supra num. 19 laudatus scribit, Firmitatem-Milonis antiquitus pertinuisse ad Hugonem Album (Gallice Hugues ou Hues de Blanc) anno MCX fundatorem prioratus Vulgisi (Gallice de Voulgis) in eodem loco. Plura de illo non addidit Chesneus, sed haud dubie is ipse est Hugo, quem biographus Gallicus fratrem Philippi I regis Franciæ perperam credens, & Magnum & Album appellavit. Plus luminis affert reverendissimus Hugo, episcopus Ptolemaidis & abbas Stivagiensis tomo 2 Annalium Ordinis Præmonstratensis col. 1039 & 1041 docens, abbatiam Vivariensem, postea a mutato situ Vallem Serenam dictam, ab Hugone Albo, dynasta Firmitatis-Milonis anno MCXXI vel fundatam vel Præmonstratensibus traditam fuisse. Hunc in finem laudat chartam donationis, cujus copiam ex authentica ait se vidisse, exhibetque ibidem inter Probationes col. DCXLV & sequenti; mihi sane peropportune, nisi quod ibi, ex typothetæ forsan vitio, Hugo Abbas pro Hugo Albus corrupte legatur. Est illa charta Lisiardi episcopi Suessionensis, donationem Hugonis confirmantis, a quo scilicet Lisiardo etiam fundationem donationemque prioratus S. Vulgisi confirmatam fuisse, dictum superius est.
[25] [Firmitatis-Milonis dominus sub finem seculi XI & sec. XII.] In illa porro charta sic loquitur episcopus: Ego Lysiardus Suessorum episcopus notum facio, quod Hugo Abbas (legendum est Albus) dominus de Firmitate Milonis, Helvidis uxor illius, assensu filii sui Willelmi & uxoris ejus Sybillæ ad petitionem domni Norberti, viri religiosi, ecclesiam Vivariensem… Henrico abbati & fratribus suis per manus nostras cum justitia reddiderunt &c. Signata autem legitur hoc modo: Acta sunt hæc anno Incarnationis Dominicæ millesimo centesimo vigesimo primo; pro quo tamen legendum videri MCXXIV, vel MCXXVI censent continuatores Galliæ Christianæ tom. 9, col. 485 & sequenti, qui ibidem consuli possunt; nam mea hic nil interest, quo præcise anno illa signata sit. At cum eædem personæ omnes velut eo tempore viventes, circa quod prioratus S. Vulgisi fundatus esse in Vita Gallica dicitur, ibidem nominentur, vix dubito, quin ejusdem prioratus fundatio eidem Miloni attribuenda sit; quippe qui eodem tempore florens, Firmitatis-Milonis dynasta fuit, habuitque uxorem Helvindem seu Helvidem, filium Willelmum & Sibillam nurum. Verum nec Hugo ille fuit Philippi I regis Galliæ frater, nec Willelmus & Sibilla comites Flandriæ fuerunt, uti Gallicus biographus male asseruerat.
[26] [Lipsanotheca argentea multo recentius facta videtur,] Supersunt insuper aliqua de pretiosa Sancti lipsonatheca observanda. In eadem Vita Gallica dicitur illa a primo sacri corporis translatore Milone jam inde ab anno 720 composita fuisse, cujus utriusque asserti probationem supra requisivi; certiusque judicium super lipsanothecæ vetustate dare poterunt antiquæ rei argentariæ periti æstimatores, si thecam ipsam oculis suis examinent. De ornatu, quem deinde eidem additum ait auctor, hæc subdit: In hujus rei (fundati prioratus) memoriam Hugo Magnus duas minores effigies ex argento inaurato, unam S. Joannis Baptistæ, alteram S. Vulgisi in habitu sacerdotali, hinc atque illinc ad lipsanothecæ extremitates jussit apponi. Fecit insuper suum scutum gentilitium, id est, tria liliajaurea in area cærulea in eadem cælari, eamque innumeris liliis argenteis auro oblitis ex omni parte decorari. Uxor quoque ipsius Helvindis tam hanc, quam & alteram (de qua vide num. 18) magno pretiosorum lapillorum numero ditavit. Si vere Hugo aliquis sæpe dicti prioratus fundator, ejusque uxor Helvidis eam thecam sic ornaverint, fuit is non Hugo Magnus, Philippi I regis frater, sed alter ille Hugo Albus, Firmitatis-Milonis dominus, ut ex præmissis satis patere existimo.
[27] Scutum Francicum certe indicat regii sanguinis principem, [quam seculo VIII, ut habet Vita Gallica:] eaque ratione ad Hugonem Magnum potius, quam ad istum alterum pertineret. Nihilominus verisimilius apparet, neutrius esse, quod utroque recentior sit trium liliorum in scuto Francico usus, cujus initium ad seculum XIV solet referri. Ceterum fateor, nescire me, cujus regis aut regii principis munificentiæ pretiosus hic ornatus, vel etiam ipsa lipsanotheca adscribenda sit. Dixi, vel ipsa etiam lipsanotheca; quia vereor, ne scriptor minime accuratus ornatum illum postea additum crediderit, eo quod eamdem seculo VIII compositam putaret, videretque, tantam antiquitatem cum recentiori illo opere non posse conciliari. Modo audiamus illum reliqua ad Sancti cultum spectantia prosequentem. Post ea, quæ de sacra ejusdem veneratione in abbatia S. Joannis in Vineis apud Suessiones num. 5 jam retuli, ad prioratum castri Firmitatis-Milonis regreditur verbis, quæ subjicio.
[28] Atque hæc fuit prima hujus beneficii fundatio. Elapso deinde tempore aliquo, [prioratus deinde auctus redditibus.] Eleonora, Hugonis Magni neptis, Bellimontii, Veromanduorum & Valesii comitissa, parentum suorum insistens vestigiis, eamdem variis redditibus auxit, pendendis e possessionibus suis, per testamentum suum anno MCXCIV, præsente regina, Adela, uxore (id est, vidua) Ludovici Junioris (sive hujus nominis VII) & matre Philippi Augusti. Has omnes donationes Carolus Valesii comes, Philippi Pulchri frater, postea confirmavit suis litteris, datis die VIII Decembris anni MCCXCI. Eleonora hic laudata fuit revera Hugonis Magni e filio suo Radulpho I, Veromanduorum ac Valesii comite, neptis, quam Sammarthani fratres in præcitato Opere pag. 674 & sequentibus Matthæo Bellimontii comiti quartis nuptiis jugatam fuisse scribunt, laudantque piam ejus in exstruendis dotandisque monasteriis munificentiam, ac nominatim chartam in favorem abbatiæ Vallis-Serenæ, vulgo Val-Sery in diœcesi Suessionensi, eodem anno 1194 factam. Ceteræ quoque personæ principes a biographo nominatæ temporibus congruunt, ut inficiari nequeam, Eleonoram prioratui quoque S. Vulgisi in castro Firmitatis-Milonis bene fecisse.
[29] Certiorem fidem merentur, quæ de cultu sua ætate ab illustrissimis dominis Suessionensis ecclesiæ episcopis, [Anno 1643 aliquæ reliquiæ e theca exemptæ sunt,] Simone II, cognomento le Gras, & hujus proximo successore Carolo III Bourlon, sacris illis reliquiis exhibito annotavit. Exemplo (inquit, defuncti illustrissimi domini le Gras, Suessionensis episcopi, resuscitata videtur in populo devotio, quam scilicet prælaudati principes S. Vulgiso exhibuerant. Hic præsul diœcesim suam anno MDCXLIII obiens, ad Firmitatem-Milonis advenit. Ibi lipsanothecam Sancti nostri aperuit coram omnibus civibus & aliquot medicis, quos ad inspicienda ejus ossa jusserat adesse. In illa corpus ejus totum invenit. Medici post consideratas omnes ejusdem partes judicarunt, Sanctum admodum proceri validique corporis fuisse, satisque apparere, eumdem usque in extremam senectam vixisse. Inventa quoque tunc in theca schedula membranacea est his vocibus litteris Gothicis, sed (quod certius antiquitatis argumentum est) perfectissime exaratis inscripta: Corpus sancti Vulgisi filioli et discipuli S. Remigii Rhemensis archiepiscopi.
[30] [quarum pars ibi relicta, pars Suessiones delata] Inventus in ea præterea est processus verbalis anni MDXLV de translatione necessariæ reparationis causa tunc facta ad civitatem Suessionensem. Signatus processus est a Poignant, Mointhoile, aliisque administris Firmitatis-Milonis. Idem illustrissimus antistes Suessionensis testatus astantibus est, has esse e præcipuis suæ diœcesis reliquiis, insinuavitque desiderium suum aliquam ex eisdem portionem auferendi. Neque ausi sunt pietati præsulis refragari, isque ambas Sancti mandibulas, atque unam e costis ejus, unumque os S. Sebastiani, antiqui patroni sacelli arcis, exemit. Hoc os cum mandibula superiore S. Vulgisi reliquit ecclesiæ Firmitatis-Milonis, ubi deinde inclusa sunt thecæ argenteæ, factæ in modum angeli, eadem super capite suo gestantis. Alteram mandibulam costamque apportavit Suessiones, quo simul ac advenit, generalem supplicationem indixit, in qua ambas reliquias in magna argentea pelvi circumtulit.
[31] [& in veneratione deinceps habita.] Deinde earumdem unam donavit abbatiæ S. Mariæ Suessionensi (quæ Benedictinarum virginum est) alteram servavit sibi, quam illius Successor (Carolus III) de Bourlon lipsanothecæ inclusit, ita probans, se non minus in decessorum suorum pietatem erga hunc Sanctum nostrum, quam in eorumdem dignitatem successisse. Demum Opusculum suum sic conclusit: Non putamus necesse esse Firmitatis-Milonis incolas ad majorum principumque suorum exempla in S. Vulgisi cultu imitanda exhortari; sponte enim sua satis eo propensi sunt, frequentesque gratiæ, quas per ejusdem patrocinium a Deo obtinuerunt obtinentque in dies, abunde docuerunt, quantus hic Sanctus in cælo sit, quantumque mereatur honorari in terris.
[32] [Sanctus hic distinguendus a cognomine Lobiensi.] Plura de S. Vulgiso non habeo, solumque superest, ut, quod initio Commentarii promisi, ex hactenus dictis observemus, hunc longe diversum esse a S. Ulgiso sive Wlgiso, de quo egit Bollandus noster ad diem IV Februarii. Hic enim Ulgisus floruit seculo VIII, fuitque episcopus & abbas Lobiensis in Belgio, in provinciæ Leodiensis Hannoniæqne confinibus, ubi & in Lobiensi ecclesia sepulius elevatusque honorifice jacuit usque ad annum 1409, quo ob eversum Lobiense oppidum translatus est Binchium in Hannonia, ubi hodieque colitur. Contra vero Vulgisus hodiernus, quidquid sit de ætate, qua floruit, creditur presbyter tantum, non episcopus nec abbas fuisse, & in vico Troisnes in diœcesi Suessionensi vitam anachoreticam agens mortuus ac sepultus, atque hinc ad Firmitatem-Milonis translatus, ibidemque in pretiosa theca argentea antiquitus depositus, jamque per aliquot secula honoratus; ut adeo duobus istis Sanctis præter similitudinem nominis nihil sit commune. Nunc Vitam qualemcumque & exiguæ auctoritatis subjicio.
VITA
Auctore anonymo,
Ex Ms. Nicolai Belfortii, canonici Regularis monasterii Suessionensis S. Joannis in Vineis.
Vulgisus presbyter Conf., in vico Troisnes, in provincia Insulæ Franciæ (S.)
BHL Number: 8747
A. Anonymo.
[Sancti parentes, baptismus, educatio;] Eximius confessor Vulgisus ex prosapia Francorum ortus, affinitate pariter & generositate pollens, ac non mediocriter inter suos refulgens, in pago Rhemensi est genitus, patre nomine Palatino, admodum præcellentissimo, matre vero Christina, secundum natales hujuscemodi generationis nihilo minus ingenua a. Pulchritudine autem & formatione corporis adeo elegans extitit, ut fere nullus in confinio illo ei comparandus cerneretur b. Educatus autem cum intentione sedula, ita ut excellere videretur ætatis suæ annos, oblatus est a sanctis parentibus sanctissimo pontifici Remigio c, qui tunc temporis pro sua eximia probitate & virtute præcipuus apud Francorum proceres habebatur. Ille cum omni gaudio susceptum Infantulum sacri baptismatis lavachro pertinxit, commendavitque attentius prædictis parentibus, ut transcensis puerilibus annis, denuo sibi præsentaretur, & secundum institutionem sacræ religionis literarum scientia instrueretur. Nutriebatur itaque Parvulus meritis apud Deum excelsus, qui teneros studens annos maturitate vincere, infantiles sensus animi industria temperare satagebat.
[2] Cum jam tempus adesset, ut, expleta infantia, juxta condictum præsentari deberet, [promotio ad sacros ordines & familiaritas cum S. Remigio,] ad B. Remigium deductus est. Quem Vir sanctus summa cum diligentia literarum scientia imbui jussit, & secundum ecclesiastici ordinis normam erudire cœpit. Qui in cunctis sibi injunctis officiis ita se reddebat idoneum, ut mirabilis esset ipsius erga priores suos obedientia, erga coætaneos fraternitatis amor, & nihilo minus in cunctis actibus humilitatis custodia. Transactis pueritiæ atque adolescentiæ annis, cum specialiter omni gratia abundaret, promovit eum B. Remigius ad sui laboris auxilium d, in omnibusque operibus suis comitem ac socium decrevit: qui vicissim tanti patris jussionibus mire obtemperabat, eloquio facundus, actione gratus, animi robore strenuus, longanimitate ac patientia firmissimus, charitate ac pietate ornatus, sancta & justa ubique rimans & assequens; mala vero & improba solerter vitans & fugiens. Tanta denique pollebat gratia, ut a cunctis unice amaretur, honoraretur, ac veluti patronus locupletissimus rore cælestis gratiæ perfusus haberetur.
[3] Post aliquod tempus ex regni cælestis amore, quo acriter ardebat, [vita solitaria,] & labentis hujus seculi odio decrevit, benedictione a magistro accepta, locum adire Orcizum e vocatum, ibique oratorium ædificare, in quo vigiliis & orationibus sedulo intendere posset. Ibi ergo dum ex lignis de monte, qui Vex f vocatur, excisis grandi labore, ut ædiculam exstrueret, eique boves duo essent, qui post advectas lignorum sarcinas solebant pascere in irriguis pratis quæque virentia, bonorum omnium invidus diabolus, cupiens sancti Viri frustrare laborem, boves in ima aquarum demersit. Quo comperto, Vir sanctus graviter consternatus est, quod videlicet spem omnem sui laboris amissam crederet; verumtamen ad amnem veniens, Christi confisus juvamine, imperat, de profundo ut exeant, & sibi juxta morem consuetum auxilium præstent. Ad cujus jussionem mox de gurgite prodierunt sani, acsi numquam læsionem ullam suscepissent g; sicque more solito agente custode illorum, quæ antea faciebat, lignorum congerie aggregata, prædicta sacra ædes ad perfectum usque apicem deducta fuit.
[4] [obitus, sepultura, translatio & cultus.] His virtutum insigniis decoratus cœpit beatus Confessor magis ac magis mortalem hanc vitam contemnere atque ad inenarrabilem illam beatæ patriæ mansionem omnimodis anhelare. Quare omnipotentis Creatoris benignitate & gratia viribus corporis destitutus cognovit, se ex hoc mundo jam resolvi, ut sumeret immortalia gaudia, quoniam mortalia contempsisset. Postquam vero spiritum cælo reddidit, corpus ejus honorifice ab incolis loci illius & a viris religiosis conditum atque digna veneratione humatum est. Postea multo transacto tempore, Dei nutu ad locum, in quo nunc digno honore colitur, est translatum h. Ædificata est autem in loco, quo nunc reliquiæ corporis ejus requiescunt, basilica cum summa reverentia a B. i excellenti viro Milone & ab ejus venerabili conjuge; ubi quotidie debita cum veneratione servitur, & juxta ritum ecclesiastici ordinis honoratur. Cujus patrocinio fulti mereamur ante summi Regis conspectum de præteritis malis remissionem, præsentium emendationem & a futuris cautelam, ipso præstante, qui eumdem B. Vulgisum heredem sui regni factum inter proceres cælestis aulæ sublimavit: cui laus est & jubilatio, decus & imperium per immarcessibilia seculorum secula. Amen.
ANNOTATA.
a Verisimile est, quæcumque hic de Sancti parentibus ac nobilitate dicuntur, sola scriptoris, non admodum antiqui, conjectura fulciri. Vocabulum Palatinus officii potius est, quam propriumviri. In Vita Gallica negatur, parentum illius nomina innotuisse.
b Hæc quoque aliaque ejusmodi sequentia benignæ anonymi de Sancto existimationi tribuenda censeo.
c De hoc sancto Francorum apostolo actum apud nos est hoc ipso die. Adi Commentarium prævium num. 12 & sequentibus.
d Illum a S. Remigio ad presbyteratum promotum fuisse, scribit biographus Gallicus.
e Ab aliis locus ille Troisnes, Troënes & Troyna appellatur, de quo vide dicta in Commentario num. 5 & 6.
f Ex supra dictis vicus Troisnes in declivi montis positus est, proximusque silvæ Rhetiæ, Gallice Retz; an vero mons iste re vera Vex vocitetur, nescio.
g Eadem fere narrantur in Vita Gallica, sed pro bobus duæ vaccæ substituuntur, eæque non dicuntur fuisse ad obsequium Sancti, sed a pauperculo quodam illuc ad pascendum adductæ; neque a cacodæmone in fluvium Urcam præcipitatæ, sed, quia hic e ripis suis egressus fuerat, in eum sponte illapsæ. Pro neutra narratione ausim spondere.
h Nempe ad Firmitatem-Milonis, uti in Commentario pluribus dictum est.
i Non capio, quid per hanc litteram B. hic indicetur. De Milone ejusque conjuge vide dicta in eodem Commentario.
DE B. VIRILO ABBATE CONF. IN MONASTERIO LEGERENSI S. SALVATORIS
IN NAVARRA.
SYLLOGE.
Virilus abbas Conf., in monasterio Legerensi S. Salvatoris, in Navarra (B.)
J. S.
[B. Virilus abbas ab aliquot martyrologis memoratus,] Memoriam B. Virili abbatis ad hunc diem annuntiant martyrologi Benedictini Menardus & Bucelinus, quibus consentit Martyrologium Hispanicum. Primus sic habet: In regno Navarræ, S. Virili abbatis. In Annotatis hæc addit: Fuit sanctus Virilus abbas sancti Salvatoris Legerensis in Navarra: quod monasterium distat a Pampelone quarto & vigesimo milliario. Ferunt, illum vixisse circa annum octingentesimum quadragesimum sub rege Inigo Ximeno Arista. Ejus corpus est in eodem monasterio, in capsa, in qua hæc Gotthicis litteris inscripta reperiuntur: Hic jacet corpus beati Virili abbatis Legerensis. Illius Acta admiranda habentur. Ejus festum celebratur in eodem monasterio Calendis Octobris, auctore Dom. Antonio d'Yepez Centur. 4 Chron. Gener. Ordin. S. Benedicti. Hactenus Menardus, qui omnia videtur hausisse ex solo Yepesio, & suas addidisse conjecturas. Bucelini verba non recitabo, quandoquidem & illi præluxerit Menardus cum Yepesio, uti nec Matyrologi Hispani, cum ex Yepesio omnia profluxerint, quæ recte asseruerunt de B. Virilo. Quare sola Yepesii verba consideranda sunt & conferenda cum assertis Menardi, qui Hispanum Ordinis sui historicum non recte ubique expressit.
[2] Laudatus Yepesius tom. 4 cap. 3 prolixe agit de monasterio S. Salvatoris Legerensis, [colitur in monasterio Legerensi locoque vicino:] & fol. 84 catalogum abbatum ejusdem monasterii recitat. In hoc catalogo non reperitur B. Virilus, sed primus nominatur Fortunius, cujus principium auctor figit anno 832. Quapropter, si B. Virilus fuit abbas Legerensis, vetustior est, quam credidit Menardus, aut junior. Yepesius post datum catalogum ait, B. Virilum multo antiquiorem credi, quam omnes ibidem recensitos. Addit tamen: Non constat certo, quo tempore floruerit Vir ille sanctus. Verumtamen, ut dixi, admodum verisimile est, abbatem fuisse ante tempora regis Inici Aristæ. Sic ille sine ullo argumento adjuncto, ut maluerim de tempore, quo Beatus floruit, nihil statuere, quam vagam & incertam sequi conjecturam. De festivitate Beati, quam die I Octobris asserunt martyrologi, consentit Yepesius, aitque eam celebrari magna cum solemnitate in monasterio Legerensi, & præterea in vico Thermas, qui uno milliari distat a monasterio, ubi ait esse in medio silvæ fontem, S. Virili dictum. De corpore Beati servato in monasterio, & de inscriptione superius data, similiter consentit, asseritque fol. 82 totum ibidem servari corpus.
[3] [gesta ejus fere ignota & ætas.] Ignotam sibi esse Vitam B. Virili, testatur Yepesius, aitque, ea de causa se narrare noluisse prodigia magna, quæ de eodem referuntur. Quare lector studiosus verba Menardi, Illius Acta admiranda habentur, illo sensu intelligat, quod aliqua de miraculis ejus narrentur, aut etiam conscripta fuerint. Nam id solum voluit Yepesius: gesta vero in vita non fuisse scripta innuit. Prudentius de Sandoval in Catalogo episcoporum Pampelonensium fol. 18 pag. 2 insinuat, sanctos mores Virili abbatis satis notos fuisse in Hispania, Sanctumque accersitum fuisse a rege Froila aut Froilano, filio Alphonsi Catholici, ad instaurandum monasterium S. Juliani de Samos in Gallicia, idque a Sancto peractum; sed eumdem reversum esse ad monasterium suum Legerense, ibique obiisse. At nullum allegat documentum: nec intelligo, qua ratione id factum adeo latere potuisset Yepesium, ut ætatem quoque B. Virili ignoraret. Nec modo laudatum Ordinis sui historiographum latuit; sed & alios recentiores, ac nominatim Antonium de Heredia Hispanum, qui in Sanctis Ordinis Benedictini ad I Octobris de B. Virilo agit ex Yepesio, Menardo & Bucelino, sed de dicta monasterii S. Juliani instauratione tacet. Itaque illam ego confirmare nequeo; sed potius fundamento carentem invenio. Etenim Yepesius ad annum 759 cap. 3 refert fundationem cœnobii S. Juliani Samonensis aut de Samos per Froilam regem. At primum monasterii abbatem non Virilum, sed Argericum vocat, eumque omnino alium, ut ibidem inveniet studiosus lector, aut etiam apud Mabillonium in Annalibus Benedictinis ad annum 759 tom. 2 pag. 196.
DE S. SULINO ABBATE CONF. IN VICO SUI NOMINIS, DIOECESIS MACLOVIENSIS,
IN ARMORICA.
Sec. VI aut VII.
SYLLOGE
De cultu & gestis.
Sulinus abbas Conf., in vico sui nominis, diœcesis Macloviensis, in Armorica (S.)
AUCTORE J. S.
Qui gesta Sanctorum Britanniæ Armoricæ illustrarunt, Albertus Le Grand, [Hodie S. Salinus cultus Maclovii, alio die in diœcesi Leonensi,] & Guido Alexius Lobineau, ad hunc præcipue diem referunt S. Sulinum, quem Gallice vocant S. Suliau, & hoc ipso eum coli in diœcesi Macloviensi recte observant. Etenim in Officiis propriis ecclesiæ Macloviensis, quæ seculo præterito impressa habemus, ad 1 Octobris de S. Sulino habetur Officium novem lectionum, ex quibus tres sunt de gestis Sancti, & cum oratione propria, quæ ita sonat: Sit, Domine, quæsumus, beatus Sulinus, confessor tuus atque abbas, custos actuum nostrorum, & mala opera ac defideria maligna, quæ nostra fragilitas superare non potest, ejus pia intercessione, tua benignitate annuente, vincantur. Per Dominum &c. Ante orationem hæc leguntur: Festa Octobris. Die 1 fit festum sancti Sulini abbatis & confessoris. Similiter ad 1 Octobris habentur aliæ lectiones de S. Sulino, quæ Majoribus nostris communicatæ fuerunt ex vetustiore Ms. De ejus cultu & de hoc die pro ecclesia Macloviensi consentiunt scriptores memorati. Ambo tamen addunt, ejus Officium haberi in Breviario diœcesis Leonensis ad XXIX Julii. Et revera in Kalendario, quod ex veteri Breviario Leonensi scriptum, & huc olim missum fuit, ad XXIX Julii hæc invenio verba: Suliani conf. 9. l., id est, novem lectionum.
[2] Quapropter morari nos non debet Castellanus, qui S. Sulinum annuntiat ad VIII Novembris, [annuntiatus alio a Castellano: locus, ubi sepultus & cultus.] non alia de causa, opinor, quam quod eum illo die obiisse legerit. An vero ille obitus dies videatur certus, inferius inquiram. Interim audiamus verba Castellani Latine reddita. Prope Solidor, inquit, in diœcesi Macloviensi, S. Sulivi abbatis, filii Brocquemari principis Gallensium. Omnia hic modice mutata, ut alium annuntiari suspicarer, nisi ultima verba eumdem plane insinuarent. Nam pro nomine Gallico Suliau, quo alii utuntur, ipse dixit Suillac, postea tamen in indice annotans, eumdem esse cum Suliau. Pro Latino nomine Sulinus, maluit Sulivum dicere. Pro prope Solidor in indice dixit prope Maclovium. Apud Blavium in tabula Aremoricæ vicus, ubi est ecclesia parœcialis S. Sulini, vocatur S. Suliac. Albertus le Grand de Sancti sepultura in fine scribit, & locum distinctius explicat. Verba Gallica Latine reddo: Corpus ipsius, inquit, sepultum fuit in ecclesia ejus abbatiali, nunc parœciali & prioratu, qui vocatur Sanctus Sulinus ad fluvium Rance (vulgo Saint Suliau sur Rance) distans Maclovio duobus milliaribus Gallicis, Dola quinque, Dinantio tribus, Castro-novo (Chasteau-neuf) medio. Hæc ille de loco, qui datis verbis abunde demonstratus est. De cultu subjungit: Multa miracula operatus est Deus ad sepulcrum ejus, qui pie invisitur, a peregrinis: hi vero ibidem ejus Sancti patrocinio ingentes obtinent favores. Addit Lobineau, saxeum Sancti sepulcrum etiamnum ostendi in parte inferiore ecclesiæ, & supra illud nihil figuræ expressum præter magnam crucem.
[3] [Ex Breviario Ms. datur] Ut lector habeat compendium illorum, quæ de gestis S. Sulini narrantur, huc transfero lectiones ex Ms. Breviario huc missas. B. Sulinus Brochmaum regis Galensium adhuc puer, a B. Guimarcho presbytero litteris & moribus est imbutus. Mortuo autem patre suo, mare transiens, pervenit ad locum, qui dicitur Letau, juxta fluvium, qui dicitur Rentio (Gallice Rance) ibique in loco deserto & nemoroso tuguriolum collocavit. Cumque cespitem incultum excoleret, ut herbis & oleribus sibi victum præpararet, quidquid ibi sevit & plantavit, turba ferarum devoravit. Unde conquestus Vir Dei principi regionis, tale responsum accepit ab eo: Si vis segetem tuam custodire, stude eam sepiendo munire. Qui domum reversus, agellum baculo suo circuivit, & per quatuor partes agelli sui singulas figens virgas, ipsum circum sepem reliquit. Venientes ibidem feræ more solito ad pastum, ut putabant, sibi paratum, mox ut tactum baculi Viri Dei tetigerunt, rigescere adeo cœperunt, ut in eodem stantes loco, nec ad pastum attingere, nec ad reditum pedem movere possent. Princeps vero hoc audiens, miraculi stupore percussus, confestim ad Virum Dei properavit, & pedibus advolutus veniam postulavit. At Vir Dei, oratione facta, & animalia absolvit, & principem cum multis aliis baptizavit.
[4] [Actorum compendium,] Eo tempore B. Samson Dolensis archiepiscopus, audita S. Sulini fama, circumventus a clericis, qui invidiæ valetudine laborabant, cœpit aliquantulum indignari, quare Vir Dei in episcopatu suo absque authoritate illius vel baptisare vel prædicare præsumeret, oleumque sibi dari prohibuit, & eum a prædicatione cessare præcepit. At Vir Dei advenientium necessitate compulsus, metuens, ne sine baptismate aliquis deperiret, quod humana potestas denegarat, a Deo sibi dari postulavit. Qui, oratione peracta, invenit super altare calicem oleo purissimo repletum. Hoc igitur miraculum ut ad aures pervenit Samsonis, timens vir Deo devotus, ne ira Dei super eum veniret, eo quod servum ejus Sulinum exacerbare præsumpsisset, una cum clericis & fidelibus ad eum usque properans, postulavit veniam de commisso, omnimodis emendaturus de reliquo. Ad quorum adventum nimium gaudens Vir Dei, veniam postulatus tribuit, ad mensam invitavit, & abundanter hospites suos refecit. Unus vero ex prandentibus, cum carnem sibi appositam edere nollet, eam in sinu suo cadere permisit, quæ caro in colubrum versa est. Quod videntes cæteri, misero homini condolentes, B. Sulinum, ad genua ejus provoluti, pro ipso deprecantur. Quo serpente ad orationem Viri Dei fugato, omnes ibidem assistentes benedicunt Dominum, & ejus famulum S. Sulinum: qui postea tactus levi febricula, cognovit per spiritum horam vocationis suæ: & sese Deo commendans, post percepta Sacramenta, in hymnis & laudibus migravit ad Christum. Hactenus lectiones Officii Ms.
[5] Ab iis notabiliter differunt impressæ. Quapropter & has recitabo. [aliud ex impresso.] Sulinus, Brochmail regis in majori Britannia filius, sub Guimarcho presbitero religiosissimo tam sacris quam profanis litteris operam dedit. Cum autem in tenera adhuc ætate constitutus se totum Deo dedicasset, velletque cum eodem Guimarcho in monasterio mansionem eligere, pater ejus fratresque a religione eum avertere cupientes, & tandem se frustra laborare cernentes, in sancto proposito permanere passi sunt. Habitaverunt ergo simul Guimarchus & Sulinus, in divinis se laudibus occupantes usque ad mortem patris. Inde quibusdam annis elapsis, vidua fratris ejus in illius amorem exarsit, voluitque eum sibi in matrimonium conjungere. Quo tantum facinus renuente, mulier spiritu nequitiæ exagitata, in tantam rabiem prorupit, ut, quoscumque de familia Viri sancti inveniebat, affligeret; ita ut a monasterio pro fratrum conservatione abierit, & in insula quadam septem continuos annos vixerit: unde tandem Guimarchi imperio ad suos reversus, cum malignam illam mulierem effugere non posset, transfretare disposuit. Itaque se ventis & mari committens, ad locum quendam in minori Britannia, cui nomen Letau, prope fluvium Rentium, appulit. Ibi pedem fixit, & tuguriolum construens, a principe religionis illius terras quasdam sepiendi licentiam accepit. Cum autem multis polleret virtutibus, plurimi, inter quos ipsemet princeps, ad eum convenientes, ab errore paganorum ad Christianismum conversi, baptizati sunt. Miraculis in vita pluribus claruit, quibus nomen suum illustre reddidit, ac tandem levi febricula tactus, plenus dierum in Christo quievit sexto Idus Novembris. Cujus corpus honorifice sepultum est in ecclesia ejus nomini dicata. Huc usque Officium impressum.
[6] Habes, lector studiose, traditionem ecclesiæ Macloviensis de gestis S. Sulini. [Ex iis aliisque similibus documentis gemina Sancta Vita scripta;] Vitam magis prolixam scripsit Albertus le Grand a pag. 475, & in fine plura laudat documenta, ex quibus eam composuit, sed ea nec meliora videntur, quam quæ recitavi, nec alia fere ex iis produxit. Mihi non lubet multa hic inquirere, cum tam Sanctus ipse, quam personæ pleræque, in allegatis documentis nominatæ, admodum sint obscuræ in historia, ut frustra palpandum esset in tenebris. Quapropter breviter solum ad præcipua capita annotabo, quid laudati Le Grand & Lobineau addiderint. Primo ambo consentiunt, S. Sulinum fuisse filium regis aut principis Cambriæ aut Walliæ, ut modo frequentius vocatur, qui supra Galensium aut Gallensium rex dicitur a nomine Galles, quo Galli Cambriam exprimunt. Primus principem illum vocat Brocmail, alter Bromail. Primus duos fratres S. Sulino tribuit, alter tres, Maian, Jacob & Chanaam. Primus totam vitam S. Sulini ad ordinem chronologicum revocat. Natum dicit anno 530 æræ Christianæ, defunctum anno 606, ætatis suæ septuagesimo sexto. Alter omnem chronotaxim prætermittit, quod minus sit promptus, opinor, ad asserendum incerta.
[7] [in qua alia addita, alia mutata,] Monachum factum S. Sulinum sub Guimarcho abbate, ambo biographi consentiunt, uti & de civitate Meibot, in qua dicunt fuisse Guimarchi monasterium. Addunt ambo, multa fecisse Sancti patrem, ut Juvenem, quem inscio patre ad monasterium abiisse asserunt, ex eo retraheret; sed tantam fuisse Tironis constantiam, ut ejus desiderio tandem acquiesceret genitor. Tum ambo rursum affirmant, sed contra Macloviensis Breviarii data verba, S. Sulinum ex abbatia Guimarchi recessisse ad prioratum eidem subjectum, situmque in insula fluvii sive freti Menai, ne, mutata patris voluntate, a monasterio abstraheretur. Septennium habitationi in illa insula tribuitur; sed in Breviario Macloviensi septennium istud habitationis in insula ponitur post mortem patris ejus, & ob persecutionem mulieris, ut videri potest. Addunt biographi, insulam illam etiamnum a S. Sulino vocari Enès-Suliau, sive insulam Sulini, nimirum idiomate Armoricano, quo Enes dicitur insula. An id verum sit, inquirendum relinquo iis, qui loco propinquiores sunt. Laudati biographi porro affirmant, post septennium ex insula revocatum fuisse Sulinum ab abbate Guimarcho, qui cupiebat Romam proficisci. At id iter Sanctus abbati dissuasisse asseritur: imo & prodigio magis mirabili quam credibili illud desiderium Guimarcho exemptum a Sancto, addidit Albertus le Grand, qui eumdem non diu post obiisse dicit, mortemque ejus figit anno 558.
[8] [alia etiam a secundo biographo] Mox uterque Vitæ scriptor asserit, Sulinum pro Guimarcho abbatem electum, qui ex arbitraria prioris chronotaxi tunc habebat annos ætatis viginti & octo. Eodem rursum asserente, post sex regiminis sui annos amisit patrem anno 564, & biennio post fratrem, qui in principatum paternum successerat. Hujus supererat vidua, quæ nuptias cum Sulino contrahere voluit, ut habet etiam Macloviense Breviarium, & nolentem persequi cœpit. Hinc rursum ad insulam jam dictam fugisse Sanctum, ait primus biographus, consentiente Officio Macloviensi: alter ait, eum fugisse Bullæum. At uterque consentit, Sanctum deinde transfretasse in Armoricam, & venisse ad locum desertum prope fluvium Rentium, vulgo Rance, ubi usque ad finem vitæ habitavit. Hæc habitatio multo certior est, quam sit causa transfretationis, imo etiam quam sint omnia de Sancti genere & gestis in Cambria huc usque a biographis relata, de quibus solum pauca in Ms. Breviario sunt asserta. Albertus eum prius perducit ad S. Maclovium, sed ex mera conjectura, opinor; sicut & quindecim eidem ab initio socios tribuit. Narrat deinde assertum in Ms. Breviario miraculum de feris ad tactum lineæ, quam Sanctus duxisse dicitur, immotis: sed id prætermittere maluit Lobineau. Res de se non est incredibilis; sed nequit certa videri, cum non habeatur ex monumento satis vetusto.
[9] [prætermissa Pleraque sunt incerta,] Quod legitur in dicto Breviario de indignatione S. Samsonis contra S. Sulinum, omisit uterque biographus, una cum miraculo de oleo divinitus subministrato. Hoc sane miraculum mihi probabile non videtur, non modo quia caret idoneo testimonio, sed vel maxime, quia contrarium est ordini hierarchico Ecclesiæ. Dubitari etiam potest, an S. Sulinus eodem tempore in Armorica habitaverit cum S. Samsone, in cujus Vita, ad XXVIII Julii apud nos data, de S. Sulino nulla prorsus fit mentio. Verumtamen uterque biographus asserit, Sulinum a S. Samsone invisum fuisse, imo & sanctum episcopum aliquot diebus apud eum mansisse. Primus etiam asserit prodigium de serpente ex carne, ut habet Officium, nato & per Sanctum fugato; sed pro carne panem substituit. Non est quidem admodum verisimile, carnem a Sancto Monacho propositam fuisse episcopo ejusque clericis. At res tota nihilo est probabilior: eaque haud dubie de causa Lobineau totum maluit abscindere prodigium, sicut reliqua abscidit miracula. Fateor lubens, omnia esse incerta & parum probabilia. At si certa tantum S. Sulini gesta referre voluisset laudatus scriptor, potuisset paucis verbis totam conscribere Vitam: neque enim multo certiora credo, quæ asserendo narravit de omnibus Sancti gestis, excepta forsan patria & habitatione Sancti in Armonica.
[10] Tale rursum est, quod uterque biographus ante mortem Sancti narrat, [& aliqua minus probabilia.] videlicet duos monachos ad Sanctum missos fuisse ex monasterio Cambriæ, cui prius præfuisse asseritur, ut docerent, defunctam esse fratris ejus viduam, eumque ad redeundum in Cambriam invitarent: de quibus nihil est in Officiis superius recitatis. Nam omnia illa, quæ asseruntur de persecutione adversus Sanctum concitata per viduam fratris ejus, non minus suspecta videntur, imo & reliqua, quæ de stirpe ejus asserta sunt, non multo probabiliora sunt, quam abscissa per Lobineau prodigia. Etenim non minus familiare quibusdam fuit, maxime in Anglia, Scotia & Hibernia, Sanctos parum cognitos regum aut principum filios dicere, quam fictitiis exornare miraculis. Tempus, quo obiit Sanctus, quamvis annum 606 figat Albertus le Grand, incertum est, quia non innotuerunt personæ, in gestis ejus commemoratæ, excepto tantum S. Samsone, de cujus extrema ætate multum dissentiunt scriptores: alii enim seculo VI circa annum 565 obiisse Samsonem volunt cum Sollerio nostro; alii usque ad seculum VII mortem ejus differunt. Præterea dubitare possumus, utrum revera cum S. Samsone vixerit S. Sulinus, an vero ob propinquitatem locorum, in quibus vixerunt, petita non sit conjectura de inviso per S. Samsonem Sulino. Quapropter ætatem Sancti late fixi seculo VI aut VII. In Officio impresso dicitur obiisse die VIII Novembris. At id quoque incertum censeo, cum Le Grand asserat, Sanctum obiisse die 1 Octobris, forte ex simili documento; & huic diei cultus faveat.
DE B. EURIELA VIRGINE
IN ARMORICA.
Sec. VII.
[Commentarius]
Euriela virgo, in Armorica (S.)
De B. Euriela virgine nihil invenio præter pauca, quæ tradit Lobineau in Sanctis Britanniæ Armoricæ. De ea scribit pag. 157. Verba ejus Gallica reddo Latine: S. Euriela erat soror S. Judicaëlis regis Armoricæ. Nulla nobis supersunt Acta, quibus doceamur singularia vitæ ejus gesta. Nomen ejus scriptum est in genealogia S. Judicaëlis, & sanctitas ejus confirmata cultu vetusto, quo honoratur in provincia. Prope Tremeur & prioratum S. Georgii, non longe admodum a Dinantio, cernitur ecclesia parœcialis diœcesis Dolensis, cui nomen est S. Eurielæ: & Kalendarium antiquum ecclesiæ S. Mevenni festivitatem hujus Sanctæ annuntiat die 1 Octobris. Virginem vocat & sororem sancti regis Judicaëlis: solemnitatem vero reducit ad simplicem commemorationem. Verba laudati Kalendarii hæc sunt post annuntiatum S. Remigii festum: Item. Eurielæ virginis, sororis S. Judicaëlis, commemoratio. Laudatus scriptor in Historia Britanniæ Armoricæ item meminit de S. Euriela, S. Judicaëlis sorore; sed nihil addit modo datis: neque alia ego addenda habeo.
DE S. BAVONE, ALIAS ALLOYNO, CONF.
GANDAVI IN FLANDRIA.
Anno circiter DCLIV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Bavo, alias Alloynus, Conf., Gandavi in Flandria (S.)
AUCTORE J. P.
§ I. Sancti memoria in Fastis sacris: Acta edenda.
Inter Sanctos, quos plures colit Gandavum, sæpius per decursum memoranda, & quamquam notissima ac celeberrima sit, [Sanctus, Gandensium patronus,] paulo latius describenda Flandriæ civitas, primus & præcipuus est S. Alloinus seu notiore nomine deinceps appellandus S. Bavo. Is quippe, ex quo civitas ista, ab inanium deorum cultu ad unius verique Dei fidem perducta est, primus ipsam omnium, quos novi sacris Fastis inscriptos, morte sua honoravit, sacro corpore ditavit, illustravit post obitum miraculis. Is vivens ac mortuus tot in ipsam contulit beneficia, ut merito Gandenses Bavoni potissimum acceptum referant, quod exiguum prius castrum ad eam amplitudinem, qua hodieque conspicitur, excreverit, utque Bavonem ab initio primarium suum patronum agnoverint & coluerint, colantque etiam hac nostra ætate. Sed hæc quoque alibi declaranda venient; præsens § unice destinatus est dandæ notitiæ veterum auctorum, qui Sancti gesta scriptis mandarunt, ac designandis Martyrologiis, quibus nomen ipsius inscriptum reperitur & a quibus exordior.
[2] Ex classicis, ut vocant, martyrologis præiverunt Wandelbertus & Rhabanus, [multis antiquis, non tamen Bedæ] sed hic Babonem scripsit ac perperam episcopum dixit. Wandelbertus sic canit ad primam diem mensis Octobris:
Francos, qui primus docuit, domuitque feroces,
Remigius proprio Octimbrem præsignat honore
Germanusque simul doctrina insignis & actu…
Hos virtute Bavo & sancto comitatur honore.
Rhabanus hæc habet ad eumdem diem: In Galliis civitate Antisiodorense, depositio S. Germani episcopi. Rhemis civitate Remedii episcopi. Adratis * civitate B. Vedasti episcopi. Ganda monasterio S. Babonis episcopi, quorum omnium conversationes & gesta miraculis plena, conscripta habentur. Duos istos martyrologos eodem seculo, nono scilicet, quo ambo floruere, subsecutus est Usuardus, in cujus puro textu apud Sollerium legitur: In portu Ganda, sancti Bavonis confessoris. Fuerunt, qui pro antiquiore S. Bavonis notitia etiam ad venerabilem Bedam lectores suos remitterent; at quando ipsimet non noverant Bedæ Martyrologium, putabantque illud esse, quod sub nomine Bedæ circumlatum fuit, quodque nullo pacto a Beda, sed a nescio quo, ex Adone aliisque compilatum est, uti probarunt majores nostri. Habes Bedæ Martyrologium excusum apud nos ante tom. 2 Martii, ubi tamen in genuino textu nihil reperire est de S. Bavone.
[3] Plures fuere & sunt etiam nonnulli hodiedum opinantes, [& Adonis] S. Bavonem ab Adone fuisse Martyrologio inscriptum. Mabillonius in Observationibus præviis ad Vitam ex veterrimo, ut vocat, apographo Adoniano hanc profert annuntiationem: Kalend. Octob. in pago Ganto natale S. Bavonis conf., cujus gesta habentur. Similem ex suis codicibus adducit Dominicus Georgius & Adonis a Rosweydo editi atque a se illustrati textui subjicit his verbis: In portu Ganto natalis sancti Bavonis confessoris, cujus gesta habentur. In Adnotationibus vero ad S. Vedastum; nam & hujus & S. Remigii translationem, itemque natalem S. Piati, apud Mosandrum ac Rosweydum prætermissos, ipse adjicit ex iisdem codicibus, ad S. Vedastum, inquam, sic pronuntiat: Mosander & Rosweidus in Appendicem Vedastum una cum Bavone ablegarunt. Mosander venia dignus est, a qua (dicere voluit, opinor, at culpa) non solvendus Rosweidus, cui forte præ oculis fuere apographa Hieronymiana, & vetustiora Usuardi apographa. Codices Mabillonii ac Georgii nobis non sat probari, vere esse Adonianos, jam aliquoties dictum est: ad argumentum vero, quod ad arguendum Rosweydum desumit Georgius ab Hieronymianis & Usuardinis apographis responsum nuper tom. VIII Septembris in S. Fraterno episcopo Autissiodorensi.
[4] Statue tamen, Rosweydum consulere potuisse ac debuisse, [genuinis,] imo revera consuluisse apographa Hieronymiana ac Usuardina, ut dispiceret, utrum esset retinenda tamquam genuina, an rejicienda, ut spuria, annuntiatio SS. Vedasti & Bavonis, reperta in aliquibus sed minus puris Adonianis codicibus. Quid hinc colligere debuit vel potuit? Annuntiatio per Rosweydum in Appendicem ablegata, est hæc: Eodem die sanctorum Vedasti episcopi & Bavonis confessoris. Usuardus purus apud Sollerium non memorat hoc die S. Vedastum; S. Bavonem non habent Martyrologia S. Hieronymi nomine insignita, editaque a Florentinio. Nec Vedastus nec Bavo legitur hodie in vetustissimo Hieronymiano aut Gellonensi, quorum primum inseruit Acherius tom. 3 Spicilegii, alterum tom. 13. Neuter similiter in Autissiodorensi, Morbacensi, Corbeiensi apud Martenium & Durandum tom. 3 Anecdotorum: neuter in contractis Hieronymianis apud nos tom. VII Junii, præterquam in Augustano, ubi solus diverso charactere comparet S. Bavo hoc modo: Apud Gantum S. Bavonis. En præcipua jam recensuimus Hieronymiana & Usuardina apographa. In nullis tamen simul camparent, nedum ita conjunguntur, sicut in Adoniana Rosweidi annuntiatione; ut vel ex isto capite conjectare potuisset Rosweydus, hanc suam, jam ante a Mosandro rejectam, vere esse spuriam & ablegandam ad Appendicem: utque, non minus quam Mosander, venia dignus sit Rosweydus, siquidem venia egeat, qui culpa caret ac perperam arguitur.
[5] [Martyrologiis & Kalendariis inscriptus est.] Porro S. Bavo non tantum in Usuardo puro annuntiatur, verum etiam in variis ejus Auctariis, sed in unis longiore, in aliis breviore elogio, ut videre licet apud Sollerium nostrum hoc die. In Barberiniano autem Bedæ Auctario ante tom. 2 Martii ista signantur: Et alibi Vedasti, Bavonis, Pietonis: in Fuldensi Martyrologio apud Dominicum Georgium: Eodem die natalis sanctorum Piatonis atque Bavonis: ibidem in Kalendario Vaticano ex codice 3806: Canda sancti Bavonis: & in Kalendario Corbeiensi apud Martenium: Calendis Octobris, Nobiliaco monasterio S. Vedasti; Remis S. Remigii, Germani, Bavonis, Piati: denique ne enumerandis ac recitandis plurimorum recentiorum Fastis sacris tempus teramus, in Hagiologio Franco-Gallico & in Romano Martyrologio hodierno iisdem plane verbis, quibus in Usuardo puro.
[6] [Vita scripta ab anonymo, monacho verisimiliter Gandensi,] Primigenia S. Bavonis Vita admodum nota fuit antiquis scriptoribus; at ex quo Theodoricus abbas Trudonopolitanus sub initium seculi XII alteram concinnavit, ad tenebras illa damnata est usque adeo, ut vix ullus ejus deinceps mentionem fecerit, donec seculo proxime elapso per Mabillonium luci reddita & ab eruditis in pretio haberi cœpta est. Auctoris nomen, patria, conditio hactenus non innotuerunt; verisimilius nihil conjectari potest, quam quod fuerit monachus sæpius laudandi cœnobii Gandensis. Nam primo ea, quæ alibi gessit Sanctus, paucis perstringit, totusque est in narrandis iis, quæ patravit ille in dicto cœnobio. Secundo innuit idem auctor, scripsisse se, jubente vel rogante cujusdam congregationis prælato vel monachorum abbate, quem sic alloquitur in Prologo: Pater sancte, … coëgisti, quantum valet imperita lingua, ut eloquentissimorum virorum omnium imitetur vestigia. Tibi, pater, quidquid ars mea cogitaverit, aut invenire valuerit, patefacere curabo … voluntatem tuam explere cupimus. Mihi Dominus servorum suorum ultimo præstet de vestra semper conversatione gaudere & cum grege vobis commisso & cum sancto Bavone … regna cælorum promereri. Vir itaque ille, cui Opus suum dedicat noster, vel erat abbas Gandensis cœnobii, qui Gesta Sancti volebat conscribi & ad posterorum notitiam servari, vel alterius congregationis prælatus, qui Gesta eadem sibi suisque subditis distinctius declarari desiderabat. Utroque casu verisimillimum est, id jussum vel rogatum fuisse monachum Gandensem, utpote de re propius ac plenius instructum.
[7] Valde antiquum esse auctorem, agnoscunt omnes, non tamen eamdem ætatem ipsi attribuunt omnes. [quem alii seculo 7, alii 8 vixisse tradunt,] Primus editor Mabillonius fere coævum vocat. Historiæ Litterariæ Franciæ auctores Benedictini non omnino æqualem, censent, sed non valde remotum a tempore, quo vivebat Sanctus. Guilielmus Cave part. 2 Scriptorum ecclesiasticorum pag. 132 scripsisse, ait, circa annum DCLXX, qui fuit decimus sextus vel septimus a S. Bavonis obitu. Bailletus denique centum annos dicto obitu posteriorem facit. Sed sicut hic nullum sententiæ suæ fundamentum allegat, sic Cavo nullum fuisse autumo præter rationes repertas in Observationibus præviis apud Mabillonium, atque istis verbis expressas: Auctor anonymus non multo post S. Bavonis mortem vixisse videtur. Expendenda sunt verba, quibus Vitam a se scriptam concludit. “Si omnia,” inquit, “quæ de ejus gestis comperimus, vellemus prosequi, dies (ut opinor) antequam sermo cessaret.” Quæ verba testem quasi oculatum præ se ferunt. Ado seculi IX auctor S. Bavonis gesta a se lecta testatur in hunc modum &c.; verba dedi superius, ubi dixi non probari nobis, esse genuina Adonis. Pergit Mabillonius: Scriptor Miraculorum S. Bavonis in lib. 1 num. IV Librum Gestorum S. Bavonis laudat. Denique Othelboldus Gandensis abbas ineunte sæculo XI, in Epistola postea referenda eumdem Librum Vitæ commendat.
[8] Secunda pars argumentationis, si nempe in adductis scriptorum veterum testimoniis sermo sit de hac Vita nostra, [certe admodum antiqua est; nota Rabano,] quod probabilissimum est, valet ad ostendendum, auctorem ejus fuisse valde antiquum, scripsisseque ante medium seculum nonum; Adoni enim substituimus Rhabanum, qui in Martyrologio suo ante medium istud seculum composito, Gesta S. Bavonis conscripta commemorat. At verbis biographi nostri prima parte argumentationis contentis eam vim attribuere nolim, quam ipsis attribuit Mabillonius; cum is rem aliquam comperisse recte dicatur, qui illam etiam longo post tempore ex authenticis monumentis seu scriptis didicit. Hinc fortasse istud Mabillonii argumentum neglexerunt Historiæ litterariæ Franciæ auctores, suamque de ætate biographi sententiam stabilire conati sunt sequentibus rationibus: Quoniam non citat scriptum anterius, ac ceteroquin exactissime nominat personas omnes, de quibus loquendi se offert occasio, ostendit, se scripsisse ex relatu testium oculatorum ac proin triginta aut triginta quinque annis post mortem S. Bavonis. Equidem neque horum, neque Mabillonii sententiæ repugno; sed rationes, quibus eam firmatam existimant, lectorum judicio committens, maximum pro antiquitate Vitæ pondus desumo a testimoniis Rhabani & aliorum veterum, de ea loquentium, prout fieri solet de antiquis monumentis.
[9] His jungi potest alter anonymus noster, qui prioris Lucubrationem versibus reddidit, [& ab altero anonymo ante annum 980] & seculo decimo posterior non est, forte etiam anterior. Id colligimus ex num. 7, ubi leguntur ista de S. Landoaldo:
Ille quidem sanctis existens pervigil actis,
Usque diem mortis non declinavit ab ipsis
Munere divino miracula multa patrando,
Cujus membra loco pausant feliciter illo,
Qui CURTIS HIEMIS prisco stat nomine dictus,
Bavonis fuit hic quondam possessio sancti.
De S. Landoaldo archipresbytero ac Sociis actum est apud nos ad diem XIX Martii, dataque Historia translationis reliquiarum ex Wintershove Gandavum, auctore monacho Gandensi coævo. Est autem Wintershove, Latine nonnullis Wintershovium aut Wintershovum, mox laudatis monacho Gandensi & anonymo poëtæ Curtis hiemis; nam hiems Belgice Winter & curtis, (quæ vox passim villam seu vicum sonat) hoeve dicitur; est, inquam, vicus inter civitates Tungros & Hasletum in ditione Leodiensi: ubi dictus S. Landoaldus mortuus ac sepultus est, miraculisque claruit usque ad annum 980, quo sacra ejus lipsana a Gandensibus monachis, ex donatione procul dubio S. Bavonis olim facta, loci dominis, inde translata sunt Gandavum, uti ex Historia translationis certo constat. Atqui indicat poëta, membra S. Landoaldi pausasse etiam tum Wintershovii, cum scriberet, scripsit igitur ante annum 980.
[10] [versu quadamtenus Leonino, quod metri genus] Erit fortasse, cui dubium incidat de tanta Poëmatis antiquitate ex structura carminum, quibus pro majori parte constat, quæque Leonina sunt, vel Leoninis affinia: præsertim ubi ista legerit apud Cangium in Glossario mediæ & infimæ Latinitatis: Leonini versus, sic forte nuncupati, quod inventi fuerint a quodam Leone poëta, qui circa tempora Ludovici VII vel Philippi Augusti regum Franciæ vixit… Quæ est etiam sententia Stephani Paschasii lib. VII Disquisit. Francicar. cap. 2. Juxta eam quippe sententiam genus istud metri inventum fuisset dumtaxat seculo 12. Non est ad manum Opus memorati Stephani Paschasii: putem tamen, ipsum disputasse solum de origine nominis, idque acceptum fuisse a Cangio de prima carminis hujuscemodi adinventione. Certe in Dictionario Gallico, quod Trivoltianum inscribitur, ad vocem Leonin leguntur ista Gallice: Censet Paschasius, nomen istud proficisci a quodam Leonino vel Leonio, qui plura hujuscemodi carmina similiter desinentia composuit… Erat is religiosus S. Victoris, qui florebat anno MCLIV sub Ludovico VII. Esto tamen, attribuerit famosus ille scriptor Leonino vel Leonio ipsam metri istius adinventionem. Contrarium censent, probantque hodierni eruditi.
[11] [tunc usurpatum fuisse] Papebrochius in Paralipomenis ad Conatum in Catalogos Pontificum pag. 87 affert exemplum ex sigillo Victoris secundi Pontificis, anno 1057 defuncti, in quo istud Hexametrum legebatur:
Tu pro me navem liquisti, suscipe clavem.
Plura adducunt alii. At ne longior sim, Marbodus ex archidiacono Andegavensi anno 1096 episcopus Redonensis, mortuusque circa 1123, proin Leone seu Leonino aut Leonio vetustior, passim isto versuum genere lusit in suis Poëmatis, ut videre est in ampla eorum collectione facta editaque per Antonium Beaugendre Parisiis anno 1708. Præterea etiamsi gratis admittatur, versus hujusmodi rhythmicos ad majorem perfectionem adductos fuisse tantum seculo 12, auctore potissimum Leone vel Leonio, ut vel idcirco Leonini cœperint appellari, Acta S. Pelagii martyris apud nos excusa tom. V Junii pag. 209 invicte probant, metrum, quo usus est biographus noster, adhibitum fuisse seculo 10. En priora auctoris Sanctum alloquentis carmina:
Inclyte Pellagi, martyr fortissime Christi,
Et bone regnantis miles per secula Regis,
Respice Hroswitham miti pietate misellam,
Me tibi subjectam miti pietate famellam.
Sic iisdem modis ac numeris absolvitur tota lucubratio.
[12] Ætatem Hroswithæ aliis Roswidæ, monialis in Gandersheimensi ducatus nunc Brunsvicensis monasterio, [probatur] discimus ex alio ipsius Opusculo similiter rhythmico de gestis Ottonis primi imperatoris, quod exstat apud Henricum Meibomium juniorem tom. 1 Rerum Germanicarum a pag. 709. In prima Præfatione ad Gerbergam abbatissam se vocat Hroswith Gandersheimensem ultimam ultimarum, in altera Ottonem secundum imperatorem, cui poëma offert, ita alloquitur:
Vilem ne spernas vilis textum monialis,
Quem præsentari (si digneris reminisci)
Ipse tui claris jussisti nuper ocellis.
Atque hinc clarum fit, scripsisse ipsam ante annum 983, quo vivere desiit Otto secundus: & sic dubium omne, quod oriri poterat de antiquitate biographi nostri ex structura versuum, evanescit, statque argumentum, quod desumpsimus ex verbis ipsius de corpore S. Landoaldi sua ætate servato Wintershovii, & ex quibus conclusimus, ipsum scripsisse ante annum 980.
[13] Nihil observo de qualitate seu natura ac valore Poëmatis, [fideliter exposita.] secundum artem spectati; norunt eruditi, ingenia seculorum istorum ad sublimiorem illam venustioremque poësim minus fuisse exculta. Id universim de Opere isto dici potest, auctorem, demptis præfatione, allocutione ad S. Bavonem, iis, quæ inseruit de S. Landoaldo & paucis, quæ designabo in hoc Commentario vel Annotatis, stricte ac fideliter inhæsisse vestigiis biographi vetustioris, atque ita passim servasse non tantum rerum, sed & adjunctorum ordinem ac symmetriam, ut vix inter utrumque Opus sit aliud discrimen, quam vocum & styli. Utrumque tamen typis committam, tum quod Poëma, quantum scio, numquam juris publici factum sit, tum quod ex ipso judicari possit, alterum esse vetustissimum, primigenium ac sine notabili corruptione vel interpolatione ad hæc nostra tempora conservatum.
[14] Primigenium illud Opus præ oculis etiam habuit tertius noster biographus, [Eamdem Theodoricus abbas, exeunte seculo XI,] Theodoricus abbas Trudonopolitanus, de cujus vita, meritis & doctrina sat ampla exstat relatio apud nos tom. 1 Julii in Commentario prævio ad Vitam S. Rumoldi Mechliniensium patroni: unde pauca delibo, tum ut ætatem ejus mox noveris, tum ut, quo loco & qua occasione scripserit, conjectes: Hic prius ad S. Trudonis monasticam vitam professus, sed ob frequentes contentiones abbatum, quibus omnia perturbabantur, pessum eunte monastica disciplina, Gandam ad monasterium S. Petri se receperat, ut ibi in pace & quiete Domino deserviret. Sed inde anno MXCVIII ab episcopo Leodiensi eductus, monasterio S. Trudonis abbas consecratus est. Desumpta sunt ista & in compendium contracta ex Chronico Trudonensi, quod apud nos Ms. servatur & auctorem habuit Rudolphum abbatem, anno 1108 Theodorici eodem in monasterio successorem. Hinc sicut manifestum fit, quo tempore floruerit Theodoricus, ita vix dubium, quin Vitam S. Bavonis reformandam susceperit ad finem vergente seculo undecimo, cum Gandæ in monasterio S. Petri moraretur, in gratiam monachorum S. Bavonis, qui, ut a nonnullis conjicitur, priore Vita non contenti, ipsum, eleganter scribendi fama celebrem, eo impulerunt.
[15] [meliore stylo reddidit, sed multis erroribus conspersit.] Hoc Theodoricus, utpote vir nec indoctus, nec Latini sermonis imperitus, exsecutus est eo successu, quem innuebam supra. Antiquior Vita, stylo obscuriore & minus ornato exarata, negligi cœpit, latebris occultari, obliterari: sola Theodorici lucubratio contrectari manibus oculisque; sola hujus auctoritas allegari a succedentibus gestorum Sancti nostri scriptoribus. Successus iste tenuit usque ad medium fere seculum decimum septimum; cum tandem ipsius additiones & interpolationes ad historicam ac chronologicam crisim expendi cœperunt, & pluribus scatere mendis ac erroribus deprehensæ sunt. Primam & præcipuam huc operam contulit Henschenius in Commentario prævio ad Acta S. Amandi episcopi tom. 1 Februarii pag. 834 & seq., ubi multos hujuscemodi errores denotavit; & quoniam Vitam vetustiorem omnino deperditam credebat, indoluit. Plura non addo, quia per decursum hujus Commentarii frequens veniet occasio impugnandi Theodoricum ac producendi recentiorum, super ejus erroribus Henschenio assentientium, argumenta: ex quibus & ex ipsomet Theodorici Opere, quod tertio loco excudam, judicabit lector, an satis exacta sit sententia asserentium, quod satis exacte secutus sit anonymum vetustiorem, & ab hoc differat solo stylo.
[16] [Compendium Vitæ & miracula] Quarto loco venit Opusculum, quod ex Ms. S. Bavonis vetustissimo desumptum notatur & Miracula S. Bavonis tribus libris comprehensa inscribitur: quamquam libro primo comprehendantur præsertim Gandæ situs & initia; compendium Vitæ S. Bavonis & brevis Historia monasterii Gandensis cum reliquiarum translationibus a Sancti obitu usque ad medium seculum decimum; libris vero duobus sequentibus ea tantum miracula, quæ translationem dicto seculo factam subsecuta sunt. Hujus quoque Opusculi, pro majori saltem parte, primus editor fuit Mabillonius ex Ms. codice abbatiæ S. Cornelii Compendiensis seculo 2 Benedictino pag. 406, ubi auctorem dicit monachum anonymum, qui seculo decimo vixit. Monachum se fuisse, significat auctor in Præfatione; ad seculum vero decimum ipsum retulit Mabillonius, quia, ut ait in Observationibus præviis, paullo post Normannorum cladem vixisse ex initio libri 2 apparet. Ad rationis hujus intelligentiam pauca, quæ postmodum fusius explanabimus, prænotanda. Seculo nono Gandenses monachi propter incursiones Normannorum in Gallias aufugerunt cum corpore S. Bavonis ac sacra supellectile, exsularunt, donec seculo decimo, rebus pacatioribus, Gandavum redierunt, & corpus Sancti, quoniam monasterium a barbaris destructum fuerat, in ecclesia novi castelli deposuerunt. Interim, hortante Transmaro Noviomensium & Tornacensium episcopo, monasterium instauravit Arnulphus Flandriæ comes, atque in illud transmigrarunt monachi cum corpore S. Bavonis, quod eo usque integrum conservatum fuisse publice probavit S. Gerardus, tunc abbas monasterii.
[17] [seculo 10 facta, tertius anonymus] His narratis, transit anonymus auctor ad librum secundum, cujus illud præludium est: Mira Dei cunctipotentis opera, quibus dilectissimi sui athletæ Bavonis dignatus est mundo innotescere merita, multorum revera profectui accommoda, stilo quoquo modo cupientes signare officio, non fore remur ab re, si priusquam, quæ in loco, quo nunc requiescit, moderno tempore sunt exhibita, magnificum quoddam ac proinde sui novitate proficuum, antequam eo loci ejus transferrentur reliquiæ, in novo castello manifestatum, memoriæ commendemus miraculum. Ex isto præludio liquet, quod monui supra, referri tantum ab auctore miracula, quæ translationem, seu relationem sacri corporis post exsilium monachorum seculo decimo factam, subsecuta sunt. Nam primum miraculum, quod tamquam vetustius præmittit, patratum asserit in novo castello, puta, eo in loco, quo monachi ab exsilio reversi sacrum corpus deposuerant; donec instauratum fuit monasterium: reliqua vero post monasterii restaurationem, sive circa tempora, quibus ipse scribebat, ut insinuat particulis moderno tempore.
[18] Attamen ex solo isto præludio non ita forte cuilibet apparebit, [eodem seculo 10 scripsisse] vixisse auctorem seculo decimo, sicut apparuit Mabillonio. Etenim juxta ipsummet Mabillonium reliquiæ S. Bavonis reductæ sunt Gandavum anno 939; post hunc igitur annum miraculum primum patratum est in novo castello: quoniam autem idem miraculum ita discreverit auctor ab iis, quæ moderno tempore exhibita affirmat, videri posset, illud præmisisse, tamquam dudum ante sua tempora patratum, ac proin etiam verisimilius videri, non vixisse ipsum eodem seculo decimo. Quidquid sit, nec mihi apparet satis convincens Mabillonii ratio: si pro seculo decimo decertandum sit, malim pro argumento seu potius pro conjectura afferre auctoris scribendi modum & ordinem; qui licet breviter & quoad stylum aspere; satis tamen accurate libro primo tradidit historiam rerum ejusdem seculi, ad reliquias S. Bavonis & monasterium Gandense pertinentium, sistensque in exhibitione reliquiarum medio circiter isto seculo facta per S. Gerardum abbatem, quasi nihil deinceps contigisset relatu dignum, mox progressus est ad miracula, moderno tempore exhibita.
[19] Constat tamen, seculo proxime sequenti bis, [creditur. Quatuor ista Opuscula typis mandabimus.] videlicet annis 1010 & 1058, similem, sed longe majori apparatu institutam fuisse corporis Sancti nostri exhibitionem ad probandam ejus veritatem ac integritatem, & utramque evidentioribus, quam ipse passim retulit, illustratam esse miraculis, quæ, ut merito credi potest, silens non præteriisset, si scripsisset serius. Instrumenta, unde ista constent, servamus in Gloriam posthumam, ubi proprius erit de iis loquendi locus. Ejusdem Gloriæ posthumæ partem quoque constituent anonymi monachi tres libri miraculorum, sed hic aliqualem auctoris notitiam præmittere visum est, quia vitæ S. Bavonis compendium, quod libro primo inseruit, identidem usui veniet in hoc prævio Commentario. Porro Vitam vetustiorem, de qua primo loco egimus, Commentario subnectemus ex apographo nostro, quod desumptum notatur ex Ms. S. Audomari vetustissimo & collatum cum Ms. S. Bavonis vetustissimo, quodque insuper contulimus cum editione Mabillonii ex Mss. Corbeiensi & Conchensi. Vetustiorem sequetur Vita metrica ex solo Ms. vetustissimo S. Bavonis; denique Vita per Theodoricum abbatem reformata & interpolata ex Surio & duobus codicibus Mss. Singulas vero necessariis annotatis elucidabimus, ubi scilicet id sufficienter præstitum non fuerit in Commentario.
[Annotata]
* Attrebatis
§ II. Illustres natales: consanguinei genere & sanctitate conspicui.
[Illustri stirpe natum esse, testantur omnes;] De Sancti nostri natalibus perquam honorifice loquuntur scriptores omnes tam veteres quam recentiores, & ita quidem illi, ut dubium nullum esse queat, quin illustrissima ac potentissima stirpe editus sit, & postmodum honoris ac dignitatis gradu, potentiæque amplitudine inter principes excelluerit. Postremum testimonio nititur, quod nullam exceptionem admittit, S. Livini episcopi & martyris coævi, in epitaphio hos versus ad S. Bavonem tum defunctum dirigentis.
Qui patriæ rector, spes gentis, gloria regni,
Magnorum primus, qui modo magnus eras,
Non quia magnus eras, te gloria magna beatum
Sed contempta decus gloria magna facit.
Verum sicut S. Livinus ita alii, quo temporibus proximiores exstiterunt, eo minus dilucide ac distincte dictos natales exposuerunt. Anonymus biographus S. Bavonis Historiam orditur, imo quidquid huc spectat usque ad contractum matrimonium paucis his verbis concludit: Igitur Allowinus, quod nomen sacro accepit Baptismate, quem vulgus Bavonem nominat, genere nobili, parentibus inclytis, Hasbaniense editus ducatu, uxori junctus est, filiæ videlicet Adilionis comitis, de qua genuit &c. Nihil explicatius suggerit anonymus alter in Vita metrica, sic canens:
Bina magnorum de nobilitate parentum
Constat progenitus Domini vir Bavo beatus,
Et quia divitiis pollebant undique magnis,
Sic etiam Sanctis micuerunt sedulo factis.
[21] [Othelboldus S. Gertrudis consobrinum dicit;] Othelboldus in epistola ad Otginam Flandriæ comitissam, Balduini Barbati conjugem, duo adjicit, quibus S. Bavonis in seculo conditionem seu statum indigitat, & viam pandit, qua proprius ad stirpis notitiam perducamur. Verba hæc sunt: Primus & præcipuus patriæ nostræ patronus S. Alowinus, cognomento Bavo *, nobilissimus atque ditissimus Hasbaniensis pagi comes, beatissimæ Gertrudis virginis consobrinus, prædicatione beati pontificis Amandi, imo Dei * omnipotentis inspiratione, tota mentis devotione conversus, relinquens cognationem & patriam, Christum * ipsumque consulem * Gandavum secutus, dum studuit relinquere terrena, meruit obtinere cælestia. Sed hæc plenius liber vitæ ejus refert. Ita ille apud Miræum tom. 1 Diplomatum Belgii pag. 348 editionis secundæ, & in Ms. nostro apographo Gandensi, exceptis iis, quæ notavi in margine & uno ac altero nullius momenti discrimine. Scripsit autem hanc epistolam Othelboldus circa annum 1030, quando Gandensi monasterio S. Bavonis ipse præerat abbas, & vetustiora documenta, quæ Normannorum, ut ante diximus, furori subducta, istic servabantur, consulere potuit, indeque addiscere assertam S. Bavonis cum S. Gertrude sanguinis cognationem. Nam Vita S. Bavonis, ad quam appellat; nisi diversa sit a nostra, quam primigeniam opinamur, meminit S. Gertrudis num. 28, sed de memorata sanguinis cognatione altum silet. Credendum igitur, quod Othelboldus ad Vitam istam remiserit pro pleniori notitia conversionis S. Bavonis egregiorumque deinde reliquæ vitæ gestorum, non autem pro confirmatione cognationis ipsius cum S. Gertrude; quam ex aliis documentis acceperat, & de qua pluribus agam, postquam Theodoricum S. Trudonis abbatem de Sancti natalibus disserentem audierimus.
[22] Floruit is eodem seculo, quo Othelboldus, sed magis provecto, [Theodoricus Francorum principum genus;] & Vitam S. Bavonis primigeniam, in Gandensi S. Petri monasterio expolivit, prout fuse exposuimus præcedente §. Verba huc spectantia hæc sunt: Gloriosus Dei athleta Allowinus, cognomento Bavo, ante secularia tempora præelectus & prædestinatus a Deo, Francorum principum genus & Austrasiorum ducum heres, in * Gallia Belgica, pago Hasbaniensi, loco haud obscuro natus & altus est, Pelagio, qui beatum Gregorium præcessit * universalem Pontificatum administrante, Justino minore in sceptris agente, Franciæ monarchiam Clodoveo gubernante. Pater ejus Eilolphus, mater Adelthrudis dicta est. Notata in margine designant præcipua discrimina inter editionem Surii, ex qua textum desumpsi, & codices nostros Mss. Nunc singula Othelboldi ac Theodorici abbatum asserta paulo enucleatius examinemus. Consobrini, quales appellat SS. Gertrudem & Bavonem Othelboldus, stricto sensu accepti, ii sunt juxta aliquos, qui ex duabus sororibus editi sunt, atque in hac sententia dicendum esset, sorores fuisse B. Ittam seu Idubergam B. Pippini de Landis conjugem, ex quibus nata est S. Gertrudis, & matrem S. Bavonis, cui Adeltrudi nomen tribuit Theodoricus. Verum secundum alios consobrini generaliter sumuntur pro quibuslibet fratrum ac sororum liberis: & in ista sententia dici potuisset S. Bavo consobrinus S. Gertrudis, sive ex B. Ittæ sive ex ipsiusmet B. Pippini sorore aut fratre natus fuisset. Nihilominus utrolibet modo accipiatur vox ista, designat certe consanguineos in secundo gradu.
[23] Attamen auctor Officii S. Bavonis Gandensis, quod typis prodiit anno 1572, [alii B. Pippini in tertio gradu consanguineum.] Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii ad primam Octobris ac Sanderus in Hagiologio Flandriæ pag. 47, sive quod Othelboldi Epistolam non consuluerint, seu quod vocem consobrinus latiore significatione ab ipso usurpatam crediderint, seu denique quod ejus testimonio minus deferendum censuerint quam Theodorici abbatis calculis, cum tanta sanguinis propinquitate non facile componendis; illi, inquam, inter SS. Gertrudem & Bavonem ponunt majorem consanguinitatis distantiam. Carolomannum B. Pippini patrem & Eilolphum seu Agilulphum S. Bavonis patrem faciunt patrueles, id est, duorum fratrum filios, proindeque Pippinum & Bavonem in tertio tantum gradu consanguineos, Gertrudem vero Pippini filiam & eumdem Bavonem tantum in quarto. Verba describo ex lectione 4 prædicti Officii Gandensis: Agilulphus Hasbaniæ comes ex regia Austrasiorum principum stirpe procreatus, ac Carolomanni patris Pippini ab Lauda *, quem primum vocant Brabantiæ ducem, frater patruelis, filium præclaræ indolis Alloynum, cognomento Bavonem, reliquit. Eadem pene ad verbum leguntur apud laudatos Molanum & Sanderum. Sed an solido aliquo fundamento nitantur, non docent, nec ego ex antiquis monumentis simile quid elicere potui.
[24] [Ad hæc nonnulla observantur.] Suspicor S. Bavonis genealogiam eo modo dispositam fuisse in Gandensi veteri Officio & aliorum Opusculis, ut verisimiliores fierent Theodorici abbatis in Vita Bavonis notæ chronologicæ, juxta quas natus esset Sanctus anno 578; cum tamen Gertrudis lucem non aspexerit ante 626, ita ut ille hanc antecessisset annis fere quinquaginta, quale ætatis discrimen difficulter admittetur in consobrinis proprie dictis, duarum nempe sororum, vel etiam fratrum & sororum liberis. At hujusmodi discrimen ætatis nihil difficultatis habet, dum Bavo natus anno 578, & Pippinus, ut ad diem XXI Februarii dictum est, circa 580 mundo editus, statuuntur in æquali gradu patruelium filii; Gertrudis, uno gradu remotior a Bavone. Sed an eo recurrere operæ pretium sit, judicabitur, dum Theodorici notas chronologicas attentius consideraverimus. Ceterum in utraque jam proposita sententia de sanguinis cognatione Bavonem inter & Gertrudem, aut hujus patrem Pippinum, intelligimus, cur dicatur a Theodorico Francorum principum genus vel, ut alii explicant, regia Austrasiorum stirpe procreatus: quia nempe ex Pippino de Landis & Itta, quorum alterutri, & forte utrique sanguinis vinculo conjunctus erat, reges Francorum secundæ stirpis profluxerunt; puta per S. Beggam, alteram ipsorum filiam & S. Gertrudis sororem, ex qua ejusque marito Ansegiso prognatus est Pippinus Herstallius, pater Caroli Martelli, avus Pippini Brevis, Francorum regis, proavus Caroli Magni. Eadem haud dubie de causa auctor Florarii nostri Ms. Sanctum de stirpe Karolidarum appellavit, dicens ad primam Octobris: In portu Gandensi depositio Bavonis de stirpe Karolidarum.
[25] [Stante Othelboldi testimonio, sequitur, Sanctum] Adjeci autem, forte utrique sanguinis vinculo conjunctum fuisse, Pippino scilicet & Ittæ, quia licet omnino certum esset, quod mater S. Bavonis fuerit soror B. Ittæ, ut primaria ac propria vocis consobrini, ab Othelboldo adhibitæ, significatio exigit, nihil obstaret, quominus etiam Agilulphus, Sancti pater, fuisset consanguineus B. Pippini. Si porro constaret, matrem S. Bavonis Aldetrudem fuisse sororem B. Ittæ, matris S. Gertrudis, fusior hic de materno Sancti genere & ortu notitia dari posset ex iis, quæ protulit Henschenius ad diem VIII Maii agens de B. Iduberga sive Itta. Illic num. 4 primum ex Vita S. Gertrudis seculo XI vel XII exarata recitat verba sequentia: Venerabilis Itta extitit ex clarissima nobilitate Aquitaniæ oriunda, sicut ex possessionum ejus traditione ad nos facta, indubitate cognoscimus. Quas quidem per multa tempora, quamdiu pax viguit, ecclesia Nivellensis tenuit, multamque pecuniam inde per annos singulos exactores ejus referre solebant. Posterioribus verbis indigitat auctor ecclesiam, quam ipsa B. Itta Nivellæ, oppido Brabantiæ exstruxit una cum nobilissimo monasterio, ubi post mariti B. Pippini obitum vitam religiosam amplexa est & Gertrudem filiam præfecit abbatissam. Istic ambæ post vitam piissime peractam sepultæ sunt & usque ad hæc nostra tempora magna veneratione coluntur simul cum B. Pippino, cujus corpus deinde eo translatum depositumque est juxta tumulum S. Gertrudis filiæ suæ. Plura de BB. Pippino & Itta videre poterit curiosus lector in Opere nostro ad dictos dies XXI Februarii & VIII Maii; item ad diem XVII Martii, ubi de S. Gertrude actum est. Nos interim videamus, quid in rem, de qua agimus, ulterius producat Henschenius.
[26] Citat secundo loco Vitam S. Modoaldi episcopi Trevirensis, [propinquos habuisse homines seculi VII,] ineunte seculo 12 conscriptam, auctore Stephano abbate Leodiensi ad S. Jacobum, & illustratam ab ipsomet Henschenio ad diem XII mensis Maii. In ea hæc leguntur num. 5: Vir venerandæ memoriæ Modoaldus, gemina ingenuitate non mediocriter insignitus, ex inclyta Aquitanorum prosapia, luna pulchrius, sole splendidius ad honorem Dei & Ecclesiæ refulsit. Ista num. 6: Sicut ex fideli antiquorum traditione, in quibus est sapientia, compertum est, fuit soror ejus (Modoaldi) Itta nomine, … quæ quidem matrimonio juncta clarissimo duci Pippino … divina providentia in omni pietatis studio sibi unanimem sortiri meruit thori legalis consortem. Post hæc ordo texitur bene longus primum liberorum, qui ex pio isto conjugio procreati sunt, Grimoaldi, Gertrudis & Beggæ, dein ex Begga descendentium posterorum, principum, regum, imperatorum usque ad Lotharium Ludovici Pii filium, adjectis singulorum elogiis. Demum alteram S. Modoaldi sororem prodit Stephanus abbas num. 27, nomine Severam, quam sanctus frater parthenoni S. Symphoriani, a se Treviris exstructo, abbatissam præesse voluit, quamque similiter laudatus auctor insigni elogio exornat. Elogium istud cum aliis sanctitatis & cultus apud Trevirenses testimoniis recusum est tom. V Julii ad diem mensis XX, quo memoria S. Severæ variis Martyrologiis inscribitur.
[27] Si vera sint ea, quæ ex citatis hactenus auctoribus produximus, [genere & sanctitate illustrissimos. Sunt, qui S. Adiliam] quæque ex eorumdem, Othelboldi præsertim, verbis stricte sumptis conclusimus, S. Bavo propinquos habuerit non tantum eos, qui præ ceteris genere & potentia claruerunt, verum etiam eos, qui seculo septimo vitæ sanctimonia excelluerunt; B. Pippinum de Landis ducem & Austrasiorum regum Majorem domus potentissimum, ejus conjugem B. Ittam; S. Severam, S. Modoaldum atque illas quidem materteras, hunc avunculum; consobrinas SS. Gertrudem & Beggam, cujus posterioris Acta illustranda venient die XVII Decembris. His addunt nonnulli sanctam sororem, nomine Adiliam, de qua Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii ad XXV Maii & Majores nostri in Prætermissis ejusdem diei, ut sequitur: Adiliæ, sororis S. Bavonis ad VIII Kalendas Junii nomen reperit Molanus in bibliotheca præposituræ S. Bavonis Gandensis (dum antiqua inspiceret Missalia.) Quibus lectis, asserit, se non dubitasse, quin B. Bavonis ecclesia olim S. Adiliæ memoriam in divino Officio celebraverit. Ceterum quo loco quiescat & quæ ejus fuerit vita, nusquam reperire potuit; nisi sit S. Adilia Orpiensis, quam dubitationem, ex quarumdam ecclesiarum Martyrologiis conceptam, ad ultimum diem Junii de S. Adilia acturus Molanus, a se proponendam pollicetur. Molanum sequuntur Ferrarius, Saussayus & Fisen in Floribus ecclesiæ Leodiensis; sed nihil lucis affundunt: nec nos modo afferre possumus. Si quid certi assequamur, poterit indicari ad Vitam S. Adiliæ Orpiensis XXX Junii, ad Vitam S. Bavonis 1 Octobris.
[28] Idem Molanus ibidem ad XXX Junii, cum retulisset, [S. Bavonis sororem dicant.] quæ noverat de S. Adilia virgine Orpiensi, istam clausulam subnexuit. Legitur hac die in quarumdam ecclesiarum Martyrologiis (notat ad marginem Lovanii ad S. Gertrudem, Bronii ad S. Gerardum) Ipso die sanctæ Adiliæ virginis, sororis sancti Bavonis. Unde Orpiensis sancta Adilia videri posset Hasbana, soror beati Bavonis. Cæterum Orpium est diœcesis Namurcensis in ducatu Brabantiæ, ibique in Officio de Adilia nulla ingeritur Bavonis mentio. Egit & Papebrochius noster de Orpiensi Adilia tom. V Junii ad diem mensis ultimum, nec præteriit Molani ad allegata Martyrologia observationem, imo postquam obiter monuisset, S. Bavonem in Hasbania natum, multorumque fundorum fuisse divitem, addidit: Abest autem Trudonopolis (Hasbaniensis tractus caput) solum tribus leucis Orpio, quod potuit Adiliæ Allodium fuisse: quare non contemnenda videtur ecclesiarum prædictarum traditio de tali germanitate. Nec ego contemnendam existimo.
[29] [sed de hac & aliis silent veteres.] Verum dum ignoramus, quam ætatem præ se ferant, quamve auctoritatem & fidem mereantur Martyrologia ista, dum nihil occurrit aliunde, quo roborentur eorum asserta, dumque frequenti admodum experientia docemur, quam levibus ex conjecturis natæ sint sæpe hujuscemodi traditiones, quid ulterius statuamus? Liberum esto igitur cuilibet sentire, quod voluerit tam de hac Sancti sorore, quam de ceteris nominatim adductis seu propinquis seu consanguineis, per anonymum Vitæ antiquioris scriptorem silentio præteritis. Probabilissimum quidem haberi potest Othelboldi testimonium de cognatione Bavonem inter & Gertrudem, non tamen historice certum, quandoquidem auctor iste tribus amplius seculis Sancto posterior sit. Hinc verisimiliter ac prudenter meo judicio auctor hodierni Officii ecclesiæ cathedralis Gandensis, non modo Othelboldi assertum non attigit, verum etiam rescidit ea, quæ de Sancti cognatis adstruebantur in Officio veteri. Nude secutus est Vitam antiquiorem, sicque exorsus lectionem quartam: Bavo parentibus inclytis in Hasbania, Brabantiæ Leodiensis tractu, circa finem Seculi sexti natus.
[Annotata]
* Ms. Sanctus Bavo, cognomento Allowinus
* ibid. Domini
* ibid. deest Christum
* ibid. præsulem
* Mss. deest in
* ibid. præsedit.
* l. Landa
§ III. Patria, tempus natale incertum, nomen baptismale, cognomen ejusque interpretatio.
[Natus est in Hasbania,] Natum esse Sanctum nostrum in Hasbania, sententia est recepta ab omnibus, sed quis Hasbaniæ locus tanti Viri ortu illustratus fuerit, nemo hactenus ex vetustis monumentis eruere valuit. Allowinus, inquit anonymus Vitæ antiquioris auctor, quem vulgus Bavonem nominat. … Hasbaniense editus est ducatu. Theodoricus vero S. Trudonis abbas: Allowinus, cognomento Bavo, … in Gallia Belgica pago Hasbaniensi loco haud obscuro natus & altus est. Nihil opus est plurium testimonia producere. Porro Hasbania, priscis Hasbanium, Hasbaniensis pagus, indigenis Haspengaw, Belgii tractus est in ditione episcopi Leodiensis inter Brabantiam, Mosam & Leodium urbem extensus, cujus caput est Fanum S. Trudonis, seu Trudonopolis. Extendebatur autem olim regio ista uti observat Baudrandus, Lovanium usque, unde nunc ejus pars Occidentalis sub Brabantia censetur. Sane non mediocris amplitudinis fuisse Hasbaniensem pagum, inde colligas, quod seculo 9 quatuor comitatus contineret. Id liquet ex divisione regni Lotharii regis inter hujus patruos Ludovicum regem & Carolum Calvum imperatorem anno 870 facta, in ea quippe Carolo adscribuntur In Hasbanio comitatus IV, ut legere est apud Chesneum tom. 2 Scriptorum Historiæ Francorum pag. 455.
[31] His quatuor comitatibus & forte aliis vicinarum provinciarum ducem præfuisse, [cujus comes vel dux fuit,] ostendit Henschenius ad diem XX Februarii ex Actis S. Eucherii seculo 8 Aurelianensis episcopi per auctorem coævum conscriptis. Hinc verisimiliter anonymus noster Hasbaniam non comitatum sed ducatum appellavit, atque inde dubium oriri potest, an comes tantum fuerit Bavo, an etiam dux. Anonymus noster neutrum ipsi titulum tribuit. Othelboldus nobilissimum atque ditissimum Hasbaniensis pagi comitem dicit. Ceteri passim scriptores tam ipsum, quam Agilulphum patrem Hasbaniæ comites nuncupant; sed eo sensu, ni fallar, ut illos totius Hasbaniæ comitatum sive dominatum obtinuisse crediderint, ipsisque tamquam ducibus suis subjectos fuisse alios, si qui fuerint id temporis in Hasbania peculiarium comitatuum domini. Hujuscemodi sensum admittunt certe tum Othelboldi verba, tum ista auctoris Miraculorum num. 7 dicentis: Bavo, inter nobiles Hasbaniensis pagi nobilior &c: quin & eumdem plane exigit S. Livini carmen in S. Bavonis epitaphio:
Qui patriæ rector, spes gentis, gloria regni,
MAGNORUM PRIMUS.
[32] Certum est, claruisse Bavonem seculo sancto Belgii, [anno incerto; non ut aliqui] id est, Christi septimo; verum tam obscura sunt & implexa, quæ de tempore nativitatis ejus hactenus prodierunt, ut non modo non sit possibile annum determinare sed & plane dubium sit, an is dicto seculo septimo, an præcedenti innecti debeat. Nihil, quo pedem figas suggerit anonymus, nihil ceteri, qui vetustiores sunt Theodorico abbate. Hic demum primus, quem novi, ad Sancti nativitatem notas chronologicas, & ad gesta quædam ac mortem ipsius annos ad longum expressos confidenter adjecit, sicque in errores conjecit, quotquot fere deinceps Acta S. Bavonis pertractarunt usque ad medium seculum decimum septimum: cum tandem sagacioris criticæ homines Theodorici calculos penitius introspicere & cum aliis fide dignis documentis conferre cœperunt, erroneosque deprehenderunt universos, qui ex antiquiore Vita desumpti non sunt. De singulis speciatim nonnulla annotabimus, prout ordo rerum ac temporum postulabit. Ordiamur a notis chronologicis, quas pro anno natali dignoscendo obtrusit Theodoricus.
[33] In Gallia Belgica, inquit, pago Hasbaniensi, loco haud obscuro (Bavo) natus & altus est, [ex mendosis Theodorici notis] Pelagio, qui beatum Gregorium præcessit, universalem Pontificatum administrante, Justino Minore in sceptris agente, Franciæ monarchiam Clodoveo gubernante. Non exagitabo hic varias chronologorum opiniones super initio Pontificatus Pelagii II Papæ, ac fine imperii seu vitæ Justini Junioris. Mittam nominatim sententiam Pagii, obitum Justini figentis die V Octobris anni 578, ordinationem vero Pelagii Pontificis XXX Novembris anni ejusdem, in qua sicut & in Papebrochii sententia, ordinationem Pelagii sequenti tantum anno innectentis, verum esse nequit, natum esse Bavonem, Justino imperium & Pelagio Ecclesiam gubernante. Admittam igitur tantisper, veriorem esse opinionem Labbei, initium Pelagii collocantis mense Novembri anno 577, obitum Justini mense Octobri 578, vel etiam Cointii obitum Justini differentis in 579, ita ut nasci potuerit S. Bavo circa 578 & eatenus conciliari notæ Theodorici abbatis. Sed mox aliud occurrit offendiculum in fine ejusdem periodi: Franciæ monarchiam Clodoveo gubernante: quo nomine Francorum regem non habemus ab anno 511, Clodovei I ultimo, usque ad annum 638, quo Dagoberto patri in regna Neustriæ successit Clodoveus II. Hinc Surius notavit in margine, locum hunc mendosum videri; in ipso vero textu uncis inclusit: forte Clotario. Nec sic tamen mendum sustulit, ut omnia recte componi queant. Nam Clotarius secundus, qui hic designari deberet, cum primus jam inde vivere desiisset ab anno 561, Clotarius, inquam, secundus natus est tantum anno 584, Justino imperatore tum dudum e vivis sublato.
[34] [collegerunt, 578] Aliam viam ingreditur Cointius. Theodorici textui restituendum censet Childebertum, pro quo Clodoveus seu Chlodoveus per errorem irrepserat: causam autem errandi librario factam suspicatur a litteris initialibus Ch, quæ in Childeberto, Chlotario & Chlodoveo eædem sunt. Novimus sane, quam sæpe corrupta fuerint antiqua documenta per imperitiam & incuriam describentium, idque hic contingere potuisse, facile perspicimus, maxime si pars ista textus sic expressa fuit in autographo, prout ipsam paulo post exprimit Cointius: Franciæ monarchiam Ch. gubernante. Ad hæc fatemur, neminem Chlodoveo verisimilius substitui posse quam Childebertum, si verum sit, quod contendit ex Theodorico Cointius, natum esse S. Bavonem anno 578, vivente adhuc Justino & Ecclesiæ præsidente Pelagio II. Nam dicto anno revera Austrasiæ regnum, in quo natus est Bavo, obtinebat Childebertus II: quamquam titulus monarchæ, quem verba ista: Franciæ monarchiam gubernante involvunt, nec Childeberto nec alteri illius temporis Francorum regi conveniat, cum tunc summa rerum Francicarum penes unum non fuerit. Nævum hunc etiam diluit Cointius, dicens: Theodoricus autem & alii recentiores, quia scripserunt, cum omnis Francia sub unius esset potestate, secarique in plura regna jam pridem desiisset, improprie monarcham Franciæ nuncuparunt quemlibet regem Francorum, ejusque ditionem similiter Franciæ monarchiam appellarunt, superiori observatione neglecta penitus & antiquata.
[35] [aut inter 584 & 590;] Mabillonius in Notis ad Vitam S. Bavonis, aperte pronuntiat, Theodorici calculum ubique mendosum esse, & recitato ejus textui subdit: Melius dicas, Bavonem, Pelagio summo Pontifice, Mauricio Augusto, Chlothario Franciæ rege, ortum esse in pago Hasbaniensi. Cathedram S. Petri occupavit Pelagius II ad annum usque 590; Mauritius imperare cœpit anno 582, ad Chlotarium vero, natum mensibus dumtaxat quatuor, patris Chilperici regnum devolutum est 584. Inter hunc ergo & 590 figenda erit S. Bavonis nativitas, secundum Mabillonii calculum, quem secutus Bailletus signavit eam circa 589. Verum cum merito repudiet Mabillonius Theodorici calculum, nec apud antiquiores Theodorico quidquam deprehendamus, quod suadeat ortum Sancti collocare sub Pelagii potius, quam sub successoris Pontificatu, malumus inhærere sensui Henschenii nostri, qui prior Theodoricianos calculos rejecit tom. 1 Februarii, octo annos vulgato ante Annales Cointii, § 13 Commentarii prævii ad Acta S. Amandi episcopi Trajectensis, ubi monet, plura atque enormia menda latere in Theodoriciana S. Bavonis Vita, ac nonnulla speciatim refellit, ut jam dictum.
[36] Dein tom. 2 Martii in Commentario item prævio ad Acta S. Gertrudis Nivellensis § 2, [sed verisimilius initio] ita disserit Henschenius: Theodoricus abbas S. Trudonis in Vita S. Bavonis, ad Kalendas Octobris illustranda, scribit, S. Bavonis animam felicem in ipsa exitus sui hora apparuisse longe manenti in monasterio Nivellensi sanctæ virgini Gertrudi, ut mitteret linteamina condendo funeri necessaria. Verum quia Theodoricus mortem S. Bavonis asserit contigisse anno DCXXXI, quo solum anno aut sequente nata est S. Gertrudis, res suspecta foret, nisi aliunde constaret, Theodoricum in annis Christi & certis imperatoribus ac Pontificibus adjungendis plane aberrasse. Certe ad Vitam S. Amandi VI Februarii § XIII, ostendimus, S. Bavonem mortuum esse anno DCLVII & consequenter natum esse sub initium istius seculi VII, non vero anno DLXXVIII, ut ex Theodorico deducit Carolus le Cointe in Annalibus Ecclesiasticis Francorum. Aberrasse Theodoricum, dum mortem S. Bavonis signavit anno 631 probabimus & nos infra; an vero isto præcise anno signanda sit, quo tunc signandam putavit Henschenius, simul disquiremus.
[37] Quod autem huc modo spectat, judicium Henschenii, [seculi septimi.] S. Bavonis nativitatem statuentis sub initium seculi VII, præplacet ceteris omnibus, quia quo serius statui potest Sancti nativitas, salva reliqua gestorum chronotaxi, eo verisimilius saltem fit, fuisse consobrinum S. Gertrudis, ut asserit Othelboldus, cujus testimonium contemnendum non est, dum vel silent alii vel manifesti erroris convincuntur. Nata est S. Gertrudis, non anno 631 vel sequente, ut in mox citatis verbis tradidit Henschenius, sed 626 ut ipse postmodum corrigendum voluit, cum Diatribam Dagobertinam innovavit ac stabilivit in Exegesi præliminari ad tom. III Aprilis num. 38. Proin credibilius fit, stricti nominis consobrinos fuisse S. Gertrudem, natam anno 626, & S. Bavonem, si hic natus sit post 600, quam si natus credatur ante 590, ut sequitur ex Mabillonii notis chronologicis, vel anno 578, ut contendit Cointius. Salvari denique reliquam gestorum chronotaxim, etiamsi mundo editus sit annis aliquot post Christi sexcentesimum, docebit exhibenda per decursum eorum series. Restat, ut de Sancti nominibus pauca prænotemus.
[38] Duplex ipsi fuit, primum, quod scribitur Allowinus, [Nomen Sancto Alloinus, cognomen Bavo;] Allouinus, & Adloïnus, alterum Bavo. Utrumque exprimit anonymus biographus in Prologo. De viro Dei Allowino, sancto videlicet Bavone … voluntatem vestram explere cupimus: & quomodo ipsi inditum sit docet num. 4: Allowinus, quod nomen sacro accepit Baptismate, quem vulgus Bavonem nominat. Hoc secundum fuisse dumtaxat cognomentum, tradunt etiam Othelboldus, Theodoricus & qui eos secuti sunt alii: at idem Sancto tam generaliter & constanter ad hæc usque tempora adhæsit, ut dubitem, an umquam ad nostram notitiam perventurum fuisset nomen baptismale, nisi hoc usus fuisset laudatus anonymus, quem ducem habuerunt ceteri. Bavonem tantum nominat S. Livinus tam in Epistola ad Floribertum abbatem, quam in Epitaphio, quod illo rogante composuit. Nec alterius nominis mentio est in vetustissimis Martyrologiis Rabani, Usuardi ac Wandelberti, vel in antiquis principum diplomatis.
[39] [odiosa postremi interpretatio, a Bailleto data,] Bailletus censet, vocabulum Bavo fuisse scomma seu cognomentum ludicrum (Gallice sobriquet) vel nomen militare; credo, quia ex Glossariis didicerat, quod voces isti nomini affines & medio ævo usurpatæ passim vitium sonent. Bavosus, babasus, baburrus stultum & ineptum denotabat, a bava, id est, Saliva, quæ fluit ex ore, ut stultis, garrulis, imo & furiosis sæpe accidit: atque inde fortasse dimanarunt voces Gallicæ bavard, babillard, garrulus, inepte loquax. Hinc si recte Bailleti mentem assequar, Bavo cognomentum Sancto inditum fuisset, seu quod inepte garrire consuevisset, seu quod in ira vel in pugna furioso esset similis. Sed nolim temere Bailleto assentiri, maxime quando ipsemet anonymus biographus fundamentum præbet, ut minus odiosum vocis etymon reperiamus. Num. 28 ita habet in apographis Mss. Gandensi, Corbeiensi ac Sangermanensi: Beatus Alloinus, qui ex ortu nativitatis suæ a dilectione vocatus est Bavo, ex hac luce migravit. Consonat Ms. Audomarense, præterquam quod habeat ac dilectione.
[40] [ex Vitæ primæ correctiore textu] Mabillonius in Notis ad Vitam fatetur, legi in Corbeiensi ac Sangermanensi codicibus a dilectione, attamen in editione sua Conchensem secutus est, qui melioris, inquit, notæ videtur, atque ita habet: Allowinus, qui ex ortu nativitatis suæ Adhilec vocatus est, Bavo, de hac luce migravit. Ita ut, sic pergit in Notis, Adhilec pro a Dilectione legatur, & nomen Bavo interpunctione utrimque claudatur, quasi Adhilec Allowini adventicium fuerit agnomen. Alias certe quæ inter Adhilec sive Dilectionem & Bavonem nominis affinitas? An forte Adhilec hodiernus est Hasbaniæ vicus Hellich appellatus? Esto sane; visus sit Mabillonio notæ melioris codex Conchensis: hoc tamen loco corruptum esse, mihi apparet manifestum: nec aliter sentire possem, etiamsi in pluribus quam in isto uno legeretur Adhilec. Primo quia nec Othelboldus, nec Theodoricus aliusve recentiorum mentionem ullam faciunt agnominis Adhilec, aperte tamen dicunt, Bavo fuisse Sancti cognomentum. Secundo quia non video, quem sensum faciat in Lectione Mabilloniana vocabulum Bavo, utrimque interpunctione clausum. Tertio quia in lectione quatuor reliquorum codicum haud difficulter assequor auctoris mentem, & aliqualem saltem affinitatem inter dilectionem & Bavonem, quam quærit Mabillonius.
[41] [refellitur, & melior ac honestior assignatur.] Mentem auctoris sic interpretor: Allowinus, qui ex ortu nativitatis suæ, id est, ab infantia vocatus est Bavo a dilectione seu amore, quo in amabilem & forte unicum filium ferebantur parentes &c: ita ut Bavo, vel Babo ut scribit Rabanus, blandimentum seu amoris significationem involveret. Babe certe apud modernos Anglos, quorum lingua originem ducit a veteri Saxonica, infantem sonat, quo modo apud Gallos poupon, quæ abblandientis vox est, tribuique solet parvulis venustulis. Iidem Galli quandoque infantem compellant petit babouin & ordinarie blandiendi vel jocandi gratia. Infantem quoque vocant Arabes babus, Syro-phœnices βάβιον; Germanis Bube & Italis bambino puerulus est. Hæc sufficient, opinor, ut prudens lector dispiciat, nostram cognomenti etymologiam longe probabiliorem esse, quam Bailleti, ut, inquam, judicet, verisimile non esse, quod cognomentum Bavo scomma sit aut nomen militare, utpote Sancto inditum ab infantia & ex dilectionis affectu, ut mihi indubium fit ex verbis biographi. Nihilominus ut id magis fiat evidens, corollarii loco sint versiculi ex Vita metrica:
Inter quos meritis excellens oppido magnis
Fulget MELLIFLUO vocitatus nomine Bavo.
§ IV. S. Adeltrudis legitima Sancti filia, an eadem cum Adeltrude 19 Maii culta? Patrem a vitiis avocat.
[Ex legitimo matrimonio habuit filiam Agletrudem,] De infantia aut pueritia S. Bavonis nihil nos docuit biographus anonymus, nihil poëta, nihil Theodoricus aliusve. Mox ab iis, quæ de ipsius natalibus jam protulimus, transiliunt ad nuptias contractas cum filia cujusdam comitis nomine Adilionis, per id tempus, quod unus addit Theodoricus, famosi, cetera nobis ignoti. Ex ista conjuge, cujus ne nomen quidem produnt, Filiam procreavit, insigni laude ab omnibus celebratam, & ea propter a recentioribus nonnullis in sacros Fastos relatam. Uxori junctus est (verba sunt anonymi nostri) filiæ videlicet Adilionis comitis, de qua genuit Agglethrudem, prolem dignam Deo, virginem Christi, cui in primis annorum crepundiis vox summo missa persultavit throno Altissimi: Crede, inquiens; creata majorum quoque prosapia, verbo Dei solius parentes procreabis, qui utrumque fecit hominem. Haud inconcinne versibus eadem expressit poëta:
Cum jam dulcisonæ splenderet flore juventæ,
Cujusdam comitis se junxerat Adilionis
Natæ, quæ tanti conjux effecta Mariti
Mox Agletrudem concepit ventre puellam,
Quæ tantum Domino placuit dilecta superno,
Ut recubans annis inter cunabula primis
Persultare throno vocem perpenderet alto:
Crede mihi celsa majorum stirpe creata,
Numquam carnalem debes tu gignere prolem,
Sed solo lætos verbo generabis alumnos.
Ordine quæ tali norunt contingere cuncti:
Nam post terrenum dedignans ducere sponsum,
Existit Regis thalamo conjuncta perennis.
[43] Non multum quoque ab anonymi sensu hic deflexit Theodoricus abbas, [seu Adeltrudem, a biographis plurimum laudatam,] inquiens: Decursu temporis filia eis nascitur Aglethrudis, & ipsa a Deo præelecta & virginitatis centesimo fructu, ut post patuit, remuneranda. Denique primo ætatis suæ tyrocinio inter ipsa crepundia, quæ qualisve futura, quomodo victura, qua lege virginitatem suam esset conservatura, angelus Domini certa ei præscripsit regula. Nec defuit prudenti adolescentulæ Omnipotentis dextera, quæ membra animaret juvenilia & elevaret ad summæ perfectionis fastigia in tantum, ut in principio conversationis novellæ, ipsis quoque parentibus propositum fieret imitabile. Hæc ad longum descripsi, quia inde videntur profluxisse, quæcumque de sancta hac Virgine scriptis annotarunt historici alii ac martyrologi & quia eadem occasione hic de ipsa paulo fusius agere statutum est, uti promiserant olim Majores nostri in Prætermissis diei XXV Februarii, ubi ista habentur. “S. Anglitrudis virgo, filia S. Bavonis confessoris” hoc die in Ms. Florario SS. refertur totidem verbis. Vita metrica S. Bavonis Aglethrudem vocat, alia Adeltrudem. De ea agemus XIX Martii, vel ad diem ipsius S. Bavonis 1 Octobris. Cur dubitanter remiserint ad diem XIX Martii patebit ex dicendis, simulque plenius videbitur, quod observant de nominis diversitate.
[44] [& variis sacris Fastis] Inter auctaria Martyrologii Usuardini apud Sollerium nostrum codex Bruxellensis sic ipsam annuntiat ad dictum diem XXV Februarii: Item Aldetrudis virginis, filiæ sancti Bovonis. Greveni editio habet Bavonis, cetera congruit. Sed utrobique monet Sollerius, legendum Vincentii comitis, existimans nimirum, pertinere annuntiationem ad S. Aldetrudem, virginem abbatissam Malbodii, SS. Vincentii & Waldetrudis filiam, cujus Acta illustrata sunt apud nos ad ipsum diem XXV Februarii, quo revera pluribus Fastis sacris inscripta est, coliturque Officio ecclesiastico in ecclesiis collegiatis canonicarum Malbodiensium ac Montensium. Probabile admodum est Sollerii judicium, quominus tamen omnino certum dicam, cohibet utcumque primo auctor Florarii, qui eodem die XXV Februarii commemorat nostram S. Bavonis Filiam, verbis supra allatis, & Aldetrudem Malbodiensem abbatissam sequentibus: Item sanctæ Aldetrudis virginis, filiæ sanctæ Waldetrudis. Secundo auctor codicis Bruxellensis, qui mox dicto die nostram refert, & Malbodiensem XXVIII Januarii. At mire hallucinatus est auctor Martyrologii Germanici, communiter Canisio adscripti, dum ex duabus unam conflavit, & huic patrem unius ac matrem alterius attribuit, dicens XXV Februarii: Item S. Aldetrudis virginis, filiæ S. Bavonis & Waldetrudis.
[45] [inscriptam. Adeltrudis, quæ cum aliis ex Hasbania Gandavum] De una nostra agunt alii ad dies alios; Bucelinus ad XXVII Junii in Menologio Benedictino, & Arturus in Gynæceo ad 2 Octobris; ambo Agletrudem vocant, & ille sanctimonialem, hic virginem Ordinis Benedictini: at neuter indicat, cur isto potius die ipsam referat, quam altero. Credo, ipsos pro mero suo arbitrio diem elegisse, quia a Wione & Menardo posita est in Appendice Sanctorum, quorum dies festus aut obitus ignoratur, ut sequitur: S. Aglethrudis virgo sanctimonialis apud Gandavum, filia S. Bavonis Hasbaniæ comitis. Addit Wion: Vita sanctissime acta, ad Sponsum transiit circa annum Domini DCLXX. Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii, nullum Sanctæ diem proprium assignat; at ejus meminit ad XIX Martii, dum agit de SS. Landoaldo archipresbytero, Amantio diacono, Adriano, Juliano, Vinciana & Adeltrude; quorum sacræ exuviæ anno 980 Gandavum translatæ sunt ex Wintershoven, pago Hasbaniæ inter civitates Tungros & Hasletum. Relato quippe gestorum compendio, occasione Adeltrudis postremo loco nominatæ subdit: Quidam asserunt, hanc esse filiam S. Bavonis, quam Theodoricus abbas asserit ad summæ perfectionis fastigia elevatam.
[46] [translata est seculo 10, coliturque 19 Maii,] De iisdem Sanctis ad eumdem diem egerunt Majores nostri, ipsosque annuntiarunt Wintershovii, ubi primum culti sunt, & Gandavi, quo dein translati fuerunt. Tum num. 1 Commentarii prævii pauca de singulorum cultu præfati, mox data Molani verba protulerunt, rem tamen æque ac ipse non decisam relinquentes, in margine hoc postulatum posuere: An Adeltrudis filia S. Bavonis? Et profecto quæstio est difficilis judicatu. Si standum sit Actis S. Landoaldi ac Sociorum datis XIX Martii, verisimile non est, Adeltrudem istam fuisse S. Bavonis filiam, quandoquidem illa dicatur cum S. Landoaldo venisse Roma in Belgium: verba videntur clara: Beatus vero Amandus officium susceptum strenue implevit & circumcirca positis (Vacceiam, id est Vasconiam & Danubium ultra pertentans) verbum Domini annuntiavit, donec vires suas ad opus tam arduum videns non sufficere, Romam deliberavit iterato adire. Romanum universalem Pontificatum Martinus Papa tum administrabat. Cui beatus Amandus votum suum, cujus obtentu venerat, aperuit: & ut sibi ad id opus peragendum suppetiæ mitterentur, poposcit. Destinati sunt ei plures, quorum nomina exciderunt, adjutores; inter quos S. Landoaldus archipresbyter, Amantius diaconus: quos etiam comitatæ sunt sanctæ feminæ Vinciana & Adeltrudis cum aliis viris & mulieribus septem.
[47] Dixi, si standum sit Actis, quia in re dubia & aliunde non comprobata, [& in Actis, tertio post obitum seculo] non esse grande piaculum, recedere ab illorum auctoritate, facile concedet, quisquis & modum & tempus, quo scripta sunt, consideraverit. Scripta sunt provecto seculo X jussu Nodgeri episcopi Leodiensis per Harigerum, tunc hujus discipulum ac postea abbatem Lobiensem, atque ad Womarum monasterii S. Bavonis Gandensis abbatem destinata anno 980, quem expresse signat Nodgerus in Prologo seu epistola ipsis prævia; proinde Sanctorum obitu posteriora sunt seculis circiter tribus. Ad hæc fatetur Nodgerus in eadem epistola, Gesta Sanctorum ex prædecessorum incuria deperiisse; sacra corpora propter incursum Normannorum terræ fuisse demandata, aperte prodit, quam debilibus Opusculo suo conficiendo instructus fuerit adjumentis, dicens: Huic repositioni interfuit quidam Frangerus, homo nostra ætate senissimus, qui & ante infestationem paganorum * novem annis villæ ejusdem (Wintershovii) extiterat procurator & villicus. Hildebrandus quoque presbyter, quem propria manu ante paucos annos tumulavit Sarabentus æque presbyter, hujus notitiæ relator fidelissimus, qui & hæc, quæ præmisimus, ab eodem Frangero commemorabat, multis adstantibus se audisse, & libellum de vita eorum pariter vidisse (quem, quia antiquaria manu commemorat scriptum, & a stillicidio ceræ pene infusum, lectorem ejus non ignoramus fuisse perrarum) at vero quæ hactenus paucis perstrinximus verbis, illinc se delibasse, nuperrime vero incursione Hungrorum propter incuriam custodum cum aliis rebus eumdem libellum deflagrasse.
[48] Vetustior itaque Vitæ libellus flammis absumptus fuerat ab anno circiter 954, [mendose conscriptis, dicitur] quo passim figitur indicata hic Hungarorum incursio, jamque effluxerant anni 25, quando, jubente Nodgero, novum Opus componendum suscepit Harigerus; adjutus nimirum iis, quæ Hildebrandus aut Sarabentus partim audiverat ex Frangero sene, partim ex veteri Vitæ libello, a stillicidio ceræ pene infuso, ac proin lectu admodum difficili, & abhinc annis minimum 25 combusto delibaverat, & vel chartæ commiserat, vel forte memoria tantum retinuerat. Quam facile autem auctores, talibus dumtaxat adjumentis instructi, in errores prolabantur, non est, quod moneam; at in plures tam chronologicos quam historicos prolapsum esse Harigerum in Vita SS. Landoaldi sociorumque ostenderunt nostri Majores in suis ad Vitam Annotatis. Idcirco mirum non foret, si etiam a vero aberrasset auctor in assignandis S. Landoaldo Roma in Belgium proficiscenti comitibus. Errori ansam præbere potuit facta, elapsis aliquot ab Hungarorum incursione annis, sacrorum corporum elevatio, quam narrat Harigerus eodem cap. 2 Vitæ ipsorum, & ubi hæc habet: Invenerunt autem plures thecas: sed una erat, in qua S. Landoaldus archipresbyter, & diaconus suus pariter tegebantur Amantius. Aderat & lapis ad capita eorum, nominibus ipsorum insculptus. Aliæ continebant SS. Adeltrudem & Vincianam, quod indicabat crucicula quædam argentea, pectori S. Vincianæ superinventa.
[49] [Roma in Belgium venisse,] Ferebat communis opinio, S. Landoaldum cum S. Vinciana, quam ejus sororem fuisse tradunt, S. Amantio ac aliis viris & mulieribus Roma in Belgium venisse: quoniam vero S. Adeltrudis corpus eodem loco repertum sit, quo trium nominatorum corpora, conjectari potuit fuisse ipsam similiter Romanam S. Landoaldi sociam, & secundum conjecturam istam id confidenter affirmari ab Harigero. Sociam fuisse S. Landoaldi, non inficiabor; at verisimilius mihi est, non alio sensu fuisse, quam quod eidem Sancto cum aliis comitibus in Hasbaniam adventanti se junxerit, ipsorum labores apostolicos ope, potentia, auctoritate sua sublevaverit promoveritque & communem cum ipsis sepulturam habere voluerit. Ut ita sentiam, facit primo silentium vetustiorum Harigero; secundo nomen ipsum Adeltrudis, quod Belgicum est, non Latinum: tertio quia constat, S. Bavoni, Hasbaniæ domino, filiam fuisse simili nomine vocatam & vitæ sanctimonia illustrem sub idem tempus, quo in Hasbaniam advenit S. Landoaldus: quarto denique quia Wintershovium, ubi omnes sepulti fuerunt, pars erat dominii ejusdem S. Bavonis.
[50] [probabilius S. Bavonis filia est,] Hinc, donec afferatur auctoritas major quam Harigeri, ulterius concludo, mihi verisimillimum esse, corpus S. Adeltrudis, quod seculo decimo Wintershovii cum ceteris terra elevatum fuit, non fuisse Romanæ mulieris, sed ipsiusmet filiæ S. Bavonis & per consequens ad hanc unam pertinere quidquid de antiquo cultu S. Adeltrudis, de ejus cum S. Landoaldo & sociis inventionibus, elevationibus ac translationibus, communibusque miraculis dictum est in Opere nostro ad diem XIX Martii. Fuisse porro S. Adeltrudem, seu Aldetrudem vel Agletrudem virginem Ordinis Benedictini aut Sanctimonialem, nusquam comperi apud antiquos, quapropter id asserentibus recentioribus probandum incumbit. Nunc eo redeamus, unde divertimus.
[51] [cujus opera a vitiis, in juventute] Laudatæ hactenus sanctæ virgini merito attribui posse initia conversionis S. Bavonis, habemus ex verbis biographorum nostrorum supra recitatis; Poëta anonymus & Theodoricus abbas id de ambobus virginis parentibus æqualiter intelligendum dederunt, & ita quidem Theodoricus, acsi exemplo dumtaxat suo ipsos ad perfectiorem vitam stimulaverit: Ut principio conversationis novellæ ipsis quoque parentibus propositum fieret imitabile. Paulo plus conjectandum præbet poëta, sic angelum cum ipsa loquentem inducens:
Numquam carnalem debes tu gignere prolem,
Sed solo lætos verbo generabis alumnos.
Quasi dicat: Tu parentes a recto tramite devios, & per vitam dissolutiorem cælo mortuos, tuis adhortationibus ad frugem reduces ac Christo Deo suo generabis seu ad vitam suscitabis. Idem ipsum indicat biographus primus: Verbo Dei solius parentes procreabis, sed mox ostendit, id potissimum spectare ad Bavonem patrem ipsius, addens: Tempore quippe suæ juventutis beatus Bavo actibus pravis seculi exercebat voluntatem, constans erat in turpibus, incensus obscenis laterum flexionibus. Sed Christo auxiliante, hoc juge ipsius vitium cito versum est in bonitatem.
[52] Post hæc pergit in hunc modum anonymus: Ab illo etiam tempore legis judicia non contempsit, [contractis, abductus est.] sed & omnium materiem scelerum evitavit. Affinibus suis non nocuit, sed pauperibus latius manum porrexit. Amicitiarum fidem non renuit; sed appetivit; nec tam fortunam excoluit, quam virtutes imitatus est. Misericordia sublevavit etiam oppressos, indesinenter recolens in omni cultu pietatis, maxime Deum in hoc sibi propitium fore peccatorum suorum, si omnes injuste oppressos sublevandos esse satageret. Dein refert idem auctor obitum conjugis S. Bavonis, hujusque, spretis secundis nuptiis, accessum ad S. Amandum, ut perfecte ad Deum conversus, pro peccatis maximis & minimis pœnitentiam ageret. Similia habent poëta & Theodoricus (exceptis iis, quæ tradiderat ille de peccatis a Sancto in juventute commissis) atque ita describunt ejus vivendi modum, ut ex iis aliud nihil intelligas, quam quod totum tempus, a quo filiæ verbis & exemplis ad meliorem vitam traductus est usque ad uxoris obitum, in virtutum piorumque operum exercitatione transegerit.
[53] Hæc annotanda censui, ne paulatim altiores radices agat opinio quorumdam recentiorum, [Vitia tamen ista] asserentium, quod Sanctus juventutis vitiis constans inhæserit usque ad uxoris obitum. Opinionem hanc amplexus est auctor novi Officii Gandensis cathedralis atque ita exposuit lectione IV: Corruptis in juventute moribus fuit, & adeo se illicitis amoribus dedit, ut nec subsequens matrimonium eos refrenaverit. Donec tandem, uxore mortua, hortationibus sancti Amandi cor obdurati hujus peccatoris Deus tetigit, emollivit & ad novæ vitæ propositum permovit. Hæc ille, in capite monens, desumptas esse lectiones ex Actis & Annal. Bened.; Acta apud Mabillonium citat similiter Bailletus, eademque tradit Gallice, quæ Latine jam dedi ex Officio.
[54] Mihi quidem seu Actorum verba spectem seu ordinem, [plus æquo a nonnullis] quo disposita sunt, nihil prorsus suggeritur, ut vel per conjecturas simile quid inde elicere possim. Imo si conjecturas formare opus sit, malim adoptare eas, quas formavit Theodoricus abbas. Is quippe narratis virtutibus ac piis operibus, quibus S. Bavo, postquam, stimulante filia, aliam vivendi normam susceperat, sese exercuit in conjugio, subjungit: Animo sic florenti mundus & omnis gloria ejus aruerat, domus ingens, ampla possessio penitus viluerat. Jam stivam aratri teneret, jamque libero gressu ad Antoniorum & Macariorum eremum evaderet; nisi cura conjugis & parvæ Adelthrudis * pedem ejus retineret. Vivebat tamen monachum laïcus & inter officiosam populi multitudinem nunquam eum deserebat illa, quam animo conceperat, solitaria eremus. Porro sicut nullum plane fundamentum reperio adstruendæ novæ opinioni jam propositæ, ita non video, quo jure vel justitia affricetur Sancto nostro a nonnullis odiosus titulus prædonis.
[55] Eorum Dux fuit Harigerus, sub finem seculi 10 abbas Lobiensis in Actis S. Amandi episcopi apud nos tom. 1 Februarii pag. 856, dicens: S. Bavonem ex Hasbania prædonem convertit (S. Amandus) & trans flumen facta cellula pœnitentem inclusit. Vitiis, præsertim carnis, addictum fuisse, testatur biographus prior, verum nec ipse nec alius quidquam illi attribuit, ex quo meritus sit nomen prædonis. Idem biographus declarans pia opera a Sancto facta, quo tempore uxor ipsius adhuc viveret, ait quidem: Misericordia sublevavit etiam oppressos, indesinenter recolens in omni cultu pietatis, maxime Deum in hoc sibi propitium fore peccatorum suorum, si omnes injuste oppressos sublevandos esse, satageret. Sed quis inde prudens concludat: Sublevavit eos, quos ipse antea injuste oppresserat, maxime cum dicatur sublevasse ex misericordia? Demus tamen, verum esse; iniquiorem fuisse in juventute erga subditos & proximos; vel sic temere asseretur, ex prædone conversum fuisse a S. Amando, quandoquidem dum primum hunc adiit S. Bavo, jam dudum a vitiis abstinuisset, & si cui in juventute iniquus exstiterat abunde compensasset, ut mihi saltem persuasum est ex biographorum testimoniis.
[Annotata]
* al. Hungarorum
* al. Aglethrudis
§ V. Tempus, quo Sanctus perfecte se convertit, perperam a variis assignari ostenditur.
[Tempus perfectæ conversionis S. Bavonis] Adducta superiori § biographorum testimonia dubium nobis non relinquunt, quin S. Bavo Adeltrudem vel Agletrudem filiam ducem & auctorem habuerit, ut a vita dissolutiore seu prava vitiorum consuetudine, tempore juventutis contracta discederet, ac prima conversionis fundamenta, vitæque sanctioris jaceret semina. Quapropter dum scriptores passim alii, de Agletrude silentes, conversionem ipsius uni S. Amando episcopo adscribunt, id non aliter accipiendum arbitramur, quam de conversione completiore & perfectiore; quando Sanctus, conjuge e vivis sublata, & filia ad eam ætatem provecta, qua se resque suas ipsa sine ulteriori Parentis præsidio regeret, decrevit tandem, quod diu animo conceperat, ad effectum perducere; mundo, inquam, prorsus valedicere, seque Dei solius servitio mancipare. Hoc autem ut circumspectius securiusque exsequeretur, moderatorem præelegit S. Amandum; ad hunc se contulit; illi propositum suum pandit, vitæ anteactæ rationem reddidit, omnes conscientiæ anfractus aperuit, animæque nævos patefecit; ab illo consilium, auxilium, ac de præteritis noxis pœnitentiam sibi imponendam flagitavit; illo denique ductore præstitit, quæcumque de hac perfectiore conversione fuse referuntur a biographis.
[57] [ab anonymo non signatum, Theodoricus,] Contigisse eam conversionem, dum S. Amandus versabatur Gandavi, testantur iidem biographi, & admittunt recentiores omnes, sed hos inter ingens discrimen est in designanda ejus epocha. Vetustior anonymus, ubi illam narrat, nullam adjicit notam temporis; per decursum tamen, nominatim ubi tractat de Sancti obitu, eos offert characteres chronologicos, ex quibus si minus determinatum annum, saltem propinquum conversioni tempus assequi valeamus. Characteres hosce non observarunt plerique recentiores usque ad proxime elapsum seculum, seu quod carerent Vita illa vetustiore, seu potius quod fucum ipsis fecerit recepta istis temporibus nec satis suspecta auctoritas Theodorici abbatis S. Trudonis. Nam is retinuit quidem dictos anonymi characteres chronologicos, sed infelici ausu annos adscripsit iisdem neutiquam consentaneos, sicque effecit, ut incautiores posteri a vera chronologia longe deflexerint. Præcipua errorum semina latent apud Theodoricum in Vita S. Bavonis per Surium edita cap. 16 & 24. Primo loco post expositam S. Bavonis conversionem; & fuse deducta, quæ ipsam subsecuta sunt, gesta, dicit, illum precibus institisse apud S. Amandum & Florbertum, abbatem Gandensis monasterii, ut arcta specu includeretur, idque exsecutioni mandatum fuisse quinto Idus Novembris, qui erat annus sexcentesimus vicesimus nonus Dominicæ Incarnationis. Secundo loco obiisse illum tradit: Calendarum Octobrium die primo, anno a conversione sua quadraginta dies minus de tertio, Dominicæ Incarnationis sexcentesimo tricesimo primo, Heraclio Romanum imperium, Martino universalem administrante Pontificatum.
[58] Anni tam expresse signati, quamquam adjunctis notis, [auctor chronici] prout patet in Martino Papa, qui Sedem Apostolicam non ascendit ante annum 649, & aliis postmodum proferendis, minime consoni, fundamentum præbuere, ni fallar, ut in chronico Bavoniano gesta tum S. Amandi apud Gandavenses, tum Sancti nostri hoc ordine distributi sint apud Antonium Sanderum Rerum Gandavensium lib. 4 cap. 3: Anno vero Domini nostri Jesu Christi DCVIII S. Amandus … per Gallias prædicationis gratia clarescens, inque dicto castro Ganda primo verbum Dei prædicans, contrivit idolum Mercurii, & aram ejus subvertit, & ibidem ecclesiam construxit… Anno vero Domini DCXI ecclesia Gandæ ab incredulis destruitur. Anno Domini DCXIII ecclesia Gandæ auctoritate Aicharii Noviomensis episcopi & Dagoberti regis Francorum per B. Amandum reformatur. Eodem tempore insignis pater Aloinus, qui & Bavo … S. Amandum in dicto castro Gandæ adiit … præclarumque hoc inter cætera monasterium apud Gandam ad Scaldis & Legiæ confluentiam, eodem B. Amando promotore, in honorem B. Petri apostoli magnifice exstruxit egregieque dotavit, quod ab eo postea S. Bavonis nominatum est, excrevitque in magnum monasterium.
[59] Anno DCXVI ecclesia Ganda dedicatur Idibus Novembris in honorem S. Petri apostoli a S. Amando episcopo, [monasterii Gandensis, Sigebertus] qui clericos Deo servientes ibidem primo instituit & S. Bavonem, omnibus suis pro Deo erogatis, tonsura clericali insignivit. Anno DCXVIII S. Amandus in ecclesia Ganda, quam opibus præcipue B. Bavonis fundaverat, amotis clericis secularibus simul viventibus … catervam monachorum instituti sancti Benedicti aggregavit ac collocavit, quibus abbatem honorabilem virum nomine Florbertum … præfecit. Anno Domini DCXXIX sanctus Bavo per sanctum Amandum & venerabilem virum abbatem Florbertum conversus, … quinto Idus Novembris solitarie recluditur. Anno Domini DCXXXI … in cœnobio Gandæ die primo Kalendarum Octobrium animam corpore exutam in manus Creatoris sui, lætantibus angelorum choris, efflavit. Idem plane rerum ac temporum ordo servatur in brevi Chronico nostro Gandensi Ms. cui is titulus præfixus est: Sequitur quasi continentia asserum Paschalium, hujus ecclesiæ Gandensis, & totum ego Oliverius correxi diligenter cum Chronicis anno Domini MCCCCXXXVII: sed & juxta eumdem fere ordinem epochas suas fixerunt scriptores alii. Sigebertus Gemblacensis in Chronico ad annum 614: Allowinus etiam, qui & Bavo, per eum (S. Amandum) ex prædone (revoca in memoriam dicta num. 53, 54 & 55) conversus & Gandavi solitarie reclusus, sanctitatis exemplum erat omnibus. Proxime autem ante annum 631: Obiit sanctus Bavo. Hoc ipsum habet etiam Albericus in Chronico ad annum 630.
[60] [& alii vitiosis calculis determinarunt.] In Brevi Chronico Elnonensi S. Amandi, quod productum ad annum usque 1223, editum est a Martenio & Durando tom. 3 Anecdotorum col. 1391, sic habetur ad annum 616: Dedicatio ecclesiæ S. Petri in Gant a S. Amando; sic autem ad annum 629: S. Bavo convertitur & a B. Amando Baptizatur. Ibidem col. 1411 in Lobiensi Chronico, quod a variis continuatum est usque ad 1641, sic scribitur ad annum 629: Obiit S. Bavo. Col. Chronicum Tornacense S. Martini, quod desinit anno 1099 hæc habet ad annum 631: Obiit S. Bavo, qui & Allowinus dictus est. Postremum hunc annum haud dubie etiam indicatum voluit Trithemius de Viris illustribus lib. 3 cap. 63, quamvis calami vel typi mendo positus sit millesimus pro sexcentesimo, ut sequitur: Moritur (S. Bavo) anno Domini millesimo trigesimo primo, prima die mensis Octobris. Eidem anno 631 Sancti obitum illigarunt auctor Officii veteris Gandensis, Molanus in Natalibus & in chronica Recapitulatione Sanctorum Belgii, Sanderus in Hagiologio Flandriæ & alii: at quia Sigebertus videbatur ipsum retulisse ad 630, hunc quoque signarunt alii, ut Meyerus in Chronicis Flandriæ, alii hunc vel sequentem, quos inter Baronius in Annotatis ad Martyrologium Romanum & Miræus in Fastis Belgicis. Denique Theodorici abbatis & Sigeberti auctoritas tam generaliter hic admissa fuit, ut neminem hactenus repererim scriptorem ad annum usque 1640, qui dictum obitum distulerit ultra annum trigesimum primum.
[61] [ut probatur primo] Sed post annum 1640 tam evidentia ex antiquis & fide dignioribus eruta sunt in contrarium testimonia, ut omnis cum Theodorici tum reliquorum mox allatorum scriptorum auctoritas penitus deciderit, & eorum calculi non minus generaliter fuerint repudiati, quam ante fuerant recepti. Primus & præcipuus, qui calculos istos operose discussit, & adductis documentis ac rationibus convulsit, fuit Henschenius noster tom. 1 Februarii in Commentario prævio ad Acta S. Amandi. Contendit autem istic Henschenius, S. Amandum ad Gandenses non pervenisse ante annum 629, idque probat § 10 Commentarii prævii ex Vitis illius, quas ibidem quinque numero excudit, ac præ ceteris ex ea, quam a Baudemundo S. Amandi discipulo ac dein abbate Blandiniensis cœnobii exaratam primo loco exhibuit. Quæstionem primum instituit huc non pertinentem de anno natali S. Amandi; dein ex dicto æquali biographo textus aliquot adducit, unde certo constet, ubi locorum deguerit idem Sanctus usque ad annum 626 vel 627.
[62] [ex serie] Textus hic necessarios describo: Amandus igitur sanctissimus atque religiosissimus Aquitaniæ partibus haud procul a maris Oceani litore ex Christianis atque inclytis parentibus editus puer est… Sed cum jam adolescentiam transiens, in robur migravit virile … patriam parentesque relinquens, ad Ogiam insulam … portum monasterii petiit; ibique a fratribus spiritualibus magno receptus ast gaudio… Deinde … cœpit pater ejus blandis eum sermonibus irretire, ut quantocius de monasterio egrederetur & rursus secularem assumeret habitum … relicto solo parentibusque, Turonis ad sepulchrum sanctissimi petiit Martini… Cumque ab oratione (ibidem fusa) surrexisset, statim comam capitis sui abscidit, adeptusque clericatus honorem, omnem gratiam transcendit in clero. Post hæc vero ab abbate ipsius loci & a fratribus benedictione percepta, civitatem Bituricas ad sanctum petiit Austregisilum, qui tunc in Dei rebus magnificus atque insignis habebatur, … ab eo & ab ejus archidiacono, sanctissimo videlicet Sulpitio, … clementissime susceptus est, qui illi cellulam … construi fecerunt, in qua … tribus ferme militans lustris a vino & sicera omnino abstinuit. Hactenus cap. 1 Vitæ S. Amandi Baudemundus, cujus aliorumque biographorum verbis stabilit Henschenius chronologiam a nativitate ejusdem Sancti usque ad annum Christi 627, ut videre est citato loco.
[63] Ad præsens institutum sufficit, quod ex iis textibus clare pateat, [chronologica] S. Amandum ex parentum domo recta perrexisse in Ogiam, insulam in finibus Pictonum e regione Rupellæ positam, & Reaco insulæ, vulgo S. Martini, propinquam: hic commoratum esse, donec ut a parentum molestiis se liberum præstaret, Turones adiit, atque inde non alio divertisse, quam ad Bituricensem civitatem, ubi episcopatum gerebat S. Austregisilus, quod & expresse notant ceteri S. Amandi biographi, in aliis pariter, quoad gestorum seriem Baudemundo consoni, præter anonymum Aquitanum, secundo loco datum, qui S. Amandi ex Ogia in Turonensem civitatem secessum silentio præteriit, ipsumque ex Ogia recta deduxit Bituricas, fortasse quod mora apud Turonenses admodum brevis fuerit. Quidquid sit, locus non est ullus vel suspicandi, quod ad illud usque tempus S. Amandus Gandavum se contulerit, id est, usque ad annum 612, ante quem S. Austregisilus Bituricensem cathedram non ascendit, ut dilucide monstravit Henschenius citato tom. 1 Februarii, repetiitque tom. V Maii ad diem mensis XX, S. Austregisili memoriæ consecratum, utque admiserunt eruditi passim omnes, Cointius, Mabillonius, Pagius, Dionysius Sammarthanus &c. Atqui S. Amandus Bituricis in cella sibi a S. Austregisilo constructa vixit tribus ferme lustris justa Baudemundum; juxta anonymum Aquitanum annis quindecim; juxta Milonem in Vita metrica quindenis annis; juxta alios duos biographos annis fere quindecim; igitur dato etiam, quod primo anno episcopatus S. Austregisili Bituricas venerit S. Amandus, non deseruit civitatem illam nisi anno 627, ut sentit Henschenius, vel saltem 626, quæ opinio est aliorum, annos, quindecim incompletos numerantium. Sed leve istud discrimen nihil officit fini, quem hæc referendo intendimus.
[64] Admittunt enim omnes, S. Amandum ex Bituricensi cella Romam profectum esse, [gestorum S. Amandi] hinc reducem in Gallias ordinatum fuisse episcopum, ac tum primum prædicasse gentibus Euangelium, utpote quæ dilucide etiam tradit Baudemundus, post verba ex ipso postremo recitata mox inquiens: His ita gestis, … incidit cogitatio, ut ad limina apostolorum Petri & Pauli properare deberet… Romam pervenit … ibique … diebus ecclesiarum Dei circuibat loca, nocte vero ad sancti Petri revertebatur ecclesiam. Donec tandem ab apparente illi S. Petro monitus est, ut in Gallias ad prædicationem exercendam reverti deberet … feliciter remeavit in Gallias. Cum interim paucis post transactis diebus coactus a rege ac sacerdotibus episcopus ordinatus est. Acceptoque pontificatus honore, gentibus verbum euangelizare cœpit Domini. Henschenius, qui iter Romanum fixerat anno 627, episcopalem S. Amandi ordinationem distulit in annum circiter 628, tantum ratus exigi temporis intervallum, ut Sanctus & iter istud perficeret & reversus regi ac episcopis sic innotesceret, ut ad episcopalem dignitatem cogeretur.
[65] [episcopi, ex qua plures alii] At alii laudati eruditi omnia peracta opinantur eodem anno, quo juxta ipsos Bituricis Romam peregrinatus est, puta 626: quia nempe ejus ordinatio in variis Martyrologiis adscribitur septimo Kalendas Novembris, sive diei XXVI Octobris, isque dies incidebat in Dominicam dicto anno 626. Utri rectius statuerint, non disquiro, nec reliquam prosequor gestorum S. Amandi seriem, per eosdem scriptores operose discussam. Sufficiat hic notasse, neminem eorum eruditorum, quomodocumque gesta S. Amandi, consecratione episcopali posteriora, volverit ordinaveritque, tempus invenisse ante annum 631 ad figenda monasterii Gandavensis, postea a S. Bavone appelati, primordia. Quid enim, his positis ac tam evidenter probatis rectæ chronologiæ fundamentis, ultra requiri queat, ut mox quivis deprehendat in Theodoriciana S. Bavonis Vita, in Chronico Bavoniano, & aliis, quæ iis congruunt scriptorum assertis, tot errores latere, quot de gestis SS. Amandi & Bavonis usque ad annum 631 epochæ adstruuntur?
[66] [eorumdem errores palam fiant;] Erronea igitur sunt, quæ adstruit chronista, anno 608 a S. Amando Gandavi prædicatum fuisse Euangelium; anno 611 ecclesiam, quam ibidem erexerat, fuisse eversam ab incredulis; anno 613 eamdem esse restauratam auctoritate Aicharii Noviomensis episcopi & Dagoberti regis Francorum; qui posterior error de novo se prodit ex adjunctis episcopo & rege; Aicharii quippe seu Acharii episcopatus initium passim non statuitur ante annum 621; Dagobertus certe rex Austrasiæ non fuit ante 622, nec monarcha ante 628. Erronea rursum sunt, quæ idem ad eumdem annum habet de adventu S. Bavonis ad S. Amandum Gandavi commorantem; de dedicatione ecclesiæ Gandavensis, similiter signata in Elnonensi Chronico ad annum 616; de amotis inde clericis ac substitutis monachis ad 616; quæ omnia posteriora sunt anno 626, & pleraque etiam anno 631; quale etiam est, quod tam ipse quam Theodoricus factum esse affirmant anno 629 de inclusione S. Bavonis in cella monasterii Gandavensis per S. Amandum & Florbertum abbatem monasterii, quo non existebat monasterium, nedum abbas præerat Florbertus, ipsi tantum præpositus quinquennio circiter postquam illud conditum esset; juxta ipsiusmet chronistæ Bavoniani calculos.
[67] [secundo ex Gestis] Tot erroribus addi & ex digesta jam vera S. Amandi chronologia refutari posset is, quem consequenter commiserunt Theodoricus, & chronista Gandensis, adoptaruntque omnes, quos novi, scriptores ante seculum decimum septimum, signantes obitum S. Bavonis anno 630 vel 631. Verum error iste solidius etiam nec minus evidenter refutabitur ex nota chronologica, quam subministrant biographi nostri, quamque retinuerunt Theodoricus, chronista Bavonianus, & auctor Officii veteris ecclesiæ cathedralis Gandensis, non advertentes, quantum ea adversaretur calculis suis de Sancti obitu. Nota ista his verbis comprehenditur apud vetustiorem anonymum num.28: Sanctam animam carne solutam die primo mensis Octobris reddidit (S. Bravo) omnipotenti Domino; … statimque virgini beatissimæ Gerthrudi cum aliis virginibus secum commorantibus, longius a se positis, spiritus ipsius apparens, jubet sibi vestimenta mitti ad sepeliendum corpus suum. Istis versibus apud poëtam nostrum num. 45.
Exsufflans animam carnali fasce solutam
Perpetuo celsis victuram tradidit astris;
Moxque Dei famulæ Geretrudi nomine dictæ
Spiritus apparens suggessit talia, dicens:
Ne tu, virgo, meis, quæ polles actibus almis,
Mittere condendis tardes velamina membris.
Paucioribus his apud Theodoricum: Apparuit autem felix ejus anima in ipsa exitus sui hora longe manenti sanctæ virgini Gertrudi, petens, ut mitteret linteamina, condendo funeri necessaria. Illis denique apud Chronistam: Apparuit autem felix ipsius anima in ejus egressu salutari beatissimæ Gertrudi virgini, abbatissæ Nivellensis cœnobii, jubens sibi vestimenta ad sepeliendum corpus suum transmitti.
[68] Vivebat igitur inter virgines Deo sacras S. Gertrudis, [S. Gertrudis virginis] ut prioris anonymi verba judicare nos sinunt, vel ut expresse asserit chronista, jam tum abbatissa præerat Nivellensi cœnobio, cum S. Bavo obiit, atque hinc studiosus lector, in memoriam revocans dicta superius de nativitate ejusdem Sanctæ, facile apprehendere incipiet errorem, quem refellendum suscipimus. Gertrudis namque, ut sequitur ex computo Henschenii in Exegesi præliminari ad tom. 111 Aprilis, nata est tantum anno circiter 626, eaque hodiedum communior sententia est eruditorum adversus nonnullos, & hos inter fuerat olim ipsemet Henschenius, qui nativitatem illam differunt in annum 631 vel sequentem & juxta quos proin nata esset sub idem tempus, quo defunctum esse S. Bavonem tradit cum sectatoribus suis Theodoricus. Sed his missis, insistamus communiori nunc sententiæ figamusque nativitatem 626; quinquennis fuerit dumtaxat 631, quando juxta Theodoricum, Chronistam Bavonianum & alios mortuus est S. Bavo. Hæc autem componi non posse cum ipsorummet ac biographorum nostrorum textibus num. præcedente allatis perspicuum est. Prosequamur ergo paucis S. Gertrudis chronotaxim, donec eam cum virginibus habitantem seu abbatissam Nivellensis cœnobii reperiamus.
[69] Gertrudis in aula parentum degit usque ad obitum genitoris sui B. Pippini de Landis; [chronologice deductis,] quando numerabat ætatis annum decimum quartum: prout omnes intelligunt sequentia biographi ipsius coævi verba apud nos tom. 2 Martii pag. 594: Post annos vero quatuordecim cum pater ejus Pippinus de hac luce migrasset, matrem (B. Ittam seu Idubergam) in viduitate secuta est, eique in obsequio atque in Dei mandatis sobrie & caste serviebat. Pertigimus itaque ad annum 640, cui ob alia etiam argumenta Pippini mortem innectunt Henschenius in memorata Exegesi, Valesius, Cointius, Mabillonius & recentiores passim reliqui, excepto Pagio, qui anno præcedenti innectendam censet. Vixit cum filia Gertrude aliquanto tempore vidua Pippini Itta, priusquam, auctore S. Amando Nivellensis cœnobii fundamenta jaceret, eidemque filiam abbatissam præficeret. Audiamus denuo huc facientia coævi S. Gertrudis biographi verba: Cumque quotidie supradicta materfamilias (B. Itta) tam de se quam de sua orphana filia, quid esset factura, cogitaret: adveniens vir Dei Amandus episcopus … rogabat, ut monasterium … construeret: quæ statim ut intellexit ignotæ rei notitiam ad salutem animarum pertinentem, sacrum velamen accepit & semet ipsam Deo tradidit, & omnia, quæ habebat.
[70] [cui abbatissæ] Interserit hic auctor nonnulla de persecutionibus & injuriis, quas ob sanctum institutum pia mater cum filia Gertrude perpessa est ac tum prosequitur: Ut violatores animarum filiam suam ad illecebras hujus mundi ac voluptates per vim non raperent, ferrum tonsoris arripuit & capillos sanctæ puellæ adinstar coronæ abscidit… Deinde misericors Deus … adversarios ad pacis concordiam revocavit. Cessarunt jurgia… Mater … filiam… Gertrudem sacerdotibus Domini tradidit ad accipiendum sacrum velamen cum sodalibus suis & sancto gregi cœnobitarum, Christo ordinante, præesse constituit. In annum posterioris hujus facti, nempe consecrationis vel sacri velaminis impositionis, non inquisivit Henschenius ad diem XVII Martii, monuit tamen, apud Molanum in Additionibus Usuardinis & in Indiculo ac Natalibus Sanctorum Belgii referri ejus memoriam ex proprio Nivellensi Martyrologio ad diem secundum Decembris his verbis: Nivellæ consecratio S. Gertrudis virginis. Eodem die inscribitur similiter Florario nostro Ms. Sanctorum, eodemque factam esse tradit Fisenus in Floribus ecclesiæ Leodiensis.
[71] [Nivellensis parthenonis] Diei mensis annum adjunxit Fisenus sexcentesimum quadragesimum septimum; ob eam verisimillime causam, ob quam ad dictum annum hæc notat Cointius in Annalibus num. 3: Hoc anno Gertrudis virgo, Grimoaldi soror, Nivellæ benedicta est in abbatissam quarto Nonas Decembres die Dominico, littera Dominicali G, ut Bucherius & Malebrancus observarunt. Illud ipsum argumentum adhibuit Mabillonius, ut consecrationem S. Gertrudis referret ad annum 647, estque hæc etiam Labbei ac aliorum communissima hodiedum sententia. Porro si cui hujus sententiæ fundamentum, desumptum a die consecrationis notato in prælaudatis Fastis, sat solidum non appareat, ut omnino certam faciat, cum sæpe contingat, Sanctorum natalitia, ordinationes, consecrationes & hujusmodi ecclesiasticas cæremonias alio die Fastis annotata reperiri, quam quo vere facta sunt, consideret is, nihil quoque solidæ saltem rationis afferri posse, quod citius consecrationem collocare nos cogat; esse autem, ne id faciamus, argumentum omnino probabile, seposita etiam qualicumque Fastorum auctoritate.
[72] [moriens apparuit Sanctas.] Argumentum illud deducimus ab ætate S. Gertrudis; quæ cum anno circiter 626 nata tantum sit, anno 647 numerabat a nativitate vigesimum vel vigesimum primum. Admodum verisimile autem est, ipsam hac ætate minorem consecratam non fuisse Nivellensis parthenonis abbatissam. Fallar, nisi hoc idem intelligendum præbeat coævus ipsius biographus cap. 2, ubi referens, quod S. Gertrudis sibi in dicto parthenone postmodum substituerit abbatissam Vulfedrudem neptem suam, non frustra addit: Tunc ET IPSA sacrata puella Vulfedrudis vigesimum ætatis annum habebat: quæ ex antiquo Francorum genere & ipsa edita fuit. Quasi dicat Vulfedrudem, eodem, quo S. Gertrudem, genere prognatam, tunc eamdem quoque circiter ætatem habuisse, quam habuerat S. Gertrudis, cum sacrum velum accepit & consecrata est abbatissa. Addi posset confirmationis gratia, quod S. Amandus verisimillime esset episcopus Trajectensis, dum Nivellam, tunc Trajectensi sedi subditam, ad B. Ittam venit, quæ Henschenii sententia est fundata in Actis S. Modoaldi, excusis apud nos ad diem XII mensis Maii: ubi legitur de B. Itta: Secundum vitans matrimonium … a S. Amando Trajectensi episcopo sacrum velum sanctæque religionis habitum suscepit. At S. Amandus tribus tantum annis, id est, 647 & duobus sequentibus, ut mox dicam, sedem istam occupavit, igitur illo temporis intervallo facta sunt, quæ narrantur de B. Itta & S. Gertrude. Sed hæc ultra morari nos non debent, quibus sufficienter probatum est, S. Bavonem vixisse ad annum certe 647, cum mox ob obitu apparuerit S. Gertrudi, jam sanctimoniali sive abbatissæ.
§ VI. Chronologica gestorum Sancti distributio a Cointio & Pagio adstructa refellitur.
[Cointii chronologica gestorum distributio] Positis fundamentis, quibus constet, S. Bavonem diutius in vivis superstitem fuisse, quam scripserant Theodoricus abbas, Chronista Bavonianus, horumque asseclæ usque ad medium fere seculum decimum septimum, & de quibus convenit inter recentiores eruditos, discutienda nunc venit quæstio, quam iidem eruditi movent super anno perfectæ ipsius conversionis seu accessus ad S. Amandum, & reliqua serie chronologica usque ad felicem Sancti nostri obitum; de iis quippe inter ipsos controvertitur. Cointius dictam seriem in hunc modum disposuit. S. Bavo, mortua uxore, nuntium mundo remisit, Gandavum perrexit & a S. Amando clericatus ordinem suscepit sub annum 631, cum esset paulo major quinquagenario, nempe nativitatem ejus fixerat Cointius anno 578. Dein multis annis adhæsit comes assiduus S. Amando & in eremum secedens, factus est anachoreta 639. Gandavum reversus anno 647, cellulam in monasterio sibi exstructam inhabitavit quatuor fere menses. Denique ergastulo inclusus quinto Idus Novembris, ibique secundo post anno vitam clausit Calendarum Octobrium die primo.
[74] Ita ille sparsim ad annos hic expressos, ad quos præcipua Sancti gesta recitat ex Vita per Theodoricum conscripta & ad annum 649, [improbatur,] quo electionem S. Amandi ad episcopatum Trajectensem statuit atque his præmissis: Amandus … exequias sancti Bavonis, hoc anno Kalendis Octobribus mortui celebravit. Ultimum fuit operum apud Gandam gestorum ante susceptum episcopatum Trajectensem, his, inquam, præmissis, mortem ac sepulturam S. Bavonis describit verbis ejusdem Theodorici. Sic quidem errores chronologicos in Vita Theodoriciana & Bavoniano Chronico cubantes eatenus correxit, quatenus manifeste adversabantur apparitioni S. Bavonis S. Gertrudi abbatissæ, ab ipsomet Theodorico & ab aliis assertæ, sed in reliqua rerum dispositione chronologica neminem, quem novi, eruditum sectatorem nactus est præter Pagium, qui annum mortis a Cointio signatum aliam tamen ob causam admisit, sed reliqua diverso prorsus ordine digessit.
[75] Anno 649 determinate affixit obitum Cointius, quia secundum calculos Bavoniani Chronici vivere desiit Sanctus anno decimo tertio Florberti abbatis, [quia non congruit Vitæ vetustiori ab ipso non visæ.] cujus initium ipse retulerat ad 636; præcedentia vero vitæ gesta ordinavit, prout temporum intervalla in eodem Chronico servata, collataque cum Vita Theodoriciana exigere videbantur, quamquam annos in utrisque notatos constanter deserat propter dicta de SS. Amando & Gertrude, propter quæ Henschenius ante non modo annos, verum etiam temporum intervalla neglexerat in Commentariis ad Acta SS. Amandi & Gertrudis præviis, sicque propius accesserat ad epocham conversionis S. Bavonis, quam postea confecerunt alii ex Vita anonymi nostri vetustioris, ab Henschenio & Cointio non visa. Illorum præcipui sunt Mabillonius & Pagius, verba autem, quibus nituntur, præcipua ista sunt: Igitur sanctissimus atque religiosissimus vir Domini Bavo post pœnitentiæ confessionem, quam a beato Amando pontifice perceperat, annis tribus præter quadraginta dierum abstinentiam, quam explevit, Domino annuente, sagaci studio, mirifico affectu in hoc seculo propter regnum Dei * militavit.
[76] [Pagius ex textu vetustioris Vitæ,] Ista periodo indicari putant laudati Mabillonius & Pagius totum, quod fluxit temporis spatium a S. Bavonis conversione usque ad felicem obitum; proinde everti longam illam annorum seriem, quam inter utrumque statuit Bavonianus chronista, quamque ex collatione hujus cum Vita Theodoriciana modo supra exposito distribuerat Cointius. Sed diversimode videntur intellexisse verba. Mabillonius enim in Annalibus ad annum 650 ita scribit: Post annos tres a confessione Amando facta, postque quadraginta dierum abstinentiam sanctus Bavo rigidissimæ pœnitentiæ præmium in cælo consecutus est: quibus, si sensum satis assequor, innuit tribus annis completis addendos dies quadraginta. Pagius contra existimat triennio completo defuisse dies quadraginta, ac opinionem suam firmat testimonio Theodorici, cujus textum a Surio vel a librario vitiatum & vix explicabilem dixerat Mabillonius, & quem ipse Pagius addita una voce, per librarium omissa, conformem contendit textui anonymi vetustioris.
[77] [collato cum verbis] Textus Theodorici hic est: Facta est (S. Bavonis) in æternitatis honorem gloriosa assumptio Kalendarum Octobrium die primo anno a conversione sua quadraginta dies minus de tertio. Corrigit autem ipsum Pagius adjecta voce secundo, legitque anno secundo a conversione sua &c. ita ut sensus sit, desideratos fuisse dies quadraginta ad complendum triennium. Hanc fuisse mentem Theodorici persuasum est & mihi, præsertim cum eumdem sensum admittant verba anonymi vetustioris: sed an, his positis, sequatur, quod vult Pagius, nunc dispiciendum. Præmittantur ad faciliorem intelligentiam ipsamet ejus verba. Hæc ultima sententia quoad Bavonis mortis annum (Christi 649 a Cointio allata superius de causa notatum) ex collatione anonymi cum Theodorico abbate certa redditur; & ex collatione utriusque constat, sanctum Virum die nona mensis Novembris anni sexcentesimi quadragesimi sexti, qui præcessit pontificatum sancti Amandi in sede Trajectensi, conversum esse: die nona mensis Novembris seu quinto Idus Novembris anni sexcentesimi quadragesimi octavi reclusum esse, annoque sexcentesimo quadragesimo nono, mensis Octobris die prima spiritum Deo reddidisse. Hic confert Pagius modo supra dicto correctum Theodorici textum cum textu anonymi, unde concludatur, obiisse S. Bavonem non expleto triennio post conversionem.
[78] [Theodorici pro arbitrio expositis] Tum probaturus præmissa de determinatis annis conversionis, inclusionis, ac mortis adducit alterum Theodorici textum, qui sic habet: Accersito dehinc (post varia nempe mirabilis pœnitentiæ opera) sancto pontifice Amando, & venerabili abbate Floreberto, non modo pedum, sed & totius macerati corpusculi integram reclusionem obsecrat & vix aliquando impetrat… Data die evocato clero & populo, cum crucibus & thymiamateriis, universoque ecclesiastico apparatu ad reclusionis cellulam convenitur & sancti pontificis manibus hostia Christi Bavo, teste ecclesia, sepelitur magis, quam recluditur quinto Idus Novembris. Post hæc subsumit Pagius: Ad rem, quæ novo exemplo, clero populoque congregato, solemni ceremonia, festivoque ritu peracta, alius dies quam Dominicus delectus non est, ut illius temporis mos ferebat. Quare cum anno DCXLVIII dies V Idus Novembris, seu dies nonus ejusdem mensis in Dominicam inciderit, eadem S. Bavo ex præcipuis Hasbaniæ proceribus unus, reclusus est & post annum, diebus quadraginta exceptis, non vero post biennium, ut volunt Henschenius & Cointius citati, die prima Octobris anni DCXLIX ad cælestem vitam transiit, ideoque conversio ejus contigit die nona mensis Novembris anni DCXLVI & uno eodemque die conversus & reclusus fuit, commodeque cecidit, ut anno DCXLVIII idem dies cum Dominica concurrerit.
[79] Verum est, quod, verbis anonymi ac Theodorici ad mentem Pagii acceptis, [mutatis] statui possit S. Bavonis conversio die IX Novembris. Sed miror, virum eruditum adeo confidenter affirmare ex utriusque textus collatione certam fieri sententiam suam, figentis obitum anno DCXLIX. Nihil profecto eo conducens habet anonymus præter spatium temporis conversionem & obitum ac hujus diem, signatum 1 Octobris. Cetera igitur emendicanda sunt a Theodorico, auctore nimirum, qui, judice Pagio, rerum tam a Bavone, quam ab Amando, eorumque coævis gestarum chronologiam plurimum perturbavit, & cujus computum passim rejicit idem Pagius. Theodoricus Sancti reclusionem expresse collocat quinto Idus Novembris, qui erat annus sexcentesimus vigesimus nonus Dominicæ Incarnationis: Pagius eodem mensis die, sed anno 648. Theodoricus mortem alligat anno Dominicæ Incarnationis sexcentesimo tricesimo primo, biennio fere post reclusionem: Pagius anno 649, non uno post illam completo; atque hic quidem corrigit Henschenium & Cointium; quasi vero biennium fere, quod & ipsi statuunt inter reclusionem ac mortem, non deprompsissent ex Theodorico & Bavoniano Chronista, nec in hos primum cadere debuisset, siqua facienda erat, correctio.
[80] Itaque ex Theodorici computo nihil non correctum seu potius pro arbitrio immutatum ad firmandam sententiam suam retinuit Pagius præter diem reclusionis, [& correctis, suam chronotaxim] ad quam, si tanto apparatu peracta sit, credi potest electum fuisse diem Dominicum. At quis revelavit Pagio, Theodoricum, qui in omnibus ex anonymo non desumptis notis chronologicis aberravit, falsum non esse, dum reclusionem affixit quinto Idus Novembris, vel saltem a librario notam hanc non fuisse corruptam? Dixi, si tanto apparatu peracta sit reclusio, quia cum nec de die, nec de reclusione per S. Amandum facta meminerit noster anonymus, dubitari potest, an convocatio illa cleri & populi, ceteræque relatæ cæremoniæ non sint totidem commenta & ad rei splendorem augendum adjecta per Theodoricum ornamenta, sicque dubitari etiam, an electus fuerit ad reclusionem Dominicus dies, in quo ad determinandos annos consistit omne robur argumenti a Pagio formati: imo admodum verisimile mihi est, ne ipsum quidem S. Amandum anno 648 Gandavi versatum esse, aut interfuisse, si tum facta esset, reclusioni. Is enim, ut ad diem VI Februarii probatum est ab Henschenio admissumque a Pagio & aliis nunc communiter, S. Joanni Agno, XXV Julii anni 646 defuncto, successor datus est in Trajectensi sede episcopali. Hanc autem diœcesim per triennium fere, quod terminatur passim annis 647 & duobus sequentibus, tanto studio ac labore excoluit, ut nisi alius meliorque testis producatur, non facile crediturus sim, ipsum excurrisse interea Gandavum. Legantur Baudemundi coævi & aliorum S. Amandi biographorum verba, quæ citat Henschenius § XI Commentarii prævii, de cura ipsius episcopali, dum Trajectensem diœcesim percurreret.
[81] [certam dicit, non probat. Nihilo plus] Denique omnibus rite perpensis, debilius invenio illud Theodorico fultum Pagii argumentum, quam ut controversiam, quæ inter eruditos de anno mortis Bavonis versatur, tandem dirimat, ut persuasum voluit auctor ille, certamve reddat sententiam de affigenda eadem morte anno 649. Sed numquid non suspicari licet, ipsimet tam certam non fuisse, quam confidenter pronuntiaverit? Etenim non contenius priore illo argumento, subjunxit aliud, quod primo intuitu speciem aliquam auctoritatis præ se fert, sed attentius consideratum revera nullam habet. Demus & illud integrum. Post verba num. 78 citata mox pergit: Sed sive diei conversionis tantum, vel ejusdem & feriæ primæ simul in hac reclusione ratio habita fuerit, hæc alio anno peracta non est, quam jam a nobis memorato (Christi sexcentesimo quadragesimo octavo.) Ex quinque enim auctoribus Vitæ S. Amandi, quorum scripta repræsentat Henschenius citatus, duo de sancti Bavonis conversione per sanctum Amandum operata non loquuntur; alii tres, nempe Milo monachus Elnonensis lib. 2 cap. 3 num. 12: Philippus abbas Bonæ-spei cap. 3 num. 30, & Harigerus abbas Lobiensis cap. 43 num. 7, de ea verba faciunt, & postea, narratis aliquibus aliis sancti Amandi gestis, de hujus ad episcopatum Trajectensem evectione disserunt. Quamobrem cum anno sexcentesimo quadragesimo septimo hanc sedem adeptus sit, anno, qui istum antecessit, sanctum Virum ad pœnitentiam adduxerat.
[82] [effecit argumento] Vis argumenti pendet a modo, quem in rebus narrandis servarunt laudati tres biographi S. Amandi; an videlicet singula gesta secundum ordinem temporis, quo contigere, retulerint, nec ne: si sic, admissis nonnullis a Pagio antecedenter positis, valet ratiocinium; sin' minus, nihil evincit. Ad hoc prævie attendendum fuerat, ne, si talis ordo temporum servatus non sit, uti servatum non fuisse, mox fatebitur Pagius, simili ratiocinio, ex iisdem auctoribus desumpto, concutiatur totum ipsius systema Bavonianum. Producamus exemplum. Laudati tres biographi postquam citatis locis de conversione S. Bavonis verba fecerunt, narrant nonnulla alia S. Amandi gesta; dein Milo lib. 3 cap. 2 & 3; Philippus abbas cap. 4; Harigerus cap. 44, apud Henschenium num. 10, de S. Amandi exsilio propter reprehensum Dagobertum regem, deque Baptismo per ipsum collato Dagoberti filio S. Sigiberto disserunt.
[83] [ex Actis S. Amandi desumpto.] Utatur modo quis Pagii ratiocinio & iisdem ad materiam accommodatis verbis inferat: Quamobrem cum anno sexcentesimo vigesimo octavo exeunte, aut sequentis initio in exsilium missus sit (Amandus) anno sexcentesimo trigesimo S. Sigibertum baptizaverit (quæ ipsius Pagii & aliorum hodieque sententia est) ante dictos annos sanctum Virum ad pœnitentiam perduxerat: ergo nec anno DCXLVI conversus est S. Bavo; nec reclusus DCXLVIII; nec DCXLIX mortuus. Quid reponat, ut elabatur Pagius? Priorem sequelam, suæ chronologiæ tam aperte adversantem, non admittet; dicat igitur, fidendum non esse ordini ab ipsis servato, indeve calculum deducendum, quia, ut ipse monet ad annum 632 num. 4, tardius scripsere (Baudemundo S. Amandi biographo coævo, qui plurima omisit) SÆPEQUE res PRÆPOSTERE narravere. Hoc, inquam, dicat, sed simul secundi argumenti sui, ab ordine per eosdem in rebus narrandis servato, unice petiti debilitatem agnoscat. Nobis quidem nihilo magis aptum apparet ad controversiam dirimendam, aut certam reddendam Pagii sententiam, quam primum ejusdem argumentum, quod quam infirmum sit, satis ostensum opinamur. Procedimus ad alios.
[Annotata]
* al. cælorum
§ VII. Examinatur Mabillonii Henscheniique sententia de anno conversionis & mortis Sancti, isque anno circiter 654 mortuus statuitur.
[Mabillonius statuens] Mabillonius Seculo 2 Benedictino pag. 403 in Annotatis ad Acta S. Bavonis vetustiora, ita opinionem suam exposuit: Annum, quo S. Bavo ad Superos migravit, non facile est definire. Si in numeris lapsus non est auctor sive librarius, Bavo POST POENITENTIÆ CONFESSIONEM, QUAM a S. AMANDO PONTIFICE PERCEPERAT, ANNIS TRIBUS PRÆTER QUADRAGINTA DIERUM ABSTINENTIAM superstes fuit: supra num. 15. Ad meliorem frugem adeoque ad pœnitentiam adductus est, dum Amandus, Trajectensi cathedræ impositus, Hasbaniensem pagum, Trajectensibus contiguum, Bavonis natale solum prædicatione illustrabat. Amandus sedem Trajectensem anno DCXLVII iniisse videtur: post triennium deseruit, & suos Gandenses revisens, Bavonem secum adduxit, eumque monachum factum ad insulam, Chavelaus dictam, Euangelii disseminandi gratia anno DCLI comitem habuit. Bavo deinde variis monasteriis perlustratis, Gandam rediit, ibique reclusus vixit usque ad obitum, qui anno DCLIII contigisse videtur. Hæc Mabillonius, qui cum postea videatur vacillasse, pauca ad ejus istam opinionem observanda differimus, donec proposuerimus, quo pacto gesta eadem ordinaverit in Annalibus.
[85] Sancti nostri conversionem seu primum a morte uxoris accessum ad S. Amandum narrat anno 647, [conversionem S. Bavonis,] mortem anno 650 post annos tres a confessione S. Amando facta, postque quadraginta dierum abstinentiam; prout interpretatur anonymi vetustioris sensum. Non affirmat tamen Mabillonius, istis determinate annis factam esse conversionem; nec si affirmaret, placeret opinio: quia cum juxta ante dicta S. Amandus S. Joanni Agno, die XXV Julii anni 646 defuncto, in episcopali cathedra Trajectensi successerit, eamque tenuerit fere triennio, quod terminatur passim annis 647 & duobus sequentibus, nec interea temporis verisimiliter Gandavum excurrerit S. Amandus, sequeretur etiam verisimillime, conversionem istam contigisse, quo tempore S. Amandus versabatur in diœcesi sua Trajectensi, maxime si exeunte anno 646 vel initio sequentis episcopatum illum susceperit, ut contendit Pagius. Sed illud ipsum sibi persuasum fuisse, apertius indicat Mabillonius verbis primo loco datis, ad quæ redeo.
[86] [dum S. Amandus erat Trajectensis episcopus,] Ad meliorem, inquit, frugem, adeoque ad pœnitentiam adductus est (Bavo) dum Amandus Trajectensi cathedræ impositus… Hasbaniensem pagum … prædicatione illustrabat … ad suos Gandenses revertens (Amandus) Bavonem secum adduxit. Equidem non percipio, quid moverit, ut ad istum modum scriberet auctor, qui tam vetustiorem biographum, quam Theodoricum aliosque de SS. Amando & Bavone agentes præ oculis habuit. Nam quod a vita licentiore ad frugem meliorem adductus sit, acceptum retulit exemplis Agletrudis filiæ suæ, prout ex biographis clare ostendimus § IV; quod autem, ut mox infert Mabillonius, S. Amandus, cum esset Trajectensium episcopus, ad pœnitentiam adduxerit Bavonem, non dicunt biographi, quamquam id aliquo sensu verum esse possit: sed quod Trajectenses deserens, suosque Gandenses revisens, Bavonem secum adduxerit, minime componi potest cum eorumdem biographorum testimoniis. Anonymus noster vetustior, expositis virtutibus, quibus Bavo exemplo filiæ stimulatus se exercuerat, memorat obitum uxoris ipsius, & statim addit: Inspirante Domini misericordia ad viam conversionis Amandum sanctissimum pontificem expetiit. Tum refert, quid apud Amandum egerit, quo pacto ejus exhortationem exceperit, facultates suas in loca pia ac pauperes erogaverit, atque ad memoratum pontificem, qui morabatur in castro, cujus vocabulum est Gandavum, repedaverit. Unde haud difficulter intelligas, dum hæc agerentur, Amandum degisse Gandavi, quo secum non adduxit Bavonem, sed ubi primo venientem, ac deinde revertentem excepit.
[87] [pugnat cum biographis, si perfectam conversionem] Id ipsum tam clare explicat anonymus poëta, ut dubium superesse non possit:
Nam postquam primæ deflevit funera nuptæ,
Ulterius nullum penitus repetivit amorem,
Sed sua celsithrono contradens omnia Christo,
Mox ad pontificem sanctum properavit Amandum,
Quem tunc Gandavo constat considere castro.
En primum aditum; de reditu post bonorum distributionem sic habet:
Tunc veniens omni resolutus compede secli,
Præcidisse comam sanctum sibi poscit Amandum
In castro, de quo supra memoravimus, ipso.
Mitto Theodoricum & chronistam Bavonianum, qui tam primum, quam secundum, postquam de bonis disposuisset, Bavonis ad S. Amandum accessum Gandavi collocant: recitata testimonia sufficiunt, ut credam, perfectam Sancti nostri conversionem (per quam intelligio exsecutionem propositi, quod conceperat, valedicendi seculo, quamprimum liber esset, & a qua procul dubio inchoandum est triennium fere, quod dein fluxisse usque ad obitum tradunt biographi) ut credam, inquam, istam conversionem peractam esse, dum S. Amandus Gandavi morabatur, non autem, dum episcopatum Trajectensem gubernabat. Nihilominus verum esse existimo, quod S. Amandus Trajectensis adhuc episcopus suis prædicationibus S. Bavonem ad pœnitentiam adduxerit eo sensu, quod ille in Hasbaniensi pago verbum Dei prædicans, hunc, jam tum filiæ exemplis ad meliorem frugem deductum, ad virtutem amplius inflammaverit, animoque ipsius desiderium propositumque injecerit, ut, siquando liber foret, rebus mundanis nuntium remitteret, ac de peccatis per asperiora pœnitentiæ opera Deo plenius satisfaceret.
[88] Hanc libertatem nactus est per obitum uxoris & ætatem sat provectam Agletrudis filiæ,[intellexit. Hanc tamen] sed postquam S. Amandus, relicto Trajectensium episcopatu, Gandavum redierat, ad quem proin potius quam ad alium profectus est, exsecuturus propositum. Non alio modo accipienda arbitror hæc verba Othelboldi ad Otginam Flandriæ comitissam: S. Alowinus, cognomento Bavo … prædicatione beati Amandi pontificis, imo Dei omnipotentis inspiratione, tota mentis devotione conversus, Christum, ipsumque consulem * Gandavum secutus, dum studuit relinquere terrena, meruit obtinere cælestia. Propter jam deducta ex verbis scriptorum vetustiorum, naturaliore, quantum mihi apparet, sensu acceptis, vix ambigendum ulterius opinor, quin S. Bavonis conversio, a biographis memorata, statuenda sit post abdicatum a S. Amando episcopatum Trajectensem, prout statuit Henschenius in Commentario prævio ad diem VI Februarii, ubi abdicationem istam innexuit anno 650. Hanc de anno abdicationis sententiam contra Cointium propugnavit Pagius in Critica ad annos 649 & 650, probantque vel sequuntur saltem recentiores plerique. Fuit hæc & Mabillonii sententia in Annotatis ad Vitam S. Bavonis, ubi ait: Amandus sedem Trajectensem anno DCXLVII iniisse videtur: post triennium deseruit.
[89] Porro cum idem auctor ibidem addat, quod videatur obitus S. Bavonis contigisse anno 653, [probabiliter innectit anno 650; mortem 653;] triennio scilicet a conversione eidem perinde anno 650 affixit tam conversionem Bavonis quam Amandi abdicationem. Eo quoque reduci debet computus Castellani in Martyrologio Universali, auctoris Martyrologii Parisiensis, scriptorum Historiæ litterariæ Franciæ & aliorum, obitum Bavonis circa 653 signantium; qui computus tamen absolute sustineri potest; dummodo corrigatur id, quod displicet in systemate Mabillonii, dicentis: Amandus relinquens Trajectum, & Gandavenses suos revisens, Bavonem secum adduxit. Dummodo nempe abdicatio S. Amandi statuatur primis mensibus anni 650 & profectio S. Bavonis ad Amandum Gandavi morantem posterioribus ejusdem anni mensibus, quando perfecte ad Deum conversus est. Rebus enim ita dispositis, reperitur spatium temporis, primo, quod datur episcopatui Trajectensi S. Amandi; secundo, quod videtur absolute dandum inter abdicationem S. Amandi, & conversionem perfectam S. Bavonis; tertio, quod fluxisse dicitur inter hujus conversionem & obitum. Nam cum S. Joannes Agnus episcopus Trajectensis obierit anno 646, sat verisimile est, illi substitutum fuisse S. Amandum anno sequenti non multum provecto, a quo termino usque ad primos menses anni 650 habes triennium episcopatus Trajectensis S. Amandi; a posterioribus autem mensibus ejusdem anni 650 usque ad 1 Octobris 653 fere triennium, quod fluxit inter conversionem & obitum S. Bavonis.
[90] Verum dum nihil etiam cogit abdicationem unius & alterius conversionem tam exiguo temporis intervallo ab invicem dividere, [Henschenius non minus probabiliter] vel obitum S. Bavonis statuere determinato anno 653; non est improbabilis opinio Henschenii, differentis conversionem in annum 651. Præcipua ejus ratio videtur fuisse, quod S. Amandus eodem anno, quo abdicavit episcopatum, Romam abiisse credatur, ut ratam haberet abdicationem S. Martinus Papa, qui eam ipsi per litteras anno 649 dissuaserat. Iter illud Romanum S. Amandi ipso anno abdicationis statuit etiam Cointius, sed hanc differt in annum 652, quo eodem utrumque refert similiter Mabillonius in Annalibus, sic deserens calculum suum in Annotatis ad Vitas tam S. Bavonis Seculo 2 Benedictino pag. 403, quam S. Remacli pag. 490, ubi ait: Amandus anno circa DCL Trajectensem pontificatum abdicavit: & clarissime pag. 716 ad Vitam S. Amandi: Johanni Agno successit Amandus anno circa DCXLVII, cum anno regiminis Trajectensis tertio inviserit Martinum Pontificem Romanum; itaque non serius quam 650.
[91] [conversionem affigit anno 651,] At cum hic auctor tum in Seculo 2 Benedictino tum in Annalibus Sancti nostri conversionem conjunxerit cum S. Amandi episcopatu; Cointius vero tam conversionem quam mortem S. Bavonis præponendam crediderit dicto episcopatui, iter illud in ipsorum calculis de S. Bavone nihil moræ vel immutationis afferre debuit. Contra Henschenius, qui rectius conversionem & episcopatui & abdicationi postposuerat, haud improbabiliter eam similiter postposuit Romano itineri S. Amandi: quandoquidem sic facilius intelligantur ea, quæ narrant biographi; nimirum quod S. Bavo, defuncta conjuge, profectus sit ad S. Amandum Gandavi commorantem, ejus consilio bona pauperibus & locis piis erogaverit, redierit ad sanctum episcopum, eumdemque, accepto clericatus ordine, secutus sit prædicantem gentibus verbum Dei. Ad hoc quippe majus temporis spatium exigitur, quam quod videtur fluxisse inter abdicationem S. Amandi ejusdemque profectionem Romanam, eodem anno 650 institutam. Porro putat Henschenius nec sine verisimilitudine, S. Amandi Romæ moram non fuisse admodum brevem, laudat diploma ibidem ipsi concessum, signatum mense Januario, anno igitur, ut consequenter concludit, 651, ante quem proinde non contigit S. Bavonis conversio. Hactenus non improbabiliter Henschenius in Commentario prævio ad Acta S. Amandi §§ 12 & 13.
[92] [sed obitum male affixit anno 657, quia non vidit] At stantibus iis, quæ cum eruditis nunc passim omnibus deduximus supra ex textu tam vetustioris biographi nostri, quam Theodorici abbatis de triennio tantum medio inter conversionem & obitum S. Bavonis, teneri nequit, quod tradit Henschenius eodem § 13, obiisse Sanctum nostrum anno 657, ad quem ab anno 651 medii sunt anni sex. Nec mirum videri debet, sic tum censuisse Henschenium, qui, ut ibidem fatetur, non viderat Vitam Sancti ab anonymo nostro conscriptam: textum vero Theodorici vel alio sensu intellexit, prout contigit Cointio, vel tam obscurum aut vitiatum reperit, ut vix explicari posse judicaret, quæ Mabillonii mens fuit. Adderem, quod forsan nostro modo intellectum testimonium Theodorici, in notis chronologicis pene ubique labentis, tanti non æstimarit Henschenius, ut juxta ipsum calculos suos dirigendos crederet; nisi adverterem, quod hic saltem Chronico Bavoniano, alioqui non minus vitioso, non nihil auctoritatis detulerit, inquiens: Die prima Kalendarum Octobris anno DCLVII angelorum præsentia delectatus (S. Bavo) spiritum efflavit, a S. Amando dein sepultus & quidem secundum Chronicon Bavonianum anno abbatis Floreberti XIII, cujus initium retulimus ad annum DCXLIV.
[93] Eo autem argumento usus est verisimiliter Henschenius, [vitam vetustiorem, ex qua figendus erat 654.] quia signata S. Bavonis conversione anno 651, aliud monumentum non occurrebat, cujus auctoritate annum mortis determinaret, aliter opinaturus, si ad manum habuisset Vitam ab anonymo conscriptam. Nos itaque servatis usque ad annum 651 Henschenii calculis, de S. Amandi primordiis in episcopatu Trajectensi, ejusdem abdicatione, itinere Romano, redituque in Belgium ac de perfecta conversione S. Bavonis, hujus obitum signamus circa annum 654; non improbantes idcirco sententiam eorum, qui signarunt uno anno citius, dummodo serventur ea, quæ num. 89 proposuimus.
[Annotata]
* al. præsulem
§ VIII. Gesta Sancti a nativitate usque ad medium seculum septimum chronologice ordinari facilia: fundatio cœnobii Gandensis: an hæc & Gandæ amplitudo Sancto possit attribui?
[Ab initio seculi 7, quo Sancti nativitatem] Quemadmodum Sancti nostri mortem annis circiter 23 serius collocandam censemus, quam collocarint Theodoricus abbas, chronista Bavonianus, & qui eos secuti sunt usque ad medium fere seculum XVII: ita nativitatem ejus annis multis amovendam arbitramus ab epocha, quam ex ejusdem Theodorici notis chronologicis, vitiosis quidem, sed pro arbitrio mutatis & emendatis fixerunt nonnulli, nominatim Cointius. Causam, cur sic cogitemus, unam præmisimus § V, quia videlicet S. Gertrudis Nivellensis abbatissa, nata sub annum 626, fuit, teste Othelboldo, consobrina S. Bavonis, quod minus verisimile apparet, si natus hic sit anno 578, ut placuit Cointio. Causam alteram desumimus ab ætate, quam habuisset Sanctus, cum triennio ante mortem adeptus est venerandi pontificis Amandi manibus clericatus honorem, in nostra & aliorum sententia non ante annum Christi 650 vel 651, qua in opinione Cointii de anno natali fuisset senex septuagenario major, nec hoc verisimile nobis est.
[95] Accedit, quod neque vetustus anonymus noster nec poëta in gestis referendis ullum verbum proferant, [figendam opinamur, gesta ejus facile] unde vel suspicio oriri queat, Sanctum fuisse ætate multum provectum, dum vivere desiit. Contra pœnæ ac supplicia, quæ ultimo triennio ad eluendas anteactæ vitæ noxas de se sumpsit, tam dura & atrocia fuisse narrantur, ut iis sustinendis impar fuisset vir quinquagenarius, nisi omnino fortis ac robustus; utque ab iis senex septuagenario major per SS. Amandi & Florberti prudentiam cohibendus fuisset, etiamsi sacro ardore abreptus contra ætatis rationem suscipere tentasset. Istis de causis nihil pensi habentes erroneas Theodorici notas chronologicas, plane assentimur Henschenio, putamusque, natum esse S. Bavonem initio seculi 7, id est, tot circiter annis serius, quot ab epocha per Theodoricum expressa removimus ejusdem Sancti nostri obitum, annis videlicet circiter viginti tribus. Neque in hac nostra chronotaxi minus annorum spatium ad Sancti gesta a nativitate usque ad obitum disponenda occurret quam in calculis Theodoricianis.
[96] [distribuuntur usque ad medium idem seculum;] Nam sicut ab anno 578, quem ex Theodorico natalem fecit Cointius, usque ad 631, quem mortualem expresse signavit Theodoricus, reperiuntur anni 52 vel 53, sic totidem numerabuntur ab initio seculi 7, usque ad 653 vel 654. Imo cum juxta anonymi nostri ac Theodorici textus perfectiorem Sancti pœnitentiam ad triennium dumtaxat contrahamus, tantum annorum spatium ceteris disponendis absolute necessarium non est. Ponamus enim, natum esse anno 606, uxorem duxisse 624 vel sequenti, ex ea tum filiam procreasse Agletrudem. Hæc anno 642 annos numeraverit septemdecim, abunde sufficientes ut suis verbis & exemplis, aspirante divina gratia, patrem Bavonem a licentiore vivendi norma avocaret. Supersunt anni circiter quinque usque ad Trajectensem S. Amandi episcopatum, quem terminamus annis 647 & duobus sequentibus, & cujus triennii decursu S. Bavo dicti præsulis prædicationibus ad altiorem virtutis gradum aspirare cœpit, statuitque mundana omnia derelinquere, atque hoc suum propositum tandem exsecutioni dedit anno 650 vel 651, ætatis suæ quadragesimo quarto vel quinto.
[97] [perperam a nonnullis dicitur] At vero dum loquor de Sancti gestis a nativitate sua usque ad medium usque seculum septimum, generaliori isto asserto solum comprehendo ea, quæ narrantur a biographis nostris; non illa, quæ, nescio, unde accepta, traduntur ab aliis, qualia leguntur in veteri Officio ecclesiæ cathedralis Gandensis, & hic describo ex lectione quarta: Juvenis (S. Bavo) sub imperatore Mauricio magna cum laude militavit. Ac deinde Francorum Austrasiorumque regum, quibus cognatione jungebatur, in mutuas cædes proruentium, bellis diu agitatis, cum post Brunichildis tristem exitum summa rerum ad regem Clotarium devoluta fuisset, multorum nobilitate ac rerum gestarum gloria præstantium militum, ad sanctioris vitæ propositum se transferentium, exemplum secutus est: contemptisque opibus & honoribus seculi, atque a beato Amando Tungrorum episcopo Christi gloriam plenius edoctus, deinceps certa animi deliberatione soli Christo crucifixo militare ipse quoque statuit. Dein lectione quinta: Et licet Mauricius imperator lege lata prohibuisset, ne quis ex seculari militia ad monasticam vitam transiret, in proposito tamen, Clotharii Dagobertique regum favore suffultus, & ab Gregorio Magno Pontif. Roman. adversus Mauricii edictum pium militum institutum excusante defendenteque animatus, constanter perstitit.
[98] [militasse sub imperatore] Hæc, etiam a Molano & aliis adoptata, nos Sancti gestis non comprehendimus, sed tamquam spuria & ab otioso ingenio excogitata rejicimus, non adeo, quia chronotaxi nostræ minime congruunt, cui certe, si ista vera esse probarentur, renuntiandum esset, quam quia primo non tantum biographi nostri, anonymus noster vetustior & poëta ceterique fide digni scriptores de iis altum silent, verum etiam ipsemet Theodoricus abbas, qui profecto si de iis novisset quidquam, silentio non erat præteriturus. Secundo quia cum nulla, qualemcumque elegeris, chronologia componi queunt. Cum nostra componi non posse mox liquet; Mauritius enim imperator occisus est anno 602, quando S. Bavo vix natus erat. Cum nulla autem componi posse, prodit totus historiæ contextus: quasi vero eodem tempore Mauritius imperium, S. Gregorius Magnus Pontificatum, Dagobertus Austrasiæ, Clotarius Franciæ regnum tenuerint & S. Amandus, Tungrensem seu Trajectensem episcopatum. Annum interempti Mauritii jam assignavi; S. Gregorius Magnus in cælum translatus est anno 604; Dagobertus rex Austrasiæ factus 622, mortuo Clotario anno 628, Franciæ monarchiam adeptus 630, mortuusque 638, Amandus denique Trajectensem episcopatum adiit tantum circa 646 vel 647.
[99] Præterea etiamsi tantisper admitteremus cum Cointio, [Mauritio. Fundatio cœnobii Gandensis,] natum esse S. Bavonem anno 578, daremusque, militasse sub signis Mauritii, quid hujus, anno 602 defuncti, lex afferre potuit moræ vel impedimenti, quominus monasticam vitam amplecteretur? Nam juxta lectionem quartam deinde Austrasiorum Francorumque regum bellis interfuit usque ad mortem Brunichildis & Clotarii monarchiam, id est, usque ad annum 614, quando Mauritiana lex vel dudum cessaverat, vel Bavonem, nobilem Francum, & ab imperatoria militia tunc absolutum, obligare non potuit. Eadem lectione quinta subjungitur aliud, quod nec a vero quidem alienum, nec chronologiæ nostræ adversum, sed quod accommodo sensu accipiendum est. Comprehenditur illud verbis sequentibus: Pecuniam autem & thesauros suos in pauperes distribuens (Bavo) ceteras terras ac prædia, quæ in Brabantinorum agro alibique plurima possidebat, in pios usus contulit, præclarumque inter cetera monasterium apud Gandam ad Schaldis & Legiæ confluentiam, eodem divo Amando promotore, in honorem D. Petri apostoli magnifice extruxit, egregieque dotavit, quod ab eo postmodum denominatum est. Descripta illa sunt ex Bavoniano Chronico apud Sanderum Rerum Gandavensium lib. 4 cap. 3, sed, ut jam monui, accommodo sensu accipienda: ne scilicet ad eumdem annum referantur conversio S. Bavonis & primordia monasterii Bavoniani, vel, ut verba præ se ferunt, hujus primordia illius conversione posteriora reputentur; contra quam censent Henschenius, Mabillonius, Pagius & eruditi hodiedum communiter.
[100] Fundatur autem horum sententia in Actis tam S. Amandi, [quod ante conversionem Sancti] quam S. Bavonis. Baudemundus biographus S. Amandi synchronus cap. 3 apud nos tom. VI Februarii pag. 850 & seq. narrat primo, quod S. Amandus munitus auctoritate Dagoberti regis, & Aicharii episcopi Noviomensis ac Tornacensis Gandavum adierit verbum Dei prædicaturus, tum relatis laboribus ac difficultatibus, quas offendit ibidem plurimas, de fructu tandem obtento hæc subdit: At ubi hoc miraculum (de homine mortuo ad vitam revocato) longe lateque divulgatum est, statim incolæ regionis illius cursu celeri ad eum cucurrerunt, & ut eos faceret Christianos, humiliter postulabant. Fana etiam, quæ ante adorare consuerant, propriis destruentes manibus, ad virum Dei unanimiter pervenerunt. Nam ubi fana destruebantur, vir domini Amandus tam ex munificentia regis, quam ex collatione religiosorum virorum religiosarumque fæminarum, statim monasteria aut ecclesias construebat: verbique sacri pabulo populum reficiens, omnium corda mandatis cælestibus illuminabat. Hactenus Baudemundus, quem de monasteriis hic agentem sub Dagoberto rege constructis, interpretantur recentiores mox laudati de Blandiniensi & Bavoniano Gandensibus, idque non modo admittit Cointius, verum etiam ex instituto probat ad annum 631.
[101] [a S. Amando exstructum fuisse] Adhæc chronistæ, cum Blandiniensis apud Sanderum supra citato libro cap. 1, tum Bavonianus cap. 3, Theodoricus abbas, licet cetera multum aberrent a vera chronologia, eatenus tamen adstipulantur dictæ neotericorum interpretationi, quatenus utriusque monasterii seu ecclesiæ exordia statuunt sub rege Dagoberto & Aichario episcopo, quorum neuter in vivis superstes fuit usque ad conversionem S. Bavonis. Accedit auctor Historiæ translationis S. Wandregisili abbatis apud nos tom. V Julii pag. 293 & seq., ubi cœnobium Blandiniense non solum collocat sub dictis rege & episcopo, sed de Bavoniano sic loquitur, ut mox intelligas, exstitisse ante Sancti nostri conversionem: Deo etiam annuente, inquit, clericorum monasterium in eodem pago Gandavo constructum est a beato Amando: ubi die noctuque laus a fidelibus decantatur sub ejusdem sanctissimi patris & abbatis Florberti regimonio. Quo audito, Arnolphus * Bavo, præclarus confessor Domini mox futurus, plenissima devotione ante oratorium Domini se prosternens, comam capitis sui abscidi deprecatus est, adeptusque venerandi pontificis manibus clericatus honorem, meruit fieri consors Apostolorum. Igitur, ut præfert textus auctoris hujus, exstabat jam tum illud monasterium, imo abbatem habebat Florbertum, quando conversus est Bavo.
[102] [ostenditur, etiam Bavoni attribuenda;] Præ oculis porro habuit laudatus auctor biographum S. Bavonis vetustiorem, eumque magna ex parte descripsit, eo præsertim loco, ex quo evidenter pateat, dictum cœnobium exstitisse saltem, cum Sanctus se totum Deo consecravit. Sic enim scribit noster ille vetustior: In eodem monasterio beatus confessor Bavo plenissima devotione ante oraculum templi Domini se prosternens, comam capitis sui abscidere * deprecatus est, & adeptus venerandi pontificis Amandi manibus clericatus honorem, meruit fieri consors Apostolorum. Auctor Vitæ metricæ, qui priorem anonymum passim fideliter secutus est, præcedentia ab illo dicta de monasterii constructione sic exponit, ut non minus evidenter liqueat, exstitisse illud antequam S. Bavo prima vice se Gandavum contulerit. Demus etiam ex ipso versus aliquot, omissis non necessariis.
Nam postquam primæ deflevit funera nuptæ
Mox ad pontificem sanctum properavit Amandum,
Quem tunc Gandavo constat considere castro,
Zelo divini cupiens perfringere * verbi
Illic falsorum, quæ stabant, fana deorum,
Cælica gentili quoque tradere dogmata plebi:
Atque * locans inibi celsi fundamina templi
Principis ecclesiæ Petri sacravit honore.
Cœnobiumque loco struitur reverenter in ipso,
Incipit & multus mox illuc crescere clerus,
Qui Domino laudes persultet * nocte dieque.
Illuc adveniens, ut dixi, Bavo beatus
Præsulis almifici pedibus prostratus Amandi &c.
Inde pergit decantare S. Bavonis gesta a primo Gandavum adventu usque ad felicem obitum; ita quidem ut nec ipse, sicut nec vetustior anonymus noster, nec ullus biographorum S. Amandi, vel unico verbo innuat, sæpe dicti monasterii primordia stricto modo adscribi posse Sancto nostro. At accommodo sensu adscribi ipsi posse ejusdem fundationem, imo debere, aliunde discimus; ex testimonio nimirum scriptoris, qui nemine inferior ætate est, omnibus vero præstat auctoritate, S. Livini martyris, sic in Epitaphio S. Bavonem alloquentis:
Quam tu FUNDASTI, quæ te tenet, inclyte BAVO,
Ecclesiam meritis protege, Sancte, tuis.
[103] Dubium esse nequit, quin sermo hic sit de ecclesia monasterii Gandavensis in castro exstructa, [quia fundos sustentationi necessarios] primum S. Petro Apostolorum principi dicata, posteaque S. Bavonis nomine insignita; in ea quippe sepultus fuit, jacebatque, cum scripsit S. Livinus, qui juxta communem omnium sententiam annis tantum tribus illi supervixit. Quapropter S. Bavonem ecclesiæ ac monasterii auctorem seu conditorem dici debere censemus, quia seculo valedicens, bona plurima utrique, tunc humili verisimiliter, multis indigenti, ac forte de necessariis minus instructo, contulit: ecclesiæ quidem ad augmentum, ornatum & majorem constantemque futuris temporibus divini cultus splendorem; monasterio similiter ad amplificationem & honestam monachorum tum temporis illic degentium, pluriumque post admittendorum sustentationem. Enimvero recte ac merito dicitur quis fundasse domum religiosam, cui, licet ante existeret & inhabitata esset, imposterum alendæ & colendæ fundos vel reditus annuos attribuit.
[104] Hic sensus congruit S. Livini testimonio, & ad hunc eumdem accommodanda sunt, [concessit; initia cœnobii statuuntur circa 631:] quæ de exstructo & dotato per Sanctum nostrum monasterio traduntur in Bavoniano Chronico & Officio veteri ecclesiæ cathedralis Gandensis. Sic diverso modo & utroque vero monasterii constructio tribuitur ab unis S. Amando, ab aliis S. Bavoni. Eam quatenus ad S. Amandum spectat, figunt Henschenius, Mabillonius, Pagius & reliqui passim, uno circiter anno, postquam sanctus episcopus ab exsilio revocatus S. Sigibertum baptizavit; quando scilicet benevolum Dagoberti regis animum nactus & ejusdem auctoritate nec non Aicharii Tornacensis favore munitus in castro Gandavensi hujusque vicinia verbum Dei gentilibus annuntiavit. Baptizatus est autem S. Sigibertus, Dagoberti regis filius, sub annum 630; atque idcirco laudati auctores initia monasterii referunt ad 631; hos inter Henschenius quidem tom. 1 Februarii initia ista fixerat 636, sed secundum opinionem suam priorem de anno baptizati Sigiberti, quam cum mutaverit, simul deseruisse etiam censendus est sententiam de initiis Bavoniani monasterii, ut non semel jam observavi in aliis, viderique potest in Exegesi præliminari ad tom. III Aprilis.
[105] Jacta sunt porro fundamenta ecclesiæ ac monasterii in loco, [adduntur pauca de nomine ejus ac situ] qui a vetustiore nostro anonymo Castrum Gandavum nuncupatur, ab aliis Castrum Ganda, & ab aliis Gandavum aut Ganda pagus, ad Scaldis & Legiæ fluviorum confluentes, ubi nunc exstat arx, quam Carolus Quintus imperator seculo decimo sexto exstruendam curavit. Sed & ipsum monasterium a loci vocabulo Ganda monasterium aut Gandavum cœnobium dictum reperitur in antiquis monumentis. Exempla habemus in Commentario prævio ad Acta S. Amandi § 5. Auctor Vitæ S. Livini episcopi martyris, de cujus ætate & auctoritate disputari poterit ad diem XII mensis Novembris de Sancto suo ista refert: Cum plurima perlustrasset loca, convenit cum discipulis suis ad quoddam cœnobium a vico * vocabulo Gandavum nominatum. Ludovicus Pius imperator in diplomate eodem § citato: Einhardus abbas ex monasterio, quod dicitur Ganda, quod situm est in pago Brachbantense. Ibidem Chronicon de Gestis Normannorum ad annum 880: Normani … mense Novembrio in Gandavo monasterio sedem ad hiemandum statuunt. Sed etiam ante hæc tempora, & post ea communiter S. Bavonis monasterium nuncupatum fuit, ut pluribus ostendetur, cum de gloria Sancti posthuma agendum veniet. Unum tamen, quod ibidem ex eodem Chronico se offert, exemplum adscribo: Anno DCCCL Northmanni … in oppido Gandavo venientes sancti Bavonis monasterium incendunt.
[106] [& de origine civitatis, quæ suam amplitudinem] Gandavum autem & Ganda vocabulum deinceps ad nostra usque tempora constanter adhæsit civitati, quæ ab ipso castro originem assumpsit, quæque, ut observat Mabillonius, haud dubie etiam suam amplitudinem & incrementum S. Bavoni accepta referre debet. Is quippe suis bonis monasterium illud locupletavit, ut pluribus quam ante alendis sufficeret, exemplis suis vivens, & miraculis post mortem tam illustre reddidit, ut eo confluerent plures, qui ibidem monasticam vitam amplecterentur. Testem habemus scriptorem miraculorum, qui ait num. 9. Hujus tamen loci religio, quantum subinde conciverit augmenti, hinc datur intelligi, quia recens & quasi adhuc calens pii Patroni (Bavonis) memoria miraculorum quotidiana hanc ad altiora semper provexerunt * incitamenta. Fertur enim, quod ad sexagenarium numerum ultraque pervenerint, qui se post sancti Amandi discessionem ad exemplum tanti Viri (Bavonis) regularibus studiis manciparint. At neque dubitamus, quin alii innumeri omnisque generis & conditionis homines ibidem lapsu temporis prope monasterium fixerint domicilia, maxime ut a monachis sanctitate ac scientia præstantibus veræ fidei documenta atque euangelica præcepta perciperent, & S. Bavonis in eorum ecclesia conditi patrocinio propius gauderent. Postremum confirmat idem miraculorum scriptor num. 6, ubi cum de loci situ, amœnitate, fluviorumque præsertim commoditate disseruisset, subdit: Unde tam hujus provectionis gratia, quam ob præsentissima sancti Bavonis merita est idem locus populoso commeatu frequentissimus.
[107] [adscribere potest S. Bavoni.] Itaque sicut certum nobis est, laboribus S. Amandi istic plantatam cultamque fuisse Christi fidem, ita non dubium, quin opibus potissimum ac patrocinio S. Bavonis excreverit Gandavum ad eam gloriam ac splendorem, quibus jam dudum floruit floretque hodiedum, civitas nobilissima, amplitudine sua maximis urbibus non solum Belgii, sed totius fere Europæ æquiparanda, episcopalis ac Flandriæ primaria, de cujus situ, incrementis, ac ornamentis subinde in sequentibus plura dicendi recurret occasio. Hic obiter notamus, quod ea civitas, quæ nunc Flandriæ caput est, olim ad vetus Brachbantum pertinuerit, ut liquet ex superius allegato diplomate Ludovici Pii imperatoris, ubi dicitur sita in Brachbantensi pago seu tractu. Flandria quippe tunc minus late quam nunc patebat, aliique erant veteris Brachbanti limites, quam nunc Brabantiæ. De hisce disserentem vide sis Henschenium in sæpe citato Commentario prævio ad Acta S. Amandi.
[Annotata]
* Allowinus
* Mabil. abscidi
* l. cupientem frangere
* l. Quique
* forte persolvat
* al. avito
* provexit.
§ IX. Difficultas una atque altera de postremis Sancti gestis examinatur ac solvitur.
[Triennium a conversione ad mortem Sancti] Difficultas ista oritur ex spatio temporis, quod in vetustioribus Actis medium statuitur inter S. Bavonis conversionem & obitum, quodque nimis arctum non nullis visum est, quam ut caperet omnia, quæ ab eodem interim gesta narrantur. Ea difficultate non laborarunt, quotquot mox memorata Acta non habuerunt. Hinc alii Chronicon Bavonianum sine scrupulo secuti, inter conversionem & mortem repererunt annos octodecim. Alii, licet notas chronologicas & annos præsertim determinate pro utraque assignatos in isto Chronico & Actis a Theodorico compositis repudiarint, spatium tamen idem temporis medium retinuerunt, ut fecit Cointius, conversionem referens ad annum 631, mortem ad 649. Alii nec ipsum temporis spatium curantes, tot annos statuerunt medios, quot pro sua tum sententia exigi videbantur, ut fecit Henschenius, qui nec habens Acta vetustiora, nec aliunde quidquam offendens, quod conversioni mortem tam propinquam fuisse suaderet, hanc ab illa separavit sexennio.
[109] At Mabillonius in editis a se primum Actis vetustioribus seculo 2 Benedictino pag. 402 legens hæc verba: [in Vita notatum, quidam nimis arctum,] Operæ pretium est & illud inserere lectioni, qualiter beatus vir… Bavo de hac vita migraverit. Igitur sanctissimus atque religiosissimus vir Domini Bavo post pœnitentiæ confessionem, quam a B. Amando pontifice perceperat, annis tribus præter quadraginta dierum abstinentiam, quam implevit, Domino annuente sagaci studio mirificoque effectu in hoc seculo propter regnum cælorum militavit. Hæc, inquam, legens, interpretatus est de triennio circiter, quod fluxerit conversionem inter & mortem Sancti. Tum in Annotatis monens, ita constanter legi in Mss. exemplaribus, subdit: Quamquam non facile intelligitur, quo modo in spatio tam brevi S. Bavo tot res gestas expleverit. Hæc similisve observatio tantum valuit apud Bailletum, ut ad diem 1 Octobris agens de Sancto, suspectum habuerit biographum scripseritque Gallice: Ne scitur quidem, quot annis duraverit ejus pœnitentia post conversionem; nec multum verisimilitudinis habet, quod reperitur in Historia vitæ ipsius, fuisse tantum (pœnitentiam) annorum trium & dierum quadraginta: imo ut tacite saltem eidem biographo fidem negaverit, dum conversionem signavit circa annum 643, mortem circa 653, sicque pœnitentiæ attribuit annos decem, si minus pro mero arbitrio, certe non adducto testimonio, aut alio argumento; & vel idcirco post editam Vitam vetustiorem sententia ista vix ullum fecit progressum.
[110] Mabillonio visum est quidem non facile intellectu, [alii sufficiens tempus arbitrantur,] quo modo in spatio tam brevi tot res gestas S. Bavo expleverit, non tamen impossibile intellectu aut creditu: quandoquidem postea in Annalibus tom. 1 pag. 412, seposita quasi omni dubitatione, affirmaverit: Post annos tres a confessione Amando facta, postque quadraginta dierum abstinentiam sanctus Bavo rigidissimæ pœnitentiæ præmium in cælo consecutus est. Triennio similiter dictam pœnitentiam non hæsitanter circumscribunt Jacobus Longueval Societatis Jesu sacerdos tom. 3 Historiæ ecclesiæ Gallicanæ pag. 579; auctor Officii novi ecclesiæ cathedralis Gandensis Lectione sexta, & Antonius Pagius in Critica Baronii ad annum 631, quem auctorem ultimo loco nomino; quia, quamvis ipse verba anonymi, cum textu Theodorici abbatis collata, intellexerit de triennio non completo, ut vidimus supra, contendit tamen, intra istud spatium temporis facile patrari potuisse, quæcumque narrat anonymus & aliqua insuper, quæ prætermittit, illudque compendiosa eorumdem commemoratione a se demonstratum existimat. Idem ipsum ad conciliandam biographo fidem tentabimus hic, sed paulo fusius, & ad lectoris captum accommodatius.
[111] [ut fieri interim potuerint, quæ narrantur.] Nihil interest quæstionis hujus, utra verior sit sententia de determinato anno conversionis; an Pagii, qui stetit pro 646, an nostra, quibus visum est probabilius, differre in 650 vel 651. Statuamus ergo certum pro incerto; ponamus, inquam, S. Amandum Roma rediisse anno 651, eodemque ab ipso primum Gandavi exceptum fuisse S. Bavonem, & distributis in pauperes ac monasteria bonis, clericatus ordinem suscepisse. Sed hic, antequam progrediamur ex duobus incertis eligendum est etiam certum; utrum nempe triennio pœnitentiæ Sancti nostri annumerandum sit intervallum temporis dictæ distributioni bonorum impensum, an vero excludendum, ut triennium numerare cœperit biographus a susceptione clericatus, quod postremum non caret verisimilitudine. Si primum elegeris, dicam cum Mabillonio textum biographi intelligendum de tribus annis & diebus quadraginta, nam oppositum non est certum. Si admiseris secundum, admittam cum Pagio textum sic intellectum, ut, ad complendos annos tres, desiderati fuerint quadraginta dies, & utrovis sensu gesta S. Bavonis post clericatus susceptionem exordiar a mense Novembri anni 651. Nam in sensu priore sufficere poterunt ad bonorum distributionem dies octoginta, in posteriore nihil facit ad præsens institutum, seu plures dies seu pauciores impensi fuerint. Itaque a mense Novembri anni 651 usque ad Octobrem 654 spatium habeo liberum ad ordinanda Sancti gesta, de quibus agitur; quod nunc aggredior.
[112] [Enumerantur gesta, quæ conversionis] Collato clericatus ordine S. Bavoni, vir domini Amandus … perrexit prædicare verbum Dei, quem beatus Bavo prosecutus est, ut prædicatione ejus pasceretur. Hoc primum est, quod refert anonymus, nihil suggerens, unde statuas, longone an brevi tempore in comitatu prædicantis episcopi Sanctus perstiterit. Alterum illud est: Igitur vir Dei Bavo suprascriptum pontificem sibi licentiam dare petiit, monasteria circumire Christi athletarum, ut vitam monachorum & conversationem cœnobitarum posset agnoscere. Inde excurrit auctor in laudem virtutum S. Bavonis, nihil denuo adjiciens, ex quo percipias, quot vel quæ monasteria perlustraverit, aut quantum temporis in eo posuerit. Duo jam relata Pagius primo conversionis anno peracta arbitratur; quoniam gentes, quibus Amandus Christum prædicavit, non procul aberant Gandavo, sicut nec monasteria, quæ lustravit Bavo. Indiguisse autem id temporis verbi Dei prædicatione gentes Gandavo vicinas conjicit idem Pagius ex lib. 2 cap. 2 Vitæ S. Eligii, ubi S. Audoënus ejus auctor loquens de Tornacensibus, Flandrensibus, Gandensibus & Corturiacensibus affirmat, quod tempore S. Eligii, Noviomagensis episcopi anno DCXL renunciati, “incolæ ejusdem regionis magna adhuc ex parte gentilitatis errore detinebantur, & variis superstitionibus satis dediti erant, quique velut agrestes feræ nulliuspiam salutare verbum recipere poterant.” Non procul abfuisse cœnobia, deducit Pagius ex Theodorico, qui anonymi verba suo modo referens, expresse ait, Sanctum consensu sui Amandi loca Sanctorum & VICINOS cœnobitas circumivisse: unde concludas, ab itineribus faciendis impedimentum non venisse, quominus uno anno perficerentur omnia.
[113] Perfici potuisse omnia assentior Pagio: verum cum de reperiendo tempore sufficiente disputetur, [primo anno] non video, cur absolute ad ea opus fuerit annus integer, curve huic inseri nequeat unum aut alterum assertum, quod reservat Pagius in annum secundum: Ambo ista asserta, quæ silens præteriit tam anonymus vetustior quam poeta biographus, leguntur in Vita Theodoriciana post narratam cœnobiorum visitationem, ut sequitur. Capta igitur temporis & loci opportunitate, saltum, quem Beilam nuncupant, ingressus est, ubi repente in remotiori devexæ vallis latere annosa fagus oculis ejus offertur, cujus concavitatis pedum non minus sex spatiosa altitudo, in modum fornicis camerata & quæ hominem erectum posset in alvo sustinere. Hoc quasi habitaculum ab angelis Dei sibi reputans præparatum, ingreditur tanta cum jucunditate, velut si totius orbis delicias angusto secum clausisset in pariete. PER ALIQUOT DIES OCCULTUS, latere non potuit, & cum a populo frequentaretur, infelicem se esse judicans, nocturno silentio iterum loco cedit. Est usque hodie eandem miræ magnitudinis fagum videre, quæ in æternam hujus Sancti Dei memoriam adhuc continet antiquum altare, ubi & presbyter parochiæ frequenter ecclesiam convocat & communicat. Nec desistit arbor, contra morem tam annosa, adhuc florere & germinare, in qua latuit flos ille, de quo dicitur; Florete flores quasi lilium. Quorum florum amœnitate delectata, in epithalamio suo loquitur sancta Ecclesia: Fulcite me floribus, stipate me malis; quia amore langueo.
[114] Igitur inde digressus, longa rursus per dispendia aliam requirit eremum athleta Dei Allowinus, [contingere potuisse,] Medmedung nomine, a sua Ganda distantem duorum tantummodo milliariorum itinere. Locus in densissimum nemus sylvescens, vasta & pene inaccessibili palude distentus, pomorum quoque, quæ gignit, saltus, & nucum ferax, præterea amnis leni murmure præterfluens, facile habitationem suadent. Ingreditur cum sarculo, humum sarrit, cellulam permodicam erigit & in ea se quasi sepelit. Cibos saltus ministrabat, amnis potum. Vestimenta ipse detulerat secum, sagum & cilicium, quæ non frigus arcerent, sed nuditatem prohiberent, non mollitiem suaderent, sed carnem domarent. Sic aliquandiu ignotus cum mansisset, iterumque fama vulgante, ulterius posse latere desperaret … ad locum professionis suæ statuit redire (ad Gandense cœnobium) Reversus itaque &c. Ubi puncta signavi, inserta sunt apud Theodoricum nonnulla ad præsentem quæstionem non spectantia, & sicut post videbitur, præpostere adstructa: dubium etiam est, an hic rerum gestarum ordo inversus non sit. Quandoquidem auctor miraculorum, Theodorico antiquior, num. 41 retegere se velle dicat opera Sancti post obitum primo quæ in loco, qui vocatur Medmedunc, quo PRIMUM dicitur post conversionem habitasse, exercuit ac pie precantibus misericorditer indulsit. Sed neque hoc morari nos debet.
[115] Est autem isdem sacer locus (pergit auctor miraculorum) ut nescientibus loquamur, secrete manere volentibus habilis, [putamus.] silvestribus pomis ceterisque frugibus plenus, piscium copiis abundans, & ut paucis concludatur, omnibus heremum inhabitare cupientibus aptissimus, quem idem Dilectus Dei PAUCIS INCOLUIT MORULIS, sanctaque sua inhabitatione sanctificavit: at post mortem miraculis insignibus mirificavit. Habitatio igitur in Beila per aliquot dies tantum duravit, altera in Medmedunc paucis dumtaxat morulis. Proinde nihil impedit, quominus alterutra vel etiam utraque anno primo attribuatur, & secundi initio statuatur S. Bavonis ad Gandavense cœnobium reditus, quem, ceteris omissis, anonymus vetustior & poëta statim subjungunt visitationi aliorum monasteriorum. Quamquam neque illud necessarium videri debeat, cum reliqua, quæ narrant anonymi nostri vetustior & poëta residuum ferme biennium absolute non exigant, ut brevis eorum commonstrabit enumeratio.
[116] [Difficultas, quæ in reliquorum] Rediit Gandavum Sanctus, locum petiit in cœnobio, assensum obtinuit; cella inclusus est; quæ dum ipsi construebatur, mortuum suscitavit. Vidit deinde hominem, quem olim venum dederat, illi supplex factus est, ab illoque tamquam reus tractari voluit: id ille precibus victus & coactus implevit: Vinxit scilicet manus Viri Dei & caput totondit, lignoque pedes strinxit & custodiæ illum publicæ mancipavit: ubi usque in proximum exitus diem Vir Domini retrusus, vinctis pedibus perstitit… Ita vero quatuor fere mensibus in hac austeritate Deo militans, siceram & vinum nullo modo gustavit. Ita anonymus, cujus narrationem tantisper interrumpo, ut consideremus, quam exiguo tempore peragi potuerint hactenus enumerata Sancti gesta: cum tamen pervenisse videatur auctor usque ad vitæ S. Bavonis postremos quatuor menses. Nam, eodem teste, in dicta custodia usque in proximum exitus diem perstitit: numquid non usque ad mortem? Sic intellexit & exposuit poëta:
In qua continuo precibus fervore vacando
Usque propinquantis persistit tempore mortis.
Idem autem biographus vetustior mox ita loquitur, acsi tantum perstitisset ibidem Sanctus quatuor fere mensibus, proindeque post breve illud temporis spatium obiisset.
[117] [gestorum distributione occurrit,] Verum his ita acceptis majorem longe difficultatem invenio, ut credam, isto temporis spatio peracta esse, quæ deinde sequuntur, quam ut intelligam, omnia Sancti gesta a conversione usque ad mortem contingere potuisse intra triennium. Etenim scribente biographo vetustiore & exponente etiam poëta, Sanctus positus in hac retrusione obedientiæ normam non reliquit; sed abbatem sibi prælatum magnopere poposcit, ut ita eum retruderet super pavimentum, ut siquando ad omnipotentis Dei laudes dicendas assisteret dextra levaque pavimenti ita circumceptus foret, ne declinandi facultatem in ullam partem haberet; sed diebus ac noctibus, quasi in agone suspensus, Deum adoraret … quod & factum est. Post hæc jussit famulum afferre lapidem, qui detulit laterem grandem: cui Vir Dei ait: Adhuc majorem perquire. Tandemque lapidem inventum, qui vix duorum manibus vehi poterat, detulit… Quem Vir Dei … dum ad laudes Dei dicendas assisteret, ipsum humeris portabat. Sequuntur varii conatus dæmonis, ut Sanctum ex isto loco eliceret; sed hic contra eum … quotidie certare non desiit & opus indesinenter faciens, manum in aratrum positam non retraxit. Hæc autem, ut mittam, quod dein una ac altera cælesti visione recreatus fuerit, imminentem mortem abbati ac fratribus prænuntiaverit, presbyterum ex Turholtensi monasterio accersi jusserit, hæc, inquam, sic narrantur, ut plus quam quatuor menses iis impensum videatur.
[118] Difficultatem haud dubie advertit Pagius, hinc biographos nostros antiquiores deserens, [& quam evitavit Pagius, recurrens] ad Theodoricum confugit, ac denuo hujus calculos pro arbitrio immutans & corrigens, gesta universa hoc ordine distribuit. Primo anno clero adscriptus S. Bavo S. Amandum verbum Dei prædicantem comitatus est, & monasteria perlustravit; secundo commoratus est in Beila & Medmedunc, Gandam rediit, cippo pedes suos, a famulo nempe olim suo, constringi voluit, in eoque statu vixit per quatuor fere menses, usque dum V Idus Novembris ad totam vitam reclusus est: adeo ut non obierit, finitis istis quatuor fere mensibus, sed anno fere integro postea superstes, fecerit, quæ deinde memorantur. Non obiisse Sanctum finitis istis mensibus clare significat Theodoricus, dicens: Itaque quatuor fere menses in hoc retrusus carcerali agone, cum quotidie pene moreretur, pœnam pro deliciis habebat… Accersito dehinc sancto pontifice Amando & venerabili abbate Floreberto, non modo pedum, sed & totius macerati corpusculi integram reclusionem … impetrat. Arctam specum medio domus æquore ad capacitatem erecti hominis effoderat, quæ introgressum non nisi stantem sustineret, & quasi crucifixi corporis suspensum vultum in neutram partem deflecti permitteret; … ad reclusionis cellulam convenitur … Bavo … sepelitur magis quam recluditur. Post hæc tribuit Sancto Theodoricus duos adhuc vitæ annos fere integros, quos ad unum non completum contrahit Pagius, quia nempe si servatis duobus istis annis addantur quatuor fere menses, sufficiens ex triennio, quo omnia peragi debuerunt, non relinquitur temporis spatium prioribus post conversionem gestis.
[119] Hoc pacto, fateor, verisimilis fit Pagiana rerum gestarum series; [ad Theodoricum pro arbitrio immutatum,] sed si fundamentum quæras, non aliud invenies, quam beneplacitum distribuentis, notasque chronologicas, a Theodorico traditas, hinc adoptantis, illinc repudiantis vel corrigentis, & eo ipso quidem loco, ubi Theodoricus videtur contradicere antiquioribus nostris biographis. Hi etenim, ut supra observavi, sat clare aiunt, Sanctum perstitisse usque ad vitæ exitum eadem in custodia, in quam retrudi voluit a servo olim suo. Contra Theodoricus non minus clare indicat, Sanctum post quatuor fere menses transiisse ad specum in medio cœnobio effossam, ibidemque inclusum permansisse ad mortem usque, id est juxta ipsum, ad biennium fere integrum. Ambigere hic non licet, quin vetustiorum testimonium longe præferendum sit, præsertim si per levem verborum aliquot expositionem rerum series æque verisimilis fieri possit, quam in Pagiana distributione, accersita ex Theodorico immutato, ubi lubitum fuit, & correcto. Faciamus periculum, & ante dicta resumamus.
[120] Primo post conversionem suam anno S. Bavo comitatus est S. Amandum prædicantem, [diluitur,] invisit vicina cœnobia, eremum Medmedunc paucis incoluit morulis. Si postremum hoc nimium appareat, moram in Medmedunc & alteram per aliquot dies in Beila statuamus initio anni secundi, ita ut tertio vel quarto secundi anni mense, reversus sit Gandavum, in monasterio cellam petierit, & dum ea construeretur, mortuum suscitaverit. Neque hæc longum tempus requirunt, neque aliud usque ad occursum servi olim venditi. Contigerit iste occursus medio circiter eodem anno secundo, tum volens inclusus sit a servo custodia, in qua perstitit ad mortem usque. Sed hic tandem se offert exponendus biographus in his verbis: Ita vero quatuor fere mensibus in hac austeritate Deo militans, siceram & vinum nullo modo gustavit. Ista autem verba, ut difficultas tollatur, non possunt eo sensu accipi; quod illic diutius non permanserit, seu quod finito tantillo tempore e vita migraverit (nec re ipsa sensum illum vox ulla postulat) sed quod, cum ibidem per quatuor fere menses sic vixisset, ad majorem etiam austeritatem anhelans, arctius cum abbatis sui consensu recludi voluerit, prout dein narrat idem biographus.
[121] [expositis & collatis] Sed, inquis, re sic exposita, exsurget difficultas nova. Nam teste eodem biographo, servus a Sancto coactus custodiæ illum publicæ mancipavit, in qua verisimile non est, facta esse, quæ deinde narrantur. Quis enim credat, quod rogatus abbas voluerit Sanctum arctius recludere in custodia publica, vel permiserit Virum tam illustrem tamque bene de monasterio meritum, licet volentem & desiderantem, attamen obedientiæ normam non relinquentem, tali loco ad mortem usque persistere? Nec mihi id verisimile est, si probari queat, auctoris mentem fuisse per custodiam designare carcerem, in quem fures ac latrones conjici solebant: prout putavere nonnulli & ipse forsan Theodoricus, ut vel idcirco scripserit, Sanctum ex isto loco post quatuor fere menses transmigrasse in alium, eumque in monasterio positum. Sed salvo meliore judicio, per custodiam publicam non intelligo, nisi locum seu cellam monasterii, in quam retrudi sic voluit; ut solent in carcerem fures ac latrones, & ibidem ad eum modum tractari, iisque suppliciorum instrumentis affligi & constringi, ut ipse latronis potius quam pœnitentis, locus publici carceris potius quam cellæ speciem præ se ferret.
[122] [vetustiorum biographorum verbis.] Ut ita intelligam verba sua, ansam præbet auctor ipsemet, dum eumdem locum, quem custodiam publicam nuncupaverat, in sequentibus vocat modo reclusionem, modo cellam. Succurrit & poëta, qui postquam ea, quæ cum servo egerat S. Bavo, declarasset atque hisce versibus conclusisset:
Tunc vir præfatus, nimis instigante, coactus,
Ipsius plagis corpus torquebat amaris,
Detondensque comam capitis turpabat honestam,
Artibus & vinctis, cippo pedibusque retrusis
Fecerat, artaret gravis ut custodia Sanctum:
In qua continuo precibus fervore vacando
Usque propinquantis persistit tempora mortis.
Qui, inquam, post hæc de strictiore reclusione ita concinit:
Incipit ingentem seu nil reputare laborem,
Ac magis angustos gestit sibi nectere nervos,
In directa pedem qui constringant properantem,
Nec quicquam gressum permittant ire retrorsum,
Tendere qui dudum decrevit in anteriora.
Nam cum sub minimæ resideret domate CELLÆ,
Qua mansit solus VELUT ARCTO CARCERE clausus,
Noluit in proprii se voti lege teneri;
Sed manet, almorum sicut mos cœnobiorum,
Quidquid ut illorum prælatus censet agendum
Subditus…
Nec vult privari se jure monasteriali…
Cernuus abbatem prælatum poscere temptat,
Abstruxisse LOCO se vellet arctius ILLO
IN QUO tam stricta RESIDERE SOLEBAT habena.
Hæc tam perspicua sunt, ut supervacanea sit ulterior explanatio.
Quapropter alteram quæstionem hac occasione incidentem expedio.
[123] Movet eam Mabillonius & non dissolutam dimittit in Annotatis ad Vitam: [Difficultas alia a Mabillonio] Cur, inquiens, is, qui reclusus erat, CUSTODIÆ PUBLICÆ mancipari optat? Certe Theodoricus abbas id factum ante Bavonis reclusionem refert. Per custodiam publicam Mabillonius intellexit carcerem & hanc quidem vocem usurpavit in Annalibus; sed esto tantisper, fuerit carcer publicus: esto similiter verum tantisper, quod prætexit utrobique Mabillonius, S. Bavonem, scribente biographo vetustiore, fuisse reclusum, priusquam a servo custodiæ publicæ manciparetur: vel sic etiam facilis est ad quæstionem responsio. Optavit id nimirum ad magis se deprimendum, & amplius satisfaciendum pro delictis. Nam reclusi, ut Deo sibique vacarent, peculiari cella concludebantur, inde tota vita sua non exituri, nisi id exigeret utilitas communis, vel alia quævis necessitas: non autem instar latronum habebantur, non cippo seu nervo pedes stringebantur, non ad eum modum tractabantur, quo tractari voluit a servo Sanctus noster. Hic igitur jam tum reclusus per fenestram (nam juxta descriptionem apud Cangium in Glossario ad vocem Reclusorium tres habebant hujuscemodi cellæ, unam contra chorum, per quam Corpus Christi accipiat reclusus; alteram: in opposito, per quam victum recipiat; tertiam, unde lucem habeat) per fenestram, inquam, seu visu seu auditu deprehenderit servum suum, & impetrata abbatis venia, ita tractari voluerit: quid tum? a duro vivendi instituto transierit ad durius & ignominiosius. Nihil ego hic inconveniens reperio, nihil extra ordinem in Homine, qui pœnas pro deliciis habebat.
[124] Attamen quod prætexit Mabillonius, quodque tantisper nos gratis admisimus, [mota vario responso] reclusum fuisse Sanctum, priusquam custodiæ publicæ manciparetur, nobis non probatur esse verum: nec reperimus, a Theodorico reclusionem postponi publicæ custodiæ, quam similiter non postponit anonymus vetustior. Hic post relatam quatuor fere mensium inclusionem in custodia, expresse dicit, in hac retrusione positum Sanctum rogasse, ut abbas eum sic retruderet super pavimentum … ne declinandi facultatem in ullam partem haberet … quod & factum est. Theodoricus præmissis similiter iis, quæ a servo perpeti voluerat Sanctus, subdit, quod quatuor fere menses in hoc retrusus carcerali agone a S. Amando & Florberto abbate petiverit & impetraverit reclusionem in arcta specu, quæ introgressum non nisi stantem sustineret & quasi crucifixi corporis suspensum vultum in neutram partem deflecti permitteret. Numquid non utrobique res eadem designatur, idemque servatur ordo? Discrimen est, fateor, in adjunctis. Apud anonymum Sanctus loco non mutatur, & hoc credibilius esse nobis, monuimus supra; apud Theodoricum ex uno loco transfertur in alium. Anonymus solius meminit Abbatis, Sanctum arctius recludentis. Theodoricus adjungit S. Amandum episcopum, clerum & populum, cum crucibus & thymiamateriis universoque ecclesiastico apparatu: Sed demus hæc vera esse, & ab anonymo brevitatis ergo prætermissa, nec adjecta fuisse (de quo supra etiam dubitari posse diximus) a Theodorico ad rei splendorem augendum ornamenta, certe nec rem ipsam, nec tempus immutant.
[125] [& vocam expositione] Verisimiliter visus est Mabillonio anonymus noster reclusionem Sancti præmisisse retrusioni in custodiam; quia is num. 14 apud nos, cum dixisset, Sanctum, Gandam reversum, ab abbate & fratribus cœnobii cellam postulasse, ista subjecit: Quam petiit cellulam … impetravit: in qua retrusus, Deum piis & indefessis precibus invocabat. Vox retrusus revera nonnumquam inclusum seu reclusum sonat; at sicut inclusus & reclusus non semper involvunt inclusionem pro tota vita, de qua hic quæstio est, ita nec retrusus, nisi adjuncta hoc indicent. Sæpenumero retrusus valet abditum sive semotum ab hominum commercio, & ea significatione vocem ab auctore usurpatam opinor, ut sensus sit, quod Sanctus in cellula solitarius frequens precibus vacaret. Sane in contextu nihil adjicitur, quod strictam inclusionem denotet, nec talem intellexit poëta noster, qui de ea omnino silens, auctoris textum istis versibus complexus est:
Hunc * adiens *, aliquam petiit sibi tradere cellam,
Qua Domino puras omni strepituque remotas
Posset ferre preces…
Bavo sed assensum potuit cum noscere fratrum,
Christo multiplices studuit persolvere grates
Et sibi concessam pergens invisere cellam,
Tanto se Domini constrinxerat in famulatu,
Ut quos exemplum fratres posuit sibi primum,
Ejus post semet victos fervore viderent.
[126] [dissolvitur.] Ultimi versus satis produnt, tunc a Sancto non fuisse susceptam vivendi normam, ab ea diversam, quam profitebantur fratres reliqui, quos primum imitabatur & post fervore suo in exercitiis cœnobitici instituti superabat. Idem poëta postmodum daturus, quæ de servo per Sanctum olim venumdato narrat sequenti exordio anonymus vetustior: Quadam denique die prospexit quendam virum ad se venientem, sic vertit:
Forte die quadam vir venerat obvius illi. Inepte, si vox retrusus semper sumenda sit pro stricte recluso seu cella numquam egressuro. Denique Theodoricus ipse, qui anonymum præ oculis habuit, dictam vocem alio sensu accepit, cum, ubi cellam a Sancto impetratam scribit, nihil memoret de inclusione, ac dein historiam de servo in hunc modum exordiatur: Quadam die habitaculo egressum (Bavonem) obvium contigit habere servulum.
[Annotata]
* abbatem
* Bavo
§ X. Quo in statu fuerit cœnobium, postea Bavonis dictum, cum eo primum advenit Sanctus, huncque prius clericum extitisse, quam monachum.
[Præmissis paucis de statu cœnobii,] Dum superioribus §§ inquirebam in annum conversionis S. Bavonis & in spatium temporis, quod fluxit illam inter & obitum ipsius, dumque meliori, quo poteram, modo & scriptis veterum præsertim biographorum conformiori ordine disponebam gesta ejus a conversione ad obitum, volens, ne filum interrumperem, præterii quæstionem, quam dissimulare quidem non est æquum, sed liquido ac determinate dissolvere perdifficile. Utrum scilicet S. Bavo ab initio conversionis professus sit monachum, an clericum. Dictum superius est, primordia monasterii, a S. Amando in castro Gandavo erecti, communi nunc eruditorum consensu referri ad annum Christi circiter 631. Huic ac Blandiniensi cœnobio, sub idem tempus constructo, S. Amandus abbatem præfecit Florbertum post annos octo, ut censent plerique; certe annis multis ante conversionem S. Bavonis, ut hodiedum admittunt omnes, contra ac scribit Theodoricus abbas, qui Florberti præfecturam refert post S. Bavonis conversionem.
[128] Non evolvam hic multum agitatam controversiam de primis monasterii Bavoniani incolis, [dum eo primum advenit Sanctus,] quos multi recentiores, ejusdem potissimum Theodorici abbatis testimoniis nixi, volunt fuisse clericos & his postea monachos successisse, quibus Florbertus abbas præfectus sit: alii autem contendunt, ab ipsis primordiis fuisse monachos. Pro priori opinione præ ceteris pugnat Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 631 num. 5 & seqq.: pro posteriori Mabillonius in Præfatione ad Sæculum 2 Benedictinum num. 28 & seq.; atque iterum in Annalibus Benedictinis ad annum 631 lib. 12 num. 19 & seq., quos consulat lector curiosus. Nobis sufficienter probatum est, tum saltem monachos ibidem exstitisse, cum ad S. Amandum istuc advenit S. Bavo. Ea porro, quæ adventum istum præcesserunt, S. Amandum potius respiciunt, quam S. Bavonem, atque eapropter dictam controversiam attingam dumtaxat, ubi connexa fuerit cum hac nostra quæstione.
[129] Videamus ergo, quid de prima Sancti nostri professione tradant antiqui. [recitantur veterum verba, unde elicit] Biographus noster vetustior num. 9 ait: Deo etiam annuente, clericorum cœnobium in ipso castro honorifice est constructum… His expletis, in eodem monasterio beatus confessor Bavo plenissima devotione ante oraculum templi Domini se prosternens, comam capitis sui abscidere * deprecatus est, & adeptus venerandi pontificis Amandi manibus clericatus honorem, meruit fieri consors Apostolorum.
Poëta noster:
Cœnobiumque loco struitur reverenter in ipso,
Incipit & multus mox illuc crescere clerus…
Tunc veniens * omni resolutus compede secli,
Præcidisse comam sanctum sibi poscit Amandum
In castro, de quo supra memoravimus, ipso,
Sanctorum gradui dignus sic associari.
Scriptor Miraculorum num. 8: Suscepit autem in eodem Gandavo, in quo nunc requiescit, a beato Amando tonsuram clericatus inrefragabili deliberatione delegatus. Theodoricus abbas: Ibi ante aram beati Petri apostoli militiam Christi professum, barba & capillo tonsum assumit in clericatum. Chronista Bavonianus: S. Bavonem, omnibus suis pro Deo prius erogatis, tonsura clericali insignivit S. Amandus in ecclesia Ganda, ut præmittitur. Hæc omnia, judice Mabillonio, exponenda sunt de statu monastico.
[130] [Mabillonius, mox factum esse monachum:] Sententiam suam ut stabiliat, varia primum adducit exempla, quibus evincat, clericorum vocabulo a veteribus scriptoribus non raro designatos fuisse monachos; deinde addit, ex hujus rei ignorantia Theodoricum abbatem incidisse ac pertraxisse alios in errorem, dum ex vetustioris anonymi verbis male intellectis tradidit, clericos Gandæ monasterio primitus fuisse impositos, postea successisse monachos; ac demum recitans textum anonymi num. præcedente datum, ad postrema verba: Meruit fieri consors Apostolorum subjicit: Quod præcipue convenit monachis, quos apostolicæ vitæ imitatores S. Bernardus aliique permulti appellant. Mentem suam auctor in consequintibus clarius exprimit: “Dimisit comam capitis, & invenit coronam gloriæ: reliquit vestimenta secularia & suscepit stolam candidam: reliquit pompam hujus mundi & indutus est loricam fidei.” Quibus verbis scriptor iste religiosas vestes ac tonsuram satis exprimit. Nunc respondeo ad singula. Monachos apud antiquos scriptores nonnumquam venisse nomine clericorum, non inficior, maxime quando gradu aliquo ecclesiastico insigniti erant, & sic monachi simul & clerici: uti alias dictum est. Item monachos exstitisse Gandavi tunc, quando eo advenit Bavo, mihi sat probatum esse, jam dixi: at ex iis, quæ observat Mabillonius, non ita probatum est, quod Sanctus dum clericatus honorem adeptus est, statum monasticum professus sit.
[131] [rationes ipsi contrariæ proponuntur;] Nam etiam clericis convenire imitatores esse vitæ apostolicæ, nemo, credo, vocabit in dubium. Comam capitis dimittere similiter clericorum erat, uti & relinquere vestimenta secularia & pompam hujus mundi; sane tum quoque clerici & habitu & moribus distinguebantur a laicis, talesque induebant, quales decebant homines, qui se totos divino cultui mancipaverant. Quid porro est in toto anonymi contextu, quod non æque proprie aptari queat clerico, quam monacho, quodque cogat clericatus honorem minus proprie accipere pro tonsura ac professione monastica. Ubi clericatus honorem adeptus dicitur, solius S. Amandi episcopi fit mentio, nulla abbatis, nulla fratrum seu monachorum, nulla regulæ aut disciplinæ regularis, nulla vel exiguæ in monasterio commorationis, qua iis imbui potuisset Vir nuper a seculo abductus, sed mox dicitur secutus S. Amandum verbum Dei gentibus prædicantem. Urget Mabillonius, inquiens: Nec aliam quæras causam, cur S. Bavo, qui statim atque in monachum attonsus est, Amando prædicationis socium se adjunxerat, “per suprascriptum pontificem sibi licentiam dari petiit, monasteria circuire Christi Athletarum, quatinus vitam monachorum & conversationem cœnobitarum posset agnoscere.” Nimirum monachus cum esset, monachorum perfectiorum mores rimari atque æmulari votis omnibus optabat.
[132] Ego causam quærenti, cur S. Bavo, qui statim atque in clericum attonsus est, [respondetur ad argumentum aliud, & ex Actis,] S. Amando socium se prædicationis adjunxerat, dictam licentiam petierit, haud minus verisimiliter responsurum me, existimo: Nimirum clericus cum esset & ad perfectius vitæ institutum aspiraret, desiderium concepit amplectendi vitam monasticam, circuivit monasteria, tum ut ex iis eligeret unum, quod proposito suo esset convenientius, tum ut cœnobitarum vivendi normam, disciplinam regularem & mores ante electionem agnosceret. Sed, obsecro, si ante fuit, cujus erat monasterii monachus? Gandavensis, inquis, Ordinis S. Benedicti, in quo tonsuram acceperat, & deposuerat vestem secularem. At juxta Regulam S. Benedicti ad monachatum suscipiendus probabatur per annum integrum. Prædicentur ei omnia dura & aspera, per quæ itur ad Deum (verba sunt cap. 58 de Disciplina suscipiendorum fratrum) Si promiserit de stabilitatis suæ perseverantia, post duorum mensium circulum legatur ei hæc Regula per ordinem… Si adhuc steterit … post sex mensium circuitum legatur ei Regula, ut sciat, ad quod ingreditur. Et si adhuc stat, post quatuor menses iterum relegatur ei eadem Regula. Et si habita secum deliberatione promiserit se omnia custodire & cuncta sibi imperata servare, tunc suscipiatur in congregatione, sciens se jam sub lege Regulæ constitutum; quod ei ex illa die non liceat egredi de monasterio. Attamen S. Bavo, fatente Mabillonio, in Annalibus ad annum 647, lib. 13 num. 43 erogatis in pauperes facultatibus, ad S. Amandum denuo rediit, in castro Gandavo tunc commorantem. Mox clericatus honore ab eodem insignitus est, id est, ut ipse interpretatur, monachus factus est, & ut ante loquitur, statim atque in monachum attonsus est, Amando prædicationis socium se adjunxit.
[133] Dic, per me licet, in Regula dispensatum fuisse cum Viro de fratribus optime merito; [collatis cum Regula S. Benedicti, concluditur,] sed quid causæ fuit, cur post evolutum circiter annum, dum Sanctus Gandavum rediit, & a Florberto abbate petiit sibi cellulam, in qua familiariter Domini misericordiam pro facinoribus suis deprecaretur; idem abbas, ut pergit narrare anonymus vetustior, priusquam assentiretur, juxta præceptum pii patris Benedicti, ejusdem fratribus monasterii ipsius patefecit preces, convocataque omni congregatione, ut, si forte juniori revelatum fuisset, quod placitum esset Omnipotenti, cum omni aviditate susciperet & compleret id, quod scriptum est: Omnia fac cum consilio & post factum non pœnitebis? Ususne ea cautela Florbertus ad exquirendum, num esset consultum cellam concedere fratri ejusdem monasterii professo, qui ibidem ab ipso fundatore Amando in monachum attonsus fuerat, qui illic, ut exigebat Regula S. Benedicti, stabilitatem promiserat? Mihi quidem id minus verisimile apparet, præsertim cum juxta eamdem S. Benedicti Regulam tales cærimoniæ adhibendæ non essent, nisi in negotiis magni momenti, prout sat clare docetur cap. 3, ex quo pleraque mox recitata verba deprompsit anonymus: Quotiens aliqua (hoc est capitis initium) PRÆCIPUA agenda sunt in monasterio, convocet abbas omnem congregationem & dicat ipse, unde agitur… Ideo autem omnes ad consilium vocari diximus, quia sæpe juniori Dominus revelat, quod melius est… Si qua vero minora agenda sunt in monasterii utilitatibus, seniorum tantum utatur consilio, sicut scriptum est: Omnia fac cum consilio, & post factum non pœnitebis.
[134] [prius fuisse clericum tantum,] Quasi vero tanti momenti negotium esset concedere cellam redeunti ad proprium suum monasterium monacho, qui cum abbatis ac fratrum consensu peregre profectus fuerat; nam si monachus erat S. Bavo cum secutus fuit S. Amandum, id sine illorum consensu factum esse, credi non potest. Quare multo verisimilius est, Sanctum non fuisse monachum, dum secutus est S. Amandum, sed tum primum, quando Gandavum rediit, petiisse admitti ad professionem vitæ monasticæ. Tunc autem merito judicare potuit Abbas, sat gravis esse momenti negotium, ut sine prævia fratrum omnium convocatione & consultatione peragendum non esset. Accedebat, quod quæstio esset non de qualiscumque hominis, sed de clerici admissione. Nam de sacerdotum & clericorum admissione peculiaris lex præscribitur cap. 60 Regulæ Benedictinæ, & talis quidem, ut nulla illic fiat mentio annui tyrocinii seu novitiatus, quia, ut observat Hugo Menardus in Notis ad Concordiam Regularum pag. 1000, olim eo non indigebant, quippe qui viri maturi & gravitate conspicui essent. Et eorum ingenia & mores hospitalitatis tempore, aut duorum vel sex ad summum mensium spatio satis explorari poterant.
[135] [postea monachum. Ante dicta de statu] Præterea eodem cap. 60 de sacerdote in monasterium suscepto dicitur: Concedatur tamen ei post abbatem stare. Ad quæ Menardus: Ac proinde ante præpositum & decanos, si non sint sacerdotes: de clerico vero dicit ibidem Regula: loco mediocri conlocetur, puta, nec inter supremos nec inter infimos, & hic nova erat deliberandi materia, cum ageretur de clerico, cui tot ex titulis obstrictum erat monasterium. Ceterum ex iis, quæ jam recitavi ex vetustiori anonymo, contulique cum Regula Benedictina, mox perspiciet studiosus lector, qua ratione ductus asseruerim supra, mihi sat probatum esse, quod monachi exstiterint in Castro Gandavensi, cum illuc adveniret S. Bavo. Aliam ad id confirmandum ex eodem anonymo rationem adjicit Mabillonius locis citatis, quam assignabo in Annotatis. Sed ego alteram adjicio ex Vita metrica, quam verisimiliter non vidit Mabillonius, & ex qua perspicuum fieri existimo, exstitisse illic monachos diu ante S. Bavonis adventum, certe ab ipso tempore, quo cœnobio datus est abbas Florbertus. Nam ubi loquitur anonymus vetustior: Ergo Adloinus vir Dei reversus ad suprascriptum Castrum Gandavum ad venerabilem virum Florbertum abbatem, quem almus pontifex Amandus ibidem constituit super gregem CLERICORUM rectorem, petiit &c., ita canit Poëta:
Ille * sed almorum discurrens quæque locorum,
Rursum Gandavum properabat visere castrum,
Nomine Florbertus quidam quo forsitan abbas
Exstitit a sancto MONACHIS prælatus Amando.
Diu autem ante S. Bavonis adventum illic abbas exstitit Florbertus, ergo etiam monachi.
[136] [cœnobii confirmantur; & argumenta,] Sed hinc novum formabis pro Mabillonio argumentum. Dices enim, eos ipsos, quos anonymus clericos appellat, vocari a poëta monachos, inde ergo patere, quid aliis etiam locis intelligendum sit, ubi idem anonymus ait, constructum esse clericorum cœnobium, scilicet monachorum, & a S. Amando Bavoni collatum fuisse clericatus honorem, nimirum monasticæ professionis. Admittam assertum primum, non item sequelæ partem ultimam. Nam etiamsi ex admisso primo asserto sequeretur per voces clericorum cœnobium accipiendum esse cœnobium monachorum, rationes, quas in contrarium attuli, prohiberent, quo minus admitterem, per clericatus honorem accipiendam esse monasticam professionem. Verum si quis voluerit sustinere oppositam Mabillonio sententiam, nec ad primam sequelæ partem admittendam cogetur. Dicet quippe, verum esse, eosdem homines tam ab anonymo vetustiore quam a poëta designatos fuisse, id est, eos qui, cum essent clerici, sub Florberto abbate facti sunt monachi. At cum agerent iidem auctores de tempore, quo facta est ista immutatio in cœnobio, dicet, per anonymum denominatos fuisse homines illos a statu, a quo transierant; per poëtam a statu, ad quem transierant. Atque ita ulterius concludet, voces clericorum & clericatus ubique ab anonymo usurpatas fuisse in propria ac ordinaria sua significatione, locumque ipsius, quo potissimum nititur Mabillonius sic evolvet: Florbertus constitutus est rector clericorum, qui sub ipso fiebant monachi.
[137] Addet denique, conjici non debere ex allato versu, [quæ inde formari possent,] quod putaverit poëta, per clericos ubique ab anonymo intellectos fuisse monachos, ideoque voci clericis, quam non admittebat metrum, substituerit monachis; quandoquidem ipsemet poëta memorans cœnobii exordia, sic scribat:
Cœnobiumque loco struitur reverenter in ipso,
Incipit & multus mox illuc crescere CLERUS
Qui Domino laudes persultet * nocte dieque.
ubi tamen ipsi, de metri elegantia haud multum sollicito, facilis erat correctio vel explicatio, dicendo:
Incipit & MONACHUS mox illuc crescere multus.
vel:
Incipiunt MONACHI moxque illuc crescere multi.
At vero, dum hujuscemodi responsa suggero adversus opinionem Mabillonii de primis monasterii incolis, nolo existimes, mihi omnino probatam esse oppositam, nixam testimonio potissimum Theodorici abbatis, scriptoris non sufficientis auctoritatis, ut in opinionum diversitate me ad unius electionem determinet. Id feci in illum dumtaxat finem, ut indicarem, Mabillonii argumenta etiam talia mihi non esse, quæ Theodorici testimonium tam evidenter erroneum probent, ut merito concludat Mabillonius: Ex his manifestum est, monachos non clericos seculares in Ganda monasterio … ab initio exstitisse. Ubi tamen idem Mabillonius, tamquam per modum auctarii, mox subjungit sequens qualecumque argumentum: Quod satis superque verisimile reddit Amandi ipsius monastica professio. Nempe monachus monachos haud dubie in locis a se erectis instituit, Benedictinus Benedictinos. Sed neque hic de responso laborabit Mabillonii adversarius. Esto, inquiet, fuerit monachus Benedictinus S. Amandus: certius est, tunc fuisse episcopum, atque hinc verisimilius fit, quod aliquibus saltem a se erectis locis instituerit clericos non monachos: ut ex isto capite æque dubium maneat, utrum in Gandensi cœnobio instituerit clericos simul habitantes, an monachos.
[138] [præveniuntur.] Si tamen clerici illic primo instituti sint, deinde monachi, non credo factam esse immutationem ex causa, quam nonnulli tradiderunt: quod nempe S. Amandus clericos amoverit, quia vivebant licentius. Neque enim sine veterum & fide dignorum scriptorum testimoniis ausim asserere, illos tantillo temporis spatio, annorum circiter octo, usque adeo a prima vivendi norma degenerasse sub disciplina, sub oculis sanctissimi antistitis. Quapropter cum Theodoricus ipse duplici loco de immutatione loquens, neutro causam ullam prodat, si absolute admittenda sit isto temporis spatio facta, malim dicere, ortam esse ex pietate clericorum, qui indies adhortationibus & exemplis S. Amandi in via virtutis proficientes, ultro petierint dari sibi Regulam monasticam ac præfici abbatem, & ad hunc sensum aptavi responsa ad Mabillonii argumenta. Ex quæstionibus præcedentibus exsurgere posset quæstio altera, eaque solutu nequaquam facilior; ad quem scilicet clericatus seu ordinis ecclesiastici gradum ascenderit Sanctus noster. Nullam mihi verisimilitudinem habet, quod tradit Rabanus aut forte hujus interpolator in Martyrologio, episcopum nempe fuisse S. Bavonem. Minus alienum est a verisimilitudine assertum B. Alcuini, qui B. Rabano vetustior medio circiter seculo, venerandum Sacerdotem appellat istis versibus apud Andream du Chesne seu Quercetanum col 1726:
Hæc loca sanctificet venerandus Bavo sacerdos,
Discipulus vita patris condignus Amandi.
A verisimilitudine, inquam, id minus alienum est, si per sacerdotem intelligat presbyterum seu secundi ordinis sacerdotem. Nec tamen, licet Alcuini auctoritas magna sit, isti opinioni ausim subscribere. Nam sicut credibile mihi non apparet, quod, si S. Bavo consecratus fuisset episcopus, id unus dumtaxat memorasset Rabanus, ita non possum mihi satis persuadere, quod, si fuisset sacerdos, id nullus præter Alcuinum in tanta multitudine scriptorum veterum, quos hactenus laudavimus & deinceps laudaturi sumus, litteris prodidisset.
[Annotata]
* Mabil. abscidi
* Bavo
* Bavo
* forte persolvat
§ XI. Veterum quorumdam de Sancto elogia.
[Veterum aliquot de Sancto elogia subduntur:] Quoniam præsenti Commentario secundum institutum nostrum pertractanda dumtaxat suscepimus ea S. Bavonis gesta, quæ a biographis vel non satis dilucide, vel etiam diversimode relata sunt, sicque occasionem dederunt variis recentiorum conjecturis, opinionibus, disputationibus, quæ fusiore discussione indigebant, atque id modo sufficienter præstitum arbitramur; mittimus alia, ab iisdem biographis sat clare exposita, vel saltem in Annotatis declaratu facilia; & veterum quorumdam de eodem Sancto elogia, hactenus laudata aut ex parte recitata, nunc integra exhibemus. Ceteris præmittimus Versus sive Epistolam S. Livini ad sæpe memoratum Florbertum abbatem cum S. Bavonis Epitaphio, a Jacobo Usserio editam in Sylloge Epistolarum Hibernicarum, & inde a Mabillonio Seculo 2 Benedictino, nobis vero descriptam ex Ms. Corsendoncano.
[140] Versus * S. Livini episcopi martyris
Ad Florbertum abbatem monasterii S. Bavonis. [S. Livini episcopi martyris]
Audeo mira loqui, solem sine lumine vidi
Est sine luce dies hic * sine pace quies.
Hos postquam populos conspexi luce serena,
Sol mihi non luxit, nox fuit una mihi.
Impia barbarico gens exagitata tumultu;
Hic Bracbanta furit, meque cruenta ferit.
Quid tibi peccavi, qui pacis nuntia porto?
Pax est, quod porto, cur mihi bella moves?
Sed qua tu spiras, feritas sors læta triumphi
Atque dabit palmam gloria martyrii.
Cui credam, novi; nec spe frustrabor inani;
Qui spondet Deus est, quis dubitare potest?
Attamen est aliquid, mœstæ solatia menti
Quod dat, nec penitus me premit atra dies.
Ganda parat gremium, quo me fovet ubere læto,
Invitat, mulcet, nutrit, amat, refovet.
[141]
Hic est Florbertus, quem virtus flore perornat, [ad Florbertum abbatem]
Cui probitas floret, flos probitate viget.
Forma gregis, decus ecclesiæ, concordia fratrum,
Ipse suis medicus, & medicina sibi.
Quid referam pietatis opus, quod * me peregrinum
Obsequiis lætis dum fovet, addit onus.
Sufficeret fratrum fratrem dixisse Livinum,
Pontificis nomen prægravat, & Domini.
Egressus patriam, pompæ mortalis honorem
Sprevi, devovi: spes Deus una mihi.
Attamen inveniet, quod Christo sedulus offert,
Quod sic sum pauper, hoc sibi nil minuet.
Plus aliquid præstat absenti munere largo,
Præsens continuis me fovet obsequiis.
Hæc quoque dum scribo, properans agitator aselli
Munere nos solito, pondere lassus adit.
Ruris delitias affert, cum lacte butyrum,
Ovaque caseoli plena canistra premunt.
[142]
Hospita quid restas? Effer jam sedula gressum,
Collige divitias, quæ modo pauper eras.
Fervet olus siccum, sed nunc condire licebit:
Ollula dura prius, uncta suavis erit.
Holtam villa gravis, quæ nescis reddere fructum,
Urticas, lappas, cur bene culta refers?
Hoc est, quo recreor, quod habet paupercula tantum
Hospita, quod mittit vel mihi Ganda boni.
Et pius ille pater cum donis mollia verba
Mittit, & ad studium sollicitat precibus:
Ac titulo MAGNUM jubet insignire BAVONEM,
Atque leves elegos esse decus tumulo.
Nec reputat fisso cum stridet fistula ligno,
Quod soleat raucum reddere quassa sonum.
Exigui rivi, pauper quam vena ministrat,
Lasso vix tenues unda ministrat aquas *
Sic ego, qui quondam, studio florente, videbar
Esse poëta, modo curro pedester equo.
Et qui Castalio dicebar fonte, madentem
Dictæo versu posse movere lyram,
Carmine nunc lacero dictant mihi verba Camœnæ
Mensque dolens, lætis apta nec est modulis.
[143] [cum Epitaphio S. Bavonis]
Non sum, qui fueram, festivo carmine lætus:
Qualiter esse queam, tela cruenta videns?
Nec, quid agam, novi; mentis tumor * iste procacis
Quem, rogo, non lædat, par dare nolle pari?
Officio certare pari si nempe recuso,
Pecco, quod magnis reddere parva moror.
Magna mihi præstat, supplex qui parvula poscit,
Et tamen invenior tardus ad officium.
Accingar studio, quamvis non viribus æquis:
Est non posse leve, non renuisse bonum.
Ergo tibi titulum scribens, SANCTISSIME BAVO,
Qui volo, quod nequeo, quod valeo, facio.
QUI PATRIÆ RECTOR, SPES GENTIS, GLORIA REGNI
MAGNORUM PRIMUS QUI MODO MAGNUS ERAS.
NON QUIA MAGNUS ERAS, TE GLORIA MAGNA BEATUM
SED CONTEMPTA DECUS GLORIA MAGNA FACIT.
PRO CHRISTO PAUPER, DESPECTUS, VILIS, EGENSQUE,
ES * CHRISTI FAMULIS NUNC CAPUT ATQUE DECUS.
DEFUNCTUM REVOCANS, QUI MORTI JURA TULISTI,
MONSTRANS QUIPPE TIBI JURA PATERE POLI.
QUAM TU FUNDASTI, QUÆ TE TENET, INCLITE BAVO,
ECCLESIAM MERITIS PROTEGE, SANCTE, TUIS.
Hæc, FLORBERTE pater, LIVINUS carmina mittens,
Inscriptum lateri munus habere dedi:
Ut cum vastatus fiet locus ille ruina
Carmina conservet obrutus ista lapis.
[144] [in qua auctor martyrium suum prædicit,] Hoc, seu ætatem spectes, seu auctoris dignitatem ac sanctitatem, pretiosissimum antiquitatis monumentum huc visum est integrum transferre, quia, licet plura contineat ad S. Bavonem minus pertinentia; tamen totum compositum est occasione Epitaphii, quod a S. Livino petierat Florbertus: quoniam vero dederimus integrum, non abs re fuerit aliquot illi observationes subjicere; sed breves & ad dies mox memorandos amplius elucidandas. Ac primo quidem in eo elucet eximia S. Livini humilitas, se pontificem ac dominum a Florberto appellari grave onus reputantis; secundo Apostolicus verbi Dei disseminandi ardor, ex quo relicta patria, & commisso alteri in Hibernia episcopatu, spretisque commodis ac honoribus ad regionem se contulit, cujus nec soli sterilitate, nec effera id temporis incolarum indole absterritus est, quominus istic perduraret usque ad martyrium. Hoc autem martyrium tam clare & asseveranter atque iis cum adjunctis prædicit, ut non possit clarius vel asseverantius, nec dubium appareat, quin spiritu prophetico fuerit præditus. Eodem spiritu in postremis versibus censeri potest prænuntiasse devastandum olim monasterium, nam id contigisse suo loco videbimus, & sub ejus ruinis reperiendum laterem sive lapidem, cui Epitaphium S. Bavonis inscribi curaverat.
[145] Tertio in versibus elucet singularis, quam habuit idem S. Livinus, existimatio de virtutibus ac sanctimonia Florberti abbatis, [& Bavonem ac Florbertum plurimum laudat.] cujus obitus variis sacris Fastis inscriptus est ad diem 1 Novembris. Quarto observari posset, quam luculentum testimonium præbeat S. Livinus de eximia Bavonis sanctitate, de insigni ejus ante conversionem in seculo potentia, de fundata ejus facultatibus Gandensi ecclesia, sed ista jam locum habuerunt in præcedentibus § §. Scriptos esse versus non diu post S. Bavonis obitum, liquet ex re illis contenta & persona petentis ac potissimum ex morte auctoris. Livinum quippe martyrio coronatum tradunt triennio circiter post Sancti nostri e vita excessum. Denique Holtam, ubi tunc morabatur ac post martyrium sepultus est S. Livinus, vicus erat veteris Brachbanti, qui hodie vulgo Hauthem appellatur & Flandriæ tribuitur, distans Gandavo tertio milliario.
[146] Honorifice quoque de S. Bavone scripsit ejusdem S. Livini biographus, [De S. Bavone etiam honorifice] qui, quod se Bonifacium appellaverit, nonnullis creditus est S. Bonifacius archiepiscopus Moguntinus: sed perperam, ut solidis argumentis evincunt Mabillonius in Observationibus præviis ad Vitam S. Livini, insertam Seculo 2 Benedictino, pag. 455 & seq.; ac Papebrochius in Analectis de S. Bonifacio archiepiscopo Moguntino tom. 1 mensis Junii pag. 494. Verum hi duo scriptores eatenus consentientes, multum dissentiunt in judicio super ætate dicti biographi. Mabillonius S. Livino coævum & S. Bonifacio Moguntino antiquiorem facit. Papebrochius adductis nec paucis nec levibus rationibus retrahit ad seculum 12 vel 13. Nos, cum ista materia, sicubi resumenda vel elucidanda sit, proprie spectet ad diem XII Novembris, verba biographi, relicto lectoribus de eorum veritate judicio, hic subnectimus & ideo dumtaxat aliorum seculo 12 aut 13 vetustiorum scriptorum elogiis præmittimus, quia cum jam datis de S. Livino utcumque connexa sunt.
[147] Cum vero (inquit auctor) plurima (S. Livinus) perlustrasset loca, [scribit biographus S. Livini;] divini germinis semina spargendo, dæmonia ab obsessis corporibus pellendo, multorum ægrotantium corpora sanando, convenit cum discipulis suis ad quoddam cœnobium avito vocabulo Gandavum nominatum, quod B. Amandus pontifex exstirpatis gentilium fanis, fecit fundari, quod & ipse dedicavit ad honorem S. Petri apostoli & omnium apostolorum, congregatis ibidem cultoribus, quibus præposuit abbatem nomine Florbertum sanctæ religionis rectorem, dignis moribus compositum & totius honestatis exemplis refertum a quo etiam & a ceteris fratribus monasticæ caritatis officio susceptus est. Ibi quoque invenit magnificæ sanctitatis virum & egregium confessorem Christi Bavonem recentiva morte in Domino pausantem & in monasterio S. Petri sanctorumque Apostolorum a beato pontifice Amando & abbate Florberto & devotis fratribus condigno honore humatum atque gloriosis miraculis coruscantem. In eodem quoque loco per dies triginta commoratus est, & ad sepulcrum S. Bavonis suas preces Missarumque celebrationes Domino Deo pervigil immolabat. Hactenus auctor iste in editione Mabillonii & in apographis nostris Mss., cum aliquali quidem lectionis diversitate, sed non tanta, ut rem narratam immutet vel annotationibus indigeat.
[148] Præclarum quoque Sancto nostro Elogium contexuit Milo monachus ac sacerdos Elnonensis monasterii in Vita S. Amandi, [item Milo Elnonensis monachus] composita carmine Heroico ante medium seculum nonum, ut probavit Henschenius in Commentario prævio ad Acta S. Amandi tom. 1 Februarii pag. 842, ubi descriptis S. Amandi laboribus apostolicis, ceterisque gestis apud Gandavenses, ista sequuntur pag. 880:
Hæc quoque castra suo post commendavit amico,
Festinans alias ad partes belliger ire,
Fortis ubi populi ductor non deforet illis.
Bavo beate Dei, te præsens pagina signat:
A duce tu Domini quondam conductus Amando,
Sprevisti mundum, calcasti labile seclum,
Sumens arma crucis, propero pede bella petisti
Ac multum spolium truculento ab hoste tulisti:
Inter quæ prædam, quam gaudens abstulit, atque
In regno proprio cupiit, si forte fuisset
Possibile, ignifluis concludere carceris antris:
Sanctas tu lacrymas fundens, pia vota, precesque
Belligerando boans bellis, Benedicte, beatis
Salvasti & Regi summo tua dona dedisti.
[149]
Quod loquor, agnoscis; quoniam tua gesta canuntur.[in Vita S. Amandi]
Scilicet ille hostis, cum telum missile vibrans
Impositum plaustro jecit, prostravit & unum
Ex famulis, canibusque feris venatio facta.
Sed tamen incassum sua tunc tentamina fudit:
Tramite nam reduci quia post orando reductum
A mortis tenebris revocasti in luce bubulcum
Multimodis aliis cum Sanctis artibus usus,
Hoc uno didicit vicendum te fore numquam.
O quam magnificus fuerat tibi, Sancte, magister,
Qualibus ac signis præceptor fulsit Amandus
Ille tuus! quæ te talem fecere ministrum!
Namque tuis gestis doctorem cernimus almum,
Egregium, pulchrum, mirandum, glorificandum.
Est mihi dulce tuæ textum percurrere Vitæ;
Sed retrahit complenda meum modulatio gressum.
Ne tamen hi versus tibi sint sine fœnore fusi,
Redde vicem precibusque tuis me, quæso, gubernans,
Obtineas veniam mihimet miserando reatus,
Atque tuo Regi junctus per secla valeto.
[150]
Tuque locus felix, regio fulgentior auro, [carmine exarata]
Illustrata pio Justorum lumine, salve:
Plebsque decora satis, multo collecta labore
Patribus a geminis, dignum est, ut amando sequaris,
Quos tibi Cunctipotens dulces pietate Patronos
Attribuit, talesque dedit miseratus amicos.
Et si te noster migrans huc corpore Amandus
Deseruit, meritis, si credis, ubique gubernat.
Nos quoque dum precibus sacris meritisque tuetur,
Te memorans etiam, portas tibi pandit Olympi.
Plaudite dulcisonos tantis Pastoribus hymnos;
Ne ingratum reliquis gregibus videaris ovile.
Carmina commiscens chartis, currente camœna,
Vobiscum recinam, præbens insignia amoris
Erga illos monimenta mei sine fine manentis,
Quos quia conspicuos virtutum penna levavit
Sidereum ad regnum, vobis properantibus illuc
Posse patere piæ monstrarunt ostia vitæ.
Ast ego delictis, ut setis horridus hircus,
Tegminis & nitidi candenti vellere nudus,
Sæva trahor miseræ miserandus ad atria mortis.
Tendite, posco, manus & me de fauce vorantis
Tollite…
Victoria hic prima parte versuum præ ceteris Sancti gestis decantata, ea est, quam retulit, dum hominem blasphemum repentina morte punitum, suis precibus revocavit ad vitam, ac dæmoni surripuit, ut fuse describunt biographi nostri; hos ubi legeris, clariora fient, quæ alioqui obscura videri poterant.
[151] Philippus Harvengius, vulgo ab Eleëmosyna dictus, [ac plures alii.] seculo 12 abbas monasterii Bonæ-Spei Ordinis Præmonstratensis prope Binchium in Hannonia, in Vita ejusdem S. Amandi eleganti stylo descripta & ab Henschenio ad VI Februarii quarto loco excusa, memoriam S. Bavonis celebrat pag. 863 verbis sequentibus: Sub illius (Florberti abbatis) felici magisterio, B. Bavo secretum votivæ reclusionis intravit, postquam a vanitate seculi B. Amandi prædicatione conversus est, & ecclesiastico ritu benedictionis gratia tonsuratus. In qua vigiliis, jejuniis, orationibus convenienter intentus, seipsum Deo Patri hostiam vivam, sanctam, beneplacentem, juxta institutionem viri Dei satagebat fideliter exhibere. Non præteriit etiam S. Bavonem auctor anonymus Epitomes Historiæ translationis & elevationis S. Amandi eodem tomo per Henschenium edita pag. 894, ubi sancti episcopi sanctos discipulos enumerans ac in singulorum laudem breviter discurrens, ista tradit de nostro: Juxta seculi etiam dignitatem nobilis Allouinus, qui S. Bavo est omnium vocibus appellatus, ex paganorum ritu ad Dei cultum per pontificem prædictum conversus & in via præceptorum salubriter introductus, per divinæ inspirationis gratiam in tantum celsitudinis apicem conscendere meruit, ut etiam mortuum ab inferni faucibus revocaret, & palam omnibus vitæ reconsignatum exhiberet. Hallucinatum esse auctorem hunc, dum credidit, S. Bavonem conversum esse ad Deum ex paganorum ritu, notasse satis est. Plura sunt his illustria de Sancto nostro a veteribus relicta testimonia, sed quibus recitandis supersedemus, quia vel præcedentibus §§ exhibita sunt, vel ex aliis manifeste desumpta.
[Annotata]
* Usser. EPISTOLA
* ibid. sic
* Mabil. quo
* Usser. opem. Mabil. forte opes
* Usser. timor
* Usser. Et
VITA
Auctore anonymo,
Ex Ms. S. Audomari vetustissimo cum Ms. S. Bavonis item vetustissimo & editione Mabillonii collato.
Bavo, alias Alloynus, Conf., Gandavi in Flandria (S.)
BHL Number: 1049
A. Anonymo
PROLOGUS.
[Auctor imperitiam suam excusans,] Vilem & infimum cunctis poscere videris populis, meque indoctum quæris nitere virum per Schytias gentes & Parthias patrias. Nam liberalium omnium artium & humanarum doctrinarum matrem fuisse Athenas legimus: ubi antiquitus veteris floruit scientia linguæ Latinæ sub Pissistrato a auctore, & unde nostræ artes fusæ sunt pæne omnes. Non, inquam, me Hesperia, nec Roma aut Ausonia * tenuit, genuit vel aluit; nec Tytirus b docuit, nec fultus sum Aristotelis argumentis, Varronis, Democriti, Platonis, Demosthenis & ceterorum doctorum. Inops ingenii sum, verborumque flumine siccus. Prorsus multum me fateor inertem. Me etiam pondus inertiæ premit & in imis volvit; quando scientia vacuus *, hæc utcumque fragili audeo conscribere stilo.
[2] [ex obedientia se scripsisse indicat.] Nobis egregii exemplo * sint dicta doctoris Hieronymi sacerdotis, quibus refragari * valemus detrahentium laqueos. Me ovantem fateor esse, Pater sancte, qui meum pigrum perdurare animum minime passus es, nec malitioso corde exultare, nec se inquisitionibus stimulare malivolis, sed coëgisti, quantum valet imperita lingua, ut omnium eloquentissimorum virorum imitetur vestigia. Tibi, pater, quidquid ars mea cogitaverit aut invenire valuerit, patefacere curabo. Nec putes, ignaviam hinc inflari * nostram: vere non est in visceribus tepitudinis meæ aliqua extollendi calamitas, sed prorsus jacet ad ima * humilitas, eo quod scientiæ nobis non manet sublimitas. Individua dilectione & charitate mihi conjuncta est sanctitas vestra. Quid tantum verbis vobis * de vestris oportunitatibus loquar? Igitur de viro Dei Allowino, sancto videlicet Bavone, quod expetendum judicastis, ut valemus, voluntatem vestram explere cupimus. Mihi Dominus servorum suorum ultimo præstet de vestra semper conversatione gaudere & cum grege vobis commisso, & cum sancto Bavone, qui Allowinus nomine alio vocatur, regna cælorum promereri c.
ANNOTATA.
a Mabillonius legit Piscitrato; auctor noster haud dubie designatum voluit Pisistratum tyrannum, qui, seculis ante Christum quinque circiter & medio, eloquentia clarus, bibliothecam publicam, sive ut loquitur Aulus Gellius lib. 6 cap. 17, libros Athenis disciplinarum liberalium ad legendum præbendos primus posuisse dicitur.
b Auctor iste, cujus nomen forte corruptum, ignotus nobis est: Aristoteles & reliqui sat celebres.
c Huic prologo mox in Mss. subditur sequens titulus: Incipit sancti Bavonis confessoris Vita, cujus festa celebrantur inclyta Kal. Octob. in Gandavo castro.
* Mabil. Ausonius
* al. fatuus
* Mabil. exempla
* ibid. refragare
* ibid. inflammari
* ibid. deest ad ima
* ibid. deest vobis
PARS I.
Illustris Sancti prosapia, conjugium, morum immutatio, accessus ad S. Amandum.
[Alterum auctoris præludium.] Bonorum parvulorum indoles non tam dignitate generis, quam moribus clarescere solet, Domino approbante, qui dixit: Nolite parvulis prohibere, quin veniant ad me: & Sapientia dicente: Relinquite infantiam & vivite & per vias prudentiæ ambulate. Ergo si munda & recta sunt opera pueri, ex studiis ejus intelligi potest, ut ait quidam: Quomodo invenies eum in senectute, quem non cognovisti in juventute? Et iterum: Excipe doctrinam & invenies sapientiam: non enim omnibus expediunt omnia. Nemo potest quicquam accipere, nisi ei fuerit datum de cælo. Omnes enim peccaverunt & egent gloria Dei. Et non volentis neque currentis, sed miserentis est Dei. Felices sunt, quorum Deus spes est, & quorum desideria dignanter inflammat, & ad perfectionem roborat, quia non poterit dissolvi, quod ex Deo est, ut ait ipse: Vos amici mei estis, si feceritis, quæ ego præcipio vobis. Qui enim adhæret sancto viro assiduitate operis, illius suscipit exempla, quibus accendatur ad amorem veritatis. Valde est laudabile bonum esse cum bonis; sed multo magis est laudabile, bonum esse cum malis. Sancta enim Ecclesia in carnalibus ampla est, in spiritualibus autem angusta. Et ideo non solum malorum mores, sed etiam consortia fugienda sunt. Si fueris namque socius conversationis bonorum, eris & consors virtutum eorum. Non longo fastidio tendam, quæ de Viro Dei narrare cupio: quia civitas in monte posita latere non potest: neque candelabrum ob aliud accenditur, nisi ut luceat in domo a.
[4] Igitur Adlowinus, quod nomen sacro accepit Baptismate, [Sancti natales, juventus, nuptiæ;] quem vulgus Bavonem nominat, genere nobili, parentibus inclytis, Hasbaniense editus ducatu b, uxori junctus est, filiæ videlicet Adilionis comitis c, de qua genuit Agglethrudem d, prolem dignam Deo, virginem Christi, cui in primis annorum crepundiis vox summo missa persultavit throno Altissimi: Crede, inquiens, creata majorum quoque prosapia, verbo Dei solius parentes procreabis, qui utrumque fecit hominem. Tempore quippe suæ juventutis beatus Bavo actibus * pravis seculi exercebat voluntatem, constans erat in turpibus, incensus obscenis laterum flexionibus e: sed Christo auxiliante, hoc juge ipsius vitium cito versum est in bonitatem.
[5] Ab illo etiam tempore legis judicia non contempsit; sed & omnium materiem scelerum evitavit. [morum immutatio, opera misericordiæ.] Affinibus suis * non nocuit; sed pauperibus latius manum porrexit. Amicitiarum fidem non renuit; sed appetivit; nec tam fortunam excoluit, quam virtutes imitatus est. Misericordia sublevavit etiam oppressos, indesinenter recolens in omni cultu pietatis, maxime Deum in hoc sibi propitium fore peccatorum suorum, si omnes injuste oppressos sublevandos esse *, satageret [ab eo, cui dicit propheta: Cum ceciderit justus, non collidetur; quia Dominus subponet manum suam] f.
[6] [Mortua uxore, adit S. Amandum,] Eodem quoque tempore conjux ejus obiit, filia videlicet Adilionis comitis, de qua genuerat Aggletrudem, ut prælatum * est. Quæ postquam migravit de hac luce g, aliam noluit ducere uxorem; sed inspirante Domini misericordia, ad viam conversionis Amandum, sanctissimum pontificem, expetivit, cum lachrimis veniam postulans, pedibus quoque ejus * provolvitur, cum compunctione sua confessus facinora, & de contrariis sibimet eum passionibus alloquitur, pro peccatis maximis & minimis pœnitentiam acturus. Deinde vir Domini Amandus animarum sollicitudinem gerens, quas ad regna cælestia secum ducere festinabat, verba Scripturarum ei protulit, quibus lucraretur Domino, ita dicens: Vitia prudenter sunt tollenda, subtiliter occulta scrutanda, & aperte cognita leniter aliquando arguenda, & aliquando vehementer increpanda.
[7] [a quo instruitur;] Nota facio tibi verba Domini, quibus vitam comprehendas æternam. Dominus dixit: “Omnis ergo, qui confitebitur me coram hominibus, confitebor & ego eum coram Patre meo, qui est in cælis. [Item: Omnia, quæ petieritis credentes, accipietis.” Et illud: “Si offers munus tuum ad altare & ibi recordatus fueris, quia frater tuus habet aliquid adversum te, relinque ibi munus tuum ante altare, & vade prius reconciliare fratri tuo & tunc veniens, offeres munus tuum.” Item: “Amen dico vobis, quia plorabitis & flebitis vos, mundus autem gaudebit. Vos autem tristes eritis, sed tristitia vestra vertetur in gaudium.” Item dicit: “Vigilate itaque omni tempore orantes, ut digni habeamini fugere omnia, quæ ventura sunt, & stare ante Filium hominis. Pœnitentiam agite, appropinquavit enim regnum cælorum.] Et omnis, qui reliquerit domos aut agros, aut patrem aut matrem, fratres aut sorores, filios aut filias propter nomen meum, centuplum accipiet & vitam aternam possidebit.” [Item dicit; Non egent, qui sani sunt medico, sed qui male habent. “Et: Non veni vocare justos sed peccatores in pœnitentiam.” Item: “Vende omnia, quæ habes, & da pauperibus; & veni, sequere me.”
[8] [facultates in pia opera distribuit;] Auditis ergo his * divinis Adlowinus vir Dei, quæ sanctus Amandus ei secundum euangelicam nuntiaverat disciplinam, inspirante Deo, seculi hujus divitias reputans velut umbram prætereuntem aut fœnum arescens, facultates prædiorum suorum ad loca Sanctorum legaliter distribuit & pauperibus erogavit, atque ad memoratum pontificem, qui morabatur in castro, cujus vocabulum est Gandavum h, repedavit: [quod videlicet castrum juxta Scaldim, ubi idem amnis Scaldis Legiam flumen recipit, situm est.] In eo etiam castro indiderat olim antiquitas simulachra nefanda & idola, quæ pro deo illic a populo colebantur. Ibidem vero consistens præfatus Dei pontifex, pro nomine Christi omnia fana destruxit, idola contrivit, & ad sanctam Christianitatem omnes revocavit.
[9] [Gandavi seculo renuntiat;] Basilicam autem ibi in honore beati Petri apostoli fecit construi, quam, reliquiis insertis, altissimo Domino consecravit cum magno honore; in qua virtutes multas postea Dominus noster Jhesus Christus fecit, cæcis visum, claudis gressum, paralyticis soliditatem, infirmantibus sanitatem indulgens. Deo etiam annuente, clericorum cœnobium in ipso castro honorifice est constructum i, ubi die noctuque laus a fidelibus Deo decantatur. His expletis, in eodem monasterio beatus confessor Bavo plenissima devotione ante oraculum templi Domini se prosternens, comam capitis sui abscidere * deprecatus est; & adeptus venerandi pontificis Amandi manibus clericatus k honorem, meruit fieri consors Apostolorum. Dimisit comam capitis, & invenit coronam gloriæ; reliquit vestimenta sæcularia & suscepit stolam candidam; reliquit pompam hujus mundi & indutus est loricam fidei. Quapropter & dignus factus est consortio angelorum.
[10] Deinde vir Domini Amandus, [commendato ac relicto castro] perrexit gentibus prædicare verbum Dei, [S. Amando fidem prædicanti] quem beatus Bavo prosecutus est, ut prædicatione ejus pasceretur. Ardebat autem nimium animo, ut potaret & hauriret justitiam: tantam enim menti ejus Deus inspiraverat ubertatem, ut semetipsum magna laceratione corporis cum alacritate castigaret mentis. Nimirum sibi imposuit vulnera, medens morbos animæ, ut bene agens, securus posset esse in die judicii. * Circumspexit infirmitatem suam quotidie, ne de acceptis virtutibus superbiret. Quia plerumque cor rectorum, quamvis magna ex parte proficiat mens *, tamen interdum actibus laborat carnalibus. Ideoque necesse est, ut recurrant sæpissime ad fluenta sacræ Scripturæ. Quia sicut escis caro, ita & divinis eloquiis homo interior nutritur.
[11] Propterea & hæc, quæ subsequuntur, fidei documenta beatus Amandus prædicare non cessabat, [comes & auditor assistit;] audientibus turbis & sancto Bavone, ita disputans: Qui vult cum Deo semper esse, frequenter oret. Nam * quid est vita præsens, nisi vapor ad modicum parens? Apprehendite vitam æternam, ad quam vocati estis, & gaudete, quia nomina vestra scripta sunt in cælis. Apprehendite arma militiæ *, loricam fidei & resistite laqueis diaboli per potentiam Dei. Nihil fortius eo, qui vicit * diabolum, & nihil infirmius eo, qui carne superatur. Vita hominis tentatio est; unde diaboli sagittæ sunt restringendæ vigiliarum, jejuniorum, hospitalitatis & eleëmosynarum officio. Virtus igitur præcipua est, natum in carne non carnaliter vivere: & unde caro atteritur, inde incrementum virtutum spiritualium surgit. *
[12] Igitur vir Dei Bavo superscriptum * pontificem sibi licentiam dare petiit, [monasteria perlustrat.] monasteria circumire Christi athletarum, ut * vitam monachorum & conversationem cœnobitarum posset agnoscere; tantumque ardorem & cordis conpunctionem Dominus ei largiri dignatus est *, ut vita bonorum cœnobitarum non esset contentus; sed magis ac magis semetipsum erigeret in Dei famulatu & gemitu & lachrimis in afflictione & vigiliis, in jejuniis & orationibus frequenter positus, vitam Sanctorum exerceret, nec ullo modo daret suo corpori requiem, inediis, nuditate, frigore, siti & multis tribulationibus seipsum macerans. Vitam nimirum cupiebat finiri suam, ubi comam capitis abscidit, & arma militiæ & pompam sæculi dimisit. l
ANNOTATA.
a Totum illud præludium, quod nihil historicæ veritatis contineat, suppressit Mabillonius.
b De his omnibus actum est in Commentario prævio: de nobili genere & parentibus ac cognatis num. 20 & seqq.; de loco & tempore nativitatis num. 30 & seqq.; de nominibus Sancto inditis num. 38 & sequentibus.
c De comite isto ejusve filia, S. Bavonis conjuge, nihil ulterius comperimus.
d Alii Agletrudem, Adeltrudem & Aldetrudem scribunt. De hac quoque pluribus actum est in Commentario prævio a num. 42 usque ad 52.
e Hæc a recentioribus plus æquo exaggerata esse, ostendimus in dicto Commentario num. 53 & duobus sequentibus.
f Unci tam hic quam alibi infra positi denotant, verba, quæ illis includuntur, deesse in editione Mabilloniana.
g Sanctus, filiæ Agletrudis verbis & exemplis ad frugem deductus, ut diximus in Comment. num. 51 & 56, mortua uxore, perfectam anteactæ vitæ pœnitentiam acturus, seque totum Deo consecraturus, ad S. Amandum Gandavum profectus est circa annum 650 aut 651, ut discussis prævie & refutatis aliorum opinionibus, statuimus ibid. num. 89 & seqq.; unde conjicere licet,non diu ante signatos annos obiisse conjugem.
h De castri Gandavensis situ, ac civitatis amplitudine quædam prænotavimus in Commentario num. 105 & seqq.
i S. Amandus duo monasteria cum suis ecclesiis excitavit, alterum in ipso castro Gandensi, alterum in monte Blandinio: utrumque S. Petro apostolo sacrum. Primum, quod deinde S. Bavonis nomen induerat, non exstat amplius; secundum, quod S. Petri nomen retinuit, hodieque amplissimum ac nobilissimum cernitur, civitatis muris inclusum. Mabillonius Annalium lib. 12 ad annum 631 existimat, hic a biographo nostro non obscure laudari ambo ista monasteria: Blandiniense initio numeri per hæc verba: Basilicam autem ibi in honore beati Petri apostoli fecit construi: Bavonianum per ea, quibus hanc annotationem subjicimus. Verum dum attentius considero contextum, id mihi non tam clarum videtur. Etenim sub finem numeri præcedentis dicit biographus, quod in eo etiam castro idola colerentur, quod ibidem consistens S. Amandus fana destruxerit, idola contriverit, ac pergens ait: Basilicam autem IBI … construi fecit: demum addit, Deo etiam annuente, constructum esse clericorum cœnobium in ipso castro: quæ mihi sic connexa videntur, ut de uno potius quam de duplici loco dicta sint, id est, de basilica & monasterio solius castri Gandensis potius, quam de basilica monasterii in Blandinio monte positi & de cœnobio tantum Gandensis castri. Idem Mabillonius ibidem contendit, vocabulo clericorum designari monachos, negant alii, qua super quæstione mentem nostram aperuimus in Comment. num. 136 & seqq.
k De significatione vocis hujus fuse disputatum est in Comment. a num. 129 usque ad 138.
l Nulla est partium sectio in Mss. & editione Mabillonii; nos faciendam judicavimus, ut locus esset Annotatis.
* Mabil. operibus
* ibid. affines suos
* ibid. sublevare
* al. prædictum
* Mab. beati pontificis
* Mab. addit. verbis
* ibid. abscidi
* al. Domini
* Mabil. animus
* ibid. Et illud
* ibid. justitiæ
* ibid. vincit
* ibid. surgere
* ibid. suprascriptum
* ibid. quatinus
* ibid. largitus est
PARS II.
Sanctus cellæ se includit, mortuum ad vitam revocat, mira edit pœnitentiæ ultro susceptæ exempla.
[Gandavum reversus, locum postulat in monasterio;] Ergo Adloinus vir Dei reversus ad suprascriptum castrum Gandavum ad venerabilem virum Florbertum abbatem, quem almus pontifex Amandus ibidem constituit super gregem clericorum rectorem a, petiit eum sibimet humiliter cellulam, in qua familiariter Domini misericordiam pro facinoribus suis deprecaretur, largiri. Ut vero pius pater monasterii audivit ejus petitionem, cum gaudio eam suscepit: & juxta præceptum pii patris Benedicti ejusdem fratribus monasterii ipsius patefecit preces: convocataque omni congregatione, ut si forsitan juniori revelatum fuisset, quod placitum esset Omnipotenti, cum omni aviditate cordis susciperet, & compleret id, quod scriptum est: Omnia fac cum consilio & post factum non pœnitebis. b
[14] Igitur petitione Adloïni audita, fratres, narrante monasterii abbate, [cella includitur;] animo gratanti susceperunt eam; sicque quam petiit ab eis cellulam, largiente Deo, impetravit: in qua retrusus c, Deum piis & indefessis precibus invocabat, secundum id, quod scriptum est *: “Quærite & invenietis, pulsate & aperietur vobis. [Omnis enim, qui petit, accipit, &, qui quærit, invenit, & pulsanti aperietur.”] Iste Vir Dei non aurum vel argentum seu gemmas preciosas, sive ornamenta hujus sæculi quæsivit, quas post conversionem pro nihilo reputavit; sed Dei cæli ardor eum erexit in vigiliis, in jejuniis, gemitu, inediis & pauperum eleëmosynis supra quam scribi possit. In afflictione igitur corporis positus tot cælestia instrumenta animo exercebat, quot misericordia Altissimi ejus cordi ingerebat.
[15] Die vero quadam hujus temporis fratres ipsius monasterii ad obedientiam sunt directi *, [hominem, qui ipsi maledixerat,] ut cellam viri Dei Bavonis construerent d. Laborare igitur cœperunt manibus & ædificium fabricare. Prædicti vero abbatis Florberti homines * cum vehiculis cœmentum ministrarent, ex ipsis quidam nomine Adinus * super plaustrum unum sedit, quem egressi de vico canes circumdederunt, ac cœperunt ei insistere fortiter. Hic autem captus laqueis diaboli, repletusque invidia, virum Dei Bavonem non erubuit blasphemare: sed omni bestia cruentior diabolus, in omnibus confusus nihil quidem ei nocituris *, si Virum Dei non blasphemaret, tanto eum impugnare studuit subjectum sibi, quanto ipsum perspexit ad famulatum pristinum redisse. Videns enim cruentus, idola sua in templum Dei mutari, frendens rugiensque, quæsivit, quem devoraret.
[16] Animalia itaque cum vehiculo super hominem prædictum projecit: [& subita morte punitus fuerat;] qui oppressus hoc pondere, exhalavit spiritum vitæ. Videns eum turba jam mortuum, cum fletu corpus ejus in navi deduxerunt ad memoratum castrum Gandavum, ut tumularetur illic, sicut mos est mortuos sepelire. Videns vero vir Domini Bavo eum jam mortuum, ingemuit e dolore nimio cum lachrimis sibi pectus tundens, ac reputans sibi culpam, eo quod accepisset mortem in labore suo, ad cellulam suam ipsius defuncti corpusculum deferri jussit; protinusque Vir Domini orationi incubuit, cum fletu magno his verbis Domini misericordiam exorans: Deus omnipotens, Pater Domini nostri Jhesu Christi, qui non solum peccata dimittis, sed etiam justificas peccatores, & reis non tantum pœnam relaxas, sed donas & præmia; fragilitati meæ hæc adjumenta concede, & effectum cæleste * benignus inspira miserationum tuarum, ut inveniar auxilio tuo sancto adjutus.
[17] [precibus fuit ad vitam revocat.] Qui Lazarum quatriduanum fœtidum de monumento suscitasti, prosit nobis indignis misericordia tua, ut hi, qui in tua pietate confidunt, citius exaudiantur; largitate donorum tuorum renova spiritum gratiæ tuæ salutarem super istud corpus defuncti famuli tui, reddens ei spiraculum vitæ, Sanctificator & Conditor generis humani, qui cum Filio tuo æterna charitate regnas: ut tuæ mysterio curationis efficiaris honorandus ab omnibus servis tuis, pandasque præsentiam tuam, ut in tua misericordia exultemus, & in tua gloria lætemur, præsta: qui vivis & regnas Deus cum Filio & Spiritu sancto per cuncta secula seculorum, Amen. Oratione igitur completa, quasi post horarum spatium trium mortuus ille, jubente Deo, animam recepit, quam exhalaverat, & sanus effectus stetit super pedes suos, ac post per multa curricula annorum vixit incolumis.
[18] [Sancti virtutes] Hæc itaque tanta miracula in Dei Milite admirando, charissimi, satagamus in hoc agone præsentis vitæ illius exempla sequi *, ut etiam cum eo mereamur a Deo cum electis illius æterna gaudia percipere in cælis. Nihil in hac vita præsenti consolationis seculi honorisque quærere debemus, sed gaudere abjectione paupertatis; non solum abjicere facultates hujus mundi, sed etiam de cordibus voluptates eradicare. Ad memoriam etiam redeat, quod vir Domini Bavo pro nomine Christi multas facultates dimisit; quatenus in cælesti regno centuplum reciperet, insuper & vitam æternam: cujus precibus mortuum Dominus suscitavit. Quanti ad eum venerunt, tantis sua munera commendavit. Pinguissima enim gratia humilitatis fervorem in omnibus inflammabat charitatis, ut oleum lumen abundare facit.
[19] [imitandæ proponuntur,] Omnes ergo suas pro Christo erogavit possessiones, non damni gratia, sed etiam lucri adinventione: quia ille nunquam deficit, qui bono exemplo proficit, & cujus humilitas multorum superbiam confundit. Vir autem Domini Adloinus cælesti desiderio afflatus, magis ac magis cotidie in Dei famulatu crescebat, &, ut ita dicam, non panis inedia videbatur ei satis affligi; sed quanto magis proficiebat in bonitate, tanto etiam amplius se simul lamentis, jejuniis, vigiliis & orationibus affligebat: jugi quoque lachrimarum inundatione faciem rigabat, ut verbum Veritatis consummaret dicentis: Beati, qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur.
[20] [& mira pœnitentiæ] Quadam denique die prospexit quendam virum ad se venientem, regressum de exilio, quem olim sub seculi habitu degens, venundaverat: quo viso, innumeris se lamentis tradidit, eo quod in eo tantum scelus perpetraverit. Tunc demum ad eum conversus, ejusque genibus provolutus, inquit: Ego enim te vinctum loris venundavi f; quæso, ne memineris injuriæ, quam tibi irrogavi, atque precem, quam postulo, ne digneris abnuere. Rogo, ut propter scelus in te commissum corpus meum flagellis cedas, caputque meum more latronum decalves, & me vinctum pedibus ac manibus, ut dignus sum, in custodiam trudas. Forsitan enim divina pietas, si hæc feceris, veniam mihi præstabit. Tunc memoratus vir pedibus sancti Bavonis provolutus, dicit se hoc nullo modo audere facere in Dominum suum.
[21] Sed Vir Domini, ut erat eloquentissimus, quandoque illi persuasit facere, [ultro susceptæ] quæ poposcerat. Diu ergo tandem ejus precibus devictus, coactus & renitens, quod sibi jusserat, implevit g: vinxit scilicet manus Viri Dei & caput totondit, lignoque pedes * strinxit, ac custodiæ illum publicæ mancipavit h: ubi usque in proximum exitus diem Vir Domini retrusus, vinctis pedibus perstitit, diebus ac noctibus flere non desinens actus sæculi, quos quasi molem sarcinæ ante oculos mentis ponere consueverat. Qui Domini Famulus, tot virtutibus plenus, non semetipsum exaltabat intumescens, sed magis ac magis humiliabatur. Hordeaceo pane tantum, cinere mixto, contentus, atque potu aquæ, quam ad mensuram bibebat. Ita vero quatuor fere mensibus i in hac austeritate Deo militans, siceram & vinum nullo modo gustavit. Ibidem cilicio tectus & cinere, juxta morem Prophetæ, in nervo pedem suum posuerat. Stratum quoque ejus erat nuda humus, in qua parumper per diem quiescere solebat. Vilissimum autem cilicium super stratum ejus expansum erat, cinis desuper * & capiti illius lapis subpositus, cum dormiret. Sic ergo sua membra damnaverat, quæ olim seculi delectatio inquinavit. Magis autem odoramenta virtutum Deo laudabiliter offerre studuit post conversionem, quam in suis tabescere iniquitatibus, memorans præceptum Apostoli, qui dixit: “Ubi abundavit delictum, superabundet * & gratia.” Et iterum: “Fuistis aliquando tonebræ, nunc autem lux in Domino.”
[22] Vir itaque sanctissimus Domini Adloinus in hac retrusione positus, [exempla declarantur.] austeritatem atque inediam libenter sustinuit. Nam in hac retrusione obedientiæ normam non reliquit k, sed abbatem sibi prælatum magnopere poposcit, ut ita eum retruderet super pavimentum, ut, si quando ad omnipotentis Dei laudes dicendas assisteret, dextra levaque pavimenti ita circumseptus foret, ne * declinandi facultatem in nullam * partem haberet; sed diebus ac noctibus, quasi in agone suspensus, ad * Deum adoraret, ad æthera tendens, & alta suspiria trahens: quod & factum est. Tunc Vir Domini magis ac magis ingemiscens, jamque * cælestem patriam anhelans, ministro sibi parenti præcepit, ut lapidem sibi adferret. At ille jussionem implens, detulit laterem grandem. Cui Vir Dei ait: Adhuc majorem perquire. Tandemque lapidem inventum, qui vix duorum manibus vehi poterat l, detulit Viro Dei. Quem Vir Dei gaudio magno repletus, suscepit, & dum ad laudes Dei dicendas assisteret, ipsum humeris portabat.
ANNOTATA.
a Adi Commentarium prævium num. 135 & seqq.
b Redi ad eumdem Comment. num. 133.
c Ad hanc vocem, quam verisimiliter Mabillonius de reclusione stricte dicta perperam interpretatus est, nonnulla observavimus num. 125 & seq. Commentarii.
d Mabillonius in Præfatione ad Sæculum 2 Benedictinum num. 28 hanc periodum adducit, ut probet, cœnobium id temporis a monachis inhabitatum fuisse. Alia idem confirmantia argumenta habes in Commentario nostro num. 133 & 135.
e Mabillonius legit: Quem denique ut vir Domini Bavo agnovit exstinctum, ingemuit.
f Idem Mabillonius, qui paulo superius scripserat etiam venundaverat, hic habet venumdedi.
g Idem Vitæ editor habet: diu ergo coactus & renitens, tandem ejus precibus devictus, quod sibi jusserat, implevit. Plures lectiones variantes,quæ præsertim consistunt in vocum transpositione, apud eumdem occurrunt, sed quia passim sensum non mutant, inobservatas prætereo.
h Quid nomine publicæ custodiæ hic intelligendum credamus, indicavimus in Comment. num. 121 & 122: ac difficultatem, ex stricta vocum interpretatione motam a Mabillonio, solvimus num. 123.
i Verba ista, ut verisimilior fiat sequentium gestorum distributio, accommodo sensu accipienda esse, monuimus in Commentario prævio, quem consule a num. 116 usque ad 121.
k Mabillonius: Nec in hac afflictione obedientiæ normam reliquit.
l Hic lapis, ut notatur in Collectaneis nostris, adhuc religiose servatur & visitur in parochia de Mendonck; cujus loci, postea semel ac iterum memorandi, ecclesia S. Bavoni sacra est, teste Sandero.
* ibid. quia scriptum est
* ibid. egressi
* i. e. subditi vel clientes
* al. Attinus & Adhinus
* Mabil. nociturus
* cælestem
* Mab. illum sequi
* Mab. addit. ejus
* Mab. addit. adspersus
* ibid. superabundavit
* ibid. ut nec
* al. ullam
* Mab. deest ad
* ibid. addit. ad
PARS III.
Sancti in dæmonem fortitudo, visiones cælestes, felix obitus, apparitio, miracula, sepultura.
[Dæmonum terriculamenta spernit;] Sed antiquus hostis, humani generis inimicus, qui humanum genus temptare non desinit, maximeque contra electos vim suæ nequitiæ exercet, quia quantum illos proficere cernit, tanto deterius invidiæ facibus accenditur, prædictum Virum Dei ex eadem cella moliebatur ejicere diversis minis ac nefandis imaginibus * eamdem cellam replere simulabat. Bestiarum enim, volucrum & serpentium diverso genere gestiebat ei formidinem ingerere, ut saltem ita egrederetur. Sed fortissimus Vir * Domini athleta, quanto sibi antiquum hostem attentius vidit insistere, tanto fortius contra eum agonem suscipiens, quotidie certare non desiit. At vero maligni spiritus nihil suam industriam profecisse cernentes, confusi recesserunt; nihilque Viro Dei amplius ingerere audentes, evanuerunt. Tunc præfatus Vir Domini magnas omnipotenti Deo gratias referens, non hoc suis viribus deputavit, sed misericordiæ Domini, qui ubique in se sperantibus dignatur adesse. Opus ergo cœptum indesinenter faciens, manum in aratrum * positam non retraxit, neque retro respexit; quia recoluit, a beatissimo Amando hunc euangelicum sermonem sibi prædicatum esse *: “Qui autem perseveraverit usque in finem, hic salvus erit.”
[24] Appropinquante vero remunerationis ejus die, [cælestibus visionibus] indesinenter vir Domini Adloinus in confessione Dei perduravit. Cum vero se paululum sopori dedisset, angelum Domini in specie columbæ super se venientem conspexit; quem hoc visu perterritum statim divinæ consolationis gratia refovet, atque totam cellulam, in qua ibidem * Vir Dei erat, inæstimabilis suavitatis fragrantia replet; ut palam daretur intelligi, angelum lucis ac suavitatis illuc advenisse. Nec immerito ei angelus lucis * in specie columbæ ostenditur, quia simplicitatem columbæ gerebat in corde, licet astutiam serpentis non desereret in tentationibus. Liquet enim, quia super Redemptorem humani generis ad fluenta Jordanis Spiritus sanctus in specie columbæ demonstratus est, ubi Paterna vox auditur super Filium suum dilectum, in quo ei bene complacuit. Ubi & Pater in voce, Filius in homine, Spiritus sanctus in columba, totaque Trinitas simul manifeste declarata est. Sine dubio etiam beato viro Bavoni ipsa Trinitas angelum in specie columbæ ostendit; quia ipse eandem Trinitatem intrinsecus fixam in corde gerebat, certus sine dubio, quia neque mors, neque vita, neque ulla creatura posset eum separare a dilectione, quam habebat in Christo.
[25] Sed ut tanti Viri præcedentium meritorum opinio longe lateque crebresceret, [fruitur;] qui * sicut civitas in monte posita latere non potuit, quadam die super se vexillum sanctæ Crucis de cælo descendisse vidit, ut tanto ei fides de remuneratione augeretur, quanto magis ac magis cælestibus obtutibus dignus foret, & tanto securior aperiret pulsanti Domino * ostium, quanto cognovisset, indicia sibi certa fuisse * ostensa. Sed Vir Domini nihil dubitans, nihil hæsitans, cum ineffabili gaudio dissolvi concupivit & ad Christum pergere. Illud tamen indesinenter aiebat: Domine, non mea voluntas, sed tua fiat.
[26] Audenter inquio, licet ei ratio temporis non præstiterit martyrium, [virtute & voto martyr dici potest;] gloria tamen martyris non carebit; quia voto atque virtute potuit esse martyr & voluit. In semetipso vero sponte suscepit omnes pœnas atque supplicia, quibus plerumque humana cedit infirmitas, & a confessione Domini non recessit, immobilis perseverans in opere mandatorum Domini, ita ut ulceribus congaudens & cruciatibus, quælibet inter tormenta rideret. Sed quanquam gladio persecutoris minime truncaretur, implevit tamen sine cruore martyrium. Quas ille pro spe æternitatis humanorum dolorum non pertulit passiones, [fame, vigiliis, nuditate, jejuniis, obprobriis invidorum, insectationibus improborum, cura infirmantium, sollicitudine periclitantium?] Quo enim ille dolente non doluit? Quo scandalizante, non ustus est? Quo pereunte non gemuit? Præter quotidiana illius adversum humanæ spiritalisque nequitiæ diversa certamina, dum in eo variis tentationibus appetito exuperat * fortitudo vincendi, patientia expectandi, & æquanimitas sustinendi, veluti Domino sibi semper ingeminante: Gaude & exulta, quoniam merces tua copiosa est in cælis.
[27] [mortem prænuntiat, ad eamque se] Operæ præcium est & illud inserere lectioni huic, qualiter beatus Adloinus, qui ex ortu nativitatis suæ ac dilectione vocatus est Bavo a, de hac luce migraverit. Igitur sanctissimus atque religiosissimus vir Domini Bavo post confessionem pœnitentiæ, quam a beato Amando pontifice perceperat, annis tribus præter quadraginta dierum abstinentiam b, quam explevit, Domino annuente, sagaci studio mirificoque affectu in hoc seculo propter regnum Dei * militavit. Plenus namque virtutibus & sanctitate intellexit Vir Deo plenus, ultimum sibi appropinquare diem. Qua de re nuntiavit abbati & fratribus sui monasterii, dissolutionem sui corporis imminere, ac quendam presbyterum fidelem, longe a se positum, nomine Domlinum *, evocari voluit Turholtensis monasterii c; quia cupiebat ejus perfrui colloquiis. Multum namque itineris spatium erat atque vastæ solitudinis densorum lignorum saltus occupaverat iter, quod erat inter cellam beati Viri & monasterium Turholtense, in quo presbyter præfatus morabatur.
[28] [parat; obit; apparet S. Gertrudi;] Tandemque accersito ministro ad memoratum presbyterum ire præcepit. At ille obedientiam non renuens, & viam, qua pergeret, minime sciens, cœpit iter agere nescius sibi injunctum d. Sed, angelo Domini comitante, ad eundem presbyterum sub omni celeritate pervenit, & per vastam solitudinem tramite rectissimo utrique ad Virum Dei incredibili festinatione pervenerunt. Quo viso, Vir beatissimus magno repletus est gaudio, eique præcepit, ut curam gereret funeris sui. Cumque cælesti patriæ indesinenter anhelaret, & a colloquiis divinis non cessaret, oculisque ac manibus in cælum semper intentus, invictum ab oratione spiritum non relaxaret, Corpore & Sanguine Redemptoris nostri se muniens e, sanctam animam carne solutam die primo mensis Octobris f reddidit omnipotenti Domino, poli * aula cum ineffabili triumpho exceptus: statimque virgini beatissimæ Gerthrudi g cum aliis virginibus secum commorantibus, longius a se positis, spiritus ipsius apparens jubet sibi vestimenta mitti ad sepeliendum corpus suum; quod & factum est.
[29] [claret miraculis; sepelitur.] Cumque funeris illius officium expleretur, mulier quædam, quæ multo jam tempore a dæmonio vexabatur, glebam * sancti Viri tetigit, & statim sana facta est. Alius namque * freneticus male a dæmonio vexabatur, qui ut pervenit ad Viri Dei sepulchrum, Domino annuente, pristinam recepit sanitatem, acsi nullam antiqui hostis pertulisset læsionem. Multa quidem & alia sunt, quæ per eum Dominus operari dignatus est, quæ nobis incognita sunt & Deo nota. Quod si omnia, quæ de ejus virtutibus * comperimus, vellemus prosequi, dies, ut opinor, antequam sermo cessaret h [finiretur.] Pauca de pluribus dixisse sufficiat, ne studiosis lectoribus, & ad alia properantibus fastidium ingerere videamur. Sepultus namque est Vir Dei cum magnifico honore in loco, qui dicitur Gandavum castrum, cujus nunc cœnobium aperte vocatur Ganda: ubi multa fidelibus præstantur orationum ejus beneficia & laudatur ab omnibus nomen Domini Jhesu Christi, cui est cum æterno * Patre & Spiritu sancto virtus, honor, gloria, & imperium, laus & potestas per infinita secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Mabillonii horum verborum lectionem dedi & improbavi in Commentario prævio num. 40 & 41.
b Hæc operose discussa sunt & elucidata in Commentario.
c Turholtum, alias Thoraltum, Thoroltum, vulgo Thorout, antiquum Flandriæ oppidum est, pagi seu comitatus cognominis caput, distansque Brugis tertio circiter milliario, quarto Ostenda, quinto Ipris & Cortraco, Ganda denique quarto. De monasterio Thoroltensi, jam dudum exstincto, egit Henschenius tom. 1 Februarii § V Commentarii prævii ad Acta S. Anscharii Hamburgensis, illiusque initia haud improbabiliter S. Amando adscribi posse censuit. Id ipsum repetiit ibidem in Commentario prævio ad Acta S. Amandi § IV, addiditque de Domlino, hic memorato presbytero, pluribus agendum hoc die, quo Sanderus ipsum conjungit S. Bavoni. Domlinum revera inseruitSanderus Hagiologio suo & libro secundo de Sanctis Flandriæ, sed a titulo Beati ac Sancti abstinuit, nec ullum præbuit cultus publici indicium. Elogium autem qualecumque texuit partim ex Vita per Theodoricum concinnata, partim ex veteris Officii Gandensis lectione quarta pro secunda die infra Octavam S. Bavonis, unde mox aliqua recitabimus.
d Plenior est sensus apud Mabillonium: Cœpit iter agere nescius, perficere volens officium sibi injunctum.
e Theodoricus id ministerio Domlini presbyteri factum significat, dicens: Hunc (Domlinum) Vir Domini inter loquendum secretum habuit, curam funeris sui ut haberet, injunxit, ejus postremum officio communicavit. Auctor Officii Gandensis ad lit. c citati, hac potissimum de causa Domlinum arcessitum significat: Cumque etiam Domlini presbyteri Torallensis [Note: ] [Toraltensis] , viri religiosissimi & familiaris quondam sui, præsentiam in extremis optaret, ut ab eo præsertim, sicut ante consueverat, sacræ Eucharistiæ viaticum acciperet, mox ille ad eum per vastas solitudines, angelo ducatum præstante, advenit. Non est incredibile, Viaticum ex Domlini manibus aSancto fuisse susceptum; sed cum certe Gandavi non deesset huic muneri administrando presbyterorum copia, neque illud asserat biographus vetustior, malim causam præcipuam desumere ex verbis ejusdem biographi; quia cupiebat ejus perfrui colloquiis: quia scilicet Sanctus Domlinum, cujus erga se fidem & amorem jam dudum expertus fuerat, cujusque virtutem ac pietatem vitæque sanctimoniam perspectam habebat, in supremo agone hortatorem, consolatorem & adjutorem desiderabat: atque hinc gaudium Bavonis ad conspectum amicissimi presbyteri. At ubi & quando orta est coaluitque tanta Sanctum inter & Domlinum conjunctio animarum, unde tanta illius de hujus virtute ac fide experientia? Erunt forte, quibus id contigisse videbitur, quando Sanctus varia monasteria perlustrabat, priusquam Gandavi cellam peteret. Neque hoc incredibile est. Attamen quia perlustrandis monasteriis tempus diuturnum non impendit Sanctus, uti diximus in Commentario prævio, non minus verisimile est, quod Domlinum monachum & presbyterum habuerit familiarem & religiosæ vitæ quadamtenus moderatoremin ipso Gandensi cœnobio, unde ille forte non diu ante supremum S. Bavonis morbum missus sit rector Turholtensis cœnobii. Imo, quandoquidem ad conjecturas redacti simus, quid si Domlinus Sancto in Hasbania adhuc degenti, sed filiæ Agletrudis opera ad frugem deducto, non tantum amicitia conjunctus, verum etiam, ut erat ille princeps potentissimus, domesticus fuerit Sacrorum præfectus, sive, ut aiunt, sacellanus, qui Principem suum mundo valedicentem secutus sit Gandavum & vel hic, vel dum Sanctus monasteria perlustrabat, Turholti vitam monasticam amplexus sit? Sane huic conjecturæ aliquam saltem verisimilitudinis speciem subministrat auctor, ubi Domlinum presbyterum Sancto fidelem significat, cui idem Sanctus præcepit, ut curam gereret funeris sui.
f Anno circiter 654, de quo fuse disputatum est in Commentario.
g De sancta hac Nivellensis parthenonis abbatissa, BB. Pippini & Ittæ filia, ac S. Bavonis, teste Othelboldo, consobrina, tam frequens & amplus sermo factus est in Commentario, ut nihil elucidationis adjiciendum putem.
h Ex ista periodo ætatem biographi conjectavit Mabillonius. Vide Comment. num. 8 & seq.
* ibid. addit. quibus
* ibid. deest Vir
* ibid. in aratro
* ibid. nuntiatum fuisse
* ibid. idem
* ibid. pacis
* ibid. quia
* ibid. Dominus
* ibid. addit. a Domino
* ibid. exuberat
* al. cælorum
* al. Deolinum
* Mab. in poli
* i. e. corpus
* ibid. quoque
* al. gestis
* ibid. coæterno
VITA METRICA
Auctore anonymo.
Ex Ms. Vetustissimo S. Bavonis.
Bavo, alias Alloynus, Conf., Gandavi in Flandria (S.)
BHL Number: 1050
A. anonymo.
PROLOGUS.
Fertur apud priscos mos hic viguisse poëtas, [Auctor gentilium poëtarum deliria arguens,]
Quælibet ut nullo componere carmina pacto
Vellent, ora prius ni fons tinxisset equinus a,
Numen Pieridum b sperantes affore promptum;
Jugiter & celsæ repetentes culmina Cirræ c,
Hanc propter causam biberant Eliconis d ad undam.
Error quos ideo pervertit pectore cæco,
Ingenii venam cælesti munere missam
Auctori quoniam non asscripsere superno;
Sed non sensatis rebus sua quæque sacrantes,
Ex his auxilium credebant sumere certum,
Quis ratione patet, quod nulla essentia constet,
Sola sed illusa sint nomina mente reperta.
[2]
At nos egregii retinentes dogmata Pauli, [lumen a Deo petendum docet,]
Talia qui sancto profundit verba palato:
Omnia, quæ facitis, sint consignata Tonantis
Nomine, curemus toto conamine sensus,
Quo non ingratos umquam Deus inveniat nos;
Et cum carminibus scribendis invigilamus,
Ejus suffragium * noscamus crebro * petendum;
Ut dum nostra manus primordia consecrat ejus,
Captivi nullo teneamur forte meandro,
Sed per directum gradientes sedulo * callem,
Lato cunctorum potiamur fine laborum.
Tractandas quoque res nunquam sumamus inanes:
Jupiter ut fœdo corruperit omnia stupro,
Herculeo vel quot strati sint ense gigantes;
Seu mundus quali quateretur turbine belli
Grajugenæ raptum propter mulieris * ineptum.
[3]
Verum quanta Deus decernit signa benignus
Per mandatorum memores monstrare suorum, [& memoratis veræ fidei initiis]
Climata qui mundi perpendens inscia veri
Cuncta profanarum cultu sordescere verum,
Censuerat celso sese demittere cælo,
Dignatusque sacro nasci de ventre Mariæ,
Enituit similis solo sine crimine nobis.
Tunc per Judaicos spargens cælestia fines
Munera, bissenos delegerat inde clientes,
Quos post egregium, devicta morte, triumphum
Miserat, ut sancti per dulcia pabula verbi
Cunctos instruerent & ab omni sorde piarent:
Concedens, signis illos clarescere miris,
Inter virtutes, ut, quas fecere frequentes,
Quivissent etiam defunctis reddere vitam.
[4]
Hi mox ut totos orbis petiere recessus,
Innumeram vitæ plebem fecere supernæ [ac progressibus, S. Bavonis, cujus Acta]
Hæredem, tali plenam fervori fidei *
Et *, cum tormentis scirent sua corpora diris
Affligenda, mori cuperent pro nomine Christi.
Ille sed Ecclesiam * tribuit cum crescere tantam,
Hostes ut proprios concederet esse ministros,
Tunc confessorum splendebat vita piorum,
Quos licet haud gladii feritas tetigisset iniqui,
Martyrii dignam non amisere coronam,
Jugiter in semet qui carnem mortificabant,
Ejus quo libitus quirent compescere pravos:
Inter quos meritis excellens oppido * magnis
Fulget mellifluo vocitatus nomine Bavo;
Cujus scribendam nunc audeo sumere Vitam
Carmine versifico, sed rusticitate repleto e.
Hinc & quo lætam possim contingere metam,
Ipsius meritis sim jutus, postulo, sanctis.
[5]
Bavo beate, Deo nimium dilecte supremo,
Postulo submissis te per suspiria votis, [scripturus est, opem invocat.]
Ut tua nutantem regat intercessio gressum:
Sum nil quippe meis confidere viribus ausus,
Sed quod tu meritis Dominum rogitabis opimis,
Annuit extemplo vultu præstare superno.
Scimus nempe, tibi quod nil modulatio nostri
Conferat, æterno quia semper splendidus ævo
Vivis, & illius numquam consistis egenus.
At si virtutum Dominus dat signa tuarum
Inclyta per nostrum fieri manifesta laborem,
Plurima turba tuæ sanctæ fiat æmula vitæ
Olim judicii cum fulget & * hora superni
Obvia sit Regi gaudens simul arjete tali.
ANNOTATA.
a Aganippe designatur fons Bæotiæ, qui juxta poëtarum fabulas Pegasi, equi alati, ungula formatus est, & potus facundiam præstat.
b Id est, Musarum, fabulosorum numinum, quibus memoratus fons sacer erat.
c Cirrha oppidum est in radicibus Parnassi montis.
d Helicon mons est prope Parnassum, juxta quem est fons Aganippe.
e Sincere hæc dicta credimus; sed verissime etiam dicta esse, manifestat tam versuum obscurorum ac male tornatorum frequentia, quam crebra syllabarum productarum correptio, & productio correptarum. Specimina aliquot exhibui adjectis asteriscis; Sed deinceps hujuscemodi vitia lectoribus observanda relinquam.
* Ut
* forte fulserit
PARS I.
Sancti parentes, nuptiæ, conversio, accessus ad S. Amandum, miraculum suscitati mortui, vita durissima.
Bina magnorum de nobilitate parentum, [S. Bavonis parentes, & SS. Amandi]
Constat progenitus Domini vir Bavo beatus,
Et quia divitiis pollebant undique magnis,
Sic etiam sanctis micuerunt sedulo factis a.
Commemorare senes soliti sunt denique plures,
Quod præsul sanctus Romam venisset Amandus b,
Et quoniam gentes per Gallica rura manentes
Vidit adhuc multos ritus servare nefandos
Semen divini cupiens ibi spargere verbi,
Solamen grandi poscebat adesse labori.
Tunc quidam juvenis, Landmoldus c nomine dictus,
Degebat Romæ meritorum plenus honore,
Mox sublimatus cum culmine pontificatus,
Est cum doctiloquo procedere jussus Amando,
Ipsi quo dignus quiret constare synergus. *
[7]
Hunc ast cernentes geminæ procul ire sorores d, [ac Landoaldi gesta aliquot.]
Non passæ talem quoquo modo linquere fratrem
Certant extremos illo cum visere fines.
Ille quidem sanctis existens pervigil actis,
Usque diem mortis non declinavit ab ipsis,
Munere divino miracula multa patrando:
Cujus membra loco pausant fæliciter illo,
Qui CURTIS HIE MIS prisco stat nomine dictus e.
Bavonis fuit hic quondam possessio sancti:
Ejus at una soror caste vivendo per ævum
Æternis Christi meruit complexibus uti.
Ast referunt, aliam præclaro postea nexam
Conjuge fælici Bavonem gignere fructu f.
[8]
Hic a primævis crescens feliciter annis, [S. Bavonis nuptiæ; S. Agletrudis filia;]
Cum jam dulcisonæ splenderet flore juventæ,
Cujusdam comitis se junxerat Adilionis
Natæ, quæ tanti conjunx effecta Mariti,
Mox Aglethrudem concepit ventre puellam,
Quæ tantum Domino placuit dilecta superno,
Ut recubans annis inter cunabula primis,
Persultare throno vocem perpenderet alto:
Crede mihi, celsa majorum stirpe creata,
Numquam carnalem debes tu gignere prolem;
Sed solo lætos verbo generabis alumnos.
Ordine qua tali norunt contingere cuncti:
Nam post, terrenum dedignans ducere sponsum,
Existit Regis thalamo conjuncta perennis g
[9]
Bavo sed egregius mundi velamine tectus, [egregia virtus,]
Quamvis immensæ rideret copia pompæ,
Non tamen actorum caruit probitate piorum,
Numquam judicium solitus contempnere legum;
Abstinuitque mali genitrice cupidine cuncti,
Nec suetus cives secum nocuisse morantes:
Sumptibus immensis semper subvenit egenis:
Semper amicitiæ repetens quoque fœdera sanctæ,
Fortunæ varium voluit superare colorem,
Solæ quæsitor verus virtutis & auctor,
Et numquam pressis succurrere destitit ullis:
Sic fidens Domini tutamina certa mereri,
Si miseris gratum studuisset ferre solamen:
De quo Davidicæ cecinerunt organa cordæ;
Cum quivis justus speratur forte casurus,
Non conlidetur, pietas quia magna tuetur.
[10]
Et * quondam magnæ cum cœperit indolis arbor [& in virtute constantia.]
Ex proprio tenuem producere germine stirpem,
Molliter imprimis licet inpellentibus austris,
Cedat & amici moveatur flamine venti,
Se tamen admisso durescere subare cortex
Paulatim gaudet, ventisque resistere temptat:
Donec in ingentem se tollunt culmina molem.
Tunc hærens solida terræ radice refixa,
Undique pervalido ruat etsi grandine turbo,
Atque polo nubes cælum demiserit omnes,
Perpetuo stabilem retinet secura quietem,
Sic Vir magnificus cælesti fonte refectus,
Per mundi fluctus juvenili corpore degens,
Germen præfatis virtutum nutriit actis,
Donec crescendo frueretur robore tanto,
Expers illarum quo posset sistere rerum,
Quæ vel nolenti fore causa solent pereundi,
Virtutique locum præbent deserta peramplum. h
[11]
Nam postquam primæ deflevit funera nuptæ,
Ulterius nullum penitus repetivit amorem, [Mortua axore, S. Amandum Gandæ prædicantem]
Sed sua celsithrono contradens omnia Christo,
Mox ad pontificem sanctum properavit Amandum,
Quem tunc Gandavo constat considere castro,
Zelo divini cupiens i perfringere verbi,
Illic falsorum quæ stabant fana deorum:
Cælica gentili quoque tradere dogmata plebi:
Atque locans inibi celsi fundamina templi,
Nec non reliquiis Sanctorum rite repostis,
Principis Ecclesiæ Petri sacravit honore.
In quo visa Dei sunt plurima signa superni.
Constat, nam cæcis ibi lumina reddita multis:
Claudi directum meruerunt sumere gressum;
Et quos multiplices lacerabant undique pestes,
Optata sese cernunt gaudere salute.
Cœnobiumque loco struitur reverenter in ipso,
Incipit & multus mox illuc crescere clerus,
Qui Domino laudes persultet * nocte dieque.
[12]
Illuc adveniens, ut dixi, Bavo beatus,
Præsulis almifici pedibus prostratus Amandi, [adit, & instructus bona]
Destitit haud illi devota mente fateri,
Quæ fuerat fragilis passus temptamina carnis,
Declaratque pium, tenuit quod pectore, votum:
Scilicet ut mundi desideret exonerari
Rebus, & æternæ nancisci præmia palmæ.
Qui præsul gratam curans præbere medelam,
Ex Euangelicis deprompsit dogmata dictis,
Insinuans, uti deberet tramite quali,
Ex toto quisquis mundana negotia linquens,
Inchoat angustum cæli procedere callem.
[13]
Ille sed his monitis humili sub pectore fixis,
Virtutis tantæ fervescere cœpit amore, [distribuit, & comam deponens,]
Ut quicquid rerum possedit jure parentum,
Omne monasteriis mox conferret fabricandis.
Multiplicem luxum spernens quoque divitiarum,
Tamquam decidui florentia germina fœni,
Ex hoc innumeros ditari fecit egenos.
Tunc veniens omni resolutus compede sæcli,
Præcidisse comam sanctum sibi poscit Amandum,
In castro, de quo supra memoravimus, ipso,
Sanctorum gradui dignus sic associari.
[14]
O venerande Pater, quali te laude decenter
Nostri permodicæ poterunt reboare camenæ; [Deo se consecrat.]
Interius verbo quoniam dum tangeris almo,
Instar apostolicæ tendis contingere vitæ,
Illorum consors ullo dubio sine factus,
Uno qui Regi parent sermone vocanti,
Cunctis temporibus pro tali merce beandus:
Distrahis ereptam quia terræ pulvere gemmam,
Summis & æterni lætus diademata regni.
Necnon quanto magis censum sparsisse videris,
Tanto plus cernis tua fœnora multiplicari.
Ac cito labentes mundi dum tempnis honores,
Angelicos inter proceres sociabere semper.
O quæ cælestes tenuit jubilatio cives,
Est dum visa tuæ fœlix conversio vitæ!
Arrisit cunctus, quia gaudens, ordo novenus,
Cum te Pastoris humero considere mitis
Vidit & ad proprias gratanter pergere caulas.
Tu, cum judicio nubes rutilare superno
Cœperit & Christi majestas fulserit orbi,
Una præcelsa proprio cum Rege cathedra
Bis senis tribubus debes residere timendus.
[15]
Exin mox alias præsul properavit ad oras,
Cœpta ministerii curans impleret ut almi: [S. Amandum sequitur,]
Sed pede veloci conatur eum comitari
Bavo, cælestis captus dulcedine roris.
Nam magis ut veræ gustabat pabula vitæ,
Tanto plus siquidem delectabatur in isdem.
Constitit & talis illi compunctio cordis,
Jugiter ut teneros lacerans affligeret artus;
Lætitia vultum sineret tamen esse decorum.
Ac zabuli cautus semper præviderat actus,
Qui justis solitus laqueorum flectere nexus,
Cum perpendit eos nimia virtute coruscos,
Temptat eis aliquem mentis conferre tumorem,
Ut dum plus justo se forsan cordis in imo
Extollunt, magnam cogantur habere ruinam.
[16]
Huic igitur fraudi Vir sanctus restitit omni
Tempore, dumque sibi despectus paruit ipsi, [avidus verbi Dei auditor:]
Prudens prærosum sic declinaverat hamum:
Se solitus sanctis Scripturæ pascere rivis,
Hanc sententiolam tenuit non immemor umquam;
Tædia namque cibi sicut sunt noxia carni,
Protinus immensam mortis gignentia pœnam,
Sic animæ grandem gignit pro certo dolorem,
Si de divinis fastidit vescier escis;
Et quæ, dum saciat, carnis dulcedo tepescit
In stomacho, magnum generans onerando laborem.
Ast incorporeæ quæ prosunt mentibus escæ,
Tanto magis dulcem noscuntur habere saporem,
Affuerit quanto comedenti copia major.
[17]
Has necnon alias animæ tractando medelas
Pontifici Bavo devotus supplicat almo, [perlustratis cœnobiis, Gandavum redit,]
Permisisset eum quo denique cœnobiorum
Cellas exempli causa quæsisse sequendi.
Annuit his precibus Domini vir lætus Amandus.
Ille sed almorum discurrens quæque locorum,
Rursum Gandavum properabat visere castrum,
Nomine Florbertus quidam quo forsitan abbas
Exstitit a sancto monachis prælatus Amando,
Quando præfatum decrevit linquere castrum.
[18]
Hunc adiens, aliquam petiit sibi tradere cellam,
Qua Domino puras omni strepituque remotas [cellam in monasterio petit]
Posset ferre preces. Verbis quibus ille receptis,
Fratribus & cunctis sancto de more vocatis,
Ut præcepta pii patris ostendunt Benedicti,
Indicat, insignis Vir quod rogitaret ab ipsis.
Ast illi placido mox suggessere responso,
Gratia quod cordi transmisit Flaminis almi;
Dicentes, animo se suscepisse benigno,
Incassaretur ne forte petitio tanta.
[19]
Bavo sed assensum potuit cum noscere fratrum,
Christo multiplices studuit persolvere grates; [& obtinet;]
Christo multiplices studuit persolvere grates;
Et sibi concessam pergens invisere cellam,
Tantum se Domini constrinxerat in famulatu,
Ut quos exemplum fratres posuit sibi primum,
Ejus post semet victos fervore viderent.
Ex hoc ergo Viri virtus mirabilis extat,
Hoc quod conversæ primo jam tempore vitæ
Perficeret, quod non nisi consuetudine longa
Addiscunt alii, qui se submittere tali
Ardenter normæ Christi conantur amore.
[20]
Sed tam sancta Viri nos ut quod * gesta beati
Verborum sola juvat extenuare loquela, [dum cella exstruitur, homini maledico,]
Cum Deus indiciis demonstrarit manifestis,
Esset magna sui quam conversatio Servi,
Nec vellet modii lumen sub tegmine poni?
Quadam namque die signum clarescere tale
Contigit, ut mentes hominum percelleret omnes,
Illis ingentem nimis infundendo stuporem.
Fratres prædicti dum quodam tempore castri
Irent ad manuum pariter fortasse laborem,
Juxta quod sanctam constat sancire rubricam,
Bavoni cellam decernunt ædificandam:
Porro viros quosdam Florbertus ibi retinebat,
Causa cementi quos jussit adesse ferendi:
Affuit his unus simul, appellatus Atinus,
Occupat hunc talis subito vesania mentis,
Sanctum criminibus quo collaceraret acerbis;
Sed se temptanti confestim traditur hosti.
[21]
Nam cum cemento junxissent plaustra ferendo,
Ipse super residens, pergebat concitus illuc, [subita morte punito, suis]
Quo sibi materiam præfatam ferre solebant.
Sed mox insidiis pravi deterritus hostis,
Corruit & membris carpenti turbine tritis,
Amisit propriæ citius spiramina vitæ.
Denique propterea zabuli fraus struxerat ista,
Sensit, delubris quia funditus undique ruptis,
Ex toto sese confusum pellier orbe;
Nomine sub Christi sed jam loca cuncta teneri.
Verum nil hominem tunc prævaluisset in ipsum,
Si tam magna Viro non ferret jurgia tanto.
At qui præsentes fuerant, cœpere dolentes
Eventu tali nimio terrore teneri:
Et flentes, manibus tollunt miserabile corpus,
Quod coramque Viri cella posuere beati;
Qui precibus Domino directis, poplite flexo,
Magno non ante lacrymarum destitit imbre,
Quam sua divinas oratio tangeret aures.
[22]
Pristina tunc gelidis redeunt vegetamina membris,
Et tam se vitam gaudent spirare priorem, [precibus vitam impetrat:]
Quam contrita suum retinent reparata vigorem;
Postea qui plures vitæ transegerat annos,
Testis ut egregii mereretur sistere facti.
Quis non perpendat, fido quoque pectore credat,
Bavonem, tanta signi virtute patrata,
Instar apostolicæ perfectum ducere vitæ?
Quis valeat digne scrutari singula, Christe,
Quæ tu per proprios monstras miracula Sanctos?
Ecce Vir almifluus mordaci dente petitus,
Providus immotam tenet inter crimina mentem:
Sed tu, qui miti nos dicto præmonuisti,
Ultio præcipiens tibimet servetur ut omnis,
Haud sine vindicta fore desinis impia verba.
Rursus pro membris prædura morte solutis
Cum tibimet Famuli dilectio supplicat almi,
Annuis & barathro clementer subtrahis imo,
Quem pro nequitia rapuit sententia justa.
De te veridici cecinerunt dicta prophetæ,
Omnia judicio soleas quia pendere vero,
Quæque nitent operum forsan miranda tuorum,
Extant innumera numquam pietate remota.
[23] [a servo olim vendito]
Nunc igitur vigili conemur mente teneri,
Hic Vir, qui tanto meruit clarescere signo,
Quam vilem propriis semet præberet ocellis,
Rexerit & mitem qualis sententia mentem.
Hanc nam sollicitus curat perpendere quisquis,
Non miratur cum tali virtute coruscum;
Hæc etenim verbis Scripturæ traditur almis,
Præcellat certe quoniam miracula quæque;
Emicuitque foris ideo virtute decorus,
Extitit interius, quia grandi robore fultus.
Forte die quadam Vir venerat obvius illi,
Secedens illis, fuerat quibus exul in oris.
[24]
Hunc recolit captum se quondam tradere venum,
Esset adhuc hujus dum mundi compede strictus: [instar latronis volens]
Quem cernens, non se lachrymarum fonte rigare
Cessat, & immensis precibus compellere fusis
Illi *, quæ fecit, sibi quo mala cuncta relaxet;
Nec sine singultu deprompsit talia verba:
Haud timui vinclis te dudum stringere duris,
Exiliumque pati longum vendendo coëgi:
Nunc e diverso facias, quod poscere glisco;
Scilicet ut duris studeas cruciare flagellis
Corpus, flagitium tibi quod commiserat illud;
Turpiter atque meos rogito detonde capillos,
Quod solet immites signum dampnare latrones,
Ac me prævalida totum stringente catena,
Aspera peccantes custodia mancipet artus;
Forsitan æternam queo sic evadere pœnam.
Et mihimet pacto Dominus miserebitur isto.
[25]
Ille sed alloquiis nimium stupefactus in istis,
Inclytus expetiit quod Vir, multum renuebat, [tractatur & custodia includitur,]
Illius & pedibus cœpit rogitare volutus,
Cogeret in Dominum scelus haud committere tantum,
Qui tamen eloquii fuerat quia nobilis arte,
Perstiterat cœpta prece, nec cessavit ab ista,
Quam, quæ prælata fuerant, cognosset agenda.
Tunc vir præfatus, nimis instigante, coactus,
Ipsius plagis corpus torquebat amaris,
Detondensque comam capitis turpabat honestam,
Artubus & vinctis, cippo pedibusque retrusis
Fecerat, artaret gravis ut custodia Sanctum.
[26]
In qua continuo precibus fervore vacando
Usque propinquantis persistit tempora mortis, [in qua ad mortem usque]
Non incredibiles oculis emittere fletus
Desistens, operis propter commissa prioris:
Quæ velut ingentem coram se ponere molem
Suetus erat; quævis ut non elatio mentis
Subrepsisset ei per temptamenta maligni,
Nec sumens aliquem, nisi quem dant hordea, panem,
Vini luxuriam pœnitus diffugerat omnem,
Conabatur aqua potando vivere sola,
Quam sub mensura decrevit tollere certa;
Cilicio vili recubans per tempora somni,
Qui nisi per primi non cessit puncta diei.
[27]
Denique nocturnis constabat pervigil horis;
Et cum vel modicæ concessit membra quieti, [durissimam vitam agit.]
Gaudebat lapidem capiti subponere durum,
Sic damnare suos tractabat corporis artus,
Deliciosarum quæ dudum dindima k rerum
Vestibant nitidum gemmis auroque coruscum,
Ac pausare thoris qui sueverat ebore fultis,
Acclinis cineri nuda tellure quiescit;
Parvo quæsitis dedignans vescier escis,
Nunc tantum panis fruitur solamine vilis,
Qui quoque conditi satis inter pocula vini,
Immenso patulas mulcebat aromate nares,
Nunc solius aquæ gustum decernit amaræ,
Incendens pura contriti cordis in ara,
Suaserat inlecebras carnis quas dira voluptas,
Unde nimis suavem Christo depromit odorem,
Quæ mittunt ipsi vincentem thura Sabei.
Sed quoniam tenero si fultus quis male talo,
Tendat adire locum longinquo calle remotum,
Nec velit ab cœpto paulum desistere cursu,
Ut, quod restiterit, melius transcurrere possit,
Evenit, ut penitus gravior labor opprimat artus;
Suadeo, Musa, tuo modicum requiescere cantu,
Ut dum crebro studes vires reparare priores,
Possis restantem melius transcurrere callem.
ANNOTATA.
a In Annotatis ad Vitæ vetustioris partem 1 lit. b pro horum elucidatione remisi ad Commentarium prævium adscriptis numeris, in quibus ea pertractabantur. Idem servavi per decursum ejusdem Vitæ vetustioris; quoniam vero in hac Vita eædemfere res gestæ eodemque ordine memorantur, quo in ista, brevitatis gratia, quæ illic annotata sunt, hic non repetam.
b De S. Amando actum est tom. 1 Februarii ad diem mensis 6; & quæ hic inserit poëta de ejus Romam profectione ac reditu in Gallias, ibidem elucidata sunt § 12 Commentarii prævii.
c Landoaldus verum nomen est. De ipso ac Sociis Amantio, Adriano, Juliano, Vinciana & Adeltrude etiam Actum est apud nos tom. 3 Martii ad diem. 19.
d Una ex Sororibus S. Landoaldi creditur fuisse nominata mox Vinciana, alteram nullibi nominatam reperi.
e Ex verbis istis videtur sequi, Vitam hanc metricam scriptam fuisse ante annum 980, quo S. Landoaldi & sociorum sacra lipsana inde Gandavum translata sunt. Consule Commentarium nostrum num. 9, ubi loci, hic Curtis hiemis, vulgo Wintershove dicti, notitiam dedimus.
f Si satis percipio sensum, indicat auctor, alteram S. Landoaldi sororem fuisse matrem S. Bavonis. Sed fefellit hominem, quam allegat, traditio; nam S. Amandi cum S. Landoaldo hujusque sororibus, si tamen hæ illorum sociis annumerandæsint, Roma in Belgium non venerunt ante annum 650, qui fuit tertius vel quartus ante obitum S. Bavonis. Hujuscemodi erroribus deinceps sese non exposuit auctor; quia passim secutus est Vitam vetustiorem, quam hoc loco interpolavit.
g Hic poëta, nescio, an de industria, an ex inadvertentia, pauca omisit, quæ habentur in Vita vetustiori de vitiis a S. Bavone contractis in juventute; attamen simile quid intelligendum præbet paulo superius, ubi parentum conversioni allaboraturam significat S. Agletrudem, & iterum inferius num. 12, ubi S. Bavonis pœnitentis ad S. Amandum accessum enarrat. Vide Commentarium prævium num. 51.
h Comparatio, toto hoc numero contenta, poëticum ornamentum est ab auctore interpositum, sed, ut liquet, nihil historiæ addit vel detrahit.
i Vitiosa constructio, utcumque emendabitur legendo: cupientem frangere & infra: Quique locans.
k Dindimus seu Dindymus, plurali numero Dindyma, mons est Phrygiæ, ad cujus celsitudinem forte alludens poëta, res, quæ inter delicias excellentissimæ sunt, vocavit deliciosarum rerum Dindyma: ut sensus sit, quod Sanctus tam asperetractaret corpus, quod olim in summis deliciis versabatur. Voce Dindymum usi sunt alii pro templo vel mysterio. Exempla habes apud Cangium in Glossario.
* i. e. cooperator
* l. Ut
* forte persolvat
* forte utquid
* illum
PARS II.
Sanctus novos cruciatus Sponte suscipit, dæmonis tentationes
superat, ad cælum aspirat, mortem suam prænuntiat, obit, apparet S.
Gertrudi, miraculis claret, sepelitur.
[Sanctus, quod mirum in viro olintam opulento,]
Donant ex fignis alii præconia Sanctis,
Quod vel debilibus norunt succurrere membris,
Seu sanant animas barathri squalore reductas,
Aures voce precis sola pulsando Tonantis.
Nos vero, cunctis his in Bavone relictis,
In quibus & certe constat clarissimus esse,
Illud mirari delectat laude frequenti,
Luxu tantarum vallatus delitiarum,
Qualiter austeræ juga districtissima vitæ
Tam subito sibimet gaudens imponere posset.
Exstat & exempli præclarum dogma sequendi,
Sicut stella recens late sua lumina spargens,
Ut quis asperior Christi doctrina videtur,
Quæ sæcli vanas sancit contemnere pompas,
Cum cernunt alii, quia parent promptius illi,
Incipiant mundi spoliari rebus & ipsi,
Suave jugum proprio lætantes tollere collo,
Atque foramen acus possit penetrare camelus.
Hæc est nempe Dei miranda potentia summi,
Exigit hinc juges pia per præconia laudes,
Cujus opus semper licet inscrutabile constet,
Est tamen in solis animabus cura medendis.
[29]
Post hæc norma Virum non continet ista beatum,
Sed sicut quivis cum caræ menibus urbis [relata superius asperitate non contentus]
Appropiat, callem quanto restare minorem
Prospexit, tanto citius festinat eundo,
Ignoratque gravem jam se sufferre laborem
Præ desiderio, quo fervet pectore toto;
Sic Bavo vitæ cælestis plenus amore
Cernit, quanto viam regni gradiendo peractam,
Optato sese bravio vicinius esse,
Incipit ingentem ceu nil reputare laborem,
Ac magis angustos gestit sibi nectere nervos,
In directa pedem qui constringant properantem,
Nec quicquam gressum permittant ire retrorsum,
Tendere qui dudum decrevit in anteriora;
Nam cum sub minimæ resideret domate * cellæ,
Qua mansit solus velut arcto carcere clausus,
Noluit in proprii se voti lege teneri;
Sed manet, almorum sicut mos cœnobiorum,
Quicquid ut illorum prælatus censet agendum,
Subditus; hoc capiat mox pectore quisque fideli.
[30]
Tali quippe modo dum vitæ culmina miro
Vicisset cunctos heremi deserta colentes, [arctius recludi postulat,]
Non vult privari se jure monasteriali,
Semper ad hoc vigilem cupiens prætendere mentem,
Omnia, quæ faciat, patris ut promissio * firmet:
Et quia perspiceret, quia nil se nempe gravarent,
Suevit quis, omnes, prius insudare, labores,
Cernuus abbatem prælatum poscere temptat,
Abstruxisse * loco se vellet ut arctius illo,
In quo tam stricta residere solebat habena,
Ut quando precibus supplex instaret agendis,
Undique sic septus circum foret atque reclusus,
Quatinus in neutram quiret se vertere partem,
Liberiorque preces fudisset spiritus almas:
Dum nocet haud quævis vel parva vagatio carnis;
Quod mox abbatis complevit cura benigni.
[31]
Bavo sed ignorans tantos sentire labores,
Tollere majoris quæsivit pondera fascis: [& novos cruciatus suscipit:]
Tractat namque suo mox præcepisse ministro,
Quo sibi ferre petram curaret concitus unam.
Obsequitur, laterem depromens, haud mora, grandem:
Majorem rursus tamen est perquirere jussus.
Tunc vadens tantum fertur depromere saxum,
Quod fortasse viri vix possent ferre gemelli.
Hoc Vir mirandus astare solebat onustus,
Psallens divinas quotiens persolveret odas,
Vel cum sancta precum deferret liba suarum;
Nescivit certe, factis quibus insinuare,
Cælestis vitæ quanto ferveret amore.
[32] [hinc invidia stimulatus]
Humani generis sed perversissimus hostis,
Appetit insidiis qui Sanctos sedulo multis,
Tunc quoque majoris versans molimina mentis,
Cum virtus nitidos facit excellentius illos,
Qui licet invalidum norit fore machinamentum,
Quod parat, & cautas minus id contingere mentes,
Attamen invidiæ quia languet pestifer igne,
Haud valet incepto pravi desistere cœpto.
Hic cernens meriti Bavonem culmine tanti
Præclarum, priscæ molitur fraudis in arte,
Possit eum cella propellere qualiter illa.
Cujus ut effectum voti retinere cupitum
Quiret, in innumeras se gestit vertere formas,
Impugnando Virum non uniformiter almum.
[33] [variis terriculamentis ipsum tentat;]
Nunc equidem sævus quasi sibilat Hydrus *,
Monstret ut anguinum se propinare venenum:
Nunc vesanorum frendens ex ore leonum,
Omnibus ipsum se declarat certius esse,
De quo jam Petri tuba persultaverat almi,
Iret quod, sicut vigilans rapidus leo, circum
Perquirens aliquos immani fauce vorandos.
Nunc ululando lupos imitari certat avaros,
Extans ut gregibus semper ferus insidiator:
Nec non tam volucrum varia quam voce ferarum
Perfurit, ut cella Sanctum detrudat ab ipsa.
Sed sedem firmæ posuit qui culmine petræ,
Concutiat validus templi licet infima ventus,
Fluminis atque ruant immensa volumina valde,
Roboris a proprii nequit haud fundamine velli.
[34] [sed ejus constantia vincitur]
Unde Vir eximius tanta feritate probatus,
Continet immobilem per tot discrimina mentem;
In Christo quia spem virtutis collocat omnem:
Quo sine qui fabricæ studium donare struendæ
Cœperit, ut tenera nimium confisus arena,
Si venti spirant modicum, vel flumen inundet,
Mox cernet magna dispergi tecta ruina:
In fundamenti quia non stat robore firmi.
Cernens ergo Virum Christi munimine tutum
Dæmon, & inde minas ausum contempnere tantas,
Ac tam multiplices contra temptaminis artes
Oratus clypeum crebro retinere paratum,
Abscedit fugiens, & sicut cera liquescens,
Quando per ignitum fuerit tepefacta calorem.
[35] [& confunditur.]
Quid vesane furis, cur non aliquando quiescis?
In te Sanctorum semper vestigia calcant,
Tu tamen haud animo cessas præstare * superbo.
His decus egregium telis olim monachorum
Vexatus valide satis est Antonius a te:
Ornat eum claris sed gratia celsa triumphis,
Te vero victum grandis confusio dampnat;
Nunc autem jaculis Bavo stimulatus in ipsis,
Non cedens temet redivivum sternere gaudet,
Ut toties terra jaceas prostratus in ima,
Audes erecto quotiens consurgere collo.
Gloria sit Regi tam caute cuncta paranti,
Propterea qui te Sanctos permittit adire,
Quælibet ut diris non fingas * vulnera telis,
Sed succrescat eis præclara corona probatis.
[36]
Post hac nempe Viri propiaverat exitus almi;
Unde vigit curat, quo cœpto tramite perstet, [Sanctus cælistibus]
Quique gubernando manus injecisset arastro,
Non ultra vultum teneat post terga retortum:
Ostia cumque domus Judex pulsare supernus,
Ut fur, venisset, vigilans aperire valeret:
Qui dum sub primi cujusdam luce diei
Optaret modico corpus concedere somno,
Angelus astriferis nituit demissus ab astris
Instar ad innocuæ tectum penetrando columbæ,
Cujus in adventu magno terrore repletur,
Donec mox Domini meruit pietate foveri,
Intima qui cellæ tali respersit odore,
Quo posset suavem mellis superare saporem.
Unde patet, certum lucis radiare ministrum,
Id nec perversi phantasma fuisse chelydri. *
[37]
Hoc non immerito placuit contingere Christo, [visionibus]
Quam foret ut simplex hominis devotio semper,
Ex signo tali notum voluisset haberi:
Haud illum quamvis astutia liquerit anguis,
Cum staret contra perversi machinamenta,
Hostis quis ipsum conabatur dare pessum,
Quatenus indiciis quoque pareret manifestis,
Spiritui sancto quam carum pectus in illo
Degeret a, mentes qui solum visitat illas,
Omni nequitiæ quæ certant felle carere,
Innocuoque piæ gradiuntur tramite vitæ.
O confessorum clarissima gemma sacrorum!
Est quam dulce tuæ scrutari culmina vitæ,
Exornat meriti temet columen quia tanti,
Ut prius istius quam vitæ terminus artus
Solverit, æternæ merearis pignus habere,
Raro mortali quod Christus præstitit ulli.
[38]
Nam quamvis multos præstent insignia claros
Gesta, tamen propians illorum meta dierum [rocreatus,]
Turbat eos, grandis pœna cruciando timoris,
Dum nimis occursus horrent sufferre malignos,
Ac sua dum trutina pensantur facta superna,
Quiddam judicii metuunt examine veri
Compertum fieri, quod non vigilantia cauti
Pectoris inspiceret, meliusque incude pararet.
Rerum Cunctipotens, ex his securus ut esses,
Tale tibi cælo solamen misit ab alto,
Ut qui tam duros voluisti sumere nervos,
Illius intuitu posses ejus quoque nutu
Omnibus a pravis liberari tempore mortis,
Expectans animo cælestia præmia læto.
Ut Servum dono Deus exhilaraverat isto,
Alterius signi quoque sublimavit honore.
Denique vexillum Crucis almæ se super ipsum
Cælitus emissum vidit venisse coruscum.
[39]
Egerat hoc almi pia dispensatio Christi,
Certior ut tanto fieret spes fixa Beato [ad cælum aspirat,]
De non perdenda grandis mercede laboris,
Dignaretur eum cælestis visio quanto
Irradians toties clementer lætificare:
Unde pias Domino nisu persolvere toto
Grates haud cessat, cupido quoque pectore fervet,
Ejus terrenos quo linquat spiritus artus,
Christi præsentem queat ac mox cernere vultum.
Sueverat his mitem tamen appellare Tonantem:
Haud nunc, Christe, meum fieri desidero votum,
Sed tua dispensans numquam distorta voluntas,
Quidquid decernit, flat hoc, quo mens mea gestit.
O miræ Sanctum virtutis stemmate * comptum!
Huic dignum nostræ quid possunt ferre camenæ,
Qui merito nitidæ superat decus omne loquelæ?
[40]
Regis ad aspectum nam scit se fervere totum, [paratus tamen plura pati,]
Non sed adhuc grandem trepidat sufferre laborem.
Sic sic consilio norit placitum fore summo,
Ecclesiæ summis æquandus jure columnis.
Nempe dabant illæ sicut medicamina sanctæ
Doctrinæ verbo multorum corda lucrando;
Iste Vir exemplis ita plures corrigit almis;
Qui, licet infestus gladiator forte deesset,
Finissetque suam non fuso sanguine vitam,
Martyrii certe non est privatus honore.
Qualiter hic pœnas metuens horresceret ullas,
Sponte sua furvo qui semet clauserat antro,
In quo constanter studuit tam dura subire,
Quis fugerent alii vel sub tortore teneri?
Huic si carnifices instarent forte cruenti,
Supplicium mox se prior admisisset in omne,
Inter quod risum magis ac profundere fletus
Mallet, & insulsos lictores redderet omnes.
[41]
Sed ratio quamvis privaret temporis istis, [virtute ac voto martyr,]
Defuit haud claræ tamen illi gloria palmæ,
Cum tenuit votis, quod non impleverat actis:
Non timet ac tantos cum corpore ferre dolores,
Ut non æternæ careat dulcedine vitæ,
Permittitque famem corpus sentire frequentem,
Undique scabrosis nimio præ frigore membris;
Ducit ac insomnes per plurima tempore noctes.
Durius invidiæ laceratus sedulo dente,
Fortis falsiloquæ patitur convitia linguæ.
Condolet adverso rerum de turbine fractis,
Uritur ac propter patientes scandala quosque,
Multa gemens, si quem cognovisset pereuntem.
Quod sit martyrii dubitet quis dignus honori?
Dum non visibilem contra quoque dimicat hostem,
Mens non per modicum torquetur sancta dolorem.
[42]
Nunc igitur summi faveat clementia Christi, [mortem suam fratribus prænuntiat,]
Cor mihi cælestis lustrans aspergine roris,
Ut quocumque modo valeam perstringere stilo,
Ordine quo vita Bavo migraverit ista,
Atque sit ætherea cæli lætatus in aula.
Namque nihil fatuæ poterit scintillula venæ
Cordis thesauro cæci proferre pusillo,
Illius mihimet pietas ni gratis inundet,
Viscera qui terræ scit fœcundare petrosæ,
Donans frugiferis illam pubescere spicis,
Præcipit & sterilem flumen producere rupem.
Ergo diem metæ longe præsciverat ante
Vir sanctus propriæ, toti fratrumque catervæ
Ocius accitæ præsago dixerat ore,
Solvendi sibi jam consistere corporis horam.
[43]
Extitit insignis quidam tunc atque fidelis
Præsbyter, hic fuerat clarus, nomenque tenebat [optata Domlini, procul dissiti,]
Domlim, cœnobium qui Turholtense vocatum
Strenuus officium rexit celebrando sacratum:
Ex cujus salubri cupiens sermone levari,
Illum post b proprium direxit Bavo ministrum
Qui mox almifico certat parere Patrono:
Sed quia per densos asperrima semita saltus
Oppido difficilem præbebat cuique callem c,
Atque monasterium vidit procul esse remotum,
In quo Domlinus mansisset præsbyter almus,
Nescivit, se quis forsan concederet horis *.
[44]
Tunc Deus omnipotens cunctis ostendere quærens, [sed ab angelo adducti, præsentia fruitur,]
Ornaret meriti Bavonem gloria quanti,
Quisque sibi notus soli fuerat satis intus,
Virtutum fama fieret quoque cognitus extra,
Angelici ductus ope * missum dirigentis
Mox ut presbyterum veniat citus ad memoratum
Quicum magnifici ferret mandata. Magistri,
Haud mora festinum compellit pergere secum,
Sicque simul Christi fulti virtute superni,
Certant Athletam properanter visere fortem;
Valde per adventum qui lætificatus eorum,
Funeris ut curam propriam retinere benignam
Non cunctaretur, devota mente precatur.
[45]
Et cum continuis jam noctibus atque diebus
Cælestis patriæ nimio ferveret amore, [obit; apparet S. Gertrudi,]
Se quoque colloquiis crebro depasceret almis,
Luminibusque suis in cæli culmina fixis,
Oratu sancto cessaret tempore nullo:
Tempore quo justæ nox sub moderamine libræ
Vindicat æstivas sibi damna patrata per horas d,
October primi rutilat quoque luce diei,
Intulit alma sibi sacra cum mysteria Christi,
Exsufflans animam carnali fasce solutam,
Perpetuo celsis victuram tradidit astris;
Moxque Dei famulæ Geretrudi nomine dictæ
Spiritus apparens suggessit talia, dicens:
Ne tu, virgo, meis, quæ polles actibus almis,
Mittere condendis tardes velamina membris,
Aptari sancto valeant ut more sepulchro.
[46]
Haud retinente mora mox his obtemperat illa, [mox illustratus]
Promtius obsequiis præbens famulamina tantis;
Quis cum divinos deferrent rite canores,
Mira Deus turbæ donavit signa patere:
Quatinus haud dubius hominum consisteret ullus,
In cælis animam Sancti pausare beatam.
Cujus virtutes corpus quod gignere tales,
Contigit, illic nam foret ut tunc fæmina quædam,
Quæ proprii tota sensus ratione relicta
Dæmonis immitem doluit sufferre furorem;
Hæc ut almifluum valuit propiare sepulchrum,
Confestim sævo procul abscedente tyranno,
Pristinæ restitui meruit sanata saluti.
[47]
Alter item morbo nimium vexatus in ipso, [miraculis, sepelitur in Gandensi monasterio.]
Attigit ut loculum sanctissima membra gerentem,
Sic mox a Domini meruit pietate levari,
Acsi nulla prius quateret vesania mentem.
Hæc tantum modico placuit sarcire libello,
Latius unde Viro fierent præconia tanto.
Plura tamen stili possent sermone notari,
Ni premerent aliquem fastidia forte legentem.
Funeris exsequiis sed post hæc rite peractis,
Confessor Christi sortitur jura sepulchri,
Omni cœnobio cum laude locatus in illo,
Structum Gandavo quod Amando præsule castro
Principis Ecclesiæ Petri præfulget honore,
In quo mirificis fulget per secula gestis.
Subveniens omni citius se digna petenti;
Nec tam difficile quid ibi fit forte petitum,
Frustratum quo se doleat cor quodque fidele.
[48]
Aurea gemma polo, rutilans, a Bavo, supremo [Submissa auctoris]
Exaudire precum gemitus dignare mearum,
Pectore devoto quis te nunc flebilis oro,
Cures suffragio quo me fulcire benigno,
Ut non judicii damnet sententia magni,
Occiderat sub qua quondam temerarius Oza;
Tangere cum sanctam Domini præsumeret arcam.
Nam nimis offensa vereor percellier ipsa,
Percurrens operum quia splendida gesta tuorum,
Nil tam condigni verbis expandere quivi,
Quam magis ingenii detrivi migmate * crassi
Immenso lucem meriti fulgore nitentem,
Convenit altiloquæ cui vix modulatio linguæ.
[49]
Existens Jesus in parvis semper amicus, [ad Sanctum oratio.]
Despicit illorum mitis pia munera nunquam:
Ut Phariseorum dum quondam turba virorum
Offerret templo certatim dona sacrato,
Monstravit viduæ duo parva minuta placere
Præ cunctis sibimet, dicens, quia maxima ferret,
Quæ quamvis modicum, tamen illud tradere totum
Pectore disposuit fido, sibi nilque reliquit:
Sic ego bina tibi tenuis modulamine stili
Composui metrico perparva volumina Bavo,
Poscens, ut pro me Christum dignere rogare,
Ne præsumptorem reprobet me sicut ineptum;
Sed quia, quod potui, modicis pro viribus egi,
Illud clementi curet pietate tueri,
Ut sit laus illi, qui cum Patre jure perenni
Ac sancto trinus cum Pneumate regnat & unus.
ANNOTATA.
a Deest fortasse ut, sensusque est; Ut, qui mentes illas solum visitat &c.
b Hoc barbarismo patriam suam prodit poëta: Flandri quippe frequenter particulas post & ad eadem voce vulgari naer exprimunt.
c Nisi error sit librarii, auctor, ut versum compleret, ex voce cuique dactylum fabricavit.
d Id est, cum sol est in Libra, signo Zodiaci, & noctes increscunt, seu decrescunt dies.
* i. e. tecto
* l. permissio
* l. abstrusisse
* mutilum carmen
* l. perstare
* figas
* serpentis
* i. e. corona
* oris
* l. opera
* i. e. mixtura
VITA TERTIA
Per Theodoricum abbatem
ex Surio & duobus codicibus Mss.
Bavo, alias Alloynus, Conf., Gandavi in Flandria (S.)
BHL Number: 1051
A. Theodorico abbate.
PROLOGUS.
[Bavonem, vineæ Dei] Postquam Dominus & Salvator noster vineam, quam de Ægypto in manu valida & brachio extento transtulit, secus arborem vivificæ Crucis transplantavit, virgaque petra percussa, hoc est, lancea latere Crucifixi Domini perforato, sanguine martyrii & aqua baptismi eam irrigavit; radices plantatæ terram impleverunt, extensis usque ad mare palmitibus & usque ad flumen propaginibus: quarum folium viride non defluet & in tempore siccitatis non arescet: fructus vero non deficiet, quia secus decursus aquarum plantatæ, irrigantur fonte salutari, in vitam æternam saliente. Hac summi Patrisfamilias vinea longe lateque diffusa, cum operuisset montes umbra ejus, & arbusta ejus cedros Dei, nec ullus jam terrarum angulus esset, qui non sub umbra Domini requiescere festinaret, Perses cum Schyta & pellitorum turba populorum stridentia & anhelantia verba in Crucis fregerunt melos. Præterea quotquot prædestinati erant vitæ æternæ, ut boni palmites crevere & fructificavere.
[2] Ex hac igitur sua vinea omnipotens Deus unum electum suum palmitem ad nos usque extendit, [electum palmitem, lectoribus] qui scilicet tanto vernat flore, tanto fructu exuberat, ut credatur de corpore vitis illius esse, qui dicit: “Ego sum vitis vera; vos palmites” nec dubitetur ad illam botrum a duobus viris recte portatum vetus commemorat Historia. Cujus felicem extensionem & fructum, perfectis etiam viris desiderabilem, de quo secure canimus: “Vineæ florentes odorem dederunt:” quoddam quasi speculum oculis vestris proponimus, ut cum in umbra ejus requieveritis, in speculo quoque internam vestram faciem adspiciatis, pulchritudinem imitemini, & ut uberius dicam, perfecti perfecto conformemini: dumque dulcem ejus odorem hauritis, ipsi quoque Christi bonus odor futuri, in supernam contemplationem animum extendatis.
[3] Etenim ad veram beatitudinem anhelanti, cui non sufficiat in exemplum beatus athleta Dei Bavo, qui lenocinia male blandientis mundi tam constanti calcavit animo, ut nudus credatur evolasse de seculo? Habet in eo miles, quod imitetur; [imitandum propositurus auctor,] monachus, quod veneretur habet; certe Christianus omnis normam, quam sequatur: qui eo minus inter quotidiana certamina trepidabunt, si beati Viri triumphum præ oculis semper habuerint positum. Nunc quia inter grammaticos rudis miles militare ingredior a, grammaticæ inprimis excusatum me volo: argumentosam scilicet loquacitatem & verborum nodositatem ne requiratis: quia & nemus in templo Domini plantari prohibetur & ego nihil me judicavi in vobis scire, nisi Christum Jesum, & hunc crucifixum.
[4] [styli tenuitatem excusat,] Incongruum vero putavi, ut descripturus Militem, regulis vincirer Donati b, Aristotelicis ut parerem argumentis; quia & argumentum seculare periit, ubi Virgo Deum peperit: & stultitia est apud Deum sapientia hujus mundi. Unde in Euangelio pusillus Zachæus visurus Dominum sycomorum, quæ ficus fatua dicitur, ascendit: quia qui mundi stultitiam eligunt humiliter, ipsam Dei sapientiam contemplantur subtiliter: tuncque prudenter sycomorum ascendimus, si ad eam, quæ divinitus præcipitur, stultitiam aspiramus. Sed quia stultum est ante historiam effluere, obtrectantium, quos nullos futuros non putamus c, meras nænias & caninam facundiam non curamus magnopere: adversus quos nos facile tuebuntur & fratrum, quorum me, ut hoc auderem, coëgit imperiosa auctoritas & semper imperterrita obediens charitas. Nam quia plumbifistula sæpe usibus hominum aquæ ministrat fluenta, non abs re visum est eis, si relinquentes aliis argenteum eloquium, ipsi de plumbo nostro biberent, præsertim cum & Moysi Jethro aliquid utile locutus sit.
ANNOTATA.
a Ex verbis istis deducunt Historiæ litterariæ Franciæ scriptores, hanc Vitam primum fuisse opus a Theodorico compositum.
b Sic habent Mss. codices nostri, melius quam editio Surii, in qua legitur: Regulis vincerer donati. Est autem hic Ælius Donatus seculo quartoinsignis grammaticus, præceptor S. Hieronymi Ecclesiæ doctoris.
c An & quos in hoc Opere obtrectatores habuerit Theodoricus, incompertum nobis est; sed quam juste hujus temporis criticorum censuram subierit, ostensum est in Commentario prævio.
PARS I.
Sancti patria, parentes, conjugium, vitæ perfectioris propositum, virtutum sub S. Amando magistro exercitium.
[Patria, genus, parentes,] Gloriosus Dei athleta Allowinus, cognomento Bavo, ante secularia tempora præelectus & prædestinatus a Deo, Francorum principum genus & Austrasiorum ducum heres, in * Gallia Belgica pago Hasbaniensi loco haud obscuro natus & altus est, a Pelagio, qui beatum Gregorium præcessit *, universalem Pontificatum administrante, Justino minore in sceptris agente, Franciæ monarchiam Clodoveo b gubernante. Pater ejus Eilolphus c, mater Adelthrudis dicta est, religionis tam casti amatores, ita continenter limen ecclesiæ calcantes, ut exemplum vetus de Abraham & Sara putares. Ingenti nobilitate, clara domo, ampla possessione ditati, solas divitias æstimavere cultum Dei.
[6] Tali igitur stirpe generatus, cum adolevisset Allowinus, [nuptiæ, proles;] uxorem ducit, nobilissimis æque ortam natalibus, filiam scilicet Adilionis, per idem tempus famosi comitis. Decursu temporis filia eis nascitur Agletrudis, & ipsa a Deo præelecta, & virginitatis centesimo fructu, ut post patuit, remuneranda. Denique primo ætatis suæ tyrocinio inter ipsa crepundia, quæ qualisve futura, quomodo victura, qua lege virginitatem suam esset conservatura, angelus Domini certa ei præscripsit regula. Nec defuit prudenti adolescentulæ Omnipotentis dextera, quæ membra animaret juvenilia, & elevaret ad summæ perfectionis fastigia in tantum, ut in principio conversationis novellæ ipsis quoque parentibus propositum fieret imitabile.
[7] Cœpit exinde beatus Bavo animum ad superna inflectere, [virtutes in conjugio,] mundi deliciarum tædere, balteum militarem rarius cingere, [edicta principum minus observare] d circi frequentiam declinare, non scenæ spectaculo, non theatri luxuriæ locum dare, adversus spiritalia nequitiæ verbi Dei gladium sumere, justitiam pro thorace indui, æquitatem semper habere in manibus pro scuto inexpugnabili, levia & quotidiana peccata amarissimis lachrymis diluere, prioris vitæ pœnitere, ecclesiæ frequens adesse: semper de Deo studebat aliquid aut audire aut interrogare: de virtute in virtutem ascensiones in corde disponere, jejunia cum fructu eleemosynarum frequentare, sic unicuique virtuti, ac si cæteras non haberet, egregie studere. Animo sic florenti mundus & omnis gloria ejus aruerat, domus ingens, ampla possessio penitus viluerat. Jam stivam aratri teneret, jamque libero gressu ad Antoniorum & Macariorum eremum evaderet, nisi cura conjugis & parvæ Adelthrudis * pedem ejus retineret. Vivebat tamen monachum laïcus, & inter officiosam populi multitudinem numquam eum deserebat illa, quam animo conceperat, solitaria eremus.
[8] Interea conjunx, quæ & ipsa viriliter in mandatis Domini militabat, [& post uxoris obitum] decursu vitæ præsentis studio de habitatione tenebrosi Cedar e ad bravium supernæ remunerationis assciscitur, & ne malitia mutaret mentem ejus de præsenti sæculo nequam eripitur. Cujus funus viduus Maritus ita prosecutus est, ut prope ipse moreretur; ita se convertit ad Dominum, ut ejus mortem optasse videretur. Tum vero, afflante Spiritu sancto, navigium maris hujus seculi totis velis ingressus, quod diu animo deliberaverat, præsentialiter exercere non cessat, secunda recusans matrimonia; ut eum intelligeres non diu voluisse servire officio conjugali, quod nunquam assumpsisset, nisi causa procreandæ sobolis f.
[9] Magno quasi expletus * onere, totum se ad Dei cultum convertere, [vitæ perfectioris propositum.] nihil præter cælum cogitare, & quasi se relictum gemens, in suo corde clamare: Quando veniam & apparebo ante faciem Dei? illudque apostolicum intra se revolvens: Qui volunt divites fieri incidunt in tentationes & laqueum diaboli: quidquid donativi regum largitio contulerat, in stipem pauperum transferebat, dans exemplum, quomodo camelus intrare possit in foramen acus; quomodo animal tortuosum, deposita gibbi sarcina, assumat sibi pennas columbæ & requiescat in ramis arboris, quæ de sinapis semente succrescit.
[10] [Gandæ situs & origo;] Ea tempestate beatus Amandus, vir apostolicus, totus ex virtutibus factus, florebat: qui non veritus pro nomine Jesu contumelias pati, quo amplius gentilium audivit debacchari furorem, Gandam accessit, castrum scilicet super duo flumina Scaldem & Legiam constitutum, ipsaque sua nota antiquitate id temporis celebre & famosum genus hominum, eo superstitiosius, quo animo ferocius: eoque inscium suæ in Christo redemptionis, quo hactenus ignarum Christianæ religionis. Tradunt hunc locum Caium * Cæsarem, Gallia diuturno bello domita, condidisse, & ex nomine suo Gandam nomen ei indidisse g. Nam cum in citeriorem Hyberniam, quæ nunc Anglia nuncupatur, arma pararet, illic putavit hiemandum vel propter situs oportunitatem, aqua videlicet ac pabulo exercitui satis superque habilem, vel propter maris, cui brevissimus transitus est, vicinitatem, sex non amplius milliariis distantem h. Volunt autem alii nihilominus & Ermenricum regem, quem sedecim Arctoiæ * gentes perdomuisse Jordanis i chronographus commemorat, illuc quoque advenisse, ibique regnasse. Quid horum dicatur verius, dicentium arbitrio relinquamus k. Nos vero antiquitatem loci ex eo recte colligimus, quod pleraque vidimus ibi reperta indicia, utpote muri & vasculorum cocti lateres. Præterea, quod mirum forsitan legenti videbitur, ferrea diversi sexus & ætatis calceamenta, multaque id genus, quæ nos facile in assensum antiquitatis cogunt.
[11] [S. Amandi iter Romam, reditus in Galliam;] Huc respectu omnia miserantis Dei vir sanctus cum venisset, & locum, in quo totius pene orbis dæmonia, quasi in sentinam, confluxerant, verbo veritatis expugnaret, parum se videns perficere, (nam & publice contumelia affectus & proturbatus est) cum jam manus ejus essent graves, sanctum Papam Martinum l adiit, multaque de infructuoso in infructuosam gentem suo labore conquestus, iterum ab eo in opus Euangelii animatur, datis ei suppetiis venerabili archipresbytero Landoaldo & Amantio diacono m. Emensis igitur Alpibus, Galliam ingressi sunt: cumque videret Amandus messem quidem multam, operarios vero paucos, Landoaldum Trajecti reliquit, ubi & per novem annos vices pontificis (nam Johannes episcopus n nuperrime obierat) administravit, usque ad tempus S. Remacli o.
[12] [& apud Gandenses labores apostolici;] Ipse vero tota Spiritum sanctum mente concipiens, Gandam rursus aggreditur, egressa auctoritate a rege Dagoberto & Aichario Noviomensium episcopo, ut qui nollet fidei consentire, cogeretur p. Nec defuit palestrizanti * militi suo omnipotentis Dei dextera, quæ tetigit gentilium corda & assumpsit in partem hereditatis suæ plebem, diu fanatico illusam errore. Tandem baptizato populo, sanctæ crucis erecto vexillo, ara Mercurii destruitur, luci succiduntur, fana omnia diruuntur, ecclesia erigitur, consummatur & in honore B. Petri apostoli sollemniter consecratur. Sic plantata vinea Domini Sabaoth, clericos inprimis, monachos subinde, qui redderent fructum in tempore suo, induxit q, & expostulata episcopali auctoritate, Papa etiam Martino in ipsum consentiente, locum perpetua donavit libertate. Sed ne digressio, quam non inutiliter assumpsimus, onerosa fiat studiosis lectoribus, nunc ad plenariam beati Bavonis conversionem stilum vertamus.
[13] Igitur B. Amandi fama quodam quasi odore; odore, [S. Bavonis perfecta conversio;] inquam, sicut agri pleni, cui benedixit Dominus, longe lateque diffusa, sanctus Allowinus aporia r seculari non ultra se sustinens accidiari s, certissimum animæ suæ capit consilium. Nihil cunctatus, longa viarum per dispendia Gandam advenit, Amandum invenit, prioris vitæ culpam fatetur, de culpa pœnitentiam pollicetur. Consilium super anima sua requirere, ejus magisteriali * ungue scabrosam vitam polire, postremo totum se illi ait velle dedere. Quem vir sanctus devote suscipiens, & velut inventæ ovi congaudens, Euangelicam statim ingreditur prædicationem, de contemptu mundi, de appetitu cæli, de tentatione diaboli, de consolatione Dei, & de omnibus, quæ pertinent ad summæ beatitudinis perfectionem, diligenter erudit novellum adhuc Tirunculum, perfectum postea Christi Militem futurum.
[14] Et quoniam antequam incipias, consulto, at ubi consulueris, [bonorum in pias res distributio;] mature opus est facto; ille statim velut campus Domini repletus ubertate & collis accinctus exultatione in valle animi portans granum frumenti, clamans & hymnum dicens, domum redit ex consulto magistri & rursus accingitur in opus Dei. Facta sollemniter donatione, omnes possessiones suas ad loca Sanctorum contradere, peculiare, quod nullum vel rarum ex priori erogatione remanserat, in usus pauperum iterum contradere, nihil sibi ex omnibus reservare, postremo sibimet ipsi renuntiare, & crucem Christi lætis humeris portare. Laudent alii Pompeios, Metellos & Marios, triumphali largitione auram popularem venantes, mihi videtur pauper pro Christo Bavo plus laudandus, qui omnem gloriam suam habens ab intus, in triumphato seculo præcones habuit Sanctorum ecclesias & mendicantium catervulas. Quid enim hac virtute mirabilius? Quid hac constantia robustius? Virum nobilis familiæ & senatorum genus tam obfirmato animo pompam seculi & divitias, in quibus totus educatus fuerat, calcasse, ut tum demum se æstimaret vere divitem, cum pro Christo assumpsisset spontaneam paupertatem? Alii pecunias mittant & de superfluis suis æra in Euangelicum corbanan t projiciant, teste Veritate, nemo plus misit, quam qui de omnibus nihil sibi retinuit.
[15] Omnibus ergo depositis & prudenter ordinatis, columba Christi Bavo, [susceptio clericatus,] assumpto ramo veræ innocentiæ, & quasi relicto corvis seculari cadavere, ad suum spiritualem revertitur Noë: & cujus pedes jam non habebant requiem in salo seculi, arcæ ostium sibi petit aperiri. Receptus digna cum reverentia & requisitus iterum super intentione sua, clericum, ait, se velle vivere, ut semel alligatus sub jugo regulæ, pedem ulterius non liceret retrahere; sed spontanee assumptam necessitatem verteret in bene vivendi voluntatem. Gavisus sanctus Amandus, multa prius machinamenta diaboli prudenter prætendere: gravem esse ascensum, quem vellet arripere, de casu timere, inceptum quidem facilem, finem vero prædicabat esse difficilem. Ubi videt eum nihil cunctari; sed ad omnia sustinenda paratissimi esse animi, gratias agens Deo, qui quos prædestinavit a principio, hos etiam eligit in novissimo, quasi carissimum amplexatus filium, inducit in divini scholam servitii, quam primam omnium constat eum rexisse in ecclesia Gandensi. Ibi ante aram beati Petri apostoli militiam Christi professum, barba & capillo tonsum assumit in clericatum & plantat in domo Domini cedrum libani, redolentem sanctarum virtutum odore inæstimabili & crescentem robore imputribili.
[16] [virtutes, magistro S. Amando,] Denique statim ut ingressus est sanctitatis viam, firmis gressibus ire in magistri sententiam, & quasi navim corporis optato jam in littore collocasset, omnium bonorum, quas olim collegerat, merces exponere, humilitatem ostendere, patientiam exercere, charitatis latum mandatum ex præcepto Dei extendere usque ad inimicum; solus ipse omnibus servire, gloriam virtute superare, & ab his diligi *, quos videbatur præcedere. Creber in oratione, jugis in legis Dei meditatione, paratus omni petenti de reddenda ratione: ut ex diversis virtutibus unum hominem compactum putares. Nec facile docebat, quod non didicerat: sed quocumque divini sator germinis ibat Amandus, illuc studens subsequi & indivisibiliter adhærens magistri lateri, ardebat sanctæ prædicationis adipe repleri. Et quia flumen Dei repletum est aquis, cum Spiritus sancti gratia rivos ejus inebriaret ac multiplicaret genimina, in stillicidiis tanti magistri lætabatur germinans cor Discipuli, & pinguescebant speciosa deserti ad germinandum germen Domini.
[17] [postea exercitæ.] Accendebatur plane in eo ignis ille Euangelicus, quem Jesus veniens in terram fidelium mittere, voluit vehementer ardere, quo repleti discipuli in via dicebant secura conscientia: Nonne cor nostrum ardens erat in nobis? Quoties vero lassos artus & confecta jejuniis membra modico sopore reficeret, nudo recubans in cespite, Christum æstimabat secum jacere, castigans delicati corporis carnem & redigens in spiritus servitutem. Populares auras & peccatoris oleum, velut spiritum nequam, fugere, clauso ostio labiorum, in cubiculo pectoris Deum Patrem sine intermissione orare; numquam a bono opere, semper intentum spiritus arcum, relaxare; quotidie diabolum in pugnam provocare. Dicant alii, quod æstimant; mihi videtur inter tot cruces positus athleta Dei Bavo, merito computandus in illo admirabili calatho *, qui & lilio confessionis & rosa decoratur martyrii.
ANNOTATA.
a Pro his vide Annotata ad partem primam Vitæ vetustioris lit. a, meminerisque deinceps me inobservata præteriturum, quæcumque ex præcedentibus Annotatis sufficienter intelligi possunt. Studium erit potissimum in designandis & corrigendis iis, quæ Theodoricus ad Vitam vetustiorem sæpe, sed raro sine erroribus, adjecit.
b Notæ istæ chronologicæ per Theodoricum inepte adjectæ sunt, uti probavimus in Commentario prævio num. 33 & seqq. Nullus quippe Clodoveus rex vel monarcha Francorum, quando Pelagius secundus Pontficatum tenuit, vel Justinus Junior imperium, imo valde dubium est, an, vivente Justino, Pontifex fuerit Pelagius. Præterea uterque dudum obierat, quando S. Bavo natus est, ut colligi debet ex dictis ibidem num. 95 & seq.
c Alii patrem Sancti vocant Agilulfum vel Agilulphum. At nec ejus nec matris nomen exprimunt biographi, aliive Theodorico vetustiores.
d Uncis inclusa prætermisit Surius, forte quod contextui non satis congrua viderentur. Equidem accommode intelligi posse opinor, eo vel simili sensu, ut Sanctus minus rigide uteretur jure suo in subditos, minusque stricte observaret privilegia sibi ex principum edictis seu diplomatis concessa.
e Cedar, quæ vox ab Hebræa origine, nigrum vel fuscum sonat, fuit secundus filius Ismaëlis, indeque posteri ipsius Cedræi dicti sunt, & pars Arabiæ desertæ, quam inhabitarunt, etiam Cedar appellata. Κηδὰρ autem, teste Suida, est quidam obscurus locus.
f Hanc causam non didicit Theodoricus ex Vita vetustiore, in qua num. 4 alia prorsus idea suggeritur de Bavonis vivendi norma, quo usque, cooperante Aglethrude, ad frugem deductus est.
g His consonat Chronicum Gandense a Sandero allegatum lib. 4 Rerum Gandavensium pag. 339, ubi ista leguntur: Anno XLVII ante Nativitatem Domini nostri Jesu Christi a Cajo Julio Cæsare Romanorum constructum nobile & famosum castrum super flumina Scaldis & Legiæ, ubi idem Scaldis Legiam recipit, cui a nomine suo Cajo Ganda nomen impositum est. Sed quantam hæc fidem sibi vindicent, videbitur mox ad lit. k.
h Sic in vetustissimo codice nostro pergameno, notato ✠ Ms. 74: in altero autem, item pergameno, notatoque ✠ Ms. 14, non habentur postremæ voces: Sex non amplius milliariis distantem; at in Suriana editione sensus aliter tortus est & obscurior; Vel propter maris brevissimum transitum in insulam, sex non amplius milliariis distantem.
i Id est Jornandes, seculo 6 episcopus Ravennas, qui Getarum sive Gothorum res gestas descripsit; De Ermenrico autem seu Ermanarico, circa tempora Constantini Magni, Gothorum rege potentissimo egit cap. 23 & seq., gentesque ab illo domitas enumeravit.
k Ex ista clausula suspicor, Theodoricum præoculis habuisse libros miraculorum, cujus auctor sic scribit lib. 1 num. 6: Ferunt autem, Agrippam, quondam Romanorum ducem, in eo castrum condidisse, Gandavumque appellasse. At alii Herminricum regem in eo arcem imperii sibi tradunt instituisse. Quorum quid sit verius, illorum qui hæc dicunt, arbitrio relinquimus. Porro utriusque auctoris exemplum hic sequar & an unus verius Agrippæ quam alius Julio Cæsari Gandensis castri constructionem adscribat, non disquiram. Videat curiosus lector Sanderum lib. 1 Rerum Gandavensium cap. 5, ubi etiam refert alias de civitatis origine & etymo opiniones, sed postquam monuisset, eas inter esse fabulosas, & fide non dignas, denique abstrusa esse & obscura urbis initia.
l S. Martinus Pontifex factus anno 649 & in exsilium missus 653. Acta ejus examinanda venient ad diem 12 Novembris, quo colitur.
m De istis Sanctis jam actum ad diem 19 Martii.
n Etiam de hoc Joanne Agno actum ad diem 25 Julii, ipsius mors fixa est anno 646; in sede autem Trajectensi successorem habuit S. Amandum usque ad annum circiter 650, circa quem S. Amandus Romam profectus est ad S. Martinum.Unde evidens fit Theodorici & aliorum sæpe correctus in Opere nostro error, scribentium, quod S. Landoaldus per novem annos defuncti Joannis vices administraverit.
o S. Remaclus, cujus gesta illustrata sunt ad diem 3 Septembris, S. Amando abdicanti substitutus est in sede Trajectensi, quam & ipse, cum tenuisset annis decem, abdicavit circa 660 aut 661 atque hinc denuo evidens fit mox memoratus error.
p Omnia rursus permiscet Theodoricus. Quasi vero narrata hic de Dagoberto rege, de Aichario Noviomensium ac Tornacensium episcopo, & paulo inferius de eversione idolorum ac reliqua ad conversionem Gandavensium spectantia, Romano S. Amandi ad S. Martinum itinere posteriora sint; cum constet, Dagobertum & Aicharium dudum vivere desiisse, dudumque Gandavi fidem plantatam ac constructum fuisse monasterium, antequam S. Martinus ad Pontificatum evectus sit.
q De tempore & loco constructæ ecclesiæ cum monasterio non nulla diximus in Commentario prævio num. 104 & seqq. De professione autem primorum monasterii incolarum disseruimus ibid.num. 135.
r Aporia Græce consilii inopiam significat, hic sumi potest pro fluctuatione animi.
s Accidiari, cui Surius retardari substituit, usurpatur pro tristari, anxiari, tædio affici.
t Ita Surius: in uno Mss. nostrorum in Euangelico corbanan, in alio carbonan.
* Mss. deest in
* Mss. præsedit
* al. Aglethrudis
* exsolutus
* Mss. Gagium
* l. Arctoas, i. e. Septentrionales
* Surius certanti
* Sur. magisterii
* dirigi
* al. catalogo
PARS II.
Vita solitaria, habitatio inter monachos Gandenses, mortui
resuscitati miraculum, mira humilitas, incredibiles se cruciandi modi,
relata de dæmone victoria.
[Sancti, perlustratis monasteriis] Et enim de virtute in virtutem proficiens, & novum aliquid quotidie de Deo audire, videre & agere gestiens, consensu sui Amandi, loca sanctorum & vicinos cœnobitas iterum accingitur circuire; si forte contingeret aliquid ante inexpertum vel intentatum investigare, ad quod agendum merito se haberet animare *. Denique licet pro morum & conversationis honestate jam requiesceret inter medios cleros pennæ columbæ deargentatæ, nihil tamen satisfactum æstimare, si quis quid boni posset agere, ad quod agendum ipse non valebat aspirare. Nam quia juxta Salomonem, qui addit scientiam, addit dolorem, omne, quod de Scripturis sanctis percipiebat, dolor illi de retro diebus erat, reputans, omne illud tempus in vacuum se cucurrisse, quod sine pœnitentia sibi videbatur quasi perdidisse. Tum vero pellem carnis extendere in ligno tympani, quotidiana Deo hostia fieri & velut opes magni ingenii virtutum flores undecumque colligere & in alveario melliti cordis comportare; nulli eorum, quos aiunt anachoritas, inferior cum esset, eremum acsi paradisum Dei concupiscere, illos solummodo reputans cum Deo habitare, quibus contigisset hominum frequentiam declinare.
[19] Apta * temporis & loci opportunitate saltum, [solitudo in Beila] quem Beilam nuncupant, ingressus *, repente in remotiori devexæ vallis latere annosa fagus oculis ejus offertur, cujus concavitas * pedum non minus sex spatiosa, altitudo in modum fornicis camerata & quæ hominem erectum posset in alvum * sustinere. Hoc quasi habitaculum ab angelis Dei sibi reputans præparatum, ingreditur tanta cum jocunditate, velut si totius orbis delicias angusto secum clausisset in pariete a. Per aliquot dies occultus, latere non potuit, & cum a populo frequentaretur, infelicem esse se judicans, nocturno silentio iterum loco cedit. Est usque hodie eandem miræ magnitudinis fagum videre, quæ in æternam hujus Sancti Dei memoriam adhuc continet in se antiquum altare, ubi & presbyter parochiæ frequenter ecclesiam convocat & communicat. Nec desistit arbor contra morem tam annosa adhuc florere & germinare, in qua latuit flos ille, de quo dicitur: Florete flores quasi lilium. Quorum florum amœnitate delectata, in epithalamio suo loquitur sancta Ecclesia: Fulcite me floribus, stipate me malis; quia amore langueo.
[20] Igitur inde digressus, longa rursus per dispendia aliam requirit eremum athleta Dei Allowinus, [& in Medmedung;] Medmedung nomine, a sua Ganda distantem duorum tantummodo milliariorum itinere. Locus in densissimum nemus silvescens, vasta & pene inaccessibili palude distentus, pomorum quoque, quod * gignit saltus, & nucum ferax; præterea amnis levi murmure præterfluens, facile habitationem suadent. Ingreditur cum sarculo, humum sarrit, cellulam permodicam erigit & in ea se quasi sepelit. Cibos saltus ministrabat, amnis potum b. Vestimenta ipse detulerat secum, sagum & cilicium, quæ non frigus arcerent, sed nuditatem prohiberent, non mollitiem suaderent, sed carnem domarent. Sic aliquamdiu ignotus cum mansisset, iterumque fama vulgante, ulterius posse latere desperaret, comperto, quod beatus Amandus monachos in Gandensi ecclesia substituisset & venerabilem virum Florbertum in abbatem ordinasset c (nam quia ipse incumbebat prædicationi, necesse visum fuit constituere, qui provideret novellæ adhuc plantationi) tum vero magno se æstimans quasi donatum munere, ad locum professionis suæ statuit redire, ibique, qui supererat, reliquum vitæ cursum percurrere.
[21] Reversus, quasi angelus Dei, ut vere erat, recipitur; [reditus Gandavum, & habitatio inter monachos;] receptus, hospitio inducitur; inductus honoratur; nec ullum ante habuere gaudium capitalius, quam quod talis Vir in contubernio eorum est receptus. Dehinc abbatem in colloquium evocat, reditus sui causam explicat, familiarem sibi cellulam ad commanendum petit & impetrat. Quis enim non modo monachorum, sed & clericorum Bavonis non desideraret contubernium? Viva vox, manus liberalis, vultus gravis, humilitas inæstimabilis, jucunditas irreprehensibilis, & nescio quæ extra hominem hominis habitudo, desiderabilem eum fecerat omni bene viventi in Domino.
[22] Cum autem sive ex amicitia particulari, sive ex Regulæ præcepto obedientiali * fratres accingerentur in ædificanda cellula Viri Dei, [mortui precibus ipsius] ad declarandum electi sui meritum omnipotens virtus tale ostendit miraculum. Laica persona Attinus, sabulum & lapides carricaturus d, plaustro vehebatur, sed latratu canum impediebatur. Cumque gravius urgeretur & longiori mora teneretur, ore procaci murmurare, & nescio cujus susurrii maledicta in sanctum Virum evomere: permissus diabolus, qui dolebat, fana dirui & ecclesias Sanctorum erigi, hominem vehiculo proturbatum, mole desuper ponderis & jumentorum incursu reliquit mortuum. Evocatur populus, cadaver conclamatum navi imponitur non sine miseratione, & in domum suam perducto aliud nil erat, quod cogitarent, nisi de sepulchro.
[23] [ad vitam revocatio;] Ubi id Bavoni nunciatum est; tum vero dolere, tristari & ingemiscere, & velut si in sanguine virorum fortium ad hauriendam aquam de cisterna Bethleemitica misisset, reatum suum accusare, sibi defuncti sanguinem imputare; & totis ad Deum conversus visceribus, Eia, ait, Domine, cur recepturus animam ejus, celasti me? Jubet dehinc, cadaver ad se inferri, & clauso ostio ceteros amoveri: ipse solus super exanimem extendi, & accenso igne Spiritus sancti in cordis altari, lacrymarum ligna ubertim subjicere, se ipsum in holocaustum imponere, & adipes pacificorum Deo adolere, appendens scilicet thymiama orationis in auro preciosæ fidei, qua sciebat omnia possibilia credenti. Vix trium horarum spatium intercesserat, orationem necdum terminaverat, cum mors non * legem pati coacta, revomit *, quem rapuerat. Attinus surgit & ambulat; fit strepitus populi; omnis ætas, omnis sexus concutitur novitate miraculi & in ore omnium sonat laus Dei. Mirum spectaculum & ad roborandos nascentis ecclesiæ filios congruum, qui in hujus resurrectione speciali, cogebantur non hæsitare de sua & omnium resurrectione generali.
[24] [mira ejusdem humilitas.] Erat etiam in sancto Viro prædicabile illud intueri, quod, cum in ejus laudem omnis vox, omnis consonaret lingua, tanta se objecit humilitate, ut resuscitati statum, suum reputaret casum, si vel levis ventus auræ popularis intraret ad tangendam radicem humilitatis. Cujus enim mentem, cujus animum ad tam mirificæ virtutis insigne non concuteret turbo favorabilis procellæ, nisi qui domum suam constituisset in fundamine petræ? Petra autem erat Christus: in cujus summo cacumine cum requiesceret Vir sanctus, firma niti radice, nihil de se præsumere, totum, quod erat, ejus gratiæ attribuere, & cum exaltaretur extra se, in se tamen humiliari usquequaque. Qui merita Sanctorum ponderant ex virtute miraculorum, vel istius æstimatione miraculi concedant, nostrum Bavonem Sanctis omnibus jure comparari: in prophetis Eliæ parem, Eliseo æqualem; in Apostolis Petro non inferiorem, Johanne concedant non minorem, quem jure Sanctis omnibus in unius resuscitatione mortui comparandum æstimamus. Illi plures suscitaverunt, iste unum. Ipsi, quot * illius fæcis cogebat necessitas; iste, quot * hujus temporis expetebat humilitas. Etenim si ad hominis respicimus meritum, & qui plantat & qui rigat, nihil sunt absque eo, qui dat Deus incrementum. Rursus si miracula velimus de numero pensare, poterat utique multorum cadavera orando suscitare, qui innumeras usque hodie animas, pondere peccatorum mortuas, & quatriduano in fœtore sepultas, amoto desperationis lapide, non cessat vivificare & Auctori suo sanctis precibus reconsignare. Nam quid a Deo obtinere non posset, qui verum Spiritus sancti habitaculum factus fuerat? Quid Patrem non exoraret, qui, carne superata, Deus ipse in adoptionem filiorum Dei transierat, dicente Psalmista: Ego dixi, Dii estis vos & filii Excelsi omnes?
[25] Ad alia ut transeamus, quadam die habitaculo egressum, [Aservo] obvium contigit habere servulum, quem aliquando, neglecta re familiari, causa supplicii ad nundinas venalem jusserat exponi. Quem ut vidit, acsi ipsum Christum in mortem vendidisset, amarissimas lacrymas fundere, rapto cursu & fiducia pedibus ejus se prosternere, fateri culpam, excusare ignorantiam & petere veniam: illudque recogitans, sanguine sanguinem lavari, forcipem & flagellum in manibus ejus ponere, ut vindicaret in venditorem Christiani sanguinis, sacris verbis obsecrare. Servus econtra recusare, peccatum e ex corde, quod in se erat, donare libenter, & numquam ei se serviturum spondere, contumeliam quondam & adhuc Domini, aiebat, numquam posse suaderi. Ille vero, ut qui numquam cessaret desiderare passionibus Christi communicare, non * desistere, quin * mira eloquentia expugnaret nolentis animum & cogeret magis, quam peteret, in suum supplicium.
[26] Quid multa? Vincitur manus, ligatur pedes f, [volens instar latronis] totum corpus in sublime levatur, pœna crudelissima afficitur & quasi in pilam, cum nil nisi Deo gratias ageret, contunditur; postremo in morem latronum totum caput detundetur. Hæc tua sunt, Jesu bone, opera, hic tuus est ignitus amor, quo ardentes omnes electi tui, ipsam quamvis raram peccatorum rubiginem decoquunt fornace tribulationis, aurum mundum futuri in die tremendæ examinationis. Tunc in libro dexteræ tuæ invenietur Carmen & Væ: Carmen videlicet electorum, qui triumphato seculo laudabunt viventem in secula seculorum: Væ miserorum, quorum mors in mortem pessima, quorum quotidianum & omni massa ferrea gravius peccatum, ne una quidem abluit lacrimula, ne una extinguit fructualis * eleemosyna, nedum spontanea pro Christo supplicia. Itaque in hujus nostræ infirmitatis consideratione libet cum Apostolo exclamare: Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis hujus? Et quia imperfectum nostrum viderunt oculi tui, Domine, dicamus, quod sequitur ex consolatione: Gratia Dei per Jesum Christum.
[27] Tandem gloriosus Dei agonitheta * Allowinus de hoc suo eculeo depositus, [tractatur;] confracta & excruciata membra jubet recipi in illa sua nobili nova cellula, quæ in fundationis suæ principio honorata est revivificati hominis miraculo & in consummatione venerabili & vere prædicabili supplicio. Dehinc paulatim spiritum cum recepisset, quasi necdum ad purum argenti sui scoriam excoxisset, nihilque satisfactum sperans, adhuc jubet admoveri nervum, quem vulgo cippum, & in eo venerabiles illos pedes artari, qui in Sion specula constituti, superni regni pacem euangelizare poterant in populo Dei. Quid de hujus sancti Viri factis alii æstiment, ignoro; ego plus stupeo Bavonem libenter vapulantem, quam mortuum vivificantem; plus admiror sponte cippatum *, quam totius populi favore celebratum. Itaque quatuor fere menses in hoc retrusus carcerali agone, cum quotidie pene moreretur, pœnam pro delitiis habebat. Fessa licet lingua, numquam laudem Dei tacebat. Nimirum sanctissimi corpusculi lutum, igne desuper Spiritus sancti in testam induruerat; ideoque mirum in modum, cum cruciaretur, fortior fiebat, ut putares eum cum Apostolo dicere: Quando enim infirmor, tunc fortior sum & potens: consideransque, quo cursu felicitas evolet, quæ ante humanos oculos quasi permanens pollet, complebat eas, quæ deerant, passiones Christi in carne sua, vulneratusque mentem interna charitate, æstuabat desiderio contemplationis supernæ.
[28] [arctius recluditur,] Accersito dehinc sancto pontifice Amando & venerabili abbate Florberto, non modo pedum, sed & totius macerati corpusculi integram reclusionem obsecrat & vix aliquando impetrat. Artam specum medio domus æquore ad capacitatem erecti hominis effoderat, quæ introgressum non nisi stantem sustineret, & quasi crucifixi corporis suspensum vultum in neutram partem deflecti permitteret. Eam orationis crucem sibi præparaverat; in ea inter canonicas horas suspendi magis, quam stare elegerat: nec facile labor, licet difficillimus, poterat * dissuaderi; quia menti, totum jam seculum in Christo triumphanti, nil poterat laboriosum videri. Data die evocato clero & populo, cum crucibus & thymiamateriis, universoque ecclesiastico apparatu ad reclusionis cellulam convenitur, & sancti pontificis manibus hostia Christi Bavo, teste ecclesia, sepelitur magis, quam recluditur, quinto Idus Novembris, qui erat annus sexcentesimus vicesimus nonus g Dominicæ Incarnationis. Sepelitur, inquam, seculo vivus Deo, cui quia indesinenter adhæserat, vitam certe suam sursum absconderat.
[29] [incredibilibus pene modis] Reclusus ergo non sine lacrymis & multorum admiratione, qui viderent in confecto & pene carioso corpusculo tantum vigoris inesse: tum vero demum in summæ quietis portum reputans se constituisse suum navigium, tanto ad Auctorem suum suspirare acrius, quanto licebat remoto securius. Juxta magnum oratorem, vereor, ne officium putetur ambitio, & quod illius exemplo facimus, qui ait: Laudate Dominum in Sanctis ejus; appetitu gloriæ videamur facere, nec rerum veritatem, sed officiosam verbositatem insinuare. Animadverte, quæso, prudens lector, in Milite Regem laudari & in Sanctis Deum honorari: & quia cum sit bonum, regis secretum celare, gloriam tamen Dei honorificum est annuntiare. Verum qui nos calumniabitur, verba quasi multiplicare, patet liquido, quam non erubescat electis Dei derogare: quibus tanto fuit facilius, non modo carnem domare, sed penitus expugnatam in virum perfectum mutare, quanto incorporatius unum facti erant cum Omnipotente, qui genus mortalitatis Adæ veniens in filiationem Dei formare, dicebat: Sancti estote, quia ego Sanctus sum, & confidite, quia ego vici mundum.
[30] [se cruciat,] Quidquid dixero, certe minus est: nam etsi omnia corporis mei membra lingua essent, nihil utique dignum de hoc invictissimo Dei Athleta pronuntiarent: cujus cibus panis infermentatus medietatem * cinis, potus aqua non nisi ad mensuram sumpta: vigiliæ semper usque ad defectionem, somnus vix pertingebat usque ad refectionem, ut magis eum aliquid meditari, quam dormire putares: lectisternia humus & cinis inspersus: dicebat enim, Christianum non debere in delitiis jacere, cujus gloria fœnum, cujus finis quotidie festinaret in cineris interitum: defesso capiti lapis orarium h: tegumentum erat illud sanctissimum cilicium: continentia talis, ut pene mensuram excederet, patientia talis, quæ numquam tribulationibus cederet, sciens illud Isaiæ: Qui ablactati estis a lacte, qui abstracti ab ubere, tribulationem super tribulationem expectate, spem super spem. Habensque thesaurum in vase fictili, donec mortale hoc indueret immortalitatem, & corruptivum hoc vestiretur incorruptione; numquam de superveniente carnis molestia dolere, sed semper ad sperandum in Deum se animare, dicens spiritui: Spera in Deo, quoniam adhuc confitebor illi: lacrymas tam largo fonte fundere, ut putares in eo completum illud Prophetæ: Lavabo per singulas noctes lectum meum, lacrymis meis stratum meum rigabo.
[31] Velut adeps a carne separatus, & caritati incorporatus, [de aliorum interim bono & commodo sollicitus;] optimam hanc hominum sibi injunxerat provinciam, discordantes in pacem conciliare; pace Deum videri, pace ad cælestia, prædicans, transiri: sal terræ cum esset, infatuatorum stultitiam defricare, animorum quotidie putredines resecare, & pœnitentiali medicamento non cessabat curare. Confluebat autem ad eum tota pene vicinia, nobilis & ignotus, mixtum genus integros dies & noctes excubabant præ foribus. Nunquam sine egeno mensula, nunquam sine hospite fuit ejus cellula i. Præter ea, quæ extrinsecus erant instantia, quotidiana ejus sollicitudo omnium ecclesiarum, super quas ita invigilabat, ita se afficiebat, tanquam si solus ipse pro eis debitor esset respondere. Quo autem dolente, non doluit? quo frigente, non alsit? quo patiente, non pertulit, quo egente, non eguit? Brevi ut concludam sermone: cum omni fortuna prælium conseruit nimis acre, tristi, ne opprimeret, iocunda, ne corrumperet. Infra non substitit, ultra non est progressus; medium firmis occupavit viribus. Vere felix, vere dignissimum omnipotentis Dei domicilium tot tantisque virtutum odoramentis repletum.
[32] Qui cum supremi operis jam teneret fastigium, & quod perfectis viris sufficere posset, [novum se cructandi genus aggreditur;] in divinæ scalæ ascendisset gradum; quasi nil cœpisset, aliud exquirit tormentum, tantum scilicet prædicabile, quantum novum & mirabile. Lapidem jubet deferri, quem manibus libratum, cum non sufficeret ei, quod volebat, ponderi, alterum pro eo, duorum qui esset hominum onus, præcepit importari. Hunc inter frequens genuflectendum & semper orandum k brachiis tenebat, in eo non modo se lassabat; sed pene mortificabat. Nec poterat in lapidis onere sancta manus deficere, quam sustinebat lapis angularis, qui facit utraque unum. Tum vero si quis objiceret, cur se ipsum excruciaret, non bonam esse virtutem, quæ modum excederet; prudenter respondebat: Non sunt condignæ passiones hujus temporis ad futuram gloriam, quæ revelabitur in nobis. Audenter dico, qui se ita quotidiano afficiebat martyrio, si Deciana aut Diocletiana habuisset tempora, sponte omnia prævenisset tormenta: non rogos, non eculeum, non certe bestias refugisset aut gladium. Nec carebit gloria Martyris, qui in confessione Deitatis aërias potestates fortiter debellavit, & scuto protectus justitiæ, imperterritum latus opposuit monstris spiritualis nequitiæ. Quas autem cruces non pertulit, quos ignes non pertransiit, cujus tota vita super terram militia fuit? Quam ita exercuit, ut, cum quotidie moreretur, fiducialiter tamen ad Deum diceret: Proba me, Domine, & tenta me; ure renes meos & cor meum.
[33] [dæmonem tentantem] Nec defuit tentatio, quam statim in ipso principio viriliter debellavit & vicit in Domino. Nam tortuosus ille serpens, cujus sunt mille mæandri, videns & ingemiscens, de se triumphari, bona Dei permissione, sed mala sua fretus voluntate, animatur jam senem & emeritum Christi Militem in pugnam evocare. Cellulam quasi quidam turbo aggreditur, furores jaculatur, stygios minatur ignes, Ille nihil moveri, nihilque penitus terreri, scutum veritatis opponere. Nam diaboli nihil dubitabat hanc technam esse. Pedem in publicum exponere si liceret, aut spiritum homo adhuc tenere si posset, incunctanter exiret, duellum prior ipse moveret, ac manum consereret: tanta mentis constantia, tanta erat ejus ad Deum fiducia. Aiebat enim: Dominus mihi adjutor, non timebo, quid faciat callidus persecutor. Ad hanc vocem turbo ille cum cessisset, rursus exercitus iniquitatis adest: modo canis, modo lupus, iterum leo vel ursus, totum * postremo diabolus; serpentinos insimul & ferales agebat motus.
[34] [superat.] Bavo de intro filium iniquitatis irridere & grandi cum fiducia subsannando dicere: Increpet in te Deus, satan, & increpet in te, qui elegit Jerusalem. Nec mora: legio evanuit, nec ultra civitatem in monte positam impugnare ausa fuit. Tua sunt hæc, Christe, opera, tua virtus & magnalia, cujus viæ justitia & veritas omnia eloquia. Hæc tua est fidelis illa promissio, quam in nascentis Ecclesiæ primordio Apostolis & per Apostolos omnibus militiam tuam professis donativum insigne dedisti: languores scilicet in nomine tuo ut curarent & dæmonia imperterrito pede calcarent. Quis autem liberius caput diaboli conculcavit? Quis impugnantem se filium iniquitatis fortius expugnavit? Nec tamen in eo gaudere voluit *, quod spiritus nequam sibi subjicerentur, sed potius summa niti ope, ut nomen suum in cælis conscriberetur.
ANNOTATA.
a De isto S. Bavonis in eremum secessu ac mora silent anonymi nostri, & omnes, quos vidi, Theodorico vetustiores. Sed neque saltus seu loci Beila nuncupati, & seculo 12 sat celebris, ut sequentia auctoris verba significant, apud recentiores notitiam distinctiorem reperire valui. Copia autem locorum in Flandria, quorum nomina affinia sunt Beilæ, prohibet quominus ausim alterum præ altero eligere. Sic apud Sanderum diligentem & accuratum Flandriæ descriptorem, præter Bellam alias Balliolum oppidum, invenio vicos Bellam ad Scaldim, Bellam ad Teneram, Bellem, Belleghem, Balegem &c.
b Hanc commorationem Sancti in Medmedung, a vestustiore anonymo & poëta prætermissam, refert quoque auctor miraculorum; verba dedimus in Commentario prævio num. 114. De hodierno autem loci statu sermo recurret in Gloria posthuma.
c Primordia monasterii Gandensis communi eruditorum consensu referri ad annum 631, & illi post annos octo, id est, circa 639 a S. Amando datum fuisse abbatem Florbertum, dictum est in Commentario prævio; atque hinc rursum se sponte prodit error Theodorici, ita scribentis, acsi Florbertus abbas fuisset constitutus eo tantum tempore, quo degebat S. Bavo in Medmedung secundum calculos nostros post annum 650 vel 651.
d Verbum a carro compositum est, significans aliquando carro seu curru vehere, aliquando, onus carro imponere. Surius sensum mutavit hoc modo: Sabulum & lapides plaustro advehens, latratu canum impediebatur.
e Ita in uno Ms, a quo paululum differt aliud, sic legit Surius: Peccatum ex corde, quod in se erat, condonare libenter, ei nunquam serviturum spondere in contumeliam sui quondam & adhuc Domini, nec id unquam aiebat sibi posse persuaderi.
f Alias Vinciuntur manus, ligantur pedes.
g Qui Commentarium prævium legerit, monendus non est, errorem hic latere annorum facile viginti trium, ac multa rei narratæ adjuncta, quæ hoc & præcedenti numero continentur, nobis esse dubia vel non satis probata.
h Orarium, quod in varia significatione acceptum reperitur, hic positum credo pro pulvinari, etiam nunc Gallis oreiller.
i Hæc & reliqua eodem num. contenta cum legerem & cum ante narratis conferrem, non potui non suspicari, meras esse nimiumque exaggeratas ac male cohærentes meditationes auctoris, putantis, ut insinuat præcedente numero, nihil de Sancto dici posse satis honorificum, ac proin fas esse adstruere, quidquid laudabile est, sive illud traditum sit, sive non sit traditum ab antiquioribus. Certe priores biographi post narratam reclusionem, nihil tradunt hujuscemodi, nec mihi videntur ista congruere iis, quæ ipsemet ante adstruxerat Theodoricus. Nam paulo superius describens cellulam seu locum reclusionis, aiebat, artam fuisse specum, quam medio domus æquore ad capacitatem erecti hominis effoderat & quæ introgressum non nisi stantem sustineret, ac Sanctum in ea sepultum fuisse magis, quam reclusum. Hic tamen dicit, nunquam sine egeno fuisse ejus mensulam, nunquam sine hospite cellulam. Dicit hic, Sancto fuisse sollicitudinem omnium ecclesiarum, ad eum confluxisse totam pene viciniam, omne genus hominum integros dies & noctes excubuisse præ foribus ejus, Hominis nimirum, qui, eodem supra testante Theodorico, reclusus … in summæ quietis portum reputans se constituisse suum navigium, tanto ad Auctorem suum suspirabat acrius, quanto licebat (ab hominum societate) remoto securius.
k Verba mutavit Surius: Inter frequentes genuflexiones & perpetuas preces.
* Surius animare deberet
* Sur. Capta igitur
* ibid. addit est, ubi
* ibid. concavitatis
* ibid. alvo
* Sur. quæ
* ibid. obtemperanter
* ibid. deest non
* ibid. restituit
* ibid. quod
* al. noluit
* al. dum
* Sur. fructuosa
* ibid. athleta
* ibid. cippo constrictum
* al. deest poterat
* al. medietas
* totus
* al. deest voluit
PARS III.
Visiones cælestes, ægritudo, mors, apparitio, sepultura, miraculorum multitudo.
[Ad cælum aspirans,] Hactenus per scopulos tribulationis & sirtes quotidiani martyrii oratio de Milite Dei pernavigaverit; nunc secundis velis portus intrandus & ad terram illam festinandum, de qua scriptum est: Justi autem hæreditabunt terram; &: Credo videre bona Domini in terra viventium: quam sanctissimi agonis sui mercedem gloriosus Dei athleta Allowinus in perpetuam recepit hæreditatem; ad quam possidendam cum videret jam imminere vocationem suam, incessanter se affligere, animamque fontem vivum sitientem, & ad visionem Conditoris sui infatigabili desiderio anhelantem, his verbis consolari quotidie: Expecta Dominum; viriliter age: confortare & sustine Dominum. In hac exhortatione cum afflictum & pene exossatum corpus modico indulsisset sopori, meruit dulcissima Dei bonitate consolari.
[36] [cælestibus visionibus] Angelus enim in specie columbæ affuit & super Filium notæ simplicitatis tam familiariter requievit, ut videretur dicere: Super quem requiescam, nisi super humilem & trementem sermones Dei? Liquefactum statim & pene perterritum Amici pectus iterum blande refovet, ac totam cellulam tota miri odoris fragrantia replet, ut raptum se æstimans, paradisi deliciis interesse cogitaret; & quasi jam laborum securus: Ecce hæreditas Domini. Non mihi nunc per Scripturarum prata ingenii ducendus est rivulus, quid innocentiæ, quid simplicitatis columba videatur habere: cur in ea Spiritus sanctus super baptizatum Christum legatur requievisse, aut cur in ea angelus electis Dei soleat apparere. Dives est ad loquendum materia & sanctarum Scripturarum testimoniis abunde trita, de quorum fonte, etsi minus nobis suppeteret, possemus mutuari. Sed ad alia festinanti hoc solum sufficiat dixisse, merito super eum angelum in columba venisse, qui columbina plenus erat simplicitate; merito illum odorem divinum hausisse, qui secura conscientia poterat dicere: Christi bonus odor sumus in omni loco. Cum vero recessisset visio, in se rediens & vigilanti animo causam discutiens, velut si addidisset oleum flammæ, majori adhuc sancti Spiritus accendi amore; non dies, non noctes vacare & deinceps in cælum clamare: Heu mihi, quia incolatus meus prolongatus est; habitavi cum habitantibus Cedar!
[37] [recreatur;] Subsequitur de thesauris Dei gloriosum miraculum, per quod, qui desiderabat dissolvi & cum Christo esse, clementer consolaretur, & qui hactenus studuerat lucernam sanctitatis abscondere sub modio humilitatis, in tota summi Regis republica mirabiliter manifestaretur. Medio in centro sol æstuabat; populus, qui convenerat, præsens intuebatur: cum ecce gloria Domini de loco sancto suo super Justi sui caput descendit, & in figura vivificæ Crucis Militem suum illustravit & coronavit: cui ille tanta statim occurrit cum jucunditate, velut si non dubitans, hoc suum verum corollarium esse, obviis manibus illud videretur excipere & dicere: Mea hæc merces, mea retributio. Crucifixo militavi; Crucis gloriam recognosco. Raram aut nullam cunctis retro diebus visus est * admisisse lætitiam, omnia deinceps proturbato mœrore, securus jam de sua remuneratione, quotidie gratulari & dicere: Me autem oportet gloriari in Cruce Domini nostri Jesu Christi. Jure ergo in Crucis desuper descensione est mirabiliter glorificatus, qui crucifixi Filii Dei militiam professus, cum, triumphato jam seculo, diceret cum Apostolo, Mihi mundus crucifixus est & ego mundo, meruit audire a Domino; Gaude & exulta, Bavo, quia merces tua copiosa est in cælo.
[38] Festinabat interim tempus, quo palmes [æger ad mortem se parat;] Dominicæ putationis purgaretur, & flos, qui apparuerat, ad componendum summi capitis sertum colligeretur, cum ecce gloriosus Dei Athleta lectum ægritudinis incidit, quam tam longe ante prævidit & prædixit. Ingravescebat sensim languor & purpuream paradisi violam, austro flante, gelidus repercutiebat pallor; orare tamen & lasso anhelitu dura inter suspiria non ætati, non parcere infirmitati, monachos & plebem, quæ frequens aderat, castigato sermone hortari; lætus ipse ceteros super se plorantes consolari. Intelligeres, eum non emori, sed migrare & quasi præsentem Christum intueretur, dissolvi desiderare. Familiarem habebat Domlinum Turholtensis ecclesiæ presbyterum, quem cum desideraret ad colloquendum, non facilis erat ad habendum a. Iter prolixum, vasta solitudo, nemus densissimum non facilem præstabant transitum. Vocatus famulus & ad requirendum eum festinare jussus, imperium non recusat, & incipit velle ire, quo nesciebat. Nihil cunctanti, sed de Magistri fide præsumenti, adest derepente angelus Domini, iter ostendit; ipse comitatur; Turholt usque deducit *, &, exposito negotio, presbyterum assumit & recomitatur. Hunc Vir Domini inter loquendum secretum habuit, curam sui funeris ut haberet, injunxit, ejus postremum officio communicavit. Felix presbyterium, felix homo ille, cujus manus pretiosissimum Dei margaritum meruerunt attrectare.
[39] Et jam securis divinæ vocationis admoveri ad radicem sanctissimæ arboris, [moritur;] cum ecce manibus & toto corpore in cælum extensis, concives suos recognoscit angelos, eorumque dulci delectatus præsentia b, vale, ait, servorum Dei ecclesia: Christus adest; egredere in occursum ejus anima mea. In hæc verba spiritum de hujus fæcis luto cum efflasset, monachorum statim turba super eum irruit & sanctissimum corpus deosculando, publicum luctum prior incipit. Aderat in præsentiarum sanctus episcopus Amandus c & venerabilis abbas Florbertus, qui & ipsi cellulam ingressi, cernunt mirabilia Dei in martyrio Militis sui. Quid enim vivens spiritus ejus egerit, corpus mortuum loquebatur; in quo tota caro ita depasta videbatur, ut pelli adhærerent ossa, & circa dentes tantummodo relicta labia. Quis interim non fleret humana compassione, aut quis non gauderet spirituali exultatione? Translatum vero funus sacerdotum Christi manibus, multo cum studio cervicem feretro subjicientibus, media ecclesia beati Petri apostoli ad pernoctandum locatur. Tota convenerat vicinia; omne rus, omnis circa ecclesia ministros & sacerdotes miserant; nec parvo reputabat se frustratum munere, cui non contigisset huic sanctæ depositioni interesse. Erat interea illud miserabile intueri pauperum turbam, tunc vere, Patre amisso, orphanam, vestes & solatia, quæ de manibus ejus acceperant, ostendere, & totam ecclesiam inconsolabili luctu replere.
[40] Apparuit autem felix ejus anima in ipsa exitus sui hora longe manenti sanctæ virgini Gertrudi, [apparet S. Gertrudi;] petens, ut mitteret linteamina, condendo funeri necessaria. Discite nunc divites seculi, quorum cadavera putrescunt in serico & gemmis: discite, quod doleatis, & tandem incipite bene contemnere, quod male amatis. Vos tegit byssus & purpura: pauper pro Christo Bavo nec in funere habet, nisi aliunde petita linteamina. Vos in auro sepulti, extructo sub marmore putrescitis: Bavo in humili loco vix habet, ubi caput reclinet cum Filio Hominis: & ecce versa vice, vos potentes tormenta premunt potenter, illum humilem humilis Deus remunerat clementer. Vos ex prophetica comminatione propter contritionem spiritus ululatis in interitum; ille ex divina consolatione ridet & dicit: Ecce homo, qui non posuit Deum adjutorem suum: nobile vestrum paludamentum versum est in confusionem, & * reverentiam pauperis sui tristem saccum scidit Deus & circumdedit lætitiam: locus vester fumigavit & non est inventus: ejus memoria apud Deum & homines est in benedictionibus.
[41] [sepelitur Gandavi,] Expletis igitur, quæ necessaria erant funeri, cum lampadibus & cereis & psallentium choris in locum agonis sui, hoc est, in reclusionis suæ cellulam reportatur, ibique ex officio sancti episcopi Amandi iterum sepelitur d, non jam ad jejunandum, sed pane angelorum satiandum; non ad sitiendum, sed fonte vivo potendum; non ad plorandum, sed euangelico risu ridendum; ad nullam prorsus hujus corruptionis afflictionem sustinendam, sed ad perpetuæ consolationis stolam percipiendam. Felix patria, felix pagus, felix præ ceteris Gandensis procinctus, non ut olim idolorum superstitionibus sordidis & antiquorum tyrannorum vanis monumentis, sed cultu omnipotentis Regis & protectione hujus invictissimi cælestis curiæ Militis! Gloriosa dicta sunt de te, in cujus sinu requiescit vas electionis & gratiæ; vas, quod omnipotens Figulus de communis terræ massa sibi composuit ad honorem, & omnibus sanctæ Ecclesiæ domum inhabitantibus ad utilitatem. De hoc certe vase filii desolatorum credendo gustaverunt & adipiscendo fontem salutis biberunt: alienigenæ, Tyrus & populus Æthiopum, vitale hinc hauserunt antidotum: nemo non accepit, qui peteret, nisi quem pigra fides ab accipiendo retraheret: & cum jam terrarum nullus sit angulus, cui sua hinc non fluxerit salus, in valle tua, Ganda, fluit specialius, te irrigat uberius, tibique sapit abundantius, quæ sola penes te retines, quod in communi toti orbi prodest.
[42] [cui urbi patrocinatur:] Tu scilicet hujus salutiferi vasis conservatrix, & miraculorum Dei in eo meruisti fieri pene quotidiana contemplatrix; tibi possidius e medetur corporum vulnera & resuscitat animarum funera; tu conservandum recepisti & reconsignabis in die Domini. O vallis in summi montis sita vertice & repleta pinguissima Dei ubertate! Non deficiet ex te cælestis frumenti granum, in qua est habitatio lætantium: etenim Dominus in te habitabit in finem & finibus tuis ponet pacem; seras portarum tuarum confortabit, & benedicet filiis tuis. Facta est autem hujus pretiosissimi vasis ab omnipotente Artifice post multarum tribulationum excoctiones piissima purgatio & in æternitatis honorem gloriosa assumptio Kalendarum Octobrium die primo, anno a conversione sua quadraginta dies minus de tertio f, Dominicæ Incarnationis sexcentesimo tricesimo primo g, Heraclio Romanum imperium, Martino universalem administrante Pontificatum h, regnante autem Domino nostro Jesu Christo cum Patre & Spiritu sancto per immortalia secula seculorum. Amen i.
[43] [claret] Præcessere statim ipsam beatæ sepulturæ clausulam gloriosa miracula & ex vase misericordiæ propinata sunt pocula, quæ non deficient in secula, non ab oculis præsentium, non a cordibus absentium, tantum cum fide invocantium. Pauca pono de pluribus, duo tantummodo de innumerabilibus, quæ ad declaranda Sancti sui merita Dei ostendit gratia. Hostilis invidia, cujus opus semper injustum, voluntas nunquam bona; invidia, inquam, quæ fæminam & hominem de paradiso projecit exulem, nunc quoque hominem cum fœmina mulctabat pœna misera. Stridor gravis, furor indomabilis, spuma continua, habitudo lachrymabilis, vita fastidiosa, notis & amicis omnibus nimis odiosa. Quid agerent, quo se verterent? Nulla spes, nulla consolatio: qui mederetur huic supplicio, inveniebatur nusquam gentium; solius enim Dei salus est hominum. Sed cum, fama vulgante, nec miseros lateret do tanti Patris funere, opportunum rati auxilium sperare Domini, duris ligatos nexibus, virorum tractos manibus, ad hoc divinum propitiatorium inutiles, ut victimas tamen dirigunt. Orabat non lingua, sed necessitas; non vox invocantium sed pœna pereuntium; ignari & sensus & scientiæ, tormentis suis provocabant Fontem misericordiæ. Subvenit fides populi clamantis: Sancte Bavo, subveni, qui vivificasti membra mortua, male viventes istos libera.
[44] Fracti ad sacrum funus, ut orarent, vixque coacti, [miraculis.] feretrum ut contingerent (mirabile miraculum!) statim fugit dæmonium & emundata vascula, Dei loquuntur magnalia. Clamor in altum tollitur, nomen Domini benedicitur, de cujus munificentia mors Sanctorum est preciosa. Hæc signorum initia, hæc humandum funus sanctitatis ejus præiere indicia, idcirco maxime prædicabilia, quia Salvatori nostro (salva pace legentium) quodammodo convenientia. In Christi enim morte etsi omnium peccatorum generaliter, Evæ tamen & Adam facta est ereptio specialiter. In hujus funere, licet de Christi munere, facta est liberatio maris & fœminæ. Utrique per dæmonium naturæ amisere pontificium: utrique per salutaris mortis precium vitæ recepere beneficium. Servum autem Domino, creaturam Creatori cum respectu comparo: nam verba Veritatis vera sint, necesse est, quæ ait: Qui in me crediderit, opera, quæ ego facio, & ipse faciet. Ille quidem potens, non ex accidenti, sed ex proprio. Bavo potens, non ex proprio, sed ex donante Domino; in quo quia credidit, in eo quoque cuncta potuit. Ac per hoc pedem capiti, membrum compono corpori, & in salvante cuncta Domino non injuria servum prædico. Respectus enim talis est, ut ad substantiam species, ad universale singularitas: quorum alterum præcedit ex convenienti velut potestate, alterum subest ex consequenti velut necessitate.
[45] Multa quidem præter hæc sunt, quæ in hoc suo nobili membro Omnipotens non cessat quotidie operari; [Epilogus, in quo auctor] quæ si deberent per nos omnia annotari, dies ante nos deficeret, ante lassa manus importabili sub fasce succumberet. Pauca tamen aggredi cum vellemus & modulum nostrum metiremur, illud in causa fuit, ne progrederemur, quod lingua diu tacendo quasi æruginata, & necdum loquendi usu elimata, ad quædam alia intendebatur dicenda, in quibus quodam veluti præludio exercitata, tandem per angelum calculo de altari contingeretur, ac demum ad tam divinum opus præsumendum circumcideretur. Quod si quis calumniabitur, materiam viribus non æquam nos assumpsisse, nec diu, ut decebat, versasse; licet in Prologo satisfecerimus, adhuc tamen id responsum volumus, eloquentiam nos non jactasse, sed Ægyptiorum abominationes Deo nostro immolasse. Ovem quippe, animal simplex & mundum, quod Ægyptius abominatur edendum, Israëlites Deo suo offert, quoties quis superbam non eructuat * loquacitatem, sed humilem profitetur simplicitatem. Id præter ad silentium nostrum vel maxima causa accedit torcular grave, quo præter solitum Ecclesia sancta non modo graviter premitur, sed importabiliter confringitur, ut necesse fuerit, Jesum pro peccatis nostris dormientem excitare & dicere: Præceptor, salva nos: perimus.
[46] [miserum Ecclesiæ statum deplorat.] Quis enim siccis oculis pertranseat regna (signum desolationis) inter se divisa, populorum quasi maris commotiones, lapidum sanctuarii in capite omnium platearum dispersiones? Dispersi sunt heu lapides sanctuarii: quia, qui dicebantur episcopi, confractis & venundatis ovilibus Christi, commissas oves opposuerunt lupis & in fugam versi sunt, non pastores, sed mercenarii. In exemplum sunt ecclesiæ, manu eorum combustæ, altaria sanguine humano cruentata; monachorum examina, pars captivata, pars proturbata k, jus & lex omnia confusa. Et quia quorumdam hominum peccata manifesta sunt, præcedentia ad judicium, cum inebriati fuerint sanguine aliorum, alterutrum tendunt: invicem, quod dictu nefas est, episcopi supplantant & supplantantur, captivant & captivantur; ut liquido pateat, quia suorummet manibus ira Dei desæviens in reos ulciscitur. Ipsa Romanæ dignitatis virgo prævaricata, abiit retro, & in diebus nostris fractæ sunt mammæ pubertatis ejus. Non est dux neque sacerdos, neque locus sacrificii. Hierusalem calcatur a gentibus, quia, qui faciat bonum, est nullus. Miseri Israëlitæ, in quorum comparatione Nabuchodonosor servus Dei scribitur! Quibus autem inter tot mala vix aut nullo modo vivere licet, quomodo dicere aut scribere aliquid libet? Quod solum restat, Sanctos Dei patres & patronos nobis paremus, quorum felici remigio mare hujus seculi enavigemus, & qui pro reatu jam mergimur, ex beneficio Omnipotentis manu relevemur, quæ verbo ventos sedare & tranquillitatem nutu potest imperare. Ad quod obtinendum beatus Bavo medius constituatur. Bavo in corde, Bavo semper sit in ore, ipse defensor & patronus, ipse apud omnipotentem Judicem intercessor sit continuus: qui me hæc cum devotione scribentem, te, Christiane, intueatur cum fide legentem.
ANNOTATA.
a Surius mutavit: Non facile potuit haberi. De Turholtensi porro ecclesia ac Domlino presbytero consuli possunt Annotata ad partem tertiam Vitæ primæ litt. c & e.
b Morienti apparuisse angelos, non habent vetustiores biographi, hæc igitur & alia hujusmodi, auctoris fidei relinquenda sunt.
c Neque S. Amandi hic ulla mentio fit apud vetustiores.
d
Anonymus vetustior locum primæ sepulturæ tantum late figit in castro Gandavensi; poëta in cœnobio; Theodoricus determinate in cellula reclusionis, sed an solido nixus testimonio, dubium mihi est; quia S. Livinus, qui tribus tantum annis S. Bavoni superstes fuit, haud obscure significat, jacuisse Sanctum in ipsa cœnobii ecclesia, dum ejus Epitaphium conscriberet, dicens:
Quam tu fundasti, quæ te tenet, inclyte Bavo,
Ecclesiam meritis protege, Sancte, tuis.
e Vox ista, quæ apud Surium instar nominis proprii expressa est, non habetur in codice nostro, notato P Ms. 14; nec intelligo, quid vel quem per ipsam designare voluerit auctor. Fortasse mendum librarii est, legendumque possidenti.
f Exposita sunt ista in Commentario prævio num. 77.
g Imo 23 circiter annis serius, id est circa 654, ut probatum est in Commentario.
h Heraclius, Phocæ successor, imperium tenuit ab anno 610 usque ad 641; eo igitur tempore, quo mortem S. Bavonis statuit Theodoricus, sicque priores duæ notæ chronologiæ (quamquam ambæ erroneæ) conspirant: at cum illis componi nequit tertia, quandoquidem, uti jam plus semel dictum est, S. Martinus Pontificatum adeptus non sit ante 649. Hinc Surius existimans, solam hanc tertiam notam esse erroneam, notavitin margine forte Honorio legendum esse, qui revera Pontifex erat anno 631. Verum in nostra chronotaxi, qua mors S. Bavonis statuitur circa 654, vel in aliorum, qua innectitur anno 653, retinendus est Martinus, qui Pontifex fuit usque ad 655, atque ita Theodoricus errans in anno mortis, Pontificem, qui mortis tempore Ecclesiæ Dei præerat, recte, sed forte inscius, signavit. Imo nisi plurium aliorum errorum convictus esset idem auctor, secunda hic ejus nota chronologica, qua S. Bavonis obitum connectit cum imperio Heraclii, excusari sive explicari posset, dicendo, quod per Heraclium intelligendus non sit Heraclius, Phocæ imperatoris successor, sed hujus Heraclii nepos Constans imperator, qui imperium tenuit ab anno 641 usque ad 668, & a vetustis scriptoribus Theophane ac Nicephoro nominatus fuit Heraclius. Vide pagium in Critica ad annos 630 num. 9 & 641 num. 6.
i Sic terminatur Opus Theodorici in nostris codicibus; in sola Surii editione, omissa clausula: Regnante autem Domino &c, subduntur sequentia.
k Scripsit ista Theodoricus exeunte seculo undecimo,dum degebat Gandavi ut ostendi § 1 Commentarii prævii, postquam nimirum ipsemet in suo S. Trudonis monasterio expertus fuerat ea, quæ hic narrat de monachorum calamitatibus, ut fusius videri potest in Chronico dicti monasterii apud Acherium tom. 7 Spicilegii. Alia porro, quæ idem Theodoricus hic commemorat de miserando sub ista tempora Ecclesiæ statu, similiter fusius explicata reperiuntur apud historicos & chronologos passim obvios.
* Sur. omisit est
* al. deducitur
* forte & in reverentiam
* eructat
GLORIA POSTHUMA.
Bavo, alias Alloynus, Conf., Gandavi in Flandria (S.)
BHL Number: 1055, 1058, 1060
AUCTORE J. P.
§ I. Cultus ab ipso obitu, ac seculo 8, corporis elevatio ejusque annua festivitas, monasterii Gandensis restauratio, privilegiorum ejus confirmatio atque a S. Bavone nominatio; quid hujus Missa.
[Cultus ab obitu miraculis] Sæpe numero accidit nobis Acta Sanctorum elucidantibus seu gloriam eorum posthumam pertractantibus, ut vel de cultus initio inveniendo, vel de locis, ubi coluntur, designandis, vel de ejusdem cultus non interrupta continuatione ac perseverantia comprobanda laboremus. Hic hujuscemodi cura ac labore immunes nos faciunt documenta & testimonia veterum tanta quidem copia, quantam raro admodum nancisci nobis contingit. Sane nemo prudens dubitaverit, quin ipsa obitus S. Bavonis epocha sit simul epocha inchoati cultus. Eam quippe de ejus, inter vivos degentis, miraculis ac prodigiis confirmata sanctitate opinionem conceperant fideles, eam in jam demortui apud Deum gratia ac favore fiduciam, ut necdum sepulti invocarint ac præsens experti sint ipsius auxilium. Patuit in energumena, quæ, dum funeris officium celebraretur, ad attactum sacri corporis dæmonio liberata est, uti testatur anonymus noster vetustior in Vita num. 29; ubi & alterum ejusdem generis miraculum speciatim declarat, & generatim affirmat plurium miraculorum beneficiorumque, opem ipsius invocantibus præstitorum, ad sua usque tempora continuationem.
[2] [& testimoniis S. Livini] Alterum habemus illudque certissimum ac luculentissimum insignis brevi post obitum cultus testimonium, in Epistola metrica S. Livini episcopi martyris & in Epitaphio, eidem Epistolæ ad tumulum S. Bavonis exornandum inserto, missis ad Florbertum abbatem Gandensem & supra excusis num. 140 & seqq. Commentarii prævii. Etenim idem sanctus martyr non ultra triennium, ut communis est scriptorum assertio, post S. Bavonem in vivis superstes, hunc non modo vocat in Epistola Magnum & sanctissimum, sed & Patronum ecclesiæ invocat disertis verbis, dicens:
Quam tu fundasti, quæ te tenet, inclyte Bavo,
Ecclesiam meritis protege, Sancte, tuis.
Hinc merito suspicari licet, vel ab isto tempore Sanctum etiam ab aliis honorari cœpisse tamquam peculiarem loci Patronum, ipsamque ecclesiam, prius S. Petri Apostolorum principis patrocinio & nomini dicatam, insigniri saltem ab aliquibus nomine S. Bavonis. Certe lapsu temporis, procul dubio propter præsens & constans miseris, ad sepulcrum undequaque confluentibus, præstitum auxilium, tam ecclesiam quam ipsum monasterium, vix alio, quam S. Bavonis nomine venisse, docebunt sequentia.
[3] [ac hujus biographi confirmatur.] S. Livini erga S. Bavonem venerationem ac proin hujus id temporis celebritatem cultus magnopere commendat Bonifacius, S. Livini biographus, dum ait, Livinum in monasterio Gandensi, ubi magnificæ sanctitatis virum & egregium confessorem Christi Bavonem, recentiva morte in Domino pausantem, condigno honore humatum, atque gloriosis miraculis coruscantem invenit, per dies triginta commoratum esse & ad sepulcrum S. Bavonis suas preces Missarumque celebrationes Domino Deo immolasse. Textum integrum, præmissis aliorum de auctoris ætate ac statu sententiis, dedi num. 147 Commentarii prævii. Livino jungunt scriptores Belgii alterum cultus Sancti promotorem, Eligium ejusdem seculi septimi episcopum sanctitate percelebrem. De eo sic Molanus in Natalibus ad primam Octoribus: Sed & Eligius præsul non modo sancti Bavonis reliquias visitavit, verum etiam easdem e terra honorifice elevavit Calendis Augusti. Sanderus item lib. 1 de Sanctis Flandriæ: Divus autem Eligius Noviomensium Tornacensiumque episcopus, & ipse non infimus Flandrorum apostolus, non modo religiose visitavit defuncti B. Bavonis reliquias, sed illas etiam e terra honorifice elevandas omnino esse existimavit. Ita illi, sed multum abest, ut tam solide probent asserta de S. Eligio, quam de S. Livino.
[4] Idem Sanderus Rerum Gandensium lib. 4 cap. 4 abbatum Bavoniani monasterii seriem & res gestas exhibens, [Corpus a S. Eligio elevatum traditur;] sub Wilfrido abbate quarto elevationem collocat, ut sequitur: Anno DCLXXX elevatio sanctissimi egregii confessoris Christi Bavonis, multis miraculorum signis longe lateque per eum patratis, celebrata est magnifice in cænobio Gandensi a B. Eligio Noviomensi episcopo & Wilfrido abbate Kalend. Augusti. Non citat hic, quod subinde aliis locis facit, Chronicon suum Bavonianum, ex eo tamen desumptas esse notas chronologicas existimo; quia eædem occurrunt in Ms. nostro, quod Chronicon Gandensis urbis, ecclesiæ & Sanctorum inscribitur & ad quod ita præludit auctor: Sequitur quasi continentia asserum Paschalium hujus ecclesiæ Gandensis, & totum ego Oliverus correxi diligenter cum Chronicis anno Domini MCCCCXXXVII. Porro hoc Oliveri Opusculo usus hactenus non sum, quia quantamcumque correctionem pollicitus sit, nihilo meliora dedit, quam Sanderi Chronicum Bavonianum, cujus chronotaxim, ab initio usque ad S. Bavonis obitum & ultra vitiosam, servavit, & ista demum adjecit: Elevatio corporis beati Bavonis a sancto Eligio Noviomensi seu Tornacensi episcopi * in Calendis Augusti tempore Wilfridi abbatis celebrata anno DCLXXX. Hinc, inquam, existimo, Sanderum sua etiam hausisse ex Bavoniano Chronico; sed miror, hic saltem ab eodem Sandero observatum non fuisse manifestum in notis chronologicis errorem: quandoquidem ipsemet in Hagiologio Flandriæ pag. 53 S. Eligii mortem signaverit anno 660, quam nunc passim anno 659 innectunt eruditi, ante quem proinde contigisse debuit elevatio, ut S. Eligio adscribi valeat.
[5] Mabillonius in notis ad Vitam S. Bavonis vetustiorem inobservatum præterit errorem istum chronologicum, [nonnullorum contra hanc traditionem] aliamque allegat rationem, ob quam tacite innuit, suspectam sibi esse corporis elevationem a Sandero memoratam, inquiens: In Chronico Bavoniano apud Sanderum corpus ipsius (S. Bavonis) a S. Eligio levatum e terra fertur: quod si ita est, mirum, cur istius Vitæ scriptor id vel ignoraverit, vel omiserit. Quod mirum dixit Mabillonius, eadem ex causa incredibile pronuntiavit Bailletus, sic arguens: Volunt, a S. Eligio episcopo Noviomensi & Tornacensi, in cujus diœcesi erat Gandavum civitas, corpus S. Bavonis uno aut altero anno post hujus obitum fuisse elevatum, eamque cærimoniam peractam esse die prima Augusti. At credibile non est, quod eam circumstantiam, si sat certa esset, ignoraturus vel prætermissurus fuisset Vitæ autor. Verum est, celebrari Gandavi die prima Augusti festum elevationis ipsius seu translationis; sed ejus, quæ facta est anno MX per Eremboldum abbatem. Mirum sane videri deberet, dictam corporis elevationem, quæ vix aut ne vix quidem latere potuisset biographum nostrum, silentio suppressam fuisse; si is auctor intendisset omnia & singula speciatim ac ordinate declarare, quæ ad sua usque tempora facta noverat. Verum id illi propositum non fuisse, prodit loco non uno & in ipso quidem Operis exordio, ubi de Sancti gestis a nativitate usque ad nuptias nihil tradit, nihil explicat, quamvis sufficienter significet, multa sibi nota fuisse, dum generatim dicit, Sanctum in juventute sua licentiorem vitam duxisse.
[6] [difficultas] At in fine Operis, unice videtur studuisse auctor, ut ea dumtaxat litteris consignaret, quæ speciali quodam prodigio illustrata fuerant usque ad Sancti sepulturam, ultra quam non procedit; plura interim a se omissa fuisse, attestans iis ipsis verbis, ex quibus collegit Mabillonius, illum vixisse non diu post mortem S. Bavonis. Si omnia, inquit, quæ de ejus virtutibus * comperimus, vellemus prosequi, dies, ut opinor, antequam sermo cessaret, finiretur. Pauca de pluribus dixisse sufficiat. Cum igitur non videatur voluisse completam ordinatamque omnium ac singulorum factorum historiam contexere, aut narrationem extendere ultra Sancti sepulturam, cumque ipse testetur, plura se omisisse, non adeo mirandum existimo, quod de nota sibi quidem, sed nullo prodigio illustrata corporis elevatione, nihil tradidisset. Profecto si talem, qualem mox dicebam, voluisset scribere historiam, eamque extendere ad sua usque tempora, numquid non mirum esset, quod nihil annotasset de illustri epitaphio, quod ad S. Bavonis tumulum exornandum carmine composuit S. Livinus episcopus & martyr in Belgio celeberrimus? Mihi quidem nec credibile est, id ignoratum fuisse a biographo; ab eodem tamen omissum esse, vel ipsi Bailleto certum esse debet.
[7] [dissolvitur.] Quod addit Bailletus, festum Gandavi celebrari solitum die prima mensis Augusti, non esse translationis vel elevationis, de qua hic disputamus, sed ejus, quæ facta est anno 1010, magis confidenter quam probabiliter assertum est. Certe in Historia miraculorum, cujus notitiam dedimus in Commentario prævio, quamque ipsemet Bailletus in Tabula critica ad diem 1 Octobris ab anonymo seculi decimi conscriptam esse, non hæsitanter asserit, docemur, diem primam mensis Augusti jam tum memoriæ S. Bavonis consecratam fuisse. Ita legitur lib. 3 apud Mabillonium num. 4, apud nos 44: Duo nepotes inter se rixantes, correptis armis, alter * alterum oppressit; in se itaque reversus parricidium * expavit, episcopum adit, ac more christianæ remissionis peregrinando pænitentiam accepit. Cumque jam nonum expleret annum, iterato patrocinia quæsivit Apostolorum. Alpes ut transcenderat, sanctos Apostolos sibi in visu agnoverat, a quibus est admonitus, ne residuum viæ casso labore perderet: Remeans, inquiunt, memoriam sancti Bavonis visita, quæ est apud Medmedung annua. Surrexit credulus quidem visioni, sed ignarus loci, Gandavum repedavit, sibi jussa innotuit. Et quoniam devenit in ipsa solemnia Sancti, scilicet Kalendarum Augusti, ceteris illo pergentibus comitatur. Fateor, verba non adeo clara sunt, ut absolute ausim affirmare, sermonem esse de festivitate, quæ quotannis recolebatur Gandavi; cum etiam intelligi queant de festivitate in Medmedung, quo vir ille mittebatur ad memoriam S. Bavonis annuam & vel idcirco textum integrum descripsi.
[8] Mabillonius de festivitate Gandavi celebrari solita intellexit, [Annua elevationis festivitas] cum notaverit in margine: Translationis dies est. Ego utroque loco festum fuisse, opinor: ut autem credam, fuisse Gandavi, facit auctor Historiæ translationis seu potius detectionis reliquiarum S. Bavonis, factæ anno 1010, qui insignia sancti patris Bavonis, nostris, ut inquit, temporibus acta, descripturus, sic loquitur: Anno Dominicæ Incarnationis millesimo, decimo, regnante rege Rodberto, marchiso Balduino procurante abbatiam sancti Petri, sanctique Bavonis, domno etiam Eremboldo eam regente, ob quandam infamiam eliminandam, visum est eidem patri pios sancti Bavonis detegere cineres; quod in ipsis Kalendis Augusti, quæ sunt solemnia sancti Patris, aggrossus est opus. Equidem postrema hæc verba ita accipienda existimo, ut indicet auctor, diem istum jam ante solemnem fuisse, ideoque eumdem potius quam alium ab abbate electum ad detegendas ac publice exhibendas Sancti reliquias, quia erat solemnis propter elevationem, olim a S. Eligio peractam, & quia eo die major erat ex locis adjacentibus populorum ad festivitatem venientium concursus, coram quibus reliquiarum veritatem probaret.
[9] Quidquid sit; nimis leve est Bailleti argumentum, ut evertat longam Gandensium possessionem, [colitur 1 Augusti; datur ejus historia] qua diem primam Augusti solemni Officio quotannis celebrare consueverunt primario in memoriam Elevationis per S. Eligium institutæ. Officium istud in libello, quem de propriis Gandensis cathedralis anno 1572 impressum habemus, hanc præfert rubricam: In Elevatione S. Bavonis, quæ celebratur Calendis Augusti, legendumque præscribitur, ut in die Depositionis 1 Octobris, exceptis Invitatorio, aliquot Antiphonis ac Responsoriis & lectionibus secundi ac tertii Nocturni. In secundo Nocturno is ordo servatur, ut prima lectio complectatur tantum historiam elevationis, sæpe dicto die per S. Eligium institutæ; secunda translationis anni 1010; tertia translationis, quæ simili fere de causa facta est 1058 die X Maii. Unde rursum conjicias, quod sicut ad translationem anni 1010 electus fuit dies primæ elevationis jam tum festo annuo celebrari solitæ, ita ad eumdem remissa sit commemoratio translationis anni 1058, quamvis die X Maii peractæ. Hujus sicut & alterius translationis historiam suis locis exhibebimus, hic describimus, quæ habet Officium de elevatione.
[10] Lectio Quarta. Defuncto & ecclesiastico more sepulto D. Bavone, [ex veteri Officio,] sensim Deus cœpit magis magisque memoriam ejus hominibus, innumeris per eum editis miraculis, mirifice commendare, quantique apud se meriti in cælo & dignitatis esset, ostendere. Quibus rebus motus tandem venerabilis abbas Wilfridus, existimavit, minime convenire, ut tam sacrum Bavonis corpus diutius in terra absconditum & inhonoratum remaneret. Æquum esse enim, quos Deus se honorare, atque in pretio habere, quosque nobis ad æterna pariter & temporalia ab eo beneficia consequenda magnopere utiles & necessarios esse, palam declarat, eos nos quoque mortales, quibus possimus, honoribus & laudibus prosequamur. Itaque relato negotio ad beatum Eligium Noviomensem ac Tornacensem episcopum, eoque hujus rei gratia ad Gandensem ecclesiam illico properante, prædicti sacri corporis honorifica e terris elevatio facta est anno sexcentesimo octogesimo Calendis Augusti, post annum circiter quinquagesimum quam e vita decesserat.
[11] [in notis tamen chronologicis mendoso;] Advertet mox studiosus lector, auctorem hujus Officii adoptasse errores, quos supra deteximus in Chronicis rerum Gandensium Oliveri & Bavoniano, ac insuper adjecisse tertium errorem, dum quinquaginta circiter annorum intervallum posuit inter mortem S. Bavonis & corporis elevationem. Sed & simul perspiciet idem lector, postremum hunc errorem profluxisse eodem ex fonte, ex quo promanarunt alii, nempe ex imperitorum interpolatorum temeritate, qua mortem & elevationem certis temporum epochis distinctam non reperientes in antiquis documentis, ipsi determinatis annis fixerunt, non satis capaces, qui dispicerent, annos istos componi non posse cum ceteris adjunctis ac veritate historica & chronologica. Hinc, inquam, error ille profluxit. Nam cum Officii auctor mortem Sancti communissimo olim anachronismo signatam reperiret anno 631, corporis elevationem 680, consequenti errore inter utramque posuit quinquaginta circiter annorum spatium, quod juxta rectam chronologiam non potuit esse amplius, quam annorum circiter quinque; si nempe corporis elevatio S. Eligio, qui anno 659 vivere desiit, attribuenda sit. Hanc conditionem addo, quia licet ex una parte rationes Mabillonii & Bailleti sufficientes non sint, ut elevationem S. Eligio abjudicem, ex altera tamen nec satis antiquis solidisve testimoniis instructus sum, quorum auctoritate suffultus ipsam eidem indubitanter asseram.
[12] [& commemoratio ex sacris] Ad 1 Augusti, ut in Prætermissis ejusdem diei monuimus, memoria S. Bavonis inscripta quidem est variis Martyrologiis, sed nec inde majorem certitudinem haurire valemus, tum quod antiqua non sint, tum quia non in omnibus idem titulus adscribitur, in aliis enim dicitur translatio tantum, in aliis elevatio, in aliis elevatio simul & translatio. Ex singulis unum profero. Inter Auctaria Usuardini Martyrologii apud Sollerium codex Bruxellensis habet: In Gandavo translatio corporis sancti Bavonis confessoris. Editiones Molani ibidem: Gandavi elevatio sancti Bavonis pii confessoris. In Martyrologio monastico Benedictino apud Wionem lib. 3 Ligni vitæ: Gandavi elevatio & translatio sancti Bavonis pii confessoris. Hic in Annotatis observat Wion: Elevatio facta est per S. Eligium episcopum: Translatio vero per Eremboldum abbatem anno Domini MX. Ceterum si Sandero seu potius Bavoniano Chronico, quo ille verisimillime usus est, credimus, eo ipso seculo septimo non Gandavi tantum, verum etiam in Medmedung, loco aliquoties nominato, S. Bavo insignem cultum obtinuit, ecclesiam, inquam, suo nomini consecratam habuit.
[13] [fastis; cultus seculo 8.] Etenim laudatus auctor lib. 4 Rerum Gandensium cap. 4 hæc tradit: Anno DCXCIII Childesa sancta dedit ad ecclesiam S. Bavonis in Megmedonck res suas in Fursito, in Henninga, & Hamma & d'Anceliaria. Ecclesiam dicti loci etiam hodie sacram esse S. Bavoni, infra videbimus. Plura porro ad seculum septimum pertinentia chartis annotata nacti non sumus; unum dumtaxat pro seculo octavo testimonium relictum nobis est a B. Alcuino, alias Flacco Albino, abbate in Gallia, cujus Acta apud nos illustrata sunt ad diem XIX Maii, obitusque fixus anno 804. Constat autem testimonium illud duobus versibus hexametris, datis supra in Commentario prævio num. 138, quos ille, ut apparet, composuit pro inscriptione cujusdam aræ aut Basilicæ S. Bavoni erectæ, quique proin, seu auctorem spectes seu materiam, satis declarant, eo non minus seculo, quam præcedenti, viguisse Sancti cultum.
[14] Pro notitia rerum S. Bavonis & Gandensis cœnobii seculis nono ac decimo præcipua adjumenta suppeditat anonymus, [Monasterium Gandense anno 813 combustum] de quo egimus § 1 Commentarii prævii, auctor trium librorum de Sancti Miraculis. Verum cum is nec omnia tradiderit, nec satis distincte exposuerit, visum est, antequam ipsius Opusculum excudamus, quæcumque ad propositum nostrum tam ab ipso quam aliis relata sunt, ordine, quantum licebit, chronologico percurrere. Dictus itaque anonymus relationis suæ num. XI ecclesiam Gandensem fidelium liberalitate, ad quam frequentibus S. Bavonis miraculis excitabantur, magnifice exstructam exornatamque, miserabili incendio destructam fuisse ait, rursusque erectam eorumdem fidelium subsidio. At nec tempus definit, nec personas nominat, nec quæ habent alii, rerum adjuncta declarat. Sanderus lib. 4 Rerum Gandensium cap. 3 & annum designat & totum cum ecclesia cœnobium tum deflagrasse significat, verisimillime ex Gandensi Chronico. sic habet: Anno Domini DCCCXIII totum cœnobium Gandense casuali incendio destruitur. Consonat Oliverus ex suis Chronicis: Destructio hujus cœnobii intestino incendio tempore Briddonis abbatis totaliter concremati anno DCCCXIII. Verum, quod nec Oliverus, nec anonymus noster annotarunt, dat rursum Sanderus ibidem cap. 4 dicens: In ejus autem (Wenebaldi abbatis) anno DCCCIX defuncti locum venit Briddo, qui obiit DCCCXVI undecimo Kal. Martii, post cujus mortem facta est fratrum dispersio in Angliam usque ad creatum Eynardum in abbatem.
[15] Pergit dein Sanderus ejusdem Eynardi, quem alii Einhardum & Eginhartum nominant, [Eginhardus abbas restaurat & reliquiis ditat;] gesta aliquot adjunctis chronologicis characteribus describere: Eynardus, capellanus Ludovici piissimi imperatoris & ante Caroli Magni imperatoris cancellarius, fit anno DCCCXXVI abbas Gandensis cœnobii. Is statim cœnobium incendio deformatum restituit, vagosque monachos in unum reduxit, & anno DCCCXXVIII reliquias SS. Marcellini & Petri allatas ad suam ecclesiam Gandavensem transmisit V Non. Julii. Impetravit etiam a Ludovico imperatore approbationem privilegiorum cœnobii Gandensis, quæ antea pater ejus Carolus ei concesserat & alia privilegia nova. Eadem de suscepti per Eginhardum Bavonianæ abbatiæ regiminis initio & missis illuc SS. Marcellini ac Petri reliquiis tradit Meyerus in Annalibus & Chronicis Flandriæ. At sicut Sanderus non edicit, se illa reperisse in Bavoniano Chronico, ita nec indicat Meyerus, unde acceperit. Undecumque tamen acceperint, recte signati sunt dies & annus adventus reliquiarum ad cœnobium Gandense: ut videre est in Opere nostro tom. 1 Junii, ubi ad diem 2 mensis de SS. Marcellino presbytero, Petro exorcista & aliis sanctis martyribus actum, multaque in laudem Eginhardi adducta sunt.
[16] [ejusque privilegia] Non ita accurate signatus est annus suscepti regiminis ab Eginhardo, ut patet ex ipso diplomate Ludovici Pii super approbatione privilegiorum laudata a Sandero, quod datum scribitur anno imperii nostri sexto, Indictione XII, id est anno Christi 819, quo proin jam tum abbas erat Eginhardus. Diploma istud prout a Miræo tom. 1 Operum Diplomaticorum pag. 18 secundæ editionis vulgatum est, huc transfero. In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Jesu Christi. Ludovicus, divina ordinante providentia, imperator augustus. Si erga loca divinis cultibus mancipata propter amorem Dei, ejusque in eisdem locis sibi famulantes, beneficia oportuna largimur, præmium nobis apud Dominum æternæ remunerationis rependi non diffidimus. Idcirco noverit omnium fidelium sanctæ Dei Ecclesiæ, nostrorumque præsentium scilicet ac futurorum solertia, quod vir venerabilis Einhardus, ex monasterio, quod dicitur Ganda, quod situm est in pago Brachbatense, constructum in honore S. Petri principis Apostolorum, ubi etiam S. Bavo confessor Christi corpore quiescit, detulit obtutibus nostris auctoritatem immunitatis domini & genitoris nostri Caroli, bonæ memoriæ præstantissimi imperatoris, in qua continebatur insertum, qualiter ipse ob amorem Dei, tranquillitatemque fratrum in eodem monasterio degentium, semper pro plenissima defensione & immunitatis tuitione habuisset.
[17] [renovat & confirmat Ludovicus Pius imperator] Pro firmitatis namque studio postulavit nobis prædictus Einhardus abbas, ut paternæ auctoritati, firmitatis gratia, nostram quoque superadderemus auctoritatem. Cujus petitioni libenter assensum præbuimus, & hanc nostram auctoritatem erga prædictum monasterium, ejusque rectores, immunitatis atque tuitionis gratia fieri decrevimus: per quod præcipimus atque jubemus, ut nullus judex publicus vel quislibet ex judiciaria potestate, in ecclesias aut loca vel agros seu reliquas possessiones memorati monasterii, quod moderno tempore in quibuslibet pagis ac territoriis infra ditionem nostri imperii juste ac legaliter possidet, vel quæ deinceps in ipsius sancti loci commodum voluerit divina pietas augeri, ad caussas audiendas vel freda exigenda, aut mansiones vel paratas faciendas, aut fidejussores tollendos, aut homines ipsius monasterii tam ingenuos quam & servos super terram ipsius commanentes distringendos, nec ullas redhibitiones aut illicitas occasiones requirendas, nostris & futuris temporibus ingredi audeat, vel ea, quæ supra memorata sunt, penitus exigere præsumat.
[18] [diplomate anni 819, quod cum aliis] Sed liceat memorato abbati suisque successoribus res prædicti monasterii tum omnes fredos concessos, sicut in præcepto domini & genitoris nostri continetur, sub immunitatis nostræ defensione quieto ordine possidere, & nostro fideliter parere imperio, quatenus ipsos servos Dei, qui ibidem Deo famulantur, pro nobis & conjuge proleque nostra, atque stabilitate totius imperii nostri, a Deo nobis concessi atque conservandi, jugiter Domini misericordiam exorare delectet. Hanc itaque auctoritatem, ut pleniorem in Dei nomine obtineat firmitatem & a fidelibus sanctæ Dei Ecclesiæ & nostris verius certiusque credatur & diligentius conservetur, manu propria subterfirmavimus & annuli nostri impressione signari jussimus. Data Idibus Aprilis anno, Christo propitio, imperii nostri sexto, Indictione XII. Actum Aquisgrani palatio regio in Dei nomine feliciter. Amen. signum Ludovici serenissimi imperatoris.
[19] Diplomati subjicitur hoc editoris monitum: Istud Ludovici Pii, [servatur Gandavi in episcopali palatio.] ut & Caroli Calvi, itemque Othonis II imperatorum Diplomata in favorem Gandensis seu Bavonici monasterii concessa hodieque integra cum sigillis suis, Gandavi in palatio episcopali adservantur, quæ pro sua humanitate reverendissimus D. Antonius Triestius, episcopus Gandensis, nobis exhibuit ac communicavit. Integra, inquam, adservantur, utpote a Normannis (quod rarum in Belgicæ monasteriis) numquam violata, ut narrat. Ingruente namque Normannorum in Belgicam irruptione, monachi Gandenses cum Sanctorum pignoribus ac diplomatibus primo Audomaropolim, inde Laudunum Clavatum, Laon, Picardiæ urbem, se contulerunt declinandæ tempestati. Quo in tractu annis plus minus centum perstiterunt, & rebus sedatis, Gandavum ad vetus suum monasterium postliminio redierunt. Hæc ille, potissimum ut constet de fide & auctoritate hujus ac aliorum documentorum. Quæ adjungit de Normannorum irruptione, monachorum fuga &c, mox latius explicata exhibebimus.
[20] In isto porro diplomate advertimus, quod monasterium, [Eodem seculo monasterium de S. Bavonis nomine vocabatur.] licet corpus S. Bavonis illic quiescentis memoretur tamquam pretiosissimum ejus cimelium, solo S. Petri, primi patroni, nomine veniat, sed in aliis ejusdem seculi IX diplomatis videbimus, aliquando SS. Petri & Bavonis, aliquando etiam solius S. Bavonis titulo insignitum fuisse. Hoc uno titulo utitur Eginhardus locis pluribus. In historia translationis SS. Marcellini & Petri tom. 1 Junii pag. 185: Ego, inquit, tunc temporis juxta Scaldim fluvium in monasterio S. Bavonis eram. Rursum ibidem pag. 201: Alter libellus mihi oblatus est de monasterio S. Bavonis: & paulo inferius: Venerunt reliquiæ sanctorum Christi martyrum Marcellini & Petri ad monasterium S. Bavonis. Idem in Epistola, apud Chesnium tom. 2 Scriptorum Francorum ordine duodecima: Censum nostrum recipiat (Willibaldus presbyter) ab hominibus nostris tam apud S. Bavonem, quam in Blandinio monasterio. Memorabile est, quod habet Eginhardus Epistola 24: Notum tibi facimus, quia cera indigemus ad servitium nostrum & hoc in istis locis recuperare non possumus, quia parvus proventus mellis fuit per hos duos annos in istis regionibus. Ideo volumus, ut tractes atque consideres cum N, qualiter si fieri potest, unam soumatam * nobis faciatis simul cum vasallis nostris, qui ad nos de illis partibus post Missam Sancti Bavonis revertuntur.
[21] Vocis Missa ad istum modum usurpatæ plura exempla ex antiquis scriptis profert Cangius in Glossario. [Missa S. Bavonis quid olim] Sumitur autem passim pro festo ejus Sancti, cujus nomen adjungitur. Hinc conjicies festivitatem S. Bavonis fuisse jam tum seculo IX percelebrem; nec solum apud Belgas nostros, sed & apud exteras nationes: quandoquidem homines, qui Gandavum verisimillime ad dictam festivitatem peregre profecti fuerant, juberentur in reditu ad regionem, ubi ceræ erat inopia, afferre inde soumatam unam, id est, ni fallar, tantum ceræ, quantum unus equus gestare posset. Vox Missa etiam hodie est usitatissima apud Belgas ad significandam unam & alteram anni festivitatem. Sic festum Nativitatis Domini nostri Jesu Christi vulgo dicitur Kerstmis, id est, Christi Missa; festum purificatæ beatissimæ Mariæ Virginis Lichtmis dicitur, id est, Missa luminum. Plures hujusmodi festorum appellationes, quantum novi, non retinuit lingua Belgica. Vulgatissimæ quidem sunt voces Kermis & Baesmis; sed eæ nunc latiorem significationem nactæ sunt. Kermis seu potius Kerckmis, latine Missa ecclesiæ, olim usurpabatur ad designandum diem anniversarium dedicati templi: nunc autem etiam nundinæ & epulæ lautiores, quocumque anni tempore instituantur, Kermis dicuntur; quia nempe præsertim circa festum dedicati templi nundinæ celebrari & eo advenientes peregrini ab amicis laute excipi consueverunt.
[22] [& quid nunc significet.] Similiter Baefmis, latine Bavonis Missa, cujus primarius usus fuit designare festum præcipuum S. Bavonis, nunc tam a Gandensibus, quam ab omnibus passim Flandris, Brabantis, aliisque qui Belgico idiomate utuntur, adhibetur ad indicandum initium anni scholastici, seu mensem Octobrem: quia hoc mense circa festum S. Bavonis scholasticæ exercitationes resumuntur post aliquot hebdomadarum ferias, sive vacationem a studiis; & hæc quoque vacatio, nomine ab aliis distincto, dicitur Baefmis vacantie, id est, vacatio ad Missam S. Bavonis seu prævia festo S. Bavonis. Præterea vocis Baefmis usus non infrequens est, dum sermo instituitur de affectione aëris, dum videlicet lætioribus anni partibus aër est solito procellosior, tum dicunt esse Baefmis weder, quibus verbis intelligunt tempestatem, qualis est mense Octobri post festum S. Bavonis. Atque hinc denuo conjicias, quam celebre & olim fuerit & nunc sit per universum Belgium Sancti nostri nomen: at quam sublimem de ipsomet opinionem conceperint homines, docet carmen, quod, licet a quo vel quando conscriptum, ignorem, huc transfero ex laudatis Sandero & Molano:
Ante perit mundus, redeat quam Bavo secundus.
[Annotata]
* l. episcopo
* al. gestis
* Mab. deest alter
* ibid. fratricidium
* forte onus unius equi
§ II. Reliquiæ Audomaropolim ac deinde Laudunum a monachis Gandensibus ob metum Normannorum fugientibus transferuntur: an hi in hujus suburbano S. Vincentii monasterio commorati sint; quæ sit Nigella, in qua habitarunt, & an in ea aliquæ fuerint S. Bavonis reliquiæ.
[Anno 846 monachi cum reliquiis Audomaropolim] Pacem & tranquillitatem, quam restaurato Gandensi cœnobio, & revocatis illuc monachis conciliaverat Eginhardus, eodem seculo nono nova perturbavit procella, imminens scilicet Normannorum irruptio ex Miræo superius indicata. Sanderus quem, quod Bavonianum Chronicum citet, aliis neotericis scriptoribus præmitto, materiam hanc pertractat Rerum Gandensium lib. 4 cap. 3: Anno, inquit, DCCCXLVI Hericus abbas Gandensis incursiones Normannorum & Danorum metuens, corpus S. Bavonis cum aliis multis reliquiis ad S. Audomarum, quasi ad tutum locum, transportari fecit, & ipse una cum suis monachis eo fugit, tanquam ad tutiorem & munitiorem locum. Eadem pene tradit, sed nomen abbatis aliter exprimit cap. 4, dicens: Eynkericus successit Eynardo. Hic propter incursiones Normannorum, corpora SS. Bavonis & Pharahildis cum aliis reliquiis Sanctorum transtulit ad castrum S. Audomari. Obiit DCCCLII Id. Julii. Hic lectorem remittit Sanderus ad Locrium in Chronico Belgico, fortasse propter addita de S. Pharailde, cujus Acta illustrata sunt IV Januarii. At cum Locrius ipse auctorem suum agnoscat Meyerum, hujus verba damus ex Chronicis Flandriæ: DCCCXLVI. Corpora sanctorum Bavonis & Pharahildis Enkericus abbas Gandensis ac Frangerus prætor metu Normannorum transportaverunt ad castrum Fani Audomari, Sithiu tunc dictum. Loci Sithiu ac Sithiensis celebris abbatiæ, nunc S. Bertini appellatæ, Audomaropoli civitate Artesiæ in Belgio, ampla notitia data est tom. 2 Septembris in S. Bertino, & tom. 3 ejusdem mensis in S. Audomaro, quos consule.
[24] Auctor anonymus Chronici de Gestis Normannorum in Francia apud Chesnium tom. 2 Scriptorum pag. 525 causam allegat, [fugiunt ob metum Normannorum, a quibus] cur ad istum potius quam ad alium locum delatæ fuerint tum S. Bavonis tum aliorum, quos simul enumerat, Sanctorum reliquiæ: Anno, inquit, Domini DCCCXLVI pyratæ Danorum Fresiam adeuntes, provincias & ecclesias vastaverunt, & populum in eis occiderunt. Quod audientes Flandrenses vicinarumque urbium pontifices & abbates cum Sanctorum suorum reliquiis ad sanctum venerunt Audomarum, quia muro valido & turribus atrium ejus divina providentia munitum erat. Isti sunt Sancti, qui propter persecutionem illam pervenerunt ad idem castrum. Sancti Bavo, Wandregisilus, Ausbertus, Vulfrannus, Wasuulphus, Piatus, Bainus, Winnocus, Austreberta virgo; & quadraginta annis eorum aliqui ibi permanserunt. Eodem anno Northmanni Frisiam adeuntes, recepto pro libitu censu, pugnando quoque victores effecti provincia potiuntur. Hæc, quæ fere eadem leguntur in Historiis Normannorum, ab eodem Chesnio editis pag. 2, omnino confirmant ea, quæ mox recitavimus ex Sandero & Meyero, atque simul declarant, quæ, suppressa loci notitia, de prima hac translatione tradit num. 12 anonymus noster auctor Miraculorum S. Bavonis verbis sequentibus: Incolæ loci hujus (monasterii Gandensis) tam calamitosæ vastationis irruptionem metuentes, inclyta sanctissimi Patris (Bavonis) membra tuto in loco custodienda deposuerunt. Sed erravit auctor Chronici Normannici, dum S. Bavoni & aliis junxit SS. Wandregisilum & Ansbertum, quorum corpora nec isto anno, nec Fontannella Audomaropolim translata fuere, ut ostensum est ad diem XXII Julii § 4 Commentarii prævii ad Acta S. Wandregisili.
[25] Id, quod veriti fuerant Gandenses monachi, evenit non multis post annis: [paulo post destructum est monasterium,] Anno enim DCCCLI Normanni & Dani barbara crudelitate Gandavum cum cœnobiis Gandensi, Blandiniensi ac Trunchiniensi, ferro & igni vastaverunt: ut refert Sanderus & cum ipso Meyerus ac Locrius, testanturque varii chronistæ antiquiores. Horum unum tamquam Bedæ continuatorem laudat describitque mox memoratus anonymus, qui seculo 10 Miracula S. Bavonis collegit, quemque & nos describimus: In Chronica post Bedam scriptum hoc modo est: “Anno ab Incarnatione Domini nostri Octingentesimo quinquagesimo primo piratæ Danorum cum ducentis quadraginta duabus navibus Fresiam & Batavos populantur. Sed & usque ad monasterium sancti Petri & sancti Bavonis, quod Gandavum dicitur, debacchantes, idem monasterium incendunt. Venientesque urbem Rotomum usque ad Belvacum pedestri gradu perveniunt.” Consonat ad eumdem annum annalista Bertinianus apud Chesnium tom. 3 Scriptorum pag. 205 Pyratæ Danorum Fresiam & Batavos populantur. Sed & usque ad monasterium sancti Bavonis, quod Gant dicitur, debacchantes, idem monasterium incendunt. Venientesque &c. ut supra. Nec dissonat chronista de Gestis Normannorum apud eumdem tom. 2 pag. 525, nisi quod hic signetur annus 850 verisimillime errore librarii: Anno Domini DCCCL. Northmanni Fresiam & Batavos populantur, & in oppido Gandavo venientes, sancti Bavonis monasterium incendunt. Deinde Rotomum &c.
[26] [anno 853 Audomaropoli Laudunum,] Tasradus, aliis Tafridus, sic pergit Sanderus cap. 4, successit Eynkerico (abbati anno 852 Audomaropoli, ut sequitur ex præmissis, defuncto.) Hic anno DCCCLIII cum suis monachis & corporibus Sanctorum ac reliquiis ex Castro D. Audomari terrore Normannorum Laudunum Clavatum, Galliæ civitatem transfugit; cum animadverteret, se cum suis ne quidem in S. Audomaro tutum fore: & tandem anno DCCCLXVII obiit Lauduni XII Kalend. Aprilis, apud Nigellam ibidem sepultus. Consonant denuo Meyerus & Locrius. Sufficient prioris verba: Tasradus Gandensis abba corpora divorum Bavonis & Pharahildis ex castro divi Audomari terrore Normannorum Laudunum transtulit. Nituntur etiam ista testimonio sæpe dicti scriptoris Miraculorum S. Bavonis, quatenus scilicet spectant ad reliquias Laudunum translatas: nam quod spectat ad reliqua, licet significet, prius sacras reliquias metu Normannorum tuto in loco depositas fuisse, ut supra ostendimus, locum tamen non nominat, imo narrationem suam sic disponit, acsi reliquiæ recta Gandavo Laudunum delatæ fuissent. Nunc textum ipsius audiamus: Deinde etiam insanias Danorum, qui supervenire parabant, metuentes, ipsius Sancti Dei reliquias cum aliis plurimorum Sanctorum Laudunensium ad opinatissimum & * montem regium inibi servandas transtulerunt. Thesaurum quoque cum vario sancti loci ornamento secum delitescendo asportaverunt: quidam etiam propter locum venerabilem servandum substiterunt. Postrema verba sat clare designat Gandense monasterium, ubi si substiterint aliqui monachi, id factum non est tum primum, quando sacra lipsana Laudunum, sed quando Audomaropolim ante monasterii devastationem transportata sunt.
[27] [in cujus suburbano S. Vincentii monasterio] Est porro Laudunum, vulgo Laon, civitas munita Galliæ in provincia Insulæ Franciæ & in limite Picardiæ, cujus pars olim exstitit; sita in excelso monte, qui hic regius appellatur, quia aliquando reges istic sedem suam fixerunt. Locum, ubi tunc depositæ sint sacræ reliquiæ, ac substiterint monachi, nec scriptor Miraculorum definit, nec sat clare signat Sanderus seu Bavonianus chronista. Mabillonius tamen tom. 3 Annalium pag. 12 eum extra civitatem statuit, sic scribens: Incenso, ut præmissum est, S. Bavonis Gandensi monasterio, monachi Laudunum, quod veteres Lugdunum Clavatum vocant, cum corpore sancti Bavonis & sacra supellectile se recipiunt ad suburbanum sancti Vincentii monasterium, alias sancti Christophori appellatum, ubi per multum temporis hospitati, non nisi sæculo insequente ad propria postliminio redierunt. Ibidem pag. 446 ad annum 939, narraturus monachorum S. Bavonis cum sacro thesauro suo reditum ad Gandense cœnobium, ita præfatur: Everso ante annos octoginta Gandensi sancti Bavonis monasterio, ingens eo loci solitudo, vepres ac spinæ ibidem exortæ: monachi extorres cum Sanctorum reliquiis palabundi, primum quidem Lauduni apud sanctum Vincentium per annos fere triginta constiterunt; deinde canonicis ibidem a Didone episcopo institutis, ad Nigellam Briegii pagi (nam Nigellense Picardiæ necdum conditum erat) se contulerunt, ubi Radulphus eorum abbas sepultus est, qui tamen Lauduni obierat anno octingentesimo octogesimo secundo. Post hunc electus Elias apud sanctum Vincentium humatus.
[28] Quod ait auctor iste de institutis in Vincentiano monasterio canonicis a Didone episcopo, [ipsos commoratos esse,] verum esse probatur ex Charta Didonis, ab ipso Mabillonio edita lib. 6 de Re diplomatica pag. 553, scriptaque, ut notatur in fine, anno Incarnationis Domini nostri Jesu Christi DCCCLXXXVI: sed nullum hic verbum de monachis Gandensibus. Idem Mabillonius in Annalibus ad annum 886 recitatis aliquot Chartæ verbis, unde constet, dicto anno introductos fuisse canonicos in S. Vincentii monasterium, mox addit: Persistebant nihilominus in eadem sancti Vincentii ecclesia monachi cœnobii sancti Bavonis Gandavensis, ut patet ex his, quæ superius diximus de Radulpho eorum abbate ibidem electo, cujus successor Helias itidem eo loci postea electus est. Locum, ubi ante annum 886 de Radulfo ejusve electione se egisse indicat, magno labore ac diligentia quæsivi, nec inveni. Hinc fit, ut mentem ejus non assequar, nec textum hunc cum iis, quæ scripsit postmodum ad annum 939, quæque primo loco recitavi, componere valeam. Nam hic ad annum 886 dicit, Gandenses, introductis ad S. Vincentium canonicis, nihilominus illic perstitisse, igitur usque & ultra annum 886. Postea autem scribit Mabillonius ad annum 939, Gandenses, institutis ad S. Vincentium monachis, se contulisse ad Nigellam & hic quidem sepultum esse Radulfum, qui Lauduni obierat anno octingentesimo octogesimo secundo, quarto nimirum antequam canonici ad S. Vincentium constituti sunt.
[29] Præterea Radulfus, ut est apud Sanderum, Tasrado, [scribit Mabillonius,] qui vivere desiit anno 867, suffectus est abbas. Quid autem produxisse credam Mabillonium, cum de Radulfo ejusve electione ageret, unde pateat, Gandenses perstitisse in S. Vincentii monasterio usque vel ultra annum 886; præsertim, dum ex Sandero clare eruo, eosdem Gandenses degisse in Nigellensi monasterio jam ante annum 882, nec ullam in eodem Sandero vocem deprehendo, qua certus reddar, Gandenses monachos umquam commoratos esse in Vincentiano cœnobio? Uno dumtaxat loco recurrit mentio hujus cœnobii apud Sanderum his verbis: Elias abbas, a fratribus (Gandensibus) post hunc (Radulfum) electus, obiit DCCCXCV quarto Id. Decemb. Lauduni in ecclesia S. Vincentii sepultus. Sed quis inde concludat, Eliam ejusque decessores cum monachis suis in S. Vincentii monasterio habitasse, dum, quæ ibidem præcedunt, oppositum suadent, ut ostendimus?
[30] [sed Chronicum Laudunense, quod ipse citat, quodque videntur] Mabillonius Seculo 5 Benedictino in Observationibus præviis ad Vitam S. Gerardi abbatis Broniensis pag. 250, locum affert ex Chronico Ms. sancti Vincentii Laudunensis, qui seorsum spectatus magis favet commorationi Gandensium in prædicto cœnobio. Est autem hic: Anno Domini DCCCXCV Elias XIX abbas sancti Bavonis Gandensis cœnobii Lauduni, in cœnobio obiit sancti Vincentii nunc appellato, IV Idus Decembris, & ibidem cum monachorum mærore sepelitur. Monachi vero pastore destituti, & in miseria magna, utpote in extraneis constituti, nullam celebraverunt electionem; sed per diversa loca vagantes, miserabiliter fuerunt dispersi per multa annorum curricula, usque ad tempus Gerardi abbatis, genere & sanctitate venerabilis viri, qui præfato monasterio sancti Bavonis per Transmarum Noviomensem vel Tornacensem episcopum & Arnulfum Magnum Flandriæ comitem anno CMXXXVII in abbatem ordinatus est. Prioribus verbis huc potissimum spectantibus indicatur, Eliam non tantum sepultum fuisse in cœnobio S. Vincentii, ut est apud Sanderum, sed in eodem loco defunctum & sepultum esse cum mœrore monachorum, utique suorum Gandensium ibidem commorantium. Sed quo tempore & a quo laudatum Chronicum confectum sit, quave proin auctoritate polleat, subticet Mabillonius.
[31] [non novisse vel neglexisse alii,] Ad hæc Lucas Acherius, Mabillonii collega, in Notis & Observationibus ad Opera Guiberti abbatis B. Mariæ de Novigento pag. 648 dat Summarium Historiæ monasterii & abbatum S. Vincentii Laudunensis, collectæ ex veteribus schedis per Emilianum de la Bigne Ordinis sui sacerdotem; at nusquam meminit ejusdem Chronici. Primum loci hanc notitiam subministrat. Lauduno Clavato quasi insidet sancti Vincentii monasterium. Uno ferme lapide distans ab eadem urbe, situm est in monte, quem inter & ipsam urbem (in monte itidem collocatam) vallis interjacet. Dein, Fundatur, inquit, ut conjectura est, a Bruna Clodovei I regis Francorum filia… Adeo siquidem tenebris obvoluta sunt illius monasterii primordia, adeo altum silentium apud historicos ac veterum monumentorum penuria tanta, ut vix conjecturis possit inniti. Tum interpositis paucis de Bruna, quæ forte Brunichildis fuerit, Sigeberti I conjux, generatim subdit: Post fundationem institutionemque monachorum variis est labefacta cladibus abbatia sancti Vincentii: quam & diversis clerici incoluere temporibus, ac tandem anno salutis DCCCCXLVII Roricius … episcopus Laudunensis … monachos … substituit, eisque Mecalmum præfecit abbatem. Ab hoc Mecalmo seu Melchalmo Acherius post Emilianum de la Bigne abbatum seriem exhibet, nihil commemorans de ejus decessoribus, eumque secuti sunt Sammarthani fratres in Gallia Christiana. Idem fecerunt scriptores Galliæ Christianæ auctæ tom. 9, ubi lugentes, quod ob prostrati monasterii veteris ruinas nihil de primis ejus per tria quatuorve secula præpositis certum ac definitum afferre liceat, unum quidem & alterum nominant, quos tamquam abbates posuit in Gollectario suo generali Johannes a Guisia; at simul indicant, hunc scriptorem seculi decimi quarti tantum, nec admodum accuratum, parum aut nihil rescire certove tradere potuisse de rebus ab ætate sua adeo remotis; asseruisse, sed non probasse documentis.
[32] Revertamur modo ad citatum Mabillonio Chronicum Ms. S. Vincentii Laudunensis. [non habet sufficientem] Ejus auctor tam diserte Eliæ peregrini abbatis obitum, annum, diem ac sepulturam in dicto monasterio annotat, ut verisimile non sit, hinc ipsum Operis sui exordium duxisse: præmiserit certo alia de isto monasterio vetustiora. Quid porro causæ esse dicam, cur de la Bigne, Acherius aliique citati illud Chronicum ne nominarint quidem, ubi res ejusdem monasterii pertractarent ac de penuria documentorum conquererentur? Imo si ab obitu Eliæ inchoatum sit Chronicum, cur saltem hoc ipsum non indicarunt? Cogimur suspicari, Chronici auctorem nec satis antiquum nec satis accuratum inventum esse, cujus asserta, vetustis testimoniis destituta, fidem facerent, talem scilicet, qualem scriptores Galliæ Christianæ auctæ judicarunt esse Johannem a Guisia. Suspicamur, inquam, Chronicum fuisse conflatum ab homine posteriorum seculorum, qui in gratiam sui monasterii corraserit ex scriptis extraneorum quæcumque & qualicumque modo ad idem pertinerent, eaque pro arbitrio auxerit vel exposuerit. Inde factum, ut, quæ in Bavoniano Chronico referuntur de sepultura Eliæ, sic exposita sint in Laudunensi, ut etiam intelligantur de morte obita in Vincentiano monasterio, & sepultura peracta a monachis Gandensibus ibidem habitantibus.
[33] Verum etiam ista expositio adversatur sententiæ Mabillonii in Annalibus Benedictinis ad annum 939, [auctoritatem, ut fidem faciat.] ubi ait, Gandenses monachos, everso cœnobio suo Gandensi extorres cum Sanctorum reliquiis palabundos, primum Lauduni apud S. Vincentium per annos fere triginta constitisse; dein, canonicis ibidem a Didone episcopo institutis (anno 886) ad Nigellam monasterium Briegii pagi se contulisse. Nam si mox post eversum anno 851 monasterium suum, ut ad dictum annum similiter insinuat Mabillonius, Gandenses se Laudunum ad S. Vincentium contulerint, non tantum triginta fere sed plusquam quadraginta annis ibidem constiterint, cum anno dumtaxat 895 inde abierint, ut verba Chronici Laudunensis exigunt. Quapropter dum tam infirmis fundamentis nititur Gandensium monachorum in cœnobio S. Vincentii habitatio; dum iis saltem in locis, quos reperire potui, sibi tam parum constat præcipuus ejus assertor Mabillonius, equidem donec meliora afferantur, illam ut non satis probatam habebo, & ordinem rerum, quem dat Sanderi Chronicon, sequar, additis elucidationis gratia brevibus observationibus.
[34] Anno 853 Tasradus abbas cum monachis & reliquiis Audomaropoli Laudunum transfugit; [Nigella, in qua habitarunt monachi, melius, quam in Picardia,] ubi anno 867 obiit, quando jam tum monachi cum reliquiis Nigellense monasterium incolebant. Id eruo primum ex eo, quod apud Nigellam sepultus sit Tasradus. Secundo & clarius ex eo, quod Tasradi successor Radulfus apud eumdem Sanderum dicatur electus a fratribus in Nigellensi monasterio degentibus. Verba, quæ subdo, nullum patiuntur dubium: Radulfus successit Tasrado, a fratribus Gandensis cœnobii abbas electus, quia dicti fratres in prædicta Nigella causa dispersionis degebant. Obiit is DCCCLXXXII Lauduni, & in monasterio de Nigella sepultus VI Id. Augusti. Sed ubinam jam aliquoties nominatus locus de Nigella situs est? Unum dumtaxat eo nomine ponunt in Notitia Galliarum Valesius, & in Geographia Baudrandus, qui illum sic describit: Nigella, Nesle, oppidum Galliæ in Picardia provincia ad Ingonum amnem 2 leucis distat ab Hamo in Occasum, estque fere medium inter Noviodunum ad Meridiem & Peronam ad Septentrionem. Hunc in Sanderi Opere designatum putarunt Mabillonius in Notis ad lib. 1 Miraculorum & Pagius in Critica ad annum 851.
[35] [statuitur in Bria,] Alterum designant Sammarthani tom. 4 Galliæ Christianæ inter Galliæ abbatias his verbis: Nigella Abscondita (vulgo Nesle la reposte) Ord. S. Benedicti, diœcesis Trecensis in Bria non longe a Villanoxa. De eodem loco seu abbatia agit Nicolaus Desguerrois in Opere cui titulus: Sanctitas Christiana diœcesis ac civitatis Trecensis ad annum 514, circa quem abbatia ista, totius diœcesis antiquissima, exstructa creditur. Locum se adiisse testatur anno 1632 & quæcumque scribit, vel oculis conspexisse vel audivisse ex monachis. Mox autem declarat, abbatiam istam cognominari absconditam, quia in convalle duorum montium ita absconditur, ut propter arbores & loci profunditatem non conspiciatur nisi in descensu, quamvis habeat turrim ingentem. Pro hoc loco, ut apud Sanderum indicato, stat Mabillonius in Annalibus, qui ut sententiam mutaret, non videtur aliam rationem habuisse (certe aliam non allegavit) quam quod apud Sanderum Nigella dicatur monasterium, & Nigellense Picardiæ necdum conditum esset, dum hæc facta sunt.
[36] [ubi aliquæ Sancti reliquiæ esse creduntur,] Mabillonii secunda sententia mihi etiam probabilior est tum ob allatam rationem, tum quia locus ob situm suum aptissimus erat, in quo tuto lateret cum reliquo thesauro corpus S. Bavonis, quod potissimum intendebant Gandenses monachi. Huc accedit (idque fortissimum videri poterit argumentum) quod in monasterio de Nigella abscondita anno 1624 die XXVII mensis Maii facta sit reliquiarum inspectio, cujus Acta Latine exarata & a Præposito monasterii subsignata laudatus Desguerrois se testatur præ oculis habuisse, dum scriberet. Ex iis autem Actis Gallice recenset reliquias, & has inter: Des os de S. Babon (ou Bavon) quæ verba Latine sonant: Ossa, seu ex ossibus aliqua S. Babonis (vel Bavonis) quæque de alio non videntur intelligi quam de Sancto nostro. Neque obest, quod, sicut postmodum probabitur, sacrum corpus circa annum 939 ex Gallia Gandavum monachi retulerint integrum, ipsaque sigilla, antiqua manu thecæ infixa, inventa sint integerrima, prout testatur scriptor Miraculorum S. Bavonis: nam ossa ista, postquam corpus relatum fuit Gandavum, transmitti potuerunt ad Nigellam absconditam, sive quod id rogaverint loci monachi, sive quod Gandenses id sponte fecerint in gratiarum actionem pro tam diuturna hospitalitate: quandoquidem secundum ea, quæ traduntur apud Sanderum ad annum 939, sacræ reliquiæ ex quo Lauduno asportatæ fuerunt, alio loco quam in Nigellensi cœnobio depositæ non fuerint, donec referrentur Gandavum. Verba apud Sanderum sic habent: Anno CMXXXIX S. Bavo cum aliis Sanctorum pignoribus & reliquiis de Lauduno ad monasterium de Nigella translatus, ad arcem oppidi sui … reportatur.
[37] [dubitandique ratione non una] Atque hæc sunt, quæ Mabillonii secundam sententiam longe probabiliorem faciunt. Verumtamen, ne quid dissimulem, ratio est non una, quæ retinet, quo minus omne dubium de ejus veritate deponam; quominus, inquam, dubitem, an umquam sacræ reliquiæ, postquam Lauduno depositæ fuerunt, alio deportatæ fuerint, quam Gandavum. Prima ratio est, quod scriptor Miraculorum nullam Nigellæ seu Nigellensis monasterii mentionem faciat. Altera ratio est, quod Meyerus in Chronicis, auctor Officii Gandensis in Lectionibus propriis, Miræus in Fastis Belgicis, Sanderus ipse in Sanctis Flandriæ clare affirment, corpus S. Bavonis Lauduno Gandavum relatum fuisse, altumque sileant de Nigella. Audiatur Meyerus: DCCCCXL Arnulfus (comes Flandriæ) cum Gerardo Cellensi, abba Gandensi, corpora divorum Bavonis & Pharahildis Lauduno Gandavum retulit. Ratio denique tertia est, quod apud Sanderum de Rebus Gandensibus, unde, ni fallar, omne sententiæ suæ fundamentum accepit Mabillonius æque ac Pagius, tribus quidem locis sermo recurrat de Nigella; sed uno dumtaxat posteriori tamquam distincta seu remota a Laudunensi civitate. Priori vero loco sic memoratur Nigella, ut mox intelligas, esse partem Laudunensis civitatis: Obiit (Tasradus abbas) Lauduni XII Kalend. Aprilis, apud Nigellam ibidem (numquid non Lauduni?) sepultus. Ad eumdem sensum reducitur locus secundus, ubi dicitur Radulfus post Tasradum electus a fratribus Gandensibus in prædicta Nigella degentibus, obiisse Lauduni & in monasterio de Nigella sepultus.
[38] His omnibus consideratis, quid vetat dubitare, an locus tertius corruptus non sit, [adducta, Monachorum Gandensium,] positumque de Lauduno pro Laudunum, ut sensus fuerit: Anno DCCCCXXXIX S. Bavo, … Laudunum ad monasterium de Nigella translatus, Gandavum reportatur? Sane similibus mendis obnoxium non esse Bavonianum Sanderi Chronicum, nemo dixerit. Præterea si per Nigellam apud Sanderum denotetur Nigella abscondita in Briegio pago, quæ Lauduno distat viginti quinque circiter milliaribus Gallicis, non facile causam reperimus, cur monachis Gandensibus illic degentibus, abbates Tasradus, Radulfus & Elias Lauduni substiterint, ubi omnes diem obiisse traduntur. Nullum, fateor, invenio etiam Lauduni vestigium loci, cui Nigella vel de Nigella nomen fuerit: at sufficiunt profecto secula octo integra & amplius, ut tam nominis quam loci memoria deperierit. Quod spectat ad reliquias, quæ, teste Nicolao Desguerrois, servari creduntur in Nigellæ absconditæ thesauro, eæ quidem fortissimum argumentum videri poterunt pro Mabillonio contra Pagium; sed quamdiu incertum manebit, an Sancti nostri corpus, postquam Laudunum pervenit, alio translatum fuerit, quam Gandavum, credi poterit alia de causa concessas isti monasterio dictas reliquias; imo dubitari, an sint S. Bavonis reliquiæ. Nam cum inspectio reliquiarum dicti monasterii facta sit tantum anno 1624, asseratque Desguerrois, plurium Sanctorum ac Sanctarum reliquiis annexa nomina in Actis visitationis omissa fuisse, quia ob antiquitatem & iniquitatem temporum legi nequiverant, mirum non esset, si & illud nomen saltem ex parte detritum fuisset, & ex residuis litteris per conjecturam adjutam qualicumque traditione de servato illic aliquando S. Bavonis corpore, factum S. Babonis vel Bavonis, ubi legendum erat S. Baboleni, qui fuit abbas S. Mauri prope Parisios, vel S. Bovini, qui fuit episcopus Trecensis, aut affine nomen alterius Sancti, cujus revera erant reliquiæ. Nunc rerum seriem tantisper interruptam prosequamur.
[39] Mortuus est secundum ante dicta Radulfus anno 882; Elias vero abbas, ita denuo apud Sanderum, a fratribus post hunc electus, obiit DCCCXCV quarto Id. Decemb. Lauduni in ecclesia S. Vincentii sepultus. [aucta dispersione, vivendi] Post cujus obitum magna exstitit dispersio monachorum, quæ plus quam XL annis duravit. Rationem, cur Elias sepultus non fuerit apud Nigellam sive in monasterio de Nigella, sicut decessores Tasradus & Radulfus, non aliam fuisse suspicor, quam quia canonici per Didonem episcopum Laudunensem anno 886, quarto post Radulfi obitum, introducti in monasterium S. Vincentii, id pro antiquo jure ecclesiæ suæ exegerint. Erat quippe isti ecclesiæ ex antiquo annexum jus, ut illic sepelirentur Laudunenses episcopi, canonici, clerici, nobilesque etiam laici, prout liquet ex Chartis seculi X Roriconis episcopi Laudunensis & Lotharii regis Francorum apud Acherium in Notis & Observationibus ad Opera Guiberti abbatis pag. 649. Quod autem post Eliæ obitum magna vel major, quam ante fuerit, monachorum dispersio usque ad finem exsilii, putem processisse ex rerum angustia, qua tractu temporis premebantur in Nigellensi monasterio (hoc pro suo judicio collocabit lector vel in Briegio pago vel in Laudunensi civitate) & ob quam nonnulli hospitabantur in vicinis monasteriis, ut remanentibus apud Nigellam animo & voto uniti, unum semper gregem constituerent: nam alias, quantum licebat, vivebant semper simul & in commune.
[40] [ratio propevitur.] Postremum diserte asseritur in compendiosa exsilii narratione, quam proxime citatis ex Sandero verbis subnexam huc transfero: Nam eo tempore a die adventus Normannorum tanta fuit in Flandria calamitas, ut monachi S. Bavonis totos propemodum centum annos exulare, perque diversas civitates & regiones peregrinari cogerentur, (nempe ex Flandria Audomaropolim in Artesia; Audomaropoli Laudunum in Picardia, nunc in Insula Franciæ, & hinc forte ad Nigellensem abbatiam in Bria, tractu Campaniæ,) Semper tamen corpus D. Bavonis aliorumque Sanctorum, ceu thesaurum longe omnium pretiosissimum, secum diligentissime ac religiosissime circumferentes, eorum præsentiæ fiducia se tantis in miseriis consolabantur: & quanquam huc illuc incerti oberrare cogerentur, simul tamen semper & in commune, quantum licebat, vivebant, sub uniusque capitis obedientia sese humiliter continebant; ac, simul atque abbas ex humanis excesserat, alium statim in ejus locum, nihil obstante exilio, eligebant. Nullus tamen post Eliam abbas notus nobis est usque ad S. Gerardum Cellensem, de quo mox § sequente, ubi simul videbimus, quis interim Gandavi fuerit rerum status.
[Annotata]
* & abundat
§ III. Monasterii Bavoniani, dum Normanni in Flandriam irrumperent, diuque post horum discessum, miserrimus status: quo anno id restauratum, monachique in Galliis exsules Gandavum cum reliquiis S. Bavonis sint reversi; particularum ex his & ex iis S. Pharaildis Arnulpho comiti concessarum duplex translatio. Monasterii Gandensis reformatio, ejusque attributa Ordini S. Benedicti possessio. Bona monachis ablata, quando &, quibus adnitentibus, iis fuerint restituta.
[Possessiones monachorum S. Bavonis] Post incensum anno 851 S. Bavonis Gandense monasterium, nihil eo spectans apud veteres occurrit usque ad 864, quo Carolus Calvus Francorum rex prædia olim eidem collata diplomate confirmavit. Ex hoc monumento hactenus nobis conservato, ac per Miræum publici juris facto tom. 1 Diplomatum pag. 26, perspicimus tum ejusdem regis Caroli, tum Reinhelmi, aliis Raginelmi & Rainelmi, Tornacensium ac Noviomensium episcopi, curam, ut bona monasterii, quantum tot inter turbas fieri posset, sarta tecta remanerent. Rex quippe jam ante monasterio rectorem præfecerat Adelmum comitem, alias quidem nobis ignotum, sed verisimiliter satis potentem, pium ac justum, qui ejus bona contra injustos invasores defenderet, ac S. Bavoni rediturisque ab exsilio monachis conservaret. Episcopus vero una cum laudato comite apud regem effecit, ut præsens diploma concederet. In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Karolus gratia Dei rex. Si erga loca divinis cultibus mancipata, propter amorem Dei, eique in eisdem locis famulantes, beneficia opportuna largimur, præmium nobis apud Dominum æternæ remunerationis rependi non diffidimus.
[42] Idcirco noverit omnium sanctæ Dei Ecclesiæ fidelium, [Carolus Calvus diplomate confirmat,] nostrorumque præsentium scilicet & futurorum industria, quia vir venerabilis, Noviomensium sive Tornacensium ecclesiarum præsul Reinhelmus, curam ministerii sui gerens, nec non etiam carissimus fidelis noster Adelmus comes, qui & largitu nostro rector monasterii S. Petri & S. Bavonis, quod vocatur Gand, super fluvium Schald siti, pari devotione ad nostram accedentes magnificentiam, innotuerunt canonicos ipsius cœnobii domini ac genitoris nostri Ludovici gloriosi imperatoris, ceterorumque prædecessorum nostrorum regum, ex villis suorum usibus delegatis, confirmationis quondam habuisse præcepta, sed nimia infestatione paganorum, nostrisque præpedientibus peccatis, eadem deperisse ignique cremata fuisse. Unde humiliter nostram deposcentes serenitatem, petierunt denuo memoratis sanctis fratribus nostra benignitate idem renovari, ac restitui confirmationis præceptum, quo irrefragabiliter, nulloque inhibente, villis ac rebus ipsius abbatiæ, suorum scilicet usibus a priscis temporibus delegatis liberius deinceps uti valerent. Subduntur hic villarum seu prædiorum nomina, deinde formulæ, quibus eorum possessio monasterio confirmatur, quæque legi possunt apud citatum Miræum; totum porro diploma sive præceptum ita clauditur: Ut autem hæc nostræ renovationis atque confirmationis auctoritas majorem in Dei nomine per supervenientia tempora obtineat vigorem, manu propria hac sub charta confirmavimus, annulique nostri impressione assignari jussimus. Signum Karoli gloriosissimi regis. Datum V Idus Octobris, Indictione XII Anno XXV regnante Karolo gloriosissimo rege. Actum apud Pettingehem villam in Dei nomine feliciter. Amen.
[43] [in quo duo notatu digna] Pettingehem, nunc Peteghem, duplex est isto nomine vicus in Flandria: alter Gandavo Cortracum versus tertio circiter milliario dissitus; alter prope Aldenardam ad Scaldim fluvium situs. Hunc secundum in diplomate designari dicitur in Notis apud Miræum, quæ & sententia est Meyeri in Annalibus Flandriæ ad annum 865, ubi notandum ait, regum antiquitus & principum fuisse domum. Sanderus tom. 2 Flandriæ illustratæ pag. 589 agens de eodem loco, Peteghem, inquit, ad primum ab Aldenarda lapidem, ultimo quanquam hic loco memoretur, nobilitate tamen cæteros & primatu superare pagos videtur, vel ob id solum, quod ab auctore non uno antiquum regum fuisse domicilium perhibeatur. Aliud est in diplomate observatu dignum, nempe ad vocem canonicos, ad quam apud Miræum ista subjiciuntur: Nota canonicos, non monachos anno DCCCLXIV in S. Bavonis monasterio resedisse. Non diffitentur id Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 5 col. 177; at statim observant: Fortasse tamen per vocem CANONICOS intelligendi sunt monachi, ut per vocem CLERICOS intelligendos esse supra demonstravimus; vel etiam Adelmus comes, errantibus monachis cum suo abbate, præfecturam adeptus, ad cultum divinum conservandum canonicos adhibuit ad tempus.
[44] [occurrentia discutiuntur.] Fateor, si nulli ex iis monachis, qui, abbate ceterisque fratribus in Galliam profugientibus, Gandavi propter locum venerabilem servandum substiterunt, ut supra vidimus, in vivis superstites fuerint anno 864, vel etiam illi ante in Galliam profugerint, omnino verisimile est, ab Adelmo istic ad cultum divinum conservandum adhibitos fuisse ad tempus presbyteros seculares. Sed verisimile mihi non est, hos presbyteros intellectos fuisse in diplomate per vocem canonicos. Etenim ii, qui canonici vocantur, in diplomate dicuntur, a Ludovico Pio ac decessoribus regibus bonorum ad cœnobium pertinentium confirmationis! quondam habuisse præcepta, quod minus convenit presbyteris, istic nuper adhiberi cœptis. Quapropter plane existimo, intelligendos esse monachos, quales certe erant Ludovici Pii decessorumque regum temporibus, appellatosque fuisse in diplomate primum canonicos, dein semel ac iterum sanctos fratres, quia secundum Canones, id est, secundum regulas instituti sui, simul religiose ac fraterne vivebant, etiam tum in Gallia exsules vel etiam Gandavi, si ex iis, qui substiterant, aliqui erant superstites. Verum neque his seu monachis seu presbyteris secularibus ad cultum divinum conservandum Gandavi commorantibus, pax fuit aut quies a Normannis.
[45] Hi quippe, referente scriptore Miraculorum S. Bavonis, [Monasterium Gandense, cujus, sævientibus Normannis,] vastata urbe Morinorum, omnique terra Menapiorum, Scaldim fluvium intrant & omnem terram Bracbantisiorum incendio & ferro delent & incendiis & devastationibus inhiantes, sanguinemque humanum sitientes, ad interitum & perditionem regni mense Novembrio in Gandavo monasterio sedem sibi ad hiemandum statuunt anno ab Incarnatione Domini octingentesimo octogesimo. Tunc quoque Tornacum civitatem & omnia monasteria supra Scaldim ferro & igne devastant, & post multam humani generis interfectionem Gandavum rediere. Hæc omnia pene ad verbum & plura de Normannorum crudelitate leguntur etiam in Chronico de ipsorum gestis ad annos 880 & 881 apud Chesnium tom. 2 Scriptorum Historiæ Francorum. Frequens ille barbarorum omnia devastantium incursus ac recursus causa fuit, ut difficilior facta sit, & diutius dilata monasterii restauratio; quandoquidem ea bona ac prædia, quæ ad illud pertinebant, quæque, ut colligere est ex Caroli Calvi diplomate, primum illorum furorem evaserant, postea procul dubio eamdem sortem subierint, quam ipsum antea monasterium & tota successu temporis regio circumjacens. Atque ita sublata sunt præcipua, quæ supererant, restaurando monasterio subsidia.
[46] Nec facilior reddita est instauratio post barbarorum discessum; [postque horum discessum] nam his abeuntibus, ipsimet potentiores regionis incolæ monasterii fundos, terras & possessiones, prout cuique congruere videbatur, invaserunt ac usurparunt. Hoc testatur Othelboldus abbas S. Bavonis in Epistola ad Otginam Flandriæ comitissam conscripta anno 1030, id est, seculo non integro post restauratum monasterium. Parte prima Epistolæ recenset Sanctorum corpora & reliquias, quibus tunc ornabatur monasterium; parte altera enumerat bona, quæ tum possidebat & olim possederat: atque hanc ita orditur: Nunc domina nostra dulcissima, quoniam satis vobis factum est de corporibus & reliquiis Sanctorum, animadvertat, si placet, vestra pietas, qualis quantusque hic locus olim fuerit & ad qualem nunc dilapsus inopiam; & tamen caput regionis, primatum tenens ceterarum civitatum & ab antiquis Gandavum vocitatus castrum, ubi sanctus pontifex Amandus post gentilium conversionem templum Domino in honore beati Apostolorum principis Petri reliquiis maximis construxit insertis, atque monachorum ibi catervam instituens, privilegiis Apostolicis & regum præceptis decentissime corroboravit: ubi etiam insignis pater Bavo omnium virtutum perfectione probatissime consummatus, ut ante prælibavimus a Deo omnipotente sublimiter est exaltatus.
[47] Cumque meritis ipsius & virtutum signis idem locus quotidie oblationibus fidelium augeretur & cresceret, [difficillima diu fuerat restauratio,] post plurima annorum curricula, peccatis Christianorum exigentibus, Nortmanni ipsum locum adeunt, vastant, incendunt & omnia diripiunt; solummodo Sanctorum corporibus, maximis fidelium laboribus, ad montem regium Laudunensem fuga dilapsis. Cumque inibi propter metum ipsorum Danorum, quoniam omnia occupaverant, diutius morarentur (monachi Gandenses) hereditas eorum versa est ad alienos, & domestici atque extranei diripuerunt ea. Sed & proavus senioris nostri (Balduini comitis) Magnus Arnulfus maximas inde abstrahens partes, Satellitibus suis, secundum quod unicuique eorum erat contiguum, distribuit. Hinc procedit Othelboldus ad enumerationem bonorum, quæ olim sic monasterio abstracta fuerant & quorum aliqua necdum suo tempore erant restituta, ac dein comitissæ patrocinium implorat. Legi ista possunt apud Miræum tom. 1 Diplomatum, ubi integra Othelboldi Epistola excusa est pag. 348 & seqq.. Postrema verba abunde nos docent, quam misero statu essent tempore, de quo hic agimus, bona monasterii, quamque difficilis proin ejusdem instauratio.
[48] [tandem, hortante Transmaro episcopo,] Res demum tentata est & completa feliciter, auctore seu hortatore potissimum Transmaro Noviomensium ac Tornacensium episcopo, cui suberat Gandensis ecclesia, quique, verba sunt scriptoris Miraculorum S. Bavonis, quoniam erat sanctorum locorum cultor, Christianæque religionis avidissimus informator, venerabilem locum (Gandense monasterium) suæ quippe diœcesios extiterat, ex intimo indoluit pristini vigoris auctoritate denudatum, instituitque omnimodis instaurandum. Initium episcopatus Transmari indicat Frodoardus in Chronico: Anno DCCCCXXXVII… Walberto… Noviomagensium præsule defuncto, successit Transmarus, monasterii sancti Vedasti præpositus. Epocham firmant bina diplomata, alterum Ludovici Transmarini, Francorum regis, apud Mabillonium de Re Diplomatica lib. 6 pag. 568, in quo comparet ut vivens adhuc Walbertus anno 936; alterum Arnulphi Magni, Flandriæ comitis, editum a Miræo tom. 1 Operum Diplomaticorum secundæ editionis pag. 39, signatumque anno 937, in quo asserit Arnulfus, varia prædia se reddere seu donare Blandiniensi monasterio, consilio habito cum Transmaro episcopo.
[49] [Arnulpho autem comite,] Ad eumdem annum 937 referunt primordia restaurati monasterii Gandensis Sanderus sive Chronista Bavonianus, Oliverus in Ms. Chronico Gandensi & Meyerus tam in Chronicis quam Annalibus Flandriæ, unde simul & ex diplomate Arnulphi colligas, Transmaro, utprimum episcopus factus est, nihil magis cordi fuisse, quam ut loca sacra pristinæ dignitati ac splendori restituerentur. Ut autem præ ceteris curaret hujus monasterii instaurationem, excitavit verisimillime desiderium recipiendi hac via in suam diœcesim corpus S. Bavonis & aliorum Sanctorum lipsana, quæ jam seculo pene integro in Galliis delituerant. Erat sane opus inceptu difficillimum, nam teste scriptore Miraculorum, ut totus circumjacens pagus, ita & Gandensis cœnobii locus videbatur similior deserto vacuatus cultoribus … ipsæ murorum reliquiæ, quæ superera ntcombustioni, succrescentibus tribulis & densis operiebantur vepribus … & diuturna desolatio plurimo eguit supplemento. Hinc prius antistes recurrit ad supra memoratum Arnulphum comitem. Mandavit, inquit scriptor idem, litteris, ut in scriptis ejus reperimus, super hoc negotio Arnulfo marchiso, ad quem idem locus ex regio pertinebat beneficio, se scilicet scalam velle erigere, per quam uterque levi volatu cælum posset conscendere. Quid multa? His litteris frequentibusque collationum exhortationibus ad ea, quæ voluit, benevolentiam marchisii inflexit, cœpitque idem locus tam utrorumque adjutorio, quamque aliorum fidelium collaboratu ad pristinum redintegrari.
[50] Arnulphus comes hic a nostro scriptore marchisus appellatur ad eum sensum, quo jam defunctus a Lothario rege in diplomate anni 967 apud Miræum pag. 46 dicitur Venerabilis comes Arnulfus, [aliisque adlaborantibus,] noster videlicet consanguineus & regni nostri marchio nobilissimus. Iis porro, qui cum Arnulpho & Transmaro ad monasterii restaurationem operam contulisse memorantur, accensendus haud dubie est senex, qui, referente eodem scriptore nostro, in Britannia insula ad mortem ægrotans, in visione monitus est Gandavum proficisci, moxque sanatus se illuc contulit & quamdiu supervixit, devotus reparator exstitit. Sed nec minimam partem in dicta instauratione habuisse S. Gerardum Cellensem, in sequentibus docebimur; in ejus tamen laudes non ultra excurremus hic, quam necesse sit, utpote cujus Acta illustranda venient hoc ipso mense ad diem III.
[51] Audiamus modo, quæ de instauratione tradant supra laudati scriptores Belgæ. [anno DCCCCXXXVII] Apud Sanderum lib. 4 cap. 3 ista habemus: Anno DCCCCXXXVII. Arnulphus Magnus, comes Flandriæ, hortatu venerabilis viri Transmari, Noviomensis episcopi, cœnobium Gandense, tunc dirutum & deserto simile restauravit & in melius reformavit: qui in eo virum illustrem S. Gerardum, Broniensem abbatem, constituit, dicti Gandensis cœnobii vigesimum rectorem, virum eximiæ virtutis, qualem omnia illa tempora postulabant. In Oliveri Gandensi Chronico hæc notantur: Restauratio hujus Gandensis cœnobii ab Arnulpho Magno, Flandrensium comite, hortatu Transmari Noviomensis seu Tornacensis episcopi facta tempore sancti Gerardi abbatis hujus cœnobii antedicti anno Domini DCCCCXXXVII. In Meyeri denique utroque Opere: DCCCCXXXVII Magnus hortatu Transmari episcopi Noviomagensis Gandense cœnobium, Normannica rabie eversum, reædificavit, solitos ritus ac cæremonias instauravit, Gerardumque Cellensem, magnum virtute virum abbam ibi constituit.
[52] Pleraque huc usque memorata fiunt indubia ex diplomate regis Lotharii apud Miræum pag. 42, [feliciter restauratur.] cujus proin, quamvis anno tantum 954 dati, pars prior hic locum postulat: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Lotharius divina annuente gratia rex Francorum. Quandoquidem nos fidelium nostrorum petitionibus ac præcipue ad religionem & restaurationem sanctæ Ecclesiæ pertinentibus, assensum præbere dignum dignoscitur, notum fieri volumus omnibus fidelibus nostris, tam præsentibus quam futuris, qualiter fidelis noster Arnulphus comes, ac filius ejus Balduinus, nostram adierunt clementiam supplicantes de quodam monasterio in vico Gandavo posito, ubi Legia & Scaldis fluvius confluunt, in honore S. Petri constructo (in quo etiam S. Bavo corpore quiescit, a cujus quoque tempore, aliorumque religiosorum virorum religio & regularis ordo ibidem servatus fuisse memoratur) nostra auctoritate voluntatis suæ devotionem confirmari. Erat ergo idem locus multis temporibus tam incursione paganorum, quam incursione & * negligentia incolentium desertus & in solitudinem redactus & pene inhabitabilis effectus: ita ut nihil quidquam divini officii Deo inibi persolveretur. Pia vero admonitione memorabilis viri Gerardi abbatis placuit eis eumdem restaurare &c.
[53] Non ita convenit inter scriptores Belgas de tempore, [Quo anno monachi exsules] quo monachi in Galliis exsules cum sacris reliquiis Gandavum redierint. Sanderus, aut qui ipsi præiit Bavonianus Chronista, reditum hunc differt in annum 939 dicens: Anno DCCCCXXXIX S. Bavo cum aliis Sanctorum pignoribus & reliquiis de Lauduno ad monasterium de Nigella translatus, ad arcem opidi sui cum septem monachis ad ecclesiam, in novo castello constructam, reportatur XIII Kalend. Octob., quia cœnobium Gandæ nondum plene restauratum fuerat. Meyerus & Oliverus in annum sequentem, ille his verbis: DCCCCXL Arnulphus cum Gerardo Cellensi abba Gandensi corpora divorum Bavonis & Pharahildis Lauduno Gandavum retulit: hic istis: Reportatio corporum sanctorum Bavonis & Pharahildis de monte Lauduno ad hoc Gandense cœnobium per sanctum Gerardum abbatem supradictum. Annum non signat scriptor Miraculorum, reditum tamen eo modo describit, ut aliquanto citius contigisse intelligas: Igitur post Northmannicæ, inquit, infestationis repausationem optabili quandoque regione tranquillitatis quiete composita, metuentes aliquorsum alicujus incursionis inquietudinem, hi videlicet, qui Lugduno * transfugerant cum sanctis reliquiis & monasteriali suppellectile, utpote in extraneis constituti, Gandavum quantocius, sublatis secum sancti Patris pignoribus, maturabant reverti. Et quoniam eotenus, ut totus circumjacens pagus, ita & Gandensis cœnobii locus pene videbatur similior deserto vacuatus cultoribus, in novo ædificata castello ecclesia, illo ea introduxerunt custodienda.
[54] [Gandavum ex Galliis] Hæc manifeste insinuant, tempore reditus vix aut ne vix quidem inchoatam fuisse cœnobii instaurationem, & revera idem auctor, Transmari episcopi ad eam conatus & molimina istis præmissis tantum narrare aggreditur. Stante igitur hujus scriptoris auctoritate, qua meliorem aut certiorem non habemus, differri nequit monachorum reditus in annum 939, quo cœnobii ædificatio juxta ipsos scriptores Belgas multum provecta fuisse debuit; nedum in annum 940, quo ad eam perfectionem deducta fuit, ut in ipso cœnobio juxta eosdem depositæ fuerint S. Bavonis aliorumque Sanctorum reliquiæ. Attamen cum scriptor Miraculorum non ubique stricte observet rerum narratarum seriem, forte loci tam misere destructi ac deserti imaginem proposuit potius, ut ostenderet, quam difficile negotium susceperit Transmarus episcopus, quam ut lectori exhiberet statum, quo locum invenerunt monachi. Certe ratio satis verisimilis non occurrit, cur monachi, majori forte ex parte tunc Galli vel saltem peregrini, eo se contulissent, nisi affulsisset spes certa brevi secuturæ restaurationis. Neque enim credibile est, inter eos superstites fuisse plures, ne dicam aliquos, qui Gandense monasterium incoluerant ante annos circiter nonaginta, id est, ante annum Christi 846, ita ut antiquæ habitationis amor ipsos solus attraxerit sine certa fiducia istic obtinendi locum, in quo, non ut ante in extraneis constituti seu ut hospites haberentur, sed ut in proprio fundo habitarent, ac sacrum thesaurum decenter & secure deponerent. At hujusmodi fiduciam ipsos habere potuisse non invenimus ante annum 937, igitur nec putamus, ante eumdem iter suscepisse.
[55] [cum reliquiis S. Bavonis redierint,] Equidem totum hoc negotium isto ordine peractum esse, conjicio. Anno 937 Transmarus episcopus, juvante S. Gerardo Cellensi, Arnulphum comitem induxit, ut & restauraret monasterium & revocaret simul cum sacro thesauro monachos exsules, seu eos, qui in Gallia exsulibus accesserant & successerant: ad hoc nempe præsertim induxit, ut corporum S. Bavonis ac aliorum Sanctorum præsentia tum comitem in pio proposito contineret, tum fideles alios ad opus celerius perficiendum animaret. Missus est statim ab Arnulpho & Transmaro ad monachos nuntius, ipsemet fortasse Gerardus Cellensis, qui ipsis destinatus erat abbas, cujusque viri sanctitate celeberrimi vel litterarum ab alio allatarum testimonio certi de restauratione, securique de favore ac præsidio comitis, viæ se commiserunt. Advenere Gandavum eodem anno 937 vel initio sequentis, cum scilicet novi ædificii structura, si inchoata fuit, eo perducta non erat, quin superessent prioris vastitatis indicia. Itaque sacræ reliquiæ depositæ interim sunt in ecclesia novi castri, quod tunc novum appellabatur habito respectu ad vetus illud, in quo cœnobium S. Bavonis erectum fuit.
[56] De dictæ ecclesiæ primordiis hæc tradit Meyerus in Annalibus & Chronicis: [easque ex ecclesia S. Pharaildis] DCCCCXII Gandavi juxta novam arcem templum divæ Pharahildis exstrui cœptum. De eadem ecclesia agit Gramayus in Gandavo suo & Sanderus tom. 1 Flandriæ illustratæ, ubi cap. 2 lib. 2 Rerum Gandavensium tum ecclesiæ S. Pharahildis tum arcis seu Petræ comitis, vulgo het Graven Casteel, effigiem exhibet; & lib. 3 cap. 9, seu cap. 2 lib. 5 ejusdem Operis de Rebus Gandensibus seorsum impressi, Collegiata B. Pharahildis ecclesia, inquit, quæ nuper consensu principum ad parochialem D. Nicolai migravit, adnitente Flandrorum comite Arnulfo, juxta novam arcem comitis ejusdem, a Balduino Ferreo, ut Gramaius arbitratur, conditam, anno DCCCCXII strui cœpit, ac receptaculum profugi a clade Normannica cœnobii Bavoniani fuit. Sed de eodem loco mox redibit sermo. Perducto demum cœnobii Bavoniani ædificio ad eam perfectionem, ut in eo sacer thesaurus digne collocari, & commode habitare possent monachi, statuta est & solemniter peracta transmigratio die XXX Septembris anni 940.
[57] Transmigrationem sic narrat scriptor Miraculorum: Cum sacer locus tantis talibusque indies augmentationis efferretur auspiciis, [in restauratum Bavonianum] ut quivis facile posset advertere, omnipotentissima illum dignatione Dei illustrari, præcaventes quique tam monachorum, quamque clericorum devoti, tantillitatem angustioris oratorii (ecclesiæ novi castri) tanti Patris non congruere dignitati, illuc ejus sacrosanctas reliquias statuerunt transferendas, dispositisque, quæ ad opus erant, id est * pridie Kalendas Octobris, quo ejusdem depositionis sancta celebratur vigilia, deliberaverunt efficere. Huic negotio intererat, & magna pars extiterat Gerardus abbas. Sed quoniam falsi rumoris vulgaverat opinio, quasi isdem erga Sancti pignora aliqua intendisset fraudis molimina, inter iter agendum posito in contiguo eidem monasterio campo sancto feretro, ad propellendam sinistri rumoris infamiam, sublato pallio, cunctis, qui aderant, sigilla antiqua manu infixa monstravit integerrima. Quantum ibi lætitiæ, quantæ pii cordis amore profusæ sunt lacrymæ, ex sese quilibet valet conjicere. Quis unquam sanum sapiens non gaudio & dulcedinis animum expleret affectu, cernens specialis totius provinciæ Patroni membra, devia peccantium incolarum meritis exiliata, placato demum Deo, propriæ ædis revisere septa? Illata itaque nuper reædificatæ ecclesiæ celebri sunt, quo hodieque cernuntur, sublimata repositorio, prosequentibus cunctis laudes in honore majestatis Patris & Filii & Spiritus sancti.
[58] Annus & pauca rei gestæ adjuncta, quæ silens præteriit auctor iste, dantur apud Sanderum lib. 4 cap. 4 supra memorati Operis separatim impressi, [monasterium retulerint.] quo passim utor: Anno DCCCCXL aliquibus SS. Bavonis & Pharahildis reliquiis in ecclesia prædicta novi Castelli, super ripam fluminis Legiæ sita, ad instantiam & devotam supplicationem Arnulfi comitis Flandriæ, relictis tali conditione, quod clerus præfatæ ecclesiæ cum supradictis eorum reliquiis annuam peregrinationem dicto cœnobio Gandensi venerabiliter persolveret; SS. Bavonis & Pharahildis corpora cum aliis Sanctorum pignoribus a sancto Gerardo abbate Gandensi de supradicta novi Castelli ecclesia cum innumerabili multitudine populorum ad cœnobium Gandense reportantur & cum ingenti lætitia ibidem decenter collocantur.
[59] [Particulæ reliquiarum SS. Bavonis & Pharahildis] Concessas fuisse ecclesiæ novi Castri reliquias SS. Bavonis & Pharahildis, nequaquam dubito; attamen istic relictas fuisse, priusquam sacra corpora inde ad restauratam cœnobii Bavoniani ecclesiam transferrentur, ut ordo narratæ rei insinuat, nolim asserere. Etenim scriptor miraculorum non obscure significat, feretrum, id est lipsanothecam S. Bavonis, cum jam in ecclesiam Bavonianam introferendum esset, in contiguo campo fuisse detectum, publiceque adstanti multitudini ostensum, iisdem sigillis, & integris adhuc & illæsis, munitum, quibus olim fuerat, dum metu Normannorum in Gallias delatum est. Quid enim roboris habuisset, quidve fiduciæ afferre potuisset ista integerrimorum sigillorum ostensio, si his illæsis, ante aperiri potuisset theca, indeque desumi corporis particulæ ad novum castrum relinquendæ, aliisve donandæ ecclesiis? Credo equidem Arnulpho comiti promissas fuisse reliquias pro sua novi castri ecclesia, sed promissionem adimpletam esse tantum, postquam publica ostensione sigillorum probatum esset, thecam eo statu fuisse conservatam, quo erat, dum in Gallias delata fuerat.
[60] [Arnulpho comiti concessæ] Idem Sanderus lib. 5 cap. 2 ex quo pauca superius descripsi de primordiis ecclesiæ S. Pharahildis, iterato agit de iisdem reliquiis, simulque docet, quæ fuerit particula corporis S. Bavonis illi concessa. Caput istud secundum fere integrum, subjectis brevibus Annotatis, recuderunt Majores nostri ad diem IV Januarii, quo colitur S. Pharahildis virgo. Verum cum illic relata non minus respiciant S. Bavonem, quam S. Pharahildem, operæ pretium fuerit, etiam huc transferre præcipua. Post verba data superius num. 56 ita prosequitur: Unde (ex ecclesia S. Pharahildis) cum ad antiquas sedes (restauratum cœnobium) circa annum DCCCCXL monachi redirent cum sacris Divorum lipsanis, Arnulfus marchio (verba sunt Chronici Bavonensis) ecclesiam suam in novo castello ædificatam, cernens tantis pignoribus viduari, impetravit a B. Gerardo ARTICULUM S. Bavonis & reliquias B. Pharahildis, ea videlicet lege, ut ecclesiæ clerus annuam peregrinationem ad D. Bavonis persolveret, quod multis seculis factitatum fuit. Fuit hæc ecclesia domesticorum comitis & incolarum atrii palatini ab antiquo curialis, & ad servandas eorundem præcipue Divorum reliquias in ea clericos cum Præposito, in canonicale collegium haud multo post evectos, idem Arnulphus marchio instituit.
[61] [in novam ecclesiam anno 1073 transferuntur,] Post hæc trina memoratur reliquiarum translatio, primaque facta anno 1173, altera 1336, tertia 1073. Causam non affert Sanderus, cur ratio temporum in relatione servata non fuerit; agnovit tamen, translationem, quæ facta notatur anno 1173, eamdem esse, quæ facta est anno 1073, idque certum fit ex præsulibus, qui translationi præsentes adscribuntur, ut in Annotatis monuerunt etiam Majores nostri. Quare ne longior sim, quam necesse sit, verba, quæ primo loco istic adducuntur, prætermitto, & quæ postremo loco ponuntur, substituo: Aliam quoque translationem earundem reliquiarum anno MLXXIII factam narrat idem Chronicon (Bavonense) in hæc verba: Anno MLXXIII portiones reliquiarum S. Bavonis, sanctæque Pharahildis, a S. Gerardo abbate cœnobii Gandensis Arnulpho Magno Flandrensium comiti gratiose dudum concessæ, in ecclesia novi castelli, super ripam fluminis Legiæ in fisco Gandensis cœnobii sita, & in præfatorum SS. Bavonis & Pharahildis honorem olim fundata, translatæ sunt per Radbodum Noviomensem episcopum, præsentibus Sigero Gandensi & Folcardo Blandiniensi abbatibus.
[62] Nunc subdo ea, quæ ibidem præponuntur de secunda translatione: [ac deinde anno 1336 in novam lipsanothecam.] Anno etiam MCCCXXXVI portiones reliquiarum S. Bavonis & Pharahildis in ecclesia novi castelli, nunc Comitis Castellani nominati, in novo portu Gandensi super ripam fluminis Legiæ sita, & in honore Sanctorum prædictorum olim fundata, translatæ sunt de veteri scrinio in novum per venerabilem patrem dominum Andream episcopum Tornacensem, postea S. R. E. Cardinalem, præsente venerabili viro magistro de Portali, archidiacono Tornacensi ac pluribus aliis venerabilibus presbyteris diversæ dignitatis, ejusdem Tornacensis ecclesiæ canonicis, nec non religiosis etiam personis, D. Henrico de Muda Priore, & Balduino Borluyt Præposito Gandensis cænobii, reverenter eo directis a venerabili viro D. Gerelino Borluyt, prædicti cænobii abbate; qui prædictæ translationi interesse, a domino Martino supradictæ ecclesiæ præposito & ejusdem ecclesiæ canonicis diligenter requisitus fuerat; sed præ nimia infirmitate sua ibidem adesse non valuit.
[63] Ordinem temporis, hactenus studiose servatum, hic paulisper deserui, [Ecclesia S. Bavoni æque ac S. Pharaildi sacra.] digressusque sum ad facta seculis undecimo & decimoquarto, ea potissimum de causa, ut ex utraque translationum narratione lector adverteret, dictam novi castelli ecclesiam, seculo decimo erectam ac sæpe nominatis reliquiis locupletatam, ab initio æque sacram fuisse S. Bavoni quam S. Pharahildi, in quorum honorem sine ulla distinctione fundata memoratur. Temporis quidem decursu solius S. Pharahildis nomine appellata fuit, sed id factum est verisimillime, quia erat altera, quæ lapsu etiam temporis nomine solius S. Bavonis insigniri cœpit, ecclesia nimirum Bavoniani monasterii. Idem contigit hodiernæ ecclesiæ cathedrali. Hæc enim anno 941 per Transmarum episcopum Tornacensem dedicata fuit Deiparæ Virgini, SS. Joanni Baptistæ, Bavoni & Vedasto, eorumque olim titulum gessit, ut scribit Sanderus lib. 5 cap. 1; sed S. Joannes Baptista aliorum patronorum nomen paulatim obscuravit; cum præsertim B. Bavonis omnis appellatio ad vicinum monasterium, denuo jam tum erectum, transiret, ut tradit idem lib. 1 de Sanctis Flandriæ pag. 28; postea tamen eadem ecclesia S. Bavonis titulum resumpsit, hodieque pene solum retinet, quod alibi probandum servo, ne rursus extra præscriptos limites evager. Redeo ad monasterium.
[64] Apud sæpe laudatum Sanderum lib. 4 Rerum Gandavensium cap. 3 & 4 res monasterii præcipuæ ordine quodam chronologico proponuntur & ista notantur primum cap. 3: [Monasterii Gandensis reformatio, ejusque possessio monachis] Anno DCCCCXLVI cœnobium Gandense cum congratulatione fratrum a S. Gerardo abbate reformatur & in melius exaltatur. Dein cap. 4 eadem repetuntur, sed mutata voce una & altera: Cœnobium Gandense cum congregatione fratrum a S. Gerardo abbate reædificatur & in melius exaltatur. Duplici hæc sensu accipi possunt & verisimiliter debent utroque: primo scilicet, quod ædificium erectum anno 940 sufficeret quidem capiendis paucis monachis, qui ex Galliis Gandavum adducti fuerant, non tamen aliis, qui interim majore numero ad monasticam professionem se obtulerant, & idcirco illi tunc novum augmentum accesserit. Secundo, quod Gerardus abbas, omnibus tunc rite compositis, induxerit in cœnobium strictiorem disciplinam, & monachos ad præscriptum Regulæ S. Benedicti vivere docuerit. Anno DCCCCXLVII, sic pergitur ibidem cap. 4, Transmarus episcopus ad rogatum Arnulfi comitis Flandriæ ecclesiam S. Petri in castro Ganda super Scaldim & Legiam sitam, quæ dicitur cœnobium Gandæ, privilegiavit & liberam fecit.
[65] [Ordinis S. Benedicti in perpetuum confirmata. Quædam memoriæ] Exin nihil occurrit usque ad annum 954, quo Lotharius rex Francorum Gandense S. Bavonis monasterium, ad preces Arnulphi comitis ac filii ejus Balduini monachis inibi Domino secundum Regulam S. Benedicti militantibus … servandum & in perpetuum possidendum &c auctoritate sua confirmat. Partem priorem diplomatis dedi num. 52, reliquam videat curiosus lector apud Miræum tom. 1 pag. 43 operum Diplomaticorum. Ad annum 956 referuntur nonnulla apud Sanderum, quæ memoriæ Arnulphi comitis, monasterii restauratoris, & fautoris hucusque insignis, minus honorifica sunt; sed temere ac imprudenter, ut equidem reor, a vetustioribus & imperitis chronologis in hoc tempus dilata. Sunt autem hæc: Anno DCCCCLVI Arnulfus comes Flandriæ, multa cœnobio Gandensi detraxit, quæ suæ divisit nobilitati. Quod de uno Gandensi hic asseritur, id de pluribus monasteriis adstruitur apud Meyerum in Chronicis & Annalibus, sed hic auctor pauca inseruit & adjecit, quibus id suspectum sibi esse insinuaret, ut sequitur: DCCCCLVI … Arnulphus comes, si quid credimus monasteriorum Chronicis, multa cœnobiis detraxit, quæ suæ divisit nobilitati, ut cœnobio Gandensi &c. Subduntur mox, uti etiam apud Sanderum, longa serie possessiones Gandensibus sic ablatæ, sed Meyerus, paucis interpositis, ita concludit: Eamdem fere Bertiniani canunt cantilenam, quamquam illis pene omnia ante obitum restituerit Arnulphus. Quod ait Meyerus de Bertinianis, ulterius non disquiro; at id ipsum de Gandensibus dici debere omnino persuasum habeo.
[66] [Arnulphi comitis minus honorifica refelluntur,] Verum est, abstulit olim Arnulphus & inter suos distribuit bona ad Gandense monasterium pertinentia, imo eadem bona abstulit, quæ recensentur apud Sanderum & Meyerum; testatur hoc Othelboldus abbas in citata superius, circa annum 1030 scripta epistola ad Otginam Flandriæ comitissam; & eatenus recte scripserunt chronistæ, quibus usi sunt Sanderus ac Meyerus. At quandonam bona ista abstulit & in suos milites seu nobiles distribuit Arnulphus? Tum nempe, cum Gandenses monachi, ut clare significat Othelboldus, Laudunum aufugerant, cumque inibi propter metum ipsorum Danorum, quoniam omnia occupaverant, diutius morarentur, id est, ante annum 937, circa quem idem Arnulphus, deprecante Transmaro Tornacensi episcopo, monachos Gandavum revocavit, restauravit ipsis monasterium, restituit procul dubio, quæ ipse abstulerat, & quæ concesserat aliis, quantum fieri potuit, restituenda curavit, nec deinceps ipsis beneficus esse umquam desiit. Hinc patet chronistarum imperitia & imprudentia, qui dum Othelboldum vel hujusmodi vetustum auctorem describerent, non distinxerunt tempora, & quæ facta fuerant ante annum 937, retulerunt ad annum 956, quo jam dudum restituta fuerunt omnia & novis beneficiis aucta: sicque causa fuerunt, ut posteri ista legentes apud ipsos ad annum 956, nec quidquam de restitutione post hunc annum facta reperientes, sinistram & plane injuriosam memoriæ Arnulphi comitis opinionem retinuerint.
[67] Beneficum porro fuisse Gandensibus monachis ad mortem usque Arnulphum, [isque probatur beneficus fuisse monachis Gandensibus, quibus etiam bona aliqua,] denuo persuadet mihi diploma Lotharii Francorum regis apud Miræum tom. 1 pag. 46. In eo quippe rex anno 967, petentibus Balduino comite Cameracensi & Womaro Gandensi abbate, varia Bavoniano monasterio prædia confirmans, semel iterum ac tertio Arnulphi comitis, tunc defuncti, memoriam renovat ut viri venerabilis & restauratoris monasterii, ac quarto demum hac clausula: Quieto itaque jure cuncta, quæ possident (abbas & monachi Bavoniani) & quæ, Deo auxiliatore, acquisituri vel adepturi sunt, usibus eorum deserviant, quatenus absque penuria & infestatione cujusquam tam pro anima venerabilis Arnulphi ceterorumque suorum benefactorum, quam etiam pro totius regni quiete & utilitate, divinis laudibus incumbentes, divinam clementiam exorent. Hæc profecto Arnulphum exhibent, ut monasterio ad mortem usque beneficentissimum largitorem, nequaquam, ut hominem, a quo paucis ante annis ablata fuissent, nec umquam restituta plurima ejusdem monasterii bona.
[68] Non omnia quidem bona, quæ monachis in Gallia exsulantibus subtracta fuerant, [quæ Arnulphus ante obitum restituere non potuerat,] restituta sunt Gandensi monasterio, vivente Arnulpho: verum id hujus culpæ attribui non debet; quandoquidem non solus ipse bona olim subtraxisset vel inter suos divisisset. Nam teste Othelboldo, hereditas eorum (in Gallia exsulantium) versa est ad alienos, & domestici atque extranei diripuerunt ea… Sed & comites provinciarum & episcopi singuli eorum obtinuerunt partes suas, unusquisque in locis suis, usque ad tempora piæ memoriæ prædecessoris nostri, domini videlicet abbatis Odwini, qui adiens piissimum imperatorem Ottonem, quasdam imperio suo contiguas villas impetravit, quibusdam, ut erant ibi injuste direptæ, morte ipsius interveniente, remanentibus. Censendum itaque, quod bona, quæ vivente Arnulpho, & diu post ejus obitum usque ad tempora Othelboldi restituta non fuerunt, olim ab aliis direpta fuissent, quos Arnulphus, utpote extraneos, ad restitutionem inducere vel cogere nequiverat.
[69] Interposita est subinde auctoritas imperatoris Ottonis I & Ottonis II, [auctoritate imperatoria restituuntur,] ac impetrata restitutio aliquot saltem bonorum, quæ ipsorum ditioni suberant. Indubium hoc fit ex diplomate Ottonis II, restitutionem patris sui auctoritate factam confirmantis anno 974, primo scilicet ab illius morte. Exstat illud apud Miræum tom. 1 pag. 49 & sic habet: In nomine Domini Dei æterni ac Salvatoris nostri Jesu Christi, superna largiente clementia Otto imperator augustus… Notum esse volumus omnium fidelium nostrorum, tam præsentium quam futurorum industriæ, qualiter venerabilis Womarus, abbas cœnobii S. confessoris Christi Bavonis, domini genitoris nostri Othonis, bonæ memoriæ præcellentissimi imperatoris, excellentiam adierit, ejus benignissimam interpellans serenitatem, super aliquibus rebus, infra regni nostri terminos constitutis, prædicto cœnobio S. Bavonis aliquamdiu injuste præreptis, qui continuo more sibi consuetæ pietatis, ejus libentissime assensum præbuit justæ petitioni, constituens & imperans, præfato loco & fratribus easdem res cum omni integritate restitui, quas etiam antea sæpe fratribus ejusdem loci, pro hoc æque eum adeuntibus, benigne reddiderat: sed humani debiti sorte præventus, ad meliora, uti credimus, transmigrans, nullum super hoc imperialis auctoritatis scriptum ediderat. Quapropter … res ipsas diu sibi ablatas omni cum integritate eis restituentes, nostræ auctoritatis immunitate ac tuitione confirmamus. Post hæc exprimuntur bonorum sic redditorum nomina, solitisque in hujuscemodi causa formulis clauditur diploma cum hac subscriptione: signum domini Ottonis invictissimi imperatoris; & nota temporis: Datum XII Kalen. Febr. anno Dominicæ Incarnationis DCCCCLXXIV &c.
[70] [pluriumque aliorum possessio confirmatur:] Biennio post eorumdem & plurium aliorum bonorum possessionem Gandensibus confirmavit dictus imperator novo diplomate, quod videri potest apud laudatum Miræum pag. 344; sed ex quo sicut etiam ex præcedente clarum fit, Othelboldum, ut ut temporibus propinquum, non satis accurate locutum fuisse, cum diceret in epistola sua generatim, bona apud invasores permansisse usque ad tempora … abbatis Odwini, qui adiens piissimum imperatorem Ottonem, quasdam imperio suo contiguas villas impetravit. Nam in utroque diplomate nominatim comparet Womarus, ut abbas id temporis Bavoniani monasterii, qui Womarus, aliis Wolmarus, juxta catalogos abbatum dicti monasterii munere isto functus est usque ad annum 982. Successerat is Hugoni abbati anno 965, ut est apud Sanderum; anno 967 bonorum quorumdam confirmationem obtinuit a Lothario Francorum rege, ut superius visum est, annis 974 & 976 diplomata accepit ab Ottone II imperatore, ut mox probavimus; anno 980, quo in cœnobio S. Bavonis ædificatur novum templum cum choro, ut legitur apud Sanderum, corpora SS. Landoaldi ac Sociorum ex Wintershove, vico Hasbaniæ, Gandavum transferri, eademque solemniter elevari curavit anno 982, quo demum mortuus est.
[71] [ut horum bonorum restitutio ad tempus] Postrema hæc, quæ de translatione & elevatione sacrorum corporum referuntur apud Sanderum, fuse describit, & alia quædam ex ante dictis testimonio suo confirmat auctor coævus monachus Gandensis, apud nos excusus tom. III Aprilis ad diem mensis XIX; ex quo proin nonnulla huc transfero. Caput 1 Historiæ suæ orditur his verbis: Regnante in perpetuum Domino nostro Jesu Christo ac secula cuncta moderante, anno utique sacratissimæ ipsius Incarnationis nongentesimo octogesimo, Indictione VIII, temporibus quoque domni Ottonis Junioris illustrissimi imperatoris cum multa loco nostro antiquitus a perfidis ablata animo benignissimo restituisset, ac proinde pro fraternitate cœnobii castri Gandavi desideranter adeptus fuisset Curtem hiemis nuncupatam, quam palatinus quidam clericus illius, ipso ignorante, invaserat, sine ulla dilatione, postquam resciverat, potenti imperio restituebat. Deinde fratres unanimes, cum de S. Landoaldi archisacerdotis ac Sociorum ejus reliquiis comperissemus, assiduis cœpimus rogitare precibus dominum abbatem, tunc autem præpositum & satis solicitum loci nostri procuratorem, ne diu differret, quin corpora Sanctorum prælibatorum, qui eatenus in negligentia & sine debito presbyterorum obsequio erant eo loci constituti, ad locum nostrum cum honore debito transferre satageret. Cum autem hoc post plurimas obsecrationes, Deo favente, obtinuissemus, missi sunt a domno abbate nostro Vomaro fratres cum domno Præposito, domnus scilicet decanus Trudgandus ad prædictum locum & alii duo fratres Robertus & Filioldus &c. Sub finem cap. 2, quo narrat reliquiarum in monasterio S. Bavonis depositionem & solemnem elevationem postea factam, ita rursus idem auctor: Facta est autem hæc sacratissima translatio (id est, elevatio) Deo & hominibus placidissima, atque sanctis angelis per omnia gratissima, Idibus Junii a Lindulpho, venerabilissimo viro, Noviomæ civitatis episcopo … anno incarnati Verbi nongentesimo octogesimo secundo, Indictione decima, tertio quoque anno ad nos adventus gloriosissimorum Sanctorum nostrorum.
[72] Ex hisce denuo liquet, non accurate locutum fuisse Othelboldum, [Odwini abbatis perperam differatur.] dum restitutionem bonorum distulit ad tempora Odwini, qui certe Gandensem abbatiam non rexit ante dictum annum 982 Womari abbatis ultimum. Huic quippe successit Wido, qui sponte cedens tandem Odwino locum fecit. De Odwino autem nihil, quod ad hanc abbatiam spectet, litteris proditum reperio præter ista apud Sanderum: Odwinus mortuus DCCCCXCII, XVI Kal. Julii. Sub hoc inchoatum est DCCCCLXXXV in majori excellentia majus ædificium ecclesiæ & chori Gandensis cœnobii Kalend. Aprilis. Post illum venit Eremboldus, a quo reliquiæ SS. Pancratii & Barbaræ cum plurimis aliorum Sanctorum reliquiis de urbe Roma … ad cænobium Gandense sunt delatæ. Hic Eremboldus, qui abbatiam moderatus est ad annum usque 1017, publice ac solemniter corpus S. Bavonis populo spectandum exhibuit anno 1010. Verum cum hic Gloriam posthumam non ultra seculum X producere decreverimus, facti hujus Historiam servamus in § sequentem. Quamquam autem ad idem seculum decimum etiam spectet Opusculum de Miraculis S. Bavonis, quod sæpe memoravimus, cujusque sufficientem notitiam dedimus § 1 Commentarii prævii num. 16 & seqq; illud tamen debitis annotatis elucidatum, non hic, sed ad calcem tantummodo hujus gloriæ posthumæ, ne inchoatum in hanc commentarium interrumpamus, visum est subnectere.
[Annotata]
* al. desunt incursione &
* l. Laudunum
* forte idem
§ IV. Cultus S. Bavonis seculo XI, translationes, miracula.
[Privilegia monasterio Gandensi ab Ottone concessa] Eumdem hoc seculo undecimo, quem habuit præcedenti, cursum tenuit fidelium erga Bavonem miraculis etiam approbata veneratio, ac principum in ejus monasterium ecclesiamque benevolentia & favor. Anno 1003 S. Henricus imperator possessiones & privilegia monasterio concessa ab Ottone decessore, auctoritate sua confirmavit, rogante supra memorato Eremboldo abbate. Diploma ipsius, quod exhibet Miræus tom. 1 Diplomatum pag. 337, tale habet exordium: Henricus divina favente Clementia rex. Si ea, quæ fideles nostri… Idcirco noverit omnium fidelium sanctæ Dei ecclesiæ, nostrorumque præsentium scilicet & futurorum industria, quod vir venerabilis Eremboldus abba ex monasterio Gandensi, quod est situm, ubi Scaldis fluvius Legiæ fluvio jungitur, constructum a B. Amando pontifice in honore S. Petri principis Apostolorum, ubi etiam insignis Bavo confessor Christi corpore quiescit, obtulit nobis auctoritatem immunitatis domini antecessoris nostri, scilicet Ottonis invictissimi imperatoris. In qua continebatur insertum, qualiter ipse ob amorem Dei & præmium æternæ retributionis, proprietates rerum, quorumdam tyrannica invasione injuste præreptas, eidem monasterio restituerit, hocque suæ confirmationis scripto roboraverit, & quod gratiam fraternæ societatis in eodem monasterio sibi concessam habuerit, vel qualiter omnium exactiones teloneorum indulserit.
[74] [diplomate a sancto Henrico confirmantur.] Pro firmitatis namque studio rogavit nos prædictus Eremboldus abba eadem renovari, scilicet, ut tantæ firmitatis gratia nostram quoque superadderemus auctoritatem. Cujus petitioni libenter assensum annuentes, decrevimus regiæ dignitatis præceptum fieri, videlicet ut idem monasterium res suas quiete possideat, quarum hæc sunt vocabula. Post locorum enumerationem & solitas confirmationis formulas sequitur: Ut autem hujus revocationis & confirmationis auctoritas majorem in Dei nomine obtineat vigorem, manu propria subter eam firmavi, annulique impressione assignari jussi. Signum domini Henrici regis invictissimi. Egilbertus cancellarius, vice Wulligisi archicapellani, recognovit. Data Nonis Februarii anno Dominicæ Incarnationis millesimo tertio, anno secundo domini Henrici regis I. Actum in Aquisgrano palatio feliciter. S. Henricus, cujus Acta illustrata sunt ad diem XIV Julii, Ottoni III mense Januario anni 1002 defuncto, in regnum Germaniæ successit, & anno 1014 coronatus est imperator ejus nominis secundus.
[75] [Corpora SS. Livini & Brixii infantis Gandavum] Eodem anno MIII, VII Kal. Maii inchoavit opus occidentale Gandensis cœnobii Eremboldus abbas, ut legimus apud Sanderum, & paucis interjectis: Anno MVII ad cœnobium Gandense abbas corpora SS. Levini & Brixii infantis cum multis miraculorum insignibus statim a cæsaris Henrici discessu transtulit ab Holthem ad Gandense cœnobium, maxima populi multitudine obviam sibi concurrente. Idem refertur apud Meyerum in chronicis, sed ad annum 1008. Dicitur autem translatio hæc facta statim a cæsaris Henrici discessu; quia is, ut fertur, bellum gerens in Flandria adversus Balduïnum comitem, cognomento Barbatum seu Pulchrobarbum, corpus S. Livini, quod in Holthem vico ad tertium milliarium a Gandavensi civitate dissito multis miraculis coruscabat, secum auferre paulo ante cogitaverat. Horum discussio spectat ad diem XII Novembris, S. Livino sacrum; sed ad Sanctum etiam nostrum pertinet prodigium, quod in dicta translatione contigit. Hujus Historiam seculo undecimo exeunte aut ineunte sequenti conscriptam esse, colligit Mabillonius, exhibetque parte 1 Seculi VI Benedictini pag. 65 & seqq.
[76] Narrat itaque anonymus auctoribidem num. 7, [transferuntur, fitque miraculum, quod] quod, cum sacra lipsana Gandavum usque perlata essent, deposita fuerint in monte, qui inde dictus est Mons sancti Livini: tum sic prosequitur: Præcucurrit citius fama nuntios ad cœnobium sancti Bavonis, & qui aderant, fratres ornaverunt faciem templi & domum Domini ad susceptionem tanti hospitis superventuri. Exibat enim obviam innumerabilis populorum multitudo, & diversus clericorum & monachorum festivus occurrit ordo. Interea ut obviarent processioni, dum scrinium Sancti (Livini) de terra levare conati sunt, mirum in modum, ut montem immobilem, adhærere monti mirati sunt. Discurrens itaque per populos spargitur hæc mirabilis fama, cunctorum impleverat ora hæc res memoriæ digna, sanctum Dei martyrem non posse levari de terra. Congregatus est universus Gandensium populus, quasi vir unus, ad cernendum hoc cæleste prodigium, commota est tota regio … abbatem maxime & monachos conturbavit sollicitudo mentis & pavor. Verumtamen salutari consilio usi, disponunt excubias ad feretrum Sancti, & ad monasterium regressi præveniebant in confessione & satisfactione faciem Domini. Nobiliorem ergo & Deo digniorem meditantur acturi processionem, ut vel tali modo placatum invenirent magnum Dei martyrem. Jejunabant, flebant, orabant, totamque noctem illam in laudem Dei vigilabant, & sequenti die Missarum sollemnia celebrabant, & celebrantes quam humiliter communicabant.
[77] Ita igitur purificati in Domino, sancta sanctorum humiliter adeunt, [ad S. Bavonem quoque pertinet,] dominum et patricium patriæ sanctum bavonem magnum totius Flandriæ patronum assumunt, sanctum Landoaldum archipræsulem & corpora sanctarum Vincianæ & Landradæ suscipiunt & cum omni reverentia & religione obviam amico Dei tali processione exeunt. Quid in hac processione virtutis & gaudii fuerit, quid salutis & felicitatis in populo contigerit, nullus explicabit. Verum cum ad montem illum pervenerat ordo hujus processionis, protinus sanctus martyr elevatus est de terris, obviam sibi venientibus Sanctis, quasi acturus eis gratiam salutationis & devotæ visitationis… Stabant omnes ad hoc spectaculum nimis attoniti, & clamantes in excelso corde & voce supplici: Adjuva nos, Christe Fili Dei vivi… Incipiente abbate, Te Deum laudamus, regreditur cum gaudio tam felix Sanctorum processio, & omnis populus, cælesti potitus beneficio, comitatur, clamitans in excelso: Kyrie eleison. Adducunt ergo ad suum hospitium, Gandense scilicet cœnobium, sanctum Dei martyrem… Relocantur digna cum reverentia Sanctorum corpora in sanctuario… Facta est hæc translatio, Henrico Romanorum imperatore, Roberto Francorum rege, Balduino marchione, Eremboldo Gandensium abbate, millesimo septimo anno Incarnationis Dominicæ, cujus regnum potestas & imperium nullo clauditur fine. In Meyeri Chronicis dicitur ipsemet Balduinus translationi adfuisse: Ea in translatione adfuit comes Barbatus, hortatuque Oginæ uxoris reddidit cœnobitis, quæcumque sua in ditione per belli tempestatem amisissent.
[78] At paulo post apud eumdem Meyerum notantur, quæ Sancti nostri gloriam posthumam propius attingunt: [cujus dum etiam fit translatio, quæ] MX Gandavi facta est translatio corporis divi Bavonis, in qua coram Eremboldo abba, Fastrardo advocato & Lantberto senatore Mensunindis adolescentula paralytica, patria Andoverpensis, sanitatem recepit. Signatur hæc quoque translatio in laudati aliquoties Oliveri Chronico Gandensi paucis istis verbis: Prima translatio corporis beatissimi Bavonis confessoris a præfato Eremboldo, dicti cœnobii abbate facta anno MX. Prima vocatur translatio, nempe ex quo tempore sacrum corpus a S. Gerardo depositum fuit in restaurato monasterio. Fusius eadem describitur in relatione historica, cujus jam dudum notitiam dedit Henschenius tom. 1 Aprilis ad diem X in S. Macario pag. 874, ubi obiter percurrens Gesta Eremboldi abbatis, ista observat: Anno MX ipsis Kalendis Augusti curavit detegi & ostendi corpus S. Bavonis; ac dein anno sequenti MXI excepit peregrinum hospitem, S. Macarium episcopum; quem proximo anno MXII sanctissime mortuum IV Idus Aprilis, honorifice sepelivit in crypta B. Mariæ ante altare S. Pauli: cumque mox miraculis plurimis coruscarent dicti Sancti, curavit ea, diligenter ab aliquo e suis monachis conscribi, quæ ex vetustissimo Ms. nacti sumus. Auctor in Historia detecti corporis S. Bavonis ita loquitur: “Vera obedientia coactus insignia sancti patris Bavonis nostris temporibus acta, ut aliquo modo lucidius enuclearem, aggressus sum.”
[79] [ex anonymo, præmisso ejus prologo,] Postrema verba apertius auctoris ætatem produnt, quam ut elucidatione egeant, quapropter ad ipsiusmet historiæ, quæ, ut signatur in margine apographi nostri, exstat VII libro S. Bavonis post Vitam S. Livini, ad descriptionem procedo, subjuncturus dein, quæ annotatu digna videbuntur. Prologus. Qui sese ceteris animalibus præstare student, summa decet ope niti, ne vitam cum silentio transeant, veluti pecora, quæ natura finxit prona, atque ventri obedientia. Unde ego præcordiali amore fratrum devictus, ac vera obedientia coactus, insignia sancti patris nostri Bavonis nostris temporibus acta ut aliquo modo lucidius enuclearem aggressus sum, quæstumque maximum in animum induxi meum, quam maxime servire commodis eorum, qui semper mea ex eorum comparavi. De accuratione vero elucubratæ dictionis non satago, nec mihi pudor est, si disputatio incomptæ orationis offendat sectatores inanium verborum, quæ forte probabitur in rebus. Et si affectionem compositionis, velut loquendi peritus, implere potuissem; ea tamen mihi visa est compositio perornata, quæ affectiones animi quadam perspicuitate proferret, non quæ illecebris deserviret aurium. Illa siquidem judicata Latinitas videtur, quæ proprietate visitatorum * verborum res intelligibiles enuntiat, non quæ falerata eloquia * versutis luxuriat: dum non res pro verbis, sed pro rebus enuntiandis verba sunt instituta. Sed jam, quæ utcumque proferenda sunt, adgrediar.
[80] [describitur,] Anno Dominicæ Incarnationis millesimo decimo, regnante rege Rodberto, marchiso Balduino procurante abbatiam sancti Petri, sanctique Bavonis, domno etiam Eremboldo eam regente, ob quandam infamiam eliminandam, visum est eidem patri, pios sancti Bavonis detegere cineres: quod in ipsis Kalendis Augusti, quæ sunt solemnia sancti Patris, aggressus est opus, accitis circum circa positis, quorum inedicibilis erat numerus. Inter quæ multitudinis frequentia erant summæ reverentiæ viri, scilicet Adhelbertus senior, fundator sancti cænobii Gandensis, ac rector monasterii sanctæ Mariæ; Fastradus quoque advocatus, ac Landbertus, qui curæ præsidali tunc præerat. Horum intuitu fabrili annisu Sancti aperitur theca: cujus membra omnino integra contuentes, quid gaudii mentes intuentium pertemptaverit, judicent audientes. Sed quoniam a cunctis intueri non potuit, deliberatum est ad montem, agnomento Crucis deferri, ut liberius videretur ab omnibus. Verum in eundo quid acciderit miraculi, pandam in propatulo.
[81] Puella quædam, Meinswindis dicta, Andwerpis adulta, [puella membris contracta, atque altera surda sanantur.] toto corpore contracta, sic erat debilitata, ut, ni fulciretur, supina aut certe adclinis jacuerit. Quæ evectionem sancti Patris opperiens, ante fores ecclesiæ immobilis jacuit. Cumque sacrosancta eveherentur membra, luminibus tantum erectis, cetera membra immobilia existentia, sic annisu, quo valuit, Sancto suspiravit: Eia, inquit, sancte Bavo, ecce comitantibus cunctis sola subsistam? Et hæc effata, cum in mediis foribus ecclesiæ media pars gestatorii sacrosancti cineris exterius, media interius, remorantibus turbis, existeret, & illa sanissima surrexit, ac præiens Sanctum glorificabat exultans. Quæ actenus penes nos manet, & fine tenus permanere deliberat testis tantæ glorificationis. Ipso in itinere alia aurium officio multata, cum staret attonita, & videret quidem, nec audiret, quæ gerebantur, subitanea sanguinis effusio erupit, & audire promeruit.
[82] In pago Flandrensi, in portu scilicet Brugensi, erat juvenis, [Duo juvenes, alter in festo S. Bavonis,] nomine Thietboldus. Hic toto corpore dissolutus, conamine miserabili genibus & brachiis se repens sustinuit. Huic cornu de collo pendebat, ut per plateas & domos, ne a canibus dilaniaretur, sonitu auditus protegeretur. Hic a memorabili matrona, nomine Imma, cum qua jam per annos decem hospitabatur, cum aliis, Gandavum adeuntibus, vehiculi evectione perlatus est. Qui eo die, quo advenit, quoniam festivus illuxit Sancto, intuentibus nobis, oratum accubuit, & sanus surrexit. Et cum inopinate vigere cœpisset viribus, cuidam ejusdem emporii conducticius institori sua quæque transmarina pervolans hactenus prævidet, sanctumque sui Protectorem quotannis adit, gratias agit, ac redit.
[83] Alter erat adolescens, vocabulo Folbertus. Hic paralisi percussus, [alter ad tumulum, sanitatem consequuntur.] a renibus & deorsum membra pedetenus habebat præmortua: & sic semivivus degens, curriculo annorum octo bacillis comportatus, pedum regebat officia. Sed cupiens proprii status recuperare sanitatem, ad sepulchrum Sancti accessit. Ubi orandi devotione corruens dentium stridoribus fremere cœpit. Quem dum circumstantes intuerentur, rursus palescere cœpit & sudare, nomenque Sancti ingeminando iterare. Facta vero mora in tali anxietate, lingua diuturna muta resolvitur, aures ad audiendum laxantur, membra sibi diu cohærentia resolvuntur, ipse basibus mirifice solidatis, proprio annisu lætabundus super pedes stetit, reliquo vitæ spacio in eadem, quam acceperat, sospitate perdurans. Hic desinit is, qui nobis ex Gandensi codice apographum procuravit, adjecta ad marginem hac nota: Sequebantur tria folia alba. Inde subjungebatur Vita Macarii. De his monuit etiam lectorem Henschenius die X Aprilis, addiditque, tria folia pura relicta fuisse, ut scilicet, quæ dein patrarentur miracula, possent subjungi.
[84] [Reliquiarum detegendarum, publiceque] Credibile id quidem est, sed neque dubium mihi est, quin mutila sit auctoris lucubratio, quoad detecti corporis historiam. Hæc enim, ubi iter institutum dicitur ad deferendas in montem sanctæ Crucis sacras reliquias, abrumpitur, ut narrentur miracula, nec resumitur, ut edoceamur, quid in ipso monte vel postea gestum sit. Hoc autem a se litteris etiam commissum fuisse, abunde declarat auctor in Vita S. Macarii, quam idem ipse conscripsit, quamque sic orditus est: Quo sacra S. Bavonis detecta sunt membra [tempore] ac ordine supra memorato reposta, adiit hoc Gandense cænobium S. Macarius. Defectus iste utcumque suppletur in Officiis propriis Patronorum ecclesiæ cathedralis Gandensis prelo editis anno 1661: ubi ad diem 1 Augusti in festo elevationis & translationis S. Bavonis ista habentur lectione V: Exorta est in populo controversia; an corpus sancti Bavonis Lauduno fideliter relatum, vel post reditum ex monasterio furtim sublatum esset. Eremboldus vero abbas ad erroris illius refutationem & restaurationem venerationis in Sanctum, convocatis undique in testes gravissimis viris, coram omni populo loculum aperuit, & corpus sancti Bavonis integre repertum, ac in vicinum montem delatum, & in editiore loco publice spectandum exhibuit. Deinde peracta solemnitate, ossa cineresque sacros, in aliam præstantiorem thecam religiosissime transpositos, ad ecclesiam sancti Bavonis honorifice retulit anno Domini millesimo decimo.
[85] [anno MX exponendarum quæ fuerit causa,] Ratio, cur Eremboldus abbas sacrum corpus detexerit ac publice exposuerit, generatim tantum allegata a vetustiore scriptore ad eliminandam quandam infamiam, eodem modo, quo in data lectione Officii, declaratur in Historia alterius similis reliquiarum expositionis factæ anno 1058, ut sequitur: Tempore Eremboldi abbatis palam facta est prima beatissimi Patroni translatio, quam fieri persuasit quorumdam invidia, dicentium beatum Bavonem furto sublatum aut a Lauduno numquam reportatum. Hæc autem objectio falsa probata est argumento veritatis. Reliqua dabuntur suo loco. Ceterum ad jam recitatam translationis Historiam duo potissimum quæri possunt. Primum, qua de causa die 1 Augusti dicantur esse solemnia S. Bavonis. Sed quæstionem istam dissolvimus initio Gloriæ posthumæ, simulque improbavimus opinionem Bailleti, asserentis, diem 1 Augusti in Gandensi ecclesia festivum esse propter hanc translationem factam anno 1010.
[86] [& quis sit Adhelbertus, qui] Secundum, quis fuerit Adhelbertus ille, quem auctor noster insignit titulo fundatoris sancti cœnobii Gandensis ac rectoris monasterii sanctæ Mariæ. Equidem eum esse conjicio, qui ab aliis Albertus & Ascelinus de Truncinis nuncupatur, fuitque Præpositus monasterii B. Mariæ Virginis Truncinii prope Gandavum: eum ipsum, de quo citius, quam par sit, ista leguntur apud Meyerum in Chronicis DCCCCLXXVII Albertus, alio dictus nomine Ascelinus, filius Balduini comitis Flandriæ, episcopus Parisiorum, idem antistes Trunciniensis moritur, successore Waltero. Eumdem annum Alberto emortualem signat quoque Sanderus lib. 4 cap. 6 Gandavi seorsum editi, sed citius quam par sit, uti contendunt quoque & ex Balderici Chronico Cameracensi probant Colvenerius in Notis, Mabillonius in Annalibus Benedictinis ad annum 995 & auctores Galliæ Christianæ auctæ in Parisiensibus episcopis.
[87] Nam, teste Balderico lib. 1 cap. 110, mortuo circa annum 995 Rothardo Cameracensium episcopo, [cænobii Gandensis fundator in recitata] quidam Azelinus nomine de Truncinis villa, Balduini Flandrensium comitis de concubina filius, postea tamen Parisiorum episcopus, ad Cameracensem sedem aspiravit, sed repulsam tulit. Eodem auctore Balderico ibidem cap. 122, cum Erluinus Rothardi successor postremo morbo laboraret (obiisse scribitur anno 1012) Azelinus, quem post Rothardi decessum … episcopatui inhiasse prædiximus, denuo Cameracensem episcopatum postulavit, sed frustra. Demum vero circa annum 1016 Parisiensem cathedram adeptus Ascelinus, ut laudati Galliæ Christianæ auctores conficiunt ex his codicibus, in quorum nonnullis Albertus vocatur, & in Thuano nominatim Adalbertus. Postremo etiam nomine appellatur in Epitaphio, quod olim legebatur in ecclesia Blandiniensis abbatiæ juxta Gandavum, ubi sepultus fuit:
Pausant membrorum pastoris Parisiorum
Hoc dat Adalberto summa Trias tumulo
Hunc sic Balduinus generarat marchio divus
Filius Arnulphi, par patre de parili. &c.
[88] Iidem Galliæ Christianæ auctores, apud quos integrum Epitaphium legere est, [translationis Historia nominatur.] patrem ipsi fuisse conjiciunt Balduinum Juniorem, seu ejus nominis tertium, Arnulphi scilicet primi cognomento Magni filium, anno 961 defunctum. Hæc autem opinio nostræ etiam conjecturæ est magis consona, quandoquidem auctor translationis anno 1010 vel paulo serius, Adhelbertum suum appellet seniorem. Cur vero eumdem cœnobii Gandensis fundatorem scripserit, non nisi per conjecturam rursus, quamquam sat verisimilem, assequi valemus. Eremboldus abbas secundum ante dicta anno 1003 inchoavit opus Occidentale Gandensis cœnobii; ad illud verisimiliter Adelbertus, vir potens, bona plurima contulerit, & quoniam adhuc viveret, dum noster translationem & miracula descripsit, visus fuerit isto titulo exornandus.
[89] Memorata superius Vita S. Macarii opportunam materiam subministrat, [S. Macarius ægrotans, S. Bavone, aliisque] qua Gloriam S. Bavonis prosequamur. Ejus auctor monachus Gandensis æqualis & plurium, quæ narrat testis oculatus, idemque, qui translationem S. Bavonis anno 1010 factam litteris commisit, relato S. Macarii Gandavum ad S. Bavonis monasterium adventu, ita pergit: Qui benigne satisque hospitaliter susceptus ob devotionem sanctæ conversationis, fraternæ societati est admissus. Cujus benedictionibus & nos & circumcirca degentes per dies jocundati, gaudio gratulabamur non modico. Quem etiam apud nos ævo intermino possidere peroptantes, diatim persuadebamus: sed quoniam id animo non sedit, imo magis patriam revisere libuit, cum maximo dolore permissus est abire. Tunc socia fides certos sodalium ambiguosque secrevit vultus: siquidem a suis relinquitur, uno tantum contentus comite. Cumque portus commigrasset viciniæ, pedum inflatione corripitur, ac lectulo detinetur, & cum per dies aliquot languor ingravesceret, de vita desperatur. Ad monasterium itur, ut reveheretur. Itur, ac revehitur, penesque nos aliquamdiu jacuit exanimi similior.
[90] Et ecce intempestæ noctis cujusdam silentio, non gravatus quidem somno, [Sanctis ipsi apparentibus, sanatur, postque] S. Bavonem videt sibi assistere, hisque verbis compellare: Surge, ait, monasterium ingredere, & quæ videris, innotesce. Qui, ut sibi videbatur, surrexit, monasterium intravit, & ante sanctum altare sedentes utriusque sexus reperit Sanctos. Ex quorum confessione, ut sibi videbatur, S. Bavo se subrigens, extensa manu eum tenuit & extra limen templi eduxit, poneque altare S. Petri a S. Amando olim dicatum, stare præcepit. Ubi dum operiretur, eosdem Sanctos sibi cum cereis ad hoc ipsum altare approximare videt, quos ob nimiæ claritudinis fulgorem vix intueri valebat. Horum admonitu roboratur, & ut de reliquo sanus persistat, certioratur. Ex quorum collegio S. Landoaldum cognovit infulatum, qui more Missarum solennia celebrans, se cum ceteris benedici promeruit. Qui statim mane sanissimus surrexit, quæ viderat, innotuit, & per indicium sanitatis certos nos reddidit visionis: sicque nobiscum per spatia quinque mensium commoratus, patriam iterato deliberavit adire.
[91] [moritur; hujus acta a quo scripta.] Sed peste correptus, uti pluribus exponit auctor, in ipso Gandensi monasterio obiit S. Macarius anno Dominicæ Incarnationis millesimo duodecimo & Christo scilicet disponente, sanctique Petri Apostolorum principis, cujus honore ac nomine isdem viget locus, simulque pii protectoris nostri Bavonis intervenientibus meritis, ut in loco, in quo manere recusavit oratus, maneret glorificandus. Ita ille, qui, paucis interpositis, procedit ad miracula S. Macarii subsecuta & ubi relaturus est omnium postremum, expresse signat annum, quo scripsit, dicens: Anno præsenti, qui est Dominicæ Incarnationis millesimus quartus decimus &c. In iis autem, quæ præcedunt, luculenter docet, quanta solemnitate quantoque populorum affluxu id temporis celebraretur S. Bavonis festivitas. Num. 4 agens de puella cæca, meritis S. Macarii visui restituta, observat, eam istuc optato advenisse, quoniam solemnitas S. Bavonis in proximo erat ventura, ex omni gente convolantibus turbis. Rursum num. 9: Celebritas sancti Bavonis, inquit, quotannis festiva occurrit. Ab incolis institorum cujusvis nationis, ceterisque quaquaversum gentibus evehuntur mercimonia. Eodem seculo undecimo, sed magis provecto, Acta S. Macarii fufius describenda suscepit alter Gandensis monachus, nec quidquam prætermisit eorum, quæ ex priore jam protuli spectantia ad Sanctum nostrum, uti videre est dicto tom. 1 Aprilis pag. 886 & seqq., unum tamen locum, ubi de hujus festo clarius loquitur, istis subjungo: exstat is pag. 889 ac sic habet: Kalendæ erant Octobris, celebris utique dies ex festivitate S. Bavonis: confluebant multi plus solito ex diversis regionibus Gandavum, alii oratum, alii mercatum, plerique curiositate nundinarum. &c.
[92] [Brunonis cujusdam ac Balduini comitis Flandriæ] Ad eumdem annum 1012 refertur apud Sanderum obitus S. Macarii & mox subduntur sequentia: Quidam nomine Bruno dedit sancto Bavoni novem marcas auri & pondus XVIII denariorum continens, duos calices auri, patinas quinque marcas habentes, duas casulas, duas cappas & duo pallia in refrigerium animæ suæ. Ad annum 1019 signatur obitus Eremboldi abbatis, sub quo facta sunt, quæ hactenus protulimus ab anno 1003; huic statuitur successor Othelboldus, in præmissis sæpe laudatus occasione epistolæ ipsius ad Otginam Flandriæ comitissam, in qua enumerat corpora Sanctorum in ecclesia cœnobii sui asservata, & S. Bavonem primum ac præcipuum patriæ nostræ patronum appellat. Sub hujus regimine, anno scilicet 1030: Comes Balduinus, qui dictus est Barbatus, congregatis marchisiæ suæ Sanctorum corporibus, Bavonis, Wandregisili, Amandi, Vedasti, Bertini, Winnoci cum aliis innumerabilibus Sanctorum reliquiis, præsente Hugone Noviomensi episcopo cum aliis pluribus episcopis & abbatibus, congregatis totius regni sui primatibus apud Aldenardam, pacem ab omni populo conjuratam firmari fecit; ut tradit continuator Chronici Sigeberti Gemblacensis ab Autberto Miræo editi, cum aliis, quorum testimonia attulimus tom. VI Septembris ad diem mensis XXI in Commentario prævio ad Acta S. Gerulphi martyris Trunchinii in Flandria, quia illi inter nominatos pluresque alios Sanctos etiam Gerulphum recensent, & ejus quidem, utpote in Flandria nati ac passi, corpori in supplicationibus publicis principem locum concessum fuisse affirmant. Adeat curiosus lector dictum tomum nostrum pag. 257, ubi & de causa indicti hujus a Balduino conventus quædam observata reperiet.
[93] Othelboldus abbas obiit, sic apud Sanderum, MXXXIV Nonis Decembris. [in monasterium S. Bavonis beneficentia.] Post illum fuit Lidwinus Atrebatensis, qui MXXXVI resignavit abbatiam. Successit Rumoldus Bergensis, qui MXXXVIII deponitur & in sequente anno Folbertus ordinatur. De gestis in abbatia biennio præsulatus Lidwini nihil quoque alibi notatum invenio, sed ad Rumoldi tempora spectant, quæ ibidem statim subjunguntur. Anno MXXXVII Balduinus Pius, comes Flandriæ cum Adela uxore cœnobio D. Bavonis Gandensis multo amplissimas assignavit possessiones. Balduinus V comes Flandriæ, a cultu divino ac morum præstantia Pius cognominatus, ab Insulensi Flandriæ civitate, quam præ ceteris dilexit ac ornavit, dictus etiam Insulanus, filius erat laudati num. præcedente Balduini IV, cognomento Barbati seu Pulchrobarbi: Adela vero, illius uxor, Roberti Francorum regis filia. At quæ bona, quasve possessiones illi Bavoniano cœnobio contulerint, ignoramus; sicut & causam, cur a prælatura depositus fuerit Rumoldus, & substitutus abbas Folbertus sive Fulbertus.
[94] De posteriore sic pergitur apud Sanderum: Anno MLXVI Folbertus hic secundam translationem S. Bavonis fecit VII Idus Martii. [Reliquiarum iterum sit translatio;] Sanderi textum secuti sunt Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 5 in Abbatibus cœnobii S. Bavonis: sed error est, ni fallar, tam in anno quam in die translationis. Certe in relatione nostra Ms. translationis expresse signatur annus millesimus quinquagesimus octavus, dies vero VI Idus Maii. Quoad annum consonat Oliverus in Chronico Gandensi Ms., ubi ista leguntur: Secunda translatio corporis beatissimi Bavonis, hujus Gandensis cœnobii piissimi protectoris a Balduino Noviomensi seu Tornacensi episcopo, tempore Folberti, hujus dicti cœnobii abbatis anno MLVIII. Meyerus item in Chronicis & Annalibus Flandriæ: MLVIII Balduinus episc. Noviomagensis in Gandensi cœnobio transtulit corpus divi Bavonis. Auctor denique Officii in festo Elevationis ac Translationis S. Bavonis ad diem 1 Augusti recitandi, lectione 6 sic habens: Anno Domini millesimo quinquagesimo octavo, sub Balduino Noviomensi episcopo & Floriberto * abbate, reliquiæ in aliam rursus capsulam sunt translatæ. Diem autem translationis in Ms. nostra relatione notatum confirmant Auctaria Martyrologii Usuardini apud Sollerium nostrum. Nam VI Idus seu die X mensis Maii ita legitur in codice Bruxellensi: In Gandavo sancti Bavonis; sic in Greveni editione: Translatio sancti Bavonis confessoris.
[95] [hujus, quæ a Mabillonio mon memoratur.] Mabillonius in Annalibus Benedictinis nec hujus translationis meminit, nec ejus, quam anno 1010 factam esse, supra ostendimus. Non adeo mirabar silentium ipsius de translatione anni 1010; quandoquidem nec mentio ejus fit apud Sanderum, quo plurimum usus est pro rebus Gandensibus: at, cur hic siluerit, non statim assequebar: donec tandem in dictis Annalibus ad annum 1058 num. 26 in hæc verba incidi: Hoc ipso anno e vivis abiit Kalendis Aprilis Wichardus Gandæ seu sancti Bavonis abbas, cujus Epitaphium Sanderus refert, post eum Everlinus locum rexit, & post annos decem Folcardus. In his, quam quærebam, mox causam deprehendi. Consuluit quidem Sanderum Mabillonius pro rebus Bavoniani monasterii ad hæc tempora pertinentibus, sed loco non suo. Sanderus Gandavi seorsum impressi lib. 4 cap. 2 seriem exhibet Vitasque abbatum Blandiniensium; cap. 4 lib. ejusdem abbatum S. Bavonis. Idem facit in Auctario ad tom. 1 Flandriæ illustratæ; pag. 40 recenset Blandinienses abbates, & pag. 53 Bavonianos. Primum locum per inadvertentiam arripuit Mabillonius, & quem istic anno 1058 obiisse legit Wichardum abbatem, pro Bavoniano assumpsit, qui S. Bavonis monasterio non præfuit, sicut nec Everlinus nec Folcardus, quos Wichardus in Blandiniensi successores habuit. Hinc factum, opinor, ut de errore suo nihil suspicatus, ultra progressus non sit Mabillonius, sicque neo Folbertum, tunc revera S. Bavonis abbatem, noverit, nec quam curavit ipse Sancti nostri translationem.
[96] [traditur ex Ms. Gandensi] Relationem hujus Ms. nacti sumus ex parvo Ms. Gandensi, sed quanti valoris sit, nescimus, cum nullam temporis, quo scripta sit, vel auctoris notam præ se ferat. Præludium, quo docet auctor, olim anno 1010 factam esse translationem propter invidiam quorumdam dicentium, beatum Bavonem furto sublatum aut a Lauduno numquam reportatum fuisse dedi, num. 85, ipsa vero his verbis concepta est. Anno postea Dominicæ Incarnationis millesimo quinquagesimo octavo, Folberto sancti Bavonis abbate, recaluit invidia, proruens in vitium primæ & ejusdem falsitatis, quasi res jamjam probata, sepulta esset in sepulchro oblivionis. Abbati præfato de fratrum ac amicorum consilio visum est, ut in die apostolorum Petri & Pauli mendacium propulsetur: ita ut aperiendo feretrum, reliquiasque omnibus ad visum porrigendo veritas ipsa palpetur. In re tam magni ponderis comitis Balduini consilium & auxilii gratiam expostulat, qui malitiæ consilio circumventus, abbatem a precum effectu removet. Abbas igitur non sine dolore rediens, episcopo Balduino mandat, quosdam terræ primates advocat. Hi omnes non sine confratribus sexto Idus Maii in unum convocati, nil melius dicunt, quam quod feretri apertio mendacii infamiam excludat. Feretrum ingenio fabrili aperitur, thesaurus, quem invidia furto deputaverat, per episcopum omnibus ostenditur: tripudium exinde habitum explicare lingua non valet: & ut hoc gaudium fiat manifestius, ad montem sanctæ Crucis, quo antea deportatus fuerat Sanctus, iterum deportatur, ut quasi ad duplicis testimonii argumentum ibidem denuo demonstretur.
[97] [relatio,] Ecce in ipso ecclesiæ egressu mulier quædam de familia sancti Bavonis intra conculcantium pedes scabellis repens, humi hærebat; quæ contra pedes dum in nullas partes declinare posset, Sanctum pie inclamabat. Vir autem Dei lacrymosæ petitioni adesse non dedignatur. Mulier claudicationis hactenus ministra, tibiarum resoluta internodio, sequitur Sanctum, partim cantans, partim lacrymans, bene inclamans: Sana sum. Feretro igitur ad sanctæ Crucis, modo sancti Pancratii, montem delato, prædicator divini verbi populum pascit & reficit de Dei ejusque Confessoris magnificentia. Reliquiarum vero gaza ad majus testimonium circumstantibus dum laxatur, cælum aperitur, cæloque aperto, signum sanctæ Crucis supra feretrum demonstratur.
[98] Relationem hanc sequuntur aliquot miracula seu prodigia S. Bavonis patrocinio adscripta, [ad quam nonnullis] de quibus agam, postquam nonnulla ad ipsam observavero. Balduinus comes istic memoratus, ipse est, qui anno 1038 cum regia conjuge Adela monasterio Bavoniano munificus fuit, agnominatus Pius & Insulanus, quique dein anno 1067 in eodem monasterio cum Philippo Francorum rege, Adela hujus amita, uxore sua, filioque Balduino Montensi ac optimatibus adstitit elevationi S. Macarii, eodem anno vita functus. Fortasse hic duriore, quam promeruit, phrasi malitiæ consilio circumventus dicitur, non alia de causa, quam quod veritatem reliquiarum S. Bavonis anno 1010 satis probatam miraculisque confirmatam, & hanc translationem in eumdem finem minus necessariam judicaverit, atque idcirco ipsi interesse non voluerit. Balduinus alter in relatione nominatus fuit episcopus Noviomensis simul & Tornacensis ab anno circiter 1044 usque ad 1068.
[99] Mons autem, ad quem ad publicam reliquiarum exhibitionem faciendam delatum est feretrum, [observatis,] in relatione factæ ejusmodi exhibitionis anno 1010, vocatur Mons agnomento Crucis; hic Sanctæ Crucis, modo sancti Pancratii; in Historia mox dictæ elevationis S. Macarii anno 1067 apud nos tom. 1 Aprilis pag. 891 Mons S. Pancratii tantum & hæc Annotatio subjicitur ex libello Flandrico de Vita S. Macarii composito per R. D. Joannem Schatteman, pastorem in Laerne, loco in extremis territorii Teneramundani finibus sito duabus leucis a civitate Gandensi: Colitur S. Pancratius XII Maii, cujus reliquias anno DCCCCLXXXV Eremboldus, postea abbas, Roma attulit: has autem in hoc monte depositas credo, ut inde sacra translationis pompa ad monasterium inchoaretur, & ex tunc istud nomen mansisse monti. Est autem mons urbi proximus, centum circiter passibus distans a via publica Teneramundam ducente: ubi in hodiernum usque diem (editus est libellus anno 1641) visitur altare semirutum, reponendis (S. Macarii) sacris reliquiis destinatum, interim dum coram iis populo quotannis supplicabundo prædicaretur: quod post monasterii destructionem fieri desitum. Constat autem ex instrumentis, quibus locus incolendus traditur, exinde vocatum esse Montem S. Macarii. Hæc de loco, ubi exhibitæ fuerunt reliquiæ S. Bavonis.
[100] De prodigio apparentis supra feretrum signi sanctæ Crucis silent alii, [tria patrocinio S. Bavonis] sed & ipse relationis nostræ auctor ea silens præteriit, quæ ex aliis verisimiliter documentis inserta sunt Officio Gandensi ad diem 1 Augusti de translatis tunc in novam capsulam S. Bavonis reliquiis, cui exornandæ (ut ibidem sequitur) Bruno quidam, religione & opibus præstans, novem cum dimidia marcas obtulit præter multa alia pretiosa munera & duodecim auri libras, aurificis industriæ laborique impensas. Hanc Brunonis piam liberalitatem Sanderus, ut ante vidimus, retulit ad annum 1012, forte minus accurate, quam auctor Officii. Translationis porro relationi, sicut ante observabam, subnectuntur in Ms. apographo aliquot miracula seu prodigia Sancti nostri patrocinio attributa. Verum ea inter duo sunt, utcumque mirabilia quidem, non talia tamen, ut naturaliter fieri nequiverint, ac primum præterea iis vestitum est adjunctis, quibus elucidandis viam non inveniam. Quare, missis istis, cetera describo.
[101] [attributa miracula] In ipsa sancti Macharii elevatione quidam contractus utroque pede a primordio nativitatis, contulit se ad merita sanctissimi Bavonis, ubi corruens coram clero & populo tam * ardentius non sine lacrymis orabat, quanto præ aliis diuturni languoris angustia laborabat. Cum enim ecclesia aureo fulgore illustratur, contractus ab humo elevatur: miraculum inibi visum a circumstantibus in nonnullis locis seminatur. Plures enim aderant, qui & hunc viderunt prius repentem, multoque tempore postmodum libere gradientem. Elevatio S. Macarii, curante Sigero abbate, Folberti aliquoties nominati successore, solemniter peracta est a Balduino Noviomensium ac Lietberto Cameracensium episcopis anno MLXVII die IX mensis Maii; quando simul facta est ecclesiæ dedicatio, ut pluribus docet secundus S. Macarii biographus tom. 1 Aprilis pag. 890 & seq., ac paucis his ve bis Oliverus in Chronico: Elevatio sancti Macharii archiepiscopi, & dedicatio hujus Gandensis ecclesiæ, antiquo opere dejecto & in meliorem statum reædificatæ a Balduino Noviomensi seu Tornacensi, & Lethberto Cameracensi seu Atrebatensi episcopis in Christi nomine omnium honore Sanctorum tempore Sigeri hujus cœnobii abbatis anno MLXVII. Dictum diem IX mensis Maii ad hæc nostra usque tempora, sed sub solo titulo Elevationis S. Macarii in ecclesia cathedrali Gandensi celebrant Officio duplici majore secundæ classis.
[102] [recensentur, quorum ultimum contigit] Secundum, quod ex Ms. nostro huc transfero miraculum seu beneficium nullam præfert temporis notam. Lambertus de Cramham, homo in Deum durus, in proximum iniquus, in caput suum extulit calcaneum. Nam sancti Bavonis capite censum unum captivans, sibi subjugavit, sibi usurpavit: timensque, ne pedem fugitivum faceret, quasi furem compedivit. Compeditus autem sæpius clamabat; Domine miserere, non sum tuus, Domine, sancti Bavonis sum. Sanctus Bavo, cujus sum ex capite, iram colliget super te. Hæc & his similia cum fletu iterabat. Sed, quod pejus est, voces cum lacrymis subjacent derisionis scurrilitati. Sed quis in Domino confidens post tergum projicitur? Claro die compes laxatur: captivus fugam meditatur, & clam egrediens cum tota compede, ad monasterium sancti accurrit Bavonis, totumque suum accidens ad notitiam fratribus porrigit. Hic, sicut in aliis documentis apud Cangium in Glossario mediæ & infimæ Latinitatis, capite census vocatur homo, qui pro capite suo annuatim censum persolvebat ecclesiæ seu alteri domino, cui obstrictus erat.
[103] Tertium sic habet: Dum campanarium ecclesiæ sancti Bavonis ædificaretur, Lambertus carpentarius (faber lignarius) pro virium suarum modulo satis officiosum se exhibebat. Sed cum de tecto in campanarium se daret, [post prælaturam Sigeri abbatis, de cujus] bipennam, cui inniteretur sustentatus, ligno infixit. Bipenna autem a ligno elapsa, fallitur miser & labitur: & a tam alto elapsus, ad terram usque decidit, vita non privatus mirabiliter. In ipso enim lapsu, quamvis instar rotæ volveretur, Bavonem in auxilium vocat, nec mora, ad funem ibidem pendentem manus applicat, sicque aliquantulum ab infortunio relevatus, terram duriter occupat; ejus gratia salvatus, quem invocavit. Factum hoc, in quo non immerito S. Bavonis auxilium agnoverunt, referendum videtur ad annum circiter 1138, quando inchoatum est Occidentale opus majoris turris Gandensis cœnobii prima die Martii, ut legitur apud Sanderum: igitur diu post prælaturam Sigeri abbatis, qui ea sponte absolutus est anno 1073, postquam alteram ecclesiam, in eodem Gandensi Castro sitam, Sancto nostro dedicandam curaverat, ut ibidem additur: Anno MLXXII ecclesia parœcialis in castro Gandensi sita, quæ vulgariter appellatur ecclesia sancti Christi, dedicata est in honore sanctæ Crucis sanctique Bavonis a Radbodo Noviomensi episcopo, abbate Sigero hoc promovente.
[104] Idem Radbodus, hujus nominis secundus, Noviomensis ac Tornacensis episcopus, [successoribus pauca subduntur.] sequenti anno, cum necdum prælaturam abdicasset Sigerus abbas, transtulit reliquias SS. Bavonis & Pharahildis in ecclesiam novi castelli, quæ utrique consecrata olim fuerat, sed postea solius S. Pharahildis nomen retinuit, prout diximus § præcedenti hujus Gloriæ posthumæ num. 63. Sigerum excepit Stephanus de Egmundis, abbas Bavoniani monasterii, & anno MLXXIV, Sanderum rursus describo, reliquias diversorum Sanctorum transtulit cum fratribus suis in ecclesiam parœcialem sanctæ Crucis sanctique Bavonis supradictam, inibique in novo scrinio ad hoc præparato decenter collocavit. Postea MLXXVI ipse deponitur & succedit Wichmannus, qui anno MXCII deponitur & Adelardus introducitur. Sub hoc (Wichmanno videlicet & anno MLXXXIII, ut notat Oliverus in Chronico) translatio prima facta reliquiarum S. Levini, Pancratii & Barbaræ. Obiit Adelardus MXCIX Non. Martii. Sub hoc ecclesia S. Jacobi MXCIII in Gandavo fundari cœpit. Adelardo successor datus est Wulfricus, qui apud Sanderum absque ulla gestorum declaratione obiisse dicitur anno 1131, XI Kal. Julii.
[Annotata]
* l. usitatorum
* an Phalerata eloquentia?
* al. Folberto
* tanto
§ V. Cultus Sancti a seculo duodecimo usque ad decimum quintum, ejusque monasterii seculo decimo sexto vicissitudines.
[Pauca de Sancti cultu a seculo XII] Dubium non est, quin seculis XII, XIII, XIV, & XV idem in Gandensi cœnobio S. Bavoni ejusque sacris exuviis delatus sit honos, ea habita in ipsius patrocinio fiducia, eademque servata in festivitatibus solemnitas, quæ seculis præcedentibus. At longe ista quam hæc steriliorem campum aperiunt exornandæ Sancti nostri Gloriæ posthumæ; sive quod omnia posterioribus seculis sic ordinario cursu fluxerint, ut pauca admodum annotanda nacti sint auctores, seu quod minus studiosi ac diligentes fuerint, ut singula ad posterorum notitiam transmitterent. Dixi autem exornandæ Sancti nostri Gloriæ posthumæ, ad quam, sicut ante monui, pertinere non puto abbatum successiones gestorumque historias; aliorum Sanctorum in ecclesia S. Bavonis elevationes ac translationes; bona, privilegia, prærogativas eidem ecclesiæ aut cœnobio vel abbatibus concessa per summos Pontifices, imperatores, reges, principesque tam ecclesiasticos quam seculares sine peculiari mentione cultus aut venerationis erga Sanctum aut ejus reliquias, similia denique, quæ ad ipsum referri nequeunt, nisi in quantum cum ecclesia cœnobium ejus tamquam fundatoris ac præcipui patroni nomine insignitum fuit, quibusque alioqui explanandis ac dilatandis amplam materiam subministrarent Belgii scriptores, nominatim Sanderus in Gandavo suo & Miræus in Opere diplomatico.
[106] [usque ad seculum XV se offerunt, post quod] Hæc itaque missa facio & pauca illa propius ad ipsum Sanctum pertinentia exhibeo. Pro seculis duodecimo ac decimo tertio nihil hujuscemodi se offert: pro decimo quarto primum illud, quod jam dedimus ex Sandero § tertio Gloriæ posthumæ num. 62 de translatis in novam thecam reliquiis SS. Bavonis & Pharahildis anno 1336 in ecclesia collegiata S. Pharahildis; secundo, quod tradit idem auctor his verbis lib. 4 cap. 4. Joannes secundus, dictus de Moro, fit abbas. Is anno MCCCXXXXV indulgentias salutares in festivitatibus SS. Bavonis, Livini, Macarii & Landoaldi in prædicto cænobio Gandensi acquirendas, a Papa Clemente gratiose impetravit: istis vero in Chronico Oliverus: Indulgentiæ huic Gandensi cœnobio in festivitatibus sanctorum Bavonis, Macharii, Landoaldi & Livini ad instantiam & devotam supplicationem Joannis abbatis secundi a Domino Clemente Papa VI concessæ fuerunt anno MCCCXXXXV. Pro decimo quinto seculo rursum nihil; pro initio decimi sexti pauca apud Sanderum, unde intelligas, quam pretiose ornata tunc esset S. Bavonis lipsanotheca. Agitur de Ægidio Boele Teneramundano, abbate Bavoniani monasterii ab anno 1507 usque ad 1517 & inter alia memorantur ista: Auro etiam decoravit feretrum S. Bavonis & sancti Macarii argento. At dum hinc progredimur propiusque accedimus ad nostram ætatem, magno numero se offerunt rerum vices ac permutationes spectantes tum ad cœnobium S. Bavonis tum ad ejusdem Sancti nostri sacra lipsana: de utrisque nunc acturi sumus: res monasterii breviter, quantum per materiæ ubertatem licebit, permittetque propositi nostri ratio, expediemus; de reliquiis vero, utpote ad Gloriam posthumam Sancti nostri propius spectantibus nonnihil prolixius disseremus.
[107] [ejus monasterium seculo XVI,] Laudatus igitur Ægidius Boele duos dumtaxat in abbatiali dignitate successores habuit, anno 1517 Levinum Hugenoys & post hujus obitum anno 1535 Lucam Munich: & sub hujus quidem initiis, anno videlicet 1536, sanctissimus Dominus Paulus III Pontifex Maximus, rogante serenissimo Carolo V imperatore & Flandriæ comite, abbatiam convertit in collegium canonicorum secularium. Rationes ab imperatore sibi expositas præmittit Pontifex in Bulla, quam integram excusam habes apud Miræum tom. 2 Diplomatum pag. 1051: Quod licet monasterium S. Bavonis, situm juxta oppidum Gandense Ordinis S. Benedicti Tornacensis diœcesis, Sedi Apostolicæ immediate subjectum, olim per præfatum S. Bavonem, Hasbaniæ comitem, fundatum, & successu temporis per comites Flandriæ, ipsius Caroli imperatoris & comitis prædecessores dotatum, notabile & insigne … esse dignoscatur … cum tamen dictum oppidum (quod ortum natalibus ipsius Caroli V imperatoris dedit) plurimum insigne & famosum sit dictique comitatus principale ac præcipuum, ac in eodem oppido unum aliud etiam opulentum monasterium ejusdem Ordinis sub invocatione S. Petri dicatum, & nulla cathedralis aut collegiata secularis existat præter unam tantum vetustam & depauperatam sub invocatione S. Pharaildis, … ut ad præsens non sit ibidem canonicus, qui ex fructibus suæ præbendæ se decenter sustentare possit…
[108] Præfatus Carolus imperator nobis humiliter supplicari fecit, [postulante Carolo V imperatore,] ut in dicto monasterio S. Bavonis nomen & titulum monasterii ac dignitatem abbatialem & conventualem nec non Ordinem prædictum, ac omnem statum & omnem dependentiam regularem, nec non singula officia ac monachales portiones hujusmodi perpetuo supprimere & extinguere, ac illius ecclesiam prædictam in secularem & collegiatam, ut præfertur, erigere & instituere, aliasque in præmissis opportune providere de benignitate Apostolica dignaremur. Sic fore ut, feliciori, sicut præmittitur, statui ecclesiæ monasterii S. Bavonis hujusmodi consuleretur, & tam illa, quam oppidum ipsum magis decoraretur, & venustiora redderentur, divinusque cultus in eadem ecclesia & ad illam Christi fidelium devotio cum illorum spirituali consolatione & animarum salute non parum augeretur.
[109] Deinde dicit Pontifex, petitioni se annuere, servatis servandis, [a Pontifice Romano in canonicorum secularium] statuitque inter alia, ut suppressæ deinceps dignitati abbatiali substituatur præpositura; prioratui decanatus; præposituræ regulari cantoria; thesaurariæ regulari secularis; præposituræ in Papingloo scholastria, & præter has dignitates sint viginti quatuor canonicatus ac totidem præbendæ pro totidem canonicis, qui cum præposito, decano &c capitulum ipsius ecclesiæ constituant: ita ut ipsi abbas & monachi nunc regulares, de cætero præpositus, decanus, cantor, thesaurarius, scholasticus & canonici sæculares ipsius ecclesiæ existant, & pro talibus habeantur & reputentur; ac de cætero habitum regularem dicti Ordinis gestare & illius regularia instituta, diffinitiones, ritus & mores, etiam quoad divinorum celebrationem, jejunia, victum & ciborum usum ac indumentorum & alia quæcumque, ad quæ dicti Ordinis seu professionis occasione tenebantur, in futurum observare minime teneantur. Denique dignitates & canonicatus sic ordinat: Et præsentium vigore modernus abbas loco suppressæ abbatialis dignitatis præposituram sæcularem & modernus prior decanatum, & modernus præpositus cantoriam, & modernus thesaurarius regularis thesaurariam sæcularem; nec non modernus præpositus in Papingloo scholastriam erectos, & singuli monachi præfati unum ex canonicatibus & unam ex præbendis erectis hujusmodi absque alia provisione, eis de illis facienda, retinere possint. Reliqua Bullæ videantur apud Miræum loco citato, uti & Acta secularizationis ibidem pag. 1290 & seqq.
[110] Lucas itaque Munich, postremus abbas, factus est tum primus collegii canonicorum præpositus cum ea jurisdictione, potestate, auctoritate ac præeminentia, [collegium convertitur,] etiam quoad pontificalium usum & exercitium, ac solemnis benedictionis elargitionem, quam abbas ante habere consueverat, ut expressis verbis sancitum fuerat in prædicta Bulla Pontificia; se tamen ipse etiam postea abbatem scripsit. At ecclesia monasterii deinceps appellari cœpit collegiata S. Bavonis Gandensis, retento nempe Patrono monasterii, ex cujus bonis collegium canonicorum secularium fundatum fuit. Utrumque liquet ex titulo, quem, teste Sandero, tunc ille sibi adscripsit: Lucas permissione divina abbas collegiatæ ecclesiæ S. Bavonis Gandensis, Tornacensis diœcesis, Romanæ Ecclesiæ immediate subjectæ. Sanderi testimonium certum facit Lucas ipse in testamento suo, quod condidit anno 1560, & ex quo simul discimus, ipsum ad usque vitæ finem (obiit anno 1560) usum fuisse eodem titulo. Testamentum istud publici juris fecit Cornelius Paulus Hoynck van Papendrecht, archipresbyter Mechliniensis, inter Analecta Belgica tom. 1 pag. 177, ejusque istud est initium: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Cum nihil certius sit ipsa morte, & hora ejusdem nihil incertius; Nos Lucas Munich, humilis abbas ecclesiæ sancti Bavonis Gandensis &c.
[111] [quod deinde e loco monasterii] Sed cum Lucæ obitu omnino exstinctus est abbatis titulus. In mox memoratis Analectis sub initium tomi 1 Jacobus Yetzweirtius versus aliquot proximo ejus successori ita inscribit: Illustrissimo dno D. Viglio Aytæ a Zuichem præposito D. Bavonis &c. Idem ipse Viglius, ut mittam plura aliorum exempla, testamentum suum anno 1577 sic orditur ibidem pag. 197: In Dei nomine. Amen. Ego Viglius, dictus Zuichemus ab Ayta, presbyter & utriusque juris doctor, præpositus cathedralis ecclesiæ sancti Bavonis Gandavensis &c. Nova tamen ibidem facta erat immutatio, priusquam Lucas suum testamentum conderet, & altera rursum, priusquam suum conficeret Viglius. Primam sic paucis proponit Sanderus: Anno MDXL die XII Maii translatum est capitulum ex monasterio olim S. Bavonis ad ecclesiam olim parochialem S. Joannis mutata prius invocatione sancti Joannis in invocationem S. Bavonis. Paulo latius Joannes Baptista Ludovicus de Castillion, tunc præpositus insignis ecclesiæ collegiatæ S. Pharaildis ad sanctum Nicolaum Gandavi, postea episcopus Brugensis in sacra Belgii Chronologia anno 1719 typis vulgata pag. 50: Triennio sic stetit hoc canonicorum collegium in antiquo illo sancti Bavonis loco, ad Scaldis & Lisæ confluentes sito, qui cum Carolo V videretur arci ad custodiam urbis excitandæ commodus, inde translatum est hoc collegium ad parochialem S. Joannis Baptistæ basilicam Gandensem, titulo sancti Joannis in titulum sancti Bavonis mutato, per Alexandrum Cardinalem de Farnesio, Domini nostri Papæ & Apostolicæ Sedis legatum a latere, juxta literas ab eo datas MDXL quinto Idus Maii & juxta literas Caroli quinti imperatoris, datas Brugis eodem anno MDXL die X Julii.
[112] [arci exstruendæ destinato] Allegatæ litteræ Alexandri Farnesii Cardinalis exstant apud Miræum tom. 2 pag. 1055; & sic habent: Alexander miseratione divina S. Laurentii in Damaso diaconus Cardinalis de Farnesia nuncupatus, S. R. Ecclesiæ vice-cancellarius, ad Hispaniæ & Franciæ regna, nec non quæcumque alia loca & provincias, ad quæ nos declinare contigerit, Domini nostri Papæ & Apostolicæ Sedis de latere legatus, ad perpetuam rei memoriam. Ex injuncto nobis ab Apostolica Sede nunciaturæ officio, imperatorum & regum votis, præsertim suorum dominiorum pacem, ac subditorum publicam & evidentem utilitatem concernentibus, libenter annuimus, eaque favoribus prosequimur opportunis. Sane pro parte devotissimi dictæ Sedis filii, Caroli Romanorum imperatoris semper Augusti & Hispaniarum regis Catholici, nobis nuper exhibita petitio continebat: Quod nuper ipse ad civium oppidi Gandavi, Tornacensis diœcesis, sub debitis fidelitate & obedientia animos continendos, ac inter eos & totam patriam & comitatum Flandriæ, cujus ipse Carolus etiam comes existit, pacem & tranquillitatem perpetuo fovendam & conservandam, aliisque necessariis & urgentissimis causis, animum suum moventibus, impulsus, unam munitam arcem seu fortalitium in collegiata ecclesia S. Bavonis ipsius oppidi, loco ad id congruentiori constituere & ædificare incepit.
[113] Et quia (sicut eadem expositio subjungebat) pro arce seu fortalitio hujusmodi perficiendo totam dictam ecclesiam, [in S. Joannis ecclesiam,] seu ejus majorem partem demoliri oportet, a nobis instanter petiit, ut collegiatam præfatam in totum supprimere, nec non ad parochialem ecclesiam sancti Joannis ejusdem oppidi, ad quam ipse Carolus imperator singularem gerit devotionis affectum, & in qua Baptismatis sacramentum suscepit, transferre, & etiam ab ipsa parochiali ecclesia invocationem S. Joannis delere, illamque in collegiatam ecclesiam sub invocatione dicti S. Bavonis erigere, aliasque in præmissis opportune providere dignaremur. Nos igitur ad infrascripta per dictæ Sedis litteras (quas juxta indultum nobis in eis concessum inserere non tenemur) sufficienti facultate muniti, precibus ipsius Caroli imperatoris in hac parte inclinati, auctoritate Apostolica nobis concessa & commissa, qua fungimur in hac parte, tenore præsentium collegiatam ecclesiam S. Bavonis, nec non in dicta parochiali ecclesia invocationem S. Joannis perpetuo supprimimus; eandemque parochialem in collegiatam ecclesiam sub invocatione dicti S. Bavonis cum capitulo, claustro & aliis collegialibus insigniis perpetuo erigimus & instituimus.
[114] Ac eandem de novo erectam collegiatam S. Bavonis abbatiam seu præposituram principalem, [nuntii Apostolici concessione,] nec non reliquas dignitates, canonicatus & præbendas, capellanias & beneficia dictæ demoliendæ ecclesiæ cum anniversariis, fundationibus, provisionibus, collationibus, patronatu & funeralibus, ac aliis juribus, jurisdictionibus, censibus, fructibus, redditibus & proventibus, nec non tam personalibus quam realibus privilegiis, immunitatibus, exemptionibus, præeminentiis, honoribus, franchisiis & gratiis, lampadibusque, Sanctorum corporibus, reliquiis, reliquiariis, campanis, libris, calicibus, crucibus, ornamentis, feretris, clenodiis, aliisque mobilibus & immobilibus ac se moventibus bonis transferimus, illaque omnia eidem de novo erectæ collegiatæ ecclesiæ perpetuo applicamus & appropriamus. Ac eidem Carolo imperatori collegiatam ecclesiam præfatam pro dicta arce seu fortalitio construenda, seu partem ex ea necessariam absque aliquo conscientiæ scrupulo demoliendi licentiam & facultatem concedimus.
[115] Nec non reverendo patri episcopo Tornacensi seu ejus suffraganeo, aut cuicumque alii prælato vel in ecclesiastica potestate constitutæ personæ translationem ipsam cum solemnitatibus & ceremoniis in similibus necessariis & opportunis, [accedenteque Pontificis Romani approbatione, transfertur,] ac adhiberi solitis, faciendi potestatem impartimur; non obstantibus Apostolicis, ac provincialibus & synodalibus constitutionibus & ordinationibus statutisque & consuetudinibus, etiam juramento, confirmatione Apostolica vel quavis firmitate alia roboratis, cæterisque contrariis quibuscumque. Datum in dicto oppido Gandavi anno a Nativitate Domini MDXL quinto Idus Maii, Pontificatus sanctissimi Domini nostri Pauli divina providentia Papæ tertii anno sexto. Eodem anno 1540 Paulus Pontifex lata Bulla tertio Nonas Decembris gesta hic per Alexandrum Cardinalem omnia & singula approbavit, confirmavit & innovavit. Bullam istam legesis apud Miræum ibidem pag. 1059, litteræ autem Cardinalis legati, quæ illi pene integræ insertæ sunt, hic describendæ videbantur, quia inde liquet, in eo translationis negotio non minimam habitam fuisse rationem honoris & gloriæ Sancti nostri.
[116] [hæcque ecclesia, mutatato titulo, S. Bavonis dicta est,] Cum enim ecclesia antiqui monasterii & nuper canonicorum collegii, cujus ut fundator & primarius patronus tot seculis agnitus & cultus fuisset S. Bavo, tum destruenda esset, proindeque extinguendus ibidem Sancti ejusdem honor & gloria, ex litteris discimus, expresse statutum fuisse, ut ecclesia parochialis, ad quam cum sacro ejus corpore & aliis Sanctorum lipsanis transmigraturum erat canonicorum collegium, non modo collegiata fieret, sed deinceps S. Bavonis nomen & patrocinium assumeret, suppresso nomine antiqui patroni S. Joannis Baptistæ. Decretum istud repetitur similiter in Bulla Pontificia, servatumque fuit in instrumentis & actis publicis. Exemplum habes in supra citato testamento Lucæ Munich abbatis seu præpositi, qui anno 1560, a translatione vigesimo, se scripsit abbatem collegiatæ ecclesiæ S. Bavonis Gandensis. Idem servatum est, postquam eadem ecclesia in cathedralem evecta est, ut rursum liquet ex testamento Viglii ab Ayta, qui anno 1577 sese præpositum cathedralis ecclesiæ sancti Bavonis Gandavensis nuncupavit. Plura exempla afferre supervacaneum sit: sufficiet dixisse, usum istum denominandi ipsam sub invocatione Sancti nostri ita invaluisse, ut nostra ætate ecclesia cathedralis S. Bavonis per totum certe Belgium celeberrima sit ac omnibus notissima, sed reperiantur plures, qui ignorent, olim dedicatam fuisse S. Joanni Baptistæ.
[117] [factaque cathedralis, episcopatu Gandensi] Cathedralis porro facta est in novorum episcopatuum per Belgium erectione, cum scilicet Paulus IV Pontifex Maximus ad preces Philippi II Hispaniarum regis, & Belgarum domini, Mechliniæ, Cameraci & Ultrajecti archiepiscopatus instituit; episcopatus autem Antverpiæ, Gandavi, Brugis, Ipris, Buscoduci & Ruræmundæ, Mechliniensi archiepiscopo & totius Belgii primati suffraganeos; Harlemi item, Daventriæ, Leovardiæ, Groeningæ ac Middelburgi Ultrajectino archiepiscopo subjectos; ac denique Audomaropoli & Namurci, qui cum Tornacensi & Atrebatensi antiquis episcopatibus metropolitam haberent Cameracensem antistitem. Bullam præfati Pontificis super generali hac episcopatuum institutione ac divisione anno 1559, quarto Idus Maii datam, typis vulgarunt Miræus tom. 1 pag. 472, & Arnoldus Havensius, Cartusiæ Gandensis Prior, in Opere, quod de ista materia conscripsit, ediditque anno 1609 sub hoc titulo: Commentarius de erectione novorum episcopatuum in Belgio, quos consulat curiosus lector.
[118] Pro peculiari autem erectione Gandavensi videri potest Bulla Pii IV Pontificis, [cum multis aliis per Belgium erecto.] qua erectionem a Paulo decessore factam confirmat, diœcesis limites definit, dotem episcopo designat, aliaque eo spectantia disponit & ordinat. Data illa est anno 1561 septimo Idus Augusti, editaque tom. 5 Galliæ Christianæ auctæ inter Instrumenta col. 340. Inserta quoque est Litteris Francisci Richardot episcopi Atrebatensis, quibus ipsam tamquam judex & exsecutor delegatus, uti videre est apud Miræum tom. 2 pag. 1066, promulgavit anno 1568, quo tandem eodem consecratus fuit, ac sedis suæ possessionem adiit primus Gandensium antistes Cornelius Jansenius Hulstensis Flander, sacræ theologiæ doctor, vir eruditione, scriptis ac pietate clarissimus. De eo ac successoribus episcopis, qui plura novisse desiderat, adeat mox laudatum Miræi tomum 2 pag. 1076; Joannis Baptistæ Ludovici de Castillion Sacræ Belgii Chronologiæ partem 2 pag. 509, & tomum 5 Galliæ Christianæ auctæ col. 161, ubi ordinata serie exhibentur præcipua singulorum gesta ac laudum præconia usque ad annum 1716, quo episcopatum tenebat, tenueratque ab anno 1695 illustrissimus D. Philippus Everardus Vander Noot, patruus hodierni illustrissimi D. Maximiliani Antonii vander Noot.
§ VI. Corpus S. Bavonis anno MDLXVI ab hæreticorum furore feliciter servatur, posteaque, iisdem iterato sævientibus, amittitur.
[Corpus S. Bavonis anno 1566 ab hæreticorum furore] Corpus Sancti nostri cum reliquo sacro thesauro secundum dicta § præcedente sub annum 1540 ex veteris monasterii ecclesia, quæ ante triennium facta fuerat collegiata, delatum fuit ad aliam, prius parochialem, dein etiam collegiatam, nunc cathedralem S. Bavonis. Hic servatum & ingenti, qua hactenus semper, in veneratione habitum est usque ad annum 1566, quando propter imminentes hæreticorum tumultus deportatum fuit ad novam arcem, a Carolo cæsare exstructam eo loco, quo olim steterat monasterium. Prudenti sane consilio; quandoquidem hoc ipso anno, mense Augusto Calviniani, uti aliarum Belgii civitatum, ita quoque Gandavenses Catholicorum ecclesias violarint ac diripuerint, continuata ad tertium usque diem sacrarum rerum spoliatione, ut tradit Famianus Strada Decade prima de Bello Belgico lib. 5 pag. 262 & de ecclesia S. Bavonis speciatim Sanderus lib. 4 cap. 4 Rerum Gandensium: Anno MDLXVI die XXII Augusti sectarii sectæ Calvinisticæ infra undecimam & duodecimam noctis intrarunt ecclesiam S. Bavonis Gandensis & fregerunt omnes imagines & altaria dictæ ecclesiæ, occasione quorum de præcedenti ecclesia corpora sanctorum Bavonis, Livini, Chrysogoni, Adriani, Landoaldi, Macarii, Idæ, Barbaræ, Vincianæ, Landradæ & Pharahildis translata fuerunt in castrum novum, extructum tempore Caroli V imperatoris in dominio S. Bavonis & ibi fuerunt usque ad septimum Octobris anno MDLXVII, excepto B. Levini corpore, quod allatum fuit eodem anno in Junio pridie translationis ejusdem, & collocata fuerunt cum omni reverentia in ecclesia collegiata S. Bavonis, ad quam spectant.
[120] [in castro Gandensi servatur, posteaque, ut epistola] Post hæc transilit Sanderus ad annum 1577, quo obiisse dicit die VIII Maii Viglium ab Ayta capituli præpositum, & res tam monasterii quam ecclesiæ S. Bavonis eo usque chronologice deductas claudit his verbis: Ita hactenus Chronicon & ejus additamentum, quod mihi tradidit R. D. Gerardus de Nebra, ecclesiæ cathedralis Gandavensis canonicus, vir legum, præsertim sacrarum, cognitione ac virtute conspicuus. Idem auctor lib. 5 cap. 1 sermonem resumit de ecclesia cathedrali, & ad dicti capitis calcem excudit litteras, quas dominus Georgius Chamberlainus, nomine episcopi Gandensis & canonicorum S. Bavonis, quorum fuit decanus, dedit ad serenissimum principem Albertum Austriæ archiducem de reliquiis in eadem conservatis, & in quibus hunc sic primo alloquitur; De sacro dictæ ecclesiæ thesauro Breviarium religiosa & digna Austriaco nomine devotione petiisti: cui obtemperantes, damus serenissimæ Celsitudini vestræ nomina Sanctorum, quorum reliquiæ in ecclesia quondam regulari, nunc cathedrali civitatis vestræ Gandavensis, religiose asservantur: plures habuimus, quas sacrilegæ manus, temporum calamitate subnixæ & avaritia armatæ surripuerunt. Hinc, paucis interpositis, procedit ad enumerationem sacrorum corporum, tunc illic exstantium, singulisque annectit singulorum Sanctorum elogium seu Vitæ compendium, isto ordine: Corpus sancti Macarii; corpus sancti Landoaldi; corpus sancti Brixii; corpus sanctæ Vincianæ; corpus sanctæ Pharahildis; corpus sanctæ Landradæ. Sed his subnectit: Corpora sanctorum Bavonis, qui feretro aureo ante iconoclastiam clausus erat & Livini, & magna pars corporis sanctæ Barbaræ hæreticorum furore sunt sublata.
[121] [ad Albertum archiducem innuit, amittitur; illud scilicet,] Ad hæc, fateor, obstupui; magisque cum studiose perlegens reliquam catalogi partem, qua minores Sanctorum reliquiæ, ossa vel ossium fragmenta continentur, ne nomen quidem trium illorum Sanctorum reperirem, atque inde concludere cogerer, sacris eorum lipsanis anno 1566, teste Sandero, tam feliciter hæreticorum furori subductis, deinde ita spoliatam fuisse cathedralem, ut nihil eorum notatu dignum superesset ante annum 1621, quo extremum diem clausit serenissimus archidux Austriæ & Belgarum princeps Albertus. Adii itaque primum & curiose pervolvi alios, quos habemus, rerum Belgicarum scriptores, ut quo tempore tantum dictæ ecclesiæ damnum illatum fuisset, & quo pacto, salvis aliis plerisque corporibus ac reliquiis, duo primariorum patronorum Bavonis & Livini corpora deperiissent, ediscerem. Tradunt in Gandenses Catholicorum ecclesias iterato sævitum fuisse ab hæreticis, pulsum fuisse clerum, & ut tradit etiam Sanderus in Fastis consularibus Gandensibus, multa istic detestanda ac luctuosa contigisse anno 1578, sed quæ reliquiæ deperditæ, quæ vel quomodo servatæ, non declarant, quamquam pronum sit judicare de ista clade sermonem haberi in citatis ad archiducem litteris.
[122] [quidquid adversetur Rayssius, ex documentis authenticis,] Interim Rayssius in Hierogazophylacio suo Belgico, quod edidit Duaci anno 1628, multis sane annis postquam scriptæ fuerint litteræ istæ & uno saltem postquam eas juris publici fecit, ita exhibet pag. 85 & seqq. sacrum thesaurum ecclesiæ S. Bavonis, acsi etiam tum in eo servarentur corpora SS. Bavonis & Livini; quandoquidem sic ordiatur: In S. Bavonis cathedrali ecclesia civitatis Gandavensis horum Sanctorum corpora reconduntur: S. Bavonis Gandavensium patroni, sanctissimi & celeberrimi confessoris, ac postea immisceat sequentia: S. Livini episcopi & martyris corpus scilicet reconditur. Hæc dum componere non poteram cum litteris ad Albertum archiducem, consulendos duxi ipsos Gandenses, rogandosque, ut, si quæ ad rem istam elucidandam haberent documenta, nobiscum communicare, ac hodiernum S. Bavonis reliquiarum statum (nam postea aliquas eos obtinuisse noveram) edocere me dignarentur. Ad illud negotium usus sum opera R. P. Petri Van Royen, Societatis nostræ sacerdotis, insignis bibliothecæ Gandensis collegii præfecti & in seminario episcopali sacræ theologiæ professoris, qui & ante operam suam officiose mihi addixerat, præstiteratque & hac occasione etiam præstitit officiosissime. Obtinuit quippe a reverendo ac amplissimo domino Peto Van Damme ecclesiæ cathedralis exemptæ S. Bavonis canonico ac thesaurario, archivista ac secretario capituli, notarioque apostolico, ut ex Actis capitularibus dictæ ecclesiæ varia ad propositum nostrum conducentia descripserit, propriisque observationibus illustraverit & cum aliis instrumentis, similiter valde utilibus nobis transmitti benignissime curaverit.
[123] Exordium ducit laudatus amplissimus dominus ab asserta apud Sanderum conservatione sacrarum reliquiarum in prima calamitate, [quibus etiam asserta corporis] quam ab hæreticis passa est ecclesia S. Bavonis anno 1566. Quod, inquit, feretra cum inclusis reliquiis Sanctorum, notanter feretrum sancti Bavonis, evaserint furorem Calvinistarum, quando anno MDLXVI mense Augusto invaserunt templum sancti Bavonis, & altaria everterunt, imaginesque fregerunt, est evidens. Nam ob metum iconoclastarum tempestive per capitulum translata erant ad novum castrum & capitaneo ejusdem in custodiam tradita. In Actis enim capitularibus anni MDLXVII die XVII Septembris in capitulo extraordinario fit enumeratio feretrorum &c in novo castro existentium. Acta sic sonant: “Declaravit dominus Adrianus de Meyer, quod cum dominis Goethals & Erasmo, juxta dominorum commissionem ipsis hesterna die in sacristia factam, fuisset in novo castro ad ibidem videndum deliberari seu consignari per D. de la Mollier, capitaneum dicti castri, clenodia, jocalia & reliquias ejusdem ecclesiæ ad manus nobilissimi Dni Alonsii de Vulloa, communiter appellati mgro del campo militum Hispanorum, qui jam custodiam dicti castri deinceps esset habiturus, & eadem in suam custodiam & fidem recepit.
[124] Quam quidem commissionem dicti domini insequentes, [in castro servatio, deindeque] hodie datæ præsentium in capitulo ad hoc convocato retulerunt, prædictorum jocalium consignationem in eorum præsentia fuisse factam, præsentibus ibidem tam deputatis ex parte senatus cameræ Flandriæ, quam magistratus oppidi Gandensis: addentes iidem commissarii, quod coram dicto mgro del campo, mediis eorum juramentis, declararunt ex certa eorum scientia, eadem clenodia ibidem visitata & inventerizata spectasse & spectare ad ecclesiam sancti Bavonis, prout hic inseruntur. Videlicet primo feretrum sancti Bavonis, laminis aureis & argenteis contectum: feretrum sanctæ Barbaræ argentatum: feretrum divæ Pharaildis aliqualiter deargentatum: item septem alia feretra linea *, quibus recluduntur reliquiæ sanctorum Landoaldi, Macharii, Grisogoni, Adriani & sanctarum Landradæ, Vincianæ & Idæ: item duæ arculæ seu cistæ, in quibus reconduntur aliquot reliquiæ undecim millium Virginum: item duo baculi argentati, quibus utuntur cantores in festis solemnioribus, & alius baculus deargentatus, quando defertur in majoribus festis processionaliter …”
[125] [ex illo facta deductio probatur,] Cetera omittens dictus amplissimus dominus monet, non recenseri in instrumento feretrum S. Livini, quia, quod etiam observavit Sanderus supra, relatum illud fuerat mense Junio ejusdem anni 1567 ad ecclesiam S. Bavonis: idque similiter probat ex Actis capitularibus. Verba dari poterunt ad diem XII Novembris, quo de S. Livino agendum erit. Reliqua, sic pergit idem reverendus ac amplissimus dominus, in inventario superius nominata, die VII Octobris MDLXVII relata sunt ad ecclesiam sancti Bavonis, ut patet ex Actis de VIII Octobris in capitulo extraordinario, ubi dicitur: “In hoc capitulo extraordinarie convocato proposuit D. Clemens, de reliquiis, hesterna die extra castrum delatis, honeste ac tute alibi reponendum *: placuitque dominis, eas reliquias & feretra, quæ retro magnum altare solent collocari, reponendas esse super doxale, sic ut aliqualiter videri possint, alia vero feretra preciosiora, videlicet Bavonis, Barbaræ deferenda esse ad chorum, utque fiat Missa sub ritu duplicis majoris, ex quo est Octava Bavonis, cantando Missam, quæ cantatur XII Maii de translatione Sanctorum cum pulsu debito.”
[126] [anno 1578 primo fuisse sub specioso] Post hæc, quibus solidissime probantur asserta apud Sanderum de conservatis anno 1566 & 1567 sacris lipsanis, procedit sæpe laudatus amplissimus dominus ad annum 1578, ostenditque, similiter certiora esse, quam optandum foret, ea, quæ in litteris ad serenissimum archiducem Albertum referuntur de sublatis dein SS. Bavonis ac Livini corporibus & S. Barbaræ reliquiis, vanamque esse spem, quam præ se ferunt verba Arnoldi Rayssii. Verum, inquit, alterum & longe tristiorem furorem Calvinistarum sensit ecclesia sancti Bavonis anno MDLXXVIII, quando corpora sanctorum Bavonis & Livini & magna pars corporis sanctæ Barbaræ hæreticorum furore sunt sublata & perdita. Hic citat primo librum, cui Flandrice conscripto titulus est: Res Gandavenses seu Chronica tumultuum & hæresium in & circa civitatem Gandavensem ab anno 1566 usque ad 1584. In duas is partes divisus est & hæc habet Flandrice part. 2 pag. 8: XXII (Februarii 1578) templo extulerunt thecas reliquiarum Bavonis, S. Livini, S. Barbaræ, & capitis S. Joannis Baptistæ cum aliis cimeliis, eas contemptim plaustro imponentes, nec quidquam in ecclesia reliqui facientes præter thuribulum argenteum & calices aliquot ad Missam celebrandam, atque hæc quidem in rerum inventarum indicem relata.
[127] [prætextu sublatum, ac deinde] Ad horum intelligentiam notandum, quod, uti refert ex registro conventus sui Gandensis P. Bernardus de Jonge in Belgio Dominicano seu Historia Ordinis Prædicatorum in Belgio pag. 54, cum id temporis Hispani milites hisce regionibus excessissent, ii, penes quos erat summa rerum Belgicarum potestas, milites adversæ partis intromiserint, & paulo post (verba sunt ex registro descripta) sub prætextu satisfaciendi militibus pro communi patriæ salute (sic enim loquebantur) conductis, primo manus sacrilegas in thesauros ecclesiæ miserint, idque per certos commissarios, ut vocant, a magistratu ad hoc deputatos, ac ne res tam nefaria specioso careret titulo, recepta sunt ecclesiæ prædictæ donaria seu clenodia, sub æstimatione auri-fabrorum atque ponderis pretio, cum promissione restitutionis eorum aut etiam majorum, postquam excitatæ procellæ conquiescerent.
[128] Hac eadem via, hac fraude in hæreticorum manus devenerunt corpora SS. Bavonis & Livini ossaque S. Barbaræ, [a capitulo quacumque etiam adhibita] utpote pretiosioribus inclusa thecis, quam aliæ reliquiæ cathedralis ecclesiæ, uti manifestant ea, quæ verbis ex libello Flandrico desumptis statim subjungit reverendus atque amplissimus D. van Damme, quem pergo describere: Et in Actis capitularibus, sic ille, die ultima Februarii MDLXXVIII sub matutinis habentur sequentia: “Deputati fuerunt domini thesaurarius, Zelandre, receptor fabricæ Vale, nec non duo magistri fabricæ secularis domicellus Petrus Courtewiele & Henricus Soete, ut se conferant ad domum civicam, visuri desumi ac deponi aurum & argentum a preciosis mobilibus & jocalibus hujus ecclesiæ, paucis abhinc diebus ab hac ecclesia ex parte magistratus eo deportatis & translatis, nec non ad Sanctorum reliquias & pignora recuperandum, & ab iis, qui abstulerunt, recipiendum.” Eadem die ultima Februarii MDLXXVIII capitulo ordinario convocato “domini thesaurarius & Zelandre ante finem hujus capituli cum aliis condeputatis reversi ex domo civica, retulerunt capitulo se fuisse præsentes, ubi argentum & argentum deauratum desumptum fuit a clenodiis hujus ecclesiæ & postea ponderatum juxta inventarium desuper confectum & signatum per Sanders. Cujus ut copiam authenticam ego conficiam mihi a capitulo injunctum fuit, eumque postea in feretro capituli reponi curem. Declarantes, se ulterius intellexisse ab octodecim viris, feretra sanctorum Livini & Bavonis adhuc esse intacta; reliquias in dictis clenodiis inventas reportarunt, & capitulum domino Adriano Vale fabricæ receptori reverenter custodiendas tradidit.”
[129] Deinde die XX Martii MDLXXVIII in capitulo ordinario inter alia habetur: [diligentia, recuperari non potuisse, constat.] “Quandoquidem capitulum intelligat, ex parte magistratus seu octodecim virorum deputatos esse Bussardum van Hembyze, Nicolaum Sersanders & Livinum d'Herdde ad agendum super restitutione feretrorum sanctorum Livini, Bavonis & Barbaræ, quibus aurum & argentum ablatum & detractum esse fertur: Ideo ex parte capituli commissi sunt domini archipresbyter Zelandre & Vale, ad recuperandum sacras reliquias dictorum Divorum, & quæcumque factu necessaria in præmissis cum iisdem deputatis agendum.” A die XX Martii usque ad XXIII Augusti nulla amplius fit mentio de feretris aut reliquiis, qua die post Acta in registro annotatum est. “Hic notandum, collegium nostrum fuisse dispersum die XXIV (an mensis excidit?) anni Domini MDLXXVIII; quando (proh dolor!) ecclesia nostra in hac civitate primaria, collegio nostro adempta, imagines in eadem dejectæ, altaria eversa &c, utrobique fuere violenta hæreticorum improborum & perditorum hominum manu.” Ab hoc tempore usque ad annum MDLXXXIV capitulum fuit dispersum & non habentur resolutiones capitulares. Post reconciliationem civitatis Gandavensis cum rege Hispaniæ & religionem Catholicam restitutam canonici a suo exilio reversi, cœperunt agere de recuperandis reliquiis, deputaveruntque in eum finem ad magistratum, feceruntque informationes & perquisitiones multas; sed (ut patet ex Actis) omnia in vanum; & ex reliquiis Sanctorum Livini, Bavonis & Barbaræ nihil recuperaverunt.
[Annotata]
* forte lignea
* reponendis
§ VII. Reliquiæ S. Bavonis anno MDXCIV Gandavi adhuc superstites, aliis aliunde, præsertimque Aldenarda, acceptis augentur.
[Exiguæ S. Bavonis reliquiæ anno 1594 Gandæ] Relata præcedente § ex litteris ad archiducem Albertum & confirmata ex documentis ad nos transmissis per laudatum jam sæpe amplissimum dominum Van Damme concludere nos coëgerant, initio seculi XVII vel nullas vel certe minus notabiles S. Bavonis reliquias exstitisse in ecclesia cathedrali Gandavensi, maxime cum earum nulla fieret mentio in elencho dictis litteris inserto. Attamen paucas saltem sive exiguas ibidem exstitisse anno 1594, ac tunc alias etiam, verisimiliter non magis notabiles, iis accessisse, docet nos idem amplissimus dominus verbis sequentibus: “In Actis capitularibus XXIII Septembris MDXCIV habetur:” Exhibuit D. Decanus capitulo quasdam reliquias S. Bavonis, repertas in feretro quodam sancti Laurentii ecclesiæ parochialis superioris Enamensis, idque de scitu & licentia decani Christianitatis districtus illius; attento, quod hic paucæ admodum ejusdem sancti ecclesiæ Patroni superessent, domini, cum gratiarum actione easdem recipientes, concluserunt, conficiendam capsulam, cui eædem populo proponendæ includi possent. Quo pacto priores illæ hæreticorum furorem evaserint, aut qua via vel tempore Einhamum pervenerint aliæ, incompertum nobis est. Fuit porro Einhamum, aliis Enamum, Eenhamum & Eenamia oppidum olim & castrum munitum, nunc vicus est cum insigni abbatia Ordinis S. Benedicti, situs ad Scaldim fluvium prope Aldenardam Flandriæ oppidum, ejusque ecclesia parochialis patronum habet S. Laurentium. Plura vide apud Sanderum tom. 2 Flandriæ illustratæ pag. 514.
[131] [superstites, Aldenarda præsertim acceptis augentur,] Post conscriptas ad archiducem litteras auctæ sunt paulatim Sancti nostri reliquiæ in cathedrali Gandensi accessione aliarum partium. Ac primo quidem anno 1637, quando tres earumdem partes in mox nominato Aldenardensi oppido acceptæ & Gandavum delatæ sunt, ut notarunt Majores nostri in Commentario prævio ad Acta S. Macarii Antiocheni tom. 1 Aprilis pag. 895. Hoc ipsi noverant ex libello, quem de Vita ejusdem S. Macarii Flandrice composuit & anno 1640 typis vulgavit D. Joannes Schatteman pastor in Laerne, loco Gandensis diœcesis, & cujus ipsamet verba ex Flandricis Latina facio: Cum mirabili casu reliquiæ S. Bavonis confessoris repertæ essent in templo S. Mariæ Virginis Pamelensi intra Aldenardense oppidum, venerabiles domini cathedralis ecclesiæ S. Bavonis Gandensis beneficio admodum R. D. Hugonis d'Engien, abbatis Einhamensis & prædictæ Pamelensis ecclesiæ patroni, tres partes prænominatarum reliquiarum S. Bavonis impetrarunt, quas omni veneratione acceptantes, die XXIX Martii anno MDCXXXVII solemniter exceperunt. His additur, quod postero die reverendissimus dominus D. Antonius Triest, Gandensium episcopus, in gratiarum actionem donaverit mag. Nicolao Outschoorn duas insignes partes ex corpore S. Macarii, alteram pro ecclesia Einhamensis abbatiæ, alteram pro Pamelensi ecclesia, in qua hæc pars, ab Aldenardensibus maximo apparatu excepta, collocata fuit in ara principe juxta reliquias S. Bavonis.
[132] Isthæc legenti desiderium incessit discendi plura, [quæ quando Aldenardam pervenerint,] quanto scilicet tempore reliquiæ S. Bavonis Aldenardæ delituissent, & quo tandem casu fuissent inventæ. Desiderio rursus, quantum valuit, satisfecit ita rescribens amplissimus D. van Damme: Reliquiæ sancti Bavonis videntur pervenisse ad ecclesiam parochialem Pamelensem Aldenardæ circa annum MCCCCXXII. Sic enim videntur significare chartulæ inventæ in ovis struthionum, de quibus fit mentio in originali consultatione doctorum Duacenorum, cujus hic inseritur copia: Casus. “In ecclesia parochiali B. Mariæ Pamelensis in civitate Aldenardensi duo fuere ova struthionum ab immemorabili tempore altaribus imposita festis majoribus, nec non ante turbas per diaconum & subdiaconum in processionibus circumferri solita: quorum unicum casu modo fractum, & reliquiæ in eo inclusæ inventæ sunt cum chartulis adjunctis & inscriptione, utpote hac, De Sancto Bavone, & rursus alia: Anno MCCCCXXII, quod occasionem dedit aperiendi aliud, in quo similes reliquiæ & inscriptiones inventæ. Quæritur, an istæ reliquiæ pro veris debeant & possint haberi.
[133] Viso hoc casu, & bene examinato, infrascriptis videbatur, [an pro veris reliquiis haberi debeant,] reliquias istas, de quibus quæritur, pro veris haberi posse & debere: cum a ducentis & amplius annis pro talibus habitæ sint; proinde nec inter novas reliquias recensendas, de quibus Conc. Trid. sess. XXV statuit, novas reliquias non esse recipiendas, nisi recognoscente & approbante episcopo. Consentit Azorius part. 1 Instit. moral. L. IX, c. VIII, q. VIII dicens: Si aliquæ reliquiæ denuo inventæ alicujus, qui jam pridem fuerit Sanctorum catalogo adscriptus, coli possunt etiam publice, prius tamen eas recognoscente & approbante episcopo. Ita visum & deliberatum, salvo meliori judicio, hac die IX Octobris MDCXXXV Duaci. Et erat signatum. Georgius Colvenerius S. Theol. doctor & regius ordinariusque professor; Franciscus Sylvius S. Th. D. & regius ordinariusque prof.; Theodorus van Couverden S. Th. D. & regius ordinariusque professor; Valentinus Randour S. Theol. doct. & regius ordinariusque profes.” Visa hac resolutione episcopus Gandavensis voluit esse informatus de cultu: & in illum finem dedit commissionem decano Christianitatis districtus Aldenardensis, & pastori Pamelensi, ut desuper caperent informationes &c; prout ex subjuncta copia, cujus originale in archivio capituli asservatur, clarius patebit.
[134] Quod laudat instrumentum, Flandrice rursum exaratum est, nec strictam facile admittit versionem Latinam, [& an ova, quibus erant inclusæ, pro sacrarum reliquiarum] quapropter ejus sensum hic exhibuisse sufficiat. Die XXII Augusti 1636 Petrus Ramaert presbyter; Joannes Moreels presbyter; Georgius Rombaut; Guilielmus Voet; Georgius vande Woestynen; Judocus vanden Hende filius Andreæ; Simon Dilbael; Joannes Robyns senior; Joannes de Bie; Ludovicus vanden Perre; Jacobus van Heelant & Daniel van Coppenol, seniores & honoratiores Pamelenses, stiterunt se dominis Ludovico vanden Berghe, decano Christianitatis Aldenardensis ac Nicolao Outhoorn, parocho Pamelensi, & coram iis, tamquam deputatis reverendissimi domini episcopi Gandavensis, rogati affirmarunt, propriæque manus subscriptione testati sunt, quod duo ova struthionum, argento contecta, & ad ecclesiam Pamelensem pertinentia, ab antiquis temporibus fuerint habita & honorata ut sacræ reliquiæ, seu sacrarum reliquiarum thecæ; altaribus imposita, & in publicis processionibus sive supplicationibus per diaconum, subdiaconum aut saltem per homines veste pluviali indutos gestata ac circumlata, atque ista se suis ipsos oculis conspexisse.
[135] [thecis antiquitus honorata fuerint, examinato,] Post omnium subscriptiones sequitur testimonium ipsorummet deputatorum episcopi, dictis die & anno declarantium & affirmantium, quod eadem, quæ supra nominati, etiam coram se testatus sit dominus Sebastianus van Opstalle, annos natus circiter octoginta sex, vir honoratus ac pius, qui a juventute sua habitaverat cum domino parocho Pamelensi, fratre suo, quod, inquam, ista testatus ille sit cum se disponeret ad felicem mortem, quam obiit tertio post die. Totum denique instrumentum clauditur subscriptionibus Ludovici vanden Berghe & N. P. Outhoorn. Tum sic pergit reverendus ac amplissimus dominus canonicus van Damme: Reliqua circa modum, quo reliquiæ S. Bavonis Aldenardæ inventæ sint, & quomodo ad ecclesiam cathedralem Gandavensem pervenerint, aliunde patent ex copia authentica, quam pastor Pamelensis anno MDCCXL confecit ex Memoria, ipsi a decano districtus Aldenardensis exhibita, cujus copia hic adjungitur. Dictæ Memoriæ seu totius rei gestæ Descriptioni titulus iste præfigitur: Introductio SS. reliquiarum S. Macharii episcopi & confessoris ad ecclesiam parochialem B. Mariæ Pamelensis in civitate Aldenardensi. Sed prior ejus pars, quam solam a notario apostolico descriptam nobis transmisit idem amplissimus dominus, potissimum spectat ad reliquias S. Bavonis.
[136] [modus etiam, quo inventæ,] Sic habet: Mirabilis sane Deus in Sanctis suis, quod licet diversimode posset demonstrari; attamen, ut ad oculum patet, in occasione prætactæ introductionis potest ostendi: casus sequitur: In prædicta ecclesia parochiali, duo ibidem fuere ova struthionum, circulis argenteis circumcincta, & in processionibus circumferri solita; quorum unum (ita disponente Deo) casu fractum, thesaurum inclusum patefecit, & sacculum ex byssino fulvo contectum in lucem edidit, cui certæ reliquiæ inclusæ cum memoriali quodam hujus tenoris: De Sancto Bavone; quod causam dedit aperiendi aliud ovum, cui similis sacculus magnitudine & colore uno, ex eodem byssino cum chartula quadam tenoris hujus: Anno Domini millesimo quadringentesimo duodecimo. Inde sane orta est concertatio inter cathedralem ecclesiam D. Bavonis in civitate Gandavensi & præfatam ecclesiam parochialem Pamelensem, quæ tandem dirempta est his conditionibus; utpote quod præpositus, decanus & capitulum antedictæ cathedralis ecclesiæ reciperent e manibus pastoris Pamelensis tres notabiles partes reliquiarum D. Bavonis, & ejusdem loco eidem pastori traderent partem notabilem reliquiarum S. Macharii, qui sane contractus ita initus inter deputatos cathedralis ecclesiæ & pastorem Pamelensem in præsentia R. admodum dni Hugonis d'Enghien, abbatis monasterii exempti S. Salvatoris Eenamensis D. Benedicti, tamquam patroni prædictæ ecclesiæ parochialis, idque decimo nono Februarii anni trigesimi septimi supra millesimum sexcentesimum.
[137] Traditio autem facta est in hunc modum: Magister Nicolaus Authoren S. T. Baccalaureus, [traditæque deinde Gandensibus] pastor Pamelensis, habens deputatum penes se ex parte prædicti abbatis nobilem & venerabilem virum Petrum Ernestum Garnier, præpositum Eenamensem, discessit XXIX Martii prædicti anni rheda vectus cum reliquiis D. Bavonis thecæ bene ornatæ inclusis, quam confici curaverat ad recipiendum Gandavi reliquias D. Macharii, easdemque detulit in comitatu duorum notabilium ad monasterium fratrum Minorum Recollectorum in civitate Gandavensi, & paulo post tradidit perillustri ac Rmo domino Antonio Triest episcopo Gandavensi, nec non venerabilibus viris ac dominis DD. decano & capitulo ecclesiæ cathedralis D. Bavonis Gandensis, qui easdem summo concursu populi deferri curarunt per patres Recollectas, capitulo processionaliter præcedente, & Rmo Domino subsequente in habitu, usque ad ingressum ecclesiæ prædictæ cathedralis, ubi processione non nihil subsistente, prædictus reverendissimus dominus & reverendus dominus decanus prædictæ ecclesiæ humeris suis prætactas reliquias, thecæ ornatæ inclusas, detulerunt usque ad summum altare, illique imposuerunt, choro interim incipiente & perficiente cantu solemni Te Deum laudamus, & illo finito, collecta cantata a Rmo domino, qua absoluta, tubicines civitatis Gandensis tubis suis statim accinebant, prout & fecerunt in receptione apud patres Recollectas, campanis interim majoribus in turri in signum lætitiæ sonantibus.
[138] Quo sane peracto, sequenti die, qui erat trigesimus Martii, [fuerint, ex scriptore contemporaneo proponitur,] idem pastor cum suis comitibus receperunt partem notabilem reliquiarum S. Macharii pro sua ecclesia, & alteram pro ecclesia abbatiali Eenamensi, e manibus perillustris ac Rmi domini episcopi prædicti in præsentia nobilium ac venerabilium virorum … * de Gistellis, decani & canonici, nec non … * van de Woestyne, thesaurarii & canonici prædictæ ecclesiæ cathedralis D. Bavonis, Aldenardam devehendam, atque in ecclesia B. Mariæ Pamelensi collocandam, quod factum est hoc modo & ordine, ut sequitur &c. &c. Hic desinit apographum nostrum: sed is, qui confecit, monet, infra haberi: Hæc ad majorem Dei gloriam, & honorem S. Macharii ep. & confes., patroni particularis versus mortalitatem, ex Memoria, a decano districtus nostri Aldenardensis mihi exhibita, de verbo ad verbum descripsi hac IV Maii MDCCXL & in veritatem concordantiæ subsigno (& erat signatum) A. Tollenaers, hujus parochialis ecclesiæ ultra XXV annos pastor, S. T. B. F. Demum subditur: Concordat cum suo originali, quod attestor P. Van Damme nōts Aplicus.
[139] Nolim inficiari, relationem, ex qua fragmentum istud desumptum est, exaratam fuisse non diu postquam reliquiæ S. Bavonis Aldenarda Gandavum, [qui quamquam in nonnullis, quæ] & S. Macarii reliquiæ Gandavo Aldenardam deportatæ fuissent, & ab homine, qui ipsis translationibus forte præsens adstiterit, quique illam deposuerit, apud decanum Christianitatis districtus Aldenardensis, ut posteris constaret, unde & quomodo reliquias præsertim S. Macarii nacta esset ecclesia Pamelensis. Nam quæ de translationibus earumque adjunctis annotavit, satis accurata sunt. Attamen non videtur tam probe instructus fuisse de adjunctis inventionis reliquiarum S. Bavonis. Certe quæ tradit de chartulis juxta reliquias repertis non congruunt Expositioni casus, doctoribus sacræ Theologiæ universitatis Duacenæ factæ IX Octobris MDCXXXV per ipsum dominum Outshoorn parochum Pamelensem, ut expresse asseritur in laudato instrumento Flandrico anni 1636 super auditione testium de cultu antiquo. Nam in Expositione casus dicitur chartulis inscriptum fuisse: Anno MCCCCXXII; in fragmento Relationis: Anno Domini millesimo quadringentesimo duodecimo. Rursus in Expositione casus dicuntur in utroque ovo inventæ fuisse binæ chartulæ, quarum una Sancti nomen contineret, altera annum; at in fragmento Relationis dicitur una tantum in singulis ovis reperta chartula, ita ut prioris ovi casu confracti chartula solum Sanctum indicaret, alterius annum dumtaxat.
[140] [reliquiarum S. Bavonis inventionem spectant,] Primum discrimen, quamquam non leve sit, attribui potest librariis, qui annum, notis arithmeticis signatum, vocibus negligenter exposuerint, vel contra. At secundum tale est, ut ab alterutro auctore erratum fuisse, censendum sit. Longe major probabilitas & auctoritas stat pro veritate Expositionis casus. Nam primo minus caute processissent ii, qui olim reliquias ovis incluserunt, si uni dumtaxat nomen Sancti adscripsissent; cum illo perdito vel furtim ablato, numquam sciri potuisset, cujus Sancti reliquiæ laterent in altero, sicut revera videtur ignoratum id fuisse, usque dum unum casu frangeretur & nomen Sancti proderet chartula. Secundo quia inventionis adjuncta nemo melius novisse debuit, quam is, qui casum exposuit Pamelensis ecclesiæ parochus, quique sine ingenti temeritate ac fraude asserere non potuisset, binas in singulis ovis repertas fuisse chartulas, nisi id certo sibi constitisset; talis enim adjunctorum immutatio casum ipsum notabiliter immutasset, saltem pro reliquiis in eo ovo contentis, in quo nomen Sancti repertum non fuisset.
[141] [adjunctis erret, in modo tamen,] At virum honoratum, sacerdotem, loci parochum, qui, ut tota rei historia indicat, non nisi ex pia ac laudabili cautione casus dissolutionem expetiit a doctoribus Duacenis, quemque ipsum illustrissimus Gandensium episcopus suum deputatum esse voluit in excipiendis aliorum testimoniis de antiquo reliquiarum cultu; talem, inquam, virum nefas sit suspectum habere de temeritate ac fraude sine testimonio omni exceptione majore. Hujuscemodi autem testimonium præbere nequit Memoria seu relatio, cujus fragmentum protuli; utpote instrumentum sine nota temporis & certe posterius Expositione casus, sine nomine auctoris, sine auctoritate alia, quam parochi alterius, qui testatur, se illud anno 1740, id est, seculo integro post rem peractam, de verbo ad verbum descripsisse, & notarii Apostolici, qui, facta collatione, nostrum fragmenti apographum illi concordare, sive ex illo fideliter desumptum esse profitetur. Præterea hujus auctor videtur tantum commemorasse inventionem reliquiarum S. Bavonis, ut viam sterneret ad enarrationem adventus reliquiarum S. Macarii ad Pamelensem ecclesiam, quem ex instituto describendum susceperat, ut liquet ex titulo & clausula, proin mirum non est, sicubi de adjunctis inventionis minus instructus vel sollicitus aberraverit. In ceteris tamen satis accuratum fuisse, patebit ex sequenti instrumento.
[142] Antonius Triest, Dei & Apostolicæ Sedis gratia episcopus Gandavensis, [quo eas Gandensibus traditas, narrat,] præpositus, decanus & capitulum ecclesiæ cathedralis sancti Bavonis Gandavensis, omnibus & singulis præsentes visuris, lecturis aut legi audituris salutem in Domino sempiternam. Notum facimus, quod, cum de consensu Rdi domini Hugonis d'Enghien, exempti monasterii S. Salvatoris Eenamensis abbatis, a domino Nicolao Outshorn, pastore Pamelensi oppidi Aldenardensis hujus diœcesis Gandavensis, tria ossa sacra corporis sancti Bavonis patroni nostri, ab immemorabili tempore in ecclesia Pamelensi, quæ est de præfati domini abbatis patronatu, cultui fidelium exposita & in processionibus circumferri solita, die vigesima nona mensis Martii hujus anni millesimi sexcentesimi trigesimi septimi, eadem die, quæ erat Dominica Passionis ex ecclesia fratrum Minorum Recollectorum hujus civitatis Gandavensis, quo per R. dominum Petrum Ernestum Garnier, præpositum antedicti monasterii Eenamensis & præfatum D. pastorem Aldenarda allata fuerant, eadem ad ecclesiam nostram transtulissemus, nos gratitudinis ergo partem ossis sacri corporis S. Macharii episcopi & confessoris, in ecclesia nostra asservati, ex capsa ejusdem Sancti nobis desumptam, nobisque capitulariter congregatis, domino Petro Ernesto Garnier, ejusdem abbatiæ præposito dedisse, quatenus eamdem ad præfati domini abbatis Eenamensis manus consignare & cujuslibet fidelis venerationi adversus pestis luem ibidem exponi valeret.
[143] Atque ut perpetuis futuris temporibus de horum omnium veritate constaret, [accuratus esse ostenditur.] præsentes dedimus, sigillis nostris munitas, Gandavi in loco capitulari anno Domini millesimo sexcentesimo trigesimo septimo, mensis Martii die trigesima (& erat signatum) Antonius episcopus Gandensis; & super plicam: De mandato Rmi ac RR. DD. Guyart cum signo manuali. Et appendebant sigilla duo cum caudis pergamenis, impressa in cera rubra, primum Rmi D. Triest, & alterum præfati capituli sancti Bavonis. Facta collatione cum originali, hæc copia de verbo ad verbum concordat; quod attestor (signatum) P. van Damme pbr nots Aplicūs. In margine harum litterarum ista notavit sæpissime laudatus dominus canonicus van Damme Originale asservatur in abbatia Eenamensi in feretro reliquiarum S. Macharii. Hinc eruitur, cur in iis sermo non fiat de reliquiis S. Macarii, datis eodem tempore D. Outshoorn pro Pamelensi S. Mariæ ecclesia, pro qua haud dubie etiam similes seorsum confectæ fuerunt.
[Annotata]
* Francisci
* Maximiliani
§ VIII. Cultus hodiernus S. Bavonis Gandavi, ejusque reliquiarum seculo præterito ac præsenti status.
[Reliquiarum S. Bavonis] Pro hoc etiam § plurima subministrat in suis documentis laudatus Dominus Canonicus. Omnibus, inquit, peractis, quæ in dicta Memoria (vide num. 136, 137, & 138) enarrantur, die XXIX Septembris MDCXXXVIII in capitulo extraordinario, “præside Rmo dnō, post summum Sacrum clausa fuit solemniter capsula reliquiarum sancti Bavonis, in qua inclusa est cuculla ejusdem Sancti, extracta ex capsa reliquiarum sanctæ Pharaildis, item unum os parvum cum dente, extractis ex vitro rotundo, quod in processionibus circumferri solebat; item alia tria ossa ejusdem Sancti, ex ecclesia Pamelensi Aldenardæ.” Ultra prænominatas reliquias, capsulæ argenteæ inclusas, anno MDCXLIX capitulum cathedrale Brugense dono dedit capitulo cathedrali sancti Bavonis Gandavensi dentem ejusdem sancti Bavonis.
[145] [seculo XVII,] Extat in archivio simplex copia illius donationis tenoris sequentis: “Decanus & capitulum ecclesiæ cathedralis sancti Donatiani Brugensis notum facimus, quod rotunda pixis eburnea una cum minori capsula quadrata ex cupro deaurato fuerit hodierna die inter alias reliquias reperta in capsa seu feretro S. Machuti in ecclesia nostra prædicta asservato, & per Rmum dnum Triest, pridem Brugensem, nunc Gandavensem episcopum, ex prævia nostra resolutione aperto; quodque in eadem minori capsula quadrata fuerit repertus dens, bysso involutus, cum hac inscriptione: Dens S. Bavonis, quem sacrum dentem ad instantiam præfati Rmi dni episcopi, nec non RR. DD. Præpositi, decani & capituli ecclesiæ cathedralis S. Bavonis Gandavensis, eidem ecclesiæ cathedrali S. Bavonis gratitudinis ergo & in firmamentum mutuæ confraternitatis donavimus & donamus per præsentes. In quorum fidem præsentes sigillo nostro ac secretarii signatura muniri fecimus anno MDCXLIX, mensis Octobris die decima quinta. Signatum de mandato adm RR. DD. decani & capituli ecclesiæ cathedralis Brugensis ptorum, H. Waghenaers secret.” Ultra prædicta acta donationis in Actis capitularibus ad diem secundum Maii in capitulo extraordinario sub juramento leguntur sequentia: “Declaravit D. decanus, se a Rmo dno accepisse dentem sancti Bavonis, ecclesiæ huic datum a RR. DD. decano & capitulo ecclesiæ cathedralis S. Donatiani Brugensis, nec non partem notabilem reliquiarum ejusdem S. Donatiani per supradictum capitulum donatam illmo domino, quam ipse huic ecclesiæ largitus est, & DD. cum gratiarum actione easdem acceptarunt &c.”
[146] [XVIII inchoato] Denique anno MDCCXIX prædictis reliquiis accessit alius dens sancti Bavonis, ut patet ex litteris ab illmo ac Rmo dno Philippo Erardo desuper datis, quarum copia authentica his adjungitur. “Philippus Erardus vander Noot Dei & Apostolicæ Sedis gratia episcopus Gandavensis, omnibus has visuris salutem in Domino. Notum facimus & testamur per præsentes, quod nos aperuerimus capsulam plumbeam debite clausam & sigillatam sigillo illmi ac Rmi dñi Jacobi Boonen, quondam episcopi Gandavensis, & antehac desumptam ex majori altari chori ecclesiæ nostræ cathedralis sancti Bavonis, ac in eadem invenerimus juxta litteras ejusdem, dictæ capsulæ inclusas cum tribus granis thuris juxta Pontificale Romanum, reliquias seu quatuor dentes, videlicet SS. Bavonis, Stephani & Remigii confessorum & martyris, idque sine signo distinctionis, panno serico rubri coloris involutas cum inscriptione in parrameno, dum præfatus illustrissimus D. Jacobus Boonen XI Februarii MDCXVII dictum altare consecravit. Cui capsulæ easdem reliquias & dentes cum iisdem litteris, inscriptione & granis thuris denuo inclusimus, eamque sigillo nostro, in cera rubra Hispanica impresso, munivimus, & sigillavimus cum facultate eamdem thecæ argenteæ ejusdem ecclesiæ cathedralis, in qua reconditæ sunt aliæ reliquiæ S. Bavonis, imponendi, ac simul publicæ fidelium venerationi cum aliis exponendi ad majorem omnipotentis Dei gloriam & honorem & ejusdem S. Bavonis venerationem & cultum. Datum Gandavi in palatio episcopali sub sigillo & signatura nostris anno Domini millesimo septingentesimo decimo nono mensis Octobris die vigesima septima. (signatum) P. E. episcopus Gandavensis. (& inferius) De mandato illmi ac Rmi dñi mei episcopi præfati J. B. du Chesne secret. Concordat cum suo originali, quod attestor (signatum) P. Van Damme nōts Aplicūs.”
[147] Status autem hodiernus reliquiarum sancti Bavonis in ecclesia cathedrali Gandavensi est talis: [& usque nunc] In magno feretro argenteo cum inscriptione S. Bavonis confessoris hodie adhuc sunt eædem reliquiæ, quas illustrissimus ac reverendissimus D. Antonius Triest episcopus Gandavensis anno MDCXXXVIII illi imposuit, nempe: Cuculla S. Bavonis, unum os parvum cum dente, & tria ossa ejusdem Sancti allata ex ecclesia Pamelensi Aldenardæ, quibus anno MDCCXIX accessit capsula plumbea continens quatuor dentes SS. Bavonis, Stephani & Remigii confessorum & martyris, sine tamen signo distinctionis. In vitro rotundo, quod in processionibus circumferri solet, ex quo anno MDCXXXVIII os parvum cum dente extracta dicuntur, repositus est dens sancti Bavonis, quem capitulum cathedrale Brugense gratitudinis ergo capitulo cathedrali Gandavensi donavit anno MDCXLIX.
[148] Magnum feretrum argenteum, continens reliquias S. Bavonis & tria alia feretra argentea, [jam provecto status,] ejusdem formæ & magnitudinis, continentia reliquias aliorum Sanctorum, exponuntur in choro in summo altari venerationi fidelium in omnibus festis solemnioribus, seu festis, in quibus est officium episcopi. Feretrum reliquiarum S. Bavonis exponitur solum, ut supra, diebus infra Octavam & die octava depositionis ejusdem Sancti. Vitrum rotundum continens dentem S. Bavonis, circumfertur in processionibus 1 die Augusti, quando celebratur festum elevationis, & 1 Octobris, festo depositionis sancti Bavonis, quando episcopus non facit officium. Hactenus Reverendus ac amplissimus dominus Van Damme, qui deinde nos instruit, adjectis etiam documentis, de sacro osse Sancti nostri olim per dominos canonicos Gandensis ecclesiæ concesso ecclesiæ Harlemensi in Hollandia: sed his utemur, postquam absolverimus ea, quæ dicenda restant de reliquiis & hodierno cultu S. Bavonis in Gandensi civitate.
[149] [cui pauca de reliquiis S. Pharaildis] Egimus supra de reliquiis SS. Bavonis ac Pharaildis seculo decimo concessis ecclesiæ collegiatæ, quæ in utriusque honorem condita fuit, ac deinde solius S. Pharahildis nomine appellari consuevit, binasque earumdem reliquiarum translationes, alteram seculo undecimo, alteram decimo quarto factas, dedimus ex Sandero. Memorantur quoque eædem reliquiæ in Officio S. Pharahildis, quo utitur cathedralis ecclesia Gandensis ad diem IV Januarii, quamquam anno 1661, quo impressum est recentius nostrum Officii exemplar, jam pene ab integro seculo deperditæ essent dictæ S. Pharaildis reliquiæ, & verisimiliter etiam S. Bavonis. Primum plane affirmat illustrissimus de Castillion in sacra Belgii Chronologia, quam, tum præpositus ecclesiæ collegiatæ S. Pharaildis, composuit & vulgavit typis Gandavensibus anno 1719: ubi res dictæ ecclesiæ multo fusius pertractans quam cujusvis alterius, de capsa reliquiarum S. Pharaildis in hunc modum loquitur pag. 73. Hæc atque aliæ argenteæ & deauratæ capsæ, in quibus ingentes Sanctorum reliquiæ reconditæ erant, & pretiosa mobilia, tumultuante Belgio anno MDLXVI circa XX diem Augusti, sacrilegæ Calvinistarum & iconomachorum manus surripuerunt, atque adeo patronæ reliquiis spoliatum capitulum remansit, donec Carolus Musius Gandavensis episcopus anno MDCXI ad petitionem capituli illud nova particula, ex cathedrali desumpta, donavit.
[150] [& S. Bavonis notata superadduntur.] Dixi autem, quod cum prioribus S. Pharaildis etiam verisimiliter deperierint reliquiæ S. Bavonis, primo quia illustrissimi verba utcumque indicant, omnes generatim Sanctorum dictæ ecclesiæ lipsanothecas ab hæreticis fuisse surreptas. Secundo quia reliquiæ SS. Bavonis & Pharaildis, de quibus sermo hic est, eadem theca continebantur anno 1336, quo, si recte scribat Sanderus ex Chronico suo, postrema facta est illarum translatio. Verba repeto: Anno etiam MCCCXXXVI portiones reliquiarum S. Bavonis & Pharaildis in ecclesia novi Castelli … translatæ sunt de veteri scrinio in novum per venerabilem patrem dominum Andream episcopum Tornacensem &c. Si, inquam, recte scribat Sanderus; nam laudatus de Castillion pag. 72 ex autographo exhibet litteras ipsiusmet Andreæ episcopi, in quibus translatio figitur anno Domini millesimo trecentesimo tricesimo septimo septima die mensis Octobris, ac de solis S. Pharaildis ossibus fit mentio, ut sequitur: Ossa beatissimæ Pharaildis virginis Christi, de quadam antiqua capsa in hanc novam capsam seu thecam transtulimus seu transmutavimus. Particulæ de veteri scrinio in novum & de antiqua capsa in novam dubium non relinquunt, quin utrobique de eadem translatione agatur, & alterutro loco annus mendose signatus fuerit, verisimilius in Sanderi Chronico, ubi positus vel descriptus fuerit annus MCCCXXXVI pro MCCCXXXVII. Ratio autem, cur in litteris episcopi Tornacensis sola memoretur S. Pharaildis, fuit fortasse, quia pro reliquiis S. Bavonis, quamvis eadem in capsa reconditis, separatæ etiam litteræ confectæ fuere, quæ una cum reliquiis deperierint.
[151] [Festivitas S. Bavonis apud Gandenses duplex,] De annuis festivitatibus Sancti nostri apud Gandenses jam multa novisse potuit lector ex ante dictis. Directorium horarum canonicarum, complectens Officia propria &c Exemptæ cathedralis ecclesiæ S. Bavonis Gandavensis pro anno Domini MDCCLXI hodiernum festivitates istas celebrandi ritum declarat contractis istorum verborum notis. Ad primam Octobris: Depositio S. Bavonis confessoris duplex præcipuum primæ classis. Officium illustrissimi domini episcopi: Iisdemque omnino ad primam Augusti, qua recolitur festum Elevationis ac Translationis ejusdem Sancti. Hoc tamen discrimen est inter utramque festivitatem: Depositio celebratur per octavam, non item Elevatio. Bina habemus Propria dictæ cathedralis ecclesiæ Gandavensis, quibus inserta sunt pro utraque festivitate Officia. Primum impressum est Gandavi anno 1572, alterum, sed immutatum & in meliorem ordinem redactum, Antverpiæ 1661.
[152] In priore Officium, die prima Octobris & per Octavam legendum, [Officium ecclesiasticum vetus,] omnia pene habet propria, puta antiphonas, hymnos, versus & responsoria, ac pleraque ex Actis desumpta, vel iis accommodata. Lectiones festi pro primo Nocturno acceptæ sunt ex Libro Sapientiæ: Justus si. Secundi Nocturni sunt compendium Vitæ S. Bavonis usque ad supremum morbum. Tertii de Homilia S. Gregorii Papæ super Euangelio: Si quis venit ad me, & non odit patrem, ut in Communi unius martyris. Per Octavam vero primi Nocturni lectiones sumendæ notantur de Scriptura occurrente; secundi obitum Sancti complectuntur & translationes reliquiarum, aliaque ad Gloriam posthumam spectantia, ac plenius hic a nobis discussa. In tertio denique Nocturno fit prosecutio dictæ Homiliæ S. Gregorii Papæ. Oratio hæc est: Concede, quæsumus, omnipotens Deus, ut ad meliorem vitam sancti Bavonis confessoris tui exempla nos provocent; quatenus cujus solemnia agimus, etiam actus imitemur. Per Dominum nostrum. Ad diem primam Augusti idem, paucis exceptis, Officium præscribitur, quod prima Octobris; & lectiones secundi Nocturni historiam exhibent Elevationis ac Translationum reliquiarum. Tertii Nocturni depromptæ sunt ex Homilia venerabilis Bedæ presbyteri super Euangelio: Ecce nos reliquimus omnia.
[153] In recentius impresso Proprio, quo etiam nunc utitur cathedralis ecclesia Gandavensis, [ejusque in novum, e quo unus,] & cujus exemplar, curante R. P. Petro van Royen, dono nobis transmisit, Officium diei primæ Octobris pleraque etiam habet propria & ex Actis Sancti desumpta vel iis accommodata, quamvis diversa sint ab iis, quæ in vetustiori leguntur seu potius alio modo & ordine disposita. Excipe nonnulla, quæ huc transfero:
Ad Vesperas Hymnus.
Bavonem meritis tollat honoribus
Gandavum, celebri nobilis urbs Viro,
Cujus vita sacris inclyta moribus
Ad Christum populos vocat.
Bavonem socio fœdere concinat,
Quo quondam emicuit vindice civitas
Harlemum, mediis tuta periclis *,
Nec præsente cadens malo.
Bavo Christiferis ignibus æstuans,
Tu nobis speculum formaque præmicas,
Exemplo celebri dum præis & sacros
Virtutum stimulos moves.
Te Patrone, piis gressibus asseclæ
Ad Christum sequimur: tu tibi deditos
Constanti famulos auxilio fove,
Rebus Tutor in asperis.
Quidquid præcipiti styx vomit alveo,
His, te dante, procul finibus exulet:
Virtus adveniat, labis & inscia
Vitæ candida puritas.
Sanctæ sit Triadi laus pia jugiter,
Quam mundi trepidans incola poplite
Inflexo celebrat, cujus in omnia
Perstat gloria secula. Amen.
Inserta his versibus de Harlemo civitate explicabuntur sequenti §.
[154] [alterque hymnus, aliaque nonnulla] Ad Magnificat Antiphona. Bavo pater & patrone, prece blanda Jesum mone, ut nos servos eruat & tuto portu statuat. Ad Matutinum
Hymnus.
Annuo nobis revoluta cursu
Festa lux salve: tibi nunc vacamus,
Rite solventes veneranda magno
Festa Bavoni.
Ille post tedas thalami jugalis,
Et datam bellis viridem juventam
Tyro jam Christi nova bella, cælo
Auspice, cœpit.
Sæculo major, vitiisque sæcli,
Dona fortunæ patriosque census,
Fœnus immensum liquido daturis
Credidit astris.
Inde ne mentem memorem bonorum
Ventus inflaret popularis auræ,
Exteras longe generosus Exul,
Fugit in oras.
Flandra qua Scaldis vada concolori
Perluit vitro, sociasque Lisæ
Excipit lymphas, viridante ripa,
Constitit Hospes.
Hic cavæ primum penetrale fagi,
Mox larem cellæ tenuis subivit,
Lapsa quo crebro gemitu piare
Tempora posset.
Egit hic, luces dapis indigentes;
Noctis insomnes vigilavit horas,
Semper intentus super astra certo
Tendere cursu.
Laus sit excelso superum Parenti,
Qui suum ditat meritis Bavonem;
Concinant sparsæ per utrumque solem
Carmina gentes. Amen.
[155] [producuntur, per illustrissimum dominum Antonium Triest] Lectiones primi Nocturni ex Libro Ecclesiastici: Beatus vir. Secundi ex Actis Sancti, conscriptis per Theodoricum abbatem. Tertii ex Homilia sancti Bernardi abbatis super Euangelio: Ecce nos reliquimus omnia. Infra Octavam primi Nocturni lectiones de Scriptura occurrente: secundi reliqua Sancti gesta, miracula & cultus historiam continent; tertii assignantur ex dicta Homilia S. Bernardi. Oratio ubique eadem est, ut sequitur: Deus, qui beatum Bavonem confessorem tuum, calcato mundo, crucifixo Filio tuo militare tribuisti: da nobis, quæsumus, ejus patrocinio ab omnibus hostibus protegi, & post peractam feliciter hujus vitæ militiam, æterna gloria coronari. Per eumdem. Ad diem primam Augusti ista Oratio legitur: Deus, qui nos beati Bavonis confessoris tui meritis & intercessione lætificas: concede propitius, ut, qui tua per eum beneficia poscimus, dono tuæ gratiæ consequamur. Per Dominum. In secundi Nocturni lectionibus compendiosa fit narratio primæ Elevationis, translationum sacri corporis & aliquot miraculorum. Reliqua sumenda notantur ex Officio diei Depositionis, exceptis octavo Responsorio & Antiphona ad Benedictus, quæ etiam propria sunt Sancto. Per annum vero pro commemoratione communi de S. Bavone, ut ecclesiæ patrono, ponitur hæc Antiphona ad Benedictus: Sancte Bavo, pater bone, tu pro nobis in agone cum cælesti concione apud Deum advoca. Ad Magnificat eadem, quæ in primis Vesperis Depositionis. Oratio diei primæ Augusti proxime recitata.
[156] Porro hanc Officiorum immutationem seu correctionem sub annum 1639 faciendam curavit illustrissimus ac reverendissimus dominus Antonius Triest, [Gandensium episcopum immutatio, cujus munificentia] Gandavensium episcopus: vir tum aliis innumeris titulis tum præsertim munifica in pauperes & in ecclesias Dei pietate celebratissimus, cultusque S. Bavonis fautor & propagator egregius. Is videlicet, qui secundum ante dicta reliquiis ejusdem Sancti, Brugis & Aldenarda acceptis, cathedralem suam ecclesiam locupletavit; qui ære suo ejusdem cathedralis S. Bavonis fabricam splendide auxit & ditavit, ut habet inscriptio elegantis mausolei, ipsi ibidem in choro erecti; qui eidem S. Bavonis ecclesiæ amplius exornandæ grandem pecuniæ summam reliquit, unde etiam hoc nostro seculo princeps altare ex marmore admodum magnifice exstructum est: quo episcopatum tenente, & procul dubio ad sumptus concurrente, anno 1631, qui tunc credebatur a morte S. Bavonis esse millesimus, celebratum fuit jubileum, sic memoratum a Sandero lib. 1 Hagiologii Flandriæ pag. 34: Cum anno MDCXXXI ab obitu S. Bavonis millenarius esset elapsus, clerus ecclesiæ cathedralis Gandavensis incredibili solemnitate celebravit jubilæum in honorem ejusdem Sancti. Ecclesia princeps peristromatis, aulæis, tapetibus pretiosissimis ornata fuit, & variæ ad populum habitæ conciones, aliaque plura venerationis & reverentiæ in optimum Patronum nostrum pro majore Dei optimi maximi gloria edita sunt argumenta.
[157] De sæpe dicta cathedrali S. Bavonis ecclesia, prout suo tempore existebat, Sanderus, ex quo ejusdem delineatio lectorum oculis hic subjicitur, [varia ecclesiæ S. Bavonis, de qua quædam ex Sandero,] Gandavi sui seorsum impressi lib. 5 cap. 1 ista tradidit: Eximia prorsus augustaque ejus fabrica est, splendidissimis quibusvis Europæ basilicis comparanda, & si antrorsum ad triginta forte pedes protendatur, anteferenda etiam. Nusquam arcta, humilis, obscura: sed vitrorum fulgore lucida, lætum introëuntibus aspectum præbet. Eam anno DCCCCXLI Transmarus episcopus legitur dedicasse. Cryptam amplitudine, sacellis, columnarum serie nulli toto Belgio secundam Balduinus & Arnulphus comites instruxere: alii id gentis Vilaniæ seu a Gandavo, in Belgio, ut prioribus libris ostendimus, nobilissimæ opus asserunt. Quidquid sit; Gerardus Vilanus a Gandavo, qui uxorem habuit Elisabetham, comitis S. Pauli filiam, ingente sumptu restauravit, ibidem conditus. Chorum alta concameratione, augusta sacellorum corona, senatus anno MCCXXVIII, alii, ut Varnewicus, MCCLXXIV erexit. Pronaon stupenda mole sub ævum Caroli cæsaris adjectum. Fundamenta turris jacta MCCCCLXII vigesima sexta Maii pridie Dominicæ Ascensionis per abbatem Blandiniensem, hujus olim ecclesiæ patronum, Nicolao vander Zickele & Joanne Huysse coss. Eidem imposita crux anno MDXXXV… Ornamenta vero nunc hujus ædis, cui hæreticus furor injuriam intulerat, varia sunt, sacraque supellex, tum cleri tum populi donatione, sumptuosa. Altare marmoreum in choro etiam Patronos ecclesiæ eleganter sculptos exhibet; mox illi Rubeniana imago inserenda, aliaque decora addenda sunt.
[158] [ornamenta accessere,] Hæc Sanderus circa 1627, quibus pro pleniori notitia hodierni S. Bavonis templi adjicit sequentia illustrissimus de Castillion part. 1 pag. 51 Chronologiæ sacræ Belgii, editæ anno 1719. Præter insignem ac eximiam structuram illud (templum) splendidissimum reddunt marmorea sacella, portis ut plurimum æreis instructa; picturæ a celebrioribus Belgii penicillis, ac demum altare majus marmoreum, quod nunc exstruitur sumptuosissimum, & quod jam fere ad apicem perductum est; præter quod in circuitu chori alia tredecim conspiciuntur, inferius autem quatuordecim ornata magnifice. In inferiori sive subterranea ecclesia, quam cryptam vocant, decem sunt altaria. Hisce ornamentis ecclesiæ cathedralis S. Bavonis, anno 1745 ex concretis summæ pecuniariæ, quam laudatus supra illustrissimus ac reverendissimus dominus Antonius Triest, Gandensium episcopus, ecclesiæ S. Bavonis amplius exornandæ reliquit, annorum plurium proventibus cathedra concionatoria e marmore candido affabre constructa accessit.
[159] Accedit etiam nunc, quod ceteris ornamentis cedere minime debebit, [hodieque accedunt.] elegantissimæ structuræ futurum opus, cujus notitiam, datis hoc ipso anno 1763, quo hæc scribuntur, Gandavo litteris, laudatus supra R. P. Petrus van Royen, Societatis nostræ sacerdos, viso schemate, quod ipsi, ut scribit, amplissimus dominus van Eersel archidiaconus & canonicus S. Bavonis, operisque, in dicta cathedrali ecclesia modo exstruitur, director exhibuit, quodque a celeberrimo architecto simul & sculptore serenissimi comitis Palatini domino Petro Verschaffelt delineatum est, officiosissime, ut promiserat, subministravit; est autem hæc: Dejecto veteri odæo, quod chorum ab anteriori templo separabat, jam nunc exurgit aliud bifariam ita sectum, ut templum ingredientibus liberum præbeat aræ principis prospectum. Altare hoc majus ab illustri artifice D. N. Verbruggen olim elaboratum splendorem etiam a novo opere non mediocrem recipit: nam supra plinthidem e polito fusco marmore, quæ graduum, quibus ad chorum ascenditur, altitudinem adæquat, utrimque e candido nigroque marmore ara minor extruitur, stipantibus eam marmoreis coloris itidem albi columnis ad altitudinem pedum 16 2/3, toto opere altitudinem pedum 25 vix non excedente; atque ad eam formam totus, quantus est, chori ambitus ac transversa templi navis continuo labore exornabitur. Hæc, addit idem R. P. Petrus van Royen, humanissime explicare mihi dignatus est prælaudatus amplissimus dominus archidiaconus.
[Annotata]
* periculis
§ IX. Cultus S. Bavonis Harlemi in Hollandia ecclesiaque ipsi ibidem extructa.
[Occasio,] Absolutis iis, quæ annotanda videbantur de reliquiis & cultu S. Bavonis in civitate Gandavensi, properamus ad civitates & loca alia, in quibus specialem venerationem nactus est idem Sanctus; in quibus, inquam, vel reliquiæ ejus honorantur, vel ædes sacræ ipsi dicatæ sunt, vel in Officio divino ipsius fit memoria. Reliquis præmittimus Harlemum, civitatem Hollandiæ amplam & elegantem, Amstelodamo tribus, Lugduni Batavorum quinque dissitam milliaribus. Harlemenses quippe, priusquam in ipsos dominari cœpit hæresis, vix cedebant Gandavensibus in veneratione erga S. Bavonem, imo, si annuas festivitates spectes, etiam hos superabant. Quo tempore cultus iste illic inchoatus sit, litteris proditum non reperio. At occasio sic generatim proponitur in lectione quarta Officii, quod, ut infra dicetur, ibidem recitari consuevit die X Maii: Cum sancti Bavonis confessoris religiosa veneratio populo Harlemensi ex commerciis cum populo Gandensi feliciter innotuisset, ejusdem gloriosa apparitio ante aliquot annorum centurias facta utrumque populum ad communionem pietatis sub illius patrocinio induxit & sociavit. Harlemensibus siquidem summe afflictis & sancti Bavonis tutelæ sese devoventibus, eundem apparuisse, civesque ab imminentibus periculis liberasse, veneranda majorum traditio perhibet. Cujus rei sacram perennemque memoriam confirmat solennis illa basilica, quam clerus populusque Harlemensis ope Alberti Bavari, vigesimi tertii Hollandiæ comitis, eximia structura, maximisque sumptibus, toto & amplius seculo fabricatam, Patrono suo erexit. Testatur id ipsum sacra cleri populique Harlemensis fraternitas, sub sancti Bavonis invocatione & patrocinio ab aliquot sæculis in honorem Dei omnipotentis instituta.
[161] [progressus] Cultus progressus aliquanto uberius deducitur in Officio, quod die octava depositionis recitari consuevit a clero tam Gandavensi quam Harlemensi. Lectio quarta sic habet: Harlemi quoque in Hollandia ante multas annorum centurias cultus sancti Bavonis miraculose propagatus est. Cum enim cives Harlemenses, summa angustia pressi, se ejus patrocinio devovissent, illustri apparitione & tutela sua civitatem ab imminentibus periculis liberasse traditur. Unde postea sacrorum beneficiorum memoriam devota ac religiosa animorum gratitudine recolentes clerus & populus eundem in Patronum ac Tutelarem susceperunt, erectaque solemni basilica, statuam ejus cum armatura ac paludamento, principum habitu, dextera manu gladium erectum, sinistra vero falconem tenentem (eo modo, quo apparuisse creditur) delineantes, passim posuerunt. Lectio V. Ex amplitudine miraculi ac religiosi cultus sancto Bavoni ab Harlemensibus consecrati, Albertus Bavariæ dux & vigesimus tertius Hollandiæ comes pie commotus, illustrem basilicam eximia ac sumptuosa architectura, a civibus jam diu inchoatam, sua liberalitate ac studio insigniter promovit. Impetravit enim a Bonifacio nono, Sixto quarto & Innocentio octavo, successive Romanis Pontificibus, plenarias, sanctæ Mariæ Angelorum de Portiuncula nuncupatas, indulgentias; quibus Christi fideles pœnitentes & communicantes & sancti Bavonis basilicam visitantes, ad liberalem eleemosynam pro fabrica complenda invitavit: quæ toto & amplius sæculo fabrefacta, tandem anno Domini millesimo quadringentesimo septuagesimo secundo perfecta est. Clerus quoque Gandensis se Harlemensibus sub sancti Bavonis patrocinio confœderans, insignem partem sacri corporis ejus, scilicet juncturam brachii cum mutua bonorum operum communicatione invicem perpetuo impertienda, aliisque nonnullis conditionibus, ecclesiæ Harlemensi donavit. Quas reliquias clerus Harlemensis gratanter acceptas ac deinde argenteæ thecæ anno Domini millesimo quingentesimo reverenter inclusas, maxima religione custodivit. Sacrum quoque translationis festum, annua solemnitate deinceps celebrandum, ab Ultrajectensi episcopo obtinuit ac religiose observavit.
[162] Sextam lectionem, quæ res postea gestas exhibet, [ac diuturnitas cultus S. Bavonis apud Harlemenses,] dabo, cum nonnulla ad præcedentium elucidationem conducentia, attulero. Particulæ, quibus dicitur apparitio ante aliquot annorum centurias facta, & ante multas annorum centurias cultus sancti Bavonis propagatus, antiquitatem sane indicant, sed non definitam. Si tamen memorata Sancti apparitio non diu contigerit, antequam ecclesiæ Harlemensis jacta sint fundamenta, figi ista late poterit ante medium seculum decimum quartum; cum ecclesiæ, anno 1472 ad perfectionem perductæ, impensum fuerit totum amplius seculum. At quod refertur de indulgentiis, quas a summis Pontificibus Sixto & Innocentio impetravit Albertus, Bavariæ dux & Hollandiæ comes, mortuus anno 1404, quo eodem etiam vivere desiit Bonifacius nonus Pontifex maximus, intelligendum dumtaxat de innovatione & confirmatione indulgentiarum, a Bonifacio olim concessarum, prout clarum fit ex ætate Sixti IV ac Innocentii VIII Pontificum, & distinctius exponitur parte 2 Bataviæ sacræ pag. 290, ubi simul ipsius ecclesiæ exhibetur descriptio, quam huc transfero.
[163] Illustre imprimis templum, quod D. Bavoni sacrum. [a quibus Sancto exstructum templum] Templum, ut refert Hadr. Junius, augustum & architectorum judicio celeberrimum, pulcherrimumque opus, firmissimis innixum columnis, fornice laqueata ex intestina materia, quod spatioso & quadrato imminet foro; juvante & promovente tantæ molis opus Alberto Bavaro, qui a Papa Bonifacio, ejus nominis IX, obtinuerat indulgentias Papales ad promovendam perficiendamque ædis sacræ structuram. Similes indulgentias concessit Papa Clemens V. Bullas hasce renovavit, confirmavit ac stabilivit cum supplemento errorum, qui incidere potuerunt, Sixtus IV Pontifex anno MCCCCLXXII, & post eum Innocentius VIII Pontifex anno MCCCCXC, quibus gazophylacium magnis ditatum thesauris. Sic templum hoc consummatum fuisse, refert Montanus. Anno MDXVI e ligno turrim ædificare cœperunt fastigiatam, loricatam, surgente in altum gradu ad summum usque verticem, quam ad justam altitudinem perductam plumbo superinducto investiverunt structores. Suggestum concionatorium erectum sublime & operosum anno MCCCCXXXII.
[164] De reliquiis S. Bavonis a Gandensibus dictæ ecclesiæ concessis & de conditionibus donationi adjectis paulo etiam explicatius agit die X Maii Officium Harlemense lectione V, [ejusdem reliquiis Gandenses donant,] quam similiter subjicio: Absoluta autem basilicæ fabrica, clerus populusque Harlemensis, Patroni sui gloriosam memoriam cum beneficiorum fructu conservare studentes, anno Dominicæ Incarnationis millesimo quingentesimo ab abbate monasterii sancti Bavonis juxta Gandavum, pia instantia insignem partem reliquiarum ejus, scilicet juncturam brachii, obtinuerunt. Accessit piorum operum ac meritorum, divinæ gratiæ auxilio implendorum, tam ex parte Religiosorum ejusdem monasterii, quam cleri populique Harlemensis, in fraternitatem sancti Bavonis conscripti, mutua ac perpetua communio. Harlemenses insuper in gratiarum actionem, jugemque pietatis memoriam, cereum unius libræ in Gandensi ecclesia sancti Bavonis Kalendis Octobris sub Offertorium summæ Missæ, per certum nuncium quotannis offerendum, pio voto promiserunt. Dies quoque festivas depositionis Kalendis Octobris, item elevationis Kalendis Augusti, nec non translationis & commemorationis illius sexta Idus Maii occurrentes, annua solemnitate colendas pari pietate voverunt.
[165] [quod ex binis] At longe ampliorem tam concessionis, quam conditionum concessioni adjectarum notitiam nobis subministravit sæpe laudatus Reverendus ac amplissimus D. van Damme missis apographis duorum instrumentorum, quæ Mss. servantur in archivo seu tabulario capituli Gandensis cathedralis ecclesiæ. Primum sunt litteræ Petri Quicke, episcopi Tornacensis, Raphaëli de Bourgogne, abbati Gandensis monasterii S. Bavonis ac simul episcopo Rosensi (civitas est Dalmatiæ Turcis subjecta) licentiam facientis donandi reliquias Harlemensi ecclesiæ, & sic habent: Petrus Dei & Apostolicæ Sedis gratia episcopus Tornacensis venerabili in Christo patri ac domino Raphaëli, eadem gratia episcopo Rosensi nec non abbati insignis ecclesiæ ac monasterii S. Bavonis juxta Gandavum, salutem ac sinceram in Domino dilectionem. Ut aliquam partem reliquiarum S. Bavonis confessoris, cujus corpus in dicta ecclesia ac monasterio requiescere dignoscitur, ecclesiæ parochiali de Herlem Trajectensis diœcesis, quæ in honorem ejusdem S. Bavonis fundata & erecta existit, donare & concedere valeatis, ita ut ipsa pars reliquiarum ad eandem ecclesiam transferatur, quo magis ad ipsam ecclesiam populus devotionis causa confluat, præfataque ecclesia exinde suscipiat incrementa, vobis tenore præsentium licentiam pariter & auctoritatem concedimus & impartimur. Datum Gandavi sub sigillo nostro anno Domini millesimo quadringentesimo nonagesimo nono, mensis Februarii die vigesima octava. In plica scriptum erat: Per dñum episcopum Bourgne p. no. cum certo signo manuali, & appendebat sigillum ex cera rubra, semi ex parte fractum, & ex cauda pergamena.
[166] [instrumentis authenticis cum donationis] Alterum instrumentum est apographum litterarum, quibus moderatores utriusque ordinis, civilis & ecclesiastici Harlemensis, profitentur & declarant, quidquid in gratiarum actionem tam pro abbate & monachis Gandensibus, quam in honorem Sancti deinceps facturi sint. Sic sonant: Quia Rdūs in Christo pater & dominus Raphaël, Dei & Apostolicæ Sedis gratia episcopus Rosensis, abbas insignis ecclesiæ & monasterii S. Bavonis juxta Gandavum, ad instantiam rdi patris ac domini magistri Nicolai de Ruyter archidiaconi Bruxellensis in ecclesia Cameracensi, præpositi Lovaniensis & ecclesiæ nostræ parochialis Herlemensis, ecclesiam nostram præfatam in honorem S. Bavonis fundatam & erectam cum reliquiis S. Bavonis patroni nostri dono specialis gratiæ decoravit, ac etiam idem R. P. & D. nos ad participationem operum virtuosorum & meritorum, quæ apud præfatum monasterium perpetuo futuris temporibus adimplebuntur, & sicut benigne accepit: Nos scultetus, burgimagistri & proconsules oppidi Herlemensis, magister Hugo de Asseldelff, vicecuratus ecclesiæ Herlemensis prædictæ, decanus & confratres fraternitatis S. Bavonis in ecclesia antedicta, in recompensam gratiosæ & specialis donationis & benignæ receptionis antedictorum, eumdem R. P. & D. episcopum & abbatem memoratum, religiosos dominos Ægidium priorem & omnes fratres monasterii antedicti successoresque eorum ad fraternitatem nostram in parochiali ecclesia antedicta, in Missis, exequiis & aliis virtuosis operibus & exercitiis spiritualibus recipimus, ipsosque eorum participes efficimus.
[167] Insuper bona fide pro nobis & successoribus nostris dies obitus & translationis ejusdem sancti Bavonis, [etiam conditionibus innotescit;] patroni nostri, singulis annis solemnes & festivos, nec non etiam pro fratribus dicti monasterii Missam de Requiem ac solemne anniversarium quolibet anno futuris perpetuis temporibus celebrare, cantare & observare promittimus, & cum dies obitus R. P. nostri Raphaëlis episcopi & abbatis memorati, suorumque successorum nobis insinuatus fuerit, exequias solemnes in nostra fraternitate observare & tenere. Deinde etiam promittimus, nos nostrosque successores in perpetuum obligamus, candelam unam ponderis unius libræ coram feretro sancti Bavonis prima die mensis Octobris per certum nuncium nostrum ad Offertorium majoris Missæ offerre, seu offerri facere & eam ibidem dimittere. Et si feretrum seu receptaculum reliquiarum gloriosissimi confessoris Bavonis patroni nostri per nos fieri seu construi contingat, in hujuscemodi feretri seu receptaculi circumferentia non aliter legibilibus litteris sculpi, scribi seu depingi faciemus, quam in hac verborum forma: “In hoc feretro continetur pars brachii, scilicet junctura brachii, gloriosissimi confessoris Christi Bavonis, quam a R. in Christo P. & D. Raphaële episcopo & abbate monasterii ejusdem S. Bavonis juxta Gandavum Ordinis S. Benedicti, Tornacensis diœcesis, multis precibus anno a nativitate Domini millesimo quingentesimo cum summa devotione & speciali gratia accepimus.” In quorum omnium fidem, attestationem & testimonium nos facultas *, Burgimagistri, proconsules oppidi Herlemensis, vicecuratus ecclesiæ parochialis oppidi prædicti, decanus & confratres fraternitatis S. Bavonis in ecclesia præfata, sigillis oppidi prædicti & curæ Harlemensis præsentes litteras communivimus & roboravimus anno Domini millesimo quingentesimo mensis Aprilis die decima quinta. Et appendebant duo sigilla ex cauda parcamena, unum civitatis seu oppidi Harlemensis, aliud, cui impressa erat imago S. Bavonis, in sinistra falconem, in dextra vero gladium gestantis, cujus inscriptio erat: Sigillum curæ Harlemensis.
[168] Is, qui initio litterarum dicitur ab abbate & monachis Gandensibus impetrasse reliquias, [proposita autem ab iis, qui eorum postremum scripsere,] D. Nicolaus de Ruyter, erat ecclesiæ S. Bavonis Harlemensis, tunc parochialis tantum & episcopatui Ultrajectino subjectæ, primarius rector sive præpositus: non comparet tamen inter eos, quorum nomine & auctoritate exaratæ sunt litteræ, quia cum præpositus dictæ ecclesiæ esset simul a Sacris principi seu comiti, & hunc comitari soleret, regebat ecclesiam suam per vice-curatum & quatuor sacellanos. Hinc ut præcipua tum præsens Ordinis ecclesiastici persona nominatur in litteris vice-curatus. Idem D. Nicolaus de Ruyter, ut liquet ex litteris, erat id temporis Lovanii ad S. Petrum præpositus, & archidiaconus Bruxellis, civitate tunc Cameracensis diœcesis; sed postea anno 1501 ad episcopatum Atrebatensem promotus est.
[169] Quod in in litteris proponebatur de construendo feretro seu theca reponendis in Harlemensi ecclesia S. Bavonis reliquiis, [lipsanotheca, allatis reliquiis, mox exstructa est,] non videtur diu dilatum fuisse, imo si stricto sensu accipienda sunt verba lectionis quintæ in Officio diei octavæ depositionis, eodem anno, quo obtentæ sunt, exsecutioni mandatum est: Reliquias clerus Harlemensis, verba repeto, gratanter acceptas, ac deinde argenteæ thecæ anno Domini millesimo quingentesimo reverenter inclusas, maxima religione custodivit. Sed & magnifice ac sumptuose id exsecutioni mandatum fuisse, colligimus ex Batavia sacra superius, ubi ista leguntur: Bavoni imprimis, sub cujus nomine Deo hoc (Harlemense) consecratum templum, hic honor habitus, ut statua erecta sit ex argento magni pretii, quæ pendebat selibras IX ponderis Coloniensis, cujus & ossa argentea in cista condita & venerationi illic habita, donec iconoclastarum furori, ut sub Bavone diximus, subducta, Coloniam devecta fuere. De S. Bavone seorsum egerat auctor part. 1 pag. 26 & seq., ubi ea, quæ mox dedimus ex Officio diei octavæ & pauca de translatis Coloniam reliquiis descripserat. Hæc & nos, servata temporum serie, mox recitabimus.
[170] [Sanctique cultus Harlemi increvit, qua urbe in episcopatum] Ad eum porro splendoris apicem ascendit cultus Sancti nostri apud Harlemenses post acceptas reliquias, ut non modo illic prima die Octobris recoleretur festum depositionis Officio duplici primæ classis tamquam patroni titularis, cum Octava, & prima Augusti festum elevationis ac translationis ritu duplici majori, verum etiam die X Maii, qua de S. Bavone nihil notatur in Gandensi Proprio, celebraretur ritu quoque duplici majori festum translationis & commemorationis, prout statutum fuerat in litteris anni 1500. Denique ne vel ex ista parte Gandavo cederet Harlemum, eodem tempore, quo Gandavensis ecclesia primum parochialis, deinde collegiata S. Bavonis, in cathedralem evecta est, similiter cathedralis facta Harlemensis S. Bavonis ecclesia, & institutum ibidem canonicorum collegium.
[171] [erecta, collegiata ibidem ejus ecclesia] Bullam Pauli IV Pontificis datam Romæ anno 1559, super generali novorum in Belgio episcopatuum erectione, assignavi supra, cum agerem de erectione Gandavensis episcopatus; peculiarem vero Pii IV Pontificis, qua anno 1560 decessoris sui erectionem confirmans, Harlemensem episcopatum archiepiscopatus Ultrajectini primum suffraganeum statuit, cathedram episcopalem in ecclesia S. Bavonis collocat, hic collegium canonicorum instituit &c, habes apud Miræum parte 1 diplomatum secundæ editionis pag. 797, & in Batavia sacra part. 2 pag. 284, ubi insuper pag. 291 exstat ejusdem Pontificis Breve Apostolicum, missum anno 1561 ad D. Nicolaum Nieulant, alias a Nova-terra, a Philippo Hispaniarum rege designatum primum Harlemensium episcopum. Brevis Apostolici initium tale est: Pius Papa IV. Venerabilis frater salutem & Apostolicam benedictionem. Nuper postquam fel. rec. Paulus Papa IV, prædecessor noster, ex certis causis tunc expressis, parochialem ecclesiam sancti Bavonis, Harlemensem ecclesiam, olim Trajectensis diœcesis, in cathedralem ecclesiam erexerat, Nos … te … illi in episcopum præfecimus &c.
[172] [ad cathedralem evehitur, ex qua] Erectio episcopatuum, & nonnulla ad Harlemensem spectantia, etiam inserta sunt Officiis propriis Sancti nostri. Lectio sexta Gandavensis & Harlemensis die Octava depositionis hæc est: Cum autem circa annum Domini millesimum quingentesimum quinquagesimum hæresis Calviniana, ex Galliis in Belgium delapsa, Catholicæ fidei ac religionis interitum minaretur, Paulus Quartus Romanorum Pontifex, postulante Philippo secundo Hispaniarum rege ac Belgicarum ditionum, post patrem Carolum Quintum imperatorem, hereditario principe, ad conservandum Catholicæ fidei ac religionis statum, tres archiepiscopatus & quindecim episcopatus in Belgio instituit. Inter ceteras civitates & ecclesias, Gandavensem & Harlemensem, utramque sancti Bavonis in cathedrales erexit. Ex eo tempore sancti Bavonis cultus inter utrumque clerum religiose observatus, tantam animorum unionem peperit, ut communicatis officiis, nec non renovata veteri utriusque collegii fraternitate, canonici cathedralium Gandavensis & Harlemensis se invicem fratres appellaverint. Harlemensi Officio pauca adduntur de translatis Coloniam Agrippinam Sancti nostri reliquiis; sed cum eadem plenius memorentur lectione sexta Officii Harlemensis die X Maii, omissis istis, hanc describo.
[173] At cum post erectam a Paulo quarto Harlemi in ecclesia sancti Bavonis cathedram episcopalem, [Coloniam Agrippinam S. Bavonis reliquiæ,] hæreseon factiones impiissimis tumultibus totum undique Belgium infestarent, inter alia loca Harlemensis civitas, a milite Geusio occupata, ac postea etiam cathedralis ecclesia, destructis per iconoclastas altaribus, profanata fuit. Sacræ autem gloriosissimi Confessoris reliquiæ, diligenter eo tempore custoditæ, & ex cathedrali ecclesia reverenter acceptæ, Coloniam Agrippinam devectæ sunt. Deinde vero, sedatis nonnihil tumultibus, Harlemum fideliter relatæ, summaque totius cleri cathedralis exultatione receptæ sunt. In cujus beneficii perpetuam memoriam festum translationis ac commemorationis, ex voto majorum pro acceptis reliquiis primitus indictum, ac temporis injuria collapsum, ab eo tempore deinceps ad impetrandam sancti Bavonis opem celebrari jussum ac pristino cultui restitutum est.
[174] Hæreticis tumultibus Harlemi initium dedit annus 1566: [tumultuantibus hæreticis, transferuntur,] Hoc ipso namque anno (verba sunt auctoris Bataviæ sacræ part. 2 pag. 293) XXI Julii in pago Overveen extra muros Harlemenses in montibus arenosis prima concio Dominica die Calviniano ritu habita est a Joanne Arnoldi sportulario, ex opificio suo dicto Mandemaeker, Alcmariano, confluentibus eo CCC fere hominibus, inter eos viris quinquaginta. Virus hinc & in ipsam urbem serpsit, Religiosis & sacerdotibus nonnullis idem haurientibus. Et quoniam iconomachia, quæ jam plerisque locis sævierat, & Harlemum invasura non vano timore credebatur, ecclesia cathedralis (jussu magistratus, ecclesiastici an secularis dubium est) die XXIII Augusti clausa est, totoque trimestri clausa remansit, non ante diem VII Septembris (verisimillime Decembris) reclusa. An eodem anno, sicut Gandavi factum esse supra vidimus, reliquiæ S. Bavonis tutiore loco reconditæ fuerint, an vel ex tunc Coloniam translatæ necne, incompertum mihi est. Sedem episcopalem id temporis tenebat ante nominatus D. Nicolaus a Nova-terra, qui ob turbas & corporis infirmitates episcopatu cessit anno 1569.
[175] Haud pacatiora, imo multo turbulentiora tempora nactus est Godefridus a Mierlo, [indeque, tranquillitate utcumque restituta, revehuntur;] Nicolai successor, Harlemensiumque episcopus secundus & ultimus. Nam anno 1572, qui erat alter a consecratione sua, tragœdiam conspexit, in mox data lectione memoratam, atque istis verbis descriptam a Famiano Strada Decade prima de Bello Belgico pag. 443. Harlemum, nobilis Hollandiæ urbs, quo bellum deportaverat Federicus (Toletanus, ducis Albani filius) Amstelodami fidæ urbis opportunitate invitatus, non modo oblatam ab eo superbe veniam rejecit, sed recepto novo partium præsidio, & ut omnem reconciliationis spem sibi præcideret, exuta palam veteri religione, fractis sacris imaginibus, ac violatis direptisque templis, octo mensium obsidionem tulit, pari hostium vitæque contemptu. Denique post plura obsessorum tam in religionem Catholicam quam in Hispanos odii indicia, quæ ibidem legi possunt, civitas, fame exhausta, Federici victoris arbitrio cessit anno 1573. Hic prima sacrorum cura fuit, inquit Theodorus Schrevelus, citatus part. 2 Bataviæ sacræ pag. 313, V Augusti templum D. Bavoni sacrum expiarunt & sacrarunt per episcopum Amerledum, qui Sacrum coram Toletano peregit, post recitatum Euangelium, ad servandas Ecclesiæ Catholicæ immunitates accepto Sacramento. Tunc etiam procul dubio relatæ Colonia Agrippina S. Bavonis reliquiæ, prout habetur in lectione Officii.
[176] [at, novis turbis religione penitus subversa,] Pax qualiscumque & quies fuit Harlemi usque ad annum 1578, quando nova eaque ferocissima exorta tempestas, quæ religionem Catholicam penitus subvertit: Ipso enim festo SS. Sacramenti, inquit auctor Bataviæ sacræ pag. 314, anni MDLXXVIII, quæ * tunc in diem XXIX Maii incidebat, urbe Aurangiæ principis copiis dedita, sævissima strages in cathedrali ecclesia edita est, a scriptoribus nostratibus Nona Harlemensis dicta, eo quod sub versum illum Nonarum: “Justus es, Domine, & rectum judicium tuum” proruptio in ecclesiam istam ejusque mystas ea die facta fuerit. Cæsis aliis, “Episcopus Godefridus a Mierloo” inquit Theod. Schrevelus, “qui eo tempore adhuc concionem habuerat, miraculose servatus a quæsitore seu latrunculatore in cella subterranea, cui cum aliis militibus fidis sibi, circiter L florenos pro honorario dedit, pretium redemptionis.” Dec. die IV violata templa Harlemi omnia ac monasteria diruta. Fuga feliciter elapsus Godefridus episcopus Monasterium apud Westphalos se recepit. Reliqua ejus gesta sic breviter referuntur tom. 1 Diplomatum Miræi pag. 803: Deinde Daventriam, Sede vacante anno MDLXXXVIII evocatus, cathedralem ecclesiam impie profanatam reconciliavit, atque e vivis exemptus die XXVIII Julii ejusdem anni MDLXXXVIII, ibidem tumulatus fuit. Post hæc occupata per hæreticos urbe ac diœcesi Harlemensi, nullus ultra nominatus fuit hujus Sedis episcopus.
[177] [quid iis acciderit, ignoratur, S. Bavonem tamen,] Studiose perscrutatus sum omnes, quascumque nancisci potui, rerum Harlemensium, præsertim sacrarum, historias aut relationes, ultimis tumultibus posteriores, ut quid reliquiis S. Bavonis Harlemensibus tunc obtigisset, ediscerem, salvæne essent videlicet & hæreticorum manibus subductæ, an deperditæ aut dispersæ. Sed frustra. In omnibus æque altum de iis silentium, quam in lectionibus Officiorum, licet hæ, ut mox patebit, etiam serius compositæ sint ac diserte memorent translationem reliquiarum Coloniam, earumque Harlemum relationem non diu ante postremas turbas. Si etiam tunc conservatæ fuerint, crediderim, consultius judicatum fuisse id typis non vulgare, nedum propalare, ubi hodiedum lateant & a fidelibus honorentur. Quidquid sit, clerus Harlemensis Romano-Catholicus Patronum suum, quamvis minore apparatu & splendore, æquali tamen pietate & affectu colere annuasque festivitates ejus ecclesiastico Officio celebrare perrexit. Id nobis compertum est ex Officiis propriis seculo proxime elapso, & variis Directoriis hoc currente seculo impressis.
[178] Anno 1618 illustrissimus ac reverendissimus dominus Philippus Rovenius, [ejusque festivitates clerus Harlemensis] tunc per Belgium fœderatum vicarius Apostolicus, postea etiam archiepiscopus Philippensis, in litteris ad clerum Harlemensem sic statuit: Festum S. Bavonis, utpote patroni Harlemensis, ab antiquo solemnissime hic observari solitum, moneantur fideles religiose celebrare, ad quod concessis quadraginta dierum indulgentiis eosdem invitamus; non tamen intendentes quemquam ad mortale peccatum circa illius observationem constringere. In reliquis festis servetur moderatio jam passim recepta. Sic ille part. 2 Bataviæ sacræ pag. 87. Idem archiepiscopus ibidem pag. 102 in Constitutione anni 1628 mandat: Festum S. Bavonis, utpote patroni Harlemensis, ab antiquo solemnissime hic celebrari solitum, ordinamus deinceps esse celebrandum Dominica proxima post festum S. Michaëlis, ad quod concessis quadraginta dierum indulgentiis fideles invitamus. In reliquis festis ac jejuniis servetur consuetudo ac moderatio hactenus passim hic recepta. Eodem denique curante & approbante, Officia Sanctorum archiepiscopatus Ultrajectensis & episcopatuum suffraganeorum, Harlemensis, Daventriensis, Leovardiensis, Groeningensis & Middelburgensis, digesta ad normam Breviarii Romani, Coloniæ edita sunt anno 1640.
[179] Illa inter pro Harlemensi seorsum episcopatu tria dantur propria de S. Bavone, [Officiis ecclesiasticis, missaque] diebus ac ritu suprascriptis recitanda; & pro diebus quidem I Octobris ac per Octavam alio Officio non impeditis, uti & 1 Augusti, si paucissima excipias, eadem sunt Officia, quæ exstant in Proprio cathedralis ecclesiæ Gandavensis, quæque paulo ante, concurrente utriusque ecclesiæ canonicorum collegio composita, edi curaverat illustrissimus ac reverendissimus D. Antonius Triest episcopus Gandavensis: prout ipse testatur in litteris suis anni 1639, Gandavensi Proprio præfixis, Nos, inquiens, pro officii nostri debito & in sanctos tutelares affectu de consilio operaque nonnullorum RR. DD. tam ecclesiæ nostræ cathedralis Gandavensis, quam similis ecclesiæ cathedralis Harlemensis canonicorum, in perpetuam societatem & confraternitatem nuper assumptorum, certa ab incertis separari & propius quam umquam antea, Officia ista ad formam dicti Breviarii Romani reduci curavimus. Die autem X Maii Officium desumitur Harlemi ex aliis festivitatibus præter lectiones secundi Nocturni, quæ hic etiam propriæ sunt & superius recitatæ, ubi id exigebat series historiæ.
[180] Habent præterea Harlemenses Missam de Sancto propriam, [de eo propriis celebrare perrexit.] ad calcem Officiorum excusam, primamque inter festa Octobris, ut sequitur: Introitus. Gaudeamus omnes in Domino &c. Oratio. Deus, qui beatum Bavonem &c, ut in Officio Gandavensi ejusdem diei. Epistola. Quæ mihi fuerunt lucra &c. Graduale. Domine, prævenisti eum in benedictionibus dulcedinis: posuisti in capite ejus coronam de lapide pretioso. Vers. Vitam petiit a te, & tribuisti ei longitudinem dierum in sæculum sæculi. Alleluia, alleluia. Vers. O remedium salutis in via, beate Bavo: tuis nos precibus Deo reconcilia. Esto nobis Patronus in cæli curia, ubi justi stabunt cum fiducia. Alleluia. Euangelium. Dixit Simon Petrus ad Jesum: ecce nos reliquimus omnia. Credo. Offertorium. Mihi autem absit gloriari, nisi in Cruce Domini mei Jesu Christi, per quem mihi mundus crucifixus est, & ego mundo. Secreta. Fons totius misericordiæ, Deus, respice ad munera nostra, quæ in beati Bavonis confessoris tui solennitate præclaræ Majestati tuæ offerimus: ejusque intercedentibus meritis, concede, ut oblationes munerum fiant præsidia devotorum. Per Dominum. Communio. Vos, qui reliquistis omnia, & secuti estis me, centuplum accipietis & vitam æternam possidebitis. Postcommunio. Omnipotens sempiterne Deus, Pater totius consolationis & pacis: præsta familiæ tuæ, in solennitate sancti Bavonis ad laudem tui nominis congregatæ, per unigeniti Filii tui corpus & sanguinem pignus redemptionis æternæ. Per Dominum. Eadem Missa præscribitur in aliis Sancti Festivitatibus, sed in his prima oratio ea est, quam dedimus ex Officio Gandavensi diei 1 Augusti, ad diem tamen X Maii his vocibus: Beati Bavonis confessoris tui addunt Harlemenses Patroni nostri. Eadem oratione utuntur Harlemenses per annum pro commemoratione communi de sancto Patrono suo in Vesperis & Laudibus cum Antiphonis ante descriptis ex Gandavensi Proprio.
[Annotata]
* forte scultetus, ut supra, i. e, prætor
* quod
§ X. Reliquæ ecclesiæ S. Bavoni dedicatæ, sacris ejus lipsanis ditatæ, cultuive addictæ.
[Ecclesiæ aliæ variis locis,] Ceteræ ecclesiæ S. Bavoni sacræ hoc ordine enumerantur apud Sanderum ad calcem cap. 4 lib. 4: Ecclesia una de Ardenburch, Mendonck, Vinderhoute, Zinghem, Vliersele, Caneghem; Wilrick in Brabantia & Bouchoute: alio ac paulo distinctiore etiam recensentur in Proprio Officiorum de Sanctis ecclesiæ cathedralis Gandensis lect. 5 diei quartæ infra Octavam S. Bavonis: Anno Domini nongentesimo sexagesimo in Rodenburch, celebri olim ac vetusto Flandriæ oppido (nunc Erdenburch nominatur) prima ecclesia in honorem divi Bavonis confessoris dedicata est. Nec procul inde alia postmodum in terra de Oostburch juxta mare. Alia item postea ad Legiam fluvium in territorio Cortracensi, a qua pagus ipse Vivia D. Bavonis vulgo dicitur. Est & ecclesia parochialis de Zynghem haud procul Aldenarda, nec non ecclesia de Vliersele B. Bavonis patrocinio ac nomini consecrata. Mendonck item, Vinderhout, Caneghem, ecclesiæ nequaquam incelebres; atque in Brabantia ecclesiæ de Wilrick & Bochoute, ut aliæ omnes hic prætereantur, B. Bavonem patronum ac protectorem agnoscunt.
[182] [videlicet in Flandria Ardenburgi, Oostburgi,] Locus, qui in utroque textu præit, & illic Ardenburch, hic Rodenburch vocitatur, unus idemque est, atque his verbis describitur a Baudrando: Ardenburgum, oppidulum Flandriæ sub potestate provinciarum unitarum ab anno MDCIV. Una leuca distat a Clausulis (alias Slusa, vulgo Sluys) in Ortum & paulo minus a Middelburgo oppidulo, olimque erat totius hujus tractus primaria urbs … vocatur etiam Rodeburgus. Buzelinus lib. 1 Annalium, Urbium mater, inquit, in eo tractu fuit Rodenburgus, quam hodie Ardenburgum nominant. Latiorem ejus notitiam exhibet Sanderus Flandriæ illustratæ tom. 1 pag. 299, ubi similiter monet, fuisse olim caput maritimarum Flandriæ urbium, ac deinde addit, Templum divi Bavonis anno DCCCCXL dicatum, & etiam Deiparæ, cui par tota hæc Flandriæ ora non habet, occasione miraculorum ibi frequentium superbo opere exædificatum anno MCCXCVI, collegio canonicorum per Michaëlem (Tornacensium) episcop. auctum & donariis regum & principum, voti gratia confluentium, refertum resplenduisse. Collegii canonicorum institutionem referunt etiam ad annum 1296 Meyerus in Annalibus aliique, quos tamen omnes corrigit in nomine episcopi Joannes Cousin lib. 4 Historiæ Tornacensis, probans, Michaëlem episcopum vivere desiisse anno 1291, proindeque dictam institutionem collocandam fuisse sub Joanne de Wasonia, Michaëlis successore. Est & aliud, quod in Sanderi verbis corrigendum quidem, sed quod soli putem adscribendum typothetæ, qui pro anno 960 posuerit 940; quandoquidem apud eumdem Sanderum in Gandavo separato lib. 4 cap. 4 prima dedicatio sacræ ædis Ardenburgensis seu Rodenburgensis in honore B. Bavonis egregii confessoris expresse signetur anno 960, sicut in lectione Officii. Locus alter in Officio Oostburch appellatus, alias Oostburgum, castrum munitum est Belgii, inquit Baudrandus, in comitatu Flandriæ, prope Cadsandiam insulam, & vix una leuca a Clausulis distans in Ortum sub dominio provinciarum Belgii uniti. Plura rursum de eo præbet Sanderus in Flandria illustrata, sed non meminit ecclesiæ S. Bavoni sacræ.
[183] Idem Sanderus tom. 2 pag. 423 agens de rebus Cortracensibus tertii loci in Officio nominati mentionem facit, [in Vivia S. Bavonis,] simul & familiæ, quæ a nomine S. Bavonis antiquitus dicta fuerit, ut sequitur: Duæ hic Viviæ, una S. Eligii, quam Vivium castellum vocat Malebrancus, altera S. Bavonis, utraque ad Legiam fluvium, utraque amœna, aquis irrigua, & per æstatem pascuis florida. Cæterum in antiquis Flandriæ rescriptis non infrequens est memoria familiæ S. Bavonis (quod ego tamen genus a dominio & cœnobio S. Bavonis in portu Ganda ortum & originem habere credo) legitur ad annum MCCLXII Machelinus de S. Bavone & Agata ejus uxor, qui vendiderunt legitime ecclesiæ S. Bavonis Gandensis duas partes decimæ parochiæ de Wtberghen de consensu Guidonis comitis Flandrensis & Machtildis ejus uxoris, Betuniæ & Teneramundæ dominæ, a quibus dicta decima tenebatur in feodum. In eadem Elisabeth de S. Bavone ad annum MCCLXIX nupta fuit Henrico de Voirde. Alius Machelinus de S. Bavone in manus venit cum Margareta filia Jacobi de Ravescot. Frequentes gessere magistratus apud Gandenses, præsertim cum triginta novem viri remp. illam moderarentur circa annum MCCLXXVI, cum Godefridus, filius domini Mathiæ a S. Bavone Gandavi senator fuit. De Vivia S. Bavonis iterato agit ibidem pag. 436, dicens, Vivia S. Bavonis, alius a Vivia S. Eligii pagus etiam ad Legiam situs, loco cumprimis per æstatem amœno: 500 continet bonaria, etiam sub dominatu baronis Anglomonasteriensis, & tutela ecclesiastica abbatis S. Martini Tornacensis. D. Bavo, uti pago, sic & ecclesiæ nomen facit.
[184] Zynghem seu Zinghem in tabula geographica Aldenardensis castellaniæ apud Sanderum laudato tom. 2 pag. 582 Singghem scribitur, [in Zinghem, Vliersele, Mendonck,] poniturque uno circiter & medio Aldenarda milliario; sed idem Sanderus pag. 584 observans, ejus ecclesiæ patronatum esse penes episcopum Gandavensem, dicit, Deiparæ Virgini esse inscriptam, verisimillime simul ac Sancto nostro; quoniam ipsemet S. Bavoni sacram asseruit supra. Vliersele in tabula ditionis Alostanæ ibidem pag. 507 statuitur duobus paulo minus Alosto milliariis; & pag. 508 dicitur ejus toparchia & ecclesiæ patronatus spectare ad Gandensem episcopum. De Mendonck, al. Medmedunc, sermo jam fuit loco non uno; nominatim vero in Commentario prævio num. 114 & seq., ubi protulimus verba Theodorici abbatis in Vita Sancti nostri & anonymi auctoris seculi X in Miraculis S. Bavonis, situm loci, quem a Sancto inhabitatum fuisse tradunt, describentium; dein num. 7 hujus Gloriæ posthumæ, ubi de hisce verbis dicti anonymi: Memoriam sancti Bavonis visita, quæ est apud Medmedunc annua, disseruimus. Istis tamem adjicimus, quæ habet Sanderus tom. 1 Flandriæ illustratæ pag. 175 & seq.: Mendonck ecclesiam habet beato Bavoni sacram, cujus patronatus spectat ad episcopum Gandavensem, sicut & dominium temporale ejusdem loci. Quamvis autem vicus hic sit non tantæ magnitudinis, utpote centum & quinquaginta tantum bonaria terræ continens, & octodecim nuper familiis inhabitatus, clari tamen nominis est & antiquus & titulum comitatus adeptus. Ex majorum traditione ostenditur locus, ubi B. Levinus (imo S. Bavo seu Alloinus haud dubie) pœnitentiam egit. Pascua habet lauta, & vicinus hic tractus omnis a pinguibus vitulis, qui toto Belgio pretium habent, commendatur.
[185] [Vinderhoute, Caneghem, binisque] Pag. 178 opportune notitiam subministrat Sanderus loci, qui mox sequitur in lectione Officii: Vinderhoute pagus in Castellania Audenburgensi ad primum ab urbe Gandavo lapidem situs; intersecat illum fossa nova, quæ Gandavo Brugas fluit. Domum habet splendidam, quam ante annos plus minus centum ædificavit Levinus Pottelsbergius, Caroli quinti Cæsaris quæstor, vir egregius & apud eundem principem gratiosus. Est dominium jam penes familiam de Wouters, alibi etiam simili jure potientem. Ecclesia sacra est D. Bavoni, Gandensium patrono: & pastorale in ea munus confertur per Gandavensem antistitem. Continet in circuitu trecenta bonaria, pascuis etiam felix. Postremum denique in Flandria notatum locum sic declarat Sanderus tom. 2 pag. 434, ubi agit de rebus Cortracensis Castellaniæ: Caneghem in pago Menapisco situm fuit, ut habet diploma per Arnulfum marchionem Flandriæ donatum abbatiæ Bavonensi. Ad sexcenta terræ bonaria protenditur. Titulum loci vel in loco sibi vendicat vir indole generosa & animi rectus … e familia Dhaniorum. Ecclesia S. Bavoni inscripta est, & habet ejus patronatum Gandavensis episcopus in quantum Bavoniani abbatis successor.
[186] [in Brabantiæ vicis S. Bavoni sacræ,] Duo, quæ supersunt loca, vici sunt in Brabantia siti, & ambo quidem in agro ac episcopatu Antverpiensi; Wilryck in decanatu Antverpiensi, uno fere ab urbe milliario; Bouchoute in Lirano decanatu, ab eadem urbe Antverpiensi secundo circiter milliario Brabantino. At utriusque ecclesiæ S. Bavoni sacræ patronatum habet episcopus Gandavensis, ut successor abbatis Bavoniani monasterii. Præter jam enumeratas plures esse in Belgio nostro ecclesias, ejusdem Sancti nomini consecratas, credo asserenti auctori Gandensis Officii; sed in singulas indagare, rem magis injucundam ac difficilem judicavi, quam utilem. Unam casu reperi apud Sanderum tom. 1 Flandriæ illustratæ pag. 215 ubi Brugensem episcopatum in suos decanatus distinctum exhibens, sub ipsiusmet civitatis decanatu statuit parœciam S. Bavonis & ibidem pag. 290, ubi ejus situm indigitat, dicens: Altera suburbani Brugensis parte templa sunt D. Bavonis & Michaëlis.
[187] Vix dubium quoque est, quin per idem Belgium in ecclesiis, [aliæ ejus reliquiis ditatæ, Brugensis nempe,] aliorum Sanctorum titulo insignitis, exstent altaria peculiari S. Bavonis cultui erecta, iis præsertim in locis, in quibus vel reliquiæ ipsius servantur, vel annuum de ipso Officium recitatur, & de quibus nunc tandem agendum restat. Ordimur ab ea, quam statim memoravimus, Brugensi civitate in Flandria percelebri ac episcopali. In catalogo reliquiarum ecclesiæ cathedralis S. Donatiani Brugensis, quem dat proxime laudatus Sanderus pag. 214 & seq., recensentur Duo dentes sancti Bavonis & barba ejus. Sed hic obiter notandum, quod, postquam ista scripsit Sanderus, imo postquam prodiit in lucem Flandria illustrata (edita est anno 1641) decanus & collegium canonicorum ecclesiæ cathedralis Brugensis anno 1649 dentem unum S. Bavonis dono dederint ecclesiæ cathedrali Gandavensi; unde conficias, verisimiliter unum etiam tantum hodieque servari in Brugensi cathedrali. Verisimiliter, inquam, non certo; quia in instrumento donationis dens Gandensibus concessus sic memoratur, ut videri possit casu repertus in S. Machuti lipsanotheca Brugensi, & solus ac sejunctus a reliquiis S. Bavonis aliis, quas recenset Sanderus.
[188] In eadem porro ecclesia Brugensi antiquitus cultum habuit S. Bavo, [quæ olim ritu ecclesiastico coluit,] & retinet ad hæc nostra tempora. Antiquitatem probat Breviarium, Parisiis impressum anno 1520 cum ista inscriptione: Breviarium ad usum insignis ecclesiæ sancti Donatiani Brugensis, dyocesis Tornacensis; cum nempe dicta ecclesia nondum in cathedralem erecta fuisset; nam Brugensibus proprius episcopus datus est tantum post annos circiter quadraginta. In Kalendario, quod Breviario præmittitur, Officium præscribitur de SS. Remigio, Germano, Vedasto & Bavone; sed ad ipsam diem I Octobris additur S. Piatus & sic disponitur Officium ut sua præ ceteris Sanctis habeat propria S. Bavo. In secundis visperis diei XXX Septembris post Orationem de S. Hieronymo sequitur commemoratio de S. Bavone cum Antiphona: Sancte Bavo confessor eximie, ora pro nobis ad Dominum Jesum Christum, ut, qui solemnitatis tuæ gaudia læti præcinimus, ab omni pondere viciorum interventu tuo semper allevari possumus. Vers. Justum deduxit; Oratio Deus, qui nos &c, ut in communi confessoris non pontificis; dein subditur commemoratio de aliis simul quatuor Sanctis.
[189] In Matutino rursum tres primi Nocturni lectiones soli propriæ sunt Sancto nostro, [hodieque etiamnum Sanctum colit,] descriptæ ex ea parte Vitæ per Theodoricum abbatem compositæ, in qua narratur supremus ejus morbus & felix obitus. In Laudibus denique ac Vesperis seorsum ab aliis habet Antiphonam, Vers. & Orationem. Antiphona in Laudibus hæc est: Præliator Domini Bavo invictissimus, omnium virtutum perfectione probatissimus, consummatus hodie de præsentis seculi conflicta * triumphans, ad ætheream poli migravit aulam. Ista in secundis Vesperis: Reconditum est cum omni reverentia corpus beati Bavonis in loco, qui nunc aperte Ganda dicitur, ubi plurima præstantur fidelibus beneficia: laus hinc continua Trinitati sit & gloria. Ista olim. Nunc autem in Officiis propriis Sanctorum ecclesiæ cathedralis S. Donatiani Brugensis, redactis ad normam Breviarii Romani, ad diem I Octobris totum Officium recitandum præscribitur de S. Bavone ritu semiduplici cum commemoratione & IX lectione de S. Piato tantum. Lectiones vero secundi Nocturni Sancto nostro propriæ desumptæ notantur ex Mabillonio, Molano & Lippeloo; tertii Nocturni de Homilia S. Bernardi abbatis super Euangelio: Ecce nos reliquimus omnia: Oratio eadem est, quæ in Gandensi Officio.
[190] [Tornacensis, quæ quondam] Tornacensis quoque sanctissimæ Mariæ Virginis cathedralis in Belgio ecclesia sacris S. Bavonis lipsanis ditata est, fuitque verisimiliter a multis seculis; quandoquidem olim Gandavum civitas diœcesis ipsius partem constituerit, & per Tornacenses episcopos passim peractæ sint Gandavi translationes ac elevationes reliquiarum, ut ex ante dictis constat. Tornacenses autem reliquias sic indicat Arnoldus Rayssius in Hierogazophylacio Belgico pag. 314: Ossicula duo S. Bavonis confessoris, Gandavensium patroni tutelaris. Moris fuisse antiqui, ut etiam in hac diœcesi S. Bavonis memoria celebraretur quotannis in Officio divino, docet nos Tornacensis ecclesiæ Breviarium, Parisiis anno 1508 impressum, in quo ad diem I Octobris, sacrum S. Piato ejusdem ecclesiæ patrono, in primis Vesperis ac in Laudibus præscribitur commemoratio Sanctorum, quorum nomina continet sequens Oratio: Confessorum tuorum, Domine, pariterque pontificum Remigii, Germani, Vedasti, Bavonis, Trudonis atque Wasnulphi gloriosa confessio nobis piæ devotionis augmentum conferat, qui in tuo nomine confidentes, meruerunt honorari.
[191] [idem præstitit,] Sed ad secundas Vesperas subjungitur hæc Rubrica: Et fiet commemoratio de sancto Bavone, ubi dies ejus celebratur… In crastino fiet totum de sancto Bavone de communi, ubi dies ejus celebris fuerit; in aliis locis nihil inde fiet. Sed fient omnia de S. Piato. His subnectitur compendium Vitæ, acceptum ex Theodorico abbate & distinctum in lectiones novem, reliqua Officii sumenda notantur de Communi. Præterea Litaniis Majoribus, quæ ibidem Completorio subjunguntur, inserta quoque est S. Bavonis invocatio. Ita olim, cum Gandensis, Brugensis, aliæque ecclesiæ annexæ essent Tornacensi episcopatui; at post separationem dictarum ecclesiarum a Tornacensi, facta est hic procul dubio etiam mutatio in Sanctorum Officiis. Certe nec in Kalendario, quod præfixum est Proprio Tornacensi anni 1626, nec in Proprio ejusdem ecclesiæ ac diœcesis anni 1712, ullibi comparet S. Bavo.
[192] [ac Broniensis;] Laudatus Rayssius enumerans pag. 124 & tribus sequentibus reliquias, quibus nobilitatur Bronium seu S. Gerardi Broniense monasterium Ordinis S. Benedicti in Namurcensi Belgii comitatu ac diœcesi, eas inter aliquas collocat de corpore S. Bavonis inclyti confessoris. Facile potest concipi, quo tempore & per quem eo istæ delatæ fuerint; nempe per S. Gerardum ipsum, qui, ut ad diem tertium hujus mensis plenius probabimus, seculo decimo Broniensis cœnobii auctor fuit, & uti jam ostendimus, restuarati Gandensis monasterii abbas in novam ecclesiam S. Bavonis sacra lipsana transtulit sub annum 940, imo dein aliquot Sanctorum reliquias Gandavo Bronium detulit, uti testatur biographus S. Gerardi expressis verbis: Præter CETERA a Gandavo istuc (Bronium a S. Gerardo) delatum ejusdem beati abbatis Wandregisili brachium &c: verosimillimum enim hinc fit, inter cetera generatim dumtaxat hic memorata Sanctorum lipsana, contenta fuisse ea, quæ de corpore S. Bavonis Rayssius annuntiat.
[193] Plura etiam de reliquiis dicenda non occurrunt, pauca restant de Officiis ecclesiasticis: [item aliæ, quæ licet Sancti reliquiis careant, eum tamen] sed vel ex his (neque enim omnium peculiarium locorum Breviaria antiqua seu Kalendaria aut Propria ad manum sunt) conjicimus, raras fuisse per totum Belgium ecclesias, in quibus annua olim S. Bavonis memoria celebrata non fuerit. Celebratam fuisse in Morinensi diœcesi, cujus caput & episcopalis sedes erat Teruanna, ampla olim, sed nunc excisa civitas, & quæ una diœcesis adeo late sese extendebat, ut modo divisa sit in tres episcopatus, Audomarensem in eadem Artesia provincia, Boloniensem in Picardia & Iprensem in Flandria, in ea, inquam, celebratam fuisse annuam S. Bavonis memoriam, constat ex Breviario Morinensis ecclesiæ, in cujus partis Hiemalis (hanc solam habemus) typis Antverpiensibus anno 1542 editæ Kalendario ponitur Officium de SS. Remigio, Germano, Vedasto, Bavone & Piato ad primam diem Octobris. Ordinem Officii colligimus ex Breviario Audomarensis ecclesiæ, quod Parisiis excusum est anno 1518 & in cujus Kalendario iidem Sancti annuntiantur atque in parte æstiva ad dictum diem ea est Officii dispositio, ut tres primi Nocturni lectiones propriæ sint S. Bavoni. Hujus pariter ac Remigii & aliorum Sanctorum commemoratio notatur in vetusto admodum Atrebatensi Breviario, uti & in altero, quod pro Arraosiana Artesiæ ac Atrebatensis diœcesis abbatia impressum est anno 1538, nec non in Bruxellensi collegiatæ S. Gudulæ anni 1516, quo hæc ecclesia subdita adhuc erat episcopatui Cameracensi.
[194] Idem fit in Ultrajectensibus ad Rhenum Breviariis annorum 1508 & 1518; [cultu ecclesiastico saltem olim honorarunt.] idem in variis archiepiscopalis ecclesiæ Coloniensis, inter quæ unum est editionis Venetæ anni 1498; at in eo, quod ceteris recentius est, editumque sub annum 1618 lectionem sextam propriam habet S. Bavo. Idem rursus in Tungrensi & Trajectensi ad Mosam valde antiquis; idem in Missali ecclesiæ Leodiensis Parisiis excuso anno 1509 ac in Breviariis annorum 1514 & 1520: in propriis autem Sanctorum dictæ ecclesiæ ac diœcesis, quæ ad formam Breviarii Romani redacta, typis vulgata sunt anno 1633, ac in Breviario Leodiensi anni 1636, ea facta est immutatio, ut commemoratio diei I Octobris, quæ se ante extendebat ad SS. Germanum, Vedastum, Bavonem, Piatum & Wasnulphum, restricta tunc fuerit ad solos Bavonem & Piatum. Idem denique in Antverpiensi sanctissimæ Mariæ Virginis Breviario, quod typis prodiit Venetiis anno 1496. Verum postquam Antverpiensis ecclesia ad cathedralem evecta est, etiam hic facta est immutatio. Nunc enim relicta die prima Octobris Officio S. Remigii episcopi, diei tertiæ affixum est Officium solius S. Bavonis ritu semiduplicis recitandum. Totum fit de Communi confessoris non pontificis, exceptis Oratione, quæ in nostro Antverpiensi Sanctorum Proprio eadem est, quæ in Gandensi; lectionibus primi Nocturni, quæ sunt de Scriptura occurrente; secundi Nocturni, quæ præcipua Sancti gesta complectuntur; ac tertii, quæ desumptæ sunt ex Homilia S. Bernardi abbatis super Euangelio: Ecce nos reliquimus omnia.
[Annotata]
* conflictu
MIRACULA S. BAVONIS TRIBUS LIBRIS COMPREHENSA,
Auctore anonymo,
Ex Ms. S. Bavonis vetustissimo.
Bavo, alias Alloynus, Conf., Gandavi in Flandria (S.)
BHL Number: 1054
A. anonymo.
PROLOGUS.
[Auctor non gloriæ cupiditate,] Christiani negotii est, quemque suis profectibus ardenter insistere & lucro suæ salutis diatim a, quantum prævalet, adjicere. Etenim utilitati nil præstantius excogitari, nil quæstuosius poterit experiri; cum brevi tempore & terminali sudore illud bonum adquiritur, quod nec interpolatione subripi, nec fine valeat mutilari. Hoc itaque cum sui consideratione sit omnimodis inæstimabile; æstimatur tamen diversa contingentium possibilitate: quoniam hæc varietas exterioris habitudinis nil eo præjudicat adipiscendo, tantum ne quovis exorbitet bonæ voluntatis intentio. Nam ut materialis absque fundamento vacillat maceria b, sic sine dispositione rectæ intentionis moralis infatuatur convenientia. Respondeat ergo necesse est supernæ mercedi, quicquid a quoquam adhibetur laboris & studii. Hæc cum ita sint, facessat propriæ laudis exitiabilis titillatio, sopiatur pruriens nocivæ adulationis serpedo, totum illius committatur c recompensationi, cujus muneris est totius exuberatio boni. Nunc ad hæc referenda veniamus, quorum gratia hæc pauca prælibavimus.
[2] [sed aliorum impulsu scribere se, asserens,] Rogatus, immo compulsus, ut quædam insignium miraculorum gloriosissimi patris Bavonis litteris mandarem, conscius propriæ fragilitatis & inscientiæ, coactus sum, ut omnimodis detrectarem. Et ecce, mihi vis charitatis, omnia sperantis, obtenditur, inexcusabile jugum sanctæ obeditionis imponitur d, uberrimus elemosinarum fructus promittitur, si multorum profutura profectibus meo relatu pandantur. Contra si in negando persisterem, obruti talenti damnatione percellendum, gaudiis supernæ admissionis frustrandum, quippe meo silentio tantorum obnoxium detrimentis, quantorum poteram prodesse in referendo emolumentis.
[3] [eloquentiæ tenuitatem excusat,] His tam hortationibus quam terroribus, fateor, victus succubui, ut mallem scientiæ tenuitate, quam mentis obstinatione periclitari. Ergo nihil hic adipatæ locutionis, nihil Rhetoricæ declamationis expectandum; quia his artibus me fateor usquequaque ignarum. Suscipiant alii copiosam variæ excusationis suppellectilem; videlicet quod veritas nativa vivacitate contenta, non quærat altrinsecam colorum adhibitionem, & quod Christianæ fidei rudimenta non ab oratoribus sed a piscatoribus & idiotis sint promulgata, & quod regnum Dei magis virtutis quam sermonis constet efficacia, aliaque perplura in id rationis cadentia: mihi facilis apologiæ patet occasio, scilicet cui nullius eruditionis favet exercitatio. Verum sicut temere nihil est præsumendum, sic de Dei misericordia nunquam desperandum, cui cum nihil omnino sit impossibile, tamen magnificentius plerumque in minimis vim suæ exerit potentiæ.
[4] Quocirca sit in nobis boni operis sincera deliberatio, [lectorumque benevolentiam postulat.] ab illo sine dubio veniet effectualis consummatio. Cæterum precor, ut, qui hæc qualiacumque ad legendum dignatus assumpserit, siquidem ea recitatione digna judicaverit, vice recompensationis opem mihi suæ ferat intercessionis. Sin autem præsumptionis fastui vel arrogantiæ typo asscribendum putaverit, tanto accuratius pro me orandum meminerit, quanto copiosiori flagitiorum mole me pressum conjecerit. Sicque non omnis excludetur utilitas, dum veræ compassionis faverit opportunitas, mediante ea caritate, quæ Deus est, qui substantiali Unitate & personali Trinitate vivit & regnat per omnia sæcula sæcolorum. Amen.
ANNOTATA.
a Id est, indies.
b Mabillonius, qui hoc Opusculum, pro majori saltem parte, uti in Commentario prævio num. 16 dictum est, primus edidit, hic legit materia, sed nostra lectio, ut consideranti patebit, Mabilloniana verosimillime præstat.
c Melius, quam apud Mabillonium commutetur.
d Auctor, ut in Commentario prævio num. 16 insinuatum est, monachum se fuisse, hic significat.
LIBER I.
Gandæ situs & initia, monasterii Gandensis historia,
compendium vitæ S. Bavonis, ejusque reliquiarum usque ad medium seculum
decimum translationes.
[Brevis Gandæ descriptio,] Licet auctoritate sacri eloquii non propter locum gentem, sed ob gentis gratiam locus credatur divinitus eligi a; non tamen præposterum debet videri, si priusquam amantissimi patris Bavonis miracula stilo, prout possumus, commendemus, de loco conservandis ejus reliquiis superne prædestinato pauca commemoremus. Hic autem Galliæ Flandriæque confinio prope contiguus Septentrionalem plagam versus sex miliariis ab Oceani distat litoribus b. Virenti quoque spatiosa spectabilitate conspicuus, delectabiliter irrigatur & cingitur geminis amnibus c, qui, nescio, utrum plus amœnitatis, quam utilitatis, sui commoditate conferant incolis. Sunt enim & piscium captura uberes & mercium convectione feraces. Unde tam hujus provectionis gratia, quam ob præsentissima sancti Bavonis merita est idem locus populoso commeatu frequentissimus.
[6] Ferunt autem Agrippam, quondam Romanorum ducem, [cujus incolæ idolis addicti] in eo castrum condidisse, Gandavumque appellasse. At alii Herminricum regem in eo arcem imperii sibi tradunt instituisse. Quorum quid sit verius, illorum, qui hæc dicunt, judicio relinquimus d. Nam sæpius incensis seu casuali provectu seu hostili feritate autenticis bibliothecis, non satis innitimur certitudine hujus indaginis. Quotidiana tamen intuentibus suppetunt experimenta, non a mediocribus, sed magnificis & primoribus viris ejusdem loci sortita primordia. Ruinarum quippe vestigia, & sub his variarum specierum repertæ qualitates opulentissimos atque potentissimos ejusdem structuræ loquuntur auctores e. Erant itaque præfati loci habitatores a religione Christiana pœnitus abhorrentes, & præ insita sibi austeritate sanctis prædicatoribus fere inaccessibiles f: mansitque hujus inextricabilis obstinatio erroris usque ad tempora Dagoberti regis g, cum supernæ pietatis respectu advenit miseris optabile tempus miserendi, ut essent ab inflictæ sibi cæcitatis errore misericorditer eruendi.
[7] [ad Christum convertuntur a S. Amando.] Claruit ea tempestate vir, Dei gratia jucundissime præditus ac per hoc digne vocatus Amandus, qui prædicationis optentu diversas regiones pervagatus, multiplices sui agonis fructus naviter est Domino lucratus. Cumque his sanctis studiis operosius insistens, divertisset ad prædictum locum, ut fortis athleta non prius destitit, quam opus cœptum duceret ad effectum h. Denique abrenuntiantes a paganismo abluti atque mundati sunt expiali Baptismo. Summoto cauterio tractualis i & actualis prævaricationis, uncti sunt oleo saluberrimæ exultationis. His ita, Christo aspirante, peractis, cœpit fama tanti viri usquequaque crebrescere fælicibus incrementis. Unde certatim ad eum diversæ ætatis, sexus & dignitatis confluebat frequentia, affectans in spirituali exercitio eximii patris componi disciplina. Inter quos sanctus Allowinus, qui & Bavo, inter nobiles Hasbaniensis pagi nobilior k, afflatus cælesti desiderio, ejus se, ut post patuit, medullata devotione contulit imbuendum magisterio. Qui mox ut semina divini verbi sedula mente percepit, non ea passus est dampnosa segnitia præfocari, sed ad instar bonæ terræ fructuosiori fenore ea multiplicavit.
[8] [cui se adjungit S. Bavo,] Nam quod alii deputant perfectionis fastigio, ipse primæ conversionis aggressus est initio. Omnibus abrogatis facultatibus, spretis dignitatibus, prædia sua legitima donatione tradidit, disciplinis profutura monasterialibus, pecuniarios quæstus suos seu progenitorum exaggeratos sudoribus propria manu dispersit egentibus. Sic exoneratus letali fasce mundialium cupiditatum, nudus & exertus ad boni Jesu confugit auxilium l. Suscepit autem in eodem Gandavo, quo nunc requiescit, a beato Amando tonsuram clericatus irrefragabili deliberatione delegatus m. Cujus vero abhinc districtionis, cujusve rigoris in seipso ob Dei servitium in macerando fuerit, vel quos impetus antiqui hostis senserit, sustinuerit, evicerit, vel ad quod culmen virtutum sub attestatione miraculorum conscenderit, liber gestorum ejus n scire volentes satis luculenter instruit. Verum post multiplices vitæ præsentis agones spiritus mercede sua fruiturus perpetim cælo suscipitur, corpus more humanitatis terræ commendatur.
[9] [ejusque exemplo multo deinde plures.] Hujus tamen loci religio, quantum subinde conciverit augmenti, hinc datur intelligi, quia recens & quasi adhuc calens pii Patroni memoria & miraculorum quotidiana hanc ad altiora semper provexerunt incitamenta o. Fertur enim, quod ad sexagenarium numerum ultroque * pervenerint, qui se post sancti Amandi discessionem ad exemplum tanti Viri regularibus studiis manciparint. Libet igitur, antequam ea, quæ nostris temporibus gesta sunt, contingamus, unum ejus referre beneficium, unde ejus miræ condescensionis, singularisque benignitatis sumatur indicium p. Sunt enim plurima priorum nostrorum, quod eorum pace dixerimus, prætermissa negligentia, & eotenus oblivioni mandata, ut notitiæ nostræ celentur, acsi funditus infecta.
[10] Cum igitur isdem sacer locus in omni floreret opulentia q, [Singulare S. Bavonis in furem beneficium.] contigit tempore cujusdam præcipuæ festivitatis, ut inter ceteros, qui tunc copiosissimi erant, ecclesiæ apparatus aureus calix post peracta Missarum solemnia supra sanctum altare relinqueretur absque custodibus. Quidam autem negotiatorum introgressus est oratum, quem vis tempestatis tali perculerat naufragio, ut pessumdatis rebus undecumque adquisitis, ostiatim emendicato se committeret stipendio. Cumque sæpius miseris propitiam sancti Bavonis expetiisset memoriam, licet ingentem tamen, fide plenam, est exorsus audaciam. Nam præfatum calicem cernens incautius destitutum, orationi attentius incubuit in hunc modum: Precor, inquit, tuam, sancte Bavo, inæstimabilem clementiam, ut tuo dulci more, hoc est, misericorditer suscipias intentionem meam; optime quippe, meque ipso multo limpidius eam nosti, quia inseparabiliter conjungeris omnia scienti. Placeat ergo tibi aliquantulum relevare meam necessitudinem, ut me, dum advivo, habeas tui servitii debitorem. Liceat mihi nunc hinc tua conniventia sumere, quod postmodum te libeat multiplicatum recipere. His dictis, fideli temeritate se præsumens exauditum, non solum veniale, sed etiam compendiosum aggressus est furtum: assensumque tam facilem sanctissimi Patris tenens vice pignoris, efficaciter est absolutus compede calamitatis r. Nec multo post ad monasterium veniens, singula, prout patrata erant, patefecit, vota sua largissime solvit, multosque suæ alacritatis complices efficiens, cum gratiosa sospitate ad propria remeavit.
[11] His & similibus beneficiis eximii Patris in inmensum crevit opinio, [Monasterium Gandense exustum restauratur.] & loco, in quo requiescit, totius profectus augmentatio. Nam ejusdem ecclesia ex studiis & oblationibus fidelium variis est redituum speciebus tam ornatus quam sustentationis gratia redimita; plumbo quoque sumptuoso conamine cooperta. Sed o! Nihil in humanis rebus sic salva integritate continuum, ut non aliqua parte hebetetur infortuniorum. Nam hæc omnia, quæ prædiximus, exterioris abundantiæ commoda unius luminaris incaute tractati consumpsit negligentia. Emissa namque flamma per contiguos velorum tractus, quippe quæ solempnis obtentu festivitatis erant expansa, favillatenus intus & extra cuncta sunt depasta. Verum iterum, Deo miserante, & collaborante sudore fidelium, ad pristini vigoris sunt adintegrata statum s. Sicque mansit diuturni spatio temporis usque ad tempestatem Northmannicæ infestationis.
[12] Cujus immanitas adeo instar turbinis excrevit, ut pœne totius partes Occidentis rapinis, [Barbarorum metu reliquiæ S. Bavonis alio transferuntur.] incendiis cædibusque consumpserit t. Præfati vero incolæ loci hujus tam calamitosæ vastationis irruptionem metuentes, inclyta sanctissimi Patris membra tuto in loco custodienda deposuerunt. Deinde etiam insanias Danorum, qui supervenire parabant, metuentes, ipsius Sancti Dei reliquias cum aliis plurimorum Sanctorum Laudunensium ad opinatissimum & * montem regium inibi servanda * transtulerunt. Thesaurum quoque cum vario sancti loci ornamento secum delitescendo asportaverunt: quidam etiam propter locum venerabilem servandum substiterunt u.
[13] [Caroli regis munificentia in monasterium Gandense;] His etiam diebus Karolus rex, qui Ludovico Pio imperatori successerat, antequam Romanum imperium per benedictionem Joannis Papæ susciperet, sancto Bavoni & fratribus ibidem morantibus ecclesiam Fasleiam dictam & medietatem ad eandem pertinentium vinearum x, insuper & villas duas Coloniam y & Nielam summa devotione visus est condonasse z, & quoniam populi, qui tunc videbantur Christiani, peccatis, ut credimus, subripientibus * Deum in multis offenderant, traditi sunt barbaris & iniquis graviter feriendi paganis, sicut in Chronica post Bedam aa scriptum hoc modo est.
[14] [hoc incenditur a Northmannis longe,] “Anno ab Incarnatione Domini nostri octingentesimo quinquagesimo primo piratæ Danorum cum ducentis quadraginta duabus navibus Fresiam bb & Batavos populantur. Sed & usque ad monasterium sancti Petri & sancti Bavonis, quod Gandavum dicitur, debacchantes, idem monasterium incendunt. Venientesque urbem Rotomum cc, usque ad Belvacum dd pedestri gradu perveniunt ee.” Item post pauca: “Post obitum, inquit, Ludovici piissimi augusti excidiosa inter Francos orta dissensio est ff. His denique inter se discordantibus, Northmanni ultra mare positi, audientes discordiam, navali evectione cum infinita multitudine mare transito, Taruennam gg urbem Morinorum hh mense Julio igne & gladio vastaverunt, omnemque terram Menapiorum ii perambulando ferro & igne vastant kk.
[15] [lateque ferro & igne] Post hæc Scaldim fluvium intrant & omnem terram Bracbantisiorum incendio & ferro delent.” Itemque: “Sed Northmanni incendiis & devastationibus inhiantes, sanguinemque humanum sitientes, ad interitum & perditionem regni mense Novembrio in Gandavo monasterio sedem sibi ad hiemandum statuunt anno ab Incarnatione Domini octingentesimo octogesimo. Tunc quoque Tornacum civitatem & omnia monasteria supra Scaldim ferro & igne devastant, interfectis accolis terræ atque captivatis ll.” Sed qui hoc plenius nosse desiderat, librum ipsum, de quo supra diximus, legat mm. Nos propter auctoritatis testimonia ista pauca posuimus; longum enim est universa mala commemorare.
[16] [grassantibus,] Igitur clam post multam humani generis interfectionem Gandavum rediere, suisque ibi reparatis navibus, terra marique iter facientes, Mosam ingressi sunt, & famosissimum Aquisgrani palatium igne cremaverunt, & monasteria, civitates Treviris nobilissimam & Coloniam Agrippinam cum habitatoribus interfectis igne cremaverunt nn. Verum his interim inlætabilibus tali proventu posthabitis, qualiter denuo locum, ab initio sancto suo servitio delegatum, superna respexit dignatio, succingimur enodare.
[17] [quorum metu cessante, tandem Transmaro] Igitur post Northmannicæ infestationis repausationem optabili quandoque regione tranquillitatis quiete composita, metuentes aliquorsum alicujus incursionis inquietudinem, hi videlicet, qui Lugduno oo transfugerant cum sanctis reliquiis & monasteriali suppellectili, utpote in extraneis constituti, Gandavum quantocius, sublatis secum sancti Patris pignoribus, maturabant reverti. Et quoniam eotenus, ut totus circumjacens pagus, ita & Gandensis cœnobii locus pene videbatur similior deserto vacuatus cultoribus, in novo ædificata castello ecclesia, illo ea introduxerunt custodienda pp. At vero interdiu, quia sæpe dictus locus negligebatur cultu totius venerationis, ipsæ murorum reliquiæ, quæ supererant combustioni, succrescentibus tribulis & densis operiebantur vepribus: mansitque inibi tam miserabilis exhaustio desolationis, usquequo defluente cum curriculis temporum statu multorum, successit post nonnullos Noviomagensi sedi Trasmarus episcopus qq; quippe, quoniam erat sanctorum locorum cultor Christianæque religionis avidissimus informator, venerabilem locum (suæ quippe diœceseos extiterat) ex intimo indoluit pristini vigoris auctoritate denudatum, instituitque omnimodis instaurandum.
[18] Et quia diuturna desolatio plurimo eguit supplemento, [adhortante, aliisque allaborantibus, restaurari incipit,] mandavit litteris, ut in scriptis ejus reperimus, super hoc negotio Arnulfo Marchiso rr, ad quem idem locus ex regio pertinebat beneficio, se scilicet scalam velle erigere, per quam uterque levi volatu cælum posset conscendere. Quid multa? his litteris frequentibusque collationum exhortationibus ad ea, quæ voluit, benevolentiam marchisi inflexit; cœpitque idem locus tam utrorumque adjutorio, quamque aliorum fidelium collaboratu ad pristinum redintegrari. Et hæc omnia divino indicio definita, succiduisque temporibus ita eventura tam evidentibus visionibus, quamque angelicis sunt prædicata manifestationibus: quæ ne intacta præteriisse videamur, pauca colligentes e pluribus, moderata brevitate utcumque hic inserere dignum duximus.
[19] Paucis ergo, ut præmisimus, post Northmannicam incursionem senex quidam simplicis vitæ haud procul a sancto loco habitavit; [inque illud, miraculis] & quia piscatoriæ artis erat, nocte quadam excitus somno, ut missa levaret retia, ibat. Ante locum oratorii tunc pene dirutum ut venit; tres viros in vestibus albis decontra adstantes reperit, attonitusque novitate visionis, paulo post resumpta spe, quia eos quasi invicem sermocinantes vidit, fixo gressu, ad ea, quæ loquebantur, aurem accomodat. Tunc eorum unus: Heu, inquit, quam grave Dei nostri dispendium servitii, quod hic locus, olim sibi famulantibus aptus, nunc tam miserabiliter squalet incultus! Ad hæc alter, qui & auctoritate & habitus splendore ceteris videbatur præstare: Facillime, ait, illum divina reparabit dignatio; cum sincera fidelium faverit deprecatio. Et adjecit: Quamvis hoc paulo sit futurum tardius, tamen dignissime restaurabitur iste locus. Et ut de reliquis fias certior, omnis illi pristini decoris redintegrabitur honor. Dixit & summissis pariter vultibus tres, qui videbantur, viventem in sæcula adoraverunt, & nusquam comparuerunt. Is autem, cui hæc videre data sunt, a cujusque ore decerpta sunt, talis erat religionis, tantæque severitatis, ut cuilibet fideli facile de his non detur dubitari.
[20] Sub eodem fere tempore alius in insula Britannica habitabat senex, [nonnullis præviis,] sed nimia invalitudine ad extrema perductus. Huic quidam per visionem claro sub habitu astitit, & si pristinam recipere sospitatem vellet, ad Gandavum, quondam firmissimum castrum, iret, & in restaurando, ammonuit, ut pro posse laboraret. Votum ut fecit, convaluit, mare sine mora transivit, & ad locum ut pervenit, quamdiu supervixit, devotus reparator extitit.
[21] [jam perfectum] Et ut percurramus cœpta, cum sacer locus tantis talibusque indies augmentationis efferretur auspiciis, ut quivis facile posset advertere omnipotentissima illum dignatione Dei illustrari, præcaventes quique tam monachorum, quamque clericorum devoti, tantillitatem angustioris oratorii tanti Patris non congruere dignitati, illuc ejus sacrosanctas reliquias statuerunt transferrendas; dispositisque, quæ ad opus erant, id est * pridie Kalendas Octobris, quo ejusdem depositionis sancta celebratur vigilia, deliberaverunt efficere ss. Huic negotio intererat, & magna pars extiterat Gerardus abbas tt. Sed quoniam falsi rumoris vulgaverat opinio, quasi isdem erga Sancti pignora aliqua intendisset fraudis molimina, inter iter agendum posito in contiguo eidem monasterio campo sancto feretro, ad propellendam sinistri rumoris infamiam, sublato pallio, cunctis, qui aderant, sigilla antiqua manu infixa monstravit integerrima.
[22] [reliquiæ S. Bavonis denuo transferuntur.] Quantum ibi lætitiæ, quantæ pii cordis amore profusæ sunt lacrymæ, ex sese quilibet valet conjicere. Quis unquam sanum sapiens non gaudio & dulcedinis animum expleret affectu, cernens specialis totius provinciæ Patroni membra, devia peccantium incolarum meritis exiliata, placato demum Deo, propriæ ædis revisere septa? Illata itaque nuper reædificatæ ecclesiæ celebri sunt, quo hodieque cernuntur, sublimata repositorio, prosequentibus cunctis laudes in honore majestatis Patris & Filii & Spiritus sancti. Et ut constaret cunctis, quam placitum id Deo consisteret, effecere subsequentia miraculorum insignia. Quæ etiam quia nefas est præterisse, proprioque noscuntur indigere epilogo, determinato istius libelli tenore, sequenti commodius titulentur exordio.
ANNOTATA.
a Machab. 2 ℣ 19. Verum non propter locum, gentem; sed propter gentem, locum Deus elegit.
b Guicciardinus sub initium Descriptionis Belgiiduas esse asserit in usu apud Belgas leucarum species præcipuas, alteram majorum, alteram minorum leucarum; quarum hæc duo, illa vero tria milliaria Italica complectatur; quapropter si hic per milliaria sex, quibus Ganda Septemtrionalem plagam versus a littore maritimo abesse dicitur, non milliaria Italica, ut certe fieri non potest, sed leucæ Belgicæ, eæque minores intelligantur, duodecim milliariorum Italicorum Gandavi a littore maritimo scriptor noster facit distantiam, quæ eum distantia, quam Gandavum inter & ostium sive aggerem Gandensem, vulgo 't Sas van Gend, quod est littus maritimum Gandavo maxime vicinum, Baudrandus ex Marchantio, aliique statuunt, apprime congruit, si nempe leucæ quatuor, quibus hi illam determinant, pro leucis majoribus Belgicis accipiantur.
c Scaldi scilicet & Lisa, inter quos duos amnes tantum, ut apud Gramayum in Antiquitatibus Flandriæ tractatu de Gandavo cap. 12 videre licet, Gandenses habitabant seculo 10, quo auctor hujus Opusculi de miraculis S. Bavonis, ut ex Commentarii prævii num. 18 & 19 facile est colligere, verosimillime floruit.
d Cum admodum obscurum sit, imo forte nulla ratione certo definiri queat, cui regi aut principi castri Gandensis constructio adscribenda sit, id hic non disquiremus, quod nec in Annotatis post partem 1 Vitæ tertiæ ad litteras g, i & k disquisivimus, quamquam non minus ibidem, quam hic, subjecta materia disquisitioni hujusmodi foret opportuna. Videat interim curiosus lector, quæ ibidem ad citatas litteras annotavimus.
e Sane non dubito, quin ætate hujus scriptoris varia fuerint Gandæ sub ædificiorum ruinis inventa antiquitatis monumenta, sed an hinc est consequens, castrum Gandense ab iis fuisse conditum, quos hæc monumenta spectabant? Certe Sanderus lib. 1 Rerum Gandavensium cap. 3 ex numismatis, aliisque antiquitatis Romanæ monumentis prope Gandavum, etiam ætate sua effossis, tantummodo concludit, Romanos in castro Gandensi per aliquot secula fuisse dominatos. En ejus verba: In hoc autem loco (castro Gandensi) per aliquot sæcula dominatos fuisse Romanos, vel ex eo constat, quod in hunc usque diem ager Gandavo vicinus varia Cæsarum, uti Neronis, Gordiani, Traiani ac aliorum usque ad Constantinum, numismata aliaque Romanæ potentiæ monumenta effodiat.
f His consonat Vita S. Amandi ad 6 Februarii apud nos edita, quam Baudemundus ejus discipulus conscripsit, quæque cap. 3 sic habet: Cujus loci (Gandavi) habitatores antiquitas diaboli eo circumquaque laqueis vehementer irretivit, ut incolæ terræ illius, relicto Deo, arbores & ligna pro Deo colerent, atque fana vel idola adorarent. Propter ferocitatem enim gentis illius, vel ob terræ infœcunditatem, omnes sacerdotes a prædicatione loci illius se subtraxerant, & nemo audebat in eodem loco verbum annuntiare Domini. Nonnullis deinde interpositis, hæc, quæ gentis illius tunc temporis sævitiam atque barbariem magis arguunt, proxime sequuntur: Vix enim quis digne enarrare sufficiet, quantas ibidem (Gandavi Amandus) pro Christi nomine perpessus sit injurias, & quam frequenter ab incolis loci illius cæsus sit nec non & a mulieribus vel a rusticis non absque injuria sit repulsus, verum etiam & in flumen sæpe præcipitatus. Videsis etiam Commentarium prævium num. 112.
g Illius scilicet nominis primi, qui anno Christi 622 rex Austrasiæ creatus, anno Christi 638, ut nunc inter recentiores satis convenit, Clothario II patri suo in regnum Neustriæ & Burgundiæ successit, factusque est Francorum monarcha; sub eo quippe, a quo etiam, teste Baudemundo ad litteram præcedentem laudato, in exsilium pulsus fuit, S. Amandus floruit.
h Certum id quidem est ex num. 8 primævæ Vitæ S. Bavonis jam traditæ, non tamen ad amussim consonat Vita S. Amandi a laudato Baudemundo conscripta, quia is verbis ultimo loco ad litteram f recitatis ad propositum præsens dumtaxat subjungit: Quæ omnia vir sanctus (Amandus) pro nihilo deputans, verbum Domini non destitit monere, memorans illam sancti evangelii sententiam, quæ ait: Majorem caritatem nemo habet, quam ut animam suam ponat quis pro amicis suis. Comites etiam illius, qui eum fuerant germana caritate secuti, ob inediam vel sterilitatem loci ad propria remeantes, eum ibidem solum reliquerunt. Ipse vero in prædicationis permanens officio, alimentum propriis acquirebat manibus. Sane captivos innumeros redimens, sacro baptismate emundabat, & ut in operibus bonis persisterent, fideliter hortabatur.
i Id est, originalis prævaricationis sive peccati, quod hic verbo Latinis inusitato tractuale dicitur, utpote quod a protoparente nostro Adamo contraximus.
k De Hasbaniensi pago videsis Commentarium prævium num. 30.
l Concordant hæc cum iis, quæ in primigenia S. Bavonis Vita jam tradita, num. 8 narrantur.
m An ex his verbis sequatur, S. Bavonem factum esse monachum, discussum est in Commentario prævio num. 129 & seqq.
n Vita nempe primigenia Sancti nostri, ab auctore anonymo conscripta, aut certe hæc ab altero anonymo versibus reddita, quam etiam jam dedimus; neque enim huic scriptori, utpote qui ex Commentarii prævii num. 18 & 19 seculo X floruisse colligitur, præluxisse potuit lucubratio Theodorici abbatis Trudonopolitani, qui juxta Commentariiprævii num. 14 Vitam S. Bavonis litteris dumtaxat consignavit, seculo XI exeunte.
o Ex his verbis & ex periodo ultima num. 5 libri hujus concluditur in Commentario prævio ad num. 106 & 107, civitatem Gandensem S. Bavoni amplitudinem suam posse adscribere.
p Ex adjunctis liquet hic agi de miraculo, si tamen miraculum id vocitandum sit, diu ante ætatem auctoris patrato.
q Ante Normannorum scilicet in Flandriam aliasque vicinas regiones irruptionem.
r Fides quidem & simplicitas hominis efficere potuit, ut furtum non malo animo factum Sancto fuerit non ingratum, sed an propterea Bavoni, etsi id non impedierit, subsecuta prospera negotiatoris fortuna singularis beneficii nomine prodigiose collati certo debet adscribi?
s De hoc ecclesiæ S. Bavonis, imo totius cum ecclesia cœnobii incendio, ejusdemque deinde facta restauratione, vide Gloriam posthumam num. 14 & 15.
t Quanta fuerit infestationis hujus Normannorum immanitas, quamque longe lateque illiper Occidentales præcipue Galliarum provincias, aliasque Europæ regiones ferro & igne grassati sint, curiosus lector inveniet in Chronico de Gestis Normannorum in Francia a Chesnio tom. 2 Scriptorum Historiæ Francorum pag. 524 edito, & a pag. prima præsertim usque ad 37 Scriptorum antiquorum Historiæ Normannorum, quos idem Chesnius tomo separato vulgavit.
u Omnia, quæ hoc numero de translatis meus Normannorum S. Bavonis reliquiis, adjunctisque ad translationem illam pertinentibus narrantur, in Gloria posthuma num. 23 & seqq. fuse, dilucideque, adjecta etiam temporum nota, exponuntur.
x Diploma Caroli Calvi Francorum regis, anno 364 in favorem monasterii Gandensis S. Bavonis concessum, ex Miræo, qui primus illud tom. 1 Diplomatum capite 19 typis vulgavit, num. 41 & 42 Gloriæ posthumæ jam etiam dedimus, sed pro villarum seu prædiorum nominibus, quorum possessio monasterio S. Bavonis laudato diplomate confirmatur, ad eumdem Miræum remisimus: apud hunc itaque inter villas seu prædia, quæ S. Bavoni confirmantur, Fasleia, de qua hic Miraculorum S. Bavonis scriptor, in dicto diplomate sic recensetur: In pago quoque, id est, agro seu territorio, Suessonico, in villa Vaesley, medietatem vinearum, & ecclesia, quæ ibi noscitur esse sita; Miræus in annotatis addit: Vaeslei, forte Walez prope Suessionensem urbem, sed alii pagi, interque eos Valleany & Velly non procul ab urbe Suessionensi vicissim dissiti occurrunt, qui, si non magis, saltem æque prope nominis affinitate ad Vaesley seu Fasleiam accedunt; utut sit, ex memorato diplomate saltem innotescit Vaesley seu Fasleiam in territorio seu agro Suessionensi sitam fuisse.
y Hæc villa, seu pagus, in citato ad litteram præcedentem Caroli Calvi diplomate territorio Cameracensi adscribitur, sed in tabulis geographicis territorii Cameracensis, nec nomen Coloniæ, nec huic affine reperire potui.
z Hæc villa, seu pagus, non nominatur in citato sæpe diplomate Caroli Calvi, qui verosimiliter, etiam hic Fasleiam & Coloniam monasterio S. Bavonis condonasse, perperam asseritur, cum Carolus Calvus bona illa de novo non donarit, sed eorumdem dumtaxat possessionem monasterio Gandensi in perpetuum memorato diplomate, uti illud inspicienti, patebit, confirmarit.
aa De Chronica a quodam Bedæ continuatore conscripta, hic sermo est: vide Gloriam posthumam num. 25.
bb Per Fresiam seu Frisiam hic forte ex parte etiam intelligitur illa Flandriæ pars, quæ hodie fœderatis Belgii Ordinibus paret, quæque olim cum Ganda sive territorio Gandensi Frisiæ maritimæ nomen habuit. Vide Sanderum lib. 1 Rerum Gandensium cap. IV.
cc Rotomagus sive Rothomagus urbs Galliæ, ad Sequanam fluvium cum portu, Normanniæ provinciæ caput.
dd Duæ sunt in Gallia hujus nominis urbes, altera in Occitania superiori, altera in provincia Insulæ Franciæ; de hac ultima, quæ Rothomago in Occidentem 16 tantum leucis distat, haud dubie hic sermo est.
ee Ea, quæ hoc numero huc usque narrantur, confirmata vide in Gloria posthuma num. 25.
ff Nithardus, qui jussu Caroli Calvi Francorum regis, historiam anni 840, quo vita functus est Ludovicus Pius, & duorum insequentium, ut ipsemet in sua præfatione testatur, litteris consignavit,totam dissensionis hujus causam lib. 2 conjicit in Lotharii imperatoris ambitionem, qui totam patris sui Ludovici Pii defuncti hæreditatem ad se pertrahere, fratresque suos Ludovicum & Carolum sibi subjicere, qua vi, qua fraude contendebat.
gg Urbs quondam extitit in comitatu Artesiæ, sed expugnata a Carolo V imperatore, soloque æquata, reædificata deinde numquam fuit.
hh Populi, quorum civitas primaria erat Teruanna mox memorata, quique eum ex parte terrarum tractum incolebant, qui modo diœcesim Boloniensem in Picardia, Audomarensem in Artesia & Iprensem in Flandria complectitur.
ii Populi, qui Cæsaris ævo utramque Rheni ripam incoluerunt, deinde vero sedibus inter Mosam & Scaldim translatis, partem Flandriæ Orientalem, ut Ortelius censet, verosimillime etiam habitarunt. Vide Cellarium lib. 2 Geographiæ antiquæ pag. 228 & seqq. Ex iis porro, quæ Sanderus tom. 1 Flandriæ illustratæ pag. 4 scribit, videntur etiam Menapii, trajecto Scaldi, eam Flandriæ partem, ubi nunc Wasiana ditioest, scriptoris nostri ævo diuque ante inhabitasse, finesque suos usque ad Morinos extendisse.
kk Scriptor, noster seu potius continuator ille Bedæ, quem is describit, hic in narrando rerum gestarum ordinem servare non videtur: etenim hac ultima periodo Normannorum in Morinorum Menapiorumque terram irruptionem, quæ non diu, ut narrandi modus innuit, post mortem Ludovici Pii imperatoris anno 840 defuncti accidit, alteri eorumdem Normannorum in Frisiam Bataviamque irruptioni subjungit, quæ, ut ipsemet scribit, anno tantum 851 contigit.
ll Videsis Gloriam posthumam num. 45.
mm Chronicum scilicet post Bedam, sive lucubrationem, quam veluti Bedæ continuationem num. 13 sub finem laudat.
nn Eadem fere omnia in Chronico de Normannorum gestis ad annum 881 & 882 apud Chesnium tom. 2 Scriptorum Historiæ Francorum curiosus lector inveniet, uti etiam in nonnullis aliis Opusculis de gestis Normannorum, quæ eorumdem Historiæ a se editæ laudatus Chesnius inseruit.
oo Id est, Lugdunum, Clavatum scilicet, sive Laudunum. Videsis Gloriam posthumam num. 27.
pp Exposita hæc sunt num. 53 & duobus sequentibus Gloriæ posthumæ.
qq Epocham Noviomensium ac Tornacensium episcopatus a Transmaro initi videsis in Gloria posthuma num. 48.
rr Quo sensu Arnulphus, Flandriæ comes, hic marchisus appelletur, aperit num. 50 Gloriæ posthumæ.
ss Videsis Gloriam posthumam num. 56, 57 & 58.
tt Cellensis nempe, cœnobii Broniensis in comitatu Namurcensi conditor, cujus Acta ad diem sequentem illustrabimus.
* ultraque
* & abundat
* servandas
* an subrepentibus?
* forte idem
LIBER II.
Varia Miracula a S. Bavone seculo decimo patrata.
[Reliquiis S. Bavonis in novo castello quiescentibus,] Mira Dei cunctipotentis opera, quibus dilectissimi sui athletæ Bavonis dignatus est mundo innotescere merita, multorum revera profectui accommoda, stili quoquo modo cupientes signare officio, non fore remur ab re, si priusquam ea, quæ in loco, quo nunc requiescit, moderno tempore sunt exhibita, magnificum quoddam, ac proinde sui novitate proficuum, antequam eo loci ejus transferrentur reliquiæ, in novo castello manifestatum, memoriæ commendemus miraculum a.
[24] [coriarius in Sanctum irreverens] In territorio memorati castri erant commorantes laïci, qui ex officio agnominabantur coriarii. Horum unus cupiditate quæstus sabbato ultra morem christianæ religionis b illectus, operi ceteris instabat diutius. Sed hunc collega redarguens: Cur, inquit, non das honorem Deo sanctoque Bavoni in proximo quiescenti? Quis sit, ait, sanctus Bavo, non ignoro; verum, hoc ut defuerit mihi, quid præstabit? Infanda necdum finivit verba, &, visu mirabile! contractus toto corpore ruit. Fit concursus civium, eumdemque velut informe deferunt monstrum, sancti Patris invocantes auxilium. Aliquantulum simillimus mortuo jacuit, & intuentibus turbis sanus surrexit.
[25] Sed o nihil umquam tutum apud inimicum! Qui miser, [secundo ac tertio divinitus punitur,] ut convaluit, hoc se injuste passum dixit. Iterumque luendo pœnam, rotatur, ut globus, per terram. Nam complicatis brachiis, inter coxalia genua hærebat malis, retroque curvatis cruribus, calcaneo tenus pedes fixi erant natibus &, quod visu dolor fuit, nihil hominis præter animam habuit. Itaque ejus miseriæ succensentes qui aderant sui, æternaliter ipsum servitio deputabant Sancti. Ecce autem crura & brachia contracti cœperunt divelli & denuo coram cunctis surrexit sanus. Cumque vellet abire, comperit, se potius Sancto perpetualiter deservire. Despexit, & se acturum, abnegavit. Mirabile dictu! Tertio torquendus humi est advolutus. Adstantes vero usque solis obitum tali spectabili miraculo fatigati, ad sua sunt quique regressi. Respectu clementissimi Patris tertio perfectissime sanatus, præcedentes summa cum alacritate est prosecutus.
[26] Hujus itaque merito beneficii cœpit eximii Patris non solum apud finitimos, [iisque in monasterium reædificatum translatis,] verum late terrarum orbe honor & reverentia haberi, quique antea abutebatur * contemptui, quovis gentium, ad quos ejus fama potuit efferri, amando timeri. Grata quippe omnipotentis Dei clementia, ut cœpit, Sanctum suum multipliciter indies mirificavit. Nam quantis qualibusque posteaquam ad locum superne sibi destinatum ejus translatæ sunt reliquiæ, signis effulserit, subjecti sermonis veritate constabit.
[27] Sæcularis quidam non longe a sancto loco deguit *, [carceri alter inclusus, invocato Sancto, liberatur.] potens quidem possessionibus, sed possessa procurare minus idoneus. Huic bona sua furtim contigit deperire. Perquirens itaque furti reum, juvenem deprehendit innoxium: cui cruciatus inferens culpæ, tandem carcerali deputavit custodiæ. Et quoniam juris erat Sancti c, indesinenter solamen exorabat salvationis. Nec omisit Sanctus, quin salvaretur innoxius. Sub ipsa quidem nocte animadvertit, obstacula carceris sibi cedere, sed catenatum non posse abire. Tandem sibi consulens, fuga usus, utcumque pedetentim oratorium adiit catenatus; preces fudit & de pedibus catena cecidit: lætus surrexit, & pro ereptione munia gratiarum rependit.
[28] Adolescens quidam familiæ sancti Confessoris d tempore coactus, [Oblatio ex pretio venditi adolescentis prodigiose respuitur.] a quodam sua sponte est venditus, ut posset habere necessaria victus. Ut autem venditor rediens, summæ reverentiæ ad locum devenit, oratum intravit: ad sepulchrum accessit, nummum illius venditionis deponere voluit. Sed mirum commemoratu! Nec nummum deponere, nec digitos valuit extendere. Stabat itaque cum oblatione attonitus, admiratus rei novitatem. Ad mentem ut rediit, sibi conscius venditionem expavit: in partem secessit, nummum officioso sudamine quæsitum protulit, sicque denuo ad altare venit, manum ut disposuit, redintegrare promeruit.
[29] Insula est maritima, cui nomen Walachra e: [Hydropisi laborans sanatur.] in hac quædam matrona, supra nominati sancti Bavonis ex familia, hydropis morbo vehementer est afflicta, adeo ut, distento crurum tenus sinu, morboso vix spiraret anhelitu. Cumque lecto decubans, operiret exitum, cælitus inspirata, Patronique sui saluberrime rememorata, se Gandavum duci festino præcepit acceleratu, & in ipsa solemnia Sancti devenit. Aliquamdiu restitit, & sine sua læsione sub ventriculo foramen reperit, ex quo totius morbi sanies guttatim decucurrit. Hæc ipsa prius quidem sterilis, recepta autem sanitate, fœcundatur filiis.
[30] [Festum S. Bavonis non celebrans punitur.] Cum eisdem insulanis habitavit ancilla sancti Landeberti martyris f. Hæc mandatum accepit, ut solemnia sancti Patris festiva sancte procuraret. Quod irritum ducens, hortum cominus situm intrabat; herbas quasdam impune colligere putabat. Aneti itaque quiddam ut contigit, manui adhæsit. Rumore itaque facti multitudo mirantium adfuit, cunctisque stupentibus mirabile visu extitit, non solum illatam martyris vindictam, immo cunctis deinceps non celebrantibus festum timendam. Quia vero opinatissima sancti Bavonis depositio instabat, eo loci cum cæteris ire maturabat. Venit quidem & in prima noctis vigilia digiti volæ infixi cœperunt erumpere, & sese contracti nervi extendere: itaque præ gaudio psallentium choros interrupit, Deo gratias egit, cava etiam ungularum loca mirantibus intuenda præmonstravit & sana recessit.
[31] [Cæca visum recipit.] Quædam cæca, manibus suorum adducta, in ipsa tantæ venerationis devenit solemnia. Cumque ob frequentiam confluentium sibi comperisset inaccessibile Sancti repositorium, apud pedes in cryptam ire perrexit oratum. Orationi incubuit, & somno, ut fit, depressa obdormivit, sanctumque Bavonem sibi adsistere agnovit. Quo somno excita, clare vidit omnia. Fama facti confluentes asscivit, sibique congratulantibus, ad sua repedavit.
[32] [Languidus viribus pristinis restituitur.] Juvenis quidam circa maritimos furto agebat vitam. Hic correptus languore devenit ad extrema vitæ. Consulens autem sibi, emendationem scelerum devovit Deo sanctoque Bavoni. Nox ut supervenit, eum somnus subrepsit. Benigni itaque, ut est, vultus sibi apparuit Sanctus; quem ut agnovit, equidem inhorruit. Ades, inquit, animo & omittens timorem, quæ dico, trade memoriæ. Visita cœnobium Gandæ, & prout spopondisti, vota persolve. Surrexit annisu, quo valuit, Gandavum adiit, vota perfecit & sanus abscessit.
[33] [Mutus linguæ usu,] Apud urbem Treveris matrona extitit perliberalis. Huic erat novem annorum puerulus, sed toto intellectuali affamine mutus. Itaque gratia medendi deliberavit ferramentum sectionis adhibere linguæ. Deliberationi consuluit Sanctus, & ne cruciaretur, admonuit, infantulus. Vota precum præmonuit fieri, seque super salute gaudendam pueri. Paruit mater edicto & medelam sensit in filio.
[34] [captivus libertate donatur.] Quidam ex familia ejusdem sancti Confessoris g ab insidiis captus, immo facultate spoliatus, custodiæ est mancipatus. Cumque frequentaretur a suis, erat enim famæ præclaræ nobilitatis, extra regionem est exiliatus & in carcere retrusus, ibique multa incommoditatis passus. Sed Dei auxilio fretus, ac sancta fide coopertus, speque evadendi animatus, indesinenter præsentem sibi adesse poposcit sanctum Bavonem. Et ecce intempestæ noctis conticinio lux sibi emicuit nutu divino. Catenæ de collo & compedes de pedibus sunt solutæ. Hinc lætus surrexit, & claustra carceralia divinitus aperta invenit, sicque per immensa viarum spatia, pervenit ad propria.
[35] Gens est Fresionum tam lata quam valida, licet fide permodica; inter quas hereditariam sanctus Bavo possederat terram, [Varii in S. Bavonem] usui fratrum, scilicet vestiariis, necessariam: quam quidam Freso h, utpote infidelis naturæ homo, invaserat, sibique injuste quamdam partem usurpaverat. Cumque a procuratore commoneretur, ne vim inferret Sancto, publicitus non impune defendit sacramento: sed mox ut dejeravit, mortem obiit. Dominus autem, ut Dilecti sui manifestaret sanctitatem, etiam in corpore mortuo ostendit vindictam, quod, juxta morem tumulatum, visum est multimodo ebullire vermium. Hanc itaque vindictam sui perhorrentes, Sancto accelerant votum, restituentes injuste dejeratum. Et ut peregerunt, vermes non comparuerunt.
[36] Alius etiam ejusdem stirpis infidelitatis Freso partem, [injurii] alendis gregibus aptam, ipsius fundi sibi tenuit in beneficio. Aliquamdiu censum præstantissime solvit: sed oblivionis incuria surripiente, debitum duxit neglectum. Hoc procurator Sancti ut agnovit, eumdem castigatius admonuit: Nec clam te est, ait, & hanc partem fundi juris esse Sancti i. Sed si tibi hæ res cordi sunt ævo intermino possidere, ut pridem, debita solve. Cujus monita annullavit k, & orsus infanda, respondit: Ego, inquiens, objecta lege judiciaria revincam & mihi posterisque meis hanc hæreditariam æternaliter faciam. Sic miser loquebatur & terram pede proturbans, hoc blasphemum eructavit: Hujus, inquiens, terræ partem tantum habebit sanctus Bavo. Quod ut exsibilavit, falcem fenoream colle excutiens, & dextram porrectam humo infigere volens (siquidem jam florulenta prata secabat) quod dictu dolor est, manu sua sibi caput amputavit.
[37] In confinio Gandensi pratum ejusdem Sancti alius usurpavit sibi. [morte] Hoc cum suis secare animosus intravit, præmonens pauxillum obsonii sibi deferri. Interque obsonia allata sunt & ova: unum ut præsumpsit in ejus gutture versatum, Dei judicio corruit & cum prato vita caruit. Ejusdem vici perversus quidam in hæreditate obstabat Sancto, quam coërcitus quia reddere distulit, fluxu ventris exinanitus, etiam intestina effudit. Matrona præclaræ nobilitatis, sed familiæ sancti Confessoris, capitalem censum persolvere erubuit l, Gandavum adiit, ac, substituto pro se mancipio, jam quasi libera recessit m. Simili modo alia opum suarum numerositate fatigata, famulis ac famulabus subrogatis est redempta n. Nec multo post ob despectum multata, ad tantam devenit penuriam, ut ostiatim stipendii peteret alimoniam. Quædam etiam libertatem pretiis assecuta sub brevissimo spatio defungitur vita o.
[38] Mancipium Sancti se minus excoluit, capitalemque censum annuatim retinuit p. [vel aliter] Ultioni addictum diu perduravit cæcum. Itaque consulens sibi, retentum restituit, & visum recepit. Perversus quidam in ipso portu Gandensi quosdam familiarum Sancti vanis spebus sibi defendit q. Cumque projectius Sanctum Dei verbis adnullaret insolentioribus, eosdemque catenis acclamaret innectendos, domi * se recepit, largiterque pransus, dormitum abiit. Ut se locavit, sensu funditus caruit: cœpit insolescere, ac taurinos mugitus ingeminare. Tandem comprehensus, arctissime est constrictus. Sic ergo divino examine, qui se alios ligare deliberavit, prior in foveam decidit. Sed a suis reductus ad Sanctum, non multo post sibi sensit propiciatum.
[39] [prodigiose] Tres itidem germani in ipso portu cuidam sancti Confessoris feminæ r ausu improbo vim intulere. Itaque secum abducunt, acsi famulam æternaliter possessuri. Cumque Schaldim fluvium transmeassent, unus in flumen decidit, sicque vita decessit. Alius ipso in itinere correptus, absque dilatione est defunctus. Tertius novitate prodigii exterritus, pœnituit & ultionem evasit. Simili modo tres alii quemdam familiarum s Sancti hæreditate propria destituit. Verum ille fide plenus Sanctum adiit, ultionem expetiit; domum ut rediit, insimul morte præreptos reperit defunctos.
[40] [plectuntur.] Eques lepusculum insequens, conculcabat sata. Super quo famulus Sancti dolens, Eia, inquit, sancte Bavo, cur non defendis agrum tuum? Dicto citius eques corruit & coxam fregit. Lepusculus offendens, guttur illisit. Hæc de miraculis Sancti injuriarum suarum vindicantis pauca perstrinximus, quibus omissis, operibus pietatis stilum imponemus.
ANNOTATA.
a Liquet ex hoc præludio a scriptore nostro tantum referri ea miracula, quæ translationem seu relationem corporis S. Bavonis post exsilium monachorum Gandensium seculo decimo factam, subsecuta sunt. Mabillonius ex eodem præludio, sed minus recte, etiam concludit scriptorem nostrum seculo X floruisse. Vide Commentarium prævium num. 16, 17, 18 & 19.
b Hinc Mabillonius Seculo secundo Benedictino pag. 411 in annotatis recte colligit, quod tunc temporis religio fuerit, post vesperas Dominicam proxime antecedentes labori manuum operam dare.
c Id est ex familia Sancti; quondam autem ii juris seu ex familia alicujus Sancti esse dicebantur, qui vel ex propria voluntate, vel ex obligatione generi, a quo oriundi erant, annexa, servitio istius Sancti seu potius templi vel monasterii, quod ab eodem Sancto nominabatur, erant obnoxii, aut saltem ad censum annuum eidem solvendum tenebantur. Apud Martenium tom. 3 Anecdot. col. 1128 & col. 1131 in triplicemclassem hujuscemodi familia distinguitur, in ministerialem scilicet, servilem & censualem. Censualis solis censibus solvendis, servilis servitiis insuper præstandis erat obstricta; quod vero ad ministerialem attinet, videtur iis, qui ex hac classe erant, quique ab ecclesiis vel monasteriis, ut apparet, stipendia merebant, id potissimum præ ceteris oneribus incubuisse, ut monasterii vel ecclesiæ, cujus ministeriales erant, præposito illud præcipiente, ad bellum proficisci deberent. Vide Cangium in Glossario mediæ & infimæ Latinitatis ad vocabula familia, censualis, servilis & ministerialis.
d Vide annotata ad litteram præcedentem.
e Seu Walachria, insula comitatus sive provinciæ Zelandiæ præcipua, quæ Meridiem versus Flandriam spectat, ab eaque haud procul abest.
f Servitio scilicet hujus sancti Martyris addicta, sive ex ejus familia eo sensu, quem ad litteram c mox exposui.
g Videsis iterum annotata ad litteram c.
h Forte hic sermo est de Frisone e Frisia maritima, de qua vide Annotata post lib. 1 ad litt. cc.
i Id est, pertinere ad monasterium vel ecclesiam S. Bavonis, utpote vel ab ipsomet Sancto, dum in vivis erat, vel in ejus saltem gratiam eidem monasterio vel ecclesiæ ab alio collatam.
k Id est, nihili fecit, vel contempsit.
l Erat haud dubie hæc mulier in illa familiæ S. Bavonis classe, in qua qui erant, censum annuum ecclesiæ vel monasterio ejusdem Sancti solvere tenebantur, censualesque Sancti homines dicebantur, aut etiam capitales, si census, quem debebant, de capite solvendus erat, quod mulieri, de qua hic, certissime congruit; narratur enim persolvere erubuisse capitalem censum, ad quem solvendum non quidem ex eo tenebatur, quod sub conditione census hujuscemodi pendendi (præclaræ enim nobilitatis fuisse, dicitur) manumissa aliquando fuisset, sicque e mancipio facta libera; sed ex eo, quod vel sponte S. Bavonis censualem seu capitalem se constituisset, id est, ad censum S. Bavoni solvendum se obligasset, vel obligationem illam a parentibus suis, licet liberis contraxisset. Vide Cangium in Glossario ad vocabula censualis & capitales homines, & hic Annotata ad litteram c.
m In alio Ms. additur: Ipso autem in itinere immanissimo corripitur languore; humi advoluta defunctæ jacuit simillima, revehitur a suis, & quod deliquit, ingemiscendo pœnituit. Quæ donavit se sancto Confessori & restituta est sanitati. Donavit se sancto Confessori, id est, ad censum annuum ecclesiæ vel monasterio Sancti illius pendendum, servitiumve præstandum sese ipsam, non jam sui loco mancipium, obstrinxit.
n Id est, famulis ac ancillis, qui ipsius loco S. Bavoni inservirent, substitutis, liberata est ab onere servitii per semet ipsam præstandi, aut certe sensus annui solvendi.
o An omnia, quæ hic pro pœnis a S. Bavone, injurias sibi illatas ulciscente, inflictis obtruduntur, vindicta divinitus immissa re ipsa evenerint, fides sit penes auctorem.
p Erat nempe ex illa familiæ S. Bavonis classe, in qua qui erant, & ad servitium præstandum, & ad censum annuum solvendum tenebantur. Vide hic Annotata ad litteram c.
q Id est verosimillime, quosdam ex iis, qui servitio Sancti erant addicti, sibi ad famulatum vana spe asseruit aut usurpavit.
r Id est, feminæ ex familia sancti Confessoris eosensu, quem ad litt. c exposui.
s Videsis iterum Annotata ad litteram c.
* habebatur
* degit
* al. domum
LIBER III.
Miraculorum S. Bavonis continuatio.
[S. Bavo locum, in quo conversus primum habitavit,] Proprium creditur Sanctorum, quanto durius injuste vindicant illata, tanto præsentialius præbeant juste postulata. Nec fas est credi, animositatem Sanctorum sic velle irasci, ut nequeant placari: cum ex persona Domini scriptum sit: Quem diligit, corripit; flagellat autem omnem filium, quem recipit a. Sed correctionis emendationisque causa illatas puniunt injurias, ut, quos vident, non posse corripi verbis, saltem attriti pœnis, resipiscant a malis b. Verum quia hactenus superior pagina vindicantis utcumque peroraverat mira, restat pietatis, quæ occurrunt memoriæ, retegat opera, primo quæ in loco, qui vocatur Medmedunc c, quo primum dicitur post conversionem habitasse, exercuit ac pie precantibus misericorditer indulsit.
[42] [miraculis illustrans] Est autem isdem sacer locus, ut nescientibus loquamur, secrete manere volentibus habilis, silvestribus pomis ceterisque frugibus plenus, piscium copiis abundans, &, ut paucis concludatur, omnibus heremum inhabitare cupientibus aptissimus; quem idem dilectus Dei paucis incoluit morulis, sanctaque sua inhabitatione sanctificavit: at post mortem miraculis insignibus mirificavit. Unde non inconsultum, vel minimæ remur fidei, angelicam inibi ostensam enodare visionem.
[43] [seni sibi devoto apparet,] Senex quidam in confinio ipsius villulæ manens, hoc oratoriolum miro excoluit affectu, quod, tunc vetustate pene consumptum, restaurare tractans, a circum circa positis auxilii supplementa exorabat. Dehinc operarios conduxit, certisque diebus operi insistere maturavit. Sed & amnis in proximo fluens d capturas piscium opulenter administrabat; & ut ita dicam, viritim convivia exhibebat. Accidit autem die quadam, se cum suis post laborem sub divo quiescere, & ecce odor tantæ suavitatis de ipso oratoriolo effumavit, acsi nares quiescentium ambrosius liquor occuparet, vel domata fuissent aromatibus delibuta. Mira res! Post solis obitum cum se locarent cubitum, quidam, sacræ religionis prætendens habitum, huic seni apparuit, &, inibi quid ageret, perquisivit. Hic ille horrore perculsus ac penitus elinguis nihil quidem retulit, sed ut sibi proximus responderet, tactu lateris admonuit. Vir autem angelicus; Minime, inquit, verearis, ad inquisita responde, cui scilicet laboris operam impendis. Ego, inquit, hoc oratoriolum fere dirutum sancto Bavoni reædificare insisto. Et ille benigni Salvatoris replicans dicta: Amen, inquit, dico tibi, non perdes mercedem tuam. Quo dicto, unde venerat, regreditur, & ecce, campanula desuper appendens, absque humano attactu insonuit & ipse ab oculis mirantium evanuit.
[44] [parricidæ pœnitentis miseretur,] Duo nepotes inter se rixantes, correptis armis, alter alterum oppressit; in se itaque reversus parricidium expavit. Episcopum adit, ac more Christianæ remissionis peregrinando pœnitentiam accepit. Cumque jam nonum expleret annum, iterato patrocinia quæsivit Apostolorum. Alpes ut transcenderat, sanctos Apostolos sibi in visu agnoverat, a quibus est admonitus, ne residuum viæ casso labore perderet: Remeans, inquiunt, memoriam sancti Bavonis visita, quæ est apud Medmedunc annua. Surrexit credulus quidem visioni, sed ignarus loci, Gandavum repedavit, sibi jussa innotuit. Et quoniam devenit in ipsa solemnia Sancti, scilicet Kalendarum Augusti e, ceteris illo pergentibus, comitatur. Cumque jam docti dulcisonas inaltarent * voces, & ipse staret orationi intentus, virtute divina, quibus erat constrictus, ferrei crepuerunt circuli, deinde in terram prolapsi, coram cunctis minutatim sunt disrupti, qui delictorum vinculis solutus, ad sua rediit lætus f.
[45] Servus item ejusdem sancti Confessoris g per novem menses distentus nimio languore inflationis, ut ad eumdem locum pergeret, visu est admonitus. [ac languidum sanat.] Locum adiit, opem petiit, & lenius habuit. Claudus quidam de longinquo Gandavum adductus, sic claudicabat pede, ut non incederet absque baculi sustentatione. Aliquamdiu demorari instituit, & apud ipsum castrum hiemavit. Die autem quadam cum divino adstaret officio, ad terram ruit subito; cumque adstantes casui deputarent, eique succurrere vellent, per se sanus surrexit, ac pro adepta salute sancto Confessori cum cæteris gratias egit.
[46] In Kalendis Octobris, quæ sunt solemnia sancti Patris, [Sanctus variis Gandavi est beneficus.] beati Amandi famulus toto corpore dissipatus, ad hoc ipsum Gandavi castri cœnobium navi est delatus: teste populo, debilium membrorum meruit sospitatem. Famulus sancti Bavonis advocato suo h accusatus, XXX solidos reddere est coactus. Die statuto Sanctum suum supplici devotione oravit, ut eumdem virum erga se inveniret mitiorem. Ivit itaque, ut solveret debitum; sed jam dictum advocatum reperit defunctum; sicque lætus facti, medietatem debiti obtulit sancto propitiatori Bavoni. Paupercula ipsius capitalem censum i non valens reddere, debebat enim XII denarios, solamen quæsivit in prece: ut ostium domus exivit, prona oravit; surrexit & coram XII denarios reperit: tulit ac debitum solvit. Puella, eatenus Gandavo commorata, per annorum curricula extitit gibbosa, omnique virtute corporis invalida; cumque sella gestatoria ostiatim mendicaret, obtentu salutis venit ad limina sancti Confessoris, oravit & sanitatem indepta domum pedes rediit.
[47] Comes quidam ejusdem Gandavi portus reliquias Sancti obtinuit, [Candela reliquiis Sancti accensa, in aqua non extinguitur.] & secum navi asportavit. Ob reverentiam itaque candela jugiter exarsit in nocte k. Casu contigit, &, cunctis dormientibus, in sentinam decidit. Pernox in aqua effulsit, & cum admiratione omnium tantæ venerationi exhibuit obsequium.
[48] Farnewic nomen est villæ l, super ripam Scaldi fluminis sitæ; [Mater pueri in aquam lapsi,] inibi honestæ vitæ habitavit femina, parvulum habens filium. Hic die quadam more ludentium parvulorum secus ripam fluminis discurrebat: alii siquidem pueruli hunc perduxere secum. Cumque non bene creditæ vicinæ commigraret ripæ, in flumen fundotenus est dilapsus. Quod factum mater ut agnovit, anhela accurrit & exstinctum credidit, quem unda sublatum jam longius traxerit. Et quia humanum deerat solamen, ungulis ora cruentavit, pugnis pectus fœdavit, ac Væ ingeminando multoties acclamavit. Tandem ad se reversa, manus extendit, oculos cælis infixit, & electi Patris suffragia petiit. Nec mora, puer de profundo rediit, & juxta littus enatare cœpit. Quem mater deprehensum, incolumem ac vivum reportavit domum. Hæc non multo post memoriæ tanti Patris dignas oblationes solvit, gratias egit & ad sua remeavit.
[49] Cætarii ad balenas capiendas mare sunt ingressi; [piscator,] aspecta autem immani bellua, certatim circumdant. Sed illa inter manus elapsa multoties, tandem imo resedit. Sorte autem exiit, ut sancti Patris famulus eidem ferrum infigeret: qui graviter suspirans; Eia, inquit, sancte Bavo, hoc gratiæ mihi appone, ut compos voti persolvam tuis vota præmii. Oravit & de profundo piscis rediit; ut vidit, gratulabundus prosiliit, ac ferrum constanter infixit. Ad littus ut rediit, pinnulas cœnobio Sancti transmisit.
[50] [uxor pauperis, aliique] Pauper quidam sancto Confessori jugabiles offerens tauros, summissus se præsentialiter intulit & in hunc modum pietatis opera conjugi suæ exhibita retulit. Conjux, inquit, mea diebus numerosis lectulo detenta, jamque morti vicina, Sanctum Domini per se expetituram, hosque ei vitulos devovit oblatura. Fateor, ut agnovi certioratus & ipse consensi. Nec mora suffragium experitur infirma. Hinc vice sua ecce coram vota persolvo.
[51] [patrocinio S. Bavonis voti fiunt compotes.] Apud Morinos, hominum in confinio maris extremos, vir erat habens infantulum invalitudine præreptum. Cumque de vita desperaret, mater sanioris consilii illum monuit, ut eumdem Sancto devoveret, dummodo ei recuperationem impertiret; quod ut fecit, puer oscitavit, oculos aperuit, & amissam pene vitam recepit. Alius itidem ætate quidem adultior, languore ingravescente, in margine resedit vitæ. Cumque membra quieti daret, videt se in visu propter altare sancti Confessoris astare, & cum cæteris servire. Ad se itaque reversus, votum fecit, obsequium spopondit & redintegrationem sine mora percepit m.
[52] [Infidelis in promissis punitur.] Prædives quidam, cum haberet infantulum, Sancto devovit monachum. Sed, ut puer adolevit, patrem voti pœnituit. Die autem quadam cognatis suis convivium opulenter apparavit, & ipse puer jam duodennis ministravit: cumque inter dulcia pocula læti coronarent vina, pro retentione ipsius pueri patrem laudabant. Sed casu contigit, jus * carnium adstare decontra. Offenso itaque pede, puer in eo cecidit, & mox defunctus obiit. Sicque pater perfidiæ pœnas luit.
[53] [Puellæ periculose laboranti sanitas,] In partibus Taruennæ n matrona extitit perliberalis magnæque honestitudinis. Hæc die quadam quid actura, maris confinia adiit, comitante unica spei suæ filia, virgineis tum matura sub annis, tumque nubilis. Quæ puella, validissima insperato prærepta invalitudine, solotenus prosternitur, atque a præsentibus ut defuncta defletur. Mater autem pro ereptione hæc apud se oravit: Bavo dilecte Deo, miserere precantis famulæ & paulisper huc dilabere, Christi solamen deferens. Sentiat corpus gravatæ filiæ levamen tuæ indulgentiæ, ut solvat votorum preces apud te, quæ jacet exanimis penes me. Præmissa itaque prece, surrexit, ac pone filiam terræ expositam resedit. Nec mora oculos aperuit, & paulo ante elinguis loqui cœpit. Sicque surrexit & domum pedes rediit, incolumis Gandavum adiit, & sancti Patris virtutem sibi propitiabilem innotuit.
[54] [aliisque alia beneficia conferuntur.] Piratæ Danorum sedibus suis non contenti, Walachram o petentes cuncta devastant p. Inibi erat sancti Confessoris famula, totius abundantiæ subsidiis accumulata; Danos supervenisse, ut agnovit, in terram ruit, & Sancti sui solamen quæsivit. Nutu divino non modo evasit, immo cunctam substantiam suam salvavit. Altera ejusdem Sancti familiæ a piratis quidem capta, sed misericorditer est liberata. Classi namque cum præda præsentata, & quia nobilis erat persona, custodiæ est deputata, navi scilicet victuali. Inter transtra latuit quatriduana, &, suffragantibus Sancti meritis, ad portum ut applicuerunt, a nemine agnita discessit secura. Item de portu Gandensi captus est quidam Sancti & Rotomo adductus q, & insperate a suis agnitus, sine dilatione redemptus, Sancti sui meritis ad sua est remissus. Hæc qualiscumque * fastidii vitatores ut sufficiant affectatæ brevitati, castigatius, quam se copia suggerebat, perstrinximus.
ANNOTATA.
a Epist. ad Hebræos cap. 12 ℣. 6.
b Erit fortasse non nemo, qui vel hinc fidem non ubique indubiam adhibeat scriptori nostro, dum libro secundo mortem, quam variis, qui S. Bavoni utcumque erant injurii, obvenisse narrat, vindictæ cælitus immissæ adscribit.
c Pro loci hujus notitia adi Commentarium prævium num. 114 & seq., uti etiam Gloriam posthumam num. 7 ac præcipue num. 184
d Verosimillime amnis, nomine Moera, hic intelligitur; pagum enim nunc Mendonck, olim Medmedunc, ad amnem illum tertio circiter ab urbe Gandensi lapide Septemtrionem versus Scaldim inter & aquæductum seu canalem, qui Gandavo ad aggerem Gandensem, vulgo 't Sas van Gend ducit, tom. 1 Flandriæ illustratæ pag. 166 & 167 in tabula geographica Castellaniæ seu territorii Audenburgensis situm notat Sanderus, quietiam eodem ejusdem Operis tomo pag. 81 sequentem memorati amnis Moeræ notitiam suggerit: Moera, inquit, a Moerbeka, ditionis Wasiæ pago, per Winkelam & Dorizelam ad nos derivatur; amnis est inter obsitos paludibus, & cæno, uligineque campos cis Jani petram, vulgo S. Jan steen, equorum mercatu nobile olim municipium, natus; ubi, invento alibi parato, productior factus alveo, demum se secans hinc Durmæ fluvio Wasiano miscetur, inde versus Axellam oceanum petit, rectoque flexu & fluxu supra angulum Ambacti veteris, inde Winckele nomen indeptum, influit aquæductum Novi vocabulo signari solitum. Aquæductus ille sive canalis, qui, ut ex dictis sequitur, Gandavum inter & ostium seu aggerem Gandensem, vulgo 't Sas van Gend interjacet, medio circiter seculo decimo sexto dumtaxat fossus est, ut ætate scriptoris nostri certissime non extiterit.
e De qua S. Bavonis festivitate hic agatur: videsis in Gloria posthuma num. 7 & 8.
f In Translatione I & II S. Joannis, abbatis Reomaënsis tom. 2 Januarii a Bollando nostro typisedita pag. 864, num. 6 simile miraculum refertur, ad quod Petrus Roverius, Societatis nostræ sacerdos in illustrationibus Historiæ monasterii ejusdem S. Joannis Reomaënsis annotatione 71 sequentia observat: Gravissimis, inquit, sceleribus non olim tantum, sed ad tempora etiam Caroli Magni id pœnitentiæ imponebant episcopi, & presbyteri pœnitentiarii, ut nuda membra circulis ferreis arctissime revincirent; cujus ponderis ac tormenti liberationem cum rei per varia Sanctorum monumenta exposcerent, si forte ea contingeret, perinde se animi nexibus, ac corporis vinculis absolutos, ut hic auctor loquitur, existimabant. Hoc pœnitentiæ genus ætate Caroli Magni sapientioribus displicuit, inque ejusdem principis Capitularibus libro primo capite LXXIX, sanctione edita, improbatur; verumlaudatus Roverius, ubi sese, quamdiu observata fuerit hæc Caroli Magni sanctio, non satis compertunt habere, fassus est, mox miraculo, quod hic relato per scriptorem nostrum vicissim absimile non est, ex lib. 2 Miraculorum S. Germani cap. 14, ut apud Aimoinum exstat, adducto, onustos ferro pœnitentes rursum Galliæ provincias, regnante Carolo Calvo, circa annum DCCCLXI esse pervagatos, affirmat; imo ex miraculo, quod a scriptore nostro, cum is miracula, ut ex Commentarii prævii num. 17 pronum est colligere, seculo X anteriora non attingat, memoriæ hic est proditum, certissime consequitur, ut diu etiam post Caroli Calvi ætatem, utpote ante annum 880 jam defuncti, consuetudo illa a Carolo Magno improbata viguerit; iique, quibus ob admissa graviora scelera ab episcopis presbyterisve pœnitentiariis, ut nuda membra ferreis circulis arctissime revincirent, erat injunctum, ad varia loca sacra peregrinarentur, sperantes expectantesque fore, ut alicubi ferreis circulis, quibus erant constricti, miraculo disruptis, criminum veniam a Deo sibi impertitam, intelligerent.
g E familia nempe Sancti eo sensu, quem in Annotatis lib. 2 subjunctis ad litteram c exposui, quique hic semper, dum de famulo aut ancillaSancti alicujus sermo est, debet intelligi, quod propterea deinceps non notabo.
h Advocati ecclesiarum monasteriorumve erant, qui jura, bona & facultates ecclesiarum monasteriorumve tuebantur, quique eo munere onerabantur, ut essent, qui in publicis judiciis earum eorumve causas defenderent, & actoris vel rei partes agerent. Vide Cangium in Glossario ad vocabulum advocati, ubi etiam varias in officium Advocatorum illorum introductas mutationes exponit.
i Vide Annotata lib. 2 subnexa ad litt. c & l.
k Scilicet hic comes reliquiis S. Bavonis eum exhibebat honorem, qui in collectione canonum tom. 9 Spicilegii Acheriani præscribitur, ubi pag. 55 dicitur: Reliquiæ Sanctorum venerandæ sunt. Si potest fieri, candela ardeat per singulas noctes; si vero paupertas loci non sinit, non nocet eis.
l Villa illa verosimiliter sita fuerit haud procul a pratis de Vaernewyck, quæ Sanderus tom. 1 Flandriæ illustratæ pag. 166 Aldenardam inter & Gandavum ad sinistram Scaldis ripam in tabula geographica Castellaniæ Audenburgensis collocat.
m Ea, quæ hoc numero & præcedenti narrantur, Mabillonius prætermisit, addiditque ad marginem, consulto id esse factum; pro miraculis forte non habuerit.
n De hac urbe vide Annotata lib. 1 subjuncta ad litt. hh.
o Id est, Walachriam, de qua vide post lib. 2 Annotata ad lit. e.
p Cum scriptor noster (vide Commentarium prævium num. 17) miracula seculo X, quo floruit, anteriora non narret, liquet, hic agi de Normannorum in Walachriam irruptione, quæ vel seculo decimo aut certe paulo serius contigerit.
q Id est, Rothomagum. Vide Annotata post lib. 1 ad litt. dd.
* i. e. in altum levarent
* Mabil. vas
* al. qualiacumque
DE S. WASNULPHO CONFESSORE
CONDATI IN HANNONIA.
Sec. VII vel VIII.
SYLLOGE.
Wasnulphus conf., Condati in Hannonia (S.)
AUCTORE J. S.
De S. Wasnulpho, qui Condati in Hannonia ut patronus hac die colitur, [Sancti memoria in Martyrologiis,] non meminerunt antiquissima Martyrologia, nec ea, quæ seculo IX & X fuerunt concinnata. Paucissima etiam sunt, quæ de gestis Sancti referuntur, eaque partim minus certa. De vetusto tamen S. Wasnulphi cultu nullum potest esse dubium. Memoria Sancti ad hunc diem celebratur in aliquot Usuardini Martyrologii codicibus auctis. In Aquicinctino, quem seculi XIII credidit Sollerius, ita legitur: Et depositio sancti Wasnulphi confessoris. Sic Wasnulphi confessoris meminerunt editiones Lubeco-Coloniensis & Greveni. In solo codice Bruxellensi ut martyr annuntiatur his verbis: Item sancti Wasnulphi martyris. In hisce omissus est locus, ubi Sanctus obiit & colitur. At locum addidit Molanus in editione Usuardi, & aliquod etiam elogium. Nam in una editione sic habet: Item in cœmeterio (civitatis Hannoniæ, quæ dicitur) Condatum nomine, sancti Wasnulphi confessoris, qui de Scotia insula veniens in saltum Cerasia *, in loco, qui nunc vocatur Cella, multis diebus vitam laudabiliter duxit. Postea vero ad monasterium Dei Genitricis Mariæ, Condatum nomine, perveniens, ibi Domino servivit usque ad obitum. Idem in alia editione: Condato sancti Wasnulphi confessoris.
[2] Auctor Florarii Ms. hoc die translationem ponit contra aliorum consensum, [in aliquibus ut monachi ex episcopo:] & ita habet: Eodem die translatio sancti Wasnulphi confessoris, qui de Scotia insula marina in saltum Teracie (veniens) in loco, qui nunc vocatur Cella, multis diebus vitam laudabilem duxit. Postea vero ductu angelico ad monasterium Dei Genitricis, Condatum nomine, perveniens ibi Domino servivit usque ad obitum, qui celebratur pridie Kalendas Decembris. Ad hunc vero diem XXX Novembris breviter habet: In monasterio, Condatum nomine, sancti Wasnulphi episcopi & confessoris. Martyrologi Benedictini, Menardus, Wion, Dorganius, Bucelinus, annuntiant sanctum Wasnulphum, ut ex episcopo monachum. Wion in Annotatis addit: Erat natione Scotus, vitamque monasticam duxit primum apud monachos S. Gisleni, ex quo secedens, angelico ductu ad monasterium S. Mariæ Condati pervenit, & ibi usque ad obitum suum Domino militavit. Floruit anno DCXL. Eadem fere asserit Bucelinus. Hos secutus est Saussayus in Martyrologio Gallicano, nonnulla tamen addens ex conjecturis. Ipso die, inquit, in Hannonia, Condato oppido, S. Wanulphi *, qui genere Scotus, dignitate episcopus, monachus professione, ut in peregrino solo ignotus Deo serviret, eo loco virtutum cultor extitit. Multisque ad pœnitentiam suo hortatu & exemplo perductis, civis cælorum effectus est. Tumulatus fuit eo loco, ubi nunc extat canonicorum collegium, ejus invocatione insigne: qui patroni sui miraculis clari corpus asservant multa Religionis instantia.
[3] [obiit Condati & miraculis claruit.] Joannes Wilson in Martyrologio Anglicano S. Wasnulphum annuntiat Condati ut eremitam. Thomas Dempsterus in Menologio Scotico sic habet: Condati in Hannonia Wasnulphi episcopi, qui vitam suam Deiparæ Virgini penitus consecravit. David Camerarius Sanctum retulit ad XI Augusti, ut ibidem apud nos dictum in Prætermissis, & aliquid particulare de eo addidit, ita scribens: Sanctus Vasnulphus episcopus & confessor, & sancti Livini in prædicatione socius. Scribunt pluscula de S. Wasnulpho Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii & Miræus in Fastis Belgicis & Burgundicis, qui ambo laudant Chronicon Cameracense & Atrebatense Balderici episcopi, qui floruit seculo XI & XII. Hujus itaque verba præmitto: Apud villam quoque Condatum olim regalis & dives in honore sanctæ Mariæ abbatia fuerat puellarum. Nunc autem est monasterium, præ inopia, paucorum canonicorum. Ubi sane sanctus vir Dei Wasnulphus, genere Scotus, cursu peregrinationis consummato, sepultus, cum patribus in pace obdormivit, suisque meritis omnem locum illustravit miraculis. Hæc præcipua sunt, quæ de S. Wasnulpho qualiscumque antiquitas nobis reliquit.
[4] [Acta non exstant.] Nam Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii, aut potius Petrus Louwius, qui ex schedis Molani Opus istud posthumum concinnavit, ex informatione, quam Condati accepit Molanus, clare insinuat, non exstare Sancti Acta, ideoque in Officio legi lectiones de communi confessoris Pontificis. Molanus quoque in Indiculo Sanctorum Belgii pag. 73 illud ipsum satis innuit, de S. Wasnulpho scribens sequentia: Sanctus Wasnulphus Condati quiescit, Hannoniæ oppido. De eo missa mihi Historia, facit eum archiepiscopum Eboracensem temporibus Eugenii Papæ, Ordinis Cisterciensis. Sed tota ea Historia est de Wilhelmo episcopo Eboracensi in Legendario Sanctorum Angliæ: quem eumdem Wasnulphum dicere Condatensem, multis de causis perabsurdum videtur. Vincentii Madelgarii Historia habet, eum Condato Altum Montem venisse ad Vincentium. Ideoque assentior nostratibus nonnullis Martyrologiis, in quibus sic legitur: Eodem die sancti Wasnulphi confessoris, qui de Scotia insula Marina veniens in saltum Terasciæ, in loco, qui nunc vocatur Cella, multis diebus vitam laudabilem duxit. Postea vero ductu angelico ad monasterium Dei Genitricis Mariæ, Condatum nomine, perveniens, ibi usque ad obitum Domino servivit. Festum Calendis Octobris. Ita Molanus, cujus observatio de Wasnulpho distinguendo a S. Willielmo Eboracensi certissima est, cum facile quatuor seculis sit vetustior, laudatusque sit a Balderico, antequam natus erat S. Willielmus, de quo apud nos ad VIII Junii actum.
[5] Nunc singula capita paululum expendamus, ut certiora a minus compertis separemus. [S. Wasnulphus patria Scotus,] Patria S. Wasnulphum fuisse Scotum, post Baldericum recentiores passim consentiunt, nec ulla est ratio, qua id negare aut in dubium vocare possimus. Nomen ab omnibus antiquioribus scribitur Wasnulphus aut Wasnulfus, Gallice Wasnon, aut pro hodierno scribendi more Vanon. Igitur non intelligo, unde Castellanus acceperit nomen Latinum Basanulfus, quod notat in margine: neque probare possum observationem illam, etiamsi eam videam a Sollerio nostro adoptatam in annotatione marginali. Episcopatus S. Wasnulphi non tam certus mihi videtur, quam nomen & patria, quod de eo sileant vetustiores, Baldericus nimirum, Anonymus auctor Vitæ S. Vincentii, & qui Sanctum adjecerunt Martyrologio Usuardino. Auctor Florarii, qui floruit seculo XV in præcipuo elogio episcopatum siluit, in breviori asseruit, isque primus ex scriptoribus mihi notis Wasnulphum dixit episcopum.
[6] Molanus aut Louwius conjecturam suam de episcopatu in Natalibus Sanctorum Belgii ita proponit: [a recentioribus creditur fuisse episcopus, sed vetustiores] Annumerandus autem videtur titularibus episcopis, qui ad paganorum conversionem huc tempore Vincentii comitis venerunt. Testatur enim Vincentii Historia (sive Vita apud nos data ad XIV Julii) beatum Wasnulphum sæpius ex Condato ad eum in Altum-montem venisse. At non video, quid asserta in Vita S. Vincentii, licet vera crederemus, prodesse valeant ad episcopatum S. Wasnulpho asserendum. Neque enim in illa Vita vocatur episcopus, & locus habitationis Condatum minime favet ejusmodi conjecturæ. Si enim Sanctus patria sua erat egressus ad fidem prædicandam, videtur potius habitaturus fuisse in loco aliquo, ubi plures convertendi erant gentiles, quam videntur seculo VII, quo florebat S. Vincentius Madelgarius, fuisse circa Condatum, quod erat satis vicinum Cameraco, ut credere possimus, paucos aut nullos ibi seculo VII superfuisse gentiles, præsertim cum etiam propinquius sit Tornaco, & hæc civitas a seculo IV, altera a sequenti egregios habuisset episcopos. De fide per S. Wasnulphum prædicata nullus quoque ex vetustioribus loquitur. Unicus Camerarius Wasnulphum facit S. Livini in prædicatione socium, quod verisimiliter ex conjectura solum asseruit.
[7] Ipse locus Vitæ S. Vincentii, qui memoratur, episcopatui parum videtur favorabilis. [ejus episcopatui minime favent.] Partem huc transfero. Memorantur multi Sancti, qui solebant, ut vult auctor, venire ad monasterium Altimontense, in Hannonia ad Sabim fluvium situm, ut inviserent S. Vincentium illius fundatorem. Recensitis aliis quibusdam, ita num. 15 pergit auctor: Aderat siquidem frequens visitator & divinorum relator B. Amandus Elnonensis: in qua nimirum collatione & relatione thesauros sibi cælestes recondebat S. Wasnulphus Condatensis. Nec rari interveniebant consolatores S. Ursmarus, & post eum S. Erminus episcopi ecclesiæ Laubacensis &c. Si quis recte ad modum loquendi, quo utitur scriptor, attendere voluerit, facile perspiciet, S. Wasnulphum ut auditorem & aliorum discipulum in iis congressibus magis memorari, quam ut doctorem aut magistrum. Itaque tam auctor hujus Vitæ quam Baldericus ejus episcopatui parum favent. Id vidit, opinor, Molanus, qui verbis num. 4 productis episcopatui videtur refragari. Nolim tamen contendere, ejusmodi hæc esse argumenta, ut contrariam sententiam reddant certam. Castellanus Chorepiscopum vocat. Hoc quoque certum facere nequeo. Ceterum recentiores passim S. Wasnulphum dicunt episcopum, imo & archiepiscopum vocatum infra videbimus, forte ex Historia ad Molanum missa.
[8] [Obiit Condati: aliqui volunt, eum antea vixisse] De loco, ubi Sanctus vitam finivit, nullum est dubium. Qualis olim fuerit, vidimus ex Balderico. Eum ulterius illustrat Miræus his verbis: Est autem Condatum, vulgo Condet seu Condé, ut pronuntiamus, Hannoniæ oppidum, ad Scaldis & Hainæ confluentem situm, olim Borboniæ, nunc gentis Croyæ… In hoc oppido est collegium XXIV canonicorum, qui S. Wasnulfi patroni sui corpus religiose adservant. De corpore plura dicam inferius. Prius enim inquirendum est in locum, ubi S. Wasnulphus habitasse dicitur, antequam veniret Condatum. Ex aliquot locis allegatis videtur venisse in saltum Therasciæ vel Teroaciæ, licet Cerasia vocetur in Usuardo Molani, sed mendose, quantum apparet. Pagus ille comitatui Hannoniæ adjacet ad Meridiem, & modo Picardiæ facit partem Orientalem, vulgo vocatur la Tierasce. De eo satis prolixe agit Valesius in Notitia Galliarum pag. 549. At simul Sanctus dicitur degisse in loco, qui nunc vocatur Cella. Per Cellam autem potius videtur designari locus in Hannonia, quam in Teroacia. Certe monasterium S. Gisleni in Hannonia, quod etiamnum floret, Cella vocabatur eo tempore, & Cellense monasterium passim vocatur in Annalibus Mabillonii. Sic Cellam exposuit Wion num. 2 laudatus. Sic explicat Bucelinus in Menologio Benedictino ad hunc diem, ubi de S. Wasnulpho hæc scribit: In monasterio Condatensi sancti Wasnulphi episcopi & confessoris. Hic Scotus patria, dignitate episcopus, sponte propria exul, in Belgium delatus, omni honore & mundi gloria cucullum potius æstimavit, exambiit & meruit. Monasticam proin vitam in divi Gisleni monasterio professus: inde postea secedens ductu angelico ad monasterium Dei Genitricis Mariæ Condatense devenit, ibique gratanter susceptus, in ejusdem magnæ Matris & Filii ejus cultu devotissimo vitam sanctissime exegit &c.
[9] [in monasterio S. Gisleni, quod non æque certum.] Per Cellam designari monasterium S. Gisleni, aut locum, in quo illud conditum est, omnino existimo. Nam Baldericus lib. 2 cap. 40 eodem nomine utitur, dum agit de Cella sancti Gislani, illudque monasterium ponit in loco videlicet, quem dicunt Cellam. Quapropter scriptores, qui dicunt, Sanctum venisse in saltum Teraciæ aut Teoraciæ, aut errasse censendi sunt, dum Cellam in eo saltu aut pago collocarunt, aut pagum Teoraciensem confudisse cum Hainoensi, in quo est Cella. Sic Anso abbas in Vita S. Ursmari, data apud nos ad XVIII Aprilis, num. 1 utrumque pagum sic exprimit, ut unum credidisse videri possit. Præterea ipsa S. Wasnulphi habitatio in Cella mihi certa non videtur, cum asserta non sit a Balderico, & recentiores solum habeat auctores. Rursum mihi apparet incertum, an in monasterio S. Gisleni habitaverit S. Wasnulphus: nam potuit in Cella habitare, priusquam ibi conditum erat monasterium, idque omnino mihi videretur dicendum, si ætatem Sancti recte crederem a plerisque enuntiatam. Si vero junior fuit, quam plerique credunt, potuit in Cella seu in monasterio S. Gisleni vitam ducere monasticam, indeque Condatum mitti, ut moniales ibidem in vita regulari dirigeret, & administratione Sacramentorum in via virtutis sustentaret. Incerta profero, quia certa non habeo. Tamen non credidero cum Bucelino, Sanctum ex monasterio virorum secessisse ad monasterium feminarum, ut sibi soli cum feminis viveret; sed feminarum curam eidem fuisse demandatam, ideoque Condatum secessisse, facilius crederem, si id in vetustis utcumque documentis reperirem. Nunc vero cum solum ex Balderico constet, Sanctum ibidem vixisse & sepultum esse, non nisi pro conjectura incerta curam illam de monialibus tradere possumus.
[10] De ætate Sancti aut de tempore mortis nihil dixit auctor Florarii Ms., [Obiit seculo 7 aut 8.] qui alias frequenter tempora exprimit, & non raro multum aberrando. Nihil quoque ea de re attulit Baldericus, aut alius scriptor utcumque vetustus præter auctorem Vitæ S. Vincentii, jam laudatum num. 7, qui S. Wasnulphum conjunxit cum SS. Amando, Vincentio, aliisque plurimis Belgii Sanctis, qui seculo VII floruerunt, & partim etiam seculo VIII. Ex illo autem loco Miræus de ætate S. Wasnulphi hæc scribit: Floruit anno DCLI, temporibus S. Vincentii Hannoniæ comitis, qui plurimos ex Scotia & Hibernia advenas fovit. Laudatus modo Bucelinus ait: Claruit Vir apostolicus anno DCXLI: sic & Wion. Castellanus mortem ejus in margine figit circa annum DCC. Verum de familiaritate inter S. Vincentium Madelgarium & S. Wasnulphum ex Vita memorata S. Vincentii certo non constat. Nam Anonymus ille auctor multos Sanctos S. Vincentio familiares fecit, & ex his aliquos certo juniores, quam ut cum eo agere potuerint. Hinc Sollerius noster, ubi id observaverat, in Commentario prævio num. 46 dixit: Sanctos prope omnes colligere voluisse videtur Anonymus, quos eo seculo in Belgio floruisse intellexerat. Quapropter ex illa Vita non fit certum, S. Wasnulphum S. Vincentio fuisse plane contemporaneum: potuit enim junior esse, quemadmodum de aliis nonnullis ibi recensitis ostendit Sollerius. Hac de causa mortem S. Wasnulphi late figendam credidi seculo VII vel VIII. Cum enim S. Vincentius obierit circa annum 677, si junior fuerit S. Wasnulphus, usque ad seculum VIII superesse potuit. Longius vero aberrasse Anonymum, non credidero, cum in aliis ad integrum seculum non aberraverit.
[11] De cultu S. Wasnulphi observat Molanus vel Louwius, [Sancti cultus Condati & in aliis ecclesiis:] natalem Condati hac die celebrari. De Officio addit: In Antiphonis nihil proprium habet, nisi fortassis quod ad sepulcrum ejus ægri veniant & sanentur. De alia festivitate ait Molanus: Quiescit in Condato Hannoniæ oppido, ubi præter natalem celebratur Translatio, quarto Iduum Januarii, sicut annotatum est apud nos ad X Januarii in Prætermissis. In aliis quoque ecclesiis olim facta est Commemoratio de S. Wasnulpho & pluribus simul Sanctis. Anonymus, qui S. Piato episcopatum vindicare conatus est, & frequenter ad hunc diem allegatus est in S. Piato, pag. 45 ex Cameracensi Breviario orationem producit, qua simul commemorantur SS. Remigius, Vedastus, Germanus, Bavo, Piatus & Wasnulphus: alias vero ex Leodiensi Missali, in quibus conjunguntur Germanus, Vedastus, Bavo, Piatus atque Wasnulphus: & rursum aliam ex Missali Leusensi (oppidum est in Hannonia) ubi inter sex Sanctos mox dictos recensetur S. Wasnulphus. Hæc sufficiant ad exemplum, ne quis existimet, in sola ecclesia Condatensi Sanctum fuisse in honore habitum. Sic abbatia Lætiensis in Hannonia in thesauro reliquiarum, qui plane insignis est, aliquid numerat de S. Wasnulpho confessore, teste Rayssio pag. 281.
[12] [varia de corpore Sancti,] Inter corpora, quæ anno 848 metu Normannorum Audomaropolim fuerunt translata, numeratur etiam corpus S. Wasnulphi. Verba data sunt in S. Piato num. 44. At relatum fuit Condatum, ubi etiamnum servatur, sic tamen, ut in eadem theca habeatur cum aliis ejusdem ecclesiæ reliquiis, quod sacrilegis hæreticorum manibus anno 1580 ex thecis suis fuerint effusæ, & sic post fugam sceleratorum a Catholicis inventæ. Hoc refert Rayssius in Hierogazophylacio Belgico pag. 322, ubi recitat litteras Ludovici de Berlaymont archiepiscopi Cameracensis, qui reliquias S. Wasnulphi & unius ex Sanctis innocentibus cum aliis anno 1586 nova arca reclusit. In iisdem litteris, quæ integræ apud Rayssium videri possunt, & alia quædam ad propositum nostrum testatur laudatus archiepiscopus. Quapropter totam archiepiscopi relationem huc ex litteris transfero, omissis solum brevitatis gratia initio & fine litterarum, quæ plurimas recensent personas præsentes. Datæ sunt anno Domini millesimo quingentesimo octuagesimo sexto, die vigesima septima mensis Martii.
[13] [quod aliquando in incendio illæsum, anno 1586 nova theca reclusum,] Sic autem habent: Notum facimus, quod die datæ præsentium in ecclesia collegiata beatæ Mariæ opidi Condatensis, nostræ Cameracensis diœcesis, præsentatis nobis per dilectos nostros decanum & capitulum dictæ ecclesiæ, & per nos humiliter ac cum devotione, prout decuit, receptis reliquiis sanctis, videlicet beati Wasnulphi archiepiscopi & confessoris ac cujusdam sancti Innocentis aliorumque Sanctorum & Sanctarum, dudum de anno Domini millesimo trecentesimo, die XV mensis Octobris, post horribile incendium, (ex quo ipsa ecclesia in totum demolita & combusta extiterat) illæsis & integris miraculose, fama publica attestante, in cineribus juxta summum altare, pro tunc demolitum, inventis: ac postmodum de anno millesimo quadringentesimo quinquagesimo primo, die Veneris, vigesima tertia mensis Julii, per reverendum patrem fratrem Hugonem Dognensem episcopum, de permissu & licentia reverendissimi domini Joannis de Burgundia, tunc episcopi Cameracensis, in quibusdam capsa serrata & feretris ligneis conseratis, adhibitis cæremoniis & sollemnitatibus solitis, decenter & honeste reclusis & reconditis. Nos, accepto prius fide dignorum virorum testimonio, qui ipsas reliquias sanctas ad terram retro dictum summum altare prostratas cum litteris dicti Joannis a Burgundia, (quas in capsa & feretro infrascriptis cum aliis nostris inclusimus) post discessum & fugam hæreticorum Tornacensium & aliorum, qui ipsam ecclesiam Condatensem invaserant & diripuerant, anno millesimo quingentesimo octuagesimo invenerant, in similibus capsula & feretro novis, prius per nos consecratis, adhibitis cæremoniis & sollemnitatibus solitis, decenter & honeste reclusimus seu recondidimus. Hæc facta Condati anno 1586, præsentibus multis ibi recensitis.
[14] Philippus Brasseur presbyter anno 1644 edidit Opusculum metricum de Sanctis Hannoniæ, [in ara principe modo quiescit, & sæpius circumfertur.] quod Panegyricum inscripsit. De Condato autem & ibi culto S. Wasnulpho pag. 40 sic canit:
Crispinium excipiat parvo disjuncta meatu
Urbs Condatensis, sacro quam pignore ditat,
Christiparæ recubans alma Genitricis in æde,
Wasnulphus, Scoticæ titularis episcopus oræ:
Qua tamen (ut Christo potiori fœnore lucrum
Penderet) Hannoniam versus secessit, in amplos
Templuti saltus, ubi nunc Theoracia sylva;
Inde sed angelico ductu delatus in urbem
Nomine Condatum, sanctæ Genitricis in æde
Substitit & sacro vitam finivit agone.
Hunc vero duplici de nomine clerus honorat,
Vel quia, posthabito patriæ telluris amore,
Munus Euangelicum dicta vigilanter in urbe
Gesserit, affines populos lucratus olympo;
Vel quia Condato, Genitrice præunte Maria,
Tutor adest, urbemque istam defendere novit
Adversus tonitru, tempestatesque sonoras,
Fulminaque & diros irati syderis æstus.
Corporis exuvias portatilis urna regestas
Continet, atque modo super ara principe templi
Sublimi visenda loco est: sed & ipsa quotannis
Portari reverenter amat de principe templo
Per vicos urbis, per & urbis compita passim,
Prænitet Octobris dum lux primaria mensis.
Addit auctor, in eadem theca cum corpore S. Wasnulphi esse corpus S. Winebaudi, ut saltem creditur, & unius ex Innocentibus. Deinde in Kalendario metrico ad 1 Octobris natalem S. Wasnulphi, ad X Januarii Translationem breviter memorat.
[Annotata]
* forte Teoracia
* pro Wasnulphi
DE SS. MICHAELE ET SOCIIS TRIGINTA SEX MONACHIS ET MARTYRIBUS
PROPE SEBASTOPOLIM IN ARMENIA.
ANNO FORTE DCCLXXXII VEL DCCLXXXVIII.
SYLLOGE CRITICO-HISTORICA.
Michaë monachus & martyr, prope Sebastam (S.)
Socii triginta sex, monachi & martyres, prope Sebastam (SS.)
AUCTORE C. B.
Triginta septem hosce Sanctos monachos & martyres Menologio Basiliano, Menæis Græcorum excusis, Synaxario Sirmondi Ms. & Vitis Sanctorum per Maximum Cytheræum editis ad hunc diem insertos, [Memoria in Fastis sacris,] Galesinius quoque Martyrologio a se concinnato, ac Catalogo suo generali Sanctorum Ferrarius inscripsit. Baronius vero, quamquam sanctos illos Monachos martyrio coronatos in Annalibus ecclesiasticis ex Menologio Basiliano memoret, eorum tamen in Martyrologio Romano notationibus a se illustrato propterea forte non meminit, quod in Menologio Græcorum, quod e Græco Latinum Sirletus reddidit, non annuntientur: at, cum plures alii Græcorum Sancti, de quorum sanctitate nemo dubitat, in Menologio Sirletiano non annuntientur, Baronii exemplum hic imitari, visum non est, laudatisque jam hagiologis adhærens locum SS. Michaëli & Sociis martyribus in Actis nostris concedo, quos etiam Dorgainus, Wionus ac Bucelinus in Fastis sacris, quos typis vulgarunt, Sanctis sui Ordinis, Benedictini scilicet, accensuerunt, in quo tamen tribus hisce hagiologis assentiri nequeo; Bucelinum vero præcipue carpendum, propterea censeo, quod, cum præfatus est, eos dumtaxat Sanctos se traditurum, de quibus, quod Ordinis S. Benedicti fuerint, veterum monumentorum fide constat, S. Michaëlem nihilominus ejusque socios monachos inter sanctos Benedictinos Menologio suo inscribat, de quibus, quod Ordinis S. Benedicti fuerint, veterum monumentorum fide non constare, vel ex eo liquet, quod Mabillonius, quamquam pro Sanctis Ordini suo Benedictino asserendis non parum alioquin sollicitus, Michaëlem tamen ejusque Socios sanctis Benedictinis nuspiam annumeret, licet etiam procul omni dubio sacros Dorgaini, Wionii ac Bucelini Fastos præ oculis habuerit, adeoque rationum momenta, quibus laudati illi tres hagiologi, Sanctos nostros Ordini suo ut adscriberent, adduci potuere, examinare valuerit.
[2] [elogium ex Menæis,] Atque hæc de Sanctorum in Fastis sacris memoria; Elogium ex Menæis, dilucidatione etiam, ubi opus est, addita, nunc subjungo Latine a me sic redditum: Sancti illi, Constantino & Irene imperantibus, cohabitabant in monasterio Zobe nominato, prope Sebastopolim. Alim autem Agarenorum (Menologium Basilianum Saracenorum) ameras (provinciæ urbisve præfectus) expeditione bellica in regionem illam suscepta, Sanctos cepit: ipsi autem (ameradi volenti, prout Menologium Basilianum & Synaxarium Sirmondi indicat, ut Christum abnegarent) restiterunt beati ii Patres, virtute Christi roborati, stansque in medio Michaël, sanctissimus hegumenus, (abbas sive monasterii præses) ac suos instruens (ad constantiam adhortans, ut iterum Menologium Basilianum & Synaxarium Sirmondi innuit) omnes ad mortem pro Christo obeundam adduxit, ac primum illi (Discipuli Michaëlis) porrecta cervice, obtruncati sunt, deinde vero & sanctissimus Michaël. Elogio huic duo insuper versiculi præmittuntur, quos, addita interpretatione Latina, hic pariter exhibeo:
Τμηθεὶς
Μιχαὴλ
σὺν
μαθηταῖς
τρὶς
δέκα
χορῷ
συνήφθη
τῶν
μοναστομαρτύρων.
Michaël cum discipulis triginta capite truncatus, sive capite a corpore sejuncto,
choro conjungitur monachorum martyrum.
[3] Versiculorum auctor frigide admodum hic ludit in verbis τέμνειν, [numerus, a Baronio perperam] abscindere, dividere, sejungere, & συνάπτειν, copulare, conjungere, significatione inter se pugnantibus; numerum vero Discipulorum Michaëlis hegumeni sive abbatis per triginta, neglecto supra decadas excessu, rotunde tantum exprimit; nam & Elogio & versiculis huc jam transcriptis annuntiatio præfigitur, in qua S. Michaëli Discipuli non tantum triginta, sed triginta sex attribuuntur: en illam: Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ, τῶν ἁγίων μαρτύρων, Μιχαὴλ ἐκ τῆς μονῆς Ζώβης, καὶ τῶν σὺν ἀυτῷ λς᾽ ἁγίων Μοναχῶν, τῶν μαρτυρησάντων ἐν τῇ ἐνορίᾳ Σεβαστουπόλεως. Eodem die, sanctorum martyrum Michaëlis ex monasterio Zobes, sanctorumque Monachorum triginta sex, sociorum ejus, qui prope Sebastopolim martyrium subierunt. Menologium Basilianum, tum prout apud Ughellum tom. 6 Italiæ sacræ insertum exstat, tum prout studio & opera Eminentissimi Cardinalis Annibalis Albani typis recentioribus est excusum, Michaëli Socios triginta sex pariter adjungit, quod & Synaxarium Sirmondi facit, ut dubium non sit, quin adducti versiculi numerum Discipulorum S. Michaëlis justo minorem exhibeant, qui a vero longius etiamnum aberraret, si standum foret Sanctorum nostrorum Elogio, prout illud ex Menologio Basiliano Annalibus suis ecclesiasticis Baronius inseruit; etenim in eo S. Michaël cum Sociis sexaginta sex martyrium subiisse, narratur.
[4] Verum cum apud omnes sensatos minus valere debeat unum illud Sanctorum nostrorum Elogium a Baronio productum, [assignatus, uti etiam ex Elogio vitiato,] in quo sexaginta sex Socii S. Michaëli, quam ceteri Fasti sacri mox laudati, in quibus triginta sex dumtaxat attribuuntur, plures ego Socios quam triginta sex S. Michaëli attribuendos non censeo, suspicorque Baronium præ manibus habuisse codicem Menologii Basiliani corruptum, in quo notæ arithmeticæ Græcæ ξς᾽, 66, pro notis item arithmeticis Græcis λς᾽, 36, mendose exaratæ erant. Suspicio hæc ex eo augetur, quod idem illud Elogium a Baronio productum Sanctos nostros, Constantino & Irene imperantibus, floruisse, non prodat, quod tamen tabulæ omnes Græcæ, si unum Menologium Basilianum, prout apud Ughellum exstat, exceperis, num. 1 citatæ faciunt, ut vel ex eo Baronianum Sanctorum nostrorum Elogium interpolationis suspectum haberi merito queat, uti & illud jam memoratum, quod apud Ughellum priori semestri Menologii Basiliani parti inscribitur, quodque cum Elogio Baroniano in eo quidem discrepat, quod Constantini saltem meminerit, in eo tamen convenit, quod Irenes, quemadmodum & illud, nomen omittat.
[5] Verum, ne quis, etiamsi Elogium Baronianum jam suspectum habeat, [quale & Ughellianum est,] in dubium etiamnum forte vocet, an non saltem illæ ipsæ Græcæ tabulæ, quibus Constantini ac Irenes nomen inscribitur, interpolatæ potius sint, quam Sanctorum nostrorum Elogium apud Ughellum, in quo solus Constantinus, omisso Irenes nomine, memoratur, juverit ex Præfatione, quam Menologium Basilianum typis recentioribus excusum præfert, verba huc transcribere, quibus, ut, quid de Menologio Basiliano, prout apud Ughellum exstat, universim sentiendum sit, cognoscamus, opportune ad rem nostram dicitur: Quam vero Petri Arcudii nomine Ughellus vulgavit priorem semestrem Menologii partem, a cl. v. Josepho Simonio Assemano sacros. basilicæ Vaticanæ presbytero beneficiato, qui eosdem codices Orientales in bibliotheca Clementino-vaticana recensuit, castigatam novaque propemodum interpretatione donatam edimus: a Græco enim textu quam longissime distabat, quemadmodum facta collatione perspicuum redditur: multa siquidem ab interprete perperam adjecta, vel prætermissa; quædam alio prorsus, quam textus patitur, sensu exposita; corrupta alicubi Sanctorum etiam nomina; ubique demum paraphrasim potius, quam fidelem versionem cernere est: adeo ut genuinum Arcudii viri Græce Latineque doctissimi fœtum esse, eruditi vix crederent, nisi Ughellus id affirmaret. Quibus sane verbis omnino mihi persuadeo, inter ea, quæ ab Arcudio hic perperam prætermissa dicuntur, Irenes nomen merito posse recenseri, ut proinde non dubitem, quin Basilianum Sanctorum nostrorum Elogium apud Ughellum exstans interpolatione ab Arcudio vitiatum sit.
[6] [tempus martyrii, quod certo] Nomen autem Irenes, ut opinor, Arcudius hic omisit, solumque Constantini, siquidem utrumque in exemplari Græco, quod Latine vertebat, fuerit signatum, propterea retinuit, quod illud pugnaret, hoc vero optime conveniret cum opinione Baronii, a quo Sanctorum nostrorum martyrium ad annum 16 Constantini Copronymi, Christi 756, adeoque ad tempus Constantini & Irenes imperio annis amplius 20 anterius referri, conspiciebat. Verum Baronio, viro licet eruditissimo, qui procul omni dubio, modo genuinum Menologii Basiliani exemplar, in quo & Constantini & Irenes nomina signarentur, præ oculis habuisset, aliter fuisset facturus, tantum hic ab Arcudio tribui non debebat, præsertim cum fundamentum, cui innixus id idem Baronius fecisse videtur, admodum infirmum sit. Etenim S. Michaëlis ejusque Sociorum martyrium unice propterea (neque enim aliud, ob quod id faciat, occurrit) anno 16 Constantini Copronymi, Christi 756 innectit, quod in Basiliano Elogio Sancti nostri a Saracenorum amera, nomine Alim, martyrio coronati legantur; at ex hoc pro anno, quo Sancti nostri coronati sunt, determinando nihil sane merito poterat concludere: vel enim per Saracenorum Ameram designari supremum eorum principem, perperam opinatus est, vel, ut debuit, (vide Cangium in Glossario mediæ & infimæ Græcitatis ad vocem Αμηρᾶς) provinciæ tantum urbisve præfectum: utriusvis opinionis vir eruditissimus fuerit, dubium mihi non apparet, quin propterea, quod principem, nomine Alim, qui sive supremum sive subordinatum in Saracenos imperium, Constantino & Irene imperantibus, obtinuerit, nec apud Theophanem, nec apud alios scriptores inveniret, Sanctorum nostrorum martyrium referendum duxerit non ad annum aliquem Constantini & Irenes imperii, sed ad annum 16 Constantini Copronymi, quo tunc regnante, dux quidam apud Saracenos floruit, quem laudatus Baronius, citato etiam pro se Theophane, Halim nominat, quemque in Theodorum patriarcham Antiochenum durissimo exsilio sæviisse, scribit, ac proinde aptum judicavit, cui Sanctorum nostrorum necem pariter imputaret.
[7] Verum præterquam quod Saracenorum dux, qui Theodorum patriarcham Antiochenum in exsilium pepulit, [cum Constantini & Irenes imperio, ex variis vero] a Theophane, quem ego quidem habeo præ oculis, non Halim, sed Salem, Græce Σαλὴμ nominetur, verisimile admodum est, Constantino & Irene imperantibus, plures exstitisse Saracenorum ameradas, id est, provinciarum urbiumve præfectos, qui, quamquam id ex historiographis, utpote omnia ducum nomina, qui eo tempore, de quo scribunt, floruere, non semper enumerantibus, minime innotescat, nomine tamen Alim sive Halim, genti illi scilicet admodum communi, fuerint appellati, quique Sanctis nostris hostilis invasionis occasione necem potuerint inferre, ut propterea ad Halim sive Salem, qui, Constantino Copronymo imperante floruit, recurrendum non fuerit, vimque omnem amittat argumentum, quo illæ Græcorum tabulæ, quibus in Sanctorum nostrorum elogio Irenes nomen inscriptum est, interpolationis possent haberi suspectæ. Quapropter iis innixus pro indubio habeo, si quid tamen pro indubio haberi queat, quod sola Menæorum similiumve monumentorum Græcorum fide scitur; pro indubio, inquam, habeo, Sanctos nostros martyrio coronatos esse, Constantino & Irene imperantibus, id est, illo temporis intervallo, quod intercedit inter Septembrem anni 780 & Octobrem anni 790, intra quos terminos Pagius aliique scriptores omnes decennium, quod Constantini & Irenes imperio Theophanes attribuit, unanimi consensu includunt. Atque ita quidem, Baronio confutato, longe certiori, at simul etiam spatiosiori temporis intervallo affixum est Sanctorum nostrorum martyrium; ut autem id arctiori etiam affigatur, Saracenorum, Constantino & Irene imperantibus, in imperium Romanum irruptiones, quoniam earum una, ut ex Elogio num. 2 recitato liquet, Sanctis nostris opportunitatem martyrii obtulit, examinari, necesse est, ut cum anno irruptionis, cujus occasione Sanctos nostros fuisse interfectos verosimilius esse deprehendemus, annus simul martyrii, si non certus, saltem etiam verosimilior innotescat.
[8] Inter irruptiones, quibus Saraceni Constantini & Irenes imperium afflixerunt, [Saracenorum apud Abul-pharajum, Elmacinum] memorabilior illa est, quam Aaron Rashidus, filius Mahadis sive Almodhii, supremi Saracenorum principis, jubente patre, suscepit, quamque Gregorius Abul-pharajus, in compendiosa Dynastiarum Historia ad annum Hegiræ 165, qui a 28 Augusti anni Christi 781 usque ad 17 Augusti anni 782 excurrit, in hunc modum describit: Anno centesimo sexagesimo quinto misit Almodhius filium suum Alrashidum ad bellum Græcis inferendum; qui progressus est, donec ad sinum Constantinopolitanum perveniret. Erat tunc temporis Græcorum Domina Irene Leonis imperatoris uxor, quod scil. filius ipsius minorennis esset, cum periisset pater ejus, cum ipse adhuc in gremio (matris) esset. Metuens ergo fæmina a Moslemiis, (Saracenis) pacem a Rashido petiit, de qua inter ipsos convenit pecuniæ summa numeranda, utque pararentur ipsi viæ duces, & rerum venalium fora per viam (disponenda) siquidem eo venerat per viam angustam, & periculosam, cujus ab altera parte fuit mons lubricus, ab altera fluvius Sagaris: in quibus cum ipsi annuisset (fuit autem tributi summa septuaginta aureorum millia, quotannis pendenda) ab ipsa recessit; quod si animo prudenti fuisset, facile Moslemios a reditu impedire, eosque internecioni dare potuisset. Eamdem Saracenorum in Romanas ditiones irruptionem refert Elmacinus lib. 2 Historiæ Saracenorum ad annum Hegiræ 164, ideoque verosimiliter Pagius hanc innexuit anno Christi 781, qui a 1 Januarii usque ad 27 Augusti cum anno Hegiræ 164 congruit. Ast verisimile mihi non apparet, Saracenos, qui prima vice, qua, Constantino & Irene primo anno jam imperantibus, mense Junio aut etiam serius, adeoque, ut ex num. præcedenti fas est colligere, anno 781 Romani imperii fines invadere tentarant, magna clade, ut refert Theophanes, fuerant repulsi, uno alterove mense post cladem illam acceptam, quod tamen, ut consideranti patebit, in Elmacini sententia adstruendum est, expeditionem talem, qualem ex Abul-pharajo jam huc transcripsimus, suscepisse. Quare hic non Elmacino, sed Abul-pharajo assentior, qui illam anno Hegiræ 165 illigans, minime obstat, quo minus, ut exigi videtur, in annum Christi 782 differatur.
[9] [& Theophanem] Porro Theophanes duas insuper alias expeditiones, Constantino & Irene imperantibus, a Saracenis in Romanum imperium susceptas commemorat, alteram maritimam, quæ anno Christi 790 contigit; terrestrem alteram. Terrestrem, quam Pagius aliique cum anno Christi 788 conjungunt, his verbis describit: Hoc anno mense Septembri acies Arabum (Saracenorum) ad prædandum comparatæ in Romaniam irruptionem fecerunt, & in Orientalium thema ad locum, cui nomen Copidnadus, penetrarunt. Romanorum autem duces, collectis in unum copiis, bello cum eis decertantes fusi sunt. Ex quo perierunt plurimi, nec non ex exulum turmis non pauci: Diogenesque Orientalium turmarcha vir strenuus, & Opsicii duces cecidere. Maritimam vero illis: Interea Arabum (Saracenorum) classis in Cyprum expeditionem suscepit: quod cum imperatrix (Irene) præsensisset, collectas pariter Romanas omnes naves in eos instruxit. Cum autem ambo duces Myram pervenissent, superato Chelidoniorum promontorio in Ataliæ sinum classem immiserunt. Arabes porro Cypro solventes, tranquillitate exorta, in mari oberrabant. Cumque terram prospicere cœpissent, extemplo eos adnavigantes classis præfecti conspexerunt: quare classe ad prælium instructa, bellum commiserunt. Subdit deinde Theophili Cybyrrhæotarum ducis in fide constantiam, qui in expeditione illa a Saracenis captus, ad Aaronem eorumdem imperatorem ductus est, cumque nec minis nec promissis a fide Christi posset avelli, gladio tandem percussus martyrii palmam obtinuit.
[10] [relatis expeditionibus cum anno Christi] Plures forte alii Christiani in eadem Saracenorum expeditione mortem pro Christo fortissime oppetierunt; at inter eos fuisse S. Michaëlem ejusque Socios, non opinor; etenim hi in laudatis sæpe Græcorum tabulis martyrium passi dicuntur prope Sebastopolim; nulla autem civitas, quæ Sebastopolis nominetur, sese offert vel in Cypro vel in regionibus Cypro adjacentibus, in cujus accolas Saraceni igne ferrove sævire tunc potuerint. Cellarius quidem in Geographia antiqua ex Ptolomæo, Strabone, Stephano aliisque antiquis geographis assignat insulæ Eleusæ oppidum, nomine Sebasten, quod non admodum procul a Cypro est dissitum, quodque adeo tunc Saracenorum feritati potuit esse expositum. Ast oppidum illud, qualecumque fuerit, nec apud geographos antiquos a laudato Cellario citatos, nec apud alios quoscumque scriptores Sebastopolim nominari invenio: ut nihil hinc habeatur, ob quod Sanctorum nostrorum martyrium maritimæ huic Saracenorum expeditioni merito attribuatur. Neque est, quod dicas, civitatem quamcumque, quæ Sebaste dicitur, indiscriminatim apud geographos Sebastopoleos etiam nomine venire, aut contra; illud enim a vero alienum esse, mox dicemus, cum de Sanctorum nostrorum palæstra erit agendum. Inquirendum nunc ulterius est, cui ex memoratis reliquis Saracenorum expeditionibus S. Michaëlis ejusque Sociorum martyrium optime conveniat.
[11] Expeditioni, cujus sub finem num. 8 breviter memini, [782 vel 788 verosimilius congruit.] quamque Saraceni, anno primo imperii Constantini & Irenes, mense Junio susceperunt, verosimillime non convenit, cum tunc cum dedecore a Romani imperii finibus, clade accepta, fuerint prohibiti. Quare necesse est, ut alterutri ex duabus reliquis conveniat: utri vero, pro certo nequeo edicere, ut definitum dumtaxat sit, Sanctos nostros verosimiliter vel anno 782 in memorabiliori illa Saracenorum expeditione, quam num. 8 exposui, vel anno 788 in terrestri eorumdem expeditione, quam ex Theophane num. 9 pariter exhibui, martyrium subiisse. At erit fortasse etiam, qui S. Michaëlem ejusque Socios, neque cum Saraceni anno 782, neque cum anno 788 in Romanum imperium expeditionem susciperent, martyrium passos esse, idcirco contendat, quod in priori illa expeditione eas dumtaxat provincias, quæ inter flumen Sagarim, Mediterraneum mare Ægeumque interjacent, pervagati sint; in posteriori vero Anatolicum Thema tantum, sive eam Romani imperii divisionem, in qua secundum Constantinum Porphyrogenitum de Thematibus lib. 1 Phrygia Salutaris ac Pacatiana, Lycaonia, Pamphylia, Pissidia & Lycia continentur, a quibus omnibus regionibus Armenia, in qua Martyrum nostrorum palæstram infra statuimus, nimis distat, quam ut in eam Saraceni irrumpere tunc potuerint. Verum quid ni præcipua Saracenorum exercitus parte vel ad Sagarim vel in Orientalium themate sub duce primario occupata, pars altera, ex copiis velitaribus levisve armaturæ militibus potissimum constans, sub ducibus inferioribus in Armeniam, licet nonnihil dissitam, ad prædas agendas viresque inimici distrahendas irrumpere potuerit? Quod si id displiceat, negari saltem non potest, Armeniam invadere Saracenos tunc potuisse, cum expeditionem anni sive 782 sive 788 suscipientes, iter instituerent per Mesopotamiam ac Cappadociam, quæ duæ provinciæ Armeniam habent conterminam, ut credibile semper maneat, Saracenorum in Armeniam irruptionem, de qua Sanctorum nostrorum in Fastis Græcorum sacris Elogium, vel anno 782 vel 788 accidisse, adeoque Michaëlem ejusque Socios martyrii palmam alterutro anno fuisse consecutos. Nunc ad locum, in quo Sancti nostri gloriosum pro fide certamen inierunt, determinandum progredior.
[12] In Elencho Sanctorum diei huic præfixo S. Michaëlem ejusque Socios triginta sex Menologii Basiliani interpretis, [Ubi & quæ fuerit] Galesinii, Ferrarii ac Arcudii exemplo deceptus prope Sebastam signavi; postea vero, in titulo scilicet hujus Sylloges, prope Sebastopolim. Re quippe melius examinata, deprehendi Σεβαστουπόλιν, prope quam civitatem in Græcorum tabulis Sancti nostri, irruptione a Saracenis facta, decertasse dicuntur, non etiam Sebastam sive Sebastiam, sed Sebastopolim unice esse appellandam, prout eam recte appellavit Baronius. Cum enim Myrinam a medii ævi scriptoribus, iisve antiquioribus, Sebastopolim nominari, nuspiam inveniam, Saracenos autem, Constantino & Irene imperantibus, vel in Colchidem, utpote quæ a regionibus, quas tunc invadebant, spatio multum longiori, quam Armenia, de qua num. præcedenti, sit dissita, vel in partes Samariæ vicinas, utpote quæ ab iis tunc pacifica possessione tenerentur, hostiliter irrupisse, verosimile non appareat, consequens est, ut per Sebastopolim, in cujus viciniam Saracenos irrupisse, Sanctorum nostrorum Elogium prodit, nec Myrina, civitas olim Æolidos, quæ & Sebastopolim, teste Plinio, se vocavit; nec Samaria, sicubi forte & hæc Sebastopolis nominetur, nec tandem etiam Sebastopolis, Plinio & Ptolomæo urbs Colchidis, designetur. Ex quo, cum præter has civitates & Sebasten num. 10 memoratam, quæ omnes Sebastopoleos nomine, Sebastopoli Colchidis tantum excepta, de qua tamen hic etiam non agi, jam vidimus, dubitanter tantum appellari queunt, in Armenia insuper occurrat civitas, quæ certo Sebastopolis appelletur, ulterius consequitur, ut hæc ipsa in Sanctorum nostrorum Elogio verosimillime designetur, eorumque fuerit Martyrii palæstra.
[13] [martyrii palæstra.] Hæc autem civitas tum a Plinio ceterisque antiquis, tum a medii ævi geographis solo Sebastopolis nomine constantissime appellatur, ut dubium mihi non sit, quin indiscriminatim nunc Sebasta, nunc Sebastopolis nequeat appellari: id enim tunc forte fieri dumtaxat posset, si unus saltem probæ notæ auctor exemplo suo id docuisset, quod ego post longum diligensque examen comperire non potui. Et vero, si civitas illa indiscriminatim sic vocaretur, foret id perquam incongruum: cum enim in Armenia alia insuper civitas, quæ in Notitiis Græcorum episcopatuum ad calcem Codini de Officiis caput est Armeniæ primæ, interque metropolitanas ecclesias locum undecimum servat, ac pro prima suffraganea Sebastopolim habet, nomine Sebasta sive Sebastia constantissime vicissim nuncupata, inveniatur, si Sebastopolis nomine Sebastes, aut Sebaste nomine Sebastopoleos indiscriminatim vocitetur, ex solo Sebastes aut Sebastopoleos nomine sine distinctionis nota, quam a scriptoribus tamen nuspiam adhiberi video, intelligi non poterit, an ab iis de Sebasta aut Sebastopoli, quæ metropolitana sit ecclesia, an vero de Sebasta aut Sebastopoli, quæ tantum sit suffraganea, sermo instituatur. Quamquam autem nihil hinc, quod prorsus certum sit, pro Sebastopoleos aut Sebastes appellatione possit erui, liquet saltem Sebastopolim solo Sebastopoleos nomine, Sebasten vero solo Sebastes aptius appellari; imo cum Sancti nostri in annuntiatione, quæ Elogio Menæorum præmittitur, alibique ἐν τῇ ἐνορίᾳ Σεβαστου πόλεως, id est, in vicinia Sebastopolis martyrio coronati indicentur, dubium etiam non videtur, quin Græco textui accommodatius prope Sebastopolim, quam prope Sebasten annuntientur.
DE B. THOMA ARCHIEPISCOPO CONFESSORE
MEDIOLANI IN INSUBRIA.
CIRCA DCCLXXXIII.
SYLLOGE HISTORICO-CRITICA.
Thomas archiepiscopus Conf., Mediolani in Insubria (B.)
AUCTORE J. S.
§ I. Qualiscumque Beati veneratio probata.
Philippus Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, [B. Thomam in Martyrologio Mediolanensi memoratum,] nullibi memoravit B. Thomam, archiepiscopum Mediolanensem, nec ullum eidem texuit elogium in Catalogo Sanctorum Italiæ. In indice tamen hujus Operis Thomam Sanctis aut Beatis annumeravit his verbis: Thomas episcopus Mediolanensis, XXVIII Septembris. Ad hunc diem alias quoque relatus fuit, ut videbimus. Verum Petrus Paulus Bosca, qui Martyrologium Mediolanense anno 1695 edidit, B. Thomam ad hunc diem cum titulo Sancti commemoravit, ita scribens: Mediolani sancti Thomæ ejusdem urbis episcopi & confessoris, qui ritus Ambrosianos, adjuvante sancto Eugenio episcopo, constantissime defendit. Multos ad asserendum B. Thomæ cultum ecclesiasticum, aut sua de eo asserta, allegat scriptores, quos fere omnes consului, quod multi nullo Beati aut Sancti titulo B. Thomam honoraverint, ideoque nonnullam de legitimo ejus cultu dubitationem mihi injecerint. At qualecumque istud dubium mihi prorsus exemi perscrutando scriptores a Bosca allegatos. Nec solum perspexi, hoc tempore coli B. Thomam, sed etiam cultum fuisse immemorabili tempore ante celebre Urbani VIII de cultu Sanctorum decretum: quod ex solis Boscæ verbis minus perspicere poteram.
[2] Præcipua ratio dubitandi de B. Thomæ cultu erat Tabula archiepiscoporum sanctæ ecclesiæ Mediolanensis, [multi sine sanctitatis titulo laudaverunt.] ex decreto concilii provincialis IV edita, & multis deinde partibus aucta, quæ hoc ipso titulo Mediolani impressa est anno 1584, & composita, opinor, a Galesinio, qui certe subscripsit pro archiepiscopo. In hac tabula plurimis archiepiscopis datus est Sancti aut Beati titulus; non item Thomæ, de quo ibidem hæc leguntur: Thomas Crassus, Mediolanensis, pietatis studio deditus, religionis causa Hierosolymam peregrinatus: inde reversus, Hadriano Pontifice, Cal. Novembris archiepiscopus factus, Ambrosiani Officii libros, quos Carolus Magnus inflammandos censuit, Eugenii episcopi studio mirifice defendit. Carolum Magnum, Italiæ regem, corona ferrea coronavit; Glissam Pipini regis filiam Mediolani solemniter baptizavit. Sedit annis XXVIII. Obiit Cal. Oct. Sepultus in basilica S. Laurentii. B. Thomæ gesta aut certe, quæ eidem tribuuntur, hic perstricta sunt, sed nullus ei datus Sanctitatis titulus; & id imitati sunt Ughellus tom. 4 Italiæ sacræ in Catalogo antistitum Mediolanensium, & Papebrochius noster in eorumdem Chronotaxi ante tomum VII Maii, sicut & alii plures, quos recensere non est necesse. Ipse Puricellus in Vita B. Laurentii Littæ, archiepiscopi Mediolanensis, in qua tam hujus quam B. Thomæ cultum satis probavit, a Sancti & Beati titulis abstinet, dum suis utitur verbis.
[3] [At corpus B. Thomæ] Quapropter tanto diligentius ex memorato Puricelli Opere omnia colligam, quibus legitimus Beati cultus asseritur. Erat Joannes Petrus Puricellus archipresbyter ecclesiæ S. Laurentii, in qua servatur corpus B. Thomæ, & in qua Officio ecclesiastico colitur. Vita autem B. Laurentii, quam allegabimus, impressa est anno 1653. Primo cap. 26 num. 19 ostendit, corpus B. Thomæ diu ante istud tempus reliquiis Sanctorum annumeratum fuisse, ipsumque Thomam titulo Sancti honoratum. Nam allegat tabulam pergamenam, quæ olim pependerat in ecclesia ad instruendum populum de indulgentiis & reliquiis Sanctorum ejusdem ecclesiæ. Ad commendandam illius tabulæ vetustatem ait: Inscripti autem in ea characteres vetustate ipsa teneisque sic absumpti jam sunt, ut multi nullo modo legi possint, reliqui vero ægre tantum ac difficulter. Deinde ex ea tabula recitat hæc verba: Item circa dictam ecclesiam est capella S. Petri, in qua est omni die indulgentia annorum quadraginta octo, & totidem quadragenarum, per totum annum: & ibi jacet corpus sancti Thomæ archiepiscopi Mediolani. Num. 23 ait: Libellum ego quoque Italicum habeo, typis Mediolanensibus anno MDXV impressum, quo Sanctorum reliquiæ, in hac sancti Laurentii basilica jacentes, … enumerantur. In his autem quarto loco numeratur Sanctus Thomas episcopus, qui ex aliorum consensu nequit existimari alius, quam de quo agimus.
[4] [ab immemorabili tempore reliquiis Sanctorum] Rursum cap. 32 num. 2 adducit librum Italicum Caroli a Basilica Petri, episcopi postea Novariensis, de aliquot ecclesiis Mediolanensibus, dicatum S. Carolo Borromæo, & editum anno 1576. Agens ille de ecclesia S. Laurentii, enumerat capellas in circuitu positas, & inter has capellam S. Petri, in cujus altari, inquit Italice, est corpus sancti archiepiscopi nostri Thomæ. Hic baptizavit Glissam, filiam Pipini regis; quando quidem, cum filium & filiam baptizandos curare proposuisset, voluit, ut ille baptizaretur a Papa, hæc ab archiepiscopo Mediolanensi. Consentit Paulus Morigi de corpore sancti Thomæ, ut vocat, servato in altari dicto, & de baptizata per eumdem Glissa Pipini filia, nimirum in Historia Mediolanensi, quam laudat Puricellus num. 3. Idem de corpore B. Thomæ, quem Sanctum constanter vocat, repetit Morigius in Sanctuario Mediolanensi, ubi nonnulla addit Italice, quæ reddo Latine. In altari S. Petri depositum habetur corpus sancti Thomæ, nobilis Mediolanensis ex familia Crassa, & Mediolanensis archiepiscopi. Hic fuit egregius defensor Officii Ambrosiani, & baptizavit Glissam, filiam Pippini regis Italiæ. Idem Morigius in tertio Opere ibidem laudato B. Thomam sanctis archiepiscopis adnumerat. Addit Puricellus num. 4 Joannem Petrum Glussianum, qui in Opere Italico, quod edidit anno 1593, de septem stationalibus Mediolani ecclesiis, corpus sancti Thomæ in altari jam frequenter dicto servari dicit. Consentit Joannes Baptista Villa, qui eodem fere modo loquitur, & allegatur a Puricello num. 5.
[5] Mox laudatus Puricellus pergit ad visitationes reliquiarum, [annumeratum fuit, & ipse Sancti titulo honoratus:] quas fecerunt S. Carolus Borromæus anno 1581 ejusque successor Federicus Borromæus anno 1608, ambo archiepiscopi Mediolanenses & S. R. E. Cardinales. In Actis posterioris inter reliquias numeratur corpus sancti Thomæ, archiepiscopi Mediolani. In Actis visitationis S. Caroli ita scriptum de altari S. Petri testatur Puricellus num. 8: In hoc altari reconditum est corpus sancti Thomæ, archiepiscopi Mediolani. Tum addit decretum, post visitationem a S. Carolo factam de S. Thomæ corpore, quod sic habet: Corpus quoque divi Thomæ archiepiscopi, intra terram prope altare S. Petri depositum, ibi dimitti posse sub custodia scholarium sancti Gottardi, cum capitulo. Subjungit Puricellus suis verbis: Quæ quidem obiter a me, sed eo lubentius, superaddita sint, ut ejus archiepiscopi Thomæ (nimirum Crassi) sanctitas testimonio etiam sancti Caroli & Federici archiepiscoporum innotesceret. Castellionæus, qui Vitam B. Thomæ scripsit Italice, laudatus apud Puricellum cap. 33 num. 22, observat, non commendari Scholaribus & capitulo aliorum corpora, quam Sanctorum, & sic testimonio S. Caroli cultum B. Thomæ confirmat, eumque ab eodem Sanctum vocari observat.
[6] Idem porro Castellionæus, apud Puricellum num. 21 laudatus, [miraculum quoque factum in ablatione unius ex ossibus.] observat, sacellum istud S. Petri Scholaribus Confraternitatis S. Gothardi commendatum sive traditum fuisse, ut istud instaurarent & exornarent, illoque uterentur pro celebratione Missarum & pro aliis Confraternitatis suæ Officiis. Occasione instaurationis prædictæ anno 1567, die X Junii, inventum est corpus B. Thomæ in theca marmorea. Aperta hac theca, capellanus Confraternitatis Scholarium ex ea sumpsit os, & in oratorio cum aliis reliquiis deposuit. Verum, ubi domum abierat, gravissima correptus est febri. Subita hac castigatione attonitus & ambiguus hæsit. Tandem curavit, se conduci ad memoratum oratorium, sumpsitque sacrum illud lipsanum, & reclusæ rursum thecæ restituit. Quo facto, confestim eo ipso momento sanus fuit, omnique febri & inde enato corporis stupore liberatus. Hæc eo modo, sed paulo prolixius enarrat Castellionæus, qui & nomen illius sacerdotis ait fuisse Hieronymum Messaglia, & ætatem quadraginta annorum. Quæ hactenus produxi, probant manifestissime, titulo Sancti a plurimis honoratum fuisse B. Thomam, & corpus ejusdem a tempore immemorabili sacris reliquiis fuisse annumeratum. Hæc jam utcumque sufficerent ad eum cum titulo Beati inserendum Operi nostro.
[7] [Prædicta confirmantur documentis seculi 14 & 15,] Verumtamen certiora etiam profert Puricellus, partim ex Castellionæo, partim aliunde. Nam cap. 33 num. 23 testatur, sibi esse codicem Ambrosianum, & in ejus calce Calendarium, anno Christi millesimo trecentesimo octuagesimo primo consignatum. Ex hoc autem Kalendario ad X Septembris hæc producit verba: Sancti Thomæ archiepiscopi. Jacet ad sanctum Laurentium. Itaque jam seculo XIV Thomas Kalendario adscriptus fuit cum titulo Sancti. Tum ex Castellionæo producit inscriptionem, quæ inventa est in arca marmorea, in qua Beati corpus inventum est anno 1567, quando Scholares confraternitatis S. Gothardi sacellum S. Petri exornarunt, ut modo dictum. Inscriptio autem, quæ priorem ejusdem corporis inventionem docet, hæc est: Inventio sancti Thomæ, archiepiscopi Mediolani, decimo Junii, millesimo quadrigentesimo nonogesimo septimo.
[8] [& accedit annuum Officium in ecclesia S. Laurentii.] Demum omnia de cultu confirmantur per annuam Beati festivitatem, quæ celebratur in ecclesia S. Laurentii die I Octobris, ut testatur Puricellus ejusdem ecclesiæ archipresbyter, non XXVIII Septembris, ut scripserant Castellionæus & Joannes Franciscus Besozzo, inferius sæpius memorandus. In Kalendario Missalis, anno 1560 impressi, dies festus B. Thomæ etiam indicatur ad XXVIII Septembris, ut observat Bosca in Annotatis ad Martyrologium. Forte illo die olim celebrata est festivitas, eaque deinde ad Kalendas Octobris translata. Puricellus quoque observat, in illo Missali festivitatem B. Thomæ annuntiari, sed illam a se non inventam in aliis Breviariis aut Missalibus, sicut etiam non habetur in Missali Mediolanensi, quod in Museo nostro habemus impressum anno 1522. At id factum existimo, quod festum istud in unica S. Laurentii ecclesia celebratur. Ceterum Castellionæus apud Puricellum num. 22 asserit, Beati festum in illa ecclesia celebrari ex vetusta consuetudine; mandatumque decreto S. Caroli Borromæi, ut illa consuetudo observaretur. Hæc sufficiant de legitimo Thomæ cultu, quem tamen Beatum malui vocare, quam Sanctum, quod in unica colitur ecclesia.
§ II. Tempus episcopatus investigatur.
[Pauca de gestis Beati scripta, eaque partim incerta.] De gestis B. Thomæ pauca narrantur, pauciora sunt certa. Qualemcumque Beati Vitam Italice scripsit Joannes Antonius Castellionæus, sed eam non habemus. Ætas autem Castellionæi, qui floruit & scripsit seculo XVII, facit, ut libellum illum minus necessarium credam, cum omnia ex vetustis colligere debuerit, sicut alii fecerunt, si quid recte scripsit. Historiam Pontificum Mediolanensium Italice scripsit Joannes Franciscus Besutius (Besozzo) eaque aucta est, & sic anno 1623 recusa. In hac B. Thomas inter antistites Mediolanenses ponitur quinquagesimus, & prolixius habet elogium, quam alii plerique præcedentes & proxime sequentes. At multa in illo elogio sunt incerta, & nonnulla ne probabilia quidem. Tale fere est elogium, sed multo brevius, quod concinnavit Ughellus tom. 4 Italiæ sacræ. Hæc duo elogia, quæ in plerisque assertis consona sunt, breviter examinabimus, una cum chronotaxi, quam etiam Papebrochius noster examinandam suscepit in Exegesi de episcopis Mediolanensibus ante tomum VII Maii.
[10] Ordiamur a chronotaxi, quæ lucem factis præbere solet. Tres Catalogi vetusti antistitum Mediolanensium, [Sedisse dicitur annos 28, sed hoc minus certum:] quorum unus editus est a Mabillonio in Museo Italico tom. 1 pag. 109, alter a Papebrochio nostro in Exegesi jam dicta, tertius a Muratorio tom. 4 Scriptorum Italiæ, iisdem plane verbis annos & dies episcopatus B. Thomæ recensent. Nam omnes sic habent: Thomas episcopus sedit annis XXVIII, diebus V. Obiit V Kal. Octob., sepultus ad S. Laurentium. De annis & diebus, ut dixi, omnes tres consentiunt, uti & de die obitus. At in Papebrochiano male legitur, sepultus ad S. Ambrosium; cum ex ante disputatis omnino liqueat, in ecclesia S. Laurentii sepultum fuisse Thomam, ut habent duo alii catalogi. Non additur in illis catalogis, a quo anno tempus episcopatus sit inchoandum, ut minime mirum sit, de eo dissentire recentiores. Magis miror, tempus viginti octo annorum a quibusdam adeo contractum, ut nec mediam partem retinuerint. Ripamontius Historiæ Mediolan. lib. 9 pag. 580 septimo pontificatus anno mortuum asserit. Ughellus anno 12 sui pontificatus, & circa annum Salutis 783. Besutius retinuit annos viginti octo episcopatus, cumque in margine notet electum anno 765, eos finire debuit anno 793. Castellionæus, apud Puricellum cap. 33 num. 24 laudatus, viginti & octo episcopatus annos asserit, & obitum Beati figit anno 798, die 1 Octobris. Sic & laudatus ibidem num. 19 Donatus Bossius viginti & octo illos episcopatus annos admittit, & addit menses quatuor, cumque creatum dicat anno Domini septingentesimo sexagesimo nono, saltem usque ad annum 797 facit viventem.
[11] Verum Puricellus in Opere de Monumentis basilicæ ac monasterii Ambrosiani num. 14 vetustum produxit instrumentum, [obiit circa ænnum 783,] ex quo liquet, anno undecimo Caroli Magni, regnantis in Italia & quarto Pipini ejus filii, id est, anno æræ Christianæ 784, archiepiscopum Mediolanensem fuisse Petrum, qui B. Thomæ successit. Vidit hoc Ughellus, eaque de causa mortem B. Thomæ fixit circa annum 783. Papebrochius noster, eodem inductus argumento, mortem Thomæ figendam censuit ipso anno 783. Nequit certe hæc epocha longe a vera abesse: nam anno 781 ad finem decurrente baptizavit Giselam Caroli Magni filiam, ut videbimus. Defunctus igitur est inter annos 781 & 784. Præterea Papebrochius mendum suspicatur irrepsisse in numeros, quibus sedisse dicitur in vetustis catalogis, censetque pro XXVIII legendum XXIV, minus saltem recedens a numero in catalogis fixo, quam Ughellus. Conjectura illa Papebrochii certe verisimilis est, nec tamen ex verisimili conjectura res certa fieri potest. Hinc nolim certo affirmare, annos tantum viginti quatuor sedisse B. Thomam. Neque enim præcedentium episcoporum anni tam certis argumentis indicati sunt, ut indubitatum sit, B. Thomam ipso anno 759, quo initium episcopatus ponit Papebrochius, promotum fuisse.
[12] Puricellus in Vita Laurentii cap. 33 num. 25 annos episcopatus viginti octo retinere vult, [sed initium episcopatus minus certum: obiit die 27 Septembris.] & episcopum creatum suspicatur, circa annum 756: dicere etiam potuisset circa annum 755. Cum enim obiisse dicatur V Kal. Octobris, sive die XXVII Septembris, non est probabile, eum vixisse usque ad illum diem anni 784. Itaque, retento obitus die, cujus mutandi nulla est ratio, certo non obiit post annum 783, & creatus non est post 755, si sedit annos viginti & octo, dies quinque. Nequeo improbare opinionem Papebrochii, cum omnes anni, qui Mediolanensibus episcopis ab initio S. Benedicti usque ad finem B. Thomæ tribuuntur in antiquis catalogis, plures sint, quam fluere potuerunt inter annum 680, quo vivebat S. Mansuetus, S. Benedicti decessor, & annum 783, post quem non superfuit B. Thomas. Hac de causa necessario rescindendi sunt aliquot anni, & tres in Benedicto abscidit Papebrochius, quatuor in Thoma. Verum non omnino constat, an anni B. Thomæ potius, quam decessorum, sint minuendi. Hinc de annis, quibus sedit, nihil certi statuere volo. Alii ex recentioribus volunt, Beatum obiisse hoc die 1 Octobris, alii die XXVIII Septembris; sed nihil rationis allegant, quo cogamur recedere a die XXVII Septembris in antiquis catalogis asserto.
§ III. Examinantur asserta de gestis B. Thomæ.
[Nonnulla de Beato solum a recentioribus asserta, Carolum Magnum & Pipinum] Plerique recentiores B. Thomæ cognomentum Crassi attribuunt, nec tamen id cognomen invenio in vetustis catalogis, aut etiam apud scriptores paulo magis ab ævo nostro remotos. Quapropter Mediolanensibus ipsis inquirendum relinquo, an recte vocetur Crassus: nam Thomam solummodo apud vetustos nominatum reperio. Tabula archiepiscoporum & Besutius asserunt, B. Thomam ante episcopatum religionis causa Hierosolymam fuisse peregrinatum. Hoc vetustis testimoniis confirmare nequeo, nec tamen negare intendo, cum forte inventum fuerit in documentis mihi ignotis. At episcopatum certo non accepit ab Adriano Papa, qui Pontificatum orsus est anno 772, sed multo citius. Admitti etiam difficulter possunt, quæ subjungit Ughellus, ita scribens: Hic Modoëtiæ coronavit Carolum Magnum ferreo diademate, consecravitque in regem Longobardorum anno DCCLXXIV: anno vero DCCLXXXI ejusdem Caroli Magni filium Pipinum regni diademate insignivit. Eadem tamen affirmavit Sigonius lib. 4 de Regno Italiæ, ut nequeam mirari, plerisque scriptoribus Mediolanensibus placuisse opinionem de coronato per B. Thomam Carolo Magno corona ferrea, uti & filio ejus Pipino.
[14] [corona ferrea redimitos a B. Thoma, asseruit Sigonius;] Verum Cointius in Annalibus Francorum ad annum 774 num. 30 eam opinionem utcumque refellit ex silentio maxime scriptorum antiquorum. Fontaninus prolixam composuit Dissertationem de Corona ferrea, in qua cap. 3 & 4 opinionem Sigonii nititur defendere, & tam Carolum Magnum, quam filium ejus Pipinum, corona ferrea per B. Thomam redimitos contendit. Verba Sigonii de Carolo Magno adscribam, ut videat æquus lector, scriptores Mediolanenses, si erraverint, saltem errasse post virum eruditione præstantem, Victo, inquit, captoque rege Desiderio, & Longobardis omnibus in fidem ac deditionem acceptis, Carolus regnum Italicum sibi jure victoriæ vindicavit. Quod ut novo præterea jure sanciret, vetus, ut putabatur, Pontificis Gregorii decretum adhibuit. Quippe Modoëtiæ se per archiepiscopum Mediolanensem corona redimiri ferrea voluit, atque, ut ita apud posteros observaretur, instituit. Tum cæremonias coronationis describit, & subdit: Hæc tum Thomas Mediolanensis archiepiscopus egit. Ex quo plurimum ei ecclesiæ splendoris accrevit. Hæc ad annum 774. Deinde ad annum 781 refert, Pipinum ab Hadriano Pontifice regem Italiæ inunctum, uti & fratrem ejus Ludovicum Aquitaniæ regem. Tum subjungit: Quibus rebus actis, Papiam inde est reditum. Ibi a Thoma archiepiscopo eadem opera renavata. Nam & Pipinum Modoëtiæ, exemplo jam a Carolo instituto, ferrea corona donavit, & Gislam filiam de eodem fonte (Baptismi) ritu Christiano ablutam suscepit. Habes, lector, fontem, ex quo hauserunt scriptores neoterici Mediolanenses. Ex Sigonii quoque verbis male intellectis & revera ambiguis, Giselam, quæ erat filia Caroli Magni, filiam fecerunt Pipini.
[15] Muratorius tom. 2 Anecdotorum prolixam quoque scripsit Dissertationem de Corona ferrea. [sed Muratorius solidis argumentis probat,] In hac autem cap. 5 probare intendit, neque Carolum Magnum, neque Pipinum, neque successores eorum Italiæ reges ex Francis, corona ferrea redimitos fuisse. Disputationem suam sic ille orditur. Exactis a regali throno Longobardis, & victo captoque Desiderio rege, rerum in Italia potitus est Carolus Magnus… Illum Modoëtiæ corona ferrea ab archiepiscopo Thoma redimitum, Carolus Sigonius … tradit, ejusque opinioni lubentissime Zucchius subscripsit. Eadem de Pipino Caroli filio, & Bernardo ac Lothario nepotibus narrant ambo laudati scriptores, &, ne quid dissimulem, Gualvaneum (Flamma seculi XIV scriptorem ex Ordine Prædicatorum) quoque in Manip. Flor. cap. 126 & seq. eisdem consentientem invenio. Attamen ex solis conjecturis auctores ista affirmasse tam certum est, quam quod certissimum… Sexcentos, ut ita dicam, Historiarum conditores legimus, partim Caroli Magni ejusque successorum æquales, partim ab eorum ætate parum remotos… Quis ergo non videt, in tot monimentis hanc regum coronandorum consuetudinem præteriri non debuisse, si umquam invaluisset. Nihilominus, etsi minutissima quæque Caroli augusti & reliquorum gesta ibidem recenseantur, nullum tamen verbum de Modoëtiensi coronatione perinde occurrit, quasi contemnendum & silentio obvolvendum decus illud fuisset. Contra nemo ex his scriptoribus silentio præterit Romanam Caroli Magni coronationem, quam etiam inter præcipuas ejus laudes referendam esse quisque agnoscebat.
[16] Addit auctoritatem Cointii, & sic pergit: Videat igitur Sigonius, [eam opinionem non esse probabilem.] quo se auctore tueatur, ubi Modoëtiæ coronatum affirmat Carolum. Nam quod est ad Pipinum ejus filium, non Modoëtiæ, sed Romæ, Italiæ regem fuisse renuntiatum, ibique corona donatum scimus. Pipinum Romæ coronatum fuisse, scripsit ipse Sigonius, sed iterum coronatum a Thoma archiepiscopo, prorsus improbabiliter addidit. Hoc evincit Muratorius ex relato per multos Giselæ baptismo, quocum Pipini coronationem conjunxit Sigonius. Nam, laudatis aliquot scriptoribus, qui Giselæ baptismum referunt, & quibus alios mox addam, ita disserit: Quod si Modoëtiæ coronam iterum Pipino contulisset Mediolanensis archiepiscopus, neque ignorare id auctores potuissent, & scribere debuissent, qui sacram Giselæ expiationem, quamquam longe minoris momenti rem, nequaquam omisere. Post alia, quæ brevitatis causa mitto, sicut alia plura omisi, sic concludit: Quod si veteres Historias sedulo pervolvamus, a Romanis tantum Pontificibus Francos reges Italico diademate cinctos intelligimus. Sigonii vero sententiam, ubi veterum suffragiis ea sit destituta, somno justius quam historiæ compares. Sane Donatus Bossius, Georgius Merula, Tristanus Chalcus, aliique rerum Mediolanensium diligentissimi scriptores, & in hujus urbis antiquitatibus versatissimi, hanc Francorum in Italia regum coronationem prorsus omisere, quum revera nullæ eis tabulæ suppeterent, quibus tantam gloriam Insubribus vendicarent. Hactenus Muratorius; neque in Fontanini Dissertatione vel minimum invenio argumentum, quod opponam. In Annotatis ad Sigonium anno 1732 Mediolani recusum similiter refellitur opinio Sigonii hic refutata.
[17] [Baptizata est a B. Thoma Gisla aut Gisela,] Quod vero spectat ad baptismum Giselæ Caroli Magni filiæ anno 781 a Thoma collatum; is indubitatus est, & certatim a rerum Francicarum scriptoribus assertus. Solum allegabo scriptores, quos tom. 5 Scriptorum Franciæ edidit aut recudit Martinus Bouquet. Annales Francorum, qui Tiliani vulgo vocantur, pag. 20 sic habent: Et inde (videlicet Roma ubi Pipinus & Ludovicus inuncti erant reges) reversus est (Carolus Magnus) Mediolanis civitate pervenit, & ibi baptizata est filia ejus Ghisla ab archiepiscopo, nomine Thoma, qui & ipse eam de sacro fonte suscepit. Alii Francorum Annales vetusti ibidem pag. 42, post reductum Carolum Roma Mediolanum, subdunt: Et ibi baptizata est filia ejus domna Gisola ab archiepiscopo, nomine Thoma, qui & ipse eam a sacro fonte manibus suscepit. Eginhardus in Vita Caroli ibidem pag. 204: Rege vero Roma digresso, ac Mediolanum veniente, Thomas ejusdem urbis episcopus baptizavit ibi filiam ejus, nomine Gislam, & de sacro fonte suscepit. Chronicon S. Dionysii pag. 236, præmisso Caroli reditu Mediolanum, Gallice habet, quæ reddo Latine: Thomas urbis archiepiscopus baptizavit & de fonte levavit aliquam ejus filiam: fuit ejus pater spiritualis, & nomen ei dedit Gilla. Impressum est Gallice Gille, quod nolui mutare, etsi forte scriptum fuerit Gisle.
[18] [Caroli Magni filia.] Ado in Chronico ibidem pag 319: Mediolani ab Thoma episcopo filia ejus Gisla baptizata & excepta est. Annales Metenses ibidem pag. 343 de Carolo Magno: Inde reversus, venit Mediolanum, ubi baptizata est filia ejus Gisla ab archiepiscopo Thoma, quam ipse episcopus de sacro fonte levavit. Hisce unicum addo Ptolomæum Lucensem, omissis aliis pluribus, quia in laudem B. Thomæ aliqua addit. Is tom. XI Scriptorum Italiæ pag. 986 ita habet: Et inde rediens (Carolus) de urbe veniensque Mediolanum, ibidem receptus est gloriose a clero & populo, & ibidem filia sua baptizata est, nomine Gisela, ab archiepiscopo Mediolanensi, nomine Thoma, viro venerabili, & sanctitatis eximiæ. Plures de re indubitata non adducam scriptores. Eginhardus inter filias Caroli Magni ex B. Hildegarde ultimam nominat Gislam.
[19] [Beatus ritus Ambrosianos dicitur defendisse,] Accedimus ad assertam rituum Ambrosianorum defensionem, de qua sic habent verba num. 2 data: Ambrosiani Officii libros, quos Carolus Magnus inflammandos censuit, Eugenii episcopi studio mirifice defendit. Hæc difficulter idoneis rationibus confirmari poterunt. Minus mihi displicent verba Ughelli, qui de his solum dicit: Calluit quam qui maxime ritus ecclesiasticos, Ambrosianorum vero se præbuit defensorem acerrimum. Gualvaneus Flamma, cujus Opus editum tom. XI Scriptorum Italiæ, jam antea laudatus, in Manipulo Florum cap. 124 agit de Carolo Magno, & inter alia hæc de eo scribit: Officium Ambrosianum totis viribus annullare tentavit: Officium Gregorii (id est, Romanum) fontem omnium Officiorum esse determinavit. Unde tres scholas pro ipso Officio addiscendo ultra montes instituit: primam posuit Metis, secundam Senonis *, tertiam Aurelianis. Hæc vera esse possunt, nec tamen pluribus examinanda censeo. Instituit certe scholas, & instituendas curavit Carolus Magnus, imo & Officia divina corrigi & emendari voluit. Erat insuper Ecclesiæ Romanæ addictissimus, & sic desiderare potuit, ut omnes adoptarent ritus Romanos: nec tamen invenio in scriptoribus coævis, voluisse aut laborasse Carolum, ut ritus Ambrosiani penitus abolerentur.
[20] Ptolomæus Lucensis, ejusdem fere ætatis cum Flamma, [& nonnulli miraculo defensos volunt.] & ex eodem Ordine Prædicatorum, in Historia ecclesiastica lib. XI cap. 7 post asserta quædam de præstitis a S. Gregorio pro Officio ecclesiastico, ad propositum nostrum sequentia scribit (ibidem pag. 915:) Tradunt etiam Historiæ, quod cum magna esset disceptio * inter fideles de Officio Ambrosii, favente Carolo Magno Officio beati Gregorii, ut infra dicetur, in uno concilio tempore Adriani Papæ, ex quodam judicio habito definitum est, quod Officium Gregorianum in Ecclesia prævaleret. Judicium autem tale fuit, quia episcopi congregati ibidem Missale Ambrosianum & Gregorianum statuerunt poni super altare sancti Petri; clausoque ostio ecclesiæ ac aliquorum episcoporum firmato sigillis, a Vesperis usque mane dimiserunt sic. Cumque hora matutinali intrassent ecclesiam, invenerunt Missale Gregorianum dissolutum per folia, & per ecclesiam totam dispersum, Ambrosiano Missali super altare manente, ipsum solum apertum invenerunt. Propter quod judicium judicaverunt, quod Gregorii Officium diffunderetur per orbem, Ambrosiano in sola Mediolanensi ecclesia remanente. Nihil de illo prodigio memorat Ptolomæus in loco ipso, ubi maxime erat narrandum, si contigerat. Quapropter existimo, totum istud profluxisse ex male consarcinata Historia Landulphi senioris, edita tom. 4 Scriptorum Italiæ, quæ non pauca habet prorsus inepte conficta.
[21] Muratorius in Prolegomenis ad memoratam Landulphi Historiam pag. 49 & seq. multa disserit ad propositum nostrum de auctore ejusque Opere, [At Landulphus senior,] quod a quibusdam citatum fuit, tamquam Chronicon Datii, etsi, ut pluribus probare nititur Muratorius, S. Datius, Mediolanensis archiepiscopus, nullum scripserit Chronicon. Quæstionem illam quæ spectat ad S. Datium, XIV Januarii apud nos datum, hic non attingam. Solum ex Muratorio ostendam, quam exiguam in multis aliis, quam nullam in hisce fidem mereatur Landulphus. Voluit Muratorius, ut ipse ait, lectores præmunire contra calumnias, ignorantiam & dicacitatem scriptoris, ut exarmaret ejus alioqui fatuum venenum. De ætate ejus ait: Historicus iste, cujus Chronicon ad annum fere MLXXXV deductum est, vixit Gregorii VII P. M. temporibus, & certe ante annum MC a Christo nato floruit; id est, tribus seculis post B. Thomam. Observat secundo, quod fuerit ipse fortasse sacerdos conjugatus, certe conjugati, sive concubinarii cleri, patronus acerrimus. Quare nil mirum, inquit, si illius libros occupet cum enormis maledicentia in Romanos Pontifices, tum in quoscumque probos incontinentiæ infestos mira petulantia. Et mox: Quid? quod & Landulphum ignorantia non levis, & impudentia non vulgaris denigrat. Utrumque continuo probat. Utrumque videbit lector eruditus, modo Historiam ipsam legerit. Hæc sufficiunt ad minuendam in omnibus Landulphi fidem.
[22] [qui illa miracula nomine B. Thomæ scripsit,] Audiamus & alia, ad rem nostram propius spectantia. Porro, inquit, in aliis quoque non paucis locis vacillare videas Landulphi fidem. Quærimonia B. Benedicti archiepiscopi Mediolanensis super Papiensis episcopi consecratione, quæ heic habetur, jamque edita a me fuerat tom. 1 Anecdotor. cap. 5 Appendicis, oratio est eidem archiepiscopo afficta, ut ibidem ostendi cap. VII. Similes orationes aliis hominibus hic scriptor pro suo ingenio supponit, quo suas opiniones, quamquam interdum futiles, sub alieno nomine venditet, ut nihil dicam de miraculis & visionibus nimia facilitate in suorum gratiam ab ipso commemoratis, sive, ut rectius loquar, confictis. Tetigit hoc loco Muratorius rem ipsam, de qua agimus. Nam Landulphus cap. 10 orditur narrationem de Officio Ambrosiano & ejus defensore Eugenio episcopo, quam producit per quinque capita, tamquam sermonem B. Thomæ archiepiscopi, præfixo hoc titulo: Sermo B. Thomæ archiepiscopi Mediolani, qualiter Officium Ambrosianum per B. Eugenium ab Hadriano Papa & Carolo imperatore evidentissimis miraculis defensum est. At luce clarius est, relationem illam non esse B. Thomæ, quandoquidem producatur usque ad tempora, quibus diu vivere desierat B. Thomas. Æque clarum est, puerilia potius esse figmenta, fabulasque male consutas, quam vera facta, quæ narrat Landulphus.
[23] [nullam de his fidem meretur.] Quod omnia illa diu post mortem B. Thomæ conscripta sint, liquet ex capite 14, quod ad eamdem spectat relationem; & sic tota illa relatio a seculo XV impressa est apud Mombritium tom. 1 fol. 261 sub titulo, Vita beati Eugenii episcopi. Etenim caput 14 auctor his verbis inchoat, Multis temporibus transactis &c, ut referat, corpus Eugenii per revelationem fuisse inventum. Volunt autem Mediolanenses, & nominatim Bosca, hunc esse Eugenium, qui Martyrologio Romano insertus est ad XXX Decembris. Itaque ad illum diem cultus ejusdem latius examinari poterit, imo & latius probari, totam illam relationem, quam Vitam B. Eugenii vocavit Mombritius, ex fabulis & ineptis figmentis imperite consarcinatam esse. De B. Thoma nihil ibidem dicitur, sed omnia attribuuntur Eusebio. Quapropter satis mihi erit observasse, ex impuro illo fonte, quantum hactenus colligere potui, profluxisse omnia, quæ de combustis per Carolum Magnum libris Ambrosianis, & de iis prodigio improbabiliter asserto defensis, apud recentiores legitur. Nam, licet non omnes sua ex Landulpho transcripserint; hic certe primus videtur auctor.
[24] [Forte cogitaverit Carolus Magnus de ritibus Romanis] Hinc tamen nolim inferre, non cogitasse Carolum Magnum de ritu Ecclesiæ Romanæ ad alias ecclesias propagando, aut forte etiam de eodem in omnes ecclesias inducendo. Ptolomæus Lucensis lib. 15 cap. 6 scribit sequentia de Carolo jam imperatore coronato; Post hæc autem, ut referunt alia Gesta Gallicorum, quorum auctores ignoro, sed legi, dum imperator festum ageret Resurrectionis cum Papa Leone, & simul comederent, accidit, cantores Romanos Papæ & cantores imperatoris, qui erant Gallici, simul contendere, qui melius officiarent. Quod cum pervenisset ad imperatorem, fecit suos cantores ad se venire, quæstionemque proponit eisdem, ubi esset purior aqua, in fonte vel in rivis? qui responderunt, quod in fonte. “Vos igitur, inquit, contra vos sententiam tulistis; quia Officium beati Gregorii, quod Romana tenet Ecclesia, est fons Officiorum omnium aliarum ecclesiarum.” Tunc cum beneplacito Leonis Papæ assumsit secum imperator serenissimus cantores Romanos, & Antiphonarium beati Gregorii cum toto alio ejusdem Officio, & secum in Franciam detulit. Instituitque scholas ad prædictum Officium addiscendum, unam in Metis, aliamque in Suessione: tertiam tradunt apud Aurelianum. Mandavitque, resecari levitatis melodias, quas Gallici & maxime Belgici faciebant in suo divino Officio. His similia leguntur apud vetustiores Gallos, ex quibus hausit Italus scriptor. At illi factum citius narrant, nimirum ad annum 787, quo Romæ fuit rex Carolus.
[25] Ex ejusmodi conatibus Caroli videtur Landulphus occasionem sumpsisse plura confingendi de Officio & ritibus Ambrosianis: sed jam defunctus erat B. Thomas ante annum 787, ut res tota minime ad ipsum spectare videatur. [in omnes ecclesias inducendis: sed vacillant asserta de miraculis.] De miraculis per Landulphum assertis dubitavit etiam Cardinalis Bona lib. 1 Rerum Liturgicarum cap. 10, ubi agit de Missa Ambrosiana, ejusque ritibus peculiaribus, quos, cum de illis abolendis ageretur, miraculis approbatos fuisse, scribit Josephus Vicecomes lib. 2 de Ritibus Missæ. Ad hæc autem probanda, inquit Bona, cum multa sibi suppetere testimonia asserat, nullum tamen profert, præter Galvaneum & Beroldum, quos inquit in instructissima bibliotheca Ambrosiana, & in tabulario ecclesiæ metropolitanæ Mss. asservari. Sed isti ignoti scriptores sunt, quorum auctoritas quanti ponderis sit, aliis discutiendum relinquo. Nescio enim, qua ætate vixerint, & quo nixi fundamento ea scripserint, quæ Vicecomes ex illis refert. Ita prudenter admodum Bona. At Opera, quæ tunc erant inedita, deinde in lucem data sunt, & sic magis patuit, quam fragili fundamento omnia illa nitantur. Si quis plura de his desiderat, adeat Muratorium tom. 4 Antiquitatum Italiæ Dissert. 57, quæ est de Ritibus Ambrosianæ ecclesiæ.
[Annotata]
* alibi Suessionibus
* forte disceptatio
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 1. Oktober
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 1. Oktober
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.