11. Oktober

DIES XI OCTOBRIS.

SANCTI, QUI V ID. OCTOBRIS COLUNTUR.

Sanctus Heraclius seu Eraclius Martyr Antiochiæ.
S. Anastasius seu Athanasius presb., Mart. verosimillime Siculus.
S. Ampodus, Mart. verosimillime Siculus.
S. Placidus, Mart. verosimillime Siculus.
S. Faustus, Mart. verosimillime Siculus.
S. Januarius, Mart. verosimillime Siculus.
S. Martialis, Mart. verosimillime Siculus.
S. Marcellus, Mart. verosimillime Siculus.
S. Juvinianus Mart. verosimillime Siculus.
S. Zenaïs Tarsi in Cilicia.
S. Philonilla soror Tarsi in Cilicia.
S. Nigasius, M. in pago Vilcassino.
S. Quirinus, M. in pago Vilcassino.
S. Scubiculus seu Scuviculus, M. in pago Vilcassino.
S. Pientia M. in pago Vilcassino.
S. Tharacus, M. Anazarbi in Cilicia.
S. Probus, M. Anazarbi in Cilicia.
S. Andronicus M. Anazarbi in Cilicia.
S. Sanctinus ep., Conf. Meldis in Gallia.
S. Antoninus seu Antonius forte etiam ep. Conf. Meldis in Gallia.
S. Sarmata M. in Thebaïde.
S. Michaël Aragawi mon. conf. in Æthiopia.
S. Nectarius patriarcha Constantinopolitanus.
S. Germanus ep. Vesontionensis in comitatu Burgundiæ.
S. Sisinnius patriarcha Constantinopolitanus.
S. Placidia V. Veronæ in Italia.
S. Eupilius ep. conf. Comi in Italia.
S. Firminus ep. Uzetiensis in Occitania Inferiori.
S. Cannicus abbas Kill-kenniensis in Hibernia.
S. Eufredus pro martyre cultus Albæ Pompeiæ in Insubria.
S. Ethelburga V. abbatissa Berchingensis in Anglia.
S. Ansilio mon. conf. Latiniaci in diœcesi Parisiensi.
S. Paldo abbas S. Vincentii ad Vulturnum in Italia.
S. Juliana V. abbatissa Pauliacensis in Normannia.
S. Vinardus seu Winardus conf. prope Lingonas in Gallia.
S. Grammatius ep. conf. Salerni in regno Neapolitano.
S. Gummarus conf. Liræ in Brabantia.
S. Bruno archiep. Coloniensis.
B. Jacobus Alemannus conf. Ordinis S. Dominici Bononiæ in ditione Pontificia.
B. Martinus conf. ex Ordine S. Augustini Vercellis in Italia.
B. Alexander Saulius ep. Ticinensis in ducatu Mediolanensi.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.

Bituricis translatio sanctæ Faustæ, cujus corpus in monasterio de Pratea repositum quiescit. Ita hodie in Martyrologii sui Gallicani Supplemento Saussayus, & ex hoc in Gynæceo sacro Arturus; nos autem tom. 1 Januarii inter addenda pag. 1090 & binis seqq. de sancta illa Virgine M. duplicique ejus translatione jam egimus ad diem, quo natalis ejusdem in aliquot Martyrologiis reperitur,	IV Januarii.
S. Æmilianus confessor Redonis civitate seu apud Rhedones a Belino hodie annunciatur, ex hoc deinde etiam ibidem in variis aliis Hagiologiis ac in ipsomet Martyrologio Romano hodierno memoratus. Verum in hoc, a se illustrato, nullum modo Rhedonibus, quæ episcopalis sub archiepiscopo Turonensi in Armorica seu Britannia Minori civitas est, Æmiliani extare memoriam, Augustinus Lubin pag. 84 affirmat. Nec abs hoc scriptore dissentire videtur Castellanus. Rhedonibus enim Rotonem seu Rotonum, quæ diœcesis Venetensis in eadem Britannia Minori ad Vicenoniam seu Visnoniam fluvium abbatia & civitas est, in Martyrologio suo universali, adscripta ad marginem Notula, substituit. Ast Sanctus, qui in illa seu civitate seu abbatia floruerit cultusve umquam fuerit, sub Æmiliani nomine non magis ibidem, quam Rhedonibus notus videtur. Certe apud Albertum Le Grand & Alexium Lobineau, quorum prior anno 1659, posterior anno 1725 Sanctorum Britanniæ Minoris Vitas vulgavit, nullus hosce inter nomine Æmilianus occurrit. Adhæc Mabillonius Sæc. IV Benedict., part. 2 a pag. 193 libros tres, e Rotonensi annorum amplius 700 codice Ms. depromptos Conwoionisque ac aliorum sanctitate illustrium Rotonensium monachorum gesta complectentes, suppeditat; etsi autem seculo IX, ad quod Æmilianum, e Martyrologio Romano hodierno a sese memoratum, Castellanus refert, isti omnes Rotonenses Sancti floruerint, eos inter tamen nullus etiam nomine Æmilianus invenitur. Verum, inquies, quis ergo Æmilianus, qui Rotone a Castellano Rhedonibusque in Romano hodierno & aliis aliquot hagiologiis hodie signatur? Is unus idemque mihi videtur cum S. Melanio Rhedonensi ep. conf., qui, quamvis primitus hoc nomine distinctus, postea tamen Æmilianus a nonnullis, ratione nescio qua seu adductis seu hallucinatis, fuerit vocatus. Ea sedet sententia, quod hoc ipso die, quo in Mrl. Romano hodierno aliisque aliquot Fastis sacris S. Æmilianus conf. Redonis notatur, in Florario nostro Ms., Usuardinis nonnullis apud Sollerium Auctariis, itemque in Rothomagensi, quod anno 1670 Rothomagi typis prodiit, Martyrologio S. Melanius conf. Redonis etiam annuntietur quodque præter S. Melanium, Redonensem ep. conf., Sanctus alius, qui vel Melanius vel Æmilianus nuncupatus fuerit, Redonis aut Rotone floruisse cultusve umquam fuisse haud noscatur. Perperam quidem in Florario nostro Ms. Usuardinisque aliquot Auctariis Melanii seu Melani nomen hodie notari hujusque loco legendum Æmilianum, Sollerius contendit, eo verosimillime impulsus, quod in iisdem Usuardinis Auctariis Florarioque nostro, in quibus S. Melanius conf. Redonis hodie signatur, ibidem etiam ad VI Januarii diem S. Melanius ep. Redonensis conf., S. Æmiliani conf. nomine, quod in Romano hodierno hodie legitur, ubique omisso, annuntietur; verum quid ni factum esse queat, ut S. Melanius Rhedonensis ep. conf., qui ad VI Januarii diem, ei, ut nonnulli volunt, emortualem, in Florario nostro Ms. pluribusque Usuardinis Auctariis celebratur, hodie etiam in iisdem, quod tum forte (Bollandum ad dictum Januarii diem in suo de sancto isto Rhedonensi ep. Proleg. num. 5 videsis) reliquiarum ejus translatio quæpiam fuerit peracta, memoretur? Idem Sanctus duodecima etiam Novembris simulque tamen aliis adhuc diebus a nonnullis celebratur, uti ipsemet ad diem illum in Usuardo a se illustrato Sollerius fatetur. At vero, inquies, si cum S. Melanio Rhedonensi ep., quem ad sec VI eruditi omnes referunt, unus idemque sit Æmilianus, in Martyrologio Romano aliisque fastis sacris apud Rhedones hodie signatus, ut quid hunc Rotone seu in Rotonensi abbatia annuntiat & sec. IX illigat Castellanus? Ad abbatiam illam statim atque fuerat exstructa, fuere aliquot S. Melanii Rhedonensis ep. reliquiæ, ut Lobineau supra laudatus in sanctorum minoris Britanniæ Vitis pag. 182 docet, translatæ, fueritque verosimiliter idcirco Sanctus ille ibidem cultu aliquando gavisus; cum hæc autem e documento forsan, in quo Æmilianus, non autem Melanius, legebatur, Castellanus didicisset, simulque abbatiam illam sec. IX demum fuisse exstructam, haberet perspectum, hinc forte Æmilianum, quem memorat, & Rotone signarit & ad sec. IX retulerit. Utut sit, S. Æmilianus conf., Romano hodierno hodie inscriptus, in solis hujus editionibus anno 1584 posterioribus sub nomine illo reperitur, sique a S. Melanio Rhedonensi ep. sit diversus, tam parum nobis est notus, ut ei, nisi notior evaserit, in Opere nostro locum dare haud possimus; quod si autem, ut supra allegata exigere videntur, unus idemque cum S. Melanio sit, illatus in illud jam est ad diem, quo hic pluribus, ut jam dictum, Usuardinis Auctariis, imo & ipsimet Usuardo & Martyrologio Romano hodierno inseritur,	VI Januarii
S. Atticus Patriarcha Constantinopolitanus, in aliquot Fastis sacris ad diem præcedentem, ut ibidem in Prætermissis monui, signatus, hodie iterum in Ms. Sirmondi Synaxario, quatuor aliis Constantinopolitanis itidem, quos infra memorabimus, patriarchis adjunctis, recurrit; verum de eo actum apud nos jam est ad diem, quo Magnis Græcorum Menæis excusis exstat insertus,	VIII Januarii.
S. Hadelini confessoris translatio hodie in Florario nostro Ms., a Ferrario in generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, catalogo & a Saussayo in Mrl. Gallicani Supplemento memoratur; verum de Sancto illo ejusque, non ex Hannonia, ut Ferrarius prodit, sed ex Arduenna Visetum translatione, anno MCCCXXXVIII facta, actum apud nos jam est ad diem, ubi & multiplicem Ferrarii errorem correctum invenies,	III Februarii.
SS. Lomani & Fortcherni festum alterum in Menologiis Hibernicis hodie annotari, Colganus in Actis Sanctorum Hiberniæ affirmat. Nos de duobus Sanctis illis Athrymensibus in Hibernia episcopis, quorum posteriorem hodie in Martyrologium suum universale etiam intulit Castellanus, cum Colgano jam egimus ad diem, qua pariter, teste eodem Colgano, ab Hibernis coluntur,	XVII Februarii.
S. Ramyri Legione in Hispania martyris hodie in generali suo Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, catalogo meminit Ferrarius; verum de Sancto isto, qui cum Legione in Asturibus monasterii S. Claudii esset Prior, una cum Vincentio abbate suo ac duodecim monachis pro fide orthodoxa ab Arianis circa annum 555 fuit occisus, actum apud nos jam est ad diem, quo in aliquot Fastis sacris memoratur,	XI Martii.
Mylis plurimorum SS. Martyrum, in persecutione Decii, sub Tertullo præside. Talis est annuntiatio, quam hodie in Martyrologio suo Siculo suppeditat Cajetanus, SS. Alphii, Philadelphi & Cyrini MM. Acta citans in margine. Verum etsi in hisce, quæ Ferrarius, Cajetanum hic secutus, in generali Sanctorum, Martyrologio Romano non inscriptorum, Catalogo pariter citat, Mylensium illorum in Sicilia Martyrum dies natalis, ut comperio, nusquam exprimatur, hicque aliunde etiam notus haud sit, illos nihilominus hodie Cajetanus verosimillime signarit, quod ab Anastasio seu Athanasio, hujusque in Martyrio sociis, qui in nonnullis Hieronymianis apographis Siciliæ hodie attribuuntur, putarit haud diversos; qua in re suam illum fefellisse opinionem, suadent, quæ hodie in iisdem Anastasio sociisque martyribus sumus dicturi. Porro, cum laudata SS. Alphii, Philadelphi & Cyrini Acta fidem integram, uti exstans apud nos Papebrochii in hæc præfatio suadet, minime mereantur, ac Mylenses Martyres, non ex antiquis probatæ notæ documentis, sed e solis Actis illis innotescant, hic illos, qui, quamvis etiam a Cajetano & post hunc a Ferrario hodie, ut jam monui, celebrentur, a nullis tamen aliis hagiologis memorantur, Operi nostro inter Sanctos inserere non audemus, lectoremque, qui nihilominus vel qualemcumque eorumdem notitiam expetet, remittimus ad ea, quæ num. 18 traduntur in iisdem exigui admodum pretii Actis, Operi nostro insertis ad diem, quo SS. Alphius, Philadelphus & Cyrinus in Martyrologio Romano hodierno signantur,	X Maii
S. Philippus, unus ex septem primis diaconis, hodie a Græcis in Typico S. Sabæ, in Menologiis Sirletiano & Basiliano, in Menæis excusis Synaxariisque Mss., penes nos exstantibus, memoratur, idemque etiam a Moscis seu Ruthenis tum in Synaxariis, tum in Ephemeride Figurata, Operis nostri tom. I. Maii præfixa, fit; ast nos de sancto illo diacono ac dein Trallensium in Asia episcopo, de quo in Actis Apostolorum Lucas, in Opere nostro jam egimus ad diem, quo in omnibus antiquissimis Latinorum Martyrologiis hodiernoque Romano signatur,	VI Junii.
S. Bertæ piissimæ abbatissæ Blangiacensis translatio hodie in Ms., quod penes nos exstat, quodque vulgo Grollus dicitur, Menologio Benedictino notatur, adjectaque in margine & in Annotatis, festivitatem illam ritu duplici & cum Octava Blangiaci coli, declarant. Nos de sancta illa vidua, sanctimoniali, monasteriique Blangiacensis fundatrice & abbatissa jam egimus ad diem, quo in aliquot Martyrologiis celebratur,	IV Julii.
S. Augustini translatio vel prior ex Africa in Sardiniam, vel posterior ex hac insula Ticinum, in variis Usuardinis apud Sollerium Auctariis aliisque fastis sacris hodie recolitur. Tam de una quam de altera jam egimus ad diem, sancti illius & eximii Ecclesiæ doctoris natalem,	XXVIII Augusti.
SS. Leodegarius & Gerinus fratres MM. hodie memorantur in sacri Prædicatorum Ordinis Martyrologio, quod Romæ anno 1616 notatur excusum. Nos de iis jam egimus ad diem, quo Martyrologio Romano hodierno exstant inscripti,	2 Octobris.
Querelinum anachoretam, quem alii Quirinum seu Everelinum aut etiam Everelmum appellant, Castellanus, solo ei tributo Venerabilis titulo, in Martyrologio suo universali hodie annuntiat; verosimillime autem id ad secundam Octobris diem non fecit, quod notam numeralem Latinam II, qua emortualem anachoretæ illius mensem, Octobrem nempe, in sepulcrali, prout hac apud Gazetum in Ecclesiastica Belgii Historia pag. 398 exstat, inscriptione affectum invenit, pro Zyfra Aralica acceperit; verum ita indubie, uti quisque vel ex inscriptione illa inspecta facile deprehendet, a veritate aberravit. Certo enim Querelinus (quem etiam in Ostreloo prope Brugas Martyrologus laudatus locat, & quem tamen in Eeckhout seu Quercetano cœnobio melius alii, nisi forsan hic locus, modo intra & olim extra Brugas situs, aliquando etiam Ostreloo seu, ut Gazetus loco jam nunc cit. scribit, Octreloo fuerit vocatus, consignant) vitam hanc mortalem cum immortali commutavit die, quo jam apud nos inter Prætermissos, quod cultu ecclesiastico careat, fuit relatus,	2 Octobris.
S. Francisci Octava hodie memoratur a Belino. De Sancto illo jam egimus ad diem, quo exstat Martyrologio Romano hodierno inscriptus,	IV Octobris.
S. Reparatæ Virginis martyris & S. Amoris conf. depositio hodie signatur in Hagenoyensi Usuardi apud Sollerium Auctario. Nos Sanctorum horum Acta jam dedimus ad diem, quo ambo pluribus aliis Fastis sacris inscribuntur,	VIII Octobris.
Agilberti, Parisiensis episcopi, depositionem Saussayus in Martyrologio suo Gallicano, addito prolixo, quo illum ornat, elogio, hodie commemorat. Verum ab iis, qui, quod anno 1727 Parisiis prodiit, Martyrologium Parisiense contexuere, Agilbertus in hoc nusquam recensetur; etsi autem non tantum a Saussayo, verum etiam a pluribus aliis ac nominatim a Mabillonio Sæc. 2 Benedictino pag. 487 & Galliæ Christianæ auctæ Scriptoribus tom. 7, col. 26 Sancti titulo etiam afficiatur, nec ullo modo, quin Sanctitate vere exstiterit illustris, dubitandum arbitremur, ei tamen in Opere nostro locum inter Sanctos dare non possumus, quod ecclesiastico, qui ad id requiritur, cultu careat, uti ex iis quæ Bailletus tom. 3 Vitarum col. 181 & Castellanus in Martyrologio suo universali pag. 747 & seq. scribunt, manifestum evadit. Quod si interim quis, quæ ad Agilbertum potissimum spectant, scire avet, adeat scriptores jam laudatos & Hist. Ecclesiæ Parisiensis tom. 1, pag. 204 & duabus seqq. Gerardum Dubois.
Burchardi episcopi in generali suo Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, Catalogo hodie e Romano Genebrardi Kalendario meminit Ferrarius; cum autem eum & Wormatiæ collocet, & anno 1025 die XX Augusti e vivis excessisse, in Annotatis adjungat, haud dubie loquitur de Burchardo, Wormatiensi episcopo, quem, quod cultu legitimo careat, ad dictam Augusti diem inter Prætermissos jam retulimus.
Cautinum episcopum Castellanus in Martyrologio suo universali hodie proponit, eumque Veneti, Gallice à Vennes, coli affirmat; verum Proprii Sanctorum, qui seu Veneti seu in diœcesi Venetensi coluntur, exemplaria tria, anno 1630, 1652 & 1660, excusa, penes nos exstant, nec in ullo ex his Cautini episcopi vel memoria, vel etiam tantummodo nomen invenitur; cum autem Cautinus ceteris a me visis Martyrologis æque, quam Morlæo & Lobinæo in Britanniæ Minoris, in qua diœcesis Venetensis est sita, Sanctorum Vitis ignotus præterea sit, plus lucis & auctoritatis requirimus, priusquam ei locum inter Sanctos in Opere nostro dare audeamus.
Gaudentium, uterinum S. Adalberti Pragensis episcopi & martyris fratrem, Joannes Ludovicus Schönleben, Sancti & episcopi Gnesnensis titulis ei adscriptis, in Anno Sancto Habspurgo-Austriaco hodie commemorat, virumque, sane venerabilem, die XI Octobris in ecclesia Pragensi celebrari, in Actorum Synopticorum, quæ suppeditat, fine affirmat. Verum an recte? Eo indubie fuerit impulsus a Balbino: rerum enim Bohemicarum, quam hic contexuit, Epitomes lib. 3, cap. 4 citat in margine, nec alibi quidquam, e quo Gaudentium die XI Octobris in ecclesia Pragensi coli, didicisse queat, litteris mandatum invenio. Ast, etiamsi Balbinus loco cit. luculentissime certe Gaudentii, qui, ut ibidem ait, in Pragensi S. Viti ecclesia ad SS. Cosmæ & Damiani altare quiescit, anniversarium in altari isthoc diem celebrari XI Octobris, asseveret, anne tamen ibidem tunc vere cultus ecclesiasticus Gaudentio deferatur, dubitari adhuc potest. Anniversarius enim defunctorum dies vel ut hi viventium orationibus juventur, vel ut cœlitum honoribus afficiantur, celebrari potest; Cosmas autem ecclesiæ Pragensis decanus, qui, quam concinnavit, Boëmorum Chronicam ad annum usque 1125 perduxit, in hac ad annum MLXXIV scribit, sese, cum adhuc juvenis in scholis versaretur, Polono cuidam peregrino, Cracovia Pragam anno illo appulso, ac, ubi sanctus Gaudentius jaceret, sciscitanti, respondisse: Quem tu dicis Sanctum, adhuc non est per Apostolicam incanonizatus; Missam ejus ut pro defunctis celebramus. Quid si ergo numquam alio quam quo hic indicatur modo anniversarius Gaudentii dies in Pragensi S. Viti ecclesia fuerit celebratus? Inde enimvero eum cultu ecclesiastico aliquando fuisse gavisum, concludi haud poterit. Gaudentium quidem, annis aliquot post annum 1040, quo Gnesna Pragam ad S. Viti ecclesiam translatus, in SS. Cosmæ & Damiani Crypta fuit compositus, elapsis, Sancti titulo ob frequentia, quibus inclaruerit, miracula ab omni retro antiquitate fuisse donatum, ibidemque ad sancti Viri tumulum lampadem antiquitus soluisse accendi, a Cosma decano in Chronica supra dicta tradi, Balbinus mox laudatus in Bohemia sancta, Historicis, quæ adornavit, regni ejusdem Miscellaneis intexta, § XVIII etiam affirmat; verum Cosmas hæc dumtaxat, quæ huc spectent, loco supra cit. scribit: Sæpe in eadem Crypta (Cosmæ & Damiani scilicet) vident visiones custodes ecclesiæ, dum visitant candelam, quæ ibi accenditur nocte; inde autem lampadem seu potius candelam, de qua hic sermo fit, in Gaudentii, non autem in sanctorum dumtaxat Cosmæ & Damiani honorem soluisse olim accendi, quis concludat? Quod modo ad Sancti titulum, qui Gaudentio post annum 1040 ab omni retro antiquitate fuerit tributus, spectat, abs illo Stephanus Damalevicius Varta in Gnesnensium, quam anno 1644 vulgavit, archiëpiscoporum serie studiose ubique abstinet, idemque sibi faciendum, Henschenius noster, ad XXVII Aprilis diem de S. Adelberto, Gaudendii fratre, tractans, existimavit; neque vero immerito; Pessina enim, qui Sanctos omnes, in Pragensi S. Viti ecclesia ob reliquias suas ibidem servatas cultu ecclesiastico affici quotannis solitos, accuratissime in ecclesiæ Pragensis Phosphoro recenset, hisce ibidem Gaudentium nusquam annumerat. Adhæc in ecclesiæ Pragensis officiis propriis Kalendariisque, penes nos exstantibus ac Sanctos, qui in Pragensi ecclesia coluntur, complectentibus, Gaudentii, veluti cultu ecclesiastico afficiendi, nomen nusquam occurrit; quæ cum sic habeant, enimvero haudquaquam, qui a Sancti titulo Gaudentio attribuendo abstinent, videntur carpendi, nosque certe de illo, veluti de Sancto, in Opere nostro agere non possumus, nisi primum melius de ecclesiastico, quo seu Pragæ seu alibi gaudeat, cultu constiterit.
Genesium SS. Anastasio ejusque Sociis MM., qui in pluribus Hieronymianis Codicibus hodie memorantur, alii aliquot Fasti sacri, post annum 1489 vulgati, adjungunt, idque ipsum etiam facit Martyrologium Romanum hodiernum; verum vide, quæ in Anastasio seu Athanasio ejusque Sociis infra sumus dicturi.
S. Gradulphum confessorem Saussayus in Mrl. sui Gallicani Supplemento Engolismæ hodie signat, idemque etiam in Martyrologio suo Universali facit, qui eum modico unius literulæ discrimine Gratulphum vocat, Castellanus. Verum quis Gratulphus hic seu Gradulphus? Apud nos ad XXII Maii diem in veteri S. Ausonii Engolismensis episcopi Legenda apocrypha num. 10 varii, quos hic ordinarit, recensentur presbyteri, hosque inter primo loco Gratulphus quispiam comparet; hinc autem erit forsan, qui Gratulphum hunc esse putet eumdem cum Gratulpho seu Gradulpho, quem duo, ut dictum, laudati martyrologi hodie commemorant. Ast, cum Ausonius seculo tertio, uti apud nos videre loco citato licet, floruisse communiter credatur, quis, quæso, si Castellano, qui seculo octavo, apposita in margine nota numerica, Gratulphum suum innectit, sit standum, hunc cum Gratulpho, per Ausonium, uti in hujus Legenda mox memorata traditur, ordinato, putet eumdem? Nemo sane, ut mihi equidem apparet, nisi forsan vel serius floruisse, vel Gratulphum re ipsa non ordinasse Ausonius sit dicendus. Ac merito quidem an Gratulphum ullum re ipsa ordinarit Ausonius, dubitari vel idcirco potest, quod præfata hujus Legenda, in qua res asseritur, sit hujusmodi, ut, quemadmodum Papebrochius in sua ad illam Annotatione prævia observat, nulla omnino in re tuto ei credi queat. Hinc porro etiam fit, ut, quamvis etiam Saussayi & Castellani Gratulphus unus idemque cum Gratulpho, in Legenda illa memorato, absque omni dubio foret, hæc tamen, quæ præterea nec Beati, nec Sancti titulum Gratulpho suo attribuit, conducere haud posset, ut Gratulphum seu Gradulphum in Opere nostro Sanctis accenseremus; cum autem sola etiam, ut id faciamus, Saussayi & Castellani auctoritas haud sufficiat, nos eum, qui quis fuerit, & an cultu ecclesiastco gaudeat, haud satis exploratum habemus, hic tantummodo duximus referendum, secus tamen postea loco opportuno facturi, si alicunde forsan plus lucis aliquando affulserit.
Gumarus e Sardiniæ rege seu principe Cisterciensis monachus, qui a Saussayo & Henriquezio XIX & a Bucelino XX Julii recolitur, hac die, qua una cum celeberrimo apud Belgas Sancto homonymo a Molano prius in Natalibus Sanctorum Belgii fuerat relatus, in Cisterciensis Ordinis Kalendario, Divione anno 1617 excuso, & a Chalemoto in Sanctorum Ordinis Cisterciensis Serie signatur. Is, ni fallor, alius non est, quam qui die I Junii a Ferrario in Generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, Catalogo celebratur, perperamque, ut apparet, vocatur Germanus: verum vide, quæ ad hoc vocabulum apud nos de Gumaro seu Gumero, Sardiniæ rege seu potius judice, de quo ad annum 1153 & seq. in Annalibus Cisterciensibus Manrique & in Sanctorum Sardiniæ Triumpho lib 13, cap. 40 Dionysius Bonfant, præfata I Junii die in Prætermissis sunt dicta.
Henricus, Wintoniensis in Anglia episcopus, qui IX Januarii, iterumque IV & VI Augusti a Ferrario signatur, hac die ab Henriquezio & post hunc a Bucelino celebratur; verum vide, quæ de eo ad præfatam VI Augusti diem in Prætermissis jam diximus.
Hiddam viduam, S. Brunonis Coloniensis archiepiscopi matrem, hodie in Gynæceo Sacro recenset Arturus; verum, etsi eam etiam Beatæ titulo condecoret; de publico tamen, quo gaudeat, cultu silet, nec quidquam aliunde, quod hunc probet, occurrit.
S. Julianam virginem, quæ sub S. Austreberta in Pauliacensi cœnobio sanctimonialem egerit, hac die in Martyrologio Benedictino Menardus & post hunc in Menologio Benedictino Bucelinus annuntiant, ast vide, quæ infra inter Sanctos de Juliana, cœnobii ejusdem abbatissa, quam hodie pariter, solo ei tributo Venerabilis titulo, Bucelinus annuntiat, sumus dicturi.
SS. Justi, Arthemii & Honestæ V. martyrum memoria hodie occurrit in duobus Usuardinis apud Sollerium Auctariis: In Florario nostro Ms. & Rosweydiano apud eumdem Sollerium Usuardi Auctario sola memoratur Honesta seu Onesta, & tam hæc, quam Justus & Arthemius, a Molano omittitur; cum autem præterea tres illi Martyres, quorum ne palæstram quidem usquam notatum invenio, in nullis prorsus Hieronymianis codicibus locum obtineant, nec aliunde vel utcumque innotescant, eos dumtaxat hic in Prætermissis recensere est visum, etsi interim Justus & Arthemius etiam reperiantur in Kalendario, quod e Ms. Lyrensi, ante annos amplius 600 exarato, erutum, Marteneus tom 3 Thesauri Anecdotorum a col. 1605 exhibet.
Lucardi episcopi & confessoris mentio hodie habetur in Florario nostro Ms.; verum is, nisi forsan perperam ita vocetur ac cum Burchardo, Wormatiensi episcopo, de quo mox actum, unus idemque sit, omnino nobis est ignotus.
Marianum monachum & confessorem in territorio Lemovicensi hodie signat in Generali suo Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, Catalogo Ferrarius; verum quis Marianus ille? Eodem sec. V Bituricensis in Galliis provincia Sanctos duos, eodem Mariani nomine vocatos, quorum alter eremiticam in illa vitam duxit, alter, inde Autissiodorum profectus, monachum ibidem in S. Germani monasterio induit, felici sorte produxit. Posterior, qui, nomine varie contorto ac deformato, Marcianus etiam, Merianus, Marinus aut paulo adhuc aliter in Hieronymianis & Usuardinis codicibus (Sollerium in hosce ad XX Aprilis diem in Usuardo Illustrato videsis) nuncupatur, ac e Fontanetensi diœcesis Augustodunensis cœnobio, in quo obierat, Autissiodorum, ubi, ut dictum, monachum induerat, translatus, prope civitatem illam hodieque in nominis sui monasterio servatur, Martyrologio Romano hodierno ad dictam XX Aprilis diem, Marciani appellatione ei tributa, exstat insertus, nec tamen, uti ibidem videre apud nos licet, a Mariano, variis aliis Fastis sacris ad XXIX ejusdem Aprilis diem inscripto, est diversus; quod autem ad priorem seu Marianum eremitam, qui, quemadmodum apud nos ad XIX Septembris diem in Prætermissis invenies, e loco suo natali seu territorio Bituricensi, in quo non tantum, ut dictum, vixerat, sed & obierat, ad diœcesim Lemovicensem translatus, Evahonii ibidem, qui vicus est in trium provinciarum, Bituricensis nimirum, Lemovicensis & Arvernicæ, confinibus, Evahonium aut Evahonum in convallibus, vulgo Evaux en Combraille, nuncupatus, sepulturam est nactus, jam spectat, is XIX, quo in Martyrologio Romano hodierno signatur, Augusti die in diœcesi Lemovicensi & XIX Septembris die in diœcesi Bituricensi colitur; licet autem hæc dierum, quibus id in duabus illis diœcesibus fit, diversitas Sollerium, dum de illo in Opere nostro ad dictam XIX Augusti diem ageret, dubitare fecerit, an non essent Sancti duo, invicem distincti, Marianus tamen, qui in diœcesi Bituricensi colitur, a Mariano Lemovicensi, uti quæ post de re illa in Opere nostro ad XIX Septembris diem in Prætermissis fuere adducta, suadent, minime est diversus. At vero, an cum postremo isthoc e duobus jam memoratis Marianis unus idemque est Marianus, quem Ferrarius hodie celebrat? Marianus isthic in Kalendario Lemovicensi, e quo eum hagiologus iste, uti ipsemet in Notis docet, accepit, hodie seu XI Octobris die erat signatus; cum hinc autem fuisse aliquando die isthoc in diœcesi Lemovicensi cultus videatur postremusque e duobus jam supra memoratis Marianis, non XI Octobris, sed XIX Augusti die, ut supra docui, ibidem colatur, erit fortassis nonnemo, qui vel idcirco alterum ab altero putet distinctum. Verum quid ni factum esse queat, ut unus idemque Marianus, qui XIX Augusti die in diœcesi Lemovicensi modo colitur, ibidem tamen aliquando cultu, mutatione in hujus tempus, ut nonnumquam fieri in Sanctis colendis solet, inducta, XI Octobris die fuerit gavisus? Utut sit, Ferrarius equidem Marianum, a Mariano, qui XIX Augusti die in diœcesi Lemovicensi modo colitur, distinctum celebrare intendit; Marianum enim, a se memoratum, Autissiodori in S. Germani monasterio monachum sub S. Mamertino seu Mamertio abbate exstitisse diemque extremum in Fontanetensi cœnobio clausisse, in Notis affirmat; hæc autem nec ipse, nec ullus scriptor alius de Mariano, in diœcesi Lemovicensi ad XIX Augusti diem culto, umquam asseruit. At vero (sciscitabere forsan denuo) quis ergo Marianus, quem hodie Ferrarius in territorio Lemovicensi annuntiat? Saussayus quoque hodie ibidem Marianum in Martyrologii sui Gallicani Supplemento signat, eumque, quem Maurinum appellat, sequenti afficit elogio: In agro Lemovicensi monasterio Fontaneti obdormitio sancti Maurini monachi & confessoris. Hic ortu Biturix cælestis patriæ amore monasterium tum percelebre sancti Germani Autissiodorenfis petiit, ubi ab Mammertio abbate sanctissimo paterne susceptus humilitatis & paupertatis colendæ affectu, boves ut pasceret, impetravit, animæ interim observator intensissimus. Cum autem divinæ gratiæ, cujus affluebat donis, etiam invitus & latere cupiens, radiis coruscaret, ad tractum Lemovicensem directus est, ut Fontaneti coalescens cœnobium suis charismatibus locupletaret; ubi dum opera lucis exequitur, beato fine consummatus, Christo vocante, supernam migravit ad gloriam. Ita ille, Ferrarium scilicet, nec inepte, ut mihi equidem apparet, interpretans; cum hic autem XXIX Aprilis die, quo in dicto suo Generali Catalogo S. Marianum confessorem etiam celebrat, Biturigensem hunc exstitisse, monachum sub Mamertino seu Mamertio abbate in S. Germani monasterio Autissiodori egisse ac in Fontanetensi urbi huic vicino pago obiisse, in Annotatis prodat, consectarium fit, ut duos sibi finxerit sanctos Autissiodorenses S. Germani monachos, nomine Marianos, quorum alter, e Bituricensi, in quo natus erat, territorio Autissiodorum profectus, monachum ibidem in S. Germani monasterio induerit ac haud procul ab urbe illa diem extremum clauserit; alter vero, quem hodie memorat, e Bituricensi, in quo pariter nactus fuerit natales, territorio Autissiodorum veniens, inde post e S. Germani cœnobio, cum monachum in hoc aliquamdiu egisset, ad tractum Lemovicensem sese contulerit ibidemque in Fontanetensi monasterio vitam cum morte commutarit. Nec a Ferrario hic abludere videtur Castellanus. Dum enim Marianos duos, quo um alterum die XX Aprilis Autissiodori, alterum, Evahonii in Convallibus, ut supra dixi, sepultum, die XIX Augusti in territorio Bituricensi Martyrologium Romanum hodiernum signat, in Martyrologium suum Universale ex hoc transfert, priorem ex his Fontaneti in territorio Autissiodorensi mortuum, apposita ad marginem Notula, affirmat; postquam autem id fecit, S. Maurinum, quem in dicto suo Martyrologio, attributa illi in subjecto huic Sanctorum Indice Mariani appellatione, hodie celebrat, Fontaneti in territorio Lemovicensi consignat. Verum, ut SS. Mariani Biturigenses duo, quorum alter Autissiodori in S. Germani monasterio monachum induit, ac haud procul ab urbe illa in Fontanetensi monasterio diem extremum clausit, alter e territorio Bituricensi, in quo & vixerat & obierat, ad diœcesim Lemovicensem translatus, Evahonii ibidem jacet sepultus, sunt notissimi, ita Marianus tertius Biturix, seu, ut a Castellano & Saussayo etiam vocatur, Maurinus, qui Autissiodori in S. Germani monasterio monachum egerit, indeque ad tractum Lemovicensem profectus, diem extremum ibidem Fontaneti seu in Fontanetensi cœnobio clauserit, plane est ignotus. Nec notior evadit vel e mox dicto, in quo obierit, cœnobio, nec ex abbatiali ecclesia, nomini ejus in territorio Aginnensi, ut Castellanus ait, inscripta. Cœnobium enim, Fontaneti nomine distinctum, quod in tractu Lemovicensi vel existat vel umquam exstiterit, nusquam memorari invenio; quod autem ad abbatialem, quæ a Sancto seu Maurino seu Mariano vocetur, territorii Aginnensis ecclesiam spectat, abbatiam quidem, S. Maurini nomine insignitam, in diœcesi Aginnensi Gallia Christiana Aucta tom. 2, col. 944 assignat; verum simul martyrem, nomine Maurinum, qui Agenni VII Kal. Decembris martyrium complevit, col. 898 commemorat; cum autem sic habeat, reque etiam ipsa Martyr, nomine Maurinus, diœcesim Aginnensem, uti aliunde constat, fuso pro fide sanguine illustrarit, præfatam abbatiam seu abbatialem ecclesiam a sancto isthoc Martyre potius, quam ab alio quocumque Sancto homonymo, appellari, quisque, ni fallor, nisi contrarium viderit solide probatum, inducet in animum.
Michaël Aquensis, Aquis in provincia Januensi, Petrus Tudertinus, Fulginii, Simon à Cataraxibetta, Julianæ in Sicilia, Bernardinus Marmoreus, apud Aguacatlanum in India Occidentali, Andreas de Loçoya, Guadalfagiaræ in Castella, Mansueta virgo, Laudæ cum Beati titulo referuntur ab Arturo in Mrl. Franciscano, & ultima etiam in Gynæceo. Horum porro fere omnium annuntiationes, sed absque Beati titulo, pariter habentur in trium Ordinum S. Francisci Menologio apud Hueberum, a quo etiam adduntur, Petrus Saliutri, apud Superiores salinas Bosnæ Argentinæ, Philippus Schrettelius, Bambergæ in Franconia, Remigius, de Hevele, Hulstii in Flandria, Veronica Sommarina, Constantia de Ricardis, Barbara Laudensis, Laudæ in Insubria & Adelheidis Schrickin, Treviris ad Mosellam.
Nectarius, Arsacius & Sisinnius patriarchæ Constantinopolitani in Magnis Græcorum Menæis excusis hodie memorantur; præter hosce autem & S. Atticum, Constantinopolitanum itidem patriarcham, de quo hic jam supra, in Ms. Sirmondi Synaxario signatur, etiam qui & ipse patriarcha Constantinopolitanus fuit, Acacius; verum & hic & Arsacius e Sanctorum albo, uti quæ apud nos ante tom. 1 Augusti in Patriarchis Constantinopolitanis adducuntur, evidenter probant, eradendi certo sunt; quod autem ad Nectarium & Sisinnium spectat, de ambobus veluti de Sanctis hic infra sumus acturi.
SS. Patrum, qui synodo æcumenicæ septimæ, Nicææ anno 787 adversus Iconomachos celebratæ, interfuerunt, commemoratio, quam Dominica post XI Octobris (nisi scilicet etiam hæc Dominica forsan sit) proxime sequente agendam, Typicum S. Sabæ & Menæa Græcorum excusa notant, hac ipsa XI Octobris die in Menologio Sirletiano aliisque aliquot Fastis sacris proponitur; verum de singulis synodi illius Patribus, qui locum sibi in Opere nostro vindicant, loco congruo in hoc vel actum jam est vel agetur.
Rodericum Ordinis Cisterciensis novitum, Morerolæ in Hispania, probationis anno nondum expleto, vita functum; Henriquezius, Bucelinus & Chalemotus hodie commemorant, simulque etiam Beati titulo, quod & Sigismundus Alberti in expanso Sanctorum Ordinis Cist. Catalogo facit, insigniunt; verum de publico quo gaudeat, cultu silent, nihilque alibi, quo hunc probare vel utcumque sit natum, invenire quivi.
Roricum seu Roricium, Uzeticensem in Gallia Narbonensi episcopum, Saussayus in alphabetico, quem Martyrologio suo Gallicano a pag. 1233 subnectit, Sanctorum, Beatorum ac Poirum, historiis ac natalibus propriis carentium, Catalogo cum Beati titulo recenset, eique XI Octobris diem, S. Firmini, quem is in sedem Uzeticensem successorem nactus est, natalem adscribit; verum etsi quidem de Rorico seu Roricio, cujus dies natalis prorsus ignoratur, hac ipsa, qua de S. Firmino agimus, hodierna die tractari opportunissime posse videatur, id tamen quamvis etiam de Sanctitate ejus haud dubitemus, faciendum haud duximus; quod nec Roricium nominis sui in Fastis antiquis seu classicis inscriptione, quæ pro cultu ecclesiastico solet haberi, usquam condecoratum, nec alia cultus hujusmodi, quo vel modo gaudeat vel aliquando fuerit gavisus, argumenta inveniamus.
S. Eustachium martyrem in Syria hoc die consignat Centulense apud Sollerium Usuardi Auctarium. Is Sanctus cum S. Eustachio seu Eusttathio presbytero, qui ad XII Octobris diem in Lucensi & Corbeiensi apud Florentinium Hieronymianis apographis Ægypto, in Epternacensi vero apud eumdem Florentinium Hieronymiano apographo, plerisque Martyrologis aliis ac inprimis Usuardo consentientibus, Syriæ adscribitur, unus idemque videtur; martyrne autem, an confessor, uti ab aliis vocatur, exstiterit, dispiciendum erit ad dictum, quo & cum postremo isthoc titulo in Martyrologio Romano hodierno memoratur, diem	XII Octobris.
S. Venantii abbatis & conf. depositio a Rabano & Notkero, translatio vero a Florarii nostri Ms. auctore Turonis hodie signatur. Maurolycus ac nonnulla Hieronymiana apographa nonnullaque item Usuardina apud Sollerium Auctaria Venantii dumtaxat, nulla omnino seu depositionis, pro qua diem emortualem Castellanus ponit, seu translationis mentione facta, meminere; anne autem Florario nostro, an contra Rabano & Notkero, quibus etiam apud Sollerium Centulense Usuardi itemque apud nos ante tom. 2 Mart. Flori ad Bedam Auctarium consentit, standum hic sit, examinari poterit ad diem, quo de Sancto illo abbate cum Mrl. Romano hodierno sumus acturi,	XIII Octobris.
S. Burchardus, Herbipolensis episcopus, hodie memoratur in Orationali Hieronymi de Villa Vitis, quod panis quotidianus inscribitur. Nos de Sancto illo cum Martyrologio Romano hodierno sumus acturi ad diem	XIV Octobris.
Zutphaniæ, in regionis hujus urbe & provincia, quiescebat olim ac festo colebatur corpus S. Justi pueri, nati Autissiodori, sed putatur id post periisse per Calvinistas, capite ejus excepto, quod Antverpiæ apud urbis ejusdem sanctimoniales Annuntiatas servatur. Ita hodie verbis gallicis in Hagiologio Belgico Willotus, loquens, ni fallor, de S. Justo puero novenni & martyre, qui Bellovaci (opus nostrum ad 1 Augusti de S.Justino puero martyre num. 14 & tribus seqq. videsis) solenniter colitur atque hac ipsa die absque nomine & palæstra in Florario nostro Ms. signatur; cum autem sic habeat, anne quod verbis datis de S. Justi pueri, a sese hic memorati, reliquiis Willotus affirmat, veritati consonet, examinari poterit ad diem, quo de S. Justo puero M., Bellovaci culto, cum Usuardo & Martyrologio Romano hodierno sumus acturi,	XVIII Octobris.
Ipso die passio sancti Eliphii Martyris, nec non fratris ejus Eucharii episcopi, & sororum eorumdem Libariæ & Susannæ. Ita hodie in Martyrologio suo Gallicano Saussayus; verum, cum S. Eliphius, uti in hujus apud Surium Historia traditur, Decimo septimo Calendas Novembris seu XVI Octobris die sit passus diesque, quibus Eucharius, Libaria & Susanna (neque enim omnes tres uno eodemque die passos reor) subierint martyrium, e nullo prorsus probatæ fidei documento innotescant, ut quid horum omnium & Eliphii passionem laudatus Martyrologus hodie consignat? Rationem equidem, ob quam id faciat, haud satis assequor; ast, qualiscumque hæc sit, nos de S. Libaria & Susanna (sed de posteriori isthac ob cultum incertum inter Prætermissos tantum) jam egimus ad diem, quo prior seu Libaria cultu ecclesiastico gaudet, VIII Octob., quod autem ad SS. Eliphium & Eucharium spectat, de priori e doubus hisce Sanctis sumus acturi ad diem, quo passus fertur ac colitur,	XVI Octobris;
de posteriori vero seu S. Euchario ad diem, quo pariter colitur,	XXVII Octobris.
S. Judoci confessoris translatio signatur hac die in Florario nostro Ms. Agitur haud dubie de S. Judoco Pontivensi, qui Martyrologio Romano hodierno inscribitur ad diem, quo propterea de illo sumus acturi,	XIII Dec.
S. Theophanes conf., qui metropolita Nicænus, hymnographus & monachus fuit, hodie in variis Moscorum seu Ruthenorum Fastis sacris ac inprimis in Figurata eorum, quæ Operis nostri tom. 1 Maii præfigitur, Ephemeride signatur; etsi autem hodie pariter in excusis Græcorum Menæis, in Menologio Sirletiano, indeque acceptus in generali etiam Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, Catalogo a Ferrario, & in Usuardo Molani, anno 1583 Antverpiæ vulgato, memoretur, nos tamen, ut Papebrochius hodie ad dictam Ephemeridem jam monuit, de Sancto illo ejusque fratre S. Theodore Grapto, quorum Acta indistincta habentur, dumtaxat sumus acturi ad diem, quo ambo simul & commemorantur a Græcis & Martyrologio Romano hodierno exstant inscripti,	XXVII Decembris

DE S. ERACLIO SEU HERACLIO M.
ANTIOCHIÆ.
EX HIERONYMIANIS BEDÆQUE ET USUARDI AUCTARIIS.

Sec. incerto.

[Commentarius]

Heraclius seu Eraclius Martyr Antiochiæ (S.)

AUCTORE C. B.

In omnibus prorsus apud Florentinium Hieronymianis apographis majoribus seu non contractis S. Eraclius seu Heraclius, [Heraclius in omnibus fere Fastis sacris hic memoratis Antiochiæ signatur;] aut, ut etiam scribitur, Eracleus Antiochiæ hodie signatur, idemque in aliquot tam Bedæ apud nos ante tom. 2 Martii, quam Usuardi apud Sollerium Auctariis etiam fit. Hisce porro, quod ad Hieronymianorum classem accedit Spicilegioque a Dacherio insertum exstat, Martyrologium Gellonense binaque itidem apud Sollerium Hieronymiana breviora seu contracta, Labbeanum videlicet & Richenoviense, jungenda etiam sunt; verum, etsi sic habeat, haud tamen ad amussim & hæc & illud cum laudatis Hieronymianis majoribus Bedæque & Usuardi Auctariis consentiunt.

[2] Quod enim e duobus jam dictis Hieronymianis contractis postremo nominatur loco, [ast in qua nominis hujus urbe & quandonam sit passus, est incertum.] id Martyrem hic propositum mendose seu ex errore, verosimillime ea, quam ad diem præced. in SS. Eusebio, Eraclio horumque in martyrio Sociis num. 2 exposui, ratione admisso, non Eraclii seu Heraclii, sed Eradii nomine distinguit; quod autem ad primum e duobus nominatis Hieronymianis contractis spectat, id S. Heraclium seu Eraclium, non assignata, quam nactus fuerit, palæstra, annuntiat, idemque, quod mox laudavi, Gellonense Martyrologium etiam facit. Verum nec sic alterutrum, ut nemo non fatebitur, in assignanda S. Heraclii palæstra cum laudatis Hieronymianis apographis Bedæque & Usuardi Auctariis pugnat; cum autem res ita habeat, non est sane, cur hisce, quæ, ut jam docui, S. Heraclium Antiochiæ unanimi consensu signant, standum hac in re haud sit. Ex eo interim, quod ne minimam quidem Antiochiæ, quam memorant, notitiam adjungant, pluresque nominis hujus urbes apud geographos scriptoresque alios inveniantur, manet adhuc, in quanam ex hisce Sanctus pro fide occubuerit, incertum ac dubium. Nec quidquam suppetit, unde res certa reddatur; quemadmodum autem, uti inde consequitur, haud sat prope & accurate martyrii, ab Heraclio tolerati, palæstra, ita nec ullo prorsus modo seu seculum seu epocha, quod universa, quæ de Sancto loquuntur, documenta nullam plane notam chronicam præferant, determinari potest, estque proinde, non tantum quo anno, verum etiam quo seculo Heraclius subierit martyrium, pariter incertum; ut, cum nec alia, quæ ad Sanctum spectent, alicunde innotescant, plura de eo hic dicenda haud supersint.

DE SS. ANASTASIO SEU ATHANASIO PRESBYTERO, AMPODO, PLACIDO, FAUSTO, JANUARIO, MARTIALE, MARCELLO ET JUVINIANO MARTT. VEROSIMILLIME SICULIS.
EX HIERONYMIANIS ET ALIIS FASTIS SACRIS.

SEC. INCERTO.

[Commentarius]

Anastasius seu Athanasius presb., Mart. verosimillime Siculus (S.)
Ampodus, Mart. verosimillime Siculus (S.)
Placidus, Mart. verosimillime Siculus (S.)
Faustus, Mart. verosimillime Siculus (S.)
Januarius, Mart. verosimillime Siculus (S.)
Martialis, Mart. verosimillime Siculus (S.)
Marcellus, Mart. verosimillime Siculus (S.)
Juvinianus Mart. verosimillime Siculus (S.)

AUCTORE C. B.

Lucense apud Florentinium Hieronymianum apographum non contractum hodie sic habet: [Martyres, e Lucensi Hieronymiano apographo hic propositi, ad quoram,] In Acervo Siciliæ sancti Tanasi presbyteri, Ampodi, Placidi, Fausti, Januarii, Martialis, Marcelli; hisce autem septem sanctis Martyribus etiam octavus, qui Juvinianus fuerit vocatus, in Corbeiensi, quod apud eumdem Florentinium itemque apud Dacherium tom. 2 Spicil. editionis anni 1723 exstat, Hieronymiano apographo pariter non contracto, ac, ut Dacherius ait, vetustissimo adjungitur, idque recte fieri seu Juvinianum ad jam nunc relatam Martyrum classem vere spectare, induco in animum, quod, dum duo Hieronymiana apographa quamdam martyrum classem memorant, nec tamen in horum numero conveniunt, tunc standum, nisi quid forsan suadeat contrarium, apographo potius sit, quod plures, quam altero, quod pauciores martyres classi isti attribuit. Ita autumo non tantum, quod Hieronymianorum notitia, a Gregorio Magno verbis, quæ Sollerius in sua ad Usuardum Præfatione num. 22 recenset, suppeditata, annuntiationibus, majori Sanctorum numero constantibus, utcumque suffragetur, verum etiam ac vel maxime ex eo quod librarii, qui Hieronymiana antiqua aliosve generis alterius codices vetustos transcripsere, unius alteriusve seu nominis seu vocabuli omissione frequentissime, additione autem rarissime, ab exemplaribus sibi prælucentibus, uti quisque, qui hæc cum transumptis contulerit, facile deprehendet, per incuriam seu oscitantiam deflexerint. Juvinianus quidem, uti in Lucensi apud Florentinium Hieronymiano apographo, ita etiam in Gellonensi, quod apud Dacherium Spicil. tom. mox dicto exstat Hieronymianumque fere etiam est, Martyrologio, imo & in vetustissimo Antverpiensi apud laudatum Florentinium Hieronymiano apographo majori seu non contracto hodie omittitur; ast quid tum?

[2] Ibidem in hoc non unum, uti ex infra dicendis patescet, [uti ex hic allegatis apparet, classem,] mendum cubat; quod autem ad Martyrologium Gellonense spectat, non raro fit, ut in hoc non unus tantum, sed plures etiam e Sanctis, qui in Hieronymianis apographis non contractis occurrunt, prætereantur. Nec est, cur præterea hic opponas, tam universa apud Marteneum & Sollerium Hieronymiana apographa contracta, quam Usuardina aliquot, quæ una cum Martyrologio Romano hodierno hodie pariter Martyrum classem hic propositam recolunt, apud eumdem Sollerium Auctaria Juvinianum in hac non recensere. Illa enim aliquos etiam ex ipsismet septem jam supra e Lucensi Hieronymiano apographo memoratis Martyribus omittunt. Nec id tantum Martyrologium Romanum hodiernum duoque e jam laudatis Usuardinis apud Sollerium Auctariis, Greveni nempe & editionis Lubeco-Coloniensis, pariter faciunt, verum etiam tribus quatuorve, quos tantummodo nominant, Martyribus socios aliquot fuisse adjunctos, non obscure produnt, cumque horum numerum non determinent, minime nos cogunt, ut e septem dumtaxat sanctis Athletis constitisse, de qua hic agimus, martyrum classem, credamus. Quare, cum hoc aliaque, ob quæ excludendus ex hac videri forsan Juvinianus queat, sic, ut jam dixi, habeant, non est sane, cur is septem supra memoratis Martyribus, quos Lucense Hieronymianum apographum hodie celebrat, haud adjungatur.

[3] [Genesio interim ex hac ob rationes] Atque hæc quidem, ni fallor, lectori, ut suum hac de re judicium ferre queat, jam sufficient; verum, cum Martyrologium Romanum hodiernum habeat Passio sanctorum Anastasii presbyteri, Placidi, Genesii & Sociorum, Martyrumque adeo, quam his verbis celebrat, classi hic propositæ Genesium adjungat, indagandum modo etiam hic est, an hic vere ad illam pariter spectet, seu an præter supra memoratos SS. Anastasii & Placidi in martyrio socios socius alius, nomine Genesius, sit admittendus. Etiamsi universa non modo Hieronymiana tam contracta quam non contracta apud Florentinium, Dacherium, Marteneum & Sollerium apographa, verum etiam hagiologia & Kalendaria antiqua tum Mss., tum excusa, quæ magno numero penes nos exstant, studiosissime evolverim, nusquam tamen in iis hodie Genesium vel solum, vel cum ullo e Martyribus supra memoratis conjunctum inveni; cum autem sic habeat, Martyrem, nomine Genesium, exstitisse horum in martyrio socium, non reor. Cum duobus quidem ex iisdem Martyribus in Usuardo Lubeco-Coloniensi, cum tribus vero etiam in Greveniano Genesius hodie annuntiatur; verum binæ hæ annuntiationes additamenta ad Usuardum, uti in hoc per Sollerium illustrato videre licet, dumtaxat existunt, cumque Usuardus Lubeco-Coloniensis anno 1490, Grevenianus autem anno 1515 antiquior haud sit, recentiores certe ambo sunt, quam ut sola eorum auctoritate Martyrem, nomine Genesium, qui cum Martyribus supra memoratis passus sit, putem admittendum. Nec, ut secus sentiam, me hic vel Davila vel Baronius movet.

[4] Etsi enim prior Villæ-novæ in regno Murciæ apud RR. PP. Franciscanos S. Genesii corpus asservari, [in medium hic adductas] in Theatro ecclesiastico Hispaniæ tom. 1 pag. 299 affirmet, anne tamen de Genesio, qui cum SS. Anastasio & Placido passus sit, an contra de altero homonymo (plures enim nominis illius exstitere Sancti) loquatur, nullatenus indicat, fierique potest, ut S. Genesii corpus, quod jam nominato in Hispania loco asservari ait, sit Martyris e Catacumbis Romanis extracti indeque, imposito ei pro arbitrio Genesii nomine, in Hispaniam translati; quod autem ad Baronium spectat, hic quidem pro Anastasio sociisque Martyribus, in Martyrologio Romano hodierno hodie signatis, ac proin & pro Genesio vetera Mss., quorum antea meminisse se ait, in suis in Martyrologium istud Notis citat; verum nec locum, quo, quæ laudat, veterum Mss. antea adhuc meminerit, assignat, nec quæ qualiave hæc sint, edicit; ut enimvero, cum mihi plane ignota illa sint, facere haudquaquam possint, ut Martyribus, de quibus hic nobis sermo, Genesium accenseam. Neque eo etiam me impellat Rodericus Dacunha, Ulyssiponensis archiëpiscopus; etsi enim hic martyrem quempiam, nomine Genesium, qui martyrio in Lusitania, ubi non paucas, ut ait, ædes sacras nomini suo dedicatas habet, coronatus sit, in ecclesiastica Ulyssiponensis ecclesiæ Historia part. 1, cap. 12 proferat in medium, eum tamen, qui aliunde mihi satis notus haud est, Ulyssiponensem facit episcopum; quod cum nemo de Martyrologii Romani hodierni Genesio somniarit umquam, non est sane, cur hic esse putetur Genesius, a Dacunha adductus. Contrarium quidem hic scriptor contendit; verum hac in re assentiendum illi haud est. Genesius enim, qui hodie in Martyrologio Romano hodierno comparet, cum pluribus in hoc, quibuscum passus sit, Sociis ac nominatim cum SS. Anastasio & Placido conjungitur; etsi autem Dacunha Genesium, quem memorat, cum pluribus quoque sociis ac nominatim cum SS. Anastasio & Placido pariter conjungat, hosce tamen vere cum illo pro fide occubuisse, haud recte probat.

[5] Hunc enim in finem Flavii Lucii Dextri Chronicon, [excluso,] in quo Anastasius, Placidus, Genesius & eorum socii illustre simul sub Juliano subiisse martyrium ad annum 353 dicuntur, dumtaxat allegat; cum autem Chronicon illud, non a Dextro, qui sec. V floruit, contextum, sed, quemadmodum infra pluribus docebo, ab Hieronymo de la Higuera, qui demum sec. proxime elapso exstitit in vivis, fuerit confictum, enimvero rem illam, quæ, si vera foret, pluribus ante Higueræ ætatem seculis gesta fuisset, solo illo Fictitio chronico a Dacunha recte probari nemo prudens admittet. Jam vero, cum sic habeat ac proin Genesius, quem in Lusitania pro Christo sanguinem fudisse, Dacunha ait, neque cum SS. Anastasio & Placido ac eorum sociis passus, neque adeo unus idemque cum Martyrologii Romani hodierni Genesio sit putandus, exigere, quæ supra adduxi, pergunt, ut hunc ad Martyrum, de qua hic agimus, classem non spectare seu quod eodem recidit, SS. Anastasio & Placido ac eorum sociis non adjungendum, credamus. Pro Nigasio, qui supra relatæ Martyrologii Romani hodierni annuntiationi tam in hoc, quam in Usuardo Lubeco-Coloniensi & Greveniano præmittitur, Negesium primo ac deinde Genesium perperam scriptum fuisse, hocque postremum nomen post per repetitionem, imperite a librario factam, in Martyrum, de qua hic agimus, classem irrepsisse, Castellanus hodie in Martyrologio suo universali adjecta ad marginem notula insinuat; verum sive illa sive alia quacumque ratione factum id sit, Genesium equidem, qui nusquam, ut jam monui, in Hieronymianis apographis reperitur, ad dictam, quæ indubie ex hisce in Martyrologium Romanum hodiernum fuit illata, Martyrum classem spectare seu Martyribus supra memoratis jungendum, haudquaquam verosimile apparet; cum autem sic habeat, eum ego e supra huc transcripta Martyrologii Romani hodierni annuntiatione expungendum, cum Castellano mox laudato opinor.

[6] [contraque in eadem Anastasio seu Athanasio, quod, etiamsi] Verum Tharaci & Probi nomina, quæ jam fuerant relata, Anastasii presbyteri vocabulis corrupte expressa, in eadem annuntiatione perperam pariter repeti, ac proin Anastasium ad Hieronymianorum hic propositam Martyrum classem non spectare seu Martyribus supra nominatis annumerari haud posse, laudatus Martyrologus per Notulam mox citatam etiam insinuat; ei autem hac in re assentiri haud queo. Etsi enim haud difficulter forsan factum esse queat, ut librarius in exemplari, quod describebat, nomen Probi, quasi breviatum presbyteri, acceperit, itaque etiam transcripserit, tantum tamen inter Tharaci & Anastasii nomina est discrimen, ut non nisi ægerrime hoc postremum pro primo exaraturus fuisse videatur. Adhæc Anastasius in omnibus fere Hieronymianis apographis, in quorum tamen nonnullis Athanasius aut etiam, initiali posterioris hujus nominis litera per librarii incuriam omissa, Tanasius seu Tanasus vocatur, hodie cum presbyteri titulo annuntiatur. Quapropter, quemadmodum Genesium, quod in nullis prosus Hieronymianis apographis reperiatur, ad Hieronymianorum, de qua nos hic cum Martyrologio Romano hodierno, Martyrum classem non spectare ac proin ex hoc eradendum, ita vel ob solam rationem contrariam ad eamdem Martyrum Hieronymianorum classem Anastasium seu Athanasium, qui præterea in Usuardinis aliquot apud Sollerium Auctariis, itemque in S. Cyriaci, Vaticana, Barberiniana, Tornacensi & Atrebatensi apud nos ante tom. 2 Martii ad Bedam Additionibus, utut in duabus harum posterioribus titulo illi, non presbyteri, sed episcopi, perperam tributo, hodie etiam commemoratur, spectare ac proin ex supra relata Martyrologii Romani hodierni annuntiatione non expungendum, sed contra tam in hac, quam in Hieronymianis, in quibus memoratur, apographis relinquendum, apparet indubitatum.

[7] Anastasius quidem seu Athanasius in vetustissimo Antverpiensi seu Epternacensi apud Florentinium Hieronymiano non contracto apographo hodie non comparet; [in Epternacensi Hieronymiano apographo, hic, uti ostenditur,] verum in omnibus prorsus aliis apud eumdem Florentinium & Dacherium Hieronymianis apographis pariter non contractis, imo & in ipsis apud Marteneum & Sollerium contractis fere etiam omnibus, utpote in horum solo, quod Marteneus exhibet, Morbacensi præteritus, hodie signatur; potius autem tot Hieronymianis sese inter consentientibus apographis, quam unico (neque enim, quod dixi, Morbacense, utpote tantummodo contractum, magnopere hic curandum) Epternacensi seu Anverpiensi est standum, maxime cum mendosum id hic existat, solaque librarii incuria, ut Anastasium seu Athanasium non complectatur, sit factum, uti apparet ex iis, quæ jam nunc, vitiosa primum, in qua hunc omittit, annuntiatione huc transcripta, subjungam. Sequentibus hæc apud Florentinium constat verbis: In Anazobori (in Anazarbo scriptum oportuit) Ciliciæ natalis Taraci, Probi & Andronici presbyteri, Ampodi, Placidi, fausti, Januarii, Martialis, Marcelli. Ita, quod dixi, Epternacense seu Antverpienses Hieronymianum apographum; cum autem presbyteri titulo Andronicum afficiat huicque in martyrio Ampodum aliosque, quos post hunc in annuntiatione jam data recenset, socios adjungat, & tamen Andronicus, uti ex ejus Tarachique & Probi sinceris ac selectis, quæ infra sumus daturi, Actis palam est, nec presbyter exstiterit, nec in martyrio, quos ei, ut dixi, laudatum Hieronymianum apographum adjungit, socios habuerit, mendosum enimvero id, & quidem non uno ex capite, hic esse, unusquisque fateatur, necesse est.

[8] Jam vero, cum sic habeat, quid si librarius, qui Epternacense seu Antverpiense Hieronymianum exaravit, [mendoso,] emendatius hujus exemplar, in quo hodie concepta hisce vel haud multum absimilibus verbis, In Anazarbo Ciliciæ natalis Taraci, Probi & Andronici & alibi seu, ut vere pleraque habent Hieronymiana apographa, In Acervo seu Acerno Siciliæ Anastasii presbyteri, Ampodi, Placidi, Fausti, Januarii, Marcialis, Marcelli, annuntiatio legebatur, præ oculis habuerit, hancque, sed & nomine Anastasii, & vocibus in Acervo seu Acerno Siciliæ, palæstram, quam is una cum sociis sibi adjunctis nactus sit, exprimentibus, per incuriam seu oscitantiam omissis, transcripserit? Rem sane ita vere factam, si non certum, verosimile saltem vel ex eo apparet, quod, cum sic facta adstruitur, commode intelligatur, qui, Andronicum & presbyterum & SS. Ampodi aliorumque, cum hoc passorum, exstitisse in martyrio socium, supra huc transcripta, quam laudatum Epternacense seu Antverpiense Hieronymianum apographum suppeditat, annuntiatio perperam seu per errorem, ut vidimus, prodat. At vero reliqua modo etiam, quæ pro Anastasio seu Athanasio rejiciendo vel utcumque faciunt, confutemus, quo ita hunc, utut in Epternacensi Hieronymiano apographo omissum, esse tamen vel idcirco, quod in plerisque aliis Hieronymianis memoretur, in Martyrum, de qua nos hic, classe retinendum, luculentius patescat.

[9] Hieronymiana illa in Acervo Siciliæ, pro quarum vocum media apud Dacherium tam in vetustissimo Hieronymiano apographo supra laudato, [omittatur, in plerisque tamen Hieronymianis aliis memoretur, nec ex hisce,] quam in Additionibus ad Wandelbertum, Acerno exaratur, Martyres nostros collocant; cum autem nullus Siciliæ locus, qui vel Acervus vel Acernus vocetur, apud insulæ istius chorographos inveniatur, dubitari non immerito potest, an laudata Hieronymiana apographa locum, quo S. Anastasium seu Athanasium ejusque in martyrio socios hodie signant, mendose haud exprimant, ac proin an & in Anastasio seu Athanasio annuntiando pariter haud errent. Ita adhuc qui hunc e Martyrologio Romano seu e Martyrum, de qua hic agimus, classe expunctum volent, forsan arguent. Ac Georgius quidem non modo de re, quam jam memoravi, dubitat, verum etiam, in Ottoboniano suo, quod ad Hieronymianorum classem pertinere ait, Martyrologio corruptissime in Acervo Siciliæ natalis sancti Tanasi presbyteri, Placidi & Fausti pro in Anazarbo Ciliciæ natalis sancti Taraci presbyteri, Andronici & Probi hodie legi, in suis in Martyrologium Adonianum adnotationibus pro certo affirmat; idcirco autem id, ni fallor, facit, quod, quamvis tres martyres Tarachus, Probus & Andronicus, quorum primum hic perperam, uti ex eorum infra dandis Actis nemo non statuet, presbyteri titulo exornat, in Epternacensi seu Antverpiensi Hieronymiano apographo hodie memorentur, hodie tamen in Ottoboniano, quod laudat, Martyrologio prætereantur martyriumque Anazarbi in Cilicia, uti in tribus illis sanctis martyribus infra sumus dicturi, consummarint.

[10] [eo etiam, quo Georgio placuit, modo] Verum, cum Tarachus, Probus & Andronicus die XIII Maii, uti mox ipsemet Georgius in dictis suis adnotationibus subjungit, signati in eodem Ottoboniano Martyrologio jam fuissent, quid mirum, in hoc illos hodie iterum haud commemorari? Tres quidem isti martyres, qui, ut mox iterum monui, in Epternacensi seu Antverpiensi Hieronymiano apographo hodie celebrantur, signati nihilominus in hoc ad XIII Maii diem pariter jam fuerant; verum quid ni factum esse queat, ut, qui Ottobonianum Martyrologium exaravit, Antverpiense hic sibi non sequendum seu Tarachum, Probum & Andronicum, jam antea a se celebratos, hodie non repetendos, sed alios abs hisce distinctos martyres commemorandos existimarit? Certe ita qui duo alia Hieronymiana apographa, Lucense nimirum, quod Florentinius, & Corbeiense, quod & hic & Dacherius, vetustissimum illud vocans, exhibent, scripserunt, sibi faciendum duxere, reque etiam ipsa (neque enim ab iis pro Taracho, Probo & Andronico Anastasium seu Athanasium, aut etiam, ut in Lucensi scribitur, Tanasum, Ampodum, aliosque, quos hisce adjungunt, quinque aut sex socios mendose seu per errorem memorari quis facile dixerit) fecere; cum autem sic habeat Taracusque proinde, Probus & Andronicus Anastasio seu Athanasio hujusque in martyrio Sociis, quos & duo illa Hieronymiana apographa & Ottobonianum, quod Georgius laudat, Martyrologium hodie memorant, substituendi non sint, haud satis etiam perspicio, cur pro in Acervo seu Acerno Siciliæ, ubi hæc illos collocant, necessario in Anazarbo Ciliciæ sit reponendum.

[11] Ciliciæ quidem & Siciliæ nomina similia adeo sunt, ut haud difficulter immutari ac confundi potuerint; [haud immutandis,] verum, id re etiam ipsa factum non probatur, & quo minus factum credamus, impedit intercedens inter Acervi seu Acerni & Anazarbi vocabula discrimen, quod tantum est, ut nemo facile primum pro posteriori scripturus fuisse videatur. Nec est, cur hic iterum vetustissimum Epternacense seu Antverpiense, quod a Florentinio producitur, Hieronymianum apographum objicias. Etsi enim hoc, non tantum Tarachum, Probum & Andronicum, verum etiam Ampodum aliosque in Ottoboniano reliquisque proxime laudatis Hieronymianis apographis memoratos Martyres Anazarbi in Cilicia statuat, in ipsamet tamen, qua id facit, annuntiatione errore non uno, ut jam supra ostendi, laborat, estque adeo rei, de qua hic sermo, definiendæ ineptum, seu, ut clarus loquar, facere non potest, ut vocibus in Acervo seu Acerno Siciliæ, quibus S. Anastasii seu Athanasii hujusque in martyrio sociorum palæstra in plerisque Hieronymianis apographis exprimitur, voces in Anazarbo Ciliciæ substituendæ credantur. Et vero hasce illis nec debere, nec posse substitui, Richenoviense apud Sollerium Hieronymianum apographum contractum sequenti isthac, quam hodie suppeditat, annuntiatione Antiochia Eradii. Alibi Tarachi, Probi & Andronici; & in alio loco Tanasii presbyteri, Ampodi, Placidi, Fausti, Januarii, Marcialis & Marcelli argumento est haud invalido.

[12] Etenim, cum sic Taracus, Probus & Andronicus, [seu corrigendis,] qui certo, uti in his ipsis infra docebimus, Anazarbi in Cilicia subiere martyrium, alio loco, quam Anastasius hujusque in martyrio socii, passi luculentissime tradantur, consectarium fit, ut hi Anazarbi in Cilicia martyrio coronati haud fuerint, utque proinde vocibus in Acervo seu Acerno Siciliæ, palæstram, quam nacti in plerisque aliis Hieronymianis asseruntur, exprimentibus, voces in Anazarbo Ciliciæ nec debeant, nec possint substitui; etsi autem contractum illud Hieronymianum apographum sola sua auctoritate rem omnino certam reddere natum haud sit, eam tamen, maxime si aliorum, huc quoque spectantium, quæ supra allegavi, ratio etiam habeatur, vero efficit simillimam. Ast, quamvis sic habeat, verosimillimeque adeo pro in Acervo seu Acerno Siciliæ, ubi S. Athanasii seu Anastasii hujusque in martyrio sociorum palæstra ab Hieronymianis apographis supra laudatis statuitur, reponendum in Anazarbo Ciliciæ haud sit, merito tamen, ut jam dictum, in dubium, anne in hisce media e vocibus in Acervo seu Acerno Siciliæ mendose exarata non sit revocari potest. Ita omnino vel ex eo, quod vere nullus in Sicilia locus, nomine Acervus seu Acernus, apud insulæ illius chorographos, ut, diligentissima facta indagine, comperi, inveniatur, est fatendum. Verum quid tum? Nec, etsi etiam, vocabulum, quo S. Anastasii sociorumque palæstra in dictis Hieronymianis apographis exprimitur, perperam exarari, certum omnino foret atque indubitatum, merito inde, esse illum ex hisce eradendum, posset concludi.

[13] Quamvis enim haud raro aliorum etiam Martyrum palæstræ in Hieronymianis apographis mendose exarentur, ac inprimis SS. Tarachi, Probi & Andronici palæstra in Epternacensi seu Antverpiensi sæpissime jam laudato apographo corrupte per In Anazobori Ciliciæ (in Anazarbo enim fuerat scribendum) exprimatur, [debeat eradi, retento, Juvinianus etiam spectat,] nemo tamen, idcirco vel martyres illos ex Hieronymianis, in quibus reperiuntur, apographis, vel Tarachum, Probum & Andronicum ex Antverpiensi dixerit expungendos. Adhæc cum tam Placidum, Ampodum, Faustum, Januarium, Martialem & Marcellum, quam S. Anastasium dicta Hieronymiana apographa in Acervo seu Acerno Siciliæ signent, consequens foret, ut, si ex hisce ob palæstram perperam expressam Anastasius deberet expungi, ex iisdem etiam, quod nemo admiserit, eamdem ob causam Placidus ejusque jam enumerati in martyrio Socii deberent eradi; cum hæc autem sic habeant, Anastasius certe seu Athanasius ex Hieronymianis, in quibus memoratur, apographis eradendus ob rationem postremo hic adductam non est, cumque id, uti cuique e jam dictis pronum erit colligere, nec ob alia supra allegata fieri sit necesse, fixum atque inconcussum, quod num. 6 statui, manet, videlicet Anastasium seu Athanasium ad Hieronymianorum, de qua hic agimus, classem spectare ac proin ex hodierno, contra ac Castellanus supra laudatus insinuat, Martyrologio Romano seu ex hujus num. 3 huc transcripta, quæ indubie ex Hieronymianis apographis primitus manavit, annuntiatione non expungendum, sed contra non minus in hac quam in illis retinendum. Porro, quemadmodum Martyrologium Romanum recte hodie, uti e jam dictis liquet, Anastasium seu Athanasium celebrat, ita eumdem, quod locus, quo & ipse & ejus socii, Placidus videlicet, Ampodus, Faustus, Januarius, Martialis, Marcellus ac denique, qui ad horum etiam, ut supra docui, classem spectat, Juvinianus, in Sicilia e dicendis passi sunt, nec ex insulæ hujus chorographis, ut jam insinuatum, nec aliunde innotescat, recte etiam absque ulla, quam nactus sit, palæstræ, quod etiam a Maurolyco ac in Binis supra laudatis Usuardinis apud Sollerium Auctariis fit, mentione annuntiat.

[14] [nequaquam, ut Higuera in Dextro & Juliano a se confictis,] Verum, cum sic ille ac socii, quos in martyrio habuit, nulli certo affigantur loco, hinc, qui sub ementitis Dextri, Luitprandi, Hauberti, Helecæ aliorumque antiquorum nominibus pseudo-chronica spuriaque itidem sub falso Juliani nomine Adversaria sec. proxime elapso confinxit, Hieronymus de la Higuera, in omnem quibuscumque Sanctis, vel eatenus incognitis vel aliunde arcessitis, patriam suam ditandi occasionem intentus, S. Anastasium ejusque socios in Hispaniam traxit, ita tamen ut alio illos regionis hujus loco in Dextri Chronico, alio in Juliani Adversariis, verosimillime ut ita minus facile, & hæc & illud ex unius ejusdemque impostoris calamo profluxisse, appareret, consignarit. Hinc plerique, qui Dextri Pseudo-Chronico fictitiisque Juliani Adversariis, veluti probatæ fidei documentis, sub initium, quisquiliarum illarum suppositione nondum detecta, innixi, S. Anastasium ejusque Socios in Hispania passos, credidere, Martyres hosce ibidem Mantuæ Carpetanorum signarunt, quod Dextro potius, qui illos hoc loco, quam Juliano, qui Rutinii in Celtiberia eosdem collocat, adhærendum putarent. Nec id, qui Dextri Chronicon, ab Higuera, ut jam monui, confictum, commentario illustravit, Bivarius fecisse in hoc contentus, insigne præterea ac prolixum S. Anastasio ejusque in martyrio sociis elogium, e propriis, ut aiunt, vetustatis schedis depromtum, contexuit, sanctos illos Martyres iterum Hispaniæ dissertissime adscribens.

[15] Verum, cum is scriptor supposititium Flavii Lucii Dextri Chronicon pro genuino hujus fœtu miranda simul & improbanda in viro erudito facilitate habuerit, [Bivariusque in elogio, Martyribus nostris a se concinnato, docent, in Hispania,] eum adhuc facilius, vel sic patriæ suæ (natales enim, ut titulus, Comment. mox laudato præfixus, docet, Mantuæ Carpetanorum erat nactus) utcumque favendi studio abreptum, recentiores dumtaxat ac spurias schedas, in quibus S. Anastasii ejusque Sociorum martyrium Mantuæ Carpetanorum signari cernebat, pro vetustis fidei optimæ documentis accepisse, quis non suspicetur? Adhæc, cum ipsemet Bivarius, SS. Anastasii ejusque Sociorum Acta periisse, in Comment. supra laudato pag. 383 queratur ac nihilominus Martyrum illorum vitæ institutum, sanguinis, qua sese attigerint, propinquitatem, solum natale, studia, virtutes, martyrii, quod in Hispania tolerarint, occasionem, modum, palæstram aliaque, quæ id vel comitata vel subsecuta sint, enucleate exponat, quam maxime verendum vel idcirco est, ne quæ in elogio illo, pro quo nec traditionem allegat, memoriæ prodit, universa fere e sola comminiscendi licentia sint primitus profecta. Cum sic autem res habeat, enimvero, ut S. Anastasium & Placidum horumque in martyrio socios mortem in Hispania pro Christo oppetiisse credamus, elogio hujusmodi non magis, quam vel Dextri Pseudo-Chronico, vel spuriis Juliani Adversariis debemus moveri.

[16] Interim, qui fabulis seu commentitiis narratiunculis delectatur, [aut etiam, ut Dacunha vult, in Lusitania,] is præfatum elogium huicque pro coronide adjectum, quod in Ms. carminum codice inter Auli Hali, personati itidem auctoris, epigrammata fuerit repertum, SS. Anastasii ejusque Sociorum Epitaphium in Hispano, quod e Dextrinis aliisque similis furfuris figmentis Tamaius concinnavit, Martyrologio legere ad hunc diem potest. Ibidem porro, qui unius e S. Anastasii Sociis, Placidi videlicet, corpus in Alcaudatensi Giennensis in Hispania diœcesis oppido adhuc adversari dicatur, pariter inveniet, uti etiam Sanctorum, de quibus hic nobis sermo, martyrum palæstram, non in Hispania, sed vel Ulyssipone vel Scalabi in Lusitania a Roderico Dacunha in Ecclesiastica Ulyssiponensis ecclesiæ Historia signari. Verum, præterquam quod S. Placidi corpus, etiamsi is alibi, quam in Hispania subiisset martyrium, eo ad dictum oppidum potuerit e loco, quo passus fuisset, transferri, allegata a Tamaio, ut Placidi, non alterius, sed nostri, corpus in Hispania adhuc asservari credamus, neutiquam nos cogunt, facereque adeo, ut hunc Sociosque, quos sibi in martyrio habuit adjunctos, ibidem passos, admittamus, haud queunt. Quod autem ad Dacunham spectat, hic quidem quempiam, cujus jam supra memini, martyrem, nomine Genesium, qui vel Ulyssipone vel Scalabi, ut utriusque hujus urbis fert traditio, subierit martyrium, proponit; verum, cum Genesius iste, ut supra ostendi, ad Martyrum, de qua hic nos, classem haud spectet, seu cum Anastasio, Placido ac eorum Sociis coronatus haud fuerit, enimvero, etsi etiam Genesium quempiam in Lusitania pro fide occubuisse, undequaque, contra ac res habet, foret certum, ibidem pariter illos martyrium subiisse, concludi inde haud posset.

[17] [sed verosimillime in Sicilia, etsi interim alibi etiam Athanasius & Placidus,] Neque vero tam facile vel Dacunham in Lusitania, vel sub ementitis Dextri & Juliani nominibus Higueram in Hispania S. Anastasii ejusque Sociorum palæstram signaturum fuisse, opinor, si quæ jam nunc, ut eos in Sicilia passos, ostendam, adducturus sum, præ oculis ambo habuissent. Pleraque Hieronymiana apographa, ut jam plus semel monui, SS. Anastasii seu Athanasii ejusque in martyrio Sociorum palæstram in Acervo seu Acerno Siciliæ statuunt; etsi autem ex eo, quod apud Siciliæ chorographos nullus in insula isthac locus, Acervi seu Acerni appellatione distinctus, inveniatur, haud immerito in dubium, an vocabulum istud emendate exprimant, revocari, ut jam antea dictum, queat, res tamen quantum ad Siciliæ vocabulum secus habet. Insula enim, nomine isthoc distincta, non tantum apud Geographos, verum etiam apud plurimos scriptores alios tam antiquos quam recentiores passim est obvia; etsi autem, ut supra adhuc observavi, Ciliciæ & Siciliæ vocabula adeo affinia sint, ut haud admodum difficulter postremum pro primo exarari potuerit, nihil tamen sese hic offert, ob quod reipsa id factum credatur, vel etiam an factum non fuerit, dubitetur. Jam vero cum sic habet nec quid aliud præterea occurrat, ob quod hic Hieronymianis apographis, quorum pleraque, ut dixi, S. Anastasium ejusque Socios in Acervo seu Acerno Siciliæ ac proin in Sicilia collocant, deneganda videatur fides, martyrium illos hac in insula, etsi interim quonam hujus loco, definiri, uti e supra, de nomine Acervi seu Acerni dictis consequitur, haud queat, re ipsa subiisse, vix non certum, aut, si secus habet, vero saltem apparet simillimum. At vero, inquiet modo forsan adhuc non nemo, Atrebatenses & Tornacenses ad Bedæ, quod apud nos tom. 2 Martii exstat præfixum, Martyrologium Additiones SS. Anastasium & Placidum una cum Heraclio Antiochiæ, cujus nominis nullus in Sicilia locus invenitur, hodie consignant. Fateor, sic habet; verum Additiones illæ Hieronymianis apographis, quæ, ut jam docui, S. Anastasium ejusque in martyrio Socios Siciliæ adscribunt, auctoritate simul & ætate multum cedunt.

[18] [alibique itidem Januarius & Marcellus annuntientur, sunt passi,] Adhæc in Labbeano apud Sollerium Hieronymiano apographo Placidus & Athanasius, seu, ut ibidem scribitur, Tanasus una cum Eraclio seu Heraclio & aliquot adhuc aliis, palæstra, quam nacti sint, non expressa, annuntiantur; cum autem Heraclius, uti supra, cum hunc dedimus, jam diximus, Antiochiæ passus sit, idque, qui memoratas Additiones e dicto Labbeano vel altero huic simili Hieronymiano apographo ad Bedam adjecere, haberent perspectum, hinc verosimillime Antiochiæ quoque SS. Athanasium seu Anastasium & Placidum passos esse, in animum induxerint ibidemque idcirco illos una cum Heraclio signarint. Verum, cum ita perperam (neque enim, dum Martyres, palæstra non expressa, conjunctim annuntiantur, inde eos uno eodemque loco oppetiisse, consequitur) ac temere processerint, Additiones istæ, in quibus contra plerorumque Hieronymianorum fidem Athanasius & Placidus Antiochiæ locantur, facere haud queunt, ut hi, non in Sicilia, sed ibidem pro Christo occubuisse credantur. Neque etiam, ut Turonis Januarium & Marcellum passos putet, movere quemquam debet Augustanum apud Sollerium Hieronymianum apographum; quo enim modo jam explicato est factum, ut in mox adductis ad Bedam Additionibus SS Athanasius & Placidus Antiochiæ perperam signentur, eodem fere etiam accidit, ut Januarius, seu, ut in dicto Hieronymiano apographo exaratur, Genuarius & Marcellus, qui una cum S. Venantio atque aliquot aliis, palæstra, quam nacti sint, non expressa, in altero apud eumdem Sollerium Hieronymiano apographo, Labbeano videlicet, annuntiantur, Turonisque certe passi non sunt, Turonis tamen, ubi S. Venantius abbas in pluribus fastis sacris signatur, in Augustano, quod laudavi, Hieronymiano apographo haud recte ponantur.

[19] Octavius Cajetanus animum ad præcipua, quæ modo pro Martyrum nostrorum palæstra Siciliæ attribuenda adduxi, [cumque nihilominus a Mylensibus sec. III in Sicilia MM. sint diversi,] verosimillime adverterit, hincque, dum Operis, quod de Sanctis Siculis scribere meditabatur, ideam litteris expressit, in Siculum, quod ad hanc adjecit, Martyrologium Mylenses in Sicilia Martyres, apud nos tom. 2 Maii pag. 778 in Græcis SS. Alphii, Philadelphi & Cyrini Actis num. 18 absque passionis die memoratos, ad hunc diem intulerit, ratus scilicet, illos a Martyribus nostris SS. Anastasio seu Athanasio ejusque in martyrio Sociis, quos pluribus Hieronymianis apographis videbat hodie inscriptos, haud esse diversos. Verum in dictis SS. Alphii, Philadelphi & Cyrini Actis non pauci etiam alii utriusque sexus martyres, expressis etiam, quibus nonnulli fuerint vocati, nominibus, commemorantur; cum autem sic habeat, nec tamen horum ullus ac ne ipsi quidem SS. Alphius, Philadelphus & Cyrinus, quorum Acta illa sunt, Hieronymianis apographis exstent inserti, enimvero in hæc Mylenses martyres anonymos sub SS. Anastasii, Ampodi, Placidi horumque in martyrio Sociorum nominibus esse ad hunc diem illatos ac proin hosce abs illis non distingui, verosimile haud apparet.

[20] [martyii eorum epocha, utpote quæ nec aliunde determinari queat, est incerta.] Id tandem ipsemet, dum majus suum, quod supra laudavi, de Sanctis Siculis Opus contexuit, Cajetanus, ut apparet, observarit. Etenim in Alphabetico, quo horum singulorum nomen, patriam, tempus diemque ipsorum memoriæ sacrum in Opere isto exponit, elencho haudquaquam diem Martyrum Mylensium memoriæ sacram, assignat, sed locum, quo faciendum id fuisset, punctis implevit; cum sic autem sibi illam haud innotescere insinuarit, & tamen, S. Anastasii seu Athanasii Sociorumque ejus memoriam die XI Octobris recoli, ex Hieronymianis quam optime habuerit perspectum, id enimvero, hosce illum tunc a Mylensibus martyribus existimasse diversos, argumento est perquam valido. Ceterum, cum Sancti nostri re etiam ipsa, uti e mox dictis apparet, a Mylensibus Martyribus sint diversi, ex eo sane, quod hi, qui tamen (Prætermissos ad hunc diem videsis) in rerum natura forsan numquam exstiterint, sec. tertio martyrium subiisse passim statuantur, pro fide pariter tunc occubuisse Sanctos nostros, inferri haud potest; cum autem id ita sit, nec quid aliud, e quo martyrii eorum epocha eliciatur, aliunde occurrat, dictone hæc sec. tertio, an altero sit figenda, omnino est incertum ac dubium.

DE SS. ZENAIDE ET PHILONILLA SORORIBUS
TARSI IN CILICIA

VEROSIMILLIME SEC. I.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sanctarum in Fastis Sacris memoria; an martyres exstiterint, ubinam & quandonam vixerint, & qualia sint, quæ edimus, solius S. Zenaïs Acta.

Zenaïs Tarsi in Cilicia (S.)
Philonilla soror Tarsi in Cilicia (S.)

AUCTORE C. B.

Duas hic propositas sanctas Sorores, quæ ab omnibus antiquis Latinorum Fastis Sacris absunt, [Sanctæ, quæ in elogiis, e Menologio Sirletiano,] quæque, etsi quidem Virgines nusquam appellentur, hincque etiam a me titulo isthoc haud decorentur, Virgines tamen verosimiliter exstiterint, Græcum Sirmondi penes nos exstans Ms. Synaxarium, magna Græcorum Menæa excusa binaque itidem excusa, Sirletianum nempe & Basilianum, Menologia hodie celebrant, cumque nihil uspiam, quod vel alterutram vel ambas ab Opere nostro removendas suadeat, inveniam, de iis isthic, procul omni, qui, quod Græci subinde Sanctis accenseant etiam indignos, oriri posset, scrupulo depulso, tractare aggredior; id autem ut præstem, omnia & singula, quibus in jam dictis Græcorum Fastis ornantur, elogia in antecessum, postea quæ in hæc observanda judicaro, adjuncturus, huc transcribo. Ab elogio, quod Sirletianum suppeditat, duco initium. Sequentibus illud his verbis concipitur: Hæ sanctæ Mulieres (Zenaïs nimirum & Philonilla) fuerunt ex Tarso Ciliciæ, consanguineæ Pauli Apostoli; quæ, relictis omnibus, venerunt ad urbem Demetriadem & in quandam speluncam ingressæ vitam degebant. Illic beata Zenaïs, omnem morbum & languorem curans, abiit ad Dominum; Philonilla vero, diuturnis jejuniis & vigiliis seipsam tradens, plurima faciebat miracula & naturæ ordini serviens a brevi ad æternam vitam migravit.

[2] Elogio huic sane admodum brevi ad amussim pene est consonum, [e Menæis excusis,] quod in Menæis excusis occurrit. Id SS. Philonillam & Zenaïdem, in titulo, quem præfert, Sorores vocans, Græce sic habet: Ἃυται ὑπῆρχον ἐκ Ταρσοῦ τῆς Κιλικίας συγγενεῖς Πάυλου τοῦ Ἀποστόλου, καὶ καταλιποῦσαι τὴν θρεψαμένην, καὶ την ὕπαρξιν ἀυτῶν ἀπαρνησάμεναι, τὴν ἰατρικην ἐν τῶ δοκεῖν μετερχόμεναι τέχνην, τῇ ἀληθείᾳ ἀποστολικὸν ἔργον ἐπλήρουν Ἔρχονται οὖν ἐν Δημητρίαδι τῇ πόλει, καὶ ἔν τινι σπηλαίῳ εἰσελθοῦσαι τὸν βιον διῆγον· ἐκεῖσετε ἡ μεν Ζηναὶς πᾶσαν νόσον καὶ πᾶσαν μαλακίαν θεραπέυουπα πρὸς Κύριον ἐξεδήμησεν· ἡ δὲ Φιλονίλλα, μακροτάταις νηστείαις καὶ ἀγρυπνίαις ἑαυτὴν ἐκδοῦσα, θαυμάσια πλεῖστα ἀπετέλει καὶ τῇ τῆς φύσεως ἀκολουθίᾳ δουλεύουσα τῆς προσκαίρου ζωῆς ἀπανέστη· Latine autem redditur hunc in modum: Hæ (sanctæ sorores scilicet Zenaïs & Philonilla) Tarsi in Cilicia natæ, Pauli Apostoli erant cognatæ, relictaque altrice patria ac opibus abdicatis, artem medicam in speciem exercentes opus apostolicum re vera explebant. Venerunt ergo ad urbem Demetriadem ac speluncam quamdam ingressæ, vitam in ea agebant; ac Zenaïs quidem, omne genus morborum & languorum curans, ad Dominum migravit; Philonilla autem, cum jejuniis ac vigiliis admodum diuturnis sese tradidisset, plurima faciebat prodigia, naturæque debitum solvens e temporaria hac vita excessit. Ita Menæa excusa; ad Menologium Basilianum modo progredior.

[3] Sanctarum, quod in hoc, opera & studio Cardinalis Annibalis Albani typis Urbinatibus vulgato, [e Menologio Basiliano] Græce simul & Latine exhibetur quodque nihilominus brevitatis causa Latine dumtaxat lectori hic propono, elogium sic habet: Sancta Zenaïs cum sorore Philonilla ex urbe Tarso fuit, sanguinis propinquitate sancto Apostolo Paulo conjuncta. Et primum quidem medicinam professa, deinde ab ipso Apostolo fide Christi imbuta valedixit arti, divitiis & sorori; atque in remoto montis antro solitariam vitam agens soli Deo sibique vacabat, herbis tantum, quas prope speluncam tellus ipsa ferebat, famem sustentans: ad quas legendas aliquando egressa pressit imprudens acutissimum clavum ligneum, diaboli opera humi defixum, indignissime ferentis, quod multi occulte ad eam ventitantes, ad Christi fidem traducerentur. Quæ cum dolori impar consedisset, ut e pede clavum tolleret, spiritum Domino tradidit. Philonilla autem domi consistens, cum non minori, quam Soror, studio ad virtutem contendisset, magnoque semper cultu Deum prosecuta esset, in pace obdormivit. Elogio isthoc, quod paulo magis, quam Menæorum & Sirletiani elogia, est prolixum, aliquanto prolixius adhuc est, quod modo restat e Ms. Græco Sirmondi Synaxario huc transcribendum.

[4] Id, cui vel idcirco, quod Latine redditum nusquam reperiatur, [& Synaxario Sirmondiano] interpretationem Latinam subjungam, Græcis hisce de SS. Zenaïde & Philonilla loquitur verbis: Ἅυται ὑπῆρχον ἐκ Ταρσοῦ τῆς Κιλικίας ἀπὸ χωρίου Δημητρίαδος συγγενεῖς τοῦ ἁγίου Ἀποστόλου καὶ ἡ μὲν ἁγία Ζηναῒς τὴν ἰατρικὴν ἐν τῶ δοκεῖν μετερχομένη τέχνην, τῇ ἀληθείᾳ ἀποστολικὸν ἔργον ἐπλήρου· καταλιποῦσα γὰρ τὰ ὑπάρχοντα αυτῆς παντα καὶ τὴν Ἀδελφὴν, καὶ ἀπελθοῦσα ἐν ὄρει τινὶ καὶ εἰς σπήλαιον εἰσιοῦσα ἡσύχαζε καὶ τοὺς προσιόντας ἐν καιρῶ πρὸς ἀυτὴν εδίδασκε τὸν λογὸν τῆς ἀληθείας πᾶσαν νόσον καὶ πᾶσαν μαλακίαν θεραπεύουσα· πρός ἣν τρεῖς ἄνδρες συνήθως ἐρχόμενοι Πάπας καὶ Πατερᾶς καὶ Φιλόκυρος καὶ τὰ θεῖα μυούμενοι καὶ ἐπιβουλευθέντες συλληφθηναι ὑπὸ τῶν ἑλλήνων, οὐ συνεσχέθησαν, προσευξαμένης τῆς Ἁγίας καὶ ρυσαμένης ἀυτοὺς· ἥτις ὕστερον τοῦ σπηλαίου διά τινα χρείαν ἐξελθοῦσα καὶ ὑπὸ ἀκάνθης τὸν πόδα περιπαρεῖσα καὶ καθίσασα ἐκβαλεῖν ἀυτὴν παρέδωκε τὸ πνεῦμα· ἡ δὲ ἀδελφὴ ἀυτῆς Φιλονίλλα κατέμενεν ἐν τῷ ὄικῳ ἀυτῆς καὶ κατὰ μηδὲν ἀπολειφθεῖσα τῆς Ἀδελφῆς ἀυτῆς εἰς ἀρετὴν, ὰλλὰ πάντοτε προσκαρτεροῦσα τῇ προσευχῆ ἐδέξατο θαυμάτων χαρίσματα καὶ τῷ Θεῷ εὐαρεστήσασα ἐν εἰρήνῃ ἐτελειώθη. Huc usque Græcus Synaxarii laudati textus; en modo etiam interpretationem ejus Latinam.

[5] [huc transcriptis, Tarsi in Cilicia natæ dicuntur,] Hæ (Zenaïs videlicet ejusque soror Philonilla) Tarsi in Cilicia e vico, qui Demetrias vocatur, natæ, sanguinis propinquitate cum sancto Apostolo Paulo erant conjunctæ; ac sancta Zenaïs quidem, artem medicam in speciem exercens, opus apostolicum re vera explebat; cum enim sua omnia bona & Sororem reliquisset ac in montem quemdam secessisset, speluncam ingressa, vitam solitariam ducebat verbumque veritatis, data opportunitate, ad sese accedentes docebat, morborum omne genus ac languorum sanans; ad quam cum tres viri Papas, Pateras & Philocyrus pro more accederent sacraque doctrina initiarentur, insidiis ab ethnicis, ut caperentur, appetiti, comprehensi non fuere, orante atque illos liberante Sancta, quæ cum tandem, necessitatis cujusdam causa e spelunca egressa, pedem spina terebrasset, ac, ut hanc evelleret, consedisset, tradidit spiritum; Philonilla autem, ejus soror, domi commorabatur, cumque non segnius, quam Soror, ad virtutem contenderet, sed semper in oratione perseveraret, miraculorum gratiam accepit, Deoque admodum grata effecta in pace vitam finivit. Talia sunt, quæ huc transcribenda duxi, Sanctarum nostrarum elogia. Ac primo quidem, ut, quæ in hæc observanda opinor, modo proponam, fuisse illas Tarsi in Cilicia natas sanguinisque cum Paulo Apostolo, ibidem etiam, ut Acta Apostolorum cap. 21, ℣. 39 docent, natales sortito, propinquitate conjunctas, unanimi consensu statim ab initio affirmant; etsi autem supra laudati, e quibus elogia illa deprompta, Fasti Sacri fidem integram minime mereantur, non est tamen, cur hac in re illis haud assentiamur, cum nihil aliunde occurrat, ob quod merito, an re etiam vera Sanctæ vel Tarsi in Cilicia natæ vel sanguinis propinquitate cum Paulo Apostolo fuerint conjunctæ, revocari queat in dubium.

[6] [in Menæis & Menologio Sirletiano] At vero jam recitata quatuor Sanctarum nostrarum elogia seu potius, e quibus hæc accepta, Græcorum Fasti Sacri, qui de loco illarum natali sanguinisque cum Paulo Apostolo propinquitate sese inter e dictis tam bene conveniunt, in arte, quam binæ illæ Mulieres fuerint professæ, invicem dissonant; de hac enim Menologio Sirletiano omnino silente, Menæa ambabus, contra vero Synaxarium Sirmondi juxta ac Menologium Basilianum soli Zenaïdi medicinæ professionem adscribunt; verum quid hic amplectendum, quidve contra rejiciendum sit, determinare haud queo; quare plura de hoc argumento non addens, sermonem alio converto. Menæa excusa in titulo, aut, si mavis, in SS. Zenaïdis & Philonillæ annuntiatione, quam binis versiculis, harum elogio supra huc transcripto præmissis, præfigunt, Martyrum appellatione easdem distinguunt, idemque etiam faciunt Menologium Sirletianum & in suo, quod hodierna Græcorum lingua conscripsit, Martyrologio Maximus Margunius, Cytherorum episcopus. Verum nos hic scriptor hujusmodi, utpote dumtaxat recentior Menæaque excusa utplurimum cæce sequi solitus, morari non debet; quod autem ad ipsamet dicta Menæa spectat, hæc sibi hic neutiquam constant; primo enim, etsi Sanctas Martyrum appellatione, ut dixi, in titulo distinguant, mox tamen in binis jam supra memoratis, quos proxime huic subjungunt, versiculis, martyrio illas non occubuisse, sed in pace quievisse, luculenter produnt. Ut, quam verum id sit, lectori patescat, hosce una cum adjecta versione Latina huc transcribo. Sic habent:
Εἰρηνικῶς ὕπνωσαν εἰρήνης φίλαι,
Φιλονίλλα τε καὶ Ζηναίς, αἱ δύο.
In pace quieverunt pacis amicæ,
Et Philonilla & Zenaïs, duæ.

[7] Adhæc eadem Menæa in ipsomet, quod num. 2 jam dedi, [martyres] Sanctarum elogio nihil omnino, quod, hasce e vita fuisse martyrio sublatas, vel utcumque insinuet, suppeditant; cum autem Menologium Sirletianum in supra huc transcripto, quo Sanctas nostras ornat, elogio nihil etiam subministret hujusmodi, nec quidquam, e quo hasce terminasse martyrio vitam, sat tuto queat concludi, aliunde afferatur, enimvero Zenaïdem & Philonillam, hodie etiam in binis penes nos exstantibus, quorum alter e Mss. PP. Dominicanorum conventus S. Marci Florentiæ, alter e Mss. itidem bibliothecæ Ambrosianæ Menæis Græcis exceptus notatur, Sanctorum ac Sanctarum Elenchis signatas nec tamen Martyres vocatas, in annuntiatione seu titulo, quem illarum elogiis Menæa excusa, Menologium Sirletianum & Maximus Margunius præmittunt, Martyrum appellatione perperam distingui, vel certum vel vero saltem apparet simillimum. Nec martyres vocari posse Zenaïdem & Philonillam, censuisse etiam videntur eruditissimi, qui Martyrologium Romanum hodiernum reformarunt, viri; etsi enim in hoc illas e Menologio Sirletiano hodie intulerint, id tamen, omissa, qua in hoc donantur, Martyrum appellatione, sequentem dumtaxat fecere in modum: Tarsi in Cilicia sanctarum mulierum Zenaïdis & Philonillæ sororum, quæ beati Pauli Apostoli consanguineæ & in fide fuerunt discipulæ.

[8] At vero Castellanus, hodie una cum dicto Romano hodierno Sanctas nostras in Martyrologio suo Universali recensens,[perperam vocantur, ambasque,] harum alteram, Zenaidem videlicet, in Thessalia prope Demetriadem martyrio fuisse secundum antiqua Mss. affectam, apposita ad marginem nota, insinuat. Quod si itaque martyrologo isto seu, ut melius loquar, antiquis, quæ laudat, Mss. standum hic sit, Sanctarum nostrarum uni saltem competere Martyris appellationem, ambasque adeo in pace haud quievisse, erit fatendum. Ast an vere S. Zenaïs, fuso pro fide sanguine, vitam terminavit, Martyr que adeo debet vocari? In Menologio Basiliano (supra ex hoc transcriptum Sanctarum nostrarum elogium videsis) narratur S. Zenaïs,cum aliquando ad herbas, quibus vitam sustentabat, colligendas spelunca, quam inhabitabat, esset egressa, acutissimum clavum ligneum, diaboli, indignissime, quod multi occulte ad eam ventitantes ad Christi fidem traducerentur, ferentis, opera humi defixum, imprudens pressisse, Dominoque, cum dolori impar, ut e pede clavum tolleret, consedisset, spiritum tradidisse. Quid si ergo ita vere S. Zenaïs e vita migrarit, hincque martyrio eam occubuisse, in antiquis, quæ Castellanus laudat, Mss. fuerit notatum? Sane Sancta, si vel vi aperta vel structis sibi insidiis, diabolo in odium fidei agente, interiisset, martyrio non minus, quam si ab homine tyranno, illatis sibi in odium fidei tormentis, fuisset occisa, occubuisse foret dicenda; ast alterutro modo fuisse e vivis ereptam, neutiquam mihi persuadent, quæ Castellanus citat, Mss. antiqua; cum enim, quæ qualiave hæc exstiterint, non edicat, dubitari certe, an satis fuerint ad fidem indubitatam hac in re faciendam idonea, non immerito potest.

[9] [uti hic adducta suadent, in pace,] Et vero non fuisse equidem tyranni ullius sævitia Zenaïdem in odium fidei necatam, in animum mihi vel idcirco induco, quod nihil omnino, e quo contrarium, non dicam, opinari, sed vel suspicari queam, in quatuor supra huc transcriptis, quæ, quos laudavi, Græcorum Fasti Sacri continent, Sanctarum nostrarum elogiis occurrat, idemque de ipsismet Græcis, quæ penes nos exstant pluribusque infra memoranda venient, S. Zenaïdis Actis dicendum etiam sit; quod autem ad diaboli fraudem seu insidias, quibus in odium fidei interierit Zenaïs, jam spectat, subinde quidem satanæ, ut Dei servos tentaret maximeque etiam vexaret, at non itidem, ut in hosce, seu vi aperta seu fraudibus & insidiis ad necem usque sæviret, concessum fuisse invenitur; cum autem sic habeat, a nefando generis humani hoste, qui odio S. Zenaïdem, quod multos ad Christi fidem adduceret, quam maxime habuerit, acutissimum clavum ligneum subdole humifuisse defixum itaque Sanctam, cum pedem in hunc impegisset gravissimeque læsisset, e structis sibi a diabolo insidiis occubuisse, quis credat? Clavi lignei, quo pedem terebrarit seu trajecerit S. Zenaïs, Menæa excusa & Menologium Sirletianum non meminere; etsi autem, quod eodem recidit, spinam clavo ligneo Synaxarium Sirmondi ac jam memorata, quæ Commentario huic subdam, S. Zenaïdis Acta num. 8 substituant, diaboli tamen opera insidiisve, ut vel spina ista humi fuerit defixa vel pedem in illam impegerit S. Zenaïs, factum esse, non adjungunt, cumque Menologii Basiliani auctor, fuisse a cacodæmone, quod ait, in Sanctam patratum, neutiquam, ut apparet, potuerit habere perspectum, id verosimillime haud firma ratione impulsus, sed more rudis vulgi, quod malignis spiritibus imperite olim ut plurimum, quorum ignorabat causas, sortis adversæ casus attribuebat, dumtaxat affirmarit.

[10] [Philonillam quidem Tarsi domi suæ,] Quare,uti, quod dixi, vulgus merito certe hinc erat carpendum, ita modo equidem auctor ille in re, de qua hic nobis sermo, fidem haud meretur; ut sane, S. Zenaïdem, quam nusquam etiam Martyrem appellat, structis sibi a diabolo in odium fidei insidiis occubuisse, credendum, uti e jam dictis consequitur, non sit, utque proinde, cum nec tyranni ullius sævitia, ut mox docui, fuerit in odium fidei occisa, dubitandum non appareat; quin nostra hæc Sancta ac proin ob supra dicta tam una quam altera e binis, de quibus hic agimus, beatis Sororibus vitam in pace terminarit. Ac ambas quidem seu tam S. Philonillam, quam S. Zenaïdem, patria & omnibus bonis suis relictis; in speluncam, prope Demetriadem in Thessalia sitam, secessisse ibique sanctissime vitam finiisse, Menæa excusa & Menologium Sirletianum luculenter in elogiis, num. 1 & 2 huc transcriptis; tradunt; verum S. Philonillam in eremum, relicta patria, non secessisse; sed Tarsi domi suæ remansisse, ibidemque, cum virtutem non minus, quam Zenaïs, excoluisset, ad Dominum migrasse, Synaxarium Sirmondi & Menologium Basilianum in elogiis, numm. 3 & 4 datis, non minus luculenter memoriæ produnt; cum autem S. Zenaïs, dum in eremum sese recepit, reliquisse Sororem, in Actis suis jam supra laudatis num. 1 dicatur, idque, ut apparet, si Philonilla, non secus ac Zenaïs, in speluncam, bonis suis omnibus relictis, secessisset, haud ita facile vero posset intelligi consonum, Acta illa Synaxario Sirmondi & Menologio Basiliano suffragantur, cumque vel idcirco hisce potius quam Menæis & Menologio Sirletiano standum hic esse videatur, Philonillam verosimilius in eremum, relicta patria seu urbe Tarsensi, non secessisse, sed Tarsi domi suæ constitisse, ibidemque post vitam, sanctissime actam, ad Dominum migrasse in animum induco.

[11] Porro non tantum S. Philonillam in eremum ablegando, [Zenaïdem vero in solitudine, non in Thessalia,] verum etiam solitudinem, in quam S. Zenaïs, e vivis etiam in eadem post vitam sanctissime actam sublata, secessit, prope urbem Demetriadem statuendo Menæa & Menologium Sirletianum a veritate aberrasse videntur. Græca enim plus vice simplici a me jam laudata, quæ, quamvis de Philonilla non tractent, ad Zenaïdem tamen hujus sororem, de qua hic agimus, spectare, infra videbimus, S. Zenaïdis Acta num. 1 sequentem loquuntur in modum: Hæc (Zenaïs nimirum) bonis suis omnibus juxta ac propria Sorore relictis, in montem, versus regionis, quæ, indito ei a re, quam complectitur, nomine, Demetrias vocatur, Septemtrionalem plagam intra Tarsensium terminos situm, se recepit, ac ibidem in spelunca habitans … Dominum nostrum … precibus assiduis obtestabatur; ita autem Tarsi aut certe inde haud procul regionem seu vicum, qui, quod Cereris lucum, Græce, ut infra in Annotatis ad Acta docebo, Δημήτριον, complecteretur, Δημητρίας vocabatur, exstitisse ac montem seu speluncam, in quam S. Zenaïs sese recepit, haud procul a regione illa seu vico, ac proin nec procul Tarso sitam fuisse, luculenter docent, hacque in re illis potius, utut haud magnæ ex infra dicendis fidei, S. Zenaïdis Actis, quam Menæis & Menologio Sirletiano standum opinor, tum quod Tarsi in Cilicia exstitisse regionem seu vicum, qui appellabatur Demetrias, Synaxarium Sirmondianum sub elogii, supra ex hoc transcripti, initium etiam prodat, tum quod Tarso in Cilicia urbs Demetrias, utpote in Thessalia sita, longissime distet, sitque oppido vel ob sexum, cujus S. Zenaï fuit, eam in montem seu speluncam, posteriori huic civitati adjectam, ac proin procul admodum Tarso, illius, ut num. 5 docui, patria, remotam, secessisse, creditu difficile.

[12] [sed prope Tarsum sita,]Maximus Margunius supra laudatus, Sanctas nostras in solitudinem, feris inhabitatam, civitate, prope quam sita hæc fuerit, non expressa, sese recepisse, dumtaxat scribit; quod, eum saltem, an Menæa, quibus presse alioquin inhærere solet, in solitudinis, quam Sanctas ingressas memorant, signando prope urbem Demetriadem situ non errent, dubitasse, argumento est; putem autem ego, Menæorum & Menologii Sirletiani auctores, cum speluncam, in quam Sanctas nostras ingressas aiunt, prope Demetriadem, provincia seu regione, in qua situs esset hic locus, non expressa, locari, in documentis sibi prælucentibus invenissent, nec locum, qui nuncuparetur Demetrias, præter nominis hujus in Thessalia civitatem nossent, speluncam illam in hujus vicinia perperam posuisse. Pari etiam modo factum reor, ut, qui antiqua a Castellano laudata, quæ, S. Zenaïdem martyrio fuisse affectam, perperam e jam dictis notant, Mss. exararunt, id præterea haud recte prope Demetriadem in Thessalia evenisse, adjunxerint; ut sane, etiamsi Sanctæ nostræ, contra ac sacri, quos supra laudavi, Græcorum Fasti testantur, Tarsi in Cilicia natæ haud forent, haudquaquam tamen, cum earum, ut jam dicta ostendunt; altera quidem ibidem, altera vero haud procul inde sancte vixerit ac obierit, Martyrologium Romanum hodiernum, quod illas Tarsi in Cilicia hodie signat, foret carpendum. Locis itaque, quibus Sanctæ vitam hanc mortalem cum immortali commutarunt, jam determinatis, in tempus, quo id factum sit, modo etiam inquiramus.

[13] [ad Dominum (eodemne, an diversis diebus, incertum)] Menæa excusa, quæ de singulorum dierum (Papebrochii ad Ephemeridas Græco-moscas Præfationem, tom. 1 Maii præfixam, num. 4 videsis) Sancto uno præcipuo, ante elogium, hexametrum unum exhibere solent, duobus versiculis num. 6 huc transcriptis sequens etiam hodie de Sanctis nostris subjungunt hexametrum:
Ζηναΐς ἐνδεκατή Φιλονίλλῃ σύνθανε κυδνῆ.
id autem Papebrochius Latino isthoc, quod subdo, hexametro interpretatur:
Zenaïs undecima Philonillæ juncta celebri est;
ast, cum sic Philonillæ Zenaïdem per mortem die XI Octobris fuisse adjunctam, dumtaxat significet, idque sive aliquamdiu ante Zenaïdem, sive eo ipso, quo hæc, XI Octobris die Philonilla obierit, verum esse queat, fueritne Philonilla posteriori hoc die, an alio e vivis sublata, dubium relinquit adducta Papebrochii interpretatio; cum autem Græcum jam datum, cui hæc respondet, hexametrum per verbum συνθνήσκειν, Latine commori seu mori cum alio, poëtice absque incremento syllabico in aoristi secundi indicativi tertia singularis numeri persona positum atque ad Zenaïdem in recto, ad Philonillam vero in obliquo relatum, fuisse hanc una cum illa e vivis XI Octobris die sublatam, luculentissime, ut consideranti patescet, tradat, verosimillime Papebrochius, sola metri necessitate motus, modo supra assignato hexametrum illud fuerit interpretatus. Raro quidem, ut fratres ac sorores uno eodemque die moriantur, fit, hincque haud immerito, an binæ sanctæ sorores Philonilla & Zenaïs eadem XI Octobris die, ut Menæa laudato hexametro Græco dilucide e dictis produnt, obierint, dubitari potest; verum anne id idcirco aliter, quam verborum, quibus constat, aperta significatio exigit, fas est Latine interpretari? Id sane, cum Menæa non tantum quæ dubia, sed & quæ falsa sunt, frequenter tradant, nemo facile dixerit; ut proinde stricte loquendo admittenda haud videatur, de qua hic agimus, Papebrochii interpretatio; verum, etsi sic habeat, est tamen, an uno eodemque XI, quod hæc, ut dixi, dubium relinquit, Octobris die Sanctæ nostræ obierint, re etiam ipsa, uti e jam dictis nemo non colliget, incertum ac dubium.

[14] Nec res certa evadit ex eo, quod Philonilla & Zenaïs eadem XI Octobris die in omnibus supra relatis Fastis Sacris signentur; [sec. I migrasse, e Menologio Basiliano eruitur,] id enim idcirco forsan dumtaxat fit, quod, cum Græci diem, quo obierit Philonilla, ignorarent, hancque nihilominus æque ac sororem ejus Zenaïdem colere ratum foret ac fixum, convenire existimarint, ut, quo die hæc, eodem etiam Philonilla coleretur, hincque ambas eodem XI Octobris die, quo S. Zenaïs, ut Vita edenda sub finem docet, vivere desiit, Fastis suis sacris inscripserint; cum autem sic habeat, nec quid etiam, quo emortualis Philonillæ dies innotescat, alibi reperiatur, manet sane, anne hæc & Zenaïs una eademque XI Octobris die obierint, omnino incertum ac dubium, seu, quod eodem recidit, determinari, anne ambæ die isthac abierint e vivis, nullo modo potest. Nec melius, vel quo, vel an uno eodemque anno factum id sit, quis determinet, laudatis scilicet Fastis Græcorum sacris documentisque aliis nihil omnino, quod eo conducat, suppeditantibus. Verum, etsi id ita sit, imo etsi nihil etiam, e quo quis, seculone primo, an altero posteriori Sanctæ nostræ floruerint, vel utcumque definiat, Menæa excusa, Synaxarium Sirmondianum & Menologium Sirletianum proponant, id tamen Basilianum, num. 3 huc transcriptum, facit. Zenaïdem enim a beato Apostolo Paulo, cujus Philonillam & Zenaïdem exstitisse cognatas, non tantum idem Basilianum, sed & reliqui, ut supra dictum, Græcorum Fasti sacri, numm. 1, 2 & 4 laudati, unanimi consensu affirmant, fide Christi fuisse imbutam, diserte tradit, idque, quod sane, cum Paulus Tarsi etiam, ubi illa versabatur, fidem Christi, uti ex Apostolorum Actis fas est colligere, promulgarit, a veritatis specie haudquaquam abhorret, tam ad S. Philonillam, quam ad S. Zenaïdem, facta, ni fallor, ex eo, quod & hæc & illa sorores & Pauli Apostoli e dictis cognatæ exstiterint, conjectura, Martyrologium Romanum hodiernum extendit, utpote ambas Pauli fuisse in fide discipulas pronuntians; jam vero, cum hic, uti ad XXIX Junii diem in Commentario, ejusdem & Petri Actis prævio, num. 17 & seq. docuimus, anno æræ vulgaris sexagesimo quinto subierit martyrium, consectarium est, ut Sanctæ nostræ primo Christi seculo floruerint verosimillimeque etiam obierint.

[15] [nec, quo minus fieri id queat, obstant hic memoratæ Actæ] Nec opinioni, qua tum Sanctæ floruisse ac obiisse statuuntur, S. Zenaïdis Acta, jam sæpe a me laudata, adversantur. Papebrochius quidem ante tom. 2 Maii in Octobri Græcorum metrico post supra huc transcriptum hexametrum Græcum Latinamque hujus versionem sequentia isthæc Dicuntur (Zenaïs nimirum & Philonilla) ex Tarso Ciliciæ Pauli Apostoli discipulæ, Demetriade in Thessalia virtutibus & miraculis claruisse. Habemus Acta Græca solius Zenaïdis, in quibus nihil de Paulo aut Philonilla, multoque junior illa esse videtur, verba usurpat, sicque, ut apparet, indicat, Zenaïdem videri multo juniorem, quam ut Pauli Apostoli discipula esse potuerit. Ac id quidem, uti hæc ipsa ejus verba suspicari me faciunt, idcirco potissimum ei est visum, quod in S. Zenaïdis, quæ laudat atque ego jam sæpius laudavi, Actis nulla omnino Pauli Apostoli mentio instituatur. Verum hinc, ut equidem puto, inferri non potest, Zenaïdem vel B. Pauli Apostoli discipulam non fuisse vel sec. 1, quod tamen, ut opinioni, de qua hic, dicta Acta adversentur, requiritur, non floruisse. Etenim Acta illa, utpote admodum jejune conscripta, neutiquam omnia & singula, quæ ad S. Zenaïdem spectant, recensent; cum autem sint hujusmodi ac ne ipsum quidem locum Zenaïdis natalem, qui in omnibus Fastis sacris supra laudatis Tarsi in Cilicia ponitur, lectorem, uti illa evolventi fiet perspicuum, edoceant, qui, quæso, ex eo, quod Pauli Apostoli non meminerint, vel discipulam hujus haud fuisse S. Zenaïdem, vel hanc ejusque sororem Philonillam sec. 1 haud floruisse queat concludi? Id sane ego haud perspicio; cum autem eadem Acta, uti quisque, ni fallor, hisce expensis, fatebitur, nihil etiam aliud, e quo alterutrum eruatur, contineant, enimvero opinioni, qua Sanctæ nostræ sec. 1 floruisse obiisseque statuuntur, minime, ut jam dixi, adversantur, seu, quod eodem recidit, haudquaquam, quo minus illas tunc floruisse obiisseque, e Menologio Basiliano eruatur, impediunt.

[16] [quæ, quamvis de Philonilla sileant, ad hujus tamen sororem spectant,] Nec, etsi secus foret ac quid etiam, e quo Sanctas serius floruisse ac porro obiisse posset argui, præfata S. Zenaïdis Acta complecterentur, haud tamen idcirco illico ab opinione, qua earum vita ac mors sec. 1 innectitur, esset recedendum. Cum enim, qui Acta illa exaravit, nec, quo seculo floruerit, prodat, nec omnia, quæ ad S. Zenaïdem spectant, singillatim, ut jam dixi, exponat, est sane, cur serius illum, quam ut hæc probe potuerit habere perspecta, floruisse existimemus; cum autem sic habeat, nec minus forsan, quam septem aut octo seculis, a S. Zenaïdis ætate vixerit remotus, quid mirandum foret, si nonnulla, ad Sanctam spectantia, ignorans, vel hanc, quæ sec. 1 floruit, seculo demum 2 aut III exstitisse in vivis, vel id, quod horum seculorum altero in more fuit positum, jam inde etiam a sec. 1 obtinuisse locum, existimasset, hincque, veritate haud salva, in litteras quidquam, huic opinioni suæ consonum, misisset? Sane ego e rerum, ad Zenaïdem spectantium, ignoratione factum reor, ut ne quidem Pauli Apostoli, cujus tamen consanguineam exstitisse Zenaïdem, Fasti sacri supra relati unanimi consensu produnt, mentionem instituat; verum, etsi sic habeat, nec ipsam etiam Philonillam usquam nominet, dicta tamen, quæ scripsit, Acta, quod hic modo, ut fidem, num. XI datam, liberem, est monstrandum, ad ipsammet S. Zenaïdem, S. Philonillæ sororem, non vero ad alteram homonymam, spectant.

[17] Pleraque enim, quæ de S. Zenaïde narrant, compendio in Sanctarum nostrarum, [hicque, utut haud magnæ fidei, sunt edenda.] quod supra num. 4 e Synaxario Sirmondiano huc transcripsi, elogio, uti hoc cum illis conferenti patescet, continentur; quare, cum ad S. Zenaïdem, S. Philonillæ sororem, non autem ad alteram homonymam elogium illud, uti ipsemet, quem præfert, titulus fidem facit, certo pertineat, enimvero, quin pariter dicta Acta ad S. Zenaïdem, S. Philonillæ sororem, spectent, dubitandum non est. Pauca modo de fide, quam mereantur, adjungo; hæc sane, ut apparet, haud admodum est magna. Præterquam enim, quod de S. Zenaïde, ut jam monui, admodum jejune loquantur, nec ullam prorsus, e qua, quandonam vel hæc floruerit, vel scripta ipsamet sint, determinari queat, notam chronicam suppeditent, nihil etiam, quo commendari mereantur, includunt. Ast, quamvis sic habeat minimeque adeo, quæ referunt, pro certis sint habenda, ea tamen, prout e codice pervetusto Ms. Vaticano 866 excerpta penes nos exstant, typis subjecta, addita etiam, quam adornavi, interpretatione Latina, hic exhibere est visum, ut, cum supra mihi laudanda aliquoties fuerint, ipsemet per se examinare, an præstitum id a me recte sit, studiosus lector queat.

ACTA S. ZENAIDIS,
Auctore anonymo,
Ex Codice Ms. Vaticano signat. 866,
INTERPRETE CORNELIO BYEO.

Zenaïs Tarsi in Cilicia (S.)
Philonilla soror Tarsi in Cilicia (S.)

A. Anonymo.

Φιλοσοφίας λόγον ἐραννῆσαι * βούλομαι, εἰς τὸ διεγεῖραι τὸν νοῦν τῶν ἐντυχανόντων, καὶ δεῖξαι πᾶσιν, ὅτι οὐδὲν τὸ κολύον ἤ ἐμποδίζον τὸν τῆς σωφροσύνης, ἤγουν ἀσκήσεως, δρόμον ἐξανύειν. Ἐγένετο ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις γυνὴ τίς θεοσεβὴς, καὶ κατὰ πάντα ἀγιοπρεπῆς, ᾗ ὄνομα Ζηναΐς. Ἅυτη καταλείψασα τὰ ἑαυτῆς ἅπαντα, ἅμα καὶ τὴν ἰδίαν Ἀδελφὴν, ἐπορεύθη ἐν ὄρει κειμένῳ κατὰ Βοῤῥὰν χωρίου ἀπὸ κτήματος ἐπιλεγομένου Δημητρίαδος ὑπὸ τὴν ἐνορίαν Ταρσέων, καὶ κατοίκει ἐν σπηλαίῳ, νηστείαις καὶ ἀγρυπνίαις, καὶ χαμευνίαις τὸ ἑαυτῆς ζῶμα καταστίζουσα, πηκναῖς * δεήσεσιν ἐκλιπαρούσα τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου σωτηρίας, καὶ καταλύσεως τῆς ἑλλινικής πλάνης.

[2] Προσέφερον δὲ ἀυτῇ τους κακῶς ἔχοντας, καὶ τοὺς ὀχλουμένους ὑπὸ πνευμάτων ἀκαθάρτων, ἔτι δὲ καὶ τὰ βρέφη ποικίλαις νόσοις κατεχόμενα, καὶ τοὺς καταβαρεῖς ἀλείφουσα ἐλαίῳ, καὶ ἐν ὀνόματι τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ιησοῦ Χριστοῦ ὑγιεῖς ἀπέλυεν, ὥστε θαυμάζειν ἅπαντὰς ἐπὶ τοῖς γινομένοις μεγάλοις σημείοις ὑπὸ τῆς ἁγίας Ζηναΐδος, καὶ μεγάλως δοξάζοντες τὸν Θεὸν, ὑπέστρεφον ἐν εἰρήνῃ εἰς τοὺς ἰδίους οἴκους. Ἄνδρες δέ τινες θεοσεβεῖς καὶ τὸν βίον ἀκατάγνωστοι ἦσαν ἐν τῇ ἀυτῇ χώρᾳ· Ὄνομα τῷ πρώτῳ Πάππας, καὶ τῷ δευτέρῳ Πατέρας, καὶ τῷ τρίτῳ Φιλοκύρις.

[3] Ὁ͂υτοι ἀκούσαντες περὶ τῆς ἁγίας Ζηναΐδος, καὶ τὰ ὑπ᾽ ἀυτῆς γινόμενα σημεία θείῳ ζήλῳ φερόμενοι, ἐπὶ τὴν συντυχίαν τῆς Ἀγίας ἐπήγοντο· γνωρισθέντες δὲ ἀυτὴν, συνεχῶς ἐπορεύοντο καταμανθάνοντες τὸν τῆς ἀσκήσεως ἀυτῆς πόνον· ἅυτη δὲ τὰ ἀυτῆς εἰωθότα, τῇ νηστείᾳ καὶ τῇ ἀγρυπνίᾳ ἑαυτὴν καταστίζουσα, τὸν τῆς ἀκήσεως ἠνύεν δρόμον, μετὰ δακρύων ἱκετεύουσα τὸν Θεὸν, ἐν ἁγνίᾳ τὸν ἑαυτῆς βίον διεξελθεῖν, καὶ εἰρηνεῦσαι τὴν οἰκουμένην.

[4] Κατανοήσαντες δὲ οἱ θεοσεβεῖς ἄνδρες τοὺς ἀγώνας τῆς ἁγίας καὶ ἐνδόξου καὶ ὁσίας Ζηνάἳδος, καὶ τὰ σημεῖα τὰ ὑπ᾽ ἀυτῆς γινόμενα, προσέπεσαν ἀυτῇ δεόμενοι πλησίον ἀυτῆς ποιῆσαι τὴν ἑαυτῶν κατοίκησιν, ὁμοθυμαδὸν ταῖς προσευχαῖς, καὶ ταῖς δεήσεσιν, τὸν τῆς ἀσκήσεως ἤνυον δρόμον ἐν ἑνὶ πνεύματι, καὶ μίᾳ καρδίᾳ ἐν Κυρίῳ τὸ ἕν ἐφρόνουν· νυκτόστε γὰρ καὶ ἡμέρας τὰ τοῦ Θεοῦ λόγια ἐμελέτουν *, καὶ διὰ πολλῶν πόνων καὶ δεήσεων τάς ἴασεις ἐπετέλουν. Μετὰ δὲ τινὰ χρόνον οἱ ὄντως θεοσεβεῖς ἄνδρες λέγουσιν τῇ ἁγίᾳ τοῦ Θεοῦ Δούλῃ· Πορευθῶμεν εἰς τὰς ἐχομένας κώμας, καὶ εἰς τοὺς ἀγροὺς, καὶ κατασπείρωμεν τὸν τοῦ Θεοῦ λόγον ἐν ταῖς τῶν ἀνθρώπων ἀκοαῖς, ἵνα γνῶσιν πάντες τὰς διὰ τῶν ἁγίων σου προσευχῶν γινομένας θεοσημείας.

[5] Ἀυτῆς δὲ ἐξελθούσης, καὶ ἅμα τὴν πορείαν, πᾶσαν νόσον, καὶ πᾶσαν μαλακίαν διὰ τῶν ἁγίων ἀυτῶν δεήσεων ἀπήλαυνον· ὁ δὲ πονηρὸς καὶ βάσκανος διάβολος, ὁ ἀεὶ τῷ ἀνθρωπίνῳ γένει ἐμπόδιον γινόμενος εἰς τὸ σωθῆναι, εἰσήλθεν ἐν τισιν ἀνδράσιν τῶν περὶ τὸν τόπον ἐκεῖνον, καὶ συνεβουλεύσαντο, ὥστε κρατῆσαι τοὺς τοῦ Θεοῦ δούλους ἅμα τῇ ἁγίᾳ Ζηνάἳδι, ὡς δῆθεν ἐκ περιεργασίας τινὸς τὰς θεοσημείας ποιοῦντας, μὴ ὑπολαμβάνοντες διάγειν ἀυτοὺς ὀρθῶς· ἐβούλοντε δὲ, ὡς εἴρηται, κρατῆσαι ἀυτοὺς, ὥστε παραδοῦναι ἀυτοὺς τῇ ἐξουσίᾳ τοῦ ἡγεμῶνος, ἐφ᾽ ᾧ δίκας δοῦναι, καὶ θῦσαι τοῖς μιαροῖς θεοῖς, ὡς καὶ ἀυτοὶ.

[6] Ἀκούσασα δὲ ἡ ἁγία τοῦ Θεοῦ Δούλη τὴν ἔνεδραν παραγίνεται πρὸς ἄνθροπόν τινα θεοσεβῆ, καὶ συμβουλευσαμένη μετὰ τῶν τοῦ Θεοῦ δούλων, λέγει ἀυτοῖς· Τέκνια μου ποθεινότατα, ὁ καιρὸς χαλεπός ἐστιν, δεῦτε ὑποχωρήσωμεν ἐκ τῶν τόπων, καὶ πορευθῶμεν εἰς τοὺς ἰδίους τόπους, ἵνα ῥυσθῶμεν ἀπὸ τῶν πονηρῶν καὶ φάυλων ἀνθρώπων. Οἱ δὲ οὖχ ὑπήκουσαν τῇ συμβουλῇ ἀυτῆς, ἀλλ᾽ ὁρμήσαντες, ἐπορεύθησαν ἐν Ταρσῷ τῇ πόλει· ἡ δὲ μᾶλλον ἐζήτει τὸν ἔρημον καὶ ἥσυχον διάγειν τόπον· πάντων δὲ παρακαλούντων, καὶ αἰτούντων ἀυτῆς τὰς ὁσίας εὐχὰς, κλίνασα τὴν κεφαλὴν ἐπὶ ὥρας πολλὰς μετὰ δακρύων ἱκέτευε τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν λέγουσα· ὁ Θεὸς ὁ πρὸ πάντων τῶν αἰώνων, καὶ εἰς αἰῶνας διαμένων. Ὁ Θεὸς Ἀβραάμ, καὶ Ἰσαάκ, καὶ Ἰακώβ.

[7] Ὁ Θεός ὁ ἐξαποστείλας τὸν Μονογενῆ σου Παῖδα τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν ἱώμενον πᾶσαν νόσον, καὶ πᾶσαν μαλακίαν, καὶ ἐξαιρούμενον ἐκ θανάτου, μετατιθέντα δὲ εἰς ζωὴν τοὺς πιστεύοντας εἰς ἀυτὸν· ἀυτὸς καὶ νῦν Δέσποτα δός τῇ Δούλῃ σου ἅμα τοῖς σοῖς παισὶν Πάππᾳ, Πατέρᾳ, καὶ Φιλοκύρι ἐπὶ τῷ σῷ ὀνόματι πᾶσαν νόσον ἐκ τῶν σῶν πλασμάτων ἀπελάυνειν, καὶ πάντων εἰπόντων τὸ Ἀμὴν, μετὰ δακρύων ἀνεχώρησαν δοξάζοντες τὸν Θεὸν· οἱ δὲ δοῦλοι τοῦ Θεοῦ ἐπορεύθησαν ἐν τῷ τόπῳ, ᾧ προέθεντο· ἡ δὲ ἁγία Ζηναΐς ἀνεχώρησεν έκ τοῦ κατὰ Βοῤῥὰν ἀγριδίου· ἐγένετο δὲ ἠνίκα ἦλθεν εἰς τὸν ἴδιον οἶκον ἐχάρη, καὶ κλίνασα τὰ γόνατα, μετὰ δακρύων προσηύχετο λέγουσα· Κύριε ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν Ἀβραάμ καὶ Ἰσαάκ, καὶ Ἰακώβ, καὶ τοῦ σπέρματος ἀυτῶν τοῦ δικαίου, εὐχαριστῶ σοι, ὅτι πάντοτέ μου ἐπήκουσας, καὶ ἐν τοῖς ἀσθενοῦσι, καὶ ἐν τοῖσ ἐνεργουμένοις ὑπὸ πνευμάτων ἀκαθάρτων, ἔντε ἄνδρασιν, καὶ γυναιξὶν, καὶ ἐν τοῖς καταβαρέσι, καὶ ἐν τοῖς νηπίοις, καὶ ἐν τοῖς κτήνεσιν, καὶ ἐν ἅπασιν.

[8] Καὶ νῦν Δέσποτα φιλάνθρωπε παράσχου μοι τὴν χάριν τάυτην διὰ τοῦ μονογενοῦς σου Υἱοῦ, Κυρίου δὲ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, καὶ ῥύσαί με ἀπὸ τῶν ἀνομίων ἀνδρῶν, καὶ σῶαν μὲ διατήρησον μέχρι τέλους, ἐξελοῦ μέ ἐκ τῆς τοῦ διαβόλου παγίδος, καὶ εὐθέως οπτασία ἀυτῇ γέγονεν· καὶ ἤκουσεν φωνῆς ἐξ οὐρανοῦ λεγούσης· ἀνάστα Ζηναΐς, εἰσηκούσθη ἡ δέησίς σου, καὶ ἀναστάσα περιεπάτει δοξάζουσα τὸν Θεὸν, ὅτι πάντα παρέσχεν ἀυτῇ· περιπατούσης δὲ ἀυτῆς ἐπάτησεν ἄκανθαν ἐπὶ τὸν δεξιὸν πόδα καὶ ἐκάθισεν λαβεῖν τὴν ἄκανθαν, καὶ ἀναβλέψασα εἰς τὸν οὐρανὸν, καὶ προσευξαμένη τῷ Κυρίῳ, παρέδωκεν τὸ πνεῦμα τῷ Θεῷ.

[9] Καὶ ἦν τίς ἀνὴρ ἐν τῷ οἴκῷ ἀυτῆς εὐλαβῆς, καὶ φοβούμενος τὸν Θεὸν εἰ τις καὶ ὑπήντα ἀυτῇ ἐρχομένῃ ἐν τῷ ἰδίῳ οἴκῳ· ἐν δὲ τῷ βραδιάσαι ἀυτὴν, ἐξῆλθεν πρὸς συνήθειαν ὑπαντῆσαι ἀυτῇ, καὶ ἴδε τὸ ἅγιον ἀυτῆς λείψανον κείμενον, καὶ ῄρεν τὴν φωνὴν αὐτοῦ εἰς ὕψος, καὶ ἐβόησεν λέγων· Ἐν τούτῳ ἔγνων ὅτι ὁ Θεὸς οὖκ ἀφεῖλεν τὴν χεῖρα ἀυτοῦ ἀπὸ σοῦ Κυρία μου, καὶ βαστάσας τὸ ἅγιον ἀυτῆς λείψανον, ἔθηκεν ἐν τῷ καινῷ μνημείῳ τῷ ὄντι ἐν τῷ σπηλαίῳ ἀυτῆς. Οὐ διέλιπεν δὲ, οὔτε τὴν φωταγαγίαν ποιῶν, οὔτε θυμιῶν τὸ ὅσιον ἀυτῆς λείψανον μέχρι τῆς ἀυτοῦ τελευτής· ἐγένετο δὲ κοιμηθῆναι τὸν τοῦ Θεοῦ ἄνθρωπον, καὶ οὐδεὶς ἔτι ἐθυμία, ὅτι ὁ τόπος ἔρημος ἦν καὶ βοσκήματα Ὀνοκεντάυρων.

[10] Ἐγένετο οὖν ἐν τοῖς ἐσχάτοις χρόνοις ποιμένας βόσκειν ἐν τῷ τόπῳ, οὗ ἦν τὸ μνημεῖον τῆς ἁγίας Ζηναΐδος, καὶ ὄντων ἀυτῶν ἐν τῷ τόπῳ ἐκείνῳ καὶ βοσκόντων ἐπορεύθη ἕν τῶν παιδίων ἐπὶ τὸ μνημεῖον τῆς Ἁγίας, καὶ καθεσθὲν παρὰ τοὺς πόδας τῆς Ἁγίας ὕπνωσεν· ἐν δὲ τῷ διυπνισθῆναι τό παιδίον, ἀναστὰν ἐπορεύθη ἐν τῷ οἴκῳ τοῦ πατρὸς ἀυτοῦ, καὶ ἠσθένησεν ἡμέρας τρεῖς, καὶ εἶπεν ὁ πατὴρ ἀυτοῦ: Τί ἐστιν ἡ μαλακία ἡ συμβεβηκυῖα σοι τέκνον, καὶ εἶπεν τὸ παιδίον, πάτερ ἀκήκοα παρὰ προβεβηκότων ἀνδρῶν, ὅτι ἐστὶ μνημεῖον κατὰ Βοῤρὰν ἐπιλεγόμενον τῆς ἁγίας Ζηναΐδος, κᾀκεῖ ἀπῆλθον· καὶ ἐγένετο ἐν τῷ καθεσθῆναι με ἐκεῖ, καὶ ὑπνῶσαι ἐμαλακίσθην.

[11] Ὁ δὲ πατὴρ τοῦ παιδίου ἐγνωκὼς τοῦτο, καὶ παραλαβὼν τὸν παῖδα, καὶ πάντας τοὺς ἐν τῷ οἴκῳ ἀυτοῦ, καὶ δώρατα πολλὰ, καὶ ὄρνην * λευκὴν ἐπόρευθη ἐν σπουδῇ ἐπὶ τὸν τόπον, καὶ ἰδὼν ὁ παῖς, μᾶλλον δὲ καὶ ἐπιγνοὺς τὸν τόπον, δραμὼν προσεκύνησεν, καὶ παραχρῆμα ὑγιὴς ἐγένετο ἀπὸ τῆς νόσου, ἧς κατείχετο· θεασάμενος δὲ ὁ πατὴρ τοῦ παιδὸς τὸ γεγονὸς, προσεκύνησεν μετὰ τῶν συνόντων ἀυτῷ, καὶ ὑπέστρεψεν εἰς τὸν οἶκον ἀυτοῦ μετὰ τοῦ παιδὸς, αἰνῶν καὶ εὐλογῶν τὸν Θεὸν ἐπὶ πᾶσιν, οἷς ἴδεν μεγάλοις θαυμασίοις γειναμένοις ὑπὸ τῆς Δούλης τοῦ Θεοῦ. Ἐτελειώθη δὲ ἡ ἁγία καὶ ὁσία Ζηναΐς μηνὶ Ὀκτωβρίῳ ια᾽. πρεσβεύουσα ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου εἰρήνης τῷ Πατρὶ, καὶ τῷ Υἱῷ καὶ τῷ αγίῳ Πνεύματι, ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

[S. Zenaïs in eremum, relictis omnibus, secedit dumque sacte ibidem vivens] Vitæ, monastice actæ, volo reddere rationem, ut eorum, qui in hæc inciderint, mentem excitem, omnibusque ostendam, nihili faciendum quidquid prohibet aut impedit, ne continentiæ, id est, vitæ asceticæ, cursus perficiatur. In diebus illis exstitit mulier quædam religiosa ac in omnibus sancta, cui nomen Zenaïs a. Hæc, bonis suis omnibus, juxta ac propria Sorore, relictis, in montem, versus regionis, quæ, indito ei a re, quam complectitur, nomine, Demetrias b vocatur, Septemtrionalem plagam intra Tarsensium terminos situm, se recepit ac ibidem in spelunca habitans jejuniisque ac vigiliis humique præterea cubando corpus suum affligens, Dominum nostrum Jesum Christum pro mundi salute & erroris ethnici destructione precibus assiduis obtestabatur.

[2] [signa magna facit, a tribus viris religiosis] Porro ad eam male habentes atque a spiritibus immundis vexatos, adhuc autem & pueros, variis morbis detentos, ducebant, malisque pressos oleo ungens, sanos eos in nomine Domini nostri Jesu Christi dimittebat, adeo ut omnes signa magna, quæ a sancta Zenaïde fiebant, mirarentur, ac in domos suas magnopere laudantes Deum in pace reverterentur; quidam autem viri religiosi ac vita irreprehensibiles in eadem regione erant: prior Pappas, secundus Pateras tertiusque Philocyris vocabatur c.

[3] [frequenter invisitur,] Hi, cum de sancta Zenaïde signisque, quæ ab illa fiebant, audivissent fieri sermonem, divino zelo abrepti ad colloquendum cum ea incitabantur, cumque in cognitionem ipsius venissent, assidue ad illam pergebant, asceticæ, quam ducebat, vitæ laborem & molestiam diligenter considerantes; ea autem more solito jejuniis sese & vigiliis macerans, Deoque, ut sic vitam in puritate transigere mundumque in pace vivere concederet, cum lacrymis supplicans, monasticæ vitæ cursum conficiebat.

[4] Porro viri religiosi venerandæ & gloriosæ & sanctæ Zenaïdis certamina, signaque, quæ ab ea fiebant, [qui, dum fixo etiam apud Sanctam domicilio, post cum ea Dei verbum in locis vicinis] contemplati ad pedes ejus acciderunt, ac, ut domicilium suum prope ipsam figere fas esset, rogantes, precibus & orationibus unanimiter vitæ asceticæ cursum agebant, unoque spiritu & corde in Domino unum idemque sentiebant: etenim & nocte & die Dei eloquia meditabantur multisque laboribus & precibus sanationes perficiebant. Aliquanto vero post tempore viri vere religiosi sanctæ Dei Famulæ dicunt: “In propinquos vicos & agros pergamus Deique verbum in hominum auribus seramus, ut, quæ per preces tuas fiunt, miracula omnes cognoscant d.”

[5] Cum ipsa autem exivisset simulque iter facerent, omnem morbum omnemque languorem sanctis suis precibus expellebant; [dissentinaturi exeunt, insidiis appetuntur,] verum malignus & invidus diabolus, qui humano generi semper impedimento est ad salutem, in viros aliquot ex iis, qui prope locum habitabant, est ingressus, consiliumque inierunt, ut una cum S. Zenaïde Dei servos, veluti nimirum superstitione quadam e miracula facientes, dolo comprehenderent, recte eos vivere, haud rati; volebant autem, prout dictum est, eos comprehendere, ut eos, quo pœnas darent impurisque diis, non secus atque ipsi, sacrificarent, præsidis potestati traderent.

[6] Ast sancta Dei Famula, auditis insidiis, hominem quemdam religiosum accedit, [hisque per Zenaïdem discussis, illi quidem Tarsum abcunt, hæc vero] initoque cum Dei servis consilio, ait eis: Filioli mei desiderabilissimi, tempus est difficile. Agite, e locis hisce discedamus ac ad propria proficiscamur, ut ab hominibus malitiosis & improbis liberemur; ipsi autem consilio ejus obsecuti non sunt, sed inde profecti iverunt in civitatem Tarsum; ea vero locum potius solitarium & quietum quærebat ad vivendum; omnibus autem orantibus sanctasque ejus preces postulantibus, multas horas, capite inclinato, Domino nostro Jesu Christo cum lacrymis supplicabat dicens: “O Deus ante omnia secula atque in secula permanens! O Deus Abraham & Isaac & Jacob.

[7] O Deus, qui misisti Filium tuum unigenitum, Dominum nostrum Jesum Christum, [pro ipsis erans ad solitudinem revertitur,] qui omnem morbum & omnem languorem sanat, mortique eripit & ad vitam transfert credentes in eum, da ipse etiam nunc, Domine, Famulæ tuæ simulque servis tuis Pappæ, Pateræ & Philocyridi in nomine tuo omnem morbum e creaturis tuis expellere.” Cum igitur omnes dixissent Amen, cum lacrymis benedicentes Deum abierunt; Dei quidem servi ad locum, quem proposuerant, sese contulere, sancta autem Zenaïs ex agello, Septemtrionalem plagam versus sito, est reversa. Porro cum in domum suam venit, gavisa est, flexisque genibus, cum lacrymis precata est dicens: “Domine Deus Patrum nostrorum Abraham & Isaac & Jacob justique horum seminis, gratias tibi ago, quod & in ægrotantibus & in obsessis per spiritus immundos, & in viris & in mulieribus, & in oppressis & in infantibus, & in jumentis & in omnibus me semper exaudieris.

[8] “Nunc etiam, misericors Domine; da mihi hanc gratiam per ungenitum Flium tuum, [ibidemque mortua] Dominum nostrum Jesum Christum, & me a Viris impiis libera salvamque usque ad finem custodi & ex laqueo diaboli eripe f.” Igitur & statim visio ipsi facta est ac audivit vocem e cælo dicentem: “Surge, Zenaïs, exaudita est oratio tua;” & cum surrexisset, obambulabat benedicens Deum, quod ei cuncta præbuisset, dumque obambularet, spinam pede dexro pressit, &, ut spinam evelleret, consedit, conspiciensque in cælum & Dominum orans, spiritum Deo tradidit.

[9] [in novo monumento sepelitur,] Erat autem & in domo ejus vir quidam religiosus ac Deum timens si quis, eique, domum revertenti, obviam procedebat; cum vero illa sero demoraretur, is, ut de more ei obviam procederet, exivit & sacrum ejus cadaver jacens conspexit vocemque in altum levavit & clamavit dicens: in hoc novi, quia non amovit Deus manum suam a Domina mea, sublatumque sacrum ejus cadaver in novo monumento, quod erat in ejus spelunca, deposuit. Sacrum autem ejus cadaver & lumina accendendo & suffiendo honorare usque ad obitum suum haud destitit; factum est autem, ut homo Dei moreretur, nullusque id amplius, quod locus esset desertus Onocentaurorumque g, qui ibidem pascebantur, receptaculum, suffiebat.

[10] [ad quod diu post puer, cum morbum id ingressus contraxisset,] Novissimis igitur temporibus accidit, ut in loco, ubi sanctæ Zenaïdis monumentum erat, opiliones pascerent, cumque hi essent in loco illo ac pascerent, puerorum unus Sanctæ monumentum est ingressus, sedensque ad Sanctæ pedes somnum cepit; cum autem expergefactas esset puer, surgens ad patris sui domum se contulit tribusque diebus ægrotavit dixitque pater ejus: Qui est langaor, qui tibi obvenit, fili, dixitque puer. Pater, monumentum, quod S. Zenaïdis dicitur, versus Borealem plagam situm esse, a viris ætate provectis intellexi eoque ivi, factumque est, ut, cum ibidem sederem ac somnum caperem, languore fuerim correptus.

[11] [cum patre, ut Sanctam veneretur, accedens, sanitati restituitur.] Pater autem pueri cum id audivisset, & puerum & omnes, qui in domo ejus erant, & multa dona & Gallinam candidam h accipiens, cum festinatione venit ad locum, vidensque puer meliusque etiam cognoscens locum, cursu sestinans veneratus eum est, statimque a morbo, quo detinebatur, est sanatus; pater autem pueri videns, quod factum erat, genua supplex cum iis, qui ei aderant, flexit ac cum puero in domum suam Deum de omnibus, a Dei Famulæ factis, quæ viderat, magnis miraculis laudans & benedicens, est reversus. Obiit autem veneranda & sancta Zenaïs mense Octobri die XI, pro pace mundi orans Patrem & Filium & Spiritum sanctum, cui i gloria & virtus in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Quod si tempus, quo S. Zenaïs floruerit, Actorum auctor habuisset vel utcumque compertum, locum sane quam maxime opportunum, ut id, adhibita aliqua nota chronica, exprimeret, hic habebat.

b Ceres Græce vocatur Δημήτηρ aut Δήμητρα, hincque formatur vocabulum Δημήτριον, quod, ut Henricus Stephanus in Lexico Græco, a se contexto, docet, significat Cereris lucum seu nemus, deæ huic sacrum, cumque, Tarsi aut certe haud procul inde exstitisse vicum, qui a re, quam complectebatur, Demetrias vocabatur, hic indicetur, consectarium fit, ut Tarsi vel certe haud procul inde Cereris lucus seu nemus, deæ huic sacrum, exstiterit. Adhæc, cum a luco illo seu vico, hunc complectente, haud procul abfuisse S. Zenaïdis speluncam, hic pariter indicetur, hanc prope urbem Demetriadem, in Thessalia sitam, Menæa & Menologium Sirletianum, perperam, ut apparet, collocant. Adi Comment. prævium num. XI & seq.

c Tres viri religiosi, qui hic, etiam nominantur in Sanctarum nostrarum elogio, e Synaxario Sirmondiano in Comment. præv. num. 4 translato, ubi cum & pleraque, quæ mox hic de illis aliunde interim haud notis & de S. Zenaïde prolixius narrantur, compenaio exhibeantur, id sane, uti in Comment. præv. num. 17 jam docui, modo præmissa S. Zenaïdis Acta ad S. Zenaïdem, S. Philonillæ sororem, non autem ad alteram homonymam, spectare, argumento est.

d Sanctæ, ut in finem hujusmodi faceret, quod hic dicitur, suggessisse viros religiosos & Sanctos, verosimile non est.

e Ita Græcas hasce voces ἐκ περιεργασίας τινὸς, pro quarum penultima legi debet περιεργίας, interpretatus sum, quod, quamvis περιεργία proprie idem, quod Latine curiositas aut sedulitas superflua, significet, his tamen vocabulis res ab Actorum auctore hic intenta haud sat apte exprimi videatur.

f Binas ad Deum orationes, hic & num. præcedenti occurrentes, ab Actorum auctore mere pro arbitrio S. Zenaïdi, & quidem sat inepte, esse affictas, apparet indubitatum.

g Onocentaurus, quod genus animalis si umquam exstiterit, ex homine & asino, qui Græce ὄνος dicitur, fuerit commixtum, Crateti Pergameno, ex Pythagora, describitur ut verum animal; ast, etsi etiam ex ipsamet sacra Scriptura, id genus animalium dari, probare conetur Hieronymus, idem tamen, quod de Centauris & Hippocentauris, de Onocentauris etiam, videlicet tam hosce quam illos e poëtarum dumtaxat fabulis natos, sentiendum, Hofmannus in Lexici sui universalis Continuatione, ad vocabulum Onocentaurus pronuntiat; neque vero immerito, ut mihi apparet; quare Actorum scriptorem hic per Onocentauros, quos memorat, sylvestria & monstrosa animalia, qualium eremus ferax est, dumtaxat intelligere, in animum induco.

h Levitici cap. 14, ℣. 4. leprosus, qui mundatus est, Deo jubetur offerre δυο ὀρνίθια ζῶντα καθαρὰ, id est, duas Gallinas viventes candidas; hinc autem factum fortassis fuerit, ut Christiani olim vel pro benesicio impetrando vel pro gratiis de jam impetrato agendis Gallinam potius candidam seu albam, quam quæ esset alterius coloris, Deo seu Sanctis subinde voluerintofferre.

i Malim hic Græce οἷς, Latine quibus.

* ἐρανίσαι

* πυκναις

* εμελέτων

* ὄρνιν

DE SS. NIGASIO, QUIRINO, SCUBICULO SEU SCUVICULO ET PIENTIA MM.
VADINIACI IN PAGO VILCASSINO

VEROSIMILIUS ANNO CIRCITER CCLXXXVI.

COMMENTARIUS HISTORICO-CRITICUS.

Nigasius, M. in pago Vilcassino (S.)
Quirinus, M. in pago Vilcassino (S.)
Scubiculus seu Scuviculus, M. in pago Vilcassino (S.)
Pientia M. in pago Vilcassino (S.)

BHL Number: 6084

AUCTORE C. B.

§ I. Ubinam & quando S. Nigasius sit passus, & quam fidem Acta, quæ id sub Domitiano factum statuunt, mereantur.

Veliocasses seu Veliocassi, Velocasses aut etiam (varie enim a variis Gallicæ hujus gentis nomen, [S Nigasius in pagi Vilcassini] a quo regionis, quam hæc inhabitabat, pars paulatim temporis lapsu pagus Vilcassinus seu Vulcassinus simpliciterve Vilcassinum aut Vulcassinum, ac tandem etiam Vexinum fuit vocata, exaratur) Bellocasses seu Bellocassi, præter Rotomagum seu, ut ab aliis scribitur, Rothomagum urbem suam primariam ac quidquid huic circa utramque Sequanæ ripam adjacens territorium Rothomagense seu Rotmense, Gallice le Roumois, nuncupatur, terrarum etiam tractum, qui, Isaram inter & Indellam fluvios interceptus, Sequana ad Meridiem agroque Bellovacensi & Braiensi ad Boream clauditur, incoluere. Populum illum seu potius jam memoratum terrarum ejus tractum, qui, cum sec. X pars ejus una Normannis, parte altera penes Francorum reges remanente, fuisset concessa, in Normannicum & Francicum Vilcassinum seu Vexinum fuit divisus, S. Nicasius seu potius (ita enim & in omnibus prorsus sec. XII antiquioribus, si unum forte Corbeiense, in quo, non secus atque apud multos scriptores recentiores Nicasius scribitur, Hieronymianum apud Florentinium apographum exceperis, monumentis litterariis vocatur, & simul a S. Nicasio Remensi nominetenus etiam distinguitur) Nigasius, sanguine suo ibidem, dum Euangelium incolis annuntiat, pro Christi fide effuso, nobilitavit. Ita constans fert traditio, in S. Nigasii Actis infra memorandis etiam consignata, cumque non modo cum Martyrologio Romano hodierno recentiores magno numero, quibus Nigasius hodie inscriptus exstat, Fasti sacri, sed &, qui hisce ac scriptoribus omnibus, de Nigasio ejusque martyrii palæstra locutis, est antiquior, Usuardus juxta ac eruditi unanimi consensu omnes traditioni etiam adstipulentur, enimvero in dubium, quin ibidem ac proin in Rotomagensi, quæ utrumque Vilcassinum seu Vexinum continet, diœcesi Nigasius (neque enim vel Galesinius, qui Ecbatanæ in Media, vel Tamaius, qui ex Pseudo-Luitprando prope Villam-Cassinam in Hispania illum hodie signat, audiri hic meretur) martyrio fuerit affectus, revocandum haud videtur.

[2] [hic memorato] Verum quo id (propius enim determinare Sancti ejusque Sociorum palæstram lubet) Vilcassini seu Vexini loco est factum? In pago isto Vernonem inter & Rupem-Guidonis, Gallice Roche-Guyon, media circiter a posteriori hoc loco leuca ad fluvium Ittam seu Eptam, qui, duo supra memorata Vilcassina seu Vexina invicem sejungens, Francicum ab Oriente, Normannicum ab occidente sibi habet adjectum, occurrit vicus, qui Gallice quidem Gani seu Gasni aut etiam Gagni, Latine vero Vaniacum seu Guaniacum aut etiam Ganiacum seu Gagneyum nuncupatur, Vexinoque partim Francico, partim Normannico innexus insulam etiam, a fluvio isto formatam, aut, si hæc (uti in Normannia Christ. pag. 62 Farinus, in Annal. Ecclesiast. Francorum ad annum 841, num. 24 Cointius & in archiepisc. Rotomag. Hist. pag. 35 Pomerayus, Valesio interim in Galliarum Notitia aliisque aliquot scriptoribus ac ipsomet, quod infra laudabitur, Rotomagensi editionis anni 1736 Breviario refragantibus, non obscure docent) cum continenti modo, qua Itta Orientem spectat, sit conjuncta nec ullam amplius insulæ speciem præferat, locum certe, quo insula illa olim stetit, complectitur.

[3] In vico illo & quidem in ejus, quæ ad Vexinum Francicum spectat, [Vadiniacensi vico,] regione seu parte Nigasius, utpote in itinere, cum Parisiis Rotomagum pergens Ittam seu Eptam nondum, ut aiunt, transiisset, occisus, martyrium subiisse passim creditur. Certe in dicto vico, qui, quod Eptæ Vadum, hominibus, ut volunt, antea incognitum, quo in jam memoratam insulam Nigasius post necem sibi illatam, sublato, quod ei fuerat abscissum, capite, prodigiose sese contulisse itaque dicto Vado Vadi Nigasii nomen fecisse traditur, complectatur, Vadiniacum etiam & quidem communius, nomenclatione, ut putant nonnulli, inde deducta, ab antiquioribus nuncupatur, Nigasium fuisse interfectum, Dadreus in Histor. archiëpiscoporum Rotomag. Chronologia, Davanneus in S. Nigasii, de qua hic plura post, Vita, Farinus in Normannia Christ. nec non Arturus a Monasterio in Neustria pia diserte affirmant. Nec his, cum vicus iste olim & aliter, quam modo, vocari, & locum etiam nominis alterius non unum sibi inclusum habere potuerit, Ordericus Vitalis Ecclesiast. Histor. lib. 5 ad annum 1080 & Passionis seu Actorum S. Nigasii, de quibus infra, auctor anonymus, qui Sanctum in quodam foro, Scamnis appellato, pro fide occubuisse insinuant, adversari sunt censendi. Quare, cum nec quid aliud, quo minus Vadiniaci martyrium subiisse Nigasius credatur, impediat, in dubium pariter, quin id ibidem acciderit, revocandum haud videtur. Loco itaque, quo hic Sanctus noster passus sit, jam sat prope determinato, modo in tempus, quo id factum, studiose, prout per monumentorum, vel utcumque, ut certi quid statuatur, sat antiquorum, defectum fas erit, inquiramus.

[4] [non quidem, ut Butlerus æstimasse videtur,] Butlerus, qui plurium Sanctorum Vitas, anglice a sese, servato, ad quos hi spectant, dierum ac mensium ordine, conscriptas, typis Londinensibus ab annis circiter viginti vulgavit, hodie hoc in Opere, quod haud ita pridem in linguam Gallicam etiam conversum iterato prodiit, de SS. Nigasio ejusque Sociis acturus, verbis Anglicis, Latine hic a me e Gallica horum versione redditis, sequentem præfatur in modum: Græci aliquot S. Polycarpi discipuli, aliique nonnulli præcones sacri, fide Lugduni plantata, numerosam ibidem ecclesiam fundarunt. Ex hac viri Apostolici, qui in diversas Galliarum partes Euangelii lucem intulerunt, sunt egressi. SS. Alexander & Epipodius in territorio Lugdunensi, SS. Benignus presbyter & Thyrsus diaconus Augustoduni, Andochius presbyter Lingonibus &c martyrio fuere affecti. Ita ille; cum autem in eadem Lugdunensi schola seu ecclesia, jam inde a sec. 2, ut passim est notum, fundata, e qua mox a se memoratos martyres Alexandrum, Epipodium, Thyrsumque & Andochium prodiisse, insinuat, institutum verosimillime etiam fuisse Nigasium, mox subjungat, ita hunc eodem circiter tempore, quo illi, ac proin, uti ex Operis nostri tom. 6 Septembris, pag. 663 & seqq. fas est colligere, sub sec. 2 finem sequentisve initium martyrio finiisse vitam, indicare videtur. Verum, præterquam quod Thyrsus certe & Andochius, uti quæ de hisce apud nos ad XXIV Septembris diem disputata sunt, luculenter ostendunt, e schola seu ecclesia Lugdunensi haud prodierint, seu quod eodem recidit, instituti in illa haud fuerint, scriptorem, qui id vero, non dicam, simillimum, sed vel simile, de Nigasio ante Butlerum pronuntiarit, nullum invenio, nec qua id hic ratione impulsus fecerit, sat perspicio.

[5] [sub sec. 2 finem sequentisve initium, sed verosimilius anno circiter] Græcum quidem esse Nicasii nomen victoremque significare affirmat; ast Nicasiusne, an Nigasius, quod postremum nomen Græcum certe non est, vocandus proprie sit is Sanctus noster, non immerito, uti e jam supra dictis liquet, revocari potest in dubium. Adhæc etsi quidem Nicetii & Nicetæ nomina indubie Græca sint ac tam unum quam alterum significare victorem, eruditi etymologi passim affirment, nullum tamen hosce inter, qui idem de Nicasii nomine statuat, invenire quivi, etsi interim Nicasii potius quam vel Nicetæ vel Nicetii nomen a verbo Græco Νικάω, vinco, videri possit deductum. Nec etsi secus foret reque etiam ipsa Nicasii nomen non modo & Græcum esset & victorem significaret, sed & solum etiam Martyri, de quo nos hic, proprie conveniret, consectarium hinc foret, ut in schola seu ecclesia Lugdunensi fuerit is institutus. Quid enim? Græca esse Thyrsi & Andochii nomina, nemo certe inficiabitur, & tamen bini hi apostolici viri ac martyres, qui Galliæ fidei lumine illustrandæ operam navarunt, in schola ista seu ecclesia instituti, ut mox docui, haud fuere. Neque vero id quis etiam de Dionysio, Parisiensium apostolo, hujusque socio Eleutherio asseveret, etsi interim Græca esse horum nomina, quisque, qui vel a limine linguam Græcam salutavit, habeat perspectum. Itaque, cum certe; quæ Butlerus affert, fuisse in præfata schola seu ecclesia institutum Nigasium, suadere nata haud sint, non est etiam, cur ob hæc is Sanctus noster martyrium sub sec. 2 finem sequentisve initium seu tunc, cum nondum admodum diu schola eadem seu ecclesia fuisset fundata, subiisse credatur. Nec, ut id fiat, permittere videntur, quæ jam nunc adducam in medium; ex iis enim Nigasium nec tunc, nec Domitiano imperante seu sub sec. primi finem, sed anno circiter 286 fuisse martyrio affectum, vero apparet similius. Id illa expendenti palam fiet. Sequentia hæc sunt.

[6] Urbi Rotomagensi non prius, quam cum ad hanc episcopali munere gubernandam, quod verosimilius, ut Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. XI col. 6 docent, sub sec. tertii finem aut sequentis initium est factum, [286 martyrium est passus, nec id sub Domitiano statuentia Acta,] missus esset Mallonus, Euangelii lumen affulsisse, communis est opinio; quare, si Nigasius, a quo Velocasses aut certe, ut creditur, non pauci ex his ad Christum sunt conversi, sub Domitiano seu sub sec. primi finem subiisset martyrium, consectarium esset, ut fides Christiana ducentis circiter annis prius a Velocassibus, quam ab urbe horum primaria Rotomago fuisset suscepta; cum id autem parum verosimile credituque appareat difficile, recta ratio videtur exigere, ut Mallonus Rotomagum haud admodum diu post Nigasii martyrium venisse, hicque adeo sanguinem suum pro Christo, nec sub sec. 2 finem sequentisve initium, nec, Domitiano imperante seu primo æræ Christianæ seculo jam pene absoluto, sed tum demum, cum ad finem jam vergeret tertium, effudisse credatur. Adhæc sub eodem præfecto Fescennino, aut, si mavis Fescennino Sisinnio, sub quo Dionysius, Parisiensium apostolus, passus est, nec diu post hunc martyrio occubuisse Nigasium, tam anonymus, qui tamen hunc, ut mox videbimus, sub Domitiano passum tradit, Passionis Nigasii penes nos exstantis moxque infra pluribus memorandæ auctor, quam Pomerayus aliique scriptores recentiores unanimi fere consensu affirmant; cum autem Dionysius, utut & ipse a pluribus sub Domitiano signatus, verosimilius tamen, uti in Comment. Sancti hujus Actis prævio § IX ostendi, anno circiter CCLXXXVI coronatus fuerit martyrio, consectarium est, ut verosimilius & Nigasio optata hæc sors eodem circiter anno obtigerit. Sub Domitiano quidem, ut visuros nos, jam monui, Nigasii martyrium statuit Passio ejus mox laudata; verum hæc fidem integram haud meretur, uti ex iis, quæ tam de tempore, quo scripta videtur, quam de rebus, quas memorat, adducturus jam nunc sum, patescet.

[7] A tempore, quo scripta apparet, duco initium. [utpote quæ, quamvis in archiepiscorum Rotomagensium Actis sec. XI scriptis] Apud Mabillonium Analectorum Veterum tom. 2, pag. 424 & triginta seqq. exstant archiepiscoporum Rotomagensium Acta, cumque in hisce quædam in Mallono S. Nigasii passio laudetur, oportet, ut hæc, priusquam illa ab auctore suo scriberentur, fuerit contexta, hicque lucubrationem illam fuisse etiam diu ante (neque enim alioquin ea motus Nigasii in Gallias cum Dionysio iter martyriumque, ibidem cum Quirino & Scubiculo toleratum, firmum & ratum pronuntiaturus, ut verbis infra § 3. recitandis facit, fuisse videtur) concinnatam, verosimillime existimarit; quare, cum nec sit, cur hac in re a vero aberrasse putetur, ac dicta archiepiscoporum Rotomagensium Acta, uti in Adnotatione hisce subjecta Mabillonius mox laudatus docet, Gregorio VII Romanam Petri Cathedram occupante ac proin sec. XI senescente, fuerint conscripta, consectarium est, ut, quæ in hisce, ut dictum, laudatur, S. Nigasii Passio fuerit etiam diu ante ejusdem Gregorii pontificatum seu annum, quo hic inchoatus, 1073 contexta. Verum quæ est isthæc S. Nigasii Passio? Duas dumtaxat, Actorum etiam nomine distingui solitas, S. Nigasii Passiones memorari invenio. Harum altera, cujus etiam compendium, e Ms. Ultrajectino S. Salvatoris codice acceptum, aliudque a P. Dardes ad nos missum habemus, in duobus Mss. exemplaribus, quorum alterum, in novem Lectiones pro ecclesiastico de SS. Nigasio, Quirino & Scubiculo Officio divisum, ex ecclesiæ parœcialis S. Nigasii Rotomagi Ms. codice, alterum e S. Martini Treviris Ms. itidem codice acceptum notatur, penes nos exstat; altera vero, cujus nullum habemus exemplar, a Farino in Normannia Christ. a pag. 16 usque ad pag. 67 sæpissime, Latinis etiam, quibus constat, verbis in margine transcriptis, citatur.

[8] [citentur;] Hæc porro fere tota partim e S. Nigasii mox dicta, quæ penes nos exstat, Passione, partim ex anonymi, quam Marteneus Thesauri novi Anecdotorum tom. 3, col. 1677 & quinque seqq. exhibet, scriptoris Lucubratione, uti hujus exstantisque penes nos Passionis verba cum Farini verbis, e S. Nigasii, ut ait, Actis seu Passione transcriptis, conferendo comperi, est conflata; cum autem scriptor ille, SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi reliquias anno 1032 Rotomagum fuisse adductas, disertissime tradat, dictamque, in qua id facit, lucubrationem sese etiam non prius, quam cum idem annus 1032 jam dudum præteriisset, exarasse non obscure prodat, ea verosimillime circa annum 1112, quem Marteneus margini adscribit, fuerit contexta. Quare oportet, ut, quæ Farino præluxit, partimque, ut dictum, e lucubratione ista est conflata, S. Nigasii Passio serius adhuc, quam anno 1112 fuerit conscripta; jam vero cum hæc certe, uti hinc consequitur, in archiepiscoporum Rotomagensium Actis, sub Gregorii VII, ut dictum, Pontificatu ac proin ante annum, quo hic jam desierat, 1086 conscriptis, laudari haud potuerit, consectarium est, ut in hisce verosimillime altera, quæ penes nos exstat, S. Nigasii Passio laudetur, utque proinde hæc, quemadmodum e jam allegatis nemo non concludet, diu etiam ante ejusdem Gregorii VII Pontificatum seu annum, quo hic inchoatus, 1073 fuerit contexta. At vero quamdiu quidem ante hunc id factum? In Passione illa Dionysius Areopagita cum Dionysio Parisiensium apostolo confunditur; cum autem opinio, qua id fit, sec. VIII medio, uti in Commentario, fabulosis Dionysii Areopagitæ Actis prævio, § VII docuimus, antiquior non sit, enimvero Passio ista haud ante annum 750 ac proin annis non pluribus, quam trecentis circiter ante annum 1073 fuerit conscripta, imo vero multo etiam paucioribus ante hunc annis scriptam esse, jam nunc dicenda suadent.

[9] [verosimiliter tamen seculis utminimum septem a Nigasii martyrio sint scripta,] Nigasri penes nos exstans passio seu Acta, in quorum scriptionis epocham hic inquirimus, verosimillime ab ipso statim, quo scripta fuere, initio Rotomagensium plurium manibus teri inceperint, vixque dubitari potest, quin, si ante Usuardi ætatem exarata fuissent, ad hujus martyrologi, qui Parisiis in Pratensi Ordinis S. Benedicti cœnobio, a Rotomagensi Ordinis ejusdem, quæ a S. Audoëno nomen habet, abbatia haud admodum procul dissito, monachum agebat, totusque iis, quæ ad Sanctos spectabant, examinandis erat intentus, notitiam ac manus fuissent perventura; id autem factum non esse, vel ex eo, quod S. Scubiculum, utut in Actis illis pluries memoratum, in Martyrologium suum nusquam intulerit, in animum induco. Scio quidem, Nigasii, de quibus hic, Acta Usuardo sublestæ fidei videri haud immerito potuisse, huncque adeo illis, ut Scuviculum Martyrologio suo inscriberet, moveri haud debuisse; verum e litterario hujusmodi monumento, si id præ oculis habuisset, occasionem saltem in Scuviculum apud Rotomagenses Ordinis sui monachos inquirendi arrepturus eumque e notitia, abs hisce verosimiliter eo in casu suggerenda, pagi Vilcassini Martyribus, ut Riculfus, Rotomagensis episcopus, qui, ut post docebo, eodem, quo Usuardus, tempore floruit, in charta infra memoranda facit, in Martyrologio suo, si non eodem, quo Nigasium, alio certe die annumeraturus fuisse videtur; cum autem id non fecerit, dicta Nigasii Acta verosimiliter ei haud præluxerint, cumque adeo, uti e jam dictis consectarium apparet, ante Usuardi, qui circa annum 877 vivere desiit, ætatem haud fuerint conscripta, sane id nec ante sec. X, nec tamen ob supra dicta serius quam vel tunc vel sequentis initio factum esse, a veritatis specie neutiquam abhorret. Jam vero, cum sic habeat, extansque adeo apud nos S. Nigasii Passio fuerit verosimiliter, uti e modo allegatis pronum est colligere, seculis ut minimum septem a S. Nigasii martyrio contexta, cur, quæso, quam huic illa assignat, epocha certo sit credenda?

[10] Id certe ego haud perspicio, cum enim auctor, [nonnullaque præterea haud facile, uti ex illo rum] a quo Passio illa scripta est, haudquaquam monumenta antiquiora (id enim alioquin indicaturus alicubi fuisset) sibi prælucentia habuerit, seculisque ut minimum septem a Nigasii seu ætate seu martyrio, ut dictum, absuerit, neutiquam sane sua de hoc Sancto nostro narrata temporaque, quibus hæc innectit; habere potuit comperta; cum autem sic habeat, minime in hisce fidem integram meretur; idque eo minus, quod, qu mvis antiquis ac fide undequaque dignis testimoniis fuerit certo, uti e jam dictis consequitur, destitutus, talia tamen etiam, quœ, nisi testimoniis hujusmodi firmentur, nemo prudens facile crediderit, commemoret. Ut quam verum id sit, patescat, simulque unico veluti intuitu præcipua, quæ de SS. Nigasio, Quirino & Scuviculo narrantur, studiosus lector aspiciat, lubet hujus oculis passionem illam, in compendium, prout penes nos exstat, a me contractam, hic subjicere. Verba, quibus id præsto, sequentia hæc sunt: Nigasius, Romæ a B. Clemente Papa episcopus ordinatus, Quirinus presbyter & Scuviculus diaconus in Gallias, quo in hasce Euangelii lucem inferant, cum S. Dionysio veniunt, fidem Christianam ibidem variis locis, sermones eorum signis Domino confirmante, uberrimo cum fructu annuntiant.

[11] Parisios veniunt ibique egregia aliquamdiu opera adducendis ad Christum ethnicis navata, [hic adducto] inde una, Dionysio apud Parisienses relicto, Rotomagum, quam urbem, Sequanæ impositam, opulentissimam esse simulque superstitionibus ac idolorum cultu fæde conspurcatam, audierant, sese conferre decernunt, Isaram eo perrecturi transeunt, in pagum Vilcassinum ingrediuntur, dumque ibidem in vico, qui Latine Vallis, Gallice Vaux modo nuncupatur, divini verbi semina spargunt, Nigasius, loci incolis, sese Christiana sacra, si eos dracone seu serpente immanissimo, qui prope fontem, hominibus perquam commodum, morabatur, regionemque fœtore pestifero, stragibus & terrore complebat, Dei sui virtute liberaret, amplexuros, pollicitis, stolam suam, addito mandato, ut exitialis bellua, hac constricta, ad se adducatur, Quirino presbytero tradit. Episcopo suo hic illico obtemperans serpentem intrepidus adit, squamisque erectis ac ore hianti in se irruere conantem, formato Crucis signo compescit, stola collo ejus injecta, vi trahit, frustraque reluctantem Nigasio sistit, qui dum, formato pariter Crucis signo, ita illum, ut nec species cadaveris ejus supersit, in omnium conspectu disrumpit, ad Christi fidem, miraculo plebe attonita, animæ circiter trecentæ decem & octo sese convertunt.

[12] [compendio liquet,] His porro, quæ Christianum nosse oportet, edoctis sacroque lavacro in dicto fonte ablutis, Nigasius, Quirinus & Scuviculus iter, quod Rotomagum versus arripuerant, prosecuturi ad locum seu vicum, paulo infra Meduntam ad Sequanam situm, quem Latine Monticas, Gallice Moncaux aut Montiers modo nominant, proficiscuntur, eoque appulsi ac mox dæmonem, qui ibidem in rupe præcelsa seu potius in quodam hujus specu sedem fixerat, incolisque ac maxime navigantibus erat infestus, aggressi, nefandum inde generis humani hostem, ea ipsa rupe ab imo specus, quod hujus aditum Sancti occuparent, ad summum usque culmen scissa foramineque in putei formam facto, secedere ac locum supplicii sui repetere, conjuratione in sanctissimæ ac individuæ Trinitatis nomine adhibita, compellunt, dumque, hujus aliorumque, quæ patrant, miraculorum fama late sparsa, non paucos ad Christum adducunt, persecutione in Christianos a Domitiano imperatore excitata, in foro quodam seu loco, Scamnis appellatione tum distincto, a præfecto Fescennino Sisinnio, qui paulo ante Dionysium ejusque socios Parisiis necarat, comprehenduntur, jussu ejus haud diu post occiduntur avibusque ac feris post necem objecti sese ipsimet, cum jam lictores recessissent, tempore nocturno erigunt apprehensisque, quæ sibi fuerant abscissa, capitibus, ad fluvium, nomine Ittam, angelis comitantibus, properant, in adversam insulæ, abs hoc formatæ, ripam Vado eatenus ignoto concedunt, ibidemque quiescentes a Pientia matrona, quæ ad fidem ab eis fuerat conversa, honorifice, viro quodam, nomine Claro, ex ipsorummet Sanctorum societate presbytero, operam conferente, sepeliuntur, ecclesiaque, in prædio, quod ad memoriam illorum recolendam ab eadem matrona fuerat concessum, exstructa, actutum condecorantur.

[13] [absque testimonio antiquiori credenda, auctorisque, etsi interim ab eo,] Tale est, quod hic proponere visum est, Passionis Nigasianæ, penes nos exstantis, compendium. Nonnulla quidem trium, quorum priori serpens seu draco necatus, secundo dæmon e rupe expulsus ac tertio denique Sanctorum in Ittæ insulam, capitibus, quæ sibi fuerant abscissa, sublatis, Vado eatenus ignoto transitus in Passione illa narratur, prodigiorum adjuncta silentio, ut compendii ratio ferebat, præterii; verum quid refert? Ea absque antiquo fideque digno, quo carent, testimonio, nec additis nec omissis, quibus vestiuntur, adjunctis, fidem facile apud quemquam, artis criticæ vel utcumque peritum, inventura sunt. Dominus quidem apud Marcum cap. 16, ℣ 17 & seq. ait: Signa autem eos, qui crediderint, hæc sequentur: in nomine meo dæmonia ejicient, linguis loquentur novis, serpentes tollent &, si mortiferum quid biberint, non eis nocebit; super ægros manus imponent & bene habebunt; verum hinc consequens non est, ut omnes & singulos, qui in Christum credidere, aut saltem, qui horum pars sunt, viros apostolicos secuta esse illa omnia signa, sit absque testium scriptorumve fide dignorum testimonio credendum. Imo vel uno ex iisdem signis Nigasium aut alium quemlibet determinatum virum apostolicum honoratum fuisse, quis prudens, quæso, absque testimonio hujusmodi, habita etiam Christi, quæ jam recitavi, verborum ratione, in animum inducat? At vero, inquiet modo fortassis non nemo, anne ergo anonymus Passionis S. Nigasii, penes nos exstantis, scriptor, qui tria supra memorata miracula refert, testimonioque, quale ad hæc credenda requiritur, destitutus e dictis fuit, ea omnia vel ipsemet confinxerit vel jam ab aliis conficta in litteras miserit?

[14] Etsi nihil omnino litteris de Nigasio ejusque ac Sociorum Quirini & Scuviculi gestis ac proin & de tribus illis miraculis extaret mandatum, [ut apparet, haud conficta,] hæc tamen vere contigisse, pagi Vilcassini, de quibus in jam dato Passionis Nigasianæ compendio, fons, insula, Vadum, Nigasii nomine modo adhuc distincta, rupes item, diaboli hodieque dicta, ac tandem, quod in hac, ut anonymus passionis ejusdem scriptor loquitur, huc usque ad testimonium virtutis Dei monstratur, foramen, in putei formam effictum, argumento sufficienti adhuc futura a Dardreo in Archiëpiscoporum Rotomagensium Chronologia pag. 13 putantur; verum quid ni factum esse queat, ut fons ille idcirco dumtaxat, quod plurimos in eo Nigasius baptizasset, insulaque & Vadum, huic adjectum idcirco pariter dumtaxat, quod inde haud procul in ea ipsa insula esset sepultus, Nigasii nomine fuerint distincta ac porro hodieque distinguantur? Quid ni etiam factum esse queat, ut dicta rupes non alia de causa, quam quod locus esset admodum horridus, diaboli rupes nuncupata unaque cum foramine, quod in ea hodieque cernitur, non creatura ulla quidquam eo conferente, sed a solo rerum omnium conditore Domino fuerit creata? Id ego certe haud perspicio, ac proin, quo anonymus noster Passionis Nigasianæ scriptor tria præfata prodigia nec finxisse, nec jam ab aliis conficta memorasse credatur, nequaquam ad id, quod Dardreo visum est, recurrendum existimans, rationem aliam, qua, ut ista litteris mandaret, moveri potuerit, assigno.

[15] Per serpentem seu draconem, haud procul a fonte omnino disruptum ac necatum, [perspicaciam minime commendantia complectantur,] idololatria, baptizatis in hoc ethnicis quam plurimis, excisa; per dæmonem, e rupe expulsum, pertinacia in idolorum cultu, e duris ac cæcis idololatrarum mentibus evulsa, ac demum per caput, martyris manu gestatum, martyrium abs hoc, capite amputato, toleratum, non inepte in sensu allegorico symbolicove significari potest. Quid si igitur scriptor noster anonymus antiquam quampiam, in qua ad modum, quo Constantinus Magnus imperator, ut idololatriam prostravisse significetur, draconem, medio ventre tranfixum, pedibus conculcans depingitur, Nigasius ad tria mox dicta significanda serpentem, haud procul a fonte disruptum, dæmonemque e media rupe scissa sese proripientem, pedibus premens ac caput sibi abscissum manibus tenens repræsentabatur, picturam symbolicam alicubi conspexerit atque ex hac, perperam intellecta, Nigasio, quem in vici, nomine Vallis, fonte quamplurimos, ad fidem conversos, baptizasse, nec paucos etiam in vico alio, quem incolæ, nomenclatione forsan a rupe, montis instar celsa, quæ ibidem hodieque conspicitur, deducta, Monticas vocabant, ab idololatria ad Christum adduxisse, e traditione noscebat, tria supra memorata miracula, adjunctis etiam subinde pro arbitrio ornatus causa assumptis aucta, adscripserit? Certe si, ut potest, ita reipsa, ut prodigia ista litteris mandarit, sit factum, ea ipse nec finxisse, nec jam conficta ab aliis in litteras misisse erit dicendus. Verum, etsi sic habeat, consectarium saltem inde fuerit, ingenio eum exstitisse tam parum perspicaci, ut ea etiam, quæ, ut dictum, absque scriptorum antiquorum fideque dignorum testimonio credenda non sunt, sola fallaci pictura impulsus adoptarit ac veluti apprime vera in S. Nigasii Passionem, a se contextam, intulerit; hinc autem ejus fidem, quæ vel ex eo, quod, ut docui, septingentis ut minimum annis a Nigasii ætate remotus vixerit, in rerum, abs hoc gestarum, narratione multum vacillat, non parum adhuc infirmari est necesse.

[16] [fidem ullo modo merentur, hincque hic edenda non sunt.] Jam vero, cum sic habeat ac proin S. Nigasii Acta, quæ ab auctore illo conscripta, haudquaquam sane fidem integram mereantur, iis certe, ut Nigasium, quemadmodum e dictis tradunt, sub Domitiano subiisse martyrium credamus, moveri non debemus, idemque de aliis, quæ memoriæ produnt nec aliunde confirmari queunt, ferendum est judicium. Qualiacumque interim Acta illa sint, hic nihilominus vel cum de rebus, quas illorum auctor habere potuit perspectas, sermo instituetur, vel cum alia quæpiam, ob quam alleganda merito sint, ratio occurret, in Commentarii hujus decursu usui subinde sunt futura. Sic, cum eorum auctor sec. X aut certe, ut supra docui, haud diu admodum post floruerit resque adeo, seculo illo gestas, sat probe exploratas habuisse sit censendus, non parum sane, ut, tum Nigasium, non pro Rotomagensi, sed pro regionario dumtaxat episcopo habitum fuisse, probetur, subserviunt, hincque, quæ hunc in finem conducentia suppeditant, lectoris oculis, cum de re illa tractabo, subjiciam. Sic, etsi quidem quod eorum auctor a Nigasii ætate, ut probatum, nimis remotus vixerit, in martyrio hunc habuisse sibi socium adjunctum Scubiculum, certum facere haud queant, rationibus tamen, ob quas id ab ipsismet etiam eruditis creditur, qualecumque pondus adjungunt, eruntque vel idcirco, cum de re illa sermo erit, alleganda. Verum etsi sic habeat, omnique adeo utilitate acta illa destituta haud sint, ea tamen, quod equidem nec ab ætate, qua scripta sunt, commendari mereantur, nec ullo modo in iis, quæ a Nigasio ejusque Sociis gesta narrant, fidem integram sibi adjungant, Commentario huic, utpote typis etiam, ut mihi equidem apparet, plane indigna, haud subjungam, omnia & singula, notatu digna, quæ continent, in jam supra adductum compendium contracta, lectori exhibuisse contentus.

§ II. An S. Nigasius tam S. Scuviculum, quam S. Quirinum, socium in martyrio sibi habuerit adjunctum; quo loco fuerit sepultus, & an a S. Pientia id factum?

[Nigasius, qui passim tam cum S. Scuviculo,] Scriptores quatuor, § proxime prægresso laudati, Dadreus videlicet, Davanneus, Farinus & Arturus a Monasterio, qui, ut ibidem docui, Vadiniaci necatum pro fide fuisse Nigasium, luculenter tradunt, eidem tam S. Scubiculum seu Scuviculum, aut, ut ab aliis etiam scribitur, Subiculum seu Subilium, quam S. Quirinum in martyrio socium adjungunt, idemque etiam Ordericus Vitalis loco supra cit., & Actorum S. Nigasii Scriptor anonymus faciunt. Verum an recte, dubitari potest; etsi enim & Martyrologium Romanum hodiernum & recentiores alii magno numero Fasti Sacri hodie cum Nigasio tam S. Scubiculum, quam S. Quirinum pariter commemorent, Usuardus tamen, Quirini quidem, at non itidem Scubiculi mentionem instituit. Scubiculus quidem una cum Nigasio, Quirino & Pientia in Riculfi, Rotomagensium inter annum 872 & annum 875, uti apud Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. XI, col. 23 & seq. videre licet, episcopi, charta, infra adhuc laudanda, commemoratur, verum ex iis, quæ in hac dicuntur, fuisse aliquando istorum quatuor Sanctorum nostrorum corpora V adiniaci simul asservata, dumtaxat potest concludi; uti autem Scubiculi corpus eodem, quo Nigasii corpus, loco sepeliri, ita etiam asservari potuisse, etsi interim ille non eodem, quo hic, die, sed aliquamdiu tantummodo post martyrio fuisset affectus, quis non videt?

[18] At vero, etsi res ita habeat, Scubiculus tamen una cum Nigasio in qualicumque etiam Adoniana Mosandri editione una eademque hodierna die signatur, [quam cum S. Quirino passus creditur,] martyriumque una cum Nigasio & Quirino pertulisse in archiepiscoporum Rotomagensium Actis, pro sese etiam ab horum auctore S. Nigasii Passione, quæ ab hujus Passione mox laudata penesque nos exstante verosimillime e supra dictis diversa haud fuerit, citata, diserte asseritur; cum hæc autem, ut jam docut, verosimillime sec. X, dictaque Acta sec. XI senescente fuerint conscripta, sane, S. Nigasium tam cum S. Scuviculo, quam cum S. Quirino subiisse martyrium, fuisse jam inde a pluribus seculis creditum, argumento sunt perquam valido, nec probari potest, fuisse umquam ante dictum sec. X creditum contrarium; quare; etsi quidem, an cum S. Nigasio passus sit S. Scubiculus, dubitare cogat supra relatum Usuardi silentium, eum tamen e Martyrum, de qua hic agimus, classe indubitanter eradendum, illosque adeo; qui S. Nigasio tam S. Scubiculum, quam S. Quirinum in martyrio socium fuisse adjunctum arbitrantur, certo a veritate devios asseverare non ausim. Opinionem itaque, qua Scubiculus æque ac Quirinus exstitisse S. Nigasii in martyrio socius hodie etiam passim creditur, nec pro certo vera, nec pro certo falsa habens, modo ad locum, quo tres illi Sancti a martyrio sepulti putantur, sermonem converto.

[19] [Vadiniaci in Ittæ insula,] Anonymus Passionis Nigasianæ auctor, Davanneus, Arturus a Monasterio, Farinus & Pomerayus, relato Nigasii, Quirini & Scubiculi martyrio, affirmant, eos sepultura fuisse donatos in supra memorata Ittæ insula, quæ, quamvis Vadi vocabulum non insulam, sed locum fluvii minus altum transirique, nec natatu nec ponte nec navigio adhibito, commode Valentem significet, Vani tamen etiam seu Vadum Nigasii, eamdem contra nonnullis Vadiniacum quoque, aut, quo a vico, ita pariter e dictis olim appellato, in quo sita est, distinguatur, Vadiniacum ad insulam, Gallice Gany l'isle, nuncupantibus, diutissime fuit vocata, uti ex Orderico Vitale loco supra cit. intelligitur. Et vero Sanctos nostros in insula ista fuisse reipsa inhumatos, uti etiam ibidem haud procul a parœciali, quæ ad dexteram seu Occidentalem Ittæ ripam sita Deoque sub S. Martini invocatione dedicata est, ecclesia corpora eorum in ecclesia altera, S. Nigasii nomine prioratuque, qui & ipse S. Nigasii & Vadiniaci ad insulam appellatione distinguitur ac a Rotomagensi S. Audoëni abbatia olim dependit, insignita, longissimo tempore quievisse, communis est opinio, in monumentis litterariis non paucis consignata ac ex eo etiam firmata, quod sacra illa pignora, tribus amplius a Sanctorum martyrio seculis elapsis, eodem adhuc loco, uti infra sumus visuri, fuerint servata nec eo ante id tempus sciantur aliunde fuisse allata.

[20] [contra ac antiquioris Rotomagensis Breviarii reformatores, severiori] At vero, inquies, in reformato typisque anno 1736 vulgato ecclesiæ Rotomagensis Breviario, in quo ecclesiasticum sub triplici primæ classis ritu de SS. Nigasio, Quirino, Scuviculo & Mellono Officium; Dominica secunda Octobris recitandum, proponitur, sequentia isthæc ibidem lectione quarta de SS. Nigasio, Quirino & Scuviculo leguntur verba: In loco, quem Vadiniacum olim vocabant, super littus amnis Ittæ passi & sepulti sunt. In insula, quam ambit idem amnis, extat sacellum sub titulo sancti Nicasii, ubi, regnante Carolo Calvo, sacra Martyrum ossa reposita sunt; cum ita autem, Sanctos nostros eodem, quo possi erant, loco ac proin in vici Vadiniacensis parte, ad Orientalem seu sinistram amnis Ittæ ripam sita, sepultos fuisse, nec prius, quam cum jam regnaret Carolus Calvus, in insula, abs amne illo formata, sacra eorum ossa fuisse deposita, insinuetur, oportet sane, ut, qui dictum Breviarium reformarunt, haud admodum firmam ac fundatam existimarint opinionem, qua Sancti nostri in præfata insula & mox a martyrio sepulti & diutissime quievisse communiter creduntur. Fateor, sic habet; verum cum nusquam quidquam, quo, quod hac in re existimarunt, confirmari queat, inveniam, e severiori solum; qua in antiquiori ecclesiæ Rotomagensis Breviario corrigendo usi sunt, crisi ortum reor, ut opinionem illam presse secuti haud sint. Quid velim, dilucidius expono.

[21] In antiquo; quod mihi ad manum est, annoque 1627 notatur excusum, ecclesiæ Rotomagensis Breviario ad XI Octobris diem ecclesiasticum sub ritu duplici de SS. Nigasio, [in hoc corrigendo crisi adhibita, censuere,] Quirino & Scubiculo præscribitur Officium, cujus lectio quinta sequentibus hisce concipitur sub finem verbis: Cujus (Nigasii nempe) ac Sociorum corpora satellites inhumata feris avibusque objecerunt; quæ ab angelis custodita noctuque divinitus erecta, capitibus apprehensis, cum ad Ittam fluvium pervenissent, per ignotum vadum in adversam insulæ ripam concesserunt, ibique a Pientia matrona honorifice sepulta sunt; ubi nunc extat ecclesia, quæ sancti Nicasii titulo nominatur. Miraculum itaque, quo, ut Sancti, arreptis, quæ sibi præcisa fuerant, capitibus, in præfatam insulam se transferrent ibique sepelirentur, factum esse hic adstruitur, antiquioris Rotomagensis Breviarii reformatoribus, ni vehementer fallar, displicuerit, hocque idcirco corrigendum rati miraculum illud non modo non retulerint, sed & Sanctos, quos id spectat, non fuisse in insula ista mox a martyrio terræ mandatos, notarint. Ac merito quidem miraculum, utpote eodem, quo duo similia miracula, alterum de S. Piato, alterum de S. Dionysio Parisiensi, haberi debere, tom. 1 & 4 Octobris jam pronuntiavimus, loco habendum commentisque adeo accensendum, non memorarunt; verum, etsi vere Sancti e loco, quo fuerant necati, prodigio in Ittæ insulam haud transierint, hinc tamen, sepulturam pariter in hac illos haud fuisse adeptos, inferri non potest.

[22] Quid ni enim factum esse queat, ut, cum ad sinistram Ittæ ripam in vici Vadiniacensis regione seu parte, [fuit sepultus;] quæ ad Vexinum Francicum spectat, fuissent occisi, corpora eorum inde ad dictam insulam a Christianis fuerint delata ibidemque terræ mandata? Itaque, etsi quidem miraculo locum fuisse, haud appareat, non tamen idcirco supra adducta, quæ, Sanctos ibidem fuisse reipsa sepultos, suadent, vim suam amittunt, iique adeo, qui Breviarium Rotomagense antiquum reformarunt, perperam id quantum ad locum, quo Sanctos tumulo conditos statuit, correxere. Verum, opinione, qua in præfata insula Sancti tumulati creduntur, jam satis stabilita, ad aliud modo, quod ad eorum sepulturam etiam spectat, progredior. Passio seu exstantia penes nos S. Nigasii Acta, in quorum scriptionis epocham ac fidem supra inquisivimus, sola SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi nomina in titulo præferunt; ut, cum nec de martyrio, a S. Pientia tolerato, sermonem uspiam instituant, haud proprie ad hanc Sanctam nostram, sed tantum ad SS. Nigasium, Quirinum & Scuviculum spectent; verum, etsi sic habeat, hosce tamen ab illa, quæ, ut addunt, ad Christi fidem fuerat paulo ante ab iisdem conversa, fuisse in dicta insula sepultos, memoriæ produnt, idque ipsum, uti etiam Pientiam post fuisse martyrio affectam, eodemque loco, quo illi, sepultam, scriptores plures unanimi fere consensu sic tradunt, ut, nonnullis postremum istud in Sanctos officium soli Pientiæ attribuentibus, Christianos huic in illo plures adjutores seu comites Davanneus in S. Nigasii ejusque Sociorum Vita cap. 43 & Pomerayus in Aëp. Rotomag. Hist. adjungant.

[23] Et sane, si modo re ipsa Sanctos sepelivit Pientia, plures ei tum adjutores seucomites fuisse adjunctos, [ast ei a S. Pientia, viro quodam, nomine Claro, qui veri Dei exstitisse sacerdos] vero apparet simillimum; ast anne isthæc Sancta nostra, quam alii Virginem, alii Matronam, Usuardo interim neutrum ei titulum attribuente, appellant, certo id fecit? Priusquam meam hac de re opinionem exponam, nonnulla de Claro quodam, qui Pientiæ, Sanctos sepelienti, adfuisse, postque cum hac martyrium subiisse, a Pomerayo loco proxime cit. & Farino in Normannia Christ. pag. 60 diserte traditur, modo hic præmitto, ut sic viam sternam iis, quæ post, cum de duobus a Saussayo ad IV Novembris diem memoratis Claris, quorum prior, ut Tillemontio etiam tom. IV Monument. Eccl. articulo 18 visum apparet, a Claro mox dicto haud videtur distinctus, in Opere nostro tractabitur, erunt dicenda. Clarus hic, cujus reliquiarum pars Pontisaram ad collegiatam S. Melloni ecclesiam, parte altera Mellenti aliisque locis dispersa, fuisse delata, a Pomerayo in Aëp. Rotomag. pag. 34 traditur, exstitisse idolorum sacrificulus, cumque fidem Christianam, Nigasio hanc in pago Vilcassino annuntiante, suscepisset, sanguinem deinde pro hac una cum S. Pientia effudisse, a Davanneo, Farino & Pomerayo supra laudatis asseritur; verum in jam supra laudato Actorum S. Nigasii, quod penes nos exstat quodque ex Ultrajectino S. Salvatoris codice Ms. acceptum notatur, compendio sequentia isthæc sub finem, narrato SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi martyrio, leguntur verba: Quædam autem matrona, nomine Pientia, cum Claro presbytero ex ipsorum Sanctorum (Nigasii videlicet, Quirini & Scuviculi) collegio corpora Sanctorum in eodem loco (Ittæ insula supra memorata) sepelivit; in quorum honorem ædificata est ecclesia ibidem, in qua florent eorum beneficia.

[24] [in Nigasii Actis, Pomerayo aliisque non consentientibus, asseritur,] Isti porro Actorum S. Nigasii compendio ipsamet hæc Acta, in duobus, quæ num. 7 memoravi, exemplaribus Mss. penes nos exstantia ad amussim, etsi interim fundum, in quo, quæ jam datis dicti compendii verbis memoratur, ecclesia fuerit exstructa, fuisse a S. Pientia donatum, adjungant, omnino hic consonant. Quod si itaque standum illis sit, Clarus, qui S. Pientiæ, S. Nigasium sepelienti, adstitisse narratur, veri Dei exstiterit sacerdos, cumque, ut ex idolorum sacrificulo post suam ad fidem conversionem factus dicatur veri Dei sacerdos, pati non videantur, quæ de eo Davanneus & Pomerayus scribunt, bini hi scriptores, ut apparet, cum S. Nigasii Actis pugnant. Verum hisne, an illis hic assentiendum? Pomerayus pro iis, quæ de Claro scribit, documentum Ms. laudat; etsi autem nec quod, nec quale, nec quantæ antiquitatis id exstiterit, edicat, minoris tamen pretii, quam S. Nigasii Acta, parvi dumtaxat, ut § proxime prægresso ostendi, facienda, exstitisse, asseverare non ausim; quod cum ita sit, anne hæc, quæ, ut jam docui, Clarum exstitisse veri Dei sacerdotem, produnt, potiorem mereantur fidem, quam Davanneus & Pomerayus, qui Clarum faciunt idolorum sacrificulum, nec, ut hic post suam ad fidem conversionem factus credatur veri Dei sacerdos, permittere videntur, dubitare cogor, ac proin an fuerit, necne Clarus aliquando veri Dei sacerdos, in medio relinquo.

[25] [ac a Claro, Nannetensi episcopo.] Indubitanter quidem asseverari posset exstitisse veri Dei sacerdos, si, ut Denyaldus, Lubino etiam in Martyrologio Romano illustrato ei adstipulante, in infra memoranda Clari, ut putatur, alterius Vita pag. 19 & 20 vult, unus idemque esset cum S. Claro, Nannetensium primo episcopo; verum de hoc ad diem præcedentem, quo colitur, jam egimus, nec in iis, quæ de Sancto isto antistite ibidem docuimus, quidquam occurrit, e quo quis eum suspicari merito queat eumdem cum Claro, qui S. Pientiæ, Nigasium sepelienti, opitulatus narratur. Adhæc S. Clarus, Nannetensis episcopus, non martyr, sed confessor, uti in Historico, quem de illo ad jam dictum diem texuimus, Commentario videre licet, excessit e vivis; Clarus autem, qui cum S. Pientia S. Nigasium sepeliisse fertur, martyrio vitam finivit, ut Davanneus & Pomerayus, S. Nigasii Actis, utpote quæ, quo mortis genere is obierit, non edicant, minime hic refragantibus, aperte docent. At vero, cum Clarus, S. Pientiæ, ut fertur, in SS. Nigasio, Quirino & Scubiculo sepeliendis adjutor, martyrio, ut mox dixi, vitam terminarit ac forsan etiam, uti e supra adductis nemo non colliget, veri Dei exstiterit sacerdos, erit modo forsan, qui hinc eum putet eumdem cum S. Claro, qui ad IV Novembris diem ab Usuardo & Romano hodierno annuntiatur his verbis: In pago Vilcasino, sancti Clari presbyteri & martyris.

[26] Certe ita existimasse videntur Castellanus & Parisiensis, [itemque a Claro, contra ac Castellano visum est,] quod anno 1727 prodiit, Martyrologii seu auctor seu auctores. Ea sedet sententia, quod, dum ad IV Novembris diem in pago Vilcasino S. Clarum presbyterum & martyrem pariter annuntiant, floruisse eum seculo tertio, apposita in margine nota insinuent, nec Clarum ullum, a Claro, S. Pientiæ, ut narratur, in SS. Nigasio, Quirino & Scubiculo sepeliendis adjutore, diversum, qui sec. tertio aut citius sanguinem pro Christo in pago Vilcassino effuderit, litteris usquam consignatum inveniam. Castellano porro Parisiensisque Martyrologii seu auctori seu auctoribus jam præiverat in Gallicano suo, quod anno 1637 vulgavit, Martyrologio Saussayus; dum enim in hoc ad IV Novembris diem S. Clarum presbyterum & martyrem in tractu, ut loquitur, Vulcassino signat, in elogio subjecto primis ecclesiæ temporibus eum innectit. Nec refert, quod Clarum, quem memorat, Roma arcessat; etsi enim sic Davanneo & Pomerayo, qui Clarum S. Pientiæ domesticis accensent itaque, ut apparet, pagi Vilcassini faciunt indigenam, adversari videatur, minime tamen S. Nigasii Actis, utpote quæ Clarum (Compendii eorum verba num. 23 huc transcripta videsis) e SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi, quos Roma in Gallias missos aiunt, collegio exstitisse presbyterum, affirment, refragatur.

[27] Verum an Clarus, qui S. Pientiam in sepeliendo Nigasio Juvisse fertur, [ad IV Novembris diem per Usuardum celebrato & a Claro,] re etiam ipsa cum Claro, ad IV Novembris diem Fastis sacris supra memoratis inscripto, unus idemque est, laudatisque adeo hagiologis, qui, ut dixi, ita æstimasse videntur, hic assentiendum? Quo die Clarus, qui S. Pientiæ, Nigasium sepelienti, adlaborarit, vel colatur vel passus sit Martyrium, nec Pomerayus nec scriptores alii edicunt; quare, cum is prorsus in obscuro sit, sane e IV Novembris die, quo ab Usuardo aliisque hagiologis Clarus presbyter & martyr memoratur, cum hoc esse vel non esse certo eumdem Clarum, S. Pientiæ, ut fertur, in curando Nigasii funere adjutorem, inferri non potest. Nec id inferri etiam potest ex eo, quod, ut Pomerayus docet, posterioris hujus Clari corporis pars, parte altera Mellenti relicta aliisque aliquot locis dispersa, Pontesium ad collegiatam S. Melloni ecclesiam fuerit delata; quo enim loco Clari, qui ad IV Novembris diem ab Usuardo aliisque Martyrologis celebratur, reliquiæ asserventur, nuspiam abs hisce declaratur. Verum in pago Vilcassino celebris est Clarus presbyter & martyr, qui ibidem, pro castitate, ut fertur, servanda occisus, in nominis sui oppido, ad Ittam seu Eptam prope Gisortium sito, colitur; hunc autem, qui, si quæ Pomerayus, Bailleto interim in Sanctorum Vitis ad IV Novembris diem haud prorsus assentiente, monet, veritati consonent, certissime a Claro, S. Pientiæ, ut fertur, in curando S. Nigasii funere adjutore, est diversus, esse illum ipsum, qui ad IV Novembris diem ab Usuardo & Mrl. Romano hodierno memoratur, Denyaldus in ejus, quam anno 1633 edidit, vita contendit, eique etiam, uti ex Opere nostro in Prætermissis ad XVIII Julii diem nemo non colliget, Sollerius noster adstipulatur; neque vero immerito.

[28] [ad Eptam culto, verosimillime, uti hic] Clarus enim, ad Eptam cultus, non videtur diversus a Claro eremita Anglo, apud Capgravium in nova Sanctorum Angliæ Legenda pag. 59 memorato, hicque in elogio, quo ibidem ornatur, quarta Novembris die, capite abscisso, occubuisse asseritur. Nec, ut apparet, multum refert, quod S. Clarus, qui in nominis sui ad Eptam oppido colitur, a Molano, Wiono & aliis XVIII Julii die recolatur; id enim, uti ex Denyaldo in dicta Sancti illius Vita pag. 22 & seq. datur intelligi, dumtaxat fit, quod tunc ejus, quam antiqua Acta ecclesiæque Clarianæ traditio ad XVII ejusdem mensis Julii diem referunt, translatio locis aliquot celebretur, licet interim IV Novembris dies natali ejus sit consecrata. At vero, inquiet modo non nemo, S. Clarus, eremita Anglus, in suo apud Capgravum elogio sub Edmundo Anglorum rege natus traditur, cumque e tribus hujus nominis regibus, qui Anglis, ut Alfordus in ecclesiæ Anglicanæ Annalibus ad annum 855 num. 21 docet, dominati sunt, senior anno 855, uti apud eumdem Alfordum videre licet, regnare inceperit, consectarium est, ut Clarus eremita, a Capgravio laudatus, certe ante annum 855 natus non sit, utque proinde anno 875 non plures quam viginti ætatis suæ annos numerarit; quod si autem sic habeat, quis credat, eum ac proin e dictis Clarum, qui in nominis sui ad Eptam oppido colitur, jam inde ab anno illo sacerdotem exstitisse ac ut talem ab Usuardo, qui, quemadmodum Mabillonius in Prolegomenis ad sec. 3 Benedictinum, part. 2 pag. LXXXVII solide probat, circa annum 875 Martyrologium suum composuit, vitamque, uti apud Historiæ litt. Franciæ Scriptores tom. 5 pag. 437 est videre, ultra annum 877 non protraxit, ad IV Novembris diem annuntiari?

[29] [in medium adducta] Id sane, fateor, creditu est admodum difficile, certeque, ut consideranti patescet, a vero est alienum, si, ut Denyaldus in ejus Vita, supra adhuc laudata, pag. 21 scribit, anno 884 aut, ut Lubinus ait, anno 894 fuit occisus. Quo ergo Capgravii Clarus ac proin e dictis is, qui ad Ittam seu Eptam in pago Vilcassino colitur, ab Usuardo ad IV Novembris diem annuntiari putetur, oportet, ut & ante annum 884 martyrium passus & citius etiam, quam sub Edmundo, Angliæ rege, qui, ut dictum, anno 855 regnare incepit, contra Capgravium statuatur natus. Wilsonus, qui in Anglicano suo anni 1640 Martyrologio ad IV Novembris diem dilucide non alium Clarum, quam qui in nominis sui ad Eptam oppido colitur, ac a Capgravio in nova Sanctorum Angliæ Legenda elogio ornatur, commemorat, martyrio eum, etsi etiam hanc citet in margine, circa annum 666 fuisse coronatum, affirmat. Wilsono porro Dempsterus etiam suffragatur; hic enim, qui, quamquam Clarum eremitam, in Menologio Scotico a sese ad XVIII Februarii & Julii signatum, non Anglum, sed Scotum facere videatur, pariter tamen non alium Clarum, quam qui in nominis sui ad Eptam oppido colitur, recenset, in vivis eum, quem Guillermum seu Guillelmum primo appellatum, postque, cum oculorum usum multis restituisset, Clari nomen inde sortitum fuisse, ait, anno DC aut circiter exstitisse, in Ecclesiastica gentis Scotorum Hist. cap. 251 tradit. Quod si itaque duobus hisce postremis scriptoribus standum hic sit, Capgravii Clarus, qui ad Eptam colitur, diu ante annum 884, imo etiam ante annum 855 tam martyrii palmam, quam natales fuerit adeptus.

[30] Verum Arturus a monasterio, qui Clarum eremitam seu anachoretam, [suadent, haud diverso, distingui videtur,] a Capgravii Claro, ut apparet, non diversum, in Neustria Pia pag. 68 etiam commemorat, sacerdotio eum, non expresso, quo natus esset, tempore, circa annum 870 initiatum fuisse, adjungit; etsi autem, vel ex eo, quod hinc Clarum tribus dumtaxat quatuorve ad summum annis prius, quam Usuardi Martyrologium esset compositum, e vivis esse potuisse sublatum, consequeretur fieretque adeo vel idcirco, in hoc illum annuntiari, creditu etiam admodum difficile, Arturo ea in re indubitanter assentiri non possim, anne tamen re vera Clarus ille anno 600 aut circiter vixerit vitamque martyrio circa annum 666 terminarit, dubitare etiam cogor, quod Wilsonus & Dempsterus, qui hæc asserunt, nullum pro assertione sua firmanda monumentum antiquum allegent. Et vero ne potuisse quidem id illos facere, opinor. Nullum enim, ni fallor, exstat monumentum hujusmodi. Certe ego nullum usquam, diligentissima licet facta indagine, invenire quivi. Verum cum equidem, si Pomerayo, duos in pago Vilcassino martyres, nomine Claros, statuenti, assentiendum sit, Capgravii Clarus ac proin is, qui in nominis sui ad Eptam oppido colitur, seculis aliquot Claro, qui cum S Pientia, ut fertur, S. Nigasium sepeliit, posterior exstiterit, consectarium est, ut hic a Claro, ad Eptam culto, sit diversus ac proin & a Claro, qui IV Novembris die ab Usuardo memoratur; hunc enim cum Claro, ad Eptam culto, quod hic eadem, qua ille ab Usuardo annuntiatur, IV Novembris die martyrio vitam, ut supra docui, terminarit, unum esse atque eumdem, vero, ut jam antea innui, puto simillimum.

[31] Anne autem sic recte, an contra perperam [sibi adjuncto, exhibitum fuisse supremum istud officium, credere Usuardus,] sententiam, ulterius ad mox dictam Novembris diem discutiendum relinquens eo modo, unde digressus sum, revertor & an S. Pientia, ut scriptores supra laudati volunt, S. Nigasium sepelierit, inquiro. Dubitare iterum hac de re me facit Usuardus, hodie S. Pientiam una cum SS. Nigasio & Quirino in genuino suo apud Sollerium Martyrologio sic annuntians: In pago Vilcasino, passio sanctorum Nigasii presbyteri & sociorum ejus Quirini & Pientiæ; ita enim S. Pientiam martyrium una cum SS. Nigasio & Quirino subiisse, non obscure, ut apparet, indicat. Opponi quidem potest, Pientiam conjuctim cum SS. Nigasio & Quirino ab Usuardo hodie in pago Vilcasino, non quod ibi una cum hisce sit passa, sed quod una eademque hodierna die colatur, annuntiari; verum Pientia, & Quirinus ab Usuardo appellantur S. Nigasii socii, cumque certe martyres ob cultum, quo alicubi una gaudeant, appellari a Martyrologis socii haud soleant, consectarium est, ut Pientia & Quirinus ab Usuardo S. Nigasii socii vel ob martyrium, quod una cum hoc subierint, vel certe ob euangelicam, quam una cum illo obierint, prædicationem appellari sint censendi; cum autem S. Pientia euangelium una cum S. Nigasio post suam ad fidem conversionem prædicasse non legatur, imo, ut id fecisse credatur, vix ac ne vix quidem, quæ de ea referuntur, pati videantur, nihil, ut apparet, superest, quam ut S. Nigasii Sociis ob martyrium, quod una cum hoc tolerarit, ab Usuardo annumerari existimetur.

[32] [nisi modo hic exposito intelligatur, vetat.] Quod si autem vere S. Pientia una cum S. Nigasio ac proin & cum S. Quirino martyrium sit passa, qui, quæso, factum esse possit, ut terræ horum corpora mandarit? Id sane ego haud perspicio. Attamen cum id a S. Pientia factum, communis, ut apparet, ferat traditio, idemque etiam & scriptores fere omnes & monumenta fere omnia, dum de S. Nigasii sepultura sermonem instituunt, testentur, quid si S. Pientia, non quidem quod post suam ad fidem conversionem una cum Nigasio Euangelicam prædicationem obierit, sed quod illi in hac, quamcumque potuit opem pro viribus attulerit, S. Nigasii Sociis ab Usuardo accenseatur? Ita certe cum traditione, scriptoribus & monumentis, S. Nigasii sepulturam Pientiæ attribuentibus, in concordiam utcumque martyrologus ille poterit adduci, cumque scriptores cum scriptoribus aliis, traditione & monumentis collidendi non sint, sed, si fieri possit, componendi, exigere videri hic potest rationis æquitas, ut Usuardus, qui, nisi modo jam exposito intelligatur, S. Pientiæ attribuere S. Nigasii sepulturam vetat, re etiam ipsa modo illo intelligatur. Quare, etsi quidem S. Nigasium fuisse a S. Pientia sepultum, undequaque sane, uti e jam dictis nemo non colliget, certum haud sit, non tamen idcirco, Nigasio sepulturam præbuisse Pientiam nec prius, quam cum id fecisset, martyrio fuisse affectam, asserentibus fides omnis indubitanter deneganda. Porro ut sane adhuc ob supra jam adducta de isto S. Pientiæ facto, etiamsi a pluribus asserto, ita etiam, ut apparet, de Rotomagensi S. Nigasii episcopatu, imo & de charactere ejus episcopali, etiamsi & hic & ille a pluribus pariter asseratur, potest ambigi. Patescet id ex iis, quæ § seq. sumus dicturi.

§ III. An S. Nigasius exstiterit Rotomagensis episcopus, & an vel episcopali charactere fuerit insignitus.

[Etsi contra Rotomagensem Nigasii episcopatum, quod Rotomagi numquam fuerit, haud valide arguatur,] Valide quidem ex eo, quod numquam Rotomagum accesserit Nigasius, contra Rotomagensem ejus episcopatum argui non potest; venerit enim, necne ad urbem illam, parum refert, dummodo ad Velocasses, quorum, ut supra dictum, urbs primaria Rotomagus, Christo submittendos ordinatus fue it episcopus, Christianam fidem genti isti annuntiarit suoque apud hanc sanguine effuso obsignarit. Ita fere, & sane rectissime Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. XI, col. 4; verum an Nigasius ad Velocasses ac proin ad Rotomagenses Christo submittendos vere ordinatus fuit episcopus? Romæ eum a S. Clemente Papa episcopum ordinatum ac una cum Dionysio Areopagita in Gallias, ut Euangelium ibidem ac nominatim in urbe Rotomagensi annuntiaret, missum fuisse, publicas ecclesiæ cathedralis Rotomagensis tabulas, Breviariaque & Martyrologia antiqua, quæ de Sancto illo loquuntur, testari, Pomerayus in Archiepiscoporum Rotomagensium Historia pag. 1 affirmat. Verum, quas laudat, ecclesiæ Rotomagensis tabulæ ad manum mihi non sunt, hasque proinde, quod ait, testari, nec negando, nec affirmando sum; anne tamen vere id faciant, dubitare me cogunt, quæ pariter laudat, Breviaria & Martyrologia antiqua; etsi enim in duobus penes nos exstantibus antiquioribus ecclesiæ Rotomagensis Breviariis, quorum alterum anno 1581, alterum anno 1627 notatur excusum, Nigasius a B. Clemente Papa episcopus ordinatus dicatur, id tamen, ei in sedem etiam urbe Rotomagensi assignata, factum in solo posteriori traditur, nullumque, quod huic adstipuletur, Martyrologium antiquum invenire quivi.

[34] Et vero Nigasium Romæ a Clemente Papa, [cum tamen Romæ Roto magensem fuisse ordinatum episcopum, sec. VI, uti ex Gregorio Turonensi,] assignata ei, quam fidei lumine præcipue illustraret, urbe Rotomagensi, non fuisse ordinatum episcopum, vel ex eo liquet, quod Clemens martyrio vitam sub sec. 1 finem terminarit, Dionysiusque, Parisiensium apostolus, cum quo Nigasius in Gallias missus asseritur, a Dionysio Areopagita, uti in Commentario fabulosis hujus Actis prævio ad IX mensis hujus diem ostendi, sit diversus, nec, ut ad eumdem diem in Comment. Dionysii Parisiensis Actis prævio docui, in Gallias citius, quam anno circiter 250, advenerit. Adhæc, cum Nigasius, ut Passionis ejus, sec. X, ut dictum, exaratæ, scriptor anonymus, aliusque, qui, ut jam docui, sec. XI Archiepiscoporum Rotomagensium Acta, a Mabillonio vulgata, litteris mandavit, scriptor itidem anonymus perhibent, ecclesiæque Rotomagensis traditio, a Davanneo, Farino, Pomerayo aliisque recentioribus passim admissa, fert, fuerit in Gallias cum Dionysio, Parisiensium apostolo, missus, non fuisse illum Romæ, etsi etiam id, non a Clemente, sed ab alio quovis Pontifice Romano factum adstruxeris, Rotomagensem ordinatum episcopum, e Gregorio Turonensi apparet. Hic enim antiquus Historiæ Francorum parens, lib. 1, cap. 8 universos, quos in Gallias, ut Euangelium ibidem annuntiarent, cum Dionysio, Parisiensium apostolo, missos fuisse arbitrabatur, episcopos enumerans, minime hisce Nigasium, utpote de quo nec verbum facit, accenset. Scio quidem, frequenter haud multum roboris habere argumenta, ab auctorum silentio petita, verum tunc saltem vi omni haud carent, quando id, circa quod illa versantur, auctores, si fuisset, verosimiliter & scituri & scitum in litteras fuissent missuri; cum autem, si Nigasius Romæ ordinatus fuisset Rotomagensis episcopus, Gregorius id verosimiliter & sciturus, & scitum in litteras, Nigasium scilicet episcopis, quos, singulorum etiam sedibus expressis, Roma in Gallias cum Dionysio, Parisiensium apostolo, venisse scribit, annumerando, fuisset missurus nec tamen id fecerit, est sane, cur e Gregorio, Nigasium Romæ ordinatum non fuisse Rotomagensem episcopum, aut saltem id factum, sec. VI, quo sanctus is historiographus floruit, creditum nondum fuisse, arguamus.

[35] [imo & sec. X, uti ex Aëp. Rotomag.] Neque vero id sec. VI tantum, sed & X, ut apparet, creditum nondum fuit. Qui enim seculo, ut jam docui, XI Archiepiscoporum Rotomagensium Acta, mox iterum laudata, scripsit, de Romana Nigasii in episcopum Rotomagensem ordinatione, veluti de re haud admodum diu ante ætatem suam nota, loquitur hunc in modum: Jam non paucis reor manifestum esse, hunc (Nigasium videlicet) Romæ a beato Papa Clemente Rothomagensium urbis antistitem ordinatum fuisse, nondum jugo pastorali cujuspiam obnoxiæ; ita autem illum de dicta Nigasii ordinatione, non prout hæc a Clemente, sed prout, Nigasio etiam in sedem urbe Rotomagensi assignata, facta asseritur, sermonem instituere, apparet. Etenim verbis jam datis mox subdit: Nec est frivolum, sed firmum & ratum, prout sua (Nigasii nimirum) testatur Passio, cum beato sociatum Dionysio, permissione Clementis Papæ hunc eumdem (Nigasium nempe) ad oras Gallicas condescendisse; &, priusquam ad suam, quam Romæ, sicut diximus, acceperat, sedem posset pervenire, martyrium… cum Quirino & Scuviculo pertulisse; sic autem, etsi quidem prioribus suis verbis duo invicem distincta, Nigasium videlicet Romæ a B. Clemente Papa & ordinatum fuisse episcopum, & urbem Rotomagensem in sedem accepisse affirmarit, hoc tamen postremum in Nigasii, quam laudat, quamque sec. X scriptam, ex iis, quæ supra docui, intelliges, Passione non tradi, luculenter insinuat.

[36] [Actis] Jam vero, cum e modo allegatis ita, ut dixi, de Romana Nigasii in episcopum Rotomagensem ordinatione seculi XI scriptor loquatur, id enim enimvero, seculo X creditam hanc nondum fuisse, argumento est: verum aliud modo adhuc, quo validius res probetur, lubet adjungere. S. Nigasii penes nos exstans Passio, quæ a Passione, per eumdem scriptorem, ut modo dixi laudata, diversa e jam supra dictis haud exstiterit, non modo nihil omnino, quod Rotomagum a B. Clemente Papa in sedem accepisse Nigasium prodat, verum contra, quæ etiam, ne id credatur, exigere videntur, commemorat. Anonymus enim, qui illam scripsit, auctor sub lucubrationis suæ initium, Dionysii Parisiensis, quem cum Dionysio Areopagita confundit, missione in Gallias, quam B. Clementi Papæ adscribit, narrata, fuisse abs hoc illi, quo ethnicos ad Christi fidem adducere facilius posset, plures ex ordine ecclesiastico socios adjunctos affirmat, hisque Quirinum, Scubiculum & Nigasium, Romæ episcopum (ut nimirum, nulla interim, quæ ei assignata fuerit, sedis mentione facta, ait) a B. Clemente Papa ordinatum, accensens, primum qua ratione apostolici illi Viri una cum Dionysio Parisiis aliquamdiu operam convertendis ad Christum ethnicis felici cum successu navarint, exponit.

[37] Universim porro deinde de iisdem ac nominatim de S. Dionysio sequentibus hisce, [iisque, quæ in S. Nigasii Passione] At vero sanctissimi comites præclari Dionysii, videntes a Deo tantam salutem in urbe ac territorio Parisiorum per servos suos operari, cœperunt & ipsi de talenti sibi crediti propria erogatione meditari &, ut populis diversarum urbium, tam e vicino, quam etiam longe positarum, Euangelium Christi ad medelam animarum infunderent, cunctis sensibus anhelare; comperta autem beatus Dionysius hac voluntate ac devotione, & intelligens a Deo, a quo bona cuncta procedunt, etiam pronam servorum suorum unanimitatem exire, gratias retulit Deo, qui omnes homines vult salvos fieri & ad agnitionem veritatis venire, locutus verbis, mox sermoni de exhortatione, quam hic Dionysium ad sanctos suos comites habuisse ait, ista etiam hic modo subjecta, Hæc & alia quamplurima (Dionysius) disserendo valedicens dimisit eos dans caritatis pacem omnibus & commendans eos Salvatori omnium Domino; illi vero dimissi dispersi sunt per universam Galliam, Germaniam, Aquitaniam cæterasque longe lateque provincias prædicantes Euangelium regni superni & sanantes languores omnesque infirmitates, adjungit verba, ac tandem, oratione speciatim ad Nigasium, Quirinum & Scubiculum conversa, de hisce, quæ sequuntur, scribit. Sancti autem, quorum superius mentionem fecimus, id est, Nigasius episcopus, Quirinus presbyter, Scubiculus diaconus audientes, Rotomagensium metropolim longe inferius Parysio super ripam Sequanæ sitam, nihilominus populis ac negotiorum commerciis opulentissimam, portus confluentia jocundissimam, fructuum, piscium cunctarumque rerum abundantia ditissimam ac per hoc omnium dæmonum spurcitiis idolorumque superstitionibus sordidissimam, roborati exemplo sanctissimi Dionysii, ad eam quantocyus venire atque ab idolorum cultura ad fidem Christi notitiamque veritatis revocare, Deo opitulante, voto communi decreverunt. Transeuntes itaque fluvium, qui vocatur Isara, venerunt in pagum Vulcassinum.

[38] Talia sunt, quæ ad institutum nostrum hic facientia laudatus auctor suppeditat; [occurrunt, eruitur, creditunt nondum fuit, hincque & ob alia] sic autem, uti hæc attente consideranti patescet, Nigasium a beato Clemente Papa Rotomagum in sedem episcopalem accepisse seu Rotomagensium ordinatum episcopum Rotomagumve vel abs illo vel, ut Ordericus Vitalis ait, a S. Dionysio Parisiensi, quo Christi fidem ibidem annuntiaret, missum fuisse, non tradit; sed cum contra etiam ea, e quibus, non id, sed Nigasium dumtaxat Regionarium, ut loquimur, qui nulli sedi esset affixus, exstitisse episcopum, non immerito, ut apparet, concludas, commemoret, consectarium est, ut, spectatis iis, quæ scribit, Nigasius etiam nec a Dionysio, nec a quocumque alio ordinatus fuerit Rotomagensis episcopus. Jam vero cum idem auctor mox supra memorato, qui e dictis sec. XI senescente floruit, Archiepiscoporum Rotomagensium Actorum scriptore, utpote abs hoc e supra allegatis laudatus, sit antiquior, verosimillimeque, ut supra docui, vel sec. X, vel certe haud serius quam sec. XI initio exstiterit in vivis, nec monumentum litterarium ullum, postremo isthoc seculo antiquius, in quo Nigasius appelletur Rotomagensis episcopus, inveniatur, ex omnibus jam dictis Nigasium sec. X adhuc pro episcopo dumtaxat regionario habitum fuisse, nec prius, quam cum jam undecimum, quo, qui eum episcopum Rotomagensem, ut jam dictum, facit, Archiepiscoporum Rotomagensium Actorum scriptor floruit, laberetur, episcopis Rotomagensibus annumerari cœpisse, concludendum apparet.

[39] [hic addita episcopis Rotomagensibus non accensendum, verosimile apparet;] Quapropter, cum Nigasius, uti inde consequitur, non statim ab origine, sed tum demum cum secula aliquot post martyrium ejus essent elapsa, creditus fuerit Rotomagensium episcopus, eaque, quæ non statim a tempore, quo gesta feruntur, sed diu dumtaxat post credita fuisse deprehenduntur, rejicienda commentisque accensenda, prudens ac sana crisis suadeat, Nigasium ex episcoporum Rotomagensium catalogo eradendum verosimile apparet. Certe ego sic opinor, idque eo propensius quod eum nec Riculfus, qui inter annum 872 & annum 875 (Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. XI col. 23 & seq. videsis) Rotomagensem ecclesiam episcopi munere moderatus est, pro Rotomagensi episcopo habuisse videatur. In charta enim, quam in abbatiæ S. Audoëni Historia, anno 1662 vulgata, pag. 399 & seq. Pomerayus recenset, sic loquitur: Primo ordinationis meæ anno … dignum duxi limina Sanctorum, scilicet Christi confessoris Audoëni, præfatæ urbis (Rotomagensis) quondam almi antistitis, & beatorum martyrum Nigasii, Quirini, Scuviculi & sanctæ Pientiæ, adire; cum hic autem, dum de S. Audoëno loquitur, Rotomagensem eum, qualis fuit, antistitem appellet, & tamen mox de Nigasio loquens, titulum illum huic, etiamsi ejus nomini has voces primi ejusdem urbis antistitis facillime & quam maxime opportune, ut consideranti patescet, adjungere potuisset, haud attribuat, id enimvero abs illo Nigasium pro Rotomagensium episcopo habitum non fuisse, argumento est.

[40] [imo vero an vel episcopus exstiterit,] Jam vero, cum hæc sic habeant, in Rotomagensi, quod anno 1736 prodiit, Breviario Nigasius recte, non Rotomagensis episcopus, sed Neustriæ dumtaxat seu Normanniæ, cui pagus Vilcassinus includitur, vocatur Apostolus. Adhæc nonnulli antiqui episcoporum Rotomag. Indices, qui horum initium a Mallono ducunt, id sane, contra ac Gall. Christ. auctæ Scriptores tom. mox cit. col. 5 arbitrantur, facere sunt censendi, non tan tum quod Mallonus Rotomagi ecclesiam cathedralem fundasse sedemve episcopalem primus ibidem locasse credatur, verum etiam quod primus omnium ordinatus fuerit urbis illius episcopus reque adeo etiam ipsa præsulum Rotomagensium antesignanus exstiterit. Porro etsi quidem, quæ jam sæpius laudavi, S. Nigasii Acta, exstitisse eum episcopum regionarium, non obscure, ut supra insinuavi, prodant, imo etiam a beato Clemente Papa ordinatum fuisse episcopum, disertissime tradant, anne tamen vere vel episcopus exstiterit Nigasius, ambigendum etiam reor; meritone autem, an immerito, e jam nunc dicendis poterit statui. Galliæ Christianæ auctæ Scriptores, qui ne quidem, an Nigasius exstiterit primus Rotomagensium episcopus, dubitari volunt, tom. mox iterum cit. col. 4 vel ex eo etiam, quod Dionysius Parisiensis aliique Euangelii præcones, qui presbyterum diaconumque socios habuisse perhibentur, episcopi exstiterint, Euangelicos præcones omnes, quibus vel presbyter una cum diacono vel etiam duo presbyteri consociati fuisse leguntur, ad episcopos certo evectos fuisse, concludendum, contendunt ac proin, cum Euangelicæ prædicationis ultimique agonis socios, presbyterum unum, cui nomen Quirino, diaconum similiter unum, nomine Scubiculum, Martyrologium Romanum hodiernum juxta ac quædam S. Nigasii Acta sanctissimo huic martyri adjungant, non parum inde ad episcopatum ejus probandum conferri.

[41] Verum, quæ laudant, S. Nigasii Acta admodum exiguæ, [est etiam ob rationes, contra secus sentientes] uti ipsimet produnt, sunt fidei Usuardoque, ut negare non audent, antiquitatis palmam cedunt; quare iis, quæ præterea a Nigasii jam sæpius laudatis haud magni, uti supra jam docui, pretii Actis, penes nos exstantibus, aiversa verosimillime non sunt, moveri nemo debet, ut vel Quirinum, cui presbyteri titulum Usuardus haud tribuit, exsticisse presbyterum, vel Scubiculum, cujus ne mentionem quidem idem martyrologus facit, Nigasio seu in prædicatione Euangelica, seu in ultimo agone socium fuisse adjunctum, indubitanter credat. Idem porro de Mrl. Romano hodierno statuendum: quæcumque enim, quæ ab Usuardo absunt, id memorat, ea vel e Fastis sacris, Martyrologo isthoc longe recentionibus, vel ex ipsismet mox iterum laudatis Nigasii Actis aut certe (neque enim hisce seu fide seu antiquitate potiora, e quibus promanasse queant, monumenta ulla novi) e fidei haud melioris monumentis, Usuardo pariter recentioribus, sunt deprompta. At vero, inquiunt, fac etiam in S. Nigasii historia Quirinum & Scubiculum esse adventitios, inde nihilominus fas erit colligere, fabulam idcirco fuisse confictam, quod quo tempore & illo quidem remotissimo fuit adinventa, persuasum sibi haberent majores nostri, Nigasium episcopali charactere fuisse insignitum. Sic fere etiam ad verbum laudati Gall. Christ. auctæ Scriptores; verum quid hinc, quæso, quo Nigasius indubitanter credatur exstitisse episcopus, eliciant?

[42] Majores nostros (subdunt) credidisse, quod a patribus suis acceperant, [Galliæ Christ auctæ Scriptores] credendum est nobis, nisi ostendantur aut fabulam ipsi finxisse aut fabula quadam recentiori esse decepti; ast quid tum? Nobis sane, Majores nostros, dum S. Nigasium episcopali charactere fuisse insignitum, credidere, nihil prorsus aliud, quam quod a patribus suis acceperant, credidisse, firmissime etiam sit credendum, consectariumne hinc erit, ut Nigasium exstitisse episcopum, indubitanter credere debeamus? Id certe mihi non apparet. Quid enim? SS. Nigasium &, quos ei socios plerique adjungunt, Quirinum & Scubiculum abscissa sibi capita manibus propriis post necem arripuisse hæcque gestantes in adversam insulæ, abs Itta fluvio formatæ, ripam Vado antea ignoto concessisse, Majores nostri, uti e supra laudatis infraque adhuc laudandis Sanctorum nostrorum Actis aliisque documentis nemo non colliget, credidere, eosque sic nihil, quam quod a patribus suis acceperant, credidisse, nobis etiam (neque enim aut fabulam ipsimet finxisse aut fabula recentiori, ab aliis conficta, decepti fuisse queunt ostendi) est credendum; quis hinc autem, Nigasium, Quirinum & Scubiculum abscissa sibi capita manibus propriis post necem insigni prodigio vere gestasse, indubitanter credendum, concludat? Nemo certe, qui innumeris alioquin commentis fidem indubitatam pari argumentandi modo conciliandam, considerarit.

[43] [in medium] Itaque tum fere dumtaxat res, quas Majores nostros credidisse ac a patribus suis accepisse scimus, indubitanter, nisi quid suaserit contrarium, credere debemus, cum hi a tempore, quo res illæ evenere, tam parum noscuntur vixisse remoti, ut eas quam optime potuerint habere perspectas; cum autem, si supra laudatam Riculfi chartam & Corbeiense forsan, in quibus absque episcopi titulo Nigasius recensetur, Hieronymianum apud Florentinium apographum exceperis, universa, in quibus de Nigasio agitur, monumenta ac ipsamet, uti supra ex instituto docui, Sancti hujus Passio seu Acta Usuardo, qui circa annum 877 vivere desiit, recentiora, ut antea monui, existant, enimvero eos, a quibus sua in monumentis illis de Nigasio narrata Majores nostri accepere, tam parum a tempore, quo gesta feruntur, vixisse remotos, ut quam optime hæc comperta habere potuerint, vero apparet omnino absimile; quare non est, cur charactere episcopali, uti ex iisdem monumentis quæpiam tradunt, insignitum fuisse Nigasium, indubitanter horum seu fide seu auctoritate credamus. Et vero id credentibus Usuardus etiam, qui, ut dictum, universis monumentis illis est antiquior, adversari videtur; Nigasium enim non episcopum, sed presbyterum dumtaxat appellat. Scio quidem, tribus primis Ecclesiæ seculis presbyteri nomen tam ad episcopum, quam ad inferioris ordinis sacerdotem designandum promiscue fuisse adhibitum; verum id nono, quo Usuardus floruit, seculo haud amplius obtinuit. Ita nimirum passim censent eruditi, nec hisce, ut apparet, refragantur ipsimet laudati Gal. Christ. auctæ Scriptores.

[44] [hic adductas,] Ast an omnibus etiam & singulis seculis, Usuardi ætatem prægressis, ac proin & tunc, cum monumenta, e quibus is Nigasii notitiam hausit, fuere conscripta, episcopi sub inde adhuc nuncupati fuerunt presbyteri? Ita, ut videtur, arbitrantur iidem scriptores, hincque etiam factum aiunt, ut Usuardus, cum ad monumentorum sibi prælucentium fidem scriberet, ne nomen quidem presbyteri, quod in hisce Nigasio tribui videbat, immutare volens, solo isthoc Sanctum hunc distinxerit. Verum, etsi id mihi admodum dubium ac ne quid etiam pejus dicam, incertum appareat, sit tamen, ut putant, hincque adeo pariter acciderit, ut Lucianum Bellovacensem, etiamsi episcopum a pluribus appellatum, solo presbyteri titulo Usuardus ad VIII Januarii diem ornarit, consectarium saltem inde erit, ut quos episcopos hic martyrologus appellat, etiam eos non presbyteros; sed episcopos in monumentis sibi prælucentibus invenerit appellatos; cum autem sic habeat, quo fato quave ratione est factum, ut ex hisce, qui omnes, nullo excepto, re vera exstitisse episcopi certo sciuntur, nullus plane & tamen tam Nigasius quam Lucianus, de quo (Tillemontium tom. IV Monumen. Eccles. pag. 747 & seq. videsis) non minus sane, quam de Nigasio, an episcopus exstiterit, est dubium, solo presbyteri titulo in monumentis Usuardo prælucentibus fuerit affectus? Id enimvero accidit quam maxime mirum, suspicarique facit, re etiam ipsa Lucianum & Nigasium, non episcopos, sed inferioris dumtaxat ordinis sacerdotes seu presbyteros exstitisse.

[45] Itaque, etsi quidem, Nigasium exstitisse dumtaxat inferioris ordinis sacerdotem, [incertum ac dubium.] pro certo asseverare non ausim, anne tamen re vera exstiterit episcopus, ac proin an eum e mero, qualis initio creditus fuerit, presbytero episcopum regionarium, ac deinde, ut fabulæ temporis progressu crescunt, e regionario Rotomagensem episcopum haud fecerint, dubitare ob jam allegata cogor. Nec ut credam exstitisse episcopum, me movere queunt, quæ id luculentissime etiam docent supra plus semel laudata archiëpiscoporum Rotomagensium Acta: præterquam enim, quod in hæc, quod supra generatim de monumentis omnibus, de Nigasio post Usuardum locutis, dixi, quadret, seculo demum, ut docui, undecimo sunt scripta ac proin tempore a Nigasii ætate longe remotiori, quam ut, qui ea scripsit, episcopusne, an non ille exstiterit, potuerit habere sat probe perspectum. Diutissime quidem Nigasium ut pontificem martyrem jam coluit Rotomagensis ecclesia; verum, cum ne seculum quidem, quo ita Sanctum colere inceperit, determinari utcumque queat, dubium mihi atque incertum apparet, anne id, si non Archiepiscoporum Rotomagensium mox iterum laudatis exiguæ hac in re auctoritatis Actis, sola forsan penes nos exstante sæpiusque etiam jam laudata S. Nigasii Passione impulsa haud fecerit. Hæc enim diserte loco non uno Nigasium appellat episcopum; ast, cum fidem integram, ut supra docui, minime mereatur, hincque tempus, quod S. Nigasii martyrio assignat, certum facere haud queat, idem eamdem ob causam de episcopali, quem huic Sancto nostro attribuit, charactere est dicendum.

§ IV. Sanctorum in Fastis sacris memoria, ecclesiasticus variis locis cultus, reliquiæ primum translatæ.

[Sancti nostri, quorunt memoriæ sec. IX,] Sancti nostri martyres Nigasius, Quirinus, Scuviculus& Pientia, qui hodie sequentibus hisce verbis, In pago Vilcassino passio sanctorum martyrum Nicasii episcopi Rothomagensis, Quirini presbyteri, Scubiculi diaconi, & Pientiæ virginis sub præside Fescennino, in Martyrologio Romano hodierno annuntiantur, in pluribus aliis Fastis sacris recentioribus, quos hic, utpote nihil omnino aut jam dictis, aut porro dicendis ponderis addentes, recensere necesse non est, hodie pariter, ut jam supra innui, commemorantur; cum autem Nigasius, Quirinus & Pientia Usuardino etiam Martyrologio, ut jam antea vidimus, hodie exstent inscripti, Sanctorumque in Martyrologiis antiquis seu classicis, quale Usuardinum est, inscriptio pro cultu ecclesiastico habeatur, id enimvero, tres illos e sanctis nostris Martyribus, quorum primus in vetustissimo etiam Corbeiensi apud Florentinium & Dacherium Hieronymiano apographo memoratur, postremo nominatos cultu hujusmodi jam inde a sec. IX, quo Martyrologii Usuardini auctor floruit, fuisse gavisos, argumento est. Nec; quin jam tum eodem honore affectus etiam fuerit Scuviculus, ambigendum apparet; etsi enim Usuardus, quem Martyrum nostrorum classem e particulari quapiam nobis incomperta notitia hausisse oportet, Scuviculi nusquam meminerit, Riculfus tamen, Rotomagensis episcopus, qui eodem, quo Usuardus, seculo IX floruit; primo episcopatus sui anno, Christi ex infra dicendis 872, tam S. Scuviculi, quam SS. Nigasii, Quirini& Pientiæ reliquias veneraturus suffragiaque imploraturus Vadiniacum, uti ex infra huc transcribenda Rotomagensis illius antistitis charta liquet, sese contulit, idque, nisi jam tum Scuviculus æque, ac Nigasius, Quirinus & Pientia, honores, deferri ab Ecclesia Sanctis solitos, fuisset adeptus, facturus fuisse haud videtur.

[47] [imo & jam inde a sec. IV forsan cælitum honores delati,] Verum nonne etiam citius, quam cum jam nonum laberetur seculum, cælitum honores Sanctis nostris fuere delati? Nigasio, Quirino & Scubiculo, statim atque martyrio fuissent affecti sepulturaque in insula Vadiniacensi donati, ecclesiam ibidem, & quidem a S. Pientia, fuisse exstructam, Nigasiana, prout apud nos in duobus Mss. exemplaribus supra laudatis exstant, Acta diserte tradunt; verum id propterea nemo certe, qui, quæ supra de sublesta horum fide disserui, expenderit, credendum existimabit. Ecclesiam quidem Nigasio, Quirino & Scubiculo Vadiniaci fuisse exstructam, anonymus Lucubrationis, apud Marteneum exstantis supraque a me num. 8 laudatæ, auctor e Passionis eorum, quam laudat, Historia etiam affirmat; verum simul, id non statim ab illorum martyrio factum, non obscure indicat. Et sane, cum, Sanctis nostris pro fide, quod, ut supra docui, verosimilius anno circiter 286 evenit, interfectis, nondum etiam statim in Galliis Christiani pace fuerint gavisi, fuisse tum abs hisce in SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi honorem exstructam ecclesiam, nemo facile in animum induxerit. At vero, cum equidem tribus hisce Sanctis nostris Vadiniaci fuisse ædem sacram antiquitus ædificatam, indubitatum appareat, quandonam id factum statuamus? Rem ad Constantini Magni ætatem seu sec. IV initium referendam, Davanneus, eximia prorsus, uti ex infra dicendis patescet, in Sanctos nostros pietate ac veneratione vir, in horum, quam a se contextam anno primum 1628 ac deinde variis additionibus auctam anno 1643 iteratis typis vulgavit, Vita, jam supra sæpius a me laudata pluriesque adhuc infra laudanda cap. 47 suspicatur; neque vero immerito; cum enim tunc, ut recte observat, ædes sacræ & Romæ & toto late imperio ac nominatim in Gallia plurimis locis fuerint erectæ, tum pariter Vadiniaci in SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi, imo & S. Pientiæ, quæ, quamvis forsan una cum Nigasio, ut dictum, martyrium haud subierit, eodem tamen, quo illi, Vadiniaci loco fuerat sepulta, honorem supra eorum tumulos exstructum fuisse ædificium hujusmodi, a veri specie neutiquam abhorret.

[48] Hanc porro ædem sacram, quam exiguæ dumtaxat exstitisse molis tradit, [reliquiæque sec VII aut equidem,] primævo in statu usque ad sec. VII permansisse, tumque a S. Audoëno seu, ut alias vocatur, Dadone, probabilius ab anno 640 usque ad annum 683, uti in Opere nostro ad XXIV Septembris diem, quo de Sancto illo ibidem actum, videre licet, Rotomagensium episcopo, in prioratum, monachis in hunc, quos e Rotomagensi suburbana, tum S. Petri, post S. Audoëni dicta, Ordinis S Benedicti abbatia arcessierat, inductis, fuisse tandem erectam, cap. 48 affirmat, mox etiam adjungens, tum quoque inde ossium SS. Nigasii, Quirini, Scuviculi & Pientiæ partem Rotomagum, curante eodem sancto antistite, ad dictam, tunc ac diu adhuc post extra, modo intra Rotomagum sitam, abbatiam fuisse translatam. Neutrum quidem ex hisce assertis, quorum primum tamen veluti indubie verum Cointius in Annal. Eccl. Francorum anno 841, num. 24 admittere videtur, antiquo quopiam, quod fidem facere natum sit, documento confirmat; ast, cum S. Audoënus, dum Romæ, Coloniæ Agrippinæ aliisque in locis, ubi Sanctorum reliquias reperiri noscebat, versaretur, harum sibi partes, quo sacris hujusmodi opidus Rotomagenses ecclesias locupletaret, adipisci, majorem in modum, uti in abbatiæ proxime memoratæ Historia lib. 1 Pomerayus, Audoëni apud nos loco proxime cit. Vitis minime refragantibus, docet, studuerit, hinc saltem, eumdem in finem a sancto isto antistite, ut quæpiam SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi reliquiarum seu ossium pars e Vadiniacensi S. Nigasii seu ecclesia seu prioratu Rotomagum transferretur, fuisse curatum, verosimile apparet. Quod si autem, id a S. Audoëno ac proin sec. VII haud factum, quis nihilominus præfracte adhuc velit, fuisse equidem annorum aliquot ante annum 841 spatio notabiles SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi, imo & Pientiæ, reliquias e vico Vadiniacensi Rotomagum ad S. Audoëni ibidem abbatiam translatas, concludendum Riculfi archiepiscopi Rotomagensis Charta apparet, uti mox, cum hanc plus semel jam laudatam huc transcripsero, ostendam.

[49] [uti ex Riculfi Charta, quæ huc] Sequentibus hisce apud Pomerayum in mox iterum nominatæ abbatiæ Historia pag. 399 & seq. concipitur verbis: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis ego Riculfus, tametsi meritis negantibus, divina tamen opitulante Clementia, Rothomagensis ecclesiæ humillimus archiepiscopus sive abbas ex cœnobio sancti Petri almique Audoëni, quod in suburbio metropolicæ urbis quondam augustius claruit, primo ordinationis meæ anno, videlicet XVI. Kalendarum Decembrium, dignum duxi limina Sanctorum, scilicet Christi confessoris Audoëni, præfatæ urbis quondam almi antistitis, & beatorum martyrum Nigasii, Quirini, Scuviculi & sanctæ Pientiæ adire (quorum sacrosancta corpora tunc temporis apud Vadiniacum villam causa metus Nordmannici, licet in proprio solo, exulabantur) eorumque suffragiis supplicare, quatenus quem meritorum nullo ornari bono memineram, nullaque ecclesiastici dogmatis prudentia imbutum crebris dolebam suspiriis, eorum patrociniis apud fontem pietatis & sapientiæ Dominum intervenientibus, & propriis mererer ablui squalloribus, & plebi nobis olim cælitus commissæ divini pabula tritici salubriter sufficienterque dispertiri valerem. Denique in crastinum, quod fuit XV. Kalendarum Decembrium, cura pastorali affectuque devotionis motus, nulla (Deus testis est) curiositate temeritatis actus, summa cum veneratione decrevi perscrutandum, adhibitis mecum ejusdem congregationis quibusdam optimæ religionis fratribus, utrumnam sacrosanctum præfati confessoris almi Audoëni corpus in suæ positionis teca digne servaretur. Quod ut cognovimus, pro maximo desiderii ardore, quem jugiter circa cultum ejus habueram, tandem diu desiderato opportunoque potitus tempore, quædam proprii corporis sui mecum tuli pignera, quatinus si quando humanæ infirmitatis lapsu a recti tramitis linea declinarem, ejus patrocinio munitus in cælis veniam mererer, cujus memoriam mecum ferens in terris juge servitium impenderem.

[50] [integra transcribitur,] Et ut peculiarius ejus clementiam mihi conciliare valerem, ne scilicet magni discriminis incurrerem nefas, quippe qui tot scelerum piaculis squallidus, tam purum sacrumque corpus præsumpsissem manibus immeritis contrectare, salubri reperto consilio, statui duos man ellos, qui sunt in Bidoliao, cum mancipiis his nominibus Bertuino, Vuinetrude, Gumberga, Ruduis, & cæteris adjacentiis de villa Rumiliaco ad ejus luminaria perpetuo fovenda perenni dono reddere, quatmus dum nostræ oblationis munusculo ante ejus venerabile sepulchrum lampades rutilarent, suis precibus obtinere valerem inter prudentes Virgines, bonorum operum lampades gestantes, ultimum saltem locellum obviamque Christo corde venire securo. Obsecro itaque omnes successores meos episcopos, ut apud eos hæc authoritatis nostræ constitutio inviolata permaneat, quatinus ipsi quoque, dum eis bonum nostrum non displicet, æternæ retributionis præmium a pio judice Christo percipere valeant. Si quis vero alius contra hoc decretum agere temptaverit, perpetuo anathemate a nobis se damnari noverit, nisi se ab hac præsumptione coërcuerit: ut, qui non optat nobiscum honorem exhibere Sanctis, gehennali damnatione in inferno plectatur cum spiritibus immundis. Et, ut hæc constitutio nostra futuris sæculis maneat inconvulsa, subscriptione roboravimus propria; &, ut munus nostræ scriptionis per revoluta tempora firmius haberetur, manu nostra subter firmavimus, canonicos quoque nostros & monachos, fidelesque laïcos corroborare præcepimus, ac, ut firmius haberetur, annulo sanctæ Mariæ impressimus. Talis est, quam lectoris oculis, quod jam supra plus semel allegata infraque adhuc alleganda sit, integram hic, omissis tamen ei subscriptorum, quæ hic nosse parum refert, nominibus, subjiciendam existimavi, Riculfi Charta.

[51] Hic, qui & S. Audoëni abbas, ab anno 872 usque ad annum 875, [concludendum] ut Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. XI, col. 23 & seq. docent, moderatus est Rotomagensem ecclesiam; quare, cum sese SS. Audoëni, Nigasii, Quirini, Scuviculi & Pientiæ limina primo ordinationis suæ anno adiisse, in Charta, aliquanto, ut apparet, post data, moxque huc jam transcripta, dicat, id anno 872 aut seq. indubie fecerit; verum, cum locus, quo passi ac sepulti sunt Martyres, proprius hisce censendus quodammodo sit, certeque, dum loco hujusmodi corpora illorum seu quiescunt seu servantur, haudquaquam pro loco exsilii ratione horum haberi ille queat, qui, quæso, Riculfus, qui & ipse Vadiniacum villam fundum Sanctis nostris proprium appellat, ibidem horum corpora tum exsulasse, in eadem Charta, veritate haud læsa, affirmat? Quid si corpora illa aut saltem notabilia eorum ossa, si non jam inde a sec. VII, post equidem seu sub sec. VIII finem sequentisve initium ac proin annorum ut minimum aliquot ante annum 841 spatio e vico Vadiniacensi Rotomagum fuerint ad S. Petri seu S. Audoëni abbatiam translata, & inde, cum per plures annos in sacro isto asceterio fuissent servata, anno 841 præ metu Normannorum, qui tum, uti ad eumdem annum in Annalibus Benedictinis Mabillonins num. 32 docet, in Neustriam, Oscherio duce, irrumpentes, Rotomagum vicinamque huic urbi abbatiam illam incendere, Vadiniacum reducta?

[52] Ita certe, dictæ abbatiæ, e qua sacra illa pignora, [apparet, ante annum 841 Rotomagum fuere translata.] cum per plures annos in ea quievissent, metu Normannorum anno 841 Vadiniacum fuerint reducta, ratione halita, Riculfus, dum anno 872 aut sequenti ad vicum illum venit, ea tum ibidem, utut in proprio fundo, exsulasse, in Charta supra recitata, veritate nil læsa, affirmarit. Pariter quidem id cum veritate asseruisse fuerit censendus, si eadem corpora notabiliave horum ossa e loco, a S. Audoëni abbatia diverso, in quo per plures annos fuissent servata, Vadiniacum metu Normannorum anno 841 fuerint reducta; verum sacra illa pignora translata fuisse ad locum, abs abbatia illa diversum, e quo, cum plurium annorum spatio ibidem quievissent, metu Normannorum anno 841 Vadiniacum fuerint reducta, nemo umquam asseruit, nec quid usquam, e quo, fuisse id factum, vel suspicari queas, occurrit. Jam vero, cum sic habeat, ac Vadiniacum una cum S. Audoëni corpo e, quod eo absque aubitatione ulla (Commentarium Sancti hujus Actis prævium, Operi nostro ad XXIV Augusti insertum, num. 47 videsis) Normannorum metu anno 841 fuit translatum, Nigasii, Quirini, Scuviculi & Pientiæ corpora notabiliave horum ossa fuisse delata, sese in Ms. abbatiæ S. Audoëni codice legisse, Pomerays in hujus Historia pag. 202 insinuet, enimvero sacra illa pignora, si non inde, certe e Riculfi Charta, utpote in qua, primo ordinationis suæ anno, Christi e dictis 872 aut seq., apud Vadiniacum villam exsulasse illa, indubie haud alia quam supra assignata ratione Riculfus, falsitatis certe ea in re haud arguendus, affirmarit, e villa ista seu vico Rotomagum ad S. Audoëni abbatiam annorum aliquot ante annum 841 spatio fuisse delata, concludendum, spectatis omnibus, quæ jam dixi, apparet.

[53] [aut partim; aut omnes in urbis hujus, ubi hodieque duo S. Nigasii.] Porro Davanneus, qui, ut jam monui, ossium SS. Nigasii, Quirini, Scuviculi & Pientiæ partem Rotomagum ad suburbanam S. Audoëni seu S. Petri abbatiam, S. Audoëno curante, fuisse translatam, cap. 48 supra cit. scribit, ibidem præterea, eumdem sanctum Rotomagensem episcopum Rotomagi ædem sacram, quæ insignis modo est parœcialis ecclesia, sub S. Nigasii nomine & dedicasse & duobus Sancti hujus ossibus, hodieque in illa servatis, ditasse, adjungit, ac deinde cap. proxime seq., tum quoque cum Lexoviensi episcopo quædam S. Pientiæ ossa, quæ is, ut ait, Rotomagi in palatii sui sacello, in S. Candidi veteris collegiatam & parœcialem ecclesiam modo mutato, deposuit, Audoënum communicasse, affirmat. Verum hæc, utut certe omnia, si locum habuere umquam, Davannei ætatem longissime prægressa, nullo iterum hic scriptor firmat testimonio antiquo; quare, etsi quidem forsan, quod de duobus S. Nigasii ossibus in Rotomagensi Sancti hujus nomine insignita ecclesia ab Audoëno locatis ait, vero haud absimile ob rationem num. 48 allegatam queat videri, minime tamen id aliaque, quæ de quibusdam S. Pientiæ ossibus, per Audoënum cum Lexoviensi episcopo communicatis ac abs hoc deinde Rotomagi depositis, memorat; pro certis atque indubitatis sunt habenda. Ast, etsi sic habeat, recte tamen duo S. Nigasii ossa Rotomagi in parœciali a Sancto hoc dicta ecclesia, etsi interim, quandonam, a quo & unde (neque enim, Mellento accepta, Antiquitatum Rotomagensium, anno 1587 editarum, auctori, absque ullo vade asserenti, fidem hic adhibendam reor) allata eo fuerint, sit incertum, hodieque asservari, sola etiam Davannei fide credideris; id enim e fide dignis notitiis, Rotomago vel acceptis, vel ab ipsomet etiam sibi ibidem comparatis, perspectum habere potuit reque etiam ipsa verosimillime habuit.

[54] [at non itidem aliquæ S. Pientiæ ossa servautur.] Hinc etiam, olim saltem aliquot S. Pientiæ ossa, uti ex ejusdem Davannei, quæ jam memoravi, dictis consequitur, Rotomagi in collegiata S. Candidi veteris ecclesia, etsi interim quandonam, a quo & unde allata eo fuissent, incertum pariter sit, fuisse asservata, sola scriptoris illius auctoritate & fide credo, idque eo propensius quod, ut ait, ossa illa in authentica, quam sibi præluxisse innuit, ecclesiæ ejusdem charta recenseantur. Verum an ista aliave sacra S. Pientiæ lipsana in dicta S. Candidi veteris ecclesia hodieque pariter exstant? Ibidem quidem hujus Sanctæ nostræ cingulum, quo mulieribus, in partu periclitantibus imposito, prodigiose non raro succurri, sese e dictæ ecclesiæ canonicis audivisse ait, modo adhuc asservari, ossa vero a Calvinistis, Rotomagi in sacra omnia anno 1562, ut notissimum est, impiissime debacchatis, in ignem conjecta flammisque absumpta fuisse, asseverat. At vero, parte una reliquiarum S. Pientiæ Abrincas delata ibidemque in cathedrali ecclesia deposita, partem alteram Rotomagi in collegiata S. Candidi veteris ecclesia & Mellenti in S. Nigasii prioratu honorifice asservari, Arturus a Monasterio hodie in Gynæceo sacro, haud citius quam anno 1657 ac proin diu post annum 1562 typis vulgato, affirmat; ita autem is scriptor cum Davanneo, qui, ut dictum, posteriori hoc anno S. Pientiæ ossa, quæ Rotomagi in collegiata S. Candidi veteris ecclesia asservabantur, combusta ab hæreticis fuisse ait, pugnare videtur. Erit quidem fortassis, qui ab Arturo quo hunc cum Davanneo in concordiam adducat, per S. Pientiæ reliquias, quas Rotomagi in proxime dicta ecclesia servari asserit, non alias, quam supra memoratum a Davanneo ejusdem Sanctæ nostræ cingulum, velit intelligi; verum interpretatio isthæc videtur ab Arturi mente omnino aliena, cumque ratio alia, qua duo illi scriptores componantur, assignari, ut apparet, haud possit, utri hic assentiendum? Cum ex ipsismet S. Candidi veteris canonicis, optime sane, quæ ad hanc spectabant nec citius quam patrum suorum memoria gesta erant, explorata, ut credere par est, habentibus, Davanneus, quæ de re illa scribit; intellexisse videatur, scriptore isthoc; ut mihi equidem apparet, hic standum, ac proin, quæ olim Rotomagi in dicta ecclesia asservata fuere, S Pientiæ ossa, ibidem haud amplius exstare existimandum.

[55] Verum etsi sic habeat, ac pariter, quæ olim in Rotomagensi S. Audoëni abbatia seu ecclesia asservata fuere, [diversis locis sacris,] SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi ossa ibidem haud amplius, uti infra docebo, reperiantur, Pientiam tamen prioris ecclesiæ canonici, Nigasium vero, Quirinum & Scuviculum posterioris monachi solemni festo adhuc, celebrant, aut certe seculo proxime prægresso, media sui parte nondum elapso, quo, qui hæc nos cap. 49 & seq. docet, Davanneus floruit, celebrarunt. Nec dubito, quin Nigasius quoque Rotomagi in supra memorata nominis sui ecclesia, in qua, ut dictum; duo ejus ossa hodieque asservantur, peculiari quodam una cum Quirino & Scuviculo cultu afficiatur, certeve olim fuerit affectus; etsi enim id nusquam litteris mandatum inveniam, rem tamen mihi suadet exstans penes nos SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi passio; in lectiones novem pro officio ecclesiastico divisa, ac, ut adnotatio, ei in capite adscripta, fert, Rotomagi e paræcialis S. Nigasii ecclesiæ Ms. accepta indeque ad decessores nostros anno 1642 transmissa. Verum quo modo quantaque solemnitate tres isti Sancti nostri ibidem coluntur cultive olim fuere? Nihil plane, quo id determinem, occurrit; ast de cultu, quo in Rotomagensi S. Audoëni abbatia seu ecclesia gavisi sec. proxime elapso fuere, aliter censeas; hæc quippe illos ritus triplicis officio, lectionibus, quibus id partim constat, vitam & martyrium eorum complectentibus, XI Octobris die quotannis sec. proxime præresso, media sui parte nondum elaso, quo, qui id iterum cap. 50 nos docet, Davanneus floruit, celebrabat; cum autem sic habeat, eadem ecclesia solemniori etiam ritu, quam reliqua tam civitatis quam diæcesis Rotomagensis loca, si forsan, ubi partem capitis S. Pientiæ asservari aiunt, Rupem-Guidonis; Fiscanensem, ubi aliquot SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi ossa, Thecæ argenteæ inclusa, exstare, Pomerayus affirmat, Ordinis S. Benedicti abbatiam; Vadiniacensem, ubi omnes quatuor Sancti nostri pro fide occisi ac sepulti parsque reliquiarum eorumdem in veneratione adhuc est, prioratum seu vicum; mox iterum memoratam Rotomagi sancti Nigasii, aliamque ibidem, ubi etiam aliquot Sanctorum nostrorum reliquias reperiri, supra laudatus Antiquitatum Rotomagensium auctor pag. 72 ait, S. Viviani ecclesiam; ac denique, quam fidei lumine illustrasse Nigasius dicitur, Pontisaram seu Pontesiam exceperis, SS. Nigasium, Quirinum & Seuviculum seculo proxime elapso celebrarit.

[56] [imo & in tota Rotomagensi diœcesi culti olim fuere,] Id, uti etiam, fuisse nihilominus tres hosce Sanctos nostros in tota Rotomagensi diæcesi, in cujus cathedrali ecclesia aliquot S. Nigasii reliquias hodieque honorifice asservari, Farinus Normanniæ Christianæ pag. 69 ait, cultu ecclesiastico plane eximio tunc gavisos, ac porro hodieque gaudere, e jam nunc dicendis evadet perspicuum. Ecclesiæ metropolitanæ Rotomagensis, quod illustrissimi ac reverendissimi domini Francisci de Harlay Rotomagensis archiëpiscopi jussu recognitum annoque 1627 excusum notatur, penes nos exstat Breviarium. In hoc alteroque adhuc antiquiori, quod penes nos pariter exstat, anno 1581 typis mandato ejusdem ecclesiæ Breviario ad V idus seu XI Octobris diem ecclesiasticum de SS. Nigasio, Quirino & Scuviculo officium, non sub triplici, sed dumtaxat sub duplici ritu recitandum præscribitur. Ac hinc quidem cultu sane eximio, sed tamen minus solemni, quam in dicta S. Audoëni ecclesia, in tota aut certe, cum id forsan non minori, quam in hac, solemnitate in mox memoratis urbis ac diæcesis Rotomagensis locis fuerit peractum, fere tota Rotomagensi diœcesi SS. Nigasium, Quirinum & Scuviculum integro illo temporis spatio, quod ab anno 1581 usque ad annum 1627, imo vero ob mox alleganda usque ad annum 1736 excurrit ac proin toto sec. proxime elapso fuisse quotannis affectos, evadit perspicuum; dicto autem anno 1736 tres illos Sanctos nostros a V idus seu a die Octobris XI, cui erant affixi, ad secundam mensis hujus Dominicam, modo hoc, modo alio die recurrentem, rejicere, eosque deinceps, altioris classis ritu adhibito maximaque in ecclesiasticum, quo antea colebantur, officium mutatione inducta, non solos, sed una cum S. Mellono celebrare est visum. Hæc omnia ex ipsomet, quod anno illo impressum est quodque mihi ante oculos versatur, ecclesiæ Rotomagensis Breviario intelligo.

[57] [ac porro hodieque] In hoc enim ecclesiasticum sequenti isthoc titulo, Festivitas SS. Nigasii, Neustriæ apostoli, & sociorum Martyrum, ac Melloni, qui ecclesiam Rotomagensem fundaverunt, in capite manitum ac secunda mensis Octobris Dominica sub triplici primæ classis ritu recitandum præscribitur officium; id autem, ut reliqua, in quibus ab officiis, antea recitari in Sanctorum nostrorum honorem ex antiquiorum Rotomagensium anni 1581 & anni 1627 Breviariorum præscripto undecima Octobris die solitis, differat, silentio præteream, orationem & lectiones, Sanctis, quos celebrat, proprias, quam maxime ab oratione & lectionibus, quæ in duobus illis antiquioribus Breviariis de SS. Nigasio, Quirino & Scuviculo leguntur, discrepantes, complectitur. Ut quam verum id sit, lectori ad oculum pateat, tantummodo tam quæ in hisce, quam quæ in alio mox dicto recentiori Rotomagensi Breviario occurrit, orationem, lectionibus interim, quod nimis sint prolixæ, brevitatis causa omissis, huc transcribo. Prior, quæ in dictis duobus Breviariis antiquioribus, utut lectiones, maxime etiam invicem dissonas complectentibus, diversa non est, sic habet: Præsta, quæsumus, omnipotens Deus, ut, sicut devotissime populus christianus ad Sanctorum martyrum tuorum Nigasii, Quirini & Scuviculi temporalem solemnitatem concurrit, ita perfruatur æterna, & quod votis celebrat, comprehendat effectu. Per Dominum &c. Posterior vero his verbis concipitur: Deus, qui lucem habitas inaccessibilem & sanctorum Nigasii cum Sociis ac Melloni ministerio de tenebris in admirabile lumen tuum nos vocasti, fac, ut eorum intercessione crescamus in gratia & cognitione Domini nostri Jesu Christi, qui tecum &c. Binas modo hasce orationes aliaque jam nunc allegata studiosus lector expendat, statimque, tam quæ de mutatione in ecclesiasticum SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi officium inducta, quam quæ de cultu insigni, quo hi sec. proxime elapso fuere in tota Rotomagensi diœcesi seu ecclesia gavisi ac porro hodieque gaudent, supra asserui, veritati esse apprime consona, perspicue intelliget.

[58] At vero Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. XI, [coluntur,] col. 5 de culto, quo Nigasius olim in ecclesia Rotomagensi fuit gavisus ac porro adhuc gaudet, sequentem loquuntur in modum: Nigasius una cum sancto Mellone proximo successore suo (hic nimirum secundus, Nigasius vero, uti e supra dictis putant, primus fuit Rotomagensis episcopus) colitur in ecclesia Rotomagensi Dominica prima Octobris ab hisce nuperis diebus, quibus & retractatum est & denuo typis (anno videlicet, ut dictum, 1736) mandatum ecclesiæ ejusdem Breviarium. Colebatur antea solitarius III idus Octobris; hæc autem iis, quæ de diebus, SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi culti hodie & olim sacris jam docui, minime consonant; verum apud scriptores illos in diebus, quos antiquiori & hodierno Nigasii cultui hic assignant, errorem cubare, nemo non facile credet qui, quæ de hoc argumento asserui, ex ipsismet, quæ supra laudavi, ecclesiæ Rotomagensis Breviariis, studiosissime a me inspectis, hausta esse, considerarit. Ego interim id hic monuisse contentus a cultu, quo Sancti nostri vel partim, vel omnes in diœcesi Rotomagensi gaudent olimque fuere gavisi, sermonem ad illorum in aliis etiam nonnullis extra diæcesim illam sitis locis cultum jam converto. In Normannia, ad Sequanam fluvium, octo leucis supra Rotomagum in Eurum & sex ab Ebroicis in ortum situm est Vernonium, Gallice Vernon, Ebroicensis sub metropoli Rotomagensi diœcesis oppidum, supernæ lucis face, si Saussayus in Martyrologio suo Gallicano recte notet, a S. Nigasio illustratum.

[59] [idemque Vernonil,] Ibidem magna in veneratione S. Quirini memoriam haberi, sese e loci parocho, qui simul id ob quaspiam Sancti hujus reliquias, in dicto oppido servatas traditionemque de fide, in hoc abs illo illata, fieri indicarit, didicisse, Davanneus in suis ad primam Vitæ S. Nigasii editionem Additionibus cap. 10 affirmat; etsi autem cultus exterioris genus, quo illa ibi erga S. Quirinum veneratio exhibeatur, non exponat nec id aliunde mihi innotescat, Quirinum tamen ibidem, imo simul etiam Nigasium & Scubiculum ritu ut minimum semiduplici XI Octobris die coli, haud quaquam a veritatis specie est alienum. Ita autumo, quod, cum in diœcesis Ebroicensis, quod mihi ad manum est quodque anno 1586 notatur excusum, Breviario ad XI Octobris diem ecclesiasticum de SS. Nigasio, Quirino & Scubiculo novem lectionum officium, ritu semiduplici, ut Kalendarium, Breviario præfixum, docet, recitandum, præscribatur, tum sane seu anno 1586 ac proin a longissimo jam tempore tribus hisce Sanctis nostris in diœcesi illa, in qua e dictis Vernonium situm est, ecclesiasticus ritu hujusmodi cultus fuerit exhibitus, nec ulla ex causa, quin id ibidem, si non altioris, ejusdem saltem Ordinis ritu hodieque fiat, videatur ambigendum. Ad Abrincensem, modo, quæ altera est episcopalis Normanniæ sub metropoli Rotomagensi civitas, cathedralem ecclesiam, S. Pientiæ reliquiis, uti e dictis Arturus a monasterio scribit, ditatam, accedo.

[60] [Abrincis, ubi S. Pientia.] Nullas quidem in ecclesia illa exstare S. Pientiæ reliquias, Davanneus cap. 49 contendit, pro se etiam supra a me laudatum Antiquitatum Rotomagensium auctorem citans; verum apud hunc, quod ait, nusquam invenio, cumque ipsement is scriptor, integrum S. Pientiæ corpus Mellenti non asservari, fateatur, quid ni hujus pars exstare queat in cathedrali Abrincensi ecclesia? In Sanctorum ecclesiæ hujus Proprio, quod penes nos exstat quodque typis anno 1635 notatur mandatum, ad XI Octobris diem ecclesiasticum de SS. Nigasio, Quirino, Scuviculo & Pientia duplici primæ classis ritu recitandum proponitur officium, in quo de quatuor hisce Sanctis nostris assignatur oratio sequentibus, quæ subdo, verbis concepta: Deus, qui Sanctam nobis hujus diei solemnitatem in honorem Sanctorum martyrum tuorum Nicasii, Quirini, Scubiculi, Pientiæ & aliorum, quorum reliquiæ in nostra continentur ecclesia, consecrasti, adesto familiæ tuæ precibus & præsta, ut, quorum festivitatem celebramus, eorum meritis & intercessionibus sublevemur. Per Dominum nostrum; ex hac autem & ecclesiastico, ita, ut dixi, de Sanctis nostris quotannis in cathedrali Abrincensi ecclesia recitando officio ibidem non tantum S. Pientiæ, sed & SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi, reliquias exstare aut saltem id sibi Abrincenses, quibus hac in re refragandum haud scio, habere persuasum, concludendum apparet, simulque, quod huc potissimum spectat, etiam fit, ut nullus plane aubitandi locus relinquatur de insigni quatuor Sanctorum nostrorum apud illos cultu, qui, si secus foret, vel ex eo etiam, quod hi eodem prorsus modo, quo Sancti cum abstinentia ab operibus servilibus colendi, tam in dicto Proprio quam in Kalendario, huic præfixo, signentur, dilucide probari posset.

[61] Porro non tantum Abrincis & Vernonii, [Aureliani,] sed & per totas, ad quas binæ hæ urbes spectant, Abrincensem & Ebroïcensem diœceses Sancti nostri vel partim vel omnes XI Octobris die, uti e jam dictis nemo non colliget, quotannis coluntur, idemque de quatuor reliquis metropoli Rotomagensi subjectis diœcesibus, Constantiensi videlicet, Sagiensi, Lexoviensi & Bajocensi, pari jure, uti ex harum omnium vel Kalendariis, vel Sanctorum Propriis vel denique Breviariis disco, est dicendum. Porro plures adhuc alias, a quibus tum pariter Sancti nostri coluntur, Galliarum diœceses ac nominatim Carnotensem, quæ sæpius infra memorandum Mellentinum S. Nigasii prioratum dictamque a S. Scuviculo paræciam, ut Bailletus docet, complectitur, adducere hic possem; verum illas omnes, cum e jam allegatis ecclesiastici cultus, quo Sancti nostri gaudent, celebritas satis superque constet, modo hic sigillatim recensere Operæ pretium non est, hincque diœcesibus seu ut generatim loquar, locis jam memoratis, in quibus Sancti nostri vel partim vel omnes coluntur, tria dumtaxat adhuc alia, quorum præcipue apud auctores, de Sanctis nostris loquentes, mentio occurrit, adjungo, Aurelianensem videlicet S. Antani ecclesiam, Malmundariensem solius S. Petri primum ac deinde, delatis eo, ut infra docebo, S. Quirini reliquiis, Sancti etiam hujus nomine insignitam seu abbatiam seu ecclesiam, ac denique Mellentinum S. Nigasii prioratum. Ab Aurelianensi S. Aniani ecclesia exordior. Hanc, cum prior, quæ sub Sancti ejusdem nomine Deo dicata Aureliani steterat, a Normannis fuisset destructa, eminentiori urbis hujus loco Robertus Francorum rex, ut Helgaldus, æqualis principi huic scriptor, apud Chesneum in Historiæ Francorum Scriptoribus tom. 4 pag. 72 docet, a fundamentis anno 1029 erexit, cumque ad fastigium fuisset adducta Deoque sub S. Aniani invocatione consecrata, in novum istud ædificium ex antiquo fuere SS. Aniani ac plurium aliorum Sanctorum corpora translata, hosce autem inter Helgaldus, qui ita, de quibus loquitur, sacra pignora apud Chesneum tom. cit. pag. 73 appellat, S. Scubilium ibidem recenset.

[62] Esse quidem, cur in dubium, an Helgaldi apud Chesneum textui SS. Baudelii & Scubilii seu Scubiculi nomina addita non sint, [ubi S. Scubiculi] revocari queat, Tillemontius tom. 4 monument. Ecclesiast. in sua in Dionysium Parisiensem 19 & 24 nota insinuat, idcirco scilicet id faciens, quod Aurelianensium, quæ sec. proxime elapso iteratis typis prodiere in lucem, Antiquitatum auctor le Maire, dum Aniani aliorumque Sanctorum anno 1029 Aureliani factam translationem ex Helgaldo refert, Bedelii & Scubiculi mentionem haud faciat, etsi interim Sanctos reliquos, quorum tum corpora seu lipsana una cum corpore S. Aniani translata ab Helgaldo narrantur, commemoret. Ast, si quæ de translatione illa laudatus Antiquitatum Aurelianensium auctor narrat, vere ex Helgaldo acceperit, in hujus exemplari, quod illi, præluxit, dictorum nominum omissione, non autem additione in exemplari, quo usus est Chesneus, fuisse erratum, vel ex eo credendum apparet, quod antiqua scriptorum exemplaria, ex antiquioribus horum exemplaribus accepta, vocabulorum omissione frequentissime, additione autem rarissime aut certe multo minus frequenter reperiantur fædata. Adhæc tam SS. Baudelii & Scubilii, quam Sanctorum aliorum, quorum corpora una cum S. Aniani corpore anno 1029 Aureliani in novam ecclesiam translata ab Helgaldo loco supra cit: referuntur, translatio ad XIV Junii diem in Usuardino Molani, qui diu ante Chesneum & Antiquit. Aurel. auctorem floruit, Auctario Aureliani signatur huicque Martyrologi istius Auctario penes nos exstans scriptum, quod ex veteri ecclesiæ S. Aniani Aurelianensis Ms. acceptum notatur, ac veteri ejusdem ecclesiæ Kalendario præfigitur, adstipulatur.

[63] [aliquæ reliquiæ,] Sequentia enim, quæ huc faciunt, verba suppeditat: Translata sunt in eam ecclesiam (novam scilicet S. Aniani Aurelianensem) per Robertum (Francorum regem) corpora SS. Aniani, Euspicii, Monitoris, Flosculi conff. Baudelii & Scubilii Mart. Agiæ viduæ; quare cum non tantum Sanctorum, quos laudatus Antiquitatum Aurelianensium auctor memorat, sed & Sanctorum, quos omisit, Baudelii & Scubilii seu Scuviculi corpora seu lipsana fuisse reipsa Aureliani ex antiqua in novam S. Aniani ecclesiam anno 1029 translata videantur, idque, qui tum vivebat, Helgaldus indubie habuerit perspectum, utquid utriusque Sancti istius nomina in scriptoris illius exemplari, quod Chesneo præluxit, non ab ipsomet Helgaldo profecta, sed in hujus textum a manu posteriori intrusa suspicemur? Quidquid itaque hic arguat Tillemontius, fuisse reipsa S. Scuviculi lipsana anno 1029 in Aurelianensi S. Aniani ecclesia asservata, Helgaldi auctoritate impulsus in animum induco; etsi autem, quæ, qualiave illa exstiterint, aut unde & quando eo fuerint allata, compertum haud habeam, fuisse tamen, quod huc potissimum spectat, S. Scubiculum ad V Octobris diem in dicta Aurelianensi ecclesia olim cultum, certum mihi est e jam supra laudato veteri hujus Kalendario. In hoc enim Scubiculus ad diem illum, quo proinde inter Prætermissos a nobis jam fuit relatus, novem lectionum Officio, ritu duplici recitando, in ecclesia illa tunc coli indicatur. Nec, quin hodieque ibidem Scubiculus colatur, ullam ob causam, maxime si quæ ibidem servata olim fuere, modo adhuc exstent sacra ejus lipsana, dubitandum reor.

[64] [ac tandem Malmundarii & Mellenti olim etiam est factum modoque adhuc fit.] Quod modo ad Malmundariensem S. Petri seu S. Quirini ecclesiam memoratumque S. Nigasii prioratum spectat, ecclesia illa seu abbatia, quæ, ut Dionysius Sammarthanus tom. 3 Galliæ Christ. auctæ col. 724 docet, vix duobus passuum millibus a Stabuleto, diœcesis Leodiensis abbatia, disjuncta, eosdem, quos hæc, abbates ac fundatorem habuit, in diœcesi Coloniensi inter Arduennam Silvam & Leodium ad Warchinnam rivulum in Transmosanis est posita; prioratus vero in insula Mellentina, quæ ab urbe homonyma, tribus leucis Medunta totidemque Pinciaco dissita, exiguo Sequanæ brachio sejungitur, quæque, quamvis urbs ad Rotomagensem, ad Carnotensem tamen diœcesim spectat, est situs. Ambobus hisce locis, quorum alterum Malmundarium, alterum Mellentum brevitatis causa subinde deinceps simpliciter appellabo, Sancti nostri hodieque aut omnes aut partim cultu plane insigni gaudent, certeque si non citius, jam inde ab illo tempore, quo sacræ illorum reliquiæ fuerunt eo delatæ, sunt gavisi; verum, etsi id, uti etiam præcipuas, quæ e Sanctorum nostrorum corporibus adhuc supersunt, partes Mellenti & Malmundarii modo asservari, apud omnes fere de hoc argumento locutos, in confesso sit, non parum tamen tam quandonam Malmundarium quam quandonam Mellentum sacra illa pignora fuerint delata, controvertitur, cumque discussione, ut apparet, res sit non indigna, hanc ego, utut multis difficultatibus implexam, in hoc Comment. examinabo ac porro dilucidare conabor, simul etiam, cum id opportunum acciderit, de Sanctorum nostrorum apud Malmundarienses & Mellentinos cultu plura, quam modo de hoc dixerim, adducturus; verum, priusquam id faciam, quæ de illorum corporibus aut certe ob ea, quæ infra dicturus sum, horum parte Normannorum metu e vico Vadiniacensi Condatum indeque Wambasium translata ac tandem Rotomagum, metu illo jam dudum cessante, adducta narrantur, § seq., quo ratione & via procedam, juverit expendisse.

§ V. Reliquiæ Normannorum metu Condatum & Wambasium delatæ postque, metu illo jam dudum cessante, Rotomagum adductæ.

[Sanctorum nostrorum hic menoratæ reliquiæ metu Normannorum,] Fuisse aliquamdiu ante annum 841 e Vadiniacensi seu prædio seu vico, ubi SS. Nigasii, Quirini, Scubiculi & Pientiæ corpora fuerant, ut dictum, sepulta, haud modicas horum partes Rotomagum ad suburbanam, ad quam prædium illud spectabat, S. Audoëni abbatiam translatas, indeque ante annum 872 ob Normannorum in Neustriam irrumpentium metum ad eumdem vicum reductas, e Riculfi, episcopi Rotomagensis, Charta, num. 49 & seq. huc transcripta, concludendum, uti in hanc num. 51 & seq. observata ostendunt, apparet. Hæ porro deinde, uti etiam, quæ Rotomagum haud fuerant translatæ, reliquæ fere omnes, nisi forsan, quæ modo Malmundarii & Mellenti exstant, jam antea, quod infra discutiam, vel ad ambo illa loca vel ad alterutrum ex his fuerint allatæ, Sanctorum nostrorum reliquiæ Vadiniaco Condatum, quod, quemadmodum Pomerayus in abbatiæ S. Audoëni Hist. lib. 4, cap. XI docet, alterum erat pluribus infra memorandum abbatiæ illius prædium, fuere ob eorumdem Normannorum, ferro & igne in diversas Galliarum provincias sævientium, metum translatæ. Id, quæ nunc adducturus sum, dilucide probatum dabunt. Apud Marteneum Thesauri novi Anecdotorum tom. 3, col. 1677 & quinque seqq. exhibetur, quod supra num. 8 laudavi, quodque, ut ibidem docui, sub sec. XII initium exaratum videtur, quodpiam de B. Nicasii ejusque Sociorum, ut titulus præfert, translatione scriptum, ex Ms. S. Audoëni Rothomagensis annorum circiter 600, ut Marteneus monet, acceptum atque ab auctore anonymo concinnatum.

[66] [ut Translationis illorum auctor testatur, Vadiniaco Condatum,] Hic porro, qui se Rotomagensem S. Audoëni monachum non obscure prodit, Wadiniaci in ecclesia SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi honorem exstructa, multo tempore trium horum Martyrum nostrorum corpora quievisse, sub lucubratiunculæ illius, cujus etiam Ms. exemplar, e S. Audoëni Ms. per Pomerayum excerptum, penes nos exstat, initium num. 2 præfatus, ita mox num. 3 prosequitur: Post plurima igitur annorum curricula, effera gens Danorum, barbarico more piraticam exercens, cum ingenti classe Franciæ finem irrumpere & Occiduæ regionis provinciam, quæ nunc Normannia dicitur, devastando cœpit consumere. Horum ergo infandorum metu gentilium prædictorum ossa Martyrum sanctæque Pientiæ cum beatissimi Audoëni præsulis gleba ad vicum Condatensium sunt translata. Ita ille, SS. Nigasii, Quirini, Scuviculi & Pientiæ corpora Vadiniaco Condatum fuisse translata, luculentissime sane tradens; etsi autem hæc aut certe, quæ Nigasii, Quirini & Scuviculi erant, Vadiniaci usque ad tempus, quo Normanni in Gallias seu Occiduam harum provinciam, quæ modo Normannia vocatur, irrumpere cœpere, ac proin usque ad annum, quo, ut passim eruditi credunt, id factum, 841 requievisse, non obscure etiam, præfatus, quod dixi, per verba jam recitata indicet, haud propterea tamen iis, quæ de SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi corporibus ante annum illum Rotomagum partim translatis docuimus, adversari est censendus; dum enim sacrorum illorum pignorum pars Rotomagum tum fuit delata, pars eorumdem altera longe major Vadiniaci remansit; cum autem a majori parte denominatio, & quidem merito, soleat desumi ac proin, Vadiniaci anno 841 SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi corpora, etiamsi hæc ibidem tunc integra haud amplius fuissent, adhuc requievisse, laudatus scriptor anonymus indicare, veritate nil læsa, potuerit, non est sane, cur nobis, qui, sacra illa pignora ante eumdem annum Rotomagum fuisse ex parte delata, supra docuimus, adversari existimetur.

[67] [non quidem, ut ille indicare videtur, sub irruptionum Normannicarum initium,] At vero SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi, itemque SS. Pientiæ & Audoëni corpora, statim atque Normanni seu Dani in Gallias seu in Occiduam harum provinciam, postea Normanniæ nomine donatam, cum ingenti classe, quod, ut jam dixi, anno 841 factum, eo per Sequanam appulsi, irrumpere cæpere, Vadiniaco Condatum fuisse translata, aperte etiam verbis jam recitatis videtur indicare; id autem cum Riculfi, Rotomagensis episcopi, charta, num. 49 & seq. huc transcripta, indubie pugnat; in hac enim Riculfus, sese primo ordinationis suæ anno, Christi e supra dictis 872 aut seq., Vadiniacum ad SS. Audoëni, Nigasii, Quirini, Scuviculi & Pientiæ limina ivisse affirmans, simul sacra horum corpora metu Normannorum ibidem tunc exsulasse adjungit, itaque nec Condatum nec alio fuisse delata, haud obscure prodit. Quare, cum Riculfi charta, quæ sacra hæc Pignora, uti e jam dictis nemo non eruet, Vadiniaco Condatum anno 841 translata nondum fuisse ostendit, certissime standum hic sit, laudatus anonymus translationis S. Nigasii Sociorumque ejus auctor, dum S. Audoëni juxta ac quatuor Sanctorum nostrorum corpora jam inde ab anno illo seu jam inde ab irruptionum, quas, ut dictum, in Neustriam, Normanniæ nomine postea insignitam, fecere Normanni, initio e vico Vadiniacensi Condatum fuisse translata, indicat, a veritate indubie aberrat. Nec est, quod hic forsan, Sanctorum nostrorum corpora, cum Vadiniaco Condatum anno 841 fuissent translata, e posteriori hoc vico ad priorem ante annum 872 fuisse reducta, hincque, ut illa, cum anno isthoc Vadiniacum Riculfus venit, ibidem tunc exstiterint, factum esse, quis reponat; id enim nec confirmari potest documento ullo antiquo, nec usquam a quoquam assertum invenitur.

[68] Adhæc apud Marteneum tom. 3 Thesauri Novi Anecdotorum col. 1657 & tribus seqq. quodpiam etiam aliud, [sed, quemadm dum hic adducta] quod, uti titulus præfert, de beati Audoëni translatione & ejus sacratissimi corporis integritate tractat, quodque idcirco ad XXIV Augusti diem, quo de sanctissimo illo Rotomagensium episcopo egimus, in Opus nostrum jam fuit illatum, recensetur scriptum, e supra laudato, ut Marteneus monet, Rotomagensi abbatiæ S. Audoëni annorum circiter 600 Ms. pariter acceptum; in hoc autem auctor anonymus, qui non serius, quam qui S. Nigasii ejusque Sociorum Translationem scripsit, floruisse videtur, S. Audëni corpus ob Normannorum metum Rotomago Wadiniacum, quod, ut in Commentario Sancti hujus Actis prævio num. 47 docuimus, anno 841 evenit, a S. Audoëni monachis fuisse translatum ibidemque miraculis coruscans annis aliquot requievisse præfatus, sequentem deinde prosequitur in modum: Post hæc invalescente sævitia paganorum & hostium dietim crescente exercitu, cum omnis pene Occiduæ regionis provincia crebris irruptionibus & incendio depopularetur, prædicti monachi sancti Audoëni & sanctorum martyrum Nicasii, Quirini & Scuviculi corpora ad villam suam Condatum transtulerunt. Ita ille, non obscure sane, SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi corpora eodem, quo S. Audoëni corpus, tempore Condatum fuisse translata, declarans. Ast quid modo inde in rem nostram? S. Audoëni corpus, quod, ut dictum, anno 841 Vadiniacum Rotomago fuit portatum, ibidem adhuc anno 872 exstitisse, e supra laudata Riculfi Charta constat; id autem ex eo, quod, quamvis sacrum illud pignus ante annum 872 Vadiniaco Condatum fuisset translatum, inde tamen ante eumdem annum Vadiniacum fuisset, reductum, accidisse, nemo certe dixerit.

[69] Quare, cum S. Audoëni corpus, quod quo Normannorum furori subduceretur, [suadent, haud ante annum 872 fuerunt translatæ,] a Rotomagensibus abbatiæ, a Sancto hoc dictæ, monachis Rotomago Vadiniacum anno, ut dixi, 841 fuerat allatum, ibidem per aliquot annos, donec tota fere Occiduæ regionis, uti verbis mox recitatis auctor anonymus proxime laudatus loquitur, provincia seu Neustria a Normannis esset vastata, imo ob jam dicta ab anno 841 ad annum utminimum 872 permanserit, nec umquam interea a dictis monachis Condatum delatum indeque Vadiniacum fuerit reductum, fuisse vel ipso anno 841 vel eo temporis spatio, quod abs hoc usque ad annum 872 excurrit, Sanctorum nostrorum reliquias, quo Normannorum furori subducerentur, Condatum ab iisdem monachis translatas, indeque Vadiniacum reductas, quis facile in animum inducat? Quid enim? Anne hi forsan S. Audoëni, at non itidem SS. Nigasii, Quirini, Scuviculi & Pientiæ reliquias Vadiniaci a gentilium rabie tutas, existimarint, vel an magis de sacris, quæ horum, quam quæ Audoëni erant, lipsanis servandis fuerint solliciti? Tam unum quam alterum ab omni, ut apparet, veritatis specie abhorret; cum autem sic habeat, Sanctorum nostrorum corpora Condato, quo fuerint anno 841 delata, Wadiniacum inde ante annum 872 fuisse reducta, hincque, ut anno isthoc ibidem exstiterint, factum esse, verosimile haud apparet; quare tam quæ Rotomago e S. Audoëni abbatia, quo e dictis ante annum 841 fuerant delata, Vadiniacum hoc ipso anno fuerunt reducta, quam quæ in posteriori hoc loco remanserant, reliqua omnia, nisi forsan, quod supra dixi, quodque infra examinabo, locum habuerit, Sanctorum nostrorum ossa verosimillime ibidem usque ad annum 872 permanserint, ac tum demum inde cum omnis pene, ut laudatus Translationis S. Audoëni auctor anonymus loquitur, Occiduæ Galliarum regionis provincia crebris irruptionibus & incendiis a Normannis vastata esset, Condatum una cum S. Audoëni corpore fuerint translata; id autem ante annum 876 ac proin hunc ipsum annum inter & annum 872 factum videtur.

[70] [haramque post pars Condato Wambasium primo] Anno enim, ut supra vidimus, 872 Riculfus, Rotomagensis episcopus, Vadiniacum venit; cum is autem, Sanctorum nostrorum corpora tum temporis ibidem exstitisse, in Charta post data supraque huc transcripta dilucide prodat, sic illa haud amplius, cum hanc daret, ibidem exstitisse, indicare videtur; quare, cum Riculfus ultra annum 875 vitam haud protraxerit, ac proin Chartam illam ante annum 876 dederit, consectarium est, ut Sanctorum nostrorum corpora anno isthoc Wadiniaci haud amplius exstiterint, ac proin ut inde inter annum 872, quo e dictis ibidem adhuc erant, & annum 876 Condatum fuerint translata. Verum, etsi sic habeat, ac proin in tempore, quo id factum, determinando indubie, uti e jam dictis consequitur, anonymus Translationis Sanctorum nostrorum scriptor, qui sub Normannicarum in Neustriam irruptionum initium rem gestam prodit, errarit, ea tamen, quæ verbis, num. 66 huc transcriptis, de S. Quirini corpore magna ex parte reliquiarumque SS. Nigasii & Scuviculi portione Malmundarium, cum Sanctorum nostrorum corpora Condatum nondum diu fuissent delata, summa cum veneratione inde asportatis mox subjungit, veritati videntur apprime consona, uti infra, cum de tempore, quo sacra illa pignora cum Malmundariensibus fuerint communicata, disputaturus sum, ostendam. Nec, instituto licet accurato ac severo examine, invenire quidquam quivi, in quo erroris insimulari merito queat, dum deinde, quod e SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi corporibus, Malmundarium, ut dixi, horum parte delata, remanserat reliquum, e Condatensi vico seu prædio ad abbatiæ S. Audoëni prædium aliud, a vico, nomine Wambasio, qui id complectebatur, quique tunc Orientali Franciæ seu Lotharingiæ innexus modo ad ducatum Luxemburgensem ac diæcesim Trevirensem spectat, Wambasii appellatione, ut Pomerayus in abbatiæ illius Historia lib. 4, cap. 12 docet, tum distinctum postque in prioratum, quem Vallemmonachorum nuncupavere, mutatum, a S. Audoëni monachis, Condati tunc commorantibus, fuisse translatum, indeque tandem, cum e prioratu illo fuisset furto aut certe clanculum surreptum, Rotomagum anno 1032 adductum, memoriæ prodit.

[71] Sane S. Nigasii ejusque Sociorum reliquias seu, [anno incomperto delata ac dein anno 1032] quam dixi, harum partem Wambasium fuisse translatam, in Translationum S. Audoëni Historia, Operis nostri tom. IV Augusti a pag. 820 inserta, litteris etiam consignatum invenio; verum nec Historiæ istius nec Sanctorum nostrorum Translationis auctor quidquam suppeditat, unde vel utcumque annum, quo circiter gestum id fuerit, elicias. Rem quidem, ingruente inedia seu fame, evenisse, duorum istorum auctorum prior scribit; verum, cum seculo IX frequentissime in Gallias irrumpentibus ferroque & igne omnia vastantibus Normannis, tam ante quam post annum 872, ante quem, ut dictum, Sanctorum nostrorum reliquiæ Vadiniaco Condatum translatæ haud fuerunt, inedia seu fame non raro laboratum pluribus locis fuerit, enimvero ex eo, quod Sanctorum nostrorum, quas dixi, reliquiæ Wambasium Condato, inedia ingruente, fuerint delatæ, haudquaquam annus, quo circiter id factum, determinari potest, cumque nec aliud quidquam, e quo, quandonam circiter res gesta sit, vel lato modo definias, inveniatur, annum illum omnino incompertum manere necesse est. Ast, etsi id ita sit, res tamen, quantum ad annum, quo, quæ Wambasium fuerant delatæ, Sanctorum nostrorum reliquiæ, Rotomagum inde, Normannorum metu jam dudum cessante, fuerint adductæ, secus habet. Id enim anno 1032 factum, Sanctorum nostrorum Translationis auctor diserte nos docet, cumque omnia, quæ de hoc argumento seu de SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi reliquiarum parte Wambasium primo ac deinde Rotomagum anno isto delata tradit, optime, ut apparet, habuerit perspecta, nec, quæ scribit, difficultatibus ullis sint implexa, ea ego, tum quod ad SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi gloriam non parum conducant, tum quod infra usui futura adhuc sint, modo hic lectoris oculis, prout apud Marteneum loco supra cit. extant, narrationis serie non interrupta, subjicio.

[72] Verba, quibus ibidem concipiuntur, sequentia hæc sunt: [Rotomagum, ut diserte verbis, quæ hic] Interea monachi Condatensium, ingruente inedia, beatorum martyrum Nicasii ac Scuviculi (in Ms. nostro additur: corpora) cum reliquiis beati Quirini ad Orientalem Franciæ plagam, quæ Lotharingia nuncupatur, in locum nostræ possessionis, qui Wambasius dicitur, detulerunt; ibique requieverunt usque ad tempora Henrici regis Francorum. Hac tempestate venerabilis abbas nomine Henricus beati Audoëni cœnobio Rothomagensi præerat, sub quo non minima monacho rum turba vero regi Christo regulariter militabat. Erat inter eos quidam senior, vocabulo Genricus, ætate provectus & consilio maturus, qui ab eodem patre ad locum, quem prædiximus, pro monasterii utilitate legatur. Qui cum pretiosissima Christi Militum membra ad præsens quidem pro conditione resoluta, sed generali resurrectione insolubili compage reparanda & gloria immortalitatis decoranda, neglectui ibidem haberi conspiceret, nec competenti ministrorum officio frequentari, ut dignum erat, adverteret; decrevit omnino ea ad suum transferre monasterium, si tamen Dei omnipotentis, in cujus manu sunt omnia, concederet arbitrium.

[73] [narrationis serie] Quapropter præpropere regressus, abbati suo causam innotuit; a quo confestim redeundi accepit mandatum, insuper & solatium ad id, quod deliberaverat, perficiendum. Timens autem senior, ne ab incolis loci, quibus sancti Martyres adprime erant venerationi & gloriæ, si id palam fieret, impediretur, aut popularium factione ac tumultu ab inceptis omnino frustraretur, intempestæ noctis silentio ad locum, quo tantum thesauri servabatur, clanculo cum suis accedit; fractisque loculis & sanctorum martyrum Nigasii ac Scuviculi corporibus cum sancti Quirini reliquiis reverenter assumtis ocius inde recessit. Fertur etiam, quia cum illud, ubi jacuerant, feretrum reserare conarentur, unus ex eo clavus longe exiliens disparuit. Unde admodum exterriti, ne forte id compertum foret indicio latentis operis, Domini invocantes auxilium, omnia, uti invenerant, decenter composita reliquerunt.

[74] [non interrupta, lectoris oculis] Igitur prælibatus heros maximis refertus gazis, divina se comitante gratia, iter arripuit, &, prospero calle confecto, Rothomagum pervenit, præmissoque abbati nuncio, adventus sui causam patefecit. Facta itaque hujus rei cognitione, honorabilis ejusdem urbis pontifex, nomine Robertus, cum universis tam ecclesiastici, quam monastici Ordinis agminibus festivo cultu Sanctorum reliquiis obviam processit cum magnis laudum præconiis, uti congruebat triumphatoribus & amicis Dei, qui laverunt stolas suas & candidas eas fecerunt in sanguine Agni. Erat enim gloria in excelsis Deo & in terra pax hominibus bonæ voluntatis, cum sanctissimi præsulis & invictissimi Martyris eo rediret corpus exanime, quo quondam vivens in carne pervenire non potuit gloriosa præventus passione. Prævenit quippe triumphus martyrii officium sacerdotis; & laudem hominum obsequium præcessit angelorum. O gloria Pontificis, qui sui pontificatus exordium sanguine proprio consecravit, & pro salute gregis seipsum velut aries electus sacrificium prælibavit.

[75] [subjiciuntur, idem auctor tradit, fuit adducta;] Reverendissimus igitur pater Henricus cum suorum collegio monachorum, dominus etiam Isembertus abbas cœnobii sanctæ Trinitatis de vicino monte, genere Teutonicus, liberalibus disciplinis eruditissimus, & in omni religione probatissimus, cum aliis pluribus religiosis viris, præsente inclyto duce Northmannorum Roberto, Richardi Secundi filio, cum suis optimatibus & plurima utriusque sexus multitudine suscipientes beatorum Martyrum pignora, balsami & thuris odore fragrantia, cum hymnis & canticis spiritualibus in ecclesia beati Petri, Apostolorum principis, sanctique Audoëni eximii confessoris honorifice deposuerunt anno Dominicæ Incarnationis millesimo tricesimo secundo, pridie Idus Decembris; ubi per eorum merita Domini ac Salvatoris gratia cunctis fideliter petentibus plurima impertire dignatur beneficia. Qui cum Deo Patre & Spiritu Sancto in Trinitate perfecta vivit & regnat Deus per omnia sæcula sæculorum. Amen. Ita SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi reliquiæ, quæ Condati, translata inde harum parte Malmundarium, superfuere, Wambasium primo delatæ ac deinde Rotomagum adductæ, in celeberrima ibidem S. Audoëni abbatia depositæ fuisse ab anonymo, cujus de Sanctorum nostrorum translatione lucubratio apud Marteneum loco supra cit. exstat, auctore narrantur, nec in jam datis, quibus id fit, verbis quidquam, ob quod fides ei abroganda sit, occurrit.

[76] Isembertum quidem, quem cœnobii sanctissimæ Trinitatis abbatem appellat, [etsi autem is, dum id facit, fide indignum sese haud reddat,] anno demum 1033 abbatis benedictionem consecutum esse, Galliæ Christ. Auctæ Scriptores tom. XI col. 126 affirmant; verum nihil obstat, quo minus hic ad cœnobii illius, anno 1030, ut iidem scriptores ibidem col. 125 docent, dedicati regimen jam inde ab anno 1032, quo sacra trium istorum Martyrum nostrorum lipsana Rotomagum fuerunt adducta, assumptus fuisse hincque ejusdem abbas ab auctore nostro appellari credatur; quod autem ad reliquas, sub quibus veneranda illa pignora Rotomagum anno 1032 advenisse refert, personas illustres spectat, tum Henricum, nominis hujus primum, in Galliis regnasse, Robertumque, Richardi secundi filium, Normanniæ ducatum tenuisse, e Galliarum historiographis passim obviis omnino constat, nec ex iis, quæ tom. proxime cit. Galliæ Christ. auctæ Scriptores adducunt, episcopum, nomine Robertum, ecclesiæ Rotomagensi, abbatemque, nomine Henricum, S. Audoëni abbatiæ tum præfuisse, minus est certum. Quid plura? Non est etiam, cur nostri istius scriptoris anonymi fides suspecta habeatur ex eo, quod, ut apparet, furto interveniente, rem, de qua hic, gestam, narret; undecimo enim, ad quod hæc spectat, seculo viri non pauci etiam religiosi, Sanctorum reliquias e locis sacris furto surripere, religioni minime ducebant, cumque Vallis-monachorum seu vicus seu prioratus a Rotomagensi S. Audoëni abbatia dependeret, qualecumque furtum, quo inde, imperante hujus abbate, SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi, ne neglectui haberi pergerent, reliquiæ ablatæ fuere, potest videri excusatione utcumque dignum.

[77] At vero, etsi idem is noster scriptor anonymus, tam S. Pientiæ, [reliquias tamen S. Pientiæ, quarum ibidem haud meminit, Wambasium primo] quam SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi sacra lipsana Vadiniaco Condatum Normannorum metu translata, verbis num. 66 huc transcriptis mox narret, postea tamen, dum reliquiarum, quæ trium horum posteriorum Martyrum erant, partem unam Malmundarium alteramque Wambasium seu ad Vallem-monachorum delatam, refert, nullam amplius vel S. Pientiæ vel reliquiarum ejus mentionem facit; ita autem Wambasium hasce translatas haud fuisse, suspicandi ansam præbet; ast an vere id haud factum recteque adeo is ibidem S. Pientiæ ejusque reliquiarum haud meminisse est censendus? De SS. Nigasio, Quirino & Scubiculo eorumque sacris exuviis potissimum loqui, sibi is videtur habuisse propositum, hincque facile factum reor, ut, cum SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi, non autem etiam, veritate sic. exigente, S. Pientiæ, reliquiarum partem Malmundarium fuisse delatam, commemorare deberet, sermone hinc ad illos solos delapso, haud amplius S. Pientiæ reliquiarumque ejus meminerit, etsi interim non minus hæ, quam quæ e SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi reliquiis, Malmundarium harum parte asportata, Condati supererant, Wambasium inde fuissent delatæ. Idem auctor anonymus, tam S. Audoëni, quam SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi sacra lipsana Vadiniaco Condatum translata, verbis supra num. 66 huc transcriptis mox memorat, postque tamen, dum trium horum Martyrum reliquias partim Wambasium asportatas, refert, nullam amplius Audoëni reliquiarumque ejus mentionem facit; uti autem, etsi sic habeat, Wambasium nihilominus, quemadmodum apud nos ad XXIV Augusti diem in Comment. Sancti hujus antistitis Actis prævio num. 49 videre licet, S. Audoëni corpus fuit delatum, ita etiam S. Pientiæ reliquiæ fuerint eo verosimillime delatæ.

[78] [ac dein Rotomagum translatas etiam fuisse,] Imo vero cum post Wambasii mansisse indeve ad locum, ab urbe Rotomagensi distinctum, asportatæ fuisse haud legantur, eas ego una cum supra memorata SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi reliquiarum parte Rotomagum etiam anno 1032 adductas, ibidemque in S. Audoëni abbatia depositas pariter fuisse, verosimile opinor. Nec deerit forsan, qui hinc, eo ipso demum anno 1032 aut etiam aliquanto post, non autem, uti e supra dictis Davanneus vult, jam inde a sec. VII, tam S. Pientiæ, quæ Rotomagi in S. Candidi veteris, olim exstitere, quam S. Nigasii, quæ hodieque in hujus ecclesia ibidem existunt, reliquias fuisse ad utrumque hunc locum sacrum allatas, modo etiam suspicetur. At vero, sciscitabere nunc forsan, quid tandem de sacris SS. Nigasii, Quirini, Scubiculi verosimiliterque etiam S. Pientiæ exuviis, Wambasio seu ex Vallemonachorum Rotomagum anno 1032 adductis, est factum? Qui furentes Calvinistæ anno 1562 Rotomagense S. Audoëni monasterium expilarint ac plerasque ibidem asservatas Sanctorum reliquias igne absumpserint, Pomerayus, in monasterii illius Historia lib. 2, cap. 26 lamentabili narratione exponens, sacris illis lipsanis S. Nigasii brachium, thecæ aureæ, gemmis triginta ornatæ, inclusum, reliquiasque S. Scuviculi, in theca altera, auro & argento distincta, asservatas, Farino hisce etiam S. Quirini reliquias lipsanothecæ tertiæ pariter inclusas adjiciente, accenset.

[79] [verosimile apparet.] Etsi autem & ibidem, &, dum cap. seq. de paucis, quæ hæreticorum illorum manus tum evasere, reliquiis loquitur, nullam plane reliquiarum S. Pientiæ mentionem faciat, hinc tamen quæ Condati fuerant, Sanctæ hujus ossa seu lipsana haud fuisse Wambasium delata, indeque Rotomagum anno 1032 adducta, argui non est. Pomerayus enim Sanctorum reliquiis, quas anno 1562 a Calvinistis in Rotomagensi S. Audoëni monasterio combustas, loco mox cit. ait, plures etiam a jam supra dictis diversas S. Nigasii ejusque Sociorum, quibus, ut ante docui, S. Pientia ab Usuardo accensetur, reliquias, lipsanothecæ, ex auro & argento factæ, inclusas ibidem annumerat. Adhæc quid si sacræ S. Pientiæ reliquiæ, quæ Rotomagum anno 1032 fuerint adductæ, inde ante annum 1562 alio fuerint avectæ, sintque illæ ipsæ, quæ modo Mellenti asservantur, eo una cum SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi, quæ ibidem pariter hodieque asservantur, reliquiis Rotomago, cum ibi aut annis circiter triginta, aut pluribus etiam exstitissent, post annum 1060 allatæ. Fuisse quidem universa isthæc sacra pignota diu etiam ante annum 1032 Mellentum advecta ac proin e Rotomagensibus Sanctorum nostrorum reliquiis haud accepta, Davanneus aliique contendunt; ast contrarium vero esse simillimum, Arturus a Monasterio in Neustria Pia pag. 332 arbitratur; sitne autem ei, an non, hac in re assentiendum, lectoris erit ex iis, quæ § seq. adducam, dispicere.

§ VI. Quandonam, quæ Mellenti exstant, Sanctorum nostrorum lipsana fuerint eo delata.

[Quænam sint, quæ hodieque Mellenti exstant,] In tempus, quo Sanctorum nostrorum reliquiæ, in Mellentino S. Nigasii prioratu hodieque asservatæ, delatæ eo fuerint, inquisiturus, in antecessum, quæ quantæque hæ sint, quo sic de hoc argumento modo dicendis via planior sternatur, expono. Præcipua ex omnium quatuor Sanctorum nostrorum corporibus ossa, Hierothecis totidem diversis triaque præterea SS. Nigasii, Quirini & Pientiæ capita, Hierothecis pariter totidem diversis inclusa, Mellenti seu in S. Nigasii ibidem prioratu asservari, Davanneus, qui, quemadmodum supra docui, res, a Sanctis nostris gestas, martyriumque, abs hisce toleratum, litteris mandavit, in secunda lucubratiunculæ, qua id fecit, parte de sacris eorum reliquiis, miraculis & insigni apud Mellentinos cultu tractans, loco non uno ac præsertim cap. 51, 64 & 75 docet. Verum etsi is scriptor, qui, Mellenti natus, ibidem etiam S. Nigasii prioratum beneficii nomine tenuit, supra memoratas Sanctorum nostrorum Hierothecas studiosissime, uti ipsemet declarat, sit perscrutatus, omniaque & singula in hisce contenta illorum ossa examinarit atque inspexerit, haudquaquam tamen, quæ de præcipuis corporis S. Quirini ossibus ipsoque etiam capite Mellenti asservatis prodit, indubitanter, nisi de capitis parte ossibusque corporis haud admodum multis exponantur, admittenda opinor. Ea sedet sententia, quod, quemadmodum infra docebo, S. Quirini corpus aut integrum aut certe magna ex parte una cum ejusdem capite hujusve saltem ob infra dicenda parte Malmundarii asservari, e vico seu prioratu Condatensi, cum seculum IX media sui parte jam dudum esset elapsum, eo allatum, appareat indubitatum.

[81] Quid si S. Scuviculi caput pro S. Quirini capite per errorem a Mellentinis accipiatur? [Sanctorum nostrorum sacra lipsana, exponitur;] Enimvero id mihi, cum nusquam, quo loco S. Scuviculi caput existat, litteris mandatum inveniam, abhorrere a veri specie haud videtur. Aurelianenses quidem S. Scubiculi corpus sibi e jam dictis adscribunt; verum hi, uti ex infra dicendis intelliges, partem pro toto accipiunt, hancque esse caput, nihil suadet. Utut interim sit, ea equidem, quæ de S. Quirini reliquiis Davanneus ait, nequaquam, ut jam dixi, indubitanter, nisi sensu modo explicato accipiantur, sunt credenda; quod autem ad SS. Nigasii, Scubiculi & Pientiæ reliquias jam spectat, præcipua sane horum ossa, ipsaque etiam SS. Nigasii & Pientiæ capita aut horum saltem (capitis enim S. Pientiæ pars apud Rupem-Guidonis asservari dicitur) majorem partem Mellenti haberi, Davanneo asseveranti credo, ita scilicet animo compar tus, quod nihil, impedire natum, quo minus id faciam, usquam inveniam. Rotomagi quidem S. Nigasii verticem seu caput asservari, Saussayus hac die in Martyrologio suo Gallicano indicare videtur; verum id nec ab antiquitatum Rotomagensium auctore supra laudato, nec a Dadreo aut Farino nec denique ab ullis scriptoribus aliis, qui de Nigasio ejusque reliquiis tractant, assertum reperio, cumque in aliis, quæ de Sanctorum nostrorum reliquiis Martyrologus ille scribit, plus vice simplice, ut visuri sumus, a veritate aberrasse videatur, certe ego in re, de qua hic sermo, non illi, sed Davanneo assentiendum reor ac modo, hisce præmissis, in tempus, quo, quæ Mellenti hodieque exstant, allata eo fuerint Sanctorum nostrorum sacra lipsana, inquirere aggredior.

[82] [hæc eo non statim, ut Saussayus vult, a pace Ecclesiæ reddita,] Tres de hoc circumferuntur sententiæ; quarum prima, ad SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi reliquias tantummodo sese extendens, statim a pace post persecutionum procellas Ecclesiæ reddita, secunda, sub Normannorum in Gallias irruptionum initium seu circa annum 842, ac tertia denique, aliquamdiu post annum 1060 rem gestam, statuit. Priorem amplexus est sequentibusque hisce in Martyrologio suo Gallicano Saussayus hodie proponit verbis: Cæterum Athletarum Christi (Nigasii videlicet, Quirini & Scubiculi) quiescentia illic (in Vadiniacensi insula) extra furentium impetus corpora, Pientia fæmina nobilis, quam face supernæ lucis irradiaverant, magna cum reverentia sepelivit. Quæ primum post sedatos persecutionum turbines, divinitus insignita prodigiis, ad Meulantum oppidum, ubi divini Præcones Euangelii primitias disseminaverant, honorifice translata in delubro, sancti Nigasii memoriæ propterea consecrato, multa religione condita sunt. Ita laudatus Martyrologus; verum SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi, itemque S. Pientiæ, corpora Vadiniaci, ubi fuerant sepulta, usque ad annum 841, imo vero utminimum etiam usque ad annum 872 quievisse, nec nisi quæpiam illorum ossa ante dictum annum 841 sive a S. Audoëno sive ab alio quovis Rotomagum fuisse translata, ex iis, quæ § proxime prægresso disputata sunt, perspicuum apparet, uti quisque, qui hæc considerarit, facile, ni fallar, agnoscet; cum autem sic habeat, Saussayus sane, qui præterea, quæ dicit, nullo firmat testimonio antiquo, audiendus hic non est; neque vero scriptorem ullum, qui illius ea in re opinionem sit secutus, invenire hactenus quivi.

[83] [nec, ut Davanneus, cujus opinio] Quare nihil superest, quam ut, hac insuper habita, duas reliquas supra propositas modo etiam examinemus. Abs harum priori, cujus author videtur Davanneus, duco initium. Hic Sanctorum nostrorum biographus, Rotomagenses S. Audoëni monachos, Normannis anno 842 seu potius ob jam supra dicta anno 841 in Gallias irrumpentibus, Condatum ac demum Wambasium seu ad Vallem- monachorum, fuga arrepta, S. Audoëni corpus ac quidquid penes ipsos reliquiarum S. Nigasii aliorumque Sanctorum fuit, detulisse, hasque deinde, cum posteriori illo loco diu quievissent, anno demum 1032 Rotomagum adductas ibidemque magna cum solemnitate depositas, anno tandem 1562 ab Hæreticis, susdeque omnia sacra Rotomagi vertentibus, combustas fuisse, cap. 51 præfatus, mox deinde, tum temporis seu irrumpentibus dicto anno 841 aut, ut scribit, 842 in Gallias Normannis, Mellentinum comitem, qui per uxorem suam Vadiniaci erat Dynasta, solerter ac provide, ut, quæ ibi erant, præcipua SS. Nigasii, Quirini, Scubiculi & Pientiæ ossa Mellentum deferrentur, ibidemque in æde, quam insula, exiguo dumtaxat, ut jam supra docui, Sequanæ brachio ab urbe illa sejuncta, complectebatur, sanctissimæ virgini Mariæ dedicata deponerentur, curasse, subjungit: cum autem post, Sanctorum nostrorum præcipua, de quibus hic loquitur, ossa esse ea ipsa, quæ hodieque Mellenti servantur, loco non uno indicet, Mellentum hæc dicto anno 842 seu potius, ut jam monui, anno 841, si tamen Nigasii caput, minoraque aliquot ossa, quæ, ut infra videbimus, serius eo delata ait, exceperis, e vico Vadiniacensi per comitem Mellentinum fuisse adducta, non obscure prodit.

[84] Verum id, quod, si locum habuisset, seculis octo circiter Davannei ætatem fuisset prægressum, [rationibus] scriptori huic absque vade asserenti, quis credat? Nemo certe, qui, quæ de rebus adeo antiquis a scriptoribus recentioribus sine antiquiorum testimonio proferuntur, e notissimo Baronii effato merito contemni, considerarit. Adhæc sacra illa lipsana Mellentum, seu ad insulam, urbi huic vicinam, quo certius Normannorum furori subducerentur, fuisse tum a comite Mellentino e vico Vadiniacensi translata, Davanneus loco cit., ait; verum a gentilibus istis, Sequana in Neustriam ingressis certeque classe sua prope dictam insulam, nulla tunc, ut ipsemet is scriptor fatetur, arte humana munitam, transituris, tutiores in hac, quam in remotiori a fluvio isto Vadiniacensi vico, futuras SS. Nigasii, Quirini, Scubiculi & Pientiæ reliquias, persuasum sibi habere Mellentinus comes qui queat? Id enimvero ego haud satis perspicio. Quod si enim tunc Vadiniaci magis, quam in Mellentina Normannorum insultibus continuo certe exposita insula, a barbaris illis fuerit timendum, qui, quæso, factum, ut Rotomagenses S. Audoëni monachi, prout fecisse illos § proxime prægresso vidimus, S. Audoëni corpus, quo id ethnicæ illius gentis furori subducerent, Vadiniacum eodem dicto anno 841 aut, si mavis, 842 detulerint, ibidemque sacrum illud pignus ad annum utminimum 872 reliquerint?

[85] Futurum quidem, ut Mellentina insula a Normannis maneret intacta, [in medium hic adductis] Mellentinum comitem ex eo, quod & gentiles isti torrentis in modum per regiones, nuspiam fixo pede, tantummodo transirent, & locus ille pauperes dumtaxat piscatorum casas, prædandi cupidinem excitare minime natas, complecteretur, prævidisse, Davanneus adjungit; verum cum equidem in dicta insula, ipsomet scriptore isthoc fatente, sita fuerit, in qua Sanctorum nostrorum ossa, Vadiniaco allata, Mellentinus comes locarit, ecclesia Sanctissimæ Virgini Mariæ sacra, barbarique illi, spe prædæ allecti, loca sacra præ ceteris diripere ac devastare solenne haberent, enimvero, futurum, ut dicta ædes sacra, insulaque hanc complectens, a gentis efferæ insultibus ac direptione maneret immunis, Mellentinum comitem ex eo, quod Davanneus ait, non dicam; prævidere, sed vel sperare merito potuisse, verosimile haud apparet. Quod si quis, Mellentinum comitem, firma in SS. Nigasium, Quirinum, Scubiculum & Pientiam fiducia impulsum, sacras horum exuvias Mellentum, ut locus potenti eorumdem patrocinio a dictorum barbarorum furore servaretur immunis, Vadiniaco tum transtulisse, assereret, vero forsan posset haud absimilis videri ejus oratio; ast quo minus vel ex hoc vel ex alio quovis fine Sanctorum nostrorum, quæ Mellenti hodieque existunt, sacra lipsana, Normannis in Neustriam anno 841 irrumpentibus, delata eo fuisse credantur, supra sæpius jam laudata Riculfi, Rotomagensis episcopi charta sæpiusque itidem supra laudatus translationis Sanctorum nostrorum Scriptor anonymus impediunt.

[86] [ac præsertim e Riculfi Charta anonymoque] Riculfus enim, primo ordinationis suæ anno, Christi, ut jam plus semel dictum, 872, SS. Audoëni, Nigasii, Quirini, Scuviculi & Pientiæ corpora apud Vadiniacum Villam adhuc exstitisse, luculenter, ut supra docui, in charta illa prodit. Nec est, quod reponas, a Riculfo per SS. Nigasii, Quirini, Scubiculi & Pientiæ, de quibus loquitur, sacrosancta corpora minores dumtaxat seu minus præcipuas horum partes, non autem corpora integra, intelligi; Riculfus enim eodem modo, quo ibidem de hisce, de S. Audoëni corpore etiam loquitur, cum autem, ut nemo non fatebitur, per sacrum isthoc pignus, non minores dumtaxat seu minus præcipuas hujus partes, sed corpus vel omnino vel saltem fere integrum a Rotomagensi illo archiepiscopo intelligatur, utquid abs hoc per Sanctorum nostrorum, de quibus loco cit. loquitur, corpora minores dumtaxtat seu minus præcipuas horum partes, non autem etiam corpora, vel omnino vel saltem fere integra intelligi, putemus? Quod modo ad anonymum translationis Sanctorum nostrorum scriptorem spectat, hic per ea, quæ lucubrationis suæ apud Marteneum (supra a me num. 65 dicta videsis) num. 2 & 3 memorat, SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi, imo & Pientiæ, corpora Vadiniaci usque ad tempus, quo inde Normannorum metu Condatum fuere translata, ac proin, uti hinc consectarium supra ostendi, usque ad annum utminimum 872 quievisse, non obscure prodit; abs illo autem partem pro toto non accipi seu per Sanctorum nostrorum, de quibus loquitur, corpora non minores dumtaxat seu minus præcipuas horum partes, sed corpora vel omnino vel certe propemodum integra intelligi, mihi apparet vix non certum.

[87] Postquam enim, Sanctorum nostrorum ossa Vadiniaco Condatum Normannorum metu fuisse translata, narravit, mox subjungit, post pauci temporis interstitium B. Quirini corpus magna ex parte & ex reliquiis beatorum Nigasii ac Scuviculi ad locum, [scriptore hic memoratis confutatur, contendis,] qui Malmundariensis dicitur, summa cum reverentia asportantur, ac deinde, nonnullis, quæ huc non spectant, interpositis, sequentem in Ms. nostro loquitur in modum: Monachi Condatensium, ingruente inedia, beatorum martyrum Nigasii, ac Scuviculi corpora cum reliquiis Beati Quirini ad Orientalem Franciæ plagam, quæ Lotharingia nuncupatur, in locum nostræ possessionis, qui Wambasius nuncupatur, detulerunt; cum autem, uti e duobus hisce illius textibus liquet, S. Quirini corpus, majori hujus parte Malmundarium delata, reliquiarum dumtaxat, contraque SS. Nigasii & Scuviculi corpora, minori dumtaxat horum parte ad eumdem locum delata, corporum appellatione distinguat, id enimvero, abs illo per corpora, non minores seu minus præcipuas horum partes, sed corpora vel omnino membris omnibus integra vel saltem majori horum parte constantia intelligi, argumento est perquam valido, ac pene indubitato. Quare, cum omnium quatuor Sanctorum nostrorum aut certe Nigasii, Quirini & Scubiculi corpora, dum ea usque ad tempus, quo Condatum fuere translata, seu e dictis usque ad annum utminimum 872 Vadiniaci quievisse loco supra cit. prodit, non reliquiarum, sed corporum appellatione distinguat, certe & is, qui, ut supra docui, sec. XII initio floruit, & simul e dictis Riculsi charta obstat, quo minus præcipua Sanctorum nostrorum ossa jam inde ab anno seu 842 seu 841 Mellentum credantur translata.

[88] Nec quidquam usquam sat solidi, quo Davanneo, [sub Normannicarum in Neustriam irruptionum initium.] id asserenti, fides concilietur, invenire quivi; subinde quidem is scriptor in sua de Sanctis nostris lucubratione citat Mss. antiqua; verum quæ qualiave & an fide omnino digna hæc fuerint, non edicit, cumque, etsi iis instructus, in errores non paucos, uti ex infra dicendis intelliges, sit prolapsus, mihi vel ex eo evadunt suspecta. Nec, ut præcipua Sanctorum nostrorum ossa jam inde ab anno 842 aut 841 Mellentum delata, credam, me movere queunt Farinus & Pomerayus; etsi enim hi juxta ac aliquot adhuc recentiores scriptores alii Davanneo, id asserenti, assentiantur, nullum tamen etiam ipsi antiquum fideque dignum, quo, quod hic ait, confirmetur, documentum allegant. Rite itaque ac sedulo hisce omnibus modo expensis, mihi e tribus supra memoratis de tempore, quo, quæ hodieque Mellenti asservantur, Sanctorum nostrorum lipsana delata eo fuerint, sententiis seu opinionibus præplacet tertia, qua id nec statim a pace, post persecutionum procellas Ecclesiæ reddita, nec Normannicarum in Neustriam irruptionum initio seu anno circiter 841, sed certo quidem haud ante annum 1032 probabiliterque etiam haud ante annum 1060 factum statuitur.

[89] Eam Arturus a Monasterio in Neustria Pia pag. 332, [sed, quemadmodum, transcriptis, quæ huc] postquam SS. Nigasii & Scubiculi corpora una cum S. Quirini reliquiis Wambasio Rotomagum anno 1032 fuisse adducta narravit, amplectitur sequentibusque hisce, quæ huc juverit transcripsisse, proponit verbis: Itaque nulli dubium videtur præfatorum sanctorum Martyrum (imo & S. Pientiæ) sacra pignora, postmodum exinde (Rotomago videlicet) Mellentum fuisse translata, cujus causam ipse Davanneus sic aperit. Quod, cum Valerannus, Mellentinus comes, partes Henrici, regis Francorum, sequutus, in conflictu Varavillano captus fuisset a duce Normanniæ ann. 1060, votum emisit Deo & ipsis SS. Martyribus, quos præcipua devotione venerabatur, de ecclesia ædificanda in eorum memoriam, si ad eorum preces ab omnipotente Deo libertatem consequeretur; cujus pia petitio * mox cælitus exaudita, ann. 2. suæ captivitatis liber evasit. Tunc memor sui promissi fundamenta jecit ecclesiæ ac prioratus in honorem S. Nicasii & Sociorum apud Mellentum; quod oppidum nobilissimum est ad Sequanam fluvium diœces. Rothomagens.; locus vero, huic novæ structuræ designatus, fuit in insula Mellentina; ubi jam extabat ædicula quædam, virgini Deiparæ dicata; quæ * solo æquata, alia insignis basilica inibi constructa est sub nomine ejusdem Deiparæ Virginis, & S. Nicasii ac Sociorum martyrum.

[90] [spectant, Arturi verbis,] Tum anno 1067, rectius anno 1076, imo vero ob infra dicenda rectius etiam anno 1077 aut alio posteriori, die XXVIII Octob. solemni ritu Deo dicata per Gaufridum, Carnotens. episcopum, ad quem spectat hujusmodi insula. Hujusce rei gratia, probabile est, ipsum Valerannum comitem sacra SS. Martyrum ossa Nicasii & Sociorum non sine instantia magna obtinuisse & Rothomago Mellentum adferenda curasse in hanc novam ecclesiam; quæ postea magnis exornata est miraculis, ad intercessionem horum Sanctorum divinitus editis; & ingentibus prædiis, terris ac possessionibus ditata amplissimis, tum a comitibus & vicecomitibus Mellentinis, tum a proceribus & optimatibus provinciæ: quæ omnia ultro confirmarunt & ampliarunt reges Franciæ & Angliæ ac duces Normanniæ; sed & summi Pontifices, archiepiscopi Rothomagenses nec non episcopi Carnotenses eumdem locum multis privilegiis, gratiis, indulgentiis aliisque favoribus illustrarunt, quorum tesseram late prosequitur Davanneus. Hactenus laudatus scriptor, sacrosancta SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi ac proin ob supra dicta & S. Pientiæ lipsana, quæ hodieque Mellenti exstant, fuisse eo occasione, quam exponit, ac proin nonnisi post annum 1060 delata, probabile pronuntians.

[91] [probatur, haud ante annum] Verum, priusquam hac de re, quæ huc potissimum spectat, lectori, quæ dicenda duco, proponam, in antecessum, fuisse re etiam ipsa, ut verbis recitatis ab ipso statim horum initio ait, sacra ista pignora Rotomago Mellentum allata, idque proinde certe haud citius quam anno 1032 factum, sequenti modo ostendo. Fuisse SS. Nigasii & Scubiculi corpora una cum S. Quirini reliquiis Wambasio Rotomagum anno 1032 adducta, dilucide, ut supra vidimus, anonymus Translationis Sanctorum nostrorum auctor apud Marteneum loco supra assignato docet; cum autem is scriptor, quo certe, cum omnibus hac de re locutis, & antiquior sit & præstantior, hic standum, partem pro toto, ut jam supra ostendi, non accipiat seu, quod eodem recidit, per SS. Nigasii & Scubiculi corpora, quæ Rotomagum anno 1032 allata scribit, non minores dumtaxat seu minus præcipuas horum partes, sed corpora vel omnibus omnino suis membris seu ossibus integra, vel majori saltem horum parte constantia intelligat, consectorium est, ut una cum S. Quirini reliquiis seu corporis Sancti hujus partibus minus præcipuis SS. Nigasii & Scubiculi, imo & ob supra dicta S. Pientiæ, corpora vel integra vel fere integra anno 1032 Rotomagi exstiterint, ac proin, ut, cum tum, uti inde consequitur, Mellentum nondum fuissent quæ hodieque ibidem asservantur, præcipua Sanctorum nostrorum ossa advecta, fuerint eo & post dictum annum 1032 & non aliunde quam Rotomago delata.

[92] Quod si, quod anno 1029 Aureliani ex antiqua S. Aniani ecclesia in novam translatum fuisse, [1032, imo vero probabiliter etiam non prius,] Helgaldus, ut jam supra docui, memoriæ prodit, S. Scubiculi corpus seu potius (partem enim pro toto, cum præcipua nostri hujus Sancti ossa Mellenti hodieque exstare, nemo eat inficias, hic accepisse auctor ille est censendus) quæpiam sacri illius pignoris pars Aurelianum Mellento, ut recentiores quidam putant, fuisset delata, inde enimvero non tantum S. Scubiculi, sed & trium aliorum Sanctorum nostrorum, quæ Mellenti hodieque servantur, sacra lipsana fuisse eo & ante annum 1032 & aliunde quam Rotomago, delata, non immerito posset argui; verum qui id, quod dixi putant, nec ex Helgaldo, utpote qui nec unde, nec quando, quas Aureliani anno 1029 translatas scribit, advectæ eo fuerint S. Scubiculi reliquiæ, edicat, nec ex ullo alio scriptore seu documento antiquo hanc opinionem suam firmant, nihilque obstare invenio, quo minus, quod e S. Scubiculi reliquiis Aureliani hodie servatur aut certe servatum olim fuit, jam inde a sec. IX, cum Sanctorum nostrorum lipsana vel Condati vel Wambasii jam existerent, e locorum horum alterutro Aurelianum fuisse delatum credatur; cum autem sic habeat ac proin e S. Scubiculi reliquiis, anno 1029 Aureliani ex antiqua in novam S. Aniani ecclesiam translatis, nihil omnino contra opinionem, qua, quæ Mellenti hodieque asservantur, Sanctorum nostrorum sacra lipsana eo fuisse nec ante annum 1032, nec aliunde quam Rotomago delata existimantur, possit inferri, modo sacra illa pignora probabiliter occasione, quam Arturus verbis jam recitatis assignat, ac proin nec ante annum 1060, utpote ante quem isthæc locum e dicendis haud habuerit, Rotomago Mellentum fuisse delata, ostendamus.

[93] Bello inter Henricum primum, Francorum regem & Guillielmum Nothum seu, [quam cum post pugnam Varavillanam] ut ab aliis vocatur, conquestorem Normanniæ ducem exo to, prælium inter duos hosce principes anno 1060 in Normannia ad aggerem itinerarium Varavillanum, Gallice à la chaussée de Varaville, fuisse commissum, Davanneus, pro se citans mihi ignotum Normanniæ Chronicon, in Sanctorum nostrorum Vita cap. 54 affirmat, idque pariter in Chronologico a se contexto Hist. Francicæ Compendio tom. 2, pag. 498 Mezerayus facit. Hic quidem, qui dictum itinerarium aggerem seu, ut vulgo loquimur, Calceiam Cadomum inter & Lexovium collocat, prælium illud, quod Francorum regi improspere cessisse adjungit, non anno 1060, ut Davanneus, sed anno 1058 innectit; verum utro annorum istorum id evenerit, parum refert. Inde enim occasioni, qua, quæ Mellenti exstant, translata eo fuisse sacra Sanctorum nostrorum lipsana, probabile cum Arturo opinor, locum fuisse ante annum 1060 ac proin ante hunc sacra illa pignora Mellentum fuisse delata, inferri haud poterit. Res e jam dicendis patescet. Galerannus, nominis hujus primus Mellentinus comes, qui, pro rege Francorum stans, in memorato prælio a duce Normanniæ, uti e dicto, quod laudat, Normanniæ Chronico Davanneus etiam docet, captus fuit, votum Deo ac S. Nigasio pro libertate obtinenda vovit, cumque hanc post annum adeptus domumque esset reversus, voti fidem soluturus, ecclesiam, SS. Virgini Mariæ in insula Mellentina sacram, jussit destrui, eodemque, quo hæc steterat, loco ecclesiæ & prioratus S. Nigasii fundamenta jecit, cumque hæc ædificia post quinquennium circiter aut sexennium ad fastigium essent adducta, ecclesia solemni ritu Deo sub SS. Virginis Mariæ sanctorumque Nigasii ac Sociorum ejus invocatione anno 1067, die XXVIII Octobris, SS. Simoni & Judæ sacra, a Gaufrido Carnotensi episcopo fuit consecrata. Ita scilicet in Sanctorum nostrorum Vita cap. 57 Davanneus; verum, cum ecclesia illa, uti e Galeranni secundi, Mellentini comitis, charta, quam post cap. 59 idem Davanneus laudat, perspicue intelligitur, fuerit reipsa a Gaufrido, Carnotensi episcopo, consecrata, certissime is Sanctorum nostrorum biographus, dum id anno 1067 factum ait, a veritate aberrat.

[94] [nova S. Nigasii hic memorata ecclesia a Gaufrido.] Certe enim ante annum 1077, uti, quæ Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. 8 col. 1123 & binis seqq. adducunt, dilucide evincunt, Gaufridus Carnotensem ecclesiam episcopali munere moderari exorsus non est. Verum, etsi Davanneus, qui perperam, uti inde consequitur, dictæ ecclesiæ consecrationem anno 1067 innectit ac proin verosimillime etiam nec recte, uti hinc concludendum apparet, sacri istius ædificii, ante annum 1077 e dictis haud consecrati, fundamenta jam inde ab anno 1061 aut seq. jacta affirmat, in plures alios, dum de Roberto de Beaufour, qui primus fuerit Mellentini S. Nigasii prioratus institutus prior, sermonem cap. 57 facit, errores graves, uti apud Arturum a Monasterio in Neustria Pia Ivonis, Carnotensis episcopi, charta ostendit, sit prolapsus, recte tamen, ut jam indicavi, eamdem Mellentinam S. Nigasii ecclesiam a Gaufrido, Carnotensi episcopo, consecratam fuisse tradit, cumque hic ecclesiæ Carnotensi, quam e dictis ante annum 1077 haud fuerat adeptus, ultra annum 1088, uti e Galliæ Christ. auctæ Scriptoribus loco proxime cit. fas est colligere, præfuisse haud videatur, consectarium est, ut abs illo nova, de qua hic nobis sermo, Mellentina S. Nigasii ecclesia anno 1077 vel aliquo e decem sequentibus fuerit consecrata; tunc autem ac proin certe post annum 1060 a supra memorato Galeranno, Mellentino nominis hujus primo comite, quem proinde diu ultra annum 1070, contra ac Davanneus cap. 57 scribit, vitam protraxisse est necesse, precibus instantissimis postulatas Rotomagoque Mellentum, eo curante, adductas fuisse, quæ hodieque ibidem servantur. Sanctorum nostrorum reliquias, probabile cum Arturo opinor.

[95] Nullo quidem id tum factum probari potest documento antiquo; verum nec documento hujusmodi probari potest contrarium, [Carnotensi post annum 1076 episcopo, consecrata fuit,] cumque sacra illa pignora, ut supra ostendi, ante annum 1032 Mellenti nondum exstiterint nec aliunde, quam Rotomago ad S. Nigasii ibidem ecclesiam fuerint delata, nihil magis obvium rationique, more antiquo, quo pro novis consecrandis ecclesiis Sanctorum reliquiæ solebant undequaque conquiri, spectato, congruentius videtur, quam ut eo tandem, cum nova Mellentina S. Nigasii ecclesia, ad umbilicum jam adducta, consecranda esset, consecrationis hujus occasione, ac proin, uti e supra dictis nemo non colliget, haud ante annum 1060, Rotomago dicantur, curante Galeranno Mellentino comite, fuisse adducta. Nec est, quod hic quisquam anno 1035 datam ac a Davanneo in suis ad Sanctorum nostrorum Vitam Additionibus cap. 2 laudatam, e qua, ut infra docebo, de cultu, S. Nigasio diu etiam ante annum 1060 Mellenti delato constat, jam pluries memorati Galeranni comitis chartam objiciat; hæc enim, utpote in qua, contra ac in chartis, de cultu, determinato cuipiam Sancto alicubi exhiberi solito, loquentibus, fieri consuevit, nulla omnino S. Nigasii, quæ jam tum Mellenti exstiterint, reliquiarum mentio, uti ex Davannei de hac ibidem silentio non immerito concluditur, instituta fuisse videatur, potius prodest, quam obsit, opinioni, qua Sanctorum nostrorum, quæ hodieque Mellenti exstant, sacra lipsana fuisse eo occasione mox dicta ac proin nec ante annum 1060 delata, arbitramur.

[96] Verum, reponet quis fortassis, si sacra illa pignora re ipsa haud ante annum 1060, [aut, si id displiceat, probabiliter etiam non prius,] imo vero etiam, uti e jam supra dictis consequitur, haud ante illud temporis spatium, quod ab anno 1077 usque ad annum 1088 excurrit, e Rotomagensi S. Audoëni abbatia Mellentum fuerint devecta seu translata, qui factum, ut jam supra sæpissime laudatus scriptor anonymus, qui, cum, ut dictum, Rotomagensis S. Audoëni monachus exstiterit ac sub seculi XII initium floruerit, optime sane hujusmodi, si locum habuisset, translationem, utpote vel ipsamet ejus ætate vel haud diu ante factam, habiturus fuisset perspectam, nullam tamen illius in lucubratione, qua de Sanctorum nostrorum sacris lipsanis, Vadiniaco Condatum & Wambasium delatis indeque Rotomagum tandem anno 1032 adductis, tractat, mentionem instituat? Id, fateor, videri haud plane immerito potest utcumque mirum; ast, etsi sic habeat, facile tamen, ni fallar, illius hac de re silentium mirari desinet, qui, scriptorem illum anonymum, non quidquid de sacris Sanctorum nostrorum lipsanis factum esset, sed verosimillime, qui & quibus e locis hæc tandem ad Rotomagense suum S. Audoëni monasterium fuissent adducta, dumtaxat exponere voluisse, considerarit. Quod si tamen hæc responsio cuiquam displiceat, haud fuisse occasione, quam modo proposuimus, Mellentum, quæ ibidem hodieque exstant, Sanctorum nostrorum lipsana delata, haud illubenter etiam vel sic meam de Sanctorum nostroram reliquiis probabiliter etiam haud ante annum 1060 Mellentum translatis opinionem propugnaturus, concessero; etenim, hoc dato, sacra illa pignora occasione alia, quæ serius etiam, quam jam memorata, imo vero non nisi post lucubrationem, a scriptore nostro anonymo de SS. Nigasii, Quirini, Scubiculi & Pientiæ translatione anno circiter, ut num. 8 docui, 1112 concinnatam, locum habuerit, fuisse eo delata, probabile evadet. Res e jam nunc dicendis patescet.

[97] [quam cum monachi in ecclesiam illam sec. XII initio fuissent inducti ac proin] Cum S. Nigasii prioratus Mellenti aliquamdiu post annum 1060 jam esset exstructus, Galerannus, Mellentinus comes, hujus fundator primo ibidem, uti ex Ivonis Carnotensis episcopi Charta, per Arturum a Monasterio in Neustria Pia pag. 333 producta, fas est colligere, clericos seculares constituit, hisque deinde, uti ex Paschalis II Papæ Bulla Pomerayus in Archiep. Rotomag. Hist. pag. 37 docet, Ordinis S. Benedicti monachi sub sec. XII initium, comite Mellentino Roberto adstipulante, imo & agente, fuere substituti. Quid si ergo religiosi illi viri, cum jam annos aliquot domum illam occupassent, penes sese non esse Sanctorum, qui præcipue ibidem colebantur, reliquias, dolentes, comiti Roberto hasce adipiscendi desiderium injecerint, sicque hoc sibi adjuncto, haud exiguas sacrorum illorum pignorum partes a Rotomagensibus S. Audoëni Ordinis sui monachis instantissime postularint, hique, penes quos erat ingens sacrorum lipsanorum copia, sodalium suorum & comitis Roberti, Ordini Benedictino, ut Guilielmus Gemeticensis, Ordericus Vitalis & alii testantur, addictissimi, petitioni, iis sibi dumtaxat, quæ post a Calvinistis furentibus combusta fuere, Sanctorum nostrorum ossibus retentis, annuerint? Id enimvero re etiam ipsa tum factum ac proin occasione isthac Mellentum delata fuisse præcipua, quæ ibidem hodieque exstant, Sanctorum nostrorum ossa, probabile opinor. Cum hæc enim, quæ certe haud ante annum 1032 Mellentum, ut supra ostendi, fuere delata, eo etiam, ut dedi, dum Mellenti post annum 1076 consecranda esset nova S. Nigasii ecclesia, haud fuerint advecta, proximum videtur, ut id saltem probabiliter tum tandem, cum in ecclesiam illam aliquot jam annis Ordinis S. Benedicti monachi fuissent introducti, factum esse credatur.

[98] [haud ante annum 1060, utut forsan ob Davannei, quæ hic] Verum sive una sive altera e duabus modo assignatis occasionibus Mellentum præcipua, quæ hodieque ibidem exstant, Sanctorum nostrorum ossa statuantur fuisse delata, consectarium equidem e modo dictis est, ut hæc, quod huc potissimum spectat, eo deferri probabiliter etiam haud ante annum 1060 contigerit resque certe diutissime etiam post hunc annum fuerit peracta, si forsan, quod tamen non puto, Chronicon Ms. parvum Beccense, quod, quemadmodum Arturus a Monasterio in Neustria Pia pag. 334 docet, SS. Nigasii, Quirini & Pientiæ corpora fuisse in Mellentinam ecclesiam translata, ad annum 1196 notat, de translatione, qua primum in hanc illa fuerint delata, debeat intelligi. At vero, inquiet modo fortassis adhuc nonnemo, etsi quidem præcipua, quæ Mellenti adservantur, Sanctorum nostrorum ossa probabiliter etiam haud fuisse eo ante annum 1060 advecta e jam dictis appareat, hæc tamen omnia Rotomago Mellentum asportata haud videntur. Enimvero (neque enim id hic tacere velim) quæpiam S. Nigasii ossa ac ipsum etiam caput, non Rotomago, sed Vadiniaco Mellentum fuisse allata, Davanneus, etsi interim rem hanc etiam ipse, qui tamen, ut vidimus, præcipua Sanctorum ossa jam inde ab anno 842 Mellentum fuisse adducta vult, ad tempus, anno 1060 posterius, referat, diserte in Sanctorum nostrorum Vita cap. 64 & seq. tradit; verum narratio, qua id facit, suspecta mihi videtur; ut autem, meritone, an immerito, dispicere studiosus lector queat, illam, in compendium contractam, hic exhibeo. Eo fere tuta recidit.

[99] In vico Vadiniacensi, cum inde alio, Normannis seculo IX in Gallias frequenter irrumpentibus, [in compendium] Sanctorum nostrorum corpora transferrentur, minora quæpiam horum ossa una etiam cum ipso S. Nigasii capite, causa, ob quam, incerta, fuerant relicta, cumque ibidem sacra illa pignora, quæ rustici loco secreto abdiderant, servata usque ad sec. XI fuissent, tum tandem inde post Galeranni I, Mellentini comitis, obitum ac proin, uti e supra dictis nemo non eruet, certe haud ante annum 1060 ad Hugonem, qui fratri suo Galeranno in comitatum Mellentinum successerat, minores quædam corporis S. Nigasii partes Mellentum fuere adductæ, annisque post non paucis elapsis, eo etiam ex eodem Vadiniacensi vico S. Nigasii caput ad Galerannum II, Mellentinum itidem comitem, fuit allatum. Ita laudatus Sanctorum nostrorum biographus, nihil hactenus, quod creditu appareat admodum difficile, suppeditans; verum audi, quid adjungat. Hugo comes, an minores illæ, quæ Vadiniaco Mellentum erant allatæ, corporis partes seu ossa veræ essent S. Nigasii reliquiæ, experiri volens, clerum & populum Mellentinum in S. Nigasii ecclesiam convenire magnumque in hac ignem accendi jubet, cumque in hunc ossa illa, Deum omnibus, ut ab igne, si vera essent S. Nigasii ossa, manerent intacta, sin minus, non secus atque alia humana ossa, flammis absumerentur, enixissime orantibus, fuissent conjecta ac tandem, postquam diu medias inter flammas mansissent illæsa, sponte sua ex hisce exsiliissent, ab universis, prodigio attonitis Deumque laudantibus, pro veris agnita fuere S. Nigasii reliquiis.

[100] Quod modo ad caput, quod ad Galerannum II Vadiniaco fuerat allatum, [contracta lectori proponitur,] spectat, quo dubitatio, qua & hic & alii, an id verum esset S. Nigasii caput, hærebant incerti, tolleretur, Goslenus Carnotensis episcopus, populo & clero vicino, qui, a Galeranno arcessiti, sese in S. Nigasii ecclesiam contulerant, inspectantibus, in altero principis altaris cornu caput illud, in altero alia, quæ Mellenti jam antea exstabant, S. Nigasii ossa collocat, cumque id, Deum omnibus, ut, an verum esset Nigasii caput, signo aliquo manifestare dignaretur, suppliciter rogantibus, sponte sua ex altaris, in quo positum erat, cornu ad cornu aliud, in quo posita erant alia S. Nigasii ossa, accessisset, nemo amplius, quin verum esset Sancti hujus caput, dubitandum existimavit. Davanneus itaque suam de minoribus aliquot S. Nigasii ossibus capiteque Mellentum Vadiniaco allatis narrationem duobus miraculis plane insignibus, modo hic expositis, vestit. Ast, etsi quidem miracula vel ex eo, quod miracula sint, rejicienda commentisque accensenda haud sint, minime tamen, nisi testimoniis, fide undequaque dignis, sint subnixa, credenda opinor; anne autem testimonia hujusmodi pro duobus, de quibus hic, miraculis militent, compertum haud habeo. Davanneus quidem pro priori ex his antiquum quodpiam, quod in Mellentina S. Nigasii ecclesia exstet, Ms. citat.

[101] [ac porro in dubium revocari posse] Verum, quod qualeve illud sit, non edicit, hincque, an probatæ notæ documentis accenseri queat, dubitare cogor; etsi autem, quin, ut pleraque alia, quæ memorat, ita etiam, quod e duobus jam relatis miraculis est postremum, ex antiquo quopiam, etsi nullum laudet, ecclesiæ mox dictæ Ms. acceperit, ambigendum pariter haud rear, illud tamen, qualecumque etiam fuerit, fidei dumtaxat sublestæ exstitisse, vel ex eo opinor, quod, qui illud indubie fuerit secutus, Davanneus postremo memoratum miraculum anno 1140 innectat, & tamen tunc, dum id accidit, a Gosleno Carnotensi episcopo, quem ante annum 1149 ecclesiæ Carnotensi non præfuisse, e Galliæ Christ. auctæ tom. 8 col. 1139 & duabus seqq. palam fit, Sanctorum nostrorum reliquias ex antiquis Hierothecis in novas Mellenti fuisse translatas, affirmet. Quare, cum Davannei de minoribus aliquot S. Nigasii ossibus capiteque Mellentum Vadiniaco translatis narratio fidem certam atque indubitatam, uti e jam dictis apparet, haud mereatur, enimvero haud prorsus immerito in dubium etiam, an, ut ea fert, Vadiniaco Mellentum sacra illa pignora fuerint allata, revocari posse opinor. Nec parum in hac opinione me quantum ad S. Nigasii caput confirmant, quæ Dadreus in in Historica sua archiëpiscoporum Rotomagensium chronologia, anno 1618 Rotomagi vulgata, pag. 14 allegat, sequentia duo carmina hexametra:

Antistes Rotomæ datus a Clemente, Nicasi,
Si non sedisti, caput adlegando stetisti.

[102] [ostenditur, narrationem non omnia Rotomago, fuerunt delata] Ita enim S. Nigasii caput fuisse aliquando Rotomagum allatum, indicatur; etsi autem carmina illa, quæ loco cit. Dadreus Orderico Vitali attribuit, apud hunc Uticensem monachum seu in ecclesiastica, quam is scripsit, Historia, prout hæc anno 1619, Andrea Chesneo curante, typis Parisiensibus e Ms. clarissimi viri Joannis Bigoti codice prodiit, non legantur, in ejusdem tamen Historiæ, quæ a Rollonis in Neustriam adventu ad annum usque 1140 excurrit, Ms. exemplari, quod Dadreo præluxit, reperta fuisse, scriptoris hujus fide est credendum, fuerintque fortassis in Bigotiano, quo Chesneus usus est, codice omissa, quod hic aliquandiu post annum 1140 scriptus sit, ac tum Nigasii caput Rotomagi, utpote inde Mellentum jam delatum, haud amplius existeret; jam vero, si duo illa carmina Orderico Vitali, qui seculo XII floruit, a Dadreo recte, uti e jam dictis consequi videtur, attribuantur, consectarium est, ut S. Nigasii caput jam ante Orderici ætatem ac proin verosimillime jam ab anno 1032, quo, ut supra docuimus, ejusdem Sancti itemque SS. Scuviculi & Pientiæ corpora una cum S. Quirini reliquiis Wambasio Rotomagum fuere adducta, huc etiam inde fuerit allatum; hinc autem jam fit, ut magis magisque in opinione, qua, merito in dubitum, an sacrum illud pignus Vadiniaco Mellentum, ut Davanneus docet, fuerit delatum, revocari posse puto, confirmer. Verum, etsi & id & minora quæpiam S. Nigasii ossa, ut supra allegata Davannei narratio fert, re etiam ipsa forsan (id enim & ex indulgentiis, ab Hugone, Rotomagensi archiepiscopo, ob SS. reliquiarum apud Vadum S. Nicasii inventionem anno 1160, ut Arturus a Monasterio in Neustria Pia pag. 333 notat, concessis, suspicari quis queat) Vadiniaco Mellentum fuerint delata, inde tamen contra opinionem, qua præcipua, quæ hodieque in posteriori hac urbe exstant, Sanctorum nostrorum ossa fuisse eo & non aliunde quam Rotomago & haud ante annum 1032, imo vero probabiliter etiam haud ante annum 1060 allata, arbitramur, nihil etiam omnino, ut consideranti patescet, potest inferri, manentque adeo, quæ supra illa de re statuimus, inconcussa.

[Annotata]

* petitione

* qua

§ VII. Antiquus & recentior Sanctorum apud Mellentinos cultus miraculaque aliquot eorum patrocinio patrata.

[Cultus, qui Mellenti, delatis eo nondum Sanctorum nostrorum reliquiis, Nigasio fuit exhibitus,] Etiamsi Sanctorum nostrorum, quæ Mellenti hodieque servantur, sacra lipsana ibidem probabiliter, ut § proxime prægresso ostendi, haud ante annum 1060, imo vero probabiliter etiam haud ante sec. XII, aliquot annis jam inchoatum, exstiterint, Nigasium tamen in insula seu arce Mellentina aliquandiu etiam ante eumdem annum 1060 ac proin jam tum, cum eo e dictis probabiliter delatæ nondum essent Sanctorum nostrorum reliquiæ, cultu ecclesiastico fuisse gavisum, fidem facit Colombensi diœcesis Carnotensis monasterio a Galeranno I, Mellentino comite, concessa, cujus exemplar se vidisse, Davanneus in suis ad Sanctorum nostrorum, quam contexuit, Vitam Additionibus cap. 2 insinuat, anni 1035 Charta: hac enim, qua decimarum aliorumque a comitatu Mellentino dependentium bonorum donationem, monasterio isti a muliere, nomine Helvisa, factam, Galerannus approbat ac confirmat, id dumtaxat, ut Davanneus loco cit. testatur, ea lege facit, ut Colombensis abbas quotannis die S. Nigasio sacra ad castrum Mellentinum Missam ibidem celebraturus potioremque adeo inter abbates alios, eo pariter tum arcessendos, locum occupaturus, accedat. Id autem Mellenti aliquamdiu ante dictum annum 1060 ac proin probabiliter e dictis, priusquam eo Sanctorum nostrorum essent delatæ reliquiæ, S. Nigasii festum magna solemnitate, utpote ad quam augendam abbates etiam convocarentur, quotannis XI Octobris die a comite & populo Mellentinis ita scilicet sibi, quod majores suos a Nigasio fidei lumine illustratos putarent, faciendum existimantibus) celebratum fuisse, argumento est perquam valido ac pene indubitato.

[104] Verum S. Nigasii cultus, qui apud Mellentinos, priusquam ad horum urbem Sanctorum nostrorum reliquiæ deferrentur, exstiterat adeo solemnis, non parum deinde, hisce eo translatis, increvit seseque a S. Nigasio, [postea etiam ad illos sese extendit, modoque omnium quatuer nou tantum sestum die XI Octobris,] quem antea, ut apparet, tantummodo spectabat, ad SS. Quirinum & Scubiculum, imo & ad S. Pientiam, etiam extendit, nec soli, ut prius, XI Octobris diei, Sanctis nostris sacræ, mansit affixus. Hæc omnia lectori e jam nunc dicendis fient perspicua. Davanneus, qui, quin aliquot Sanctorum nostrorum reliquiæ Vadiniaco Rotomagum a S. Audoëno fuerint translatæ, haud dubitat, translationem hanc Sanctorum nostrorum primam cap. 64 appellat; etsi autem, fuisse post præcipua, quæ Mellenti modo exstant, horum ossa præ Normannorum metu Vadiniaco Mellentum a comite Mellentino translata, dilucide, ut supra vidimus, memoriæ prodat, haud tamen in computum translationem hanc, quod non tam ad Sanctos nostros honorandos, quam ad sacras eorum exuvias insano gentilium furori subducendas fuerit peracta, adducit, alteramque, ea etiam, qua hæ in ecclesiam novam, a Galeranno I Mellenti exstructam, fuere translatæ, in censum non relata, jam supra a nobis memoratam, qua ibidem ex antiquis hierothecis in novas transpositæ sub Galeranno II, Mellentino comite, fuerint, eorumdem vocat præfato cap. 64 translationem secundam.

[105] [sed & translatio proxima post Domini Ascensionem Dominica ibidem celebratur,] Nec aliam ob causam id facit, quam quod hæc, ut ibidem ait, exstiterit admodum solemnis, quodque, ut addit, Mellenti Officio ecclesiastico, proxima videlicet, uti, quæ postea adducit, docent, post Dominicæ Ascensionis festum Dominica recitando, quotannis celebretur. Verum, etsi quidem id ibidem quotannis fieri, indubitanter sane Davannei fide sit credendum, hic tamen scriptor, ut jam antea monui, translationem illam seu reliquiarum in lipsanothecas novas, quas Galerannus II, Mellentinus comes, confici curarit, transpositionem vel perperam anno 1140 innectit, vel perperam a Gosleno, Carnotensi episcopo, qui e dictis ecclesiæ isti ante annum 1149 haud præfuit, factam affirmat; hinc autem fit, ut nec translationis ejusdem annus, deficientibus etiam, e quibus hic certo innocescat, documentis aliis, determinari queat, eritque forsan etiam, qui istam seu translationem seu reliquiarum transpositionem nec anno 1140 illigandam, nec Gosleno, Carnotensi episcopo, adscribendam, sed cum SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi translatione, in Beccensi, quod num. 98 adhuc laudavi, Chronico ad anni seu 1195 seu seq.XXV Maii diem notata ac eo modo, quem in Archiepiscoporum Rotomagensium Historia pag. 37 Pomerayus assignat, intellecta, unam esse atque eamdem, suspicetur.

[106] [reliquiæque ipsomet hoc festo quotannis quam maxima,] Utut sit, anno equidem, qui dictam seu translationem seu transpositionem proxime excepit, quique, ut reor, unus saltem seculi duodecimi exstiterit, Mellentinus comes, si Davanneo fides sit, S. Nigasii hierothecam, quo Sanctorum nostrorum patrocinio calamitas publica, qua tum regio premebatur, averteretur, ad vicum, nomine Jusiers, una circiter Mellento leuca dissitum, supplicatione solemni, vicinarum parœciarum curionibus ac populo ad hanc arcessitis, jussit deferri, cumque id optato cum successu præstitum fuisset, ac eodem, quo supplicatio instituta, die duo miracula, quorum altero mulier a paralysi, altero juvenis a febri quartana liberatus erat, ad dictæ lipsanothecæ attactum fuissent patrata, in horum auxiliique, quo tunc regioni in urgente necessitate per sanctorum Martyrum preces fuerat succursum, memoriam comes Mellentinus, ut quotannis Ascensionis Dominicæ festo supplicatio similis institueretur, præscripsit, cumque id deinceps, ut Davanneus eodem, quo hæc narrat, cap. 66 addit, religiose quotannis tum solemni ritu non sola Nigasii, sed omnium quatuor Sanctorum nostrorum, ut postea docet, lipsanothecis circumlatis, observatum perpetuo fuerit, hinc & ex aliis supra dictis consectarium est, ut Sancti nostri tribus vicibus diversis, XI videlicet Octobris die, quo eorum seu martyrium seu felix e vivis excessus recolitur; proxima post Dominicæ Ascensionis festum Dominica, qua illorum postremo hic memorata translatio celebratur; ac denique hoc ipso festo, quo eorumdem reliquiæ circumferuntur, Mellenti quotannis honorentur.

[107] Porro Davanneus, postquam, quæ modo exposui, [quam Davanneus, nonnulla primum de modo, quo sacra illa pignora Mellenti serventur,] cap. 66 narravit, mox cap. 67 & duobus seqq. Pontificum Romanorum Bullas aliorumque diversorum antistitum litteras, in Mellentini S. Nigasii prioratus favorem concessus, indulgentiasque itidem ad Sanctorum nostrorum in eodem prioratu cultum promovendum collatas, enumerat, ac deinde cap. 71 ac duobus seqq. ad plurima Sanctorum nostrorum patrocinio patrata, quorum nonnulla, notatu magis digna, infra recensebo, miracula referenda adhibitis, mox sermonem de Sanctorum nostrorum reliquiis, Mellenti, ut supra docui, per majora civitatis compita quotannis circumferri Dominicæ Ascensionis festo solitis, facturus simulque, quanta solemnitate id fiat, expositurus, in antecessum quodammodo cap. 75, quanta cura quantaque reverentia sacer ille thesaurus in Mellentina S. Nigasii ecclesia adservetur, sequentibus hisce, quæ e Gallicis Latina facio, explanat verbis: In nostra S. Nigasii ecclesia, in Mellentino, quod ad diœcesim Carnotensem spectat, castro sita, quæ pulcherrimum satisque amplum & spatiosum e lapidibus sectis in crucis formam solide exstructum sacellisque lateralibus munitum ædificium est, duo prope chorum supra primam fornicem exstant sacella arcuata, ad quæ per gradus pedum circiter triginta sex altitudine ascenditur. In horum uno supra pulchrum politioris operis tabernaculum quatuor lipsanothecæ una cum pluribus aliis reliquiis sunt locatæ.

[108] Isthoc porro sacellum scalaque, qua ad id ascenditur, [itemque de iis, quæ ibidem pridie ejusdem festo fiunt, præfatus,] majoribus duarum clavium portis clauduntur, quarum alteram nos, alteram dominus Generalis locum tenens, sive ut regis officialis sive ut consul incolarumque præfectus, e longissima consuetudine servat, quæ quamvis quam antiqua sit, edicendo haud sim, optimam tamen, ne thesaurus tam pretiosus distrahatur, possum asserere. Quod ad SS. Nigasii, Quirini (supra a nobis num. 80 & seq. dicta videsis) & Pientiæ capita spectat, hæc prope altare princeps in armario e lapide scissili, clathris munito, servari solent. Hisce autem præmissis, ita deinde, ut primo etiam, quæ pridie solemnitatis fiunt, lectorem edoceat, prosequitur: Vigilia Ascensionis vesperæ, ecclesia tapetibus ornata, solemni ritu cantantur. Hisce Generalis locum tenens præfatus interest aut officiales, clavem suam ferentes, mittit, hacque simul & nostra locus aperitur, dumque Antiphona ad Magnificat cantatur, sacerdotes, superpelliciis & stolis induti, in altum illud sacellum ascendunt hierothecasque, quæ altaribus imponuntur, demittunt. Quando id fit, magnus adest populi numerus, alterque alterum, quo prior sub S. Nigasii lipsanotheca transire queat, propellit hæcque ante summum altare supra armarium, arte minutaria eo fine, ut quisque, reliquias deosculatus, facile sub illa, ut moris est, transeat, confectum, collocatur.

[109] [lectori verbis hic propositis exponit,] Ita ille, qui modo rem ipsam tandem aggrediens sequentem de hac cap. 76 loquitur in modum: Postridie, Ascensionis festo, horæ maturinæ recitantur, tum parœciæ vicinæ, numero quindecim aut viginti, subinde etiam, nonnullis inde (Mellento nimirum) tribus leucis distantibus, pro temporis ratione triginta sub horam nonam supplicantium ordine adveniunt, illicoque tres urbis paræciæ eo sese conferunt, ac tum inchoatur generalis supplicatio. In hac Cymbala, labara, cerei benedicti ac omnium paræciarum illarum cruces præferuntur, poneque primo aliquot, quæ paræciarum illarum reliquias continent, capsulæ, tum (Sanctorum Nigasii scilicet, Quirini, Scubiculi & Pientiæ) quatuor, quarum ultima S. Nigasii, lipsanothecæ, per sacerdotes, albis & tunicis indutos, apparitoribus ac satellitibus a latere ad eas custodiendas incedentibus, portatæ, ac tandem presbyteri, curiones & clerus noster ordine sequuntur, hisque nos Prior, officio fungentes, succedimus una cum diacono ac subdiacono nostro, a quorum altero caput S. Quirini, altero caput S. Nigasii, nobis crucem, cui veræ Domini nostri Crucis pars aliæque plures sacræ reliquiæ sunt inclusæ, ferentibus, gestatur. Hæc de supplicationis illius, in quæ Mellenti Sanctorum nostrorum reliquiæ solemnissimo sane, ut dixi, ritu quotannis circumferuntur, initio Davanneus, mox etiam de ejusdem fine, postquam ei duodecim quindecimve diversi ordinis ac status personarum millia interesse edixit, sequentia suppeditans: Majoris arcis & urbis plareis circuitis, reditur eodem ordine ad S. Nigasii ecclesiam, ubi ad portam majorem certis lapidibus, ibidem eum in finem locatis, S. Nigasii lipsanotheca imponitur, quam omnes & clerici & laici deosculantur ac sub ea transeuntes ingrediuntur ecclesiam, ubi Missa ritu quam maxime solemni celebratur.

[110] [solemnitate circumferuntur easque is scriptor, quo rogarte, ad illam etiam] Hac finita, paræciæ omnes supplicantium ordine discedunt. In Vesperis, dum Responsorium proprium post Magnificat cantatur, lipsanothecæ illæ (Nigasii nimirum, Quirini, Scubiculi & Pientiæ) eodem, quo antea demissæ fuerant, ordine attolluntur, suisque, quæ iisdem clavibus communibus occluduntur, locis reponuntur nec amplius usque in annum sequentem attinguntur, nisi eas forsan, quo antistitis cujuspiam aut principis pietati satisfiat, exhiberi sit necesse, idque tum non nisi sub tuta ac fideli custodia, a dicto generali locum-tenente submissa, fit. Ita hactenus de argumento hic proposito Davanneus; ex hisce autem ejus verbis, solemnitatem, qua sacra Sanctorum nostrorum lipsana Mellenti quotannis Ascensionis Dominicæ festo circumferuntur, esse enimvero quam maximam, nemo non intelliget. Porro is Sanctorum nostrorum biographus simulque, ut dictum, Mellentini prioratus tus S. Nigasii Prior, qui sacra illa pignora, uti infra sumus visuri, in novas etiam, quas fieri curarat, hierothecas transtulit, Nigasii ejusque Sociorum cultui promovendo semper intentus, anno 1641 ad solemnitatem illam, quo hæc, pontificio ritu rem divinam celebrante supplicationemque comitante episcopo, redderetur augustior, Leonorium Stampensem, ecclesiæ Carnotensis, ad quam, ut supra docui, prioratus ille spectat, antistitem invitavit, hicque, quo Sanctos nostros veneraretur, invitantis desiderio obsequens Medunta, ubi generali cleri Gallicani conventui intererat, Mellentum sese Dominicæ Ascensionis festo, in IX Maii diem tunc incidente, contulit, finitaque, ad quam augendam accesserat, solemnitate in perpetuam rei memoriam chartam etiam est impertitus. Hanc, quod, quæ huc spectant, pleraque testetur, e Davanneo, qui illam in suis ad Sanctorum nostrorum Vitam Additionibus cap. 12 recenset, huc transcribo.

[111] Sequentibus hisce, quæ e lingua Gallica in Latinam verto, [Carnotensis, teste, quæ hic datur, ejus charta, antistes anno 1641 accessit,] concipitur verbis: Leonorius Stampensis Dei gratia & Sedis apostolicæ auctoritate episcopus Carnotensis, regis in suis status & sanctiori consiliis consiliarius universis clericis & Christi fidelibus salutem & benedictionem. Notum facimus, nos ad Domini Nicolai Davannei presbyteri, in diœcesi nostra Nigasiani in castro Mellentina prioratus Prioris commendatarii, preces Medunta, ubi generali cleri Gallicani conventui intereramus, hodie, Ascensionis Domini nostri festo, anno 1641 die IX Maii occurrente, ad dictum prioratum ivisse, ubi pontificio ritu supplicationis generalis annuæ solemnitatem peregimus in S. Nigasii, S. Quirini & S. Scubiculi, Sociorum ejus martyrum, S. Pientiæ etiam martyris aliorumque sanctorum reliquiarum venerationem, quorum lipsanothecæ seu reliquiarum capsulæ in dicta ecclesia servantur & in hac supplicatione gestatæ magna cum reverentia fuerunt, comitantibus decentique ordine curionibus, urbisque & vicinarum numero viginti quatuor tam archiëpiscopatus Rotomagensis quam diœcesis nostræ paræciarum, qui eo sese supplicantium ritu a tempore matutino contulerant, clericis incedentibus nobisque pone una cum officialibus & domesticis nostris ac tum ordine regis officialibus, nobilibus, scabinis urbisque & vicinorum locorum incolis cum magna populi multitudine subsequentibus; qui omnes interfuerunt Missæ solemni, quam nos etiam ritu pontificio celebravimus, omnibusque nostram una cum indulgentiis ordinariis benedictionem impertivimus; qua de re ad posteritatis memoriam præsens instrumentum, in dicti Prioratus archivo deponendum, fecimus & signavimus die & anno prædictis. Signatum d'Estampes &c.

[112] A solemnitate, qua, ut jam vidimus, Mellenti circumferri quotannis solent sanctorum nostrorum reliquiæ, [ex antiquis in novas, quas confici curavit, hierothecas] sermonem modo ad aliud venerationis, erga hasce seculo proxime elapso exhibitæ, argumentum converto. Cum hierothecæ quatuor, quarum priori S. Nigasii, secunda S. Quirini, tertia S. Scubiculi, ac quarta denique S. Pientiæ sacra lipsana continebantur, peregrinorum aliarumque piarum personarum osculis attactibusqe, per longissimam annorum seriem continuatis, seculo præterio, media sui parte nondum elapso, non parum jam essent detritæ, ipsaque etiam vetustate lignum, e quo SS. Quirini, Scubiculi & Pientiæ lipsanothecæ erant confectæ, esset corruptum, Davanneus sæpissime jam laudatus Mellentinus S. Nigasii Prior, qui collapsa hujus ædificia jam instaurarat, ecclesiamque, indumentis sacerdotalibus a se donatam, diversis etiam ornamentis condecorarat, pro singulari sua in Sanctos pietate nondum hæc fecisse contentus, novas etiam a sese sacris horum asservandis lipsanis hierothecas procurandas existimavit. Quo itaque id faceret, a tribus, quæ, ut dictum, e ligno erant, SS. Quirini, Scubiculi & Pientiæ hierothecis, postea de Nigasii, quæ ex argento erat, lipsanotheca futurus sollicitus, est exorsus. Brevi hæ fuerunt eleganti, quale tempori congruebat, opere confectæ, Davanneusque in eas, facultate ad id a Carnotensi episcopo impetrata, SS. Quirini, Scubiculi & Pientiæ sacra lipsana, subsellii haud infimi personis adstantibus, pridie Ascensionis Domini nostri anno 1639, uti ipsemet in suis ad Sanctorum nostrorum Vitam Additionibus cap. XI docet, transposuit, cumque S. Nigasii, quam ex argento partim ære proprio, partim pecuniis, pia aliorum in S. Nigasium veneratione ac munificentia collatis, fabricari ab aurifabro curarat, bis mille quadringentarum librarum Francicarum lipsanotheca anno 1643 fuisset perfecta, ipsomet hoc anno, data sibi ab episcopo Carnotensi facultate, pridie Ascensionis Domini, quæ tunc in XIII Maii diem incidit, coram quinque personarum millibus in theatro, ad id in S. Nigasii ecclesia parato, Sancti hujus ossa, ex antiqua, in qua servabantur, lipsanotheca extracta in novam istam, cum primum horum singula adstantibus monstrasset, pariter transposuit.

[113] [transposuit, litterisque etiam non pauca,] Ita iterum in supra memoratis Additionibus cap. XIII docet nos ipsemet Davanneus, ibidem etiam, sese translationis illius Acta, quo, quandonam & a quo fuerit peracta, ad posteritatem transmittatur, eidem novæ lipsanothecæ inclusisse, adjungens. Nec id fecisse contentus integra etiam Acta illa, uti etiam alia, SS. Quirini, Scubiculi & Pientiæ reliquiarum factam a sese in novas lipsanothecas translationem seu transpositionem testantia, harumque etiam singulis a se, ut ait, inclusa, in dictis Additionibus, priora quidem eodem cap. XIII, posteriora vero cap. XI, recenset. Verum hæc, quod omnia & singula Sanctorum nostrorum in novas illas hierothecas translata seu transposita ossa haud enumerent nihilque præter jam dicta notatu dignum, quod huc spectet, edoceant, transcribenda haud putans, modo ad miracula, Sanctorum nostrorum aut certe Nigasii patrocinio Mellenti aut in ejus vicinia patrata, progredior. Davanneus, qui, quemadmodum plus semel jam monui, Sanctorum nostrorum Vitam elucubravit, opusculi, quo id fecit, parte secunda miracula etiam non pauca, quæ ad eorum ac præcipue Nigasii invocationem evenere, recenset. Ac primo quidem quatuor, apud Marteneum a Sanctorum nostrorum translationis Scriptore anonymo supra sæpissime laudato memorata ac proin, cum hic sec. XII floruerit, a longissimo tempore jam gesta, deinde vero longe plura, recentiori memoria patrata, commemorat.

[114] [quorum nonnulla] Verum cum priora in S. Quirini miraculis, quæ commentario huic subjecturus sum, occurrant, ea hic recensere supervacaneum fuerit; quod autem ad alia spectat, ea non omnia, sed, ne nimis sim prolixus, quæpiam dumtaxat, e Davannei cap. 71 accepta ac e lingua Gallica in Latinam versa, lectori hic, priusquam § huic finem imponam, ob oculos ponere est visum. Pleraque vel forte etiam omnia sec. XV recentiora sunt. Ab iis, quæ puto antiquiora, duco initium serieque non interrupta, tam hæc quam alia, proponam. Rem ipsam aggrediamur. In urbe Mellentina exstitit faber ferrarius, cui ex dentium dolore caput & guttur adeo intumuerant, ut nec videre, nec os ad manducandum aperire posset, cumque magna esset in S Nigasium devotione, eum in auxilium invocavit, aquaque, in qua caput ejus fuerat intinctum, linteoque, quod huic fuerat admotum, acceptis, cum ex aqua illa bibisset linteumque illud capiti admovisset, sanitati illico est restitutus. Puella junior cum pedis malo, quod ex urenti inflammationis ardore maximum ei dolorem afferebat, laborabat, parentes ejus ad ecclesiam illam duxerunt, precesque ad S. Nigasium direxit, vovens, fore, ut, si ejus auxilio sanitatem recuperaret, ei & devote serviret & oblationem quotannis faceret. Oratione & voto emissis, sanitati sese sensit perfecte restitutam domumque cum parentibus est reversa. Duobus annis votum implevit, post id facere neglexit; extemplo eodem malo fuit correpta; quare ejus parentes reduxerunt eam ad ecclesiam, cumque veniam postulasset promisissetque, sese haud amplius obligationi defuturam, sanitati iterum fuit restituta, nec voti amplius fuit oblita.

[115] Piscator ex vico Vaux, nomine Nigasius Langlois, singulari erat in S. Nigasium, [lectori] cujus nomen gerebat, devotione frequenterque ad ejus ecclesiam, ut ibi sacro interesset, diebus Dominicis veniebat. Accidit, ut, cum ipse & unus e filiis ejus in fluvio piscarentur, puer e navicula in aquam sit prolapsus, nec pater ei, quod ex aqua haud emergeret, posset succurrere. Statim vir infelix, flexis in navicula sua genibus, Nigasio, ut filio in hoc discrimine subveniret, devote supplicabat; nec mora; filium suum ad ripam, ducentis circiter passibus a loco, quo in aquam inciderat, distantem, est conspicatus, ac ad eum accedens, sanum eum invenit ac dicentem, nihil sibi mali obvenisse, senemque, splendore undequaque coruscum, ad caput eum arripuisse ac ad ripam duxisse. Eadem hora ad S. Nigasii ecclesiam, gratias Sancto huic de auxilio allato acturi, sese contulere idque, quod jam dictum est, narravere. Uxor Pernoti le Biche ex paræcia Mureaux sese, cum esset gravida, læsit, unde ante terminum peperit, gravi inde correpta morbo, e quo valde surda ac propemodum cæca effecta, eo in statu per annum mansit, donec, auditis, quæ frequenter in lipsanothecæ S. Nigasii demissione fiebant, miraculis, ad urbem pridie Ascensionis a filia sua ducta venit, ibidemque post fusas preces fiducia firma lipsanothecam deosculata, ea ipsa hora videre & audire incepit, finitisque Vesperis, sese sanitati omnino restitutam sensit, postridieque ad supplicationem venit, Deo agens gratias omnibusque illud, quod sibi obvenerat, narrans miraculum.

[116] Ascensionis Dominicæ festo anno 1525 tria in S. Nigasii ecclesia acciderunt miracula. [ob oculos,] Primo Ruvina Veteuil e S. Jacobi paræcia, quæ diu valetudine adversa laborarat, sese in ecclesiam, quo Sanctorum Martyrum lipsanothecas oscularetur, fecit deferri, cumque id magna fide ac devotione præstitisset, ita sese allevatam reperit, ut post Officium pedibus domum sit reversa ac infra triduum sanitati omnimodæ fuerit restituta. Secundo Martina uxor Colini Robineau vinitoris habitans in Cormeilles, cum magna surditate correpta Euangelium recitari fecisset cereosque ad lipsanothecas accendisset, tanto sese fervore S. Nigasio commendavit, ut precum suarum effectum consecuta, domumque, auditu penitus recuperato, sit reversa. Tertio Philibertus Tourneur, labore manuum victitans, cujus manui, dum operi suo vacaret, sese spina cum infixisset, hincque illa cum brachio adeo tumida ac nigra, ut hoc amputandum putaretur, esset effecta, ad ecclesiam, petens eleëmosynam, venit, cumque S. Nigasii lipsanothecam transeuntem videret, manum ei, Deum ac beatum Martyrem, ut ejus misererentur, orans, admovit, moxque malo imminuto, intra biduum sanitati est restitutus; qua de re Deo gratias acturus ac quod modo dictum, narraturus advenit.

[117] [hic ponuntur, Sanctorum nostrorum miracula est complexus.] Ego Joannes Belot sacerdos, habitans in S. Jacobi in castro Mellentino, testatum facio, manum meam dextram, cum eam scalpello læsissem, intumuisse ac nigram esse effectam chirurgosque gangræna correptam ac amputandam dixisse; cum autem in S. Nigasii ecclesia interessem Officio, S. Pientiæ caput advenienti, quæ id videre desiderabat, personæ devotæ monstrabat Prior, cumque lipsanotheca aperiretur, manum ægram ei admovi, Deum intime per Sanctorum suorum merita rogans, ut dolorem meum allevaret. Illico is cessavit, & intra biduum sanata fuit manus illa, qua libro huic, quod jam dixi, inscripsi ultima Augusti die anno 1530. Pauper mulier, Mellenti ad lapidicinas prope S. Aviti habitans, ad S. Nigasii, in quem pietate erat insigni, diebus Dominicis ad Missam & aquam lustralem devote accedebat, domumque deinde solemni paræciæ suæ Sacro interfutura redibat. Accidit, ut stramen, supra quod capiebat somnum, corripuerit ignis cumque hic ardere flammæque ejus domunculam adurere cœpissent, calore expergefacta clamabat, S. Nigasi, adjuva me; tunc ignis sponte sua est exstinctus, lignumque lecti reliquaque omnia manserunt innoxia. Hæc omnia pluraque alia, quæ, ut jam monui, brevitatis causa huc non transcribo, præfato cap. 71 Davanneus, cap. deinde proxime seq. generatim addens, sese ex eo, qui in S. Nigasii ecclesia, priusquam hanc ipse in beneficium acciperet, sacellani officio per annos quindecim functus erat, plurima alia miracula, in personis, quæ vel febribus vel surditate erant afflictæ, maximeque in peregrinis, Mellentum quotannis Ascensionis Dominicæ festo undequaque confluentibus, ad Sanctorum nostrorum invocationem patrata, accepisse; verum & hæc & alia plura, quæ post etiam idem scriptor commemorat, hic pariter & quidem idcirco potissimum, quod haud vehementer a lectore desiderandam putem eorum notitiam, silentio prætereo, & ad ea, quæ de sacris SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi lipsanis, Malmundarii asservatis, dicenda sunt, progredior.

§ VIII. An quæ Malmundarii hodieque exstant, SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquiæ fuerint anno 808 eo delatæ.

[Quæ Malmundarii exstent, SS. Nigasii & Quirini reliquiæ, e Notitia hic data] Quod supra in tempus, quo Mellentum, quæ ibidem hodieque exstant, Sanctorum nostrorum sacra lipsana fuerint delata, inquisiturus, ab ipso statim initio feci, idem modo hic in tempus pariter, quo Malmundarium, quæ ibidem hodieque asservantur, SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquiæ fuerint delatæ, inquisiturus, præsto, ac proin ante omnia, quænam hæ sint, expono. De S. Poppone, Stabuleti, quod, ut num. 64 docui, eosdem, quos Malmundarium abbates habuit vixque inde duobus passuum millibus distat, in diœcesi Leodiensi abbate in Opere nostro a Bollando ad XXV Januarii diem, quo nomen ejus Fastis sacris inscribitur, est actum; ibidem autem in Præfatione num. 7 sequentia de illo, quæ ex veteri quodam Cartusiæ Coloniensis codice Ms. Joannes Gamansius, Societatis Jesu sacerdos, descripsit ac ad decessores nostros misit, leguntur monachi Malmundariensis anonymi verba: Anno ab Incarnatione Domini MXLII rege Henrico, huic autem venerabili abbate Poppone præsidente loco, factus est de reliquiis sanctorum Quirini & Justi per ignorantiam populi, nos eas non habere autumantis, promiscuus error, aliis alia submurmurantibus, nunc latenter, nunc in publico. Quod prædictus venerandæ memoriæ pater comperiens ex petitione & communi consilio fratrum & fidelium laïcorum scrinia Sanctorum pridie idus Junii aperuit, & non modo, quæ sperabantur, reliquias, sed alias plures, quæ ignorabantur, astantibus nobis, invenit, &, ut repererat, decenter compositas relinquens, sigillo suo fideliter eadem hora, nobis cernentibus, resigillavit; sicque & nostra credulitas & temeritas populi patuit. Reliquiæ autem hæ fuerunt, duo dentes sancti Petri Apostoli, corpora sanctorum integra cum capitibus Quirini & Justi, & maximæ reliquiæ sancti Nigasii & beati Scuviculi & sancti Melantii & sancti Audoëni & casula ejusdem & aliorum Sanctorum nobis incognitorum.

[119] Quæ in notitia, verbis hisce concepta, traduntur, [simulque ex aliis, tam quæ de S. Nigasii brachio, corporeque S. Quirini,] ipsemet ejus auctor, ut dilucide in illa declarat, conspexit, cumque nihil, ob quod ei credendum haud sit, occurrat, est sane, cur ejus fide, S. Quirini corpus cum ejusdem capite anno 1042 Malmundarii exstitisse, eique præterea maximas SS. Nigasii & Scubiculi reliquias fuisse adjunctas, credamus; etsi autem, quæ qualesve, quas memorat, exstiterint maximæ SS. Nigasii & Scubiculi reliquiæ, haud edicat, nec id aliunde quantum ad posterioris hujus Sancti nostri reliquias innotescat, exstitisse tamen, quas maximas vocat S. Nigasii reliquias, dextrum Sancti hujus nostri brachium, docet nos in sua de S. Quirini martyris apud Malmundarium adventu, quæ a Marteneo tom. 3 Thesauri novi Anecd. col. 1685 & quinque seqq. e monasterii S. Trudonis Ms. vulgata est, typisque iteratis recusa Comment. huic a nobis subdetur, lucubratione monachus alter Malmundariensis anonymus, qui, quamvis quæ veritati consonent, ubique, uti infra sumus visuri, haud scribat, tum tamen, dum, quas in monasterio suo asservari ait, Sanctorum reliquias, fidem integram, quod id quam optime compertum habuisse sit censendus, sibi adjungit. Porro quæ Malmundarii e dictis anno 1042 exstitere SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquiæ, easdem hodieque ibidem exstare, sacri illius asceterii inquilini arbitrantur. Ast S. Quirini corpus, non integrum, ut notitia jam data fert, sed dumtaxat magna ex parte Condato Malmundarium fuisse delatum, anonymus Translationis Sanctorum nostrorum auctor sæpissime supra laudatus disertis verbis tradit, cum facile autem factum esse queat, ut notitiæ num. 118 datæ auctor S. Quirini ossa invicem sejuncta ac commixta, etiamsi hisce, quo corpus integrum constituerent, nonnulla etiam deessent, pro integro corpore per errorem acceperit, S. Quirini corpus, quod non integrum, sed magna dumtaxat ex parte Malmundarium translatum, anonymus Translationis sanctorum nostrorum auctor ait, re etiam ipsa ibidem non integrum, ut notitia data fert, sed magna tantummodo ex parte exstare opinor, maxime cum quamdam etiam, ut jam supra docui, sacri illius pignoris partem Mellentini sibi vindicent aliamque etiam furentes Calvinistæ anno 1562 Rotomagi exusserint.

[120] [quam quæ de Sancti hujus capite, quod Mellenti a Davanneo, Rodoniique] At vero hic alia præterea quantum ad ejusdem S. Quirini reliquias difficultas exoritur. Cum enim hujus Sancti nostri caput, quod Malmundarii adservari, e notitia proxime huc transcripta certum apparet, apud Mellentinos extare, Davanneus, ut jam antea monui, affirmet, erit fortassis, qui hinc, S. Quirini caput Malmundarii exstare, e jam data Malmundariensi notitia certum non esse, contendat; verum is scriptor vel S. Scubiculi caput (jam supra num. 81 dicta videsis) per errorem pro S. Quirini capite, vel certe hujus partem (neque enim ulla ex causa apparet contrarium) pro toto accepisse potest; cum autem sic habeat, is sane, ut S. Quirini caput vel integrum vel hujus saltem partem, quæ haud absone caput dici queat, Malmundarit exstare, e Malmundariensi notitia certum non sit, efficere non potest. At vero erit modo forsan etiam quis, qui saltem, ne dimidiam quidem capitis S. Quirini partem Malmundarii asservari, ex iis, quæ Arturus a Monasterio memorat, sibi habeat persuasum. Is enim, de Rodoniensi, qui in diœcesi Carnotensi situs Meduntaque leuca circiter una semotus ad Fontanellense diœcesis Rothomagensis cœnobium spectat, prioratu in Neustria Pia pag. 603 & octo seqq. tractans, ibidem cap. 2 primum sic scribit: Ex quo … caput S. Quirini martyris, B. Nicasii, primi Rothomagensis episcopi & martyris, socii amantissimi, Rodonium allatum est, tanta illic miraculorum frequentia cælitus illustratum fuit, ut ad illud venerandum fideles ex quavis provincia pie certatim convolarent; imo & quæ promittebant juramento religiose præstito super ipsum D. Quirini caput, servanda & explenda arctius obstringebantur; ac deinde, postquam e S. Nigasii ejusque Sociorum, quæ supra sublestæ fidei ostendimus, Actis nonnulla, huc non spectantia, de SS. Nigasio, Quirino & Scubiculo transcripsit, subjungit: Contendit quidam neotericus author, horum SS. Martyrum reliquias, a comitibus Mellentinis exinde (Vadiniaco nimirum) fuisse asportatas & in ecclesiam prioratus tunc in honorem B. Mariæ Virg. & SS. Nicasii ac Socio rum ab illis exstructam, translatas; illicque caput S. Quirini nunc usque una cum aliis asservari.

[121] At pace tanti viri (videlicet, ut in margine notat, [ab Arturo saltem pro majori parte asservari asseritur,] Davannei) dixerim, gratis id assertum esse, si de omnimoda ejusdem sacrati capitis integritate intelligat; cum certo certius appareat ex sequentibus, caput ejusdem S. Quirini martyris, saltem pro majori parte, apud ecclesiam prioratus Rodonii pie venerari, jam ab anno 1200, uti ostendimus. Rodonii sane S. Quirinum martyrem ejusque reliquias maxima in veneratione jam inde ab anno 1200 exstitisse, dilucide ex antiquo, quod Arturus loco cit. cap. 1, § 5 allegat, documento constat. Nec, quas deinde cap. 3 adducit, Petri Carnotensis episcopi & Radulphi Rotomagensis archiepiscopi litteræ, anno 1446 datæ, dubitare sinunt, quin S. Quirini martyris caput, hierothecæ argenteæ, in capitis humani formam effictæ, inclusum, in præfato Rodoniensi S. Mariæ prioratu re etiam vera asservetur; verum cum nec litteræ illæ nec ulla documenta alia antiqua, quandonam vel unde sacrum illud pignus Rodonium fuerit allatum, edoceant, enimvero non immerito, Quirinine id, S. Nigasii socii, an alterius Martyris homonymi caput sit, dubitari posse opinor. Sane in laudatis Carnotensis & Rotomagensis antistitum litteris Quirinus martyr, cujus caput Rodonii in veneratione esse miraculisque coruscare, illæ aiunt, nec S. Nigasii socius vocatur, nec quidquam, e quo eum vel in pago Vilcassino vel cum S. Nigasio martyrium subiisse, concludas, occurrit. Quid si ergo Martyris alterius, Quirini nomine distincti, nec tamen vel cum Nigasio vel in pago Vilcassino passi, caput seu Roma seu aliunde Rodonium, pago huic innexum vel certe, uti apud Arturum loco cit., cap. 1, § 1 videre licet, vicinum, seculo XII, aut, si velis, adhuc citius fuerit allatum, idque temporis lapsu, quod vix alius ibi Martyr, nomine Quirinus, quam qui in pago Vilcassino cum Nigasio subiisset martyrium, notus esset, pro Quirini, Vilcassini martyris, capite per errorem fuerit acceptum?

[122] Id sane, spectatis iis, quæ jam dixi, haudquaquam prorsus vero apparet absimile. [in medium hic adducuntur,] Quare, cum non minus, an Rodonii, quam an Mellenti, Quirini Vilcassini caput seu integrum seu ex parte adservetur, dubitandum appareat, qui, quæso, ex iis, quæ Arturus num. proxime prægresso memorat, ne dimidiam quidem capitis S. Quirini partem Malmundarii exstare, queat concludi? Verum sacrum pignus, quod Rodonii pro S. Quirini, Vilcassini martyris, capite habetur, re etiam ipsa nostri hujus Sancti esse, tantisper etiam demus, anne tamen id, ut Arturus vult, caput saltem pro majori parte, existat, non immerito adhuc poterit dubitari. Etsi enim is scriptor, quod hac de re ait, certo certius ex sequentibus, seu ex iis, quæ post subdit, apparere, per verba, num. præced. recitata, affirmet, ego tamen nihil, e quo id vel utcumque certum appareat, seu in supra laudatis, quas post recenset, Carnotensis & Rotomagensis episcoporum litteris, seu in aliis, quæ profert in medium, reperio. Fuisse quidem, quod solum Arturo hic suffragari posse videtur, lipsanothecam seu capsam, quam S. Quirini martyris capiti aliisque sacris lipsanis asservandis anno 1432 Parisiis fabricari Thomas, Rodoniensis Prior, fecerat, minus capacem ipsius sancti capitis visam, hincque ipsam ampliare dictum Priorem statuisse, scriptor anonymus, cujus de S. Quirini apud Rodonienses culti miraculis lucubrationem Arturus cit. cap. 2 e Ms. Rodoniensi codice post recenset, ibidem § VI sub finem affirmat; verum cum capsæ illius magnitudinem haud exprimat, exstitisse potest adeo exigua, ut ne quidem capitis dimidio capiendo sufficeret, idque adeo, quod Arturus ait, haudquaquam e modo dictis, quæ verbis suis supra recitatis ex scriptore isto anonymo de capsa illa subdit, certo certius apparet, cumque id nec ex aliis, quæ iisdem verbis aut subjungit aut præmittit, evadat vel utcumque certum, enimvero etsi etiam pignus sacrum, quod a Rodoniensibus pro S. Quirini, martyris Vilcassini, capite habetur, re etiam ipsa Sancti hujus foret, dubium tamen adhuc, anne id ejus caput, saltem pro majori parte, existat, esset futurum.

[123] [determinatur. Hæ aliæque S. Scubiculi, quæ quales sint, ignoratur,] Verum, etsi sic habeat ac proin haud queat, ne dimidiam quidem capitis S. Quirini partem Malmundarii exstare, pro certo concludi ex iis, quæ verbis supra huc transcriptis Arturus scribit, anne tamen integrum Sancti ejusdem caput Malmundarii adservetur, ambigendum opinor. Ea sedet sententia, tum quod re etiam ipsa forsan sacri illius pignoris quæpiam pars apud Rodonienses vel Mellentinos vel etiam tam apud hosce, quam apud illos, reperiatur, tum quod Notitiæ Malmundariensis plus semel jam laudatæ aucto, dum de S. Quirini capite, Malmundarii asservato, loquitur, nullum omnino, quod integritatem ejus indicet, vocabulum adjungat, idque tamen faciat, dum de ejusdem Sancti corpore, quod integrum Malmundarii exstare, sibi persuasum, utut e dictis per errorem, habebat, sermonem instituit. Ast, ut quid hac de re plura? Caput equidem S. Quirini vel integrum vel saltem ejus partem seu dimidiam seu hac etiam majorem aut certe hujusmodi, quæ merito caput appellari queat, Malmundarii exstare, e jam dictis ac præcipue e Malmundariensi supra adducta Notitia (neque enim ejus quisquam hac in re fidem infringat) est certum; cum autem, ibidem etiam exstare integrum fere seu magna ex parte ejusdem Sancti nostri corpus dextrumque S. Nigasii brachium, certum pariter e jam supra dictis sit, sicque tam prope, quam fas fuerit, quæ Malmundarii exstent, SS. Nigasii & Quirini sacra lipsana, determinatum jam sit, in tempus modo, quo hæc eo una cum quibusdam S. Scubiculi reliquiis, quæ quales sint, definire nulla ratione queo, fuerint delata, inquiramus. Saussayus prolixum, quo hodie in Martyrologio suo Gallicano Sanctos nostros celebrat, elogium sequentibus hisce, de veneratione primum, in qua SS. Nigasii & Pientiæ reliquias in Galliis haberi ait, locutus, terminat verbis: At vero Quirini & Scubiculi extra Galliæ fines se diffudit gloria & veneratio.

[124] Cum enim anno Christi octingentesimo octavo horum & Nicasii sacra pignora e mausoleo proprio ad Condatensem vicum agri Parisiensis essent translata, Hildebaldus, episcopus Coloniensis tum Parisiis agens, [haud fuere, contra ac Saussayus &, qui,] & Odulphus præpositus Malmundariensis a Carolo Magno & Deodefrido regiæ urbis Parisiorum antistite impetrarunt corpus S. Quirini, brachium sancti Nicasii & potiores reliquias sancti Scubiculi; quæ sacra pignora transvexerunt Malmundarium, ubi Quirinus ipse & Scubiculus potissimum frequentibus miraculis claruerunt, quibus totius regionis ad se incolarum conciliarunt devotionem. Quod si itaque vera hic memoret laudatus martyrologus, jam inde a seculi IX initio, imo vero determinato hujus anno 808 Malmundarium fuerint, quæ ibidem hodieque exstant, SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquiæ delatæ. Saussayo porro Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii ita hic præivit, ut tamen, contra ac ille facit, nec Hildebaldum, Coloniensem episcopum, quem & ipse & Saussayus a Carolo Magno & Parisiensi episcopo obtinuisse memoratas reliquias, affirmant, Parisiis, dum has impetraret, sistat præsentem, nec Parisiorum præsulem, quem und cum Carolo Magno sacra illa pignora impertiisse prodit, nominetenus exprimat. Ipsa etiam ejus verba, quod infra usui adhuc sint futura, huc transcribo. Sic habent: Cæterum anno octingentesimo octavo cum corpora sanctorum Nicasii, Quirini & Scuviculi, metu translata, mediocribus locis tenerentur in vico Condatensium, qui Parisiorum urbi adjacet, Odulphus præpositus Malmundariensis & Hildebaldus episcopus Coloniensis obtinuerunt a Carolo Magno & a Parisiorum præsule corpus S. Quirini, brachium dexterum beati Nicasii & reliquias Scuviculi.

[125] Hæc ille; cum autem cum iis, quæ Saussayus verbis proxime recitatis memorat, [Malmundariensem, cujus hic verba] ad amussim sane, ut jam indicavi, haud conveniant, vel hinc, an is martyrologus, qui nusquam, quo e fonte illa acceperit, edicit, ex eodem, e quo sua Molanus, monumento ista deprompserit, dubitari potest; verum, etsi sic habeat, monumentum equidem, quod Saussayo, haud melioris, quam quod Molano præluxit, exstitisse notæ, quisque, ni fallar, ex infra dicendis agnoscet. Verum, quonam e monumento, quæ verbis supra huc transcriptis memorat, Molanus accepit? Loco supra cit. de SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi martyrio eorumque ac nominatim Quirini Malmundarium translatione acturus, sese, quæ de utroque hoc argumento allaturus est, ex historiis martyrii & translationis, Malmundarii manuscriptis, deprompsisse, in capite declarat. Ut itaque, quonam e monumento Molanus, quæ verbis supra recitatis scribit, acceperit, habeamus compertum, quænam sit ista, quam hic memorat, translationis S. Quirini Historia, indagandum. Apud Marteneum tom. 3 Thesauri novi Anecdotorum col. 1685 & quinque seqq. quæpiam, quæ, de S. Quirini martyris apud Malmundarium adventu seu translatione inscripta, eadem plane de hac, quæ ex dicta, quam citat, Historia Molanus, suppeditat, exhibetur lucubratio, e monasterii S. Trudonis Ms., ut Marteneus notat, accepta ac a nobis num. 119 jam laudata; cum autem lucubrationis hujus, cujus auctor anonymus sese monachum Malmundariensem loco non uno prodit, exemplar penes nos etiam exstet, idque, non secus ac memorata a Molano S. Quirini Malmundarium translationis Historia, e Ms. Malmundariensi, ut nota, quam in capite præfert, fidem facit, sit acceptum, enimvero, Historiam isthanc esse ipsammet, quam Marteneus vulgavit, mox dictam de S. Quirini Malmundarium adventu lucubrationem, apparet e jam dictis indubitatum.

[126] [dantur, anonymum secutus, ei præivit Molanus, vo-[check]] Porro Malmundariensis, qui hanc, Commentario huic, ut supra monui, subdendam, contexuit ac sub seculi XI finem, uti infra docebo, floruit, monachus anonymus statim ab initio sic scribit: Annus erat ab Incarnatione Domini octingentesimus octavus, cum disponentis omnia Deitatis miseratio nostris prospiciens necessitatibus, ob hoc pretiosissimi Quirini martyris beatissimo nos ditavit corpore. Ob hoc etiam collegarum ipsius reliquias nobis contulit sua dignatione, ut, quoniam nulla roboramur auctoritate meritorum, eis intervenientibus, perducamur ad gaudia civium supernorum. Ita ille, S. Quirini Malmundarium translationem anno 808 disertissime innectens; cum autem, quæ de hac Molanus scribit, e Malmundariensi illo anonymo, uti e jam dictis consequitur, acceperit, consectarium est, ut eum quoque in anno 808, cui una cum Saussayo translationem illam innectit, sit secutus? Verum anne hæc re etiam vera anno isto evenit? Anonymus translationis Sanctorum nostrorum auctor jam supra sæpissime laudatus apud Marteneum loco supra cit. num. 3 sic scribit: Horum ergo infandorum metu gentilium (Normannorum videlicet seu Danorum) prædictorum ossa Martyrum (Nigasii nimirum, Quirini & Scubiculi) sanctæque Pientiæ cum beatissimi Audoëni præsulis gleba ad vicum Condatensem sunt translata. Post pauci temporis interstitium B. Quirini corpus magna ex parte & ex reliquiis beatorum Nicasii ac Scuviculi ad locum, qui Malmundariensis dicitur, summa cum reverentia asportantur, ubi miraculorum gloria assidue illustrantur.

[127] [anno 808] Ita dictus anonymus, nec ab eo Malmundariensis lucubrationis præfatæ scriptor itidem anonymus abludit. In hac enim, prout infra in numeros a nobis divisa exhibetur, primo sequentem num. 6 loquitur in modum: Est viculus Condatensium, urbi adjacens Parisiorum, ubi corpora sanctorum Martyrum Nicasii, Quirini & Scuviculi, metu olim Danorum, regiones præda & incendio vastantium, a suis, ubi prius posita fuerant, translata sedibus, usque ad id temporis locis tenebantur mediocribus; ac deinde, postquam quæ tunc, ut vult, ad SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi, in vico Condatensi, quo metu Normannorum, ut dixerat, erant translati, asservatorum, reliquias ab imperatore obtinendas gesta sint, narravit, num. 13 paulo ante narrationis seu lucubrationis suæ finem subjungit: Quid multa? Assensit imperator huic sententiæ cum optimatibus suis perque ipsius (episcopi Parisiensis) manum Sanctos efferri de suis mandavit locis, bonis omnibus satians desiderium nostrorum, e tribus unum nobis beatum transmittendo Quirinum, sanctum antistitem Nigasium suæ sedi restituendo, scilicet urbi Rothomagensium, cujus etiam nobis largitus est brachium dextrum cum reliquiis levitæ Sceuviculi, Melantii episcopi, casula quoque S. Audoëni itidem Rotomagensium archiëpiscopi. Fuerunt itaque tunc primum, cum SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi corpora metu Normannorum Condatum fuissent adducta, Malmundarium sacræ, quæ ibidem hodieque exstant, eorumdem trium Sanctorum nostrorum reliquiæ, spectatis duorum, quæ jam allegavi, scriptorum anonymorum testimoniis, delatæ; nec quidquam, quod, id citius factum, suadere sit natum, invenio.

[128] Quare, cum Normanni seu Dani, uti inter omnes convenit, [Malmundarium delata.] in Galliis tunc primum, cum vel anno 841 vel certo haud diu post in Neustriam irrumpentes Rothomagum vastarant, timeri ac præ illorum metu de loco ad locum Sanctorum reliquiæ transferri inceperint, SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquias, quæ Malmundarii hodieque exstant, fuisse eo jam inde ab anno 808 delatas, quis credat? Id quidem tum factum, posterior e binis modo adductis scriptoribus anonymis luculentissime, uti ex ejus verbis, num. 126 huc transcriptis, palam est, affirmat, verum, cum is simul, rem haud prius, quam cum eorumdem Sanctorum nostrorum corpora præ Normannorum metu Condatum fuissent delata, ac proin e dictis haud ante annum 841 gestam, non minus luculenter, uti e verbis ejus, num. proxime prægresso huc transcriptis, perspicuum fit, tradat, e duabus istis ejus assertionibus, invicem pugnantibus, quarum alteram falsam esse necesse est, posterior indubie est amplectenda. Ea sedet sententia, quod ei non tantum prior e duobus modo allegatis scriptoribus anonymis, sed & Riculfi Charta, sæpissime jam antea laudata, utpote e qua, ut supra vidimus, SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi corpora aut integra aut fere integra Vadiniaci adhuc anno 872 exstitisse ac proin, uti hinc consequitur, nondum etiam tunc horum partes, quæ Malmundarii hodieque asservantur, fuisse eo delatas, constet, apertissime suffragetur.

§ IX. Auctoris anonymi de S. Quirini Malmundarium translatione scriptum rejicitur, hæcque anno circiter 876 e vico Condatensi, Parisiis verosimilius haud adjacenti, facta statuitur.

[Malmundariensis anonymus, qui S. Quirini corpus Malmundarium haud ante Normannorum irruptiones delatum prodit,] Cum duo invicem pugnantia, videlicet & anno 808 & tum demum, cum Gallias suis in hasce irruptionibus terrere, quod, ut dictum, ante annum 841 haud factum, Normanni seu Dani cœpissent, S. Quirini corpus una cum S. Nigasii brachio dextro ac S. Scubiculi reliquiis Malmundarium fuisse delatum, Malmundariensis in suo de S. Quirini Malmundarium translatione Scripto monachus anonymus luculenter, ut jam monui, tradat, Marteneus, qui e dictis lucubratiunculam illam tom. 3 Thesauri novi Anecdotorum vulgavit, id conspicatus, in scriptoris illius verba, num. 126 huc transcripta, quo hunc & cum seipso & cum veritate historica, quæ vere S. Quirini corpus non prius, quam cum id Condatum præ Normannorum metu jam fuisset allatum, Malmundarium fuisse una cum SS. Nigasii & Scubiculi reliquiis advectum, fert, in concordiam adducat, in inferiori paginæ ora ita observat: Hic scriptoris oscitantia omissus est aliquis numerus, forte legendum, 848. Nam Normanni circa annum 841 Rothomagum vastantes occasionem dederunt translationi corporum SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi ad Condatensem vicum, unde post aliquot annos corpus S. Quirini aut illius maxima pars ad Malmundariense cœnobium delatum est. Ita ille; verum cum annus, cui per dicta verba S. Quirini Malmundarium translatio in monachi Malmundariensis anonymi lucubratione innectitur, nec per notas numerales Latinas, nec per zyfras Arabicas, sed per adjectiva numeralia exprimatur, oportet, ut in hisce, si quod Marteneus ait, veritati consonet, adjectivum numerale quadragesimus sit omissum, cumque adjectivum isthoc non magis in Malmundariensi, e quo lucubratio illa Commentario huic subdetur, Ms., quam in lucubrationis ejusdem editione, a Marteneo e S. Trudonis Ms. facta, reperiatur, omissio illa, si admittenda sit, fuerit verosimillime, non a librario, qui dictam lucubrationem transcripserit, sed ab ipsomet hujus auctore profecta; factum autem esse, ut hic, anno, cui S. Quirini Malmundarium translationem illigandam putabat, exprimendo intentus, adjectivum hujusmodi, quod quam maxime ad rem faciebat, e mera oscitantia omiserit, mihi parum verosimile apparet.

[130] [& tamen a Carolo Magno fuisse id] Et vero id haud factum, ex eo induco in animum, quod auctor ille, fuisse re ipsa anno 808, non autem, quem huic substituendum suspicatur Marteneus, anno 848, S. Quirini corpus una cum SS. Nigasii & Scubiculi reliquiis Malmundarium delatum, existimarit. Sacras enim hasce exuvias, non a Carolo Calvo, qui anno 848 diuque adhuc post regnavit, sed a Carolo Magno, qui anno 814 vivere desiit, fuisse Malmundariensibus impertitas, haud obscure post verba, num. 126 recitata, quibus Malmundarium pretioso illo thesauro fuisse anno 808 ditatum, ab ipso statim lucubrationis suæ initio scribit, ratione deinde non una in illius decursu prodit. Res, ni fallar, e jam nunc dicendis patescet. Proxime post verba, quibus, quod dixi, Lucubrationis suæ initio scribit, de principe, qui SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquias Malmundariensibus impertiit, sequentem loquitur in modum: Carolus imperator monarchiam regni virtute, consilio prudentiaque gubernabat, & rempublicam non modo armis tuebatur, verum etiam legibus emendabat, moribus exornabat. Ante omnia regem omnium Christum, sine quo nullus juste regnat vel imperat, diligebat, diligens metuebat, ejusque mandatis obsequendo volebat se potius prodesse sæculo quam præcesse populo. Munitus erat armis justitiæ, ne corrumperetur amore pecuniæ, ne deviaret a vero per acceptionem alicujus personæ. Gaudebat de ejus regimine Francorum regnum, lætabatur de ejus dominio Romanum imperium, tripudiabant divites & egeni omnesque ecclesiæ filii. Ante ejus conspectum superbia resupinata iniquorum elanguit, cupiditas superborum incurvata torpuit, innocentia pauperum afflicta convaluit. Non licuit majoribus minores opprimere, sed dicere potius: Minores majoribus obedite.

[131] Vidit eum superbus terribilem, humilis mitem. [una cum SS. Nigasii & Scubiculi reliquiis concessum, existimasse ratione non ana] Fines imperii, ne ab hostibus irrumperentur, strenue defendebat, ipsosque fines ad abundantiorem ecclesiæ pacem dilatare contendebat. Adversus inimicas gentes pugnas egit frequentes, voluntarias ad serviendum voluntarie suscepit, paratas ad resistendum paratis copiis invasit, invasas superavit, superatas cepit, captas interfecit. Nullis parcebat regnis se ei subdere recusantibus, omnibus parcebat populis, spontaneas manus ejus ditioni subjicientibus. Virtutis ejus potentiam numquam potuit effugere, nisi qui virtutis ejus potentiæ sua colla maluit inclinare. Hæc aliaque plura de principe, qui, ut dictum, SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquias monasterio Malmundariensi concessit, asceterii hujus laudatus monachus anonymus; cum autem conjunctim sumpta haudquaquam in Carolum Calvum, sed in Carolum Magnum utcumque quadrent, ita sane, sacra illa pignora fuisse abs hoc, quem modo regem, modo imperatorem appellat, non autem a Carolo Calvo, Malmundariensibus impertita, non obscure prodit. Ast ne quis forsan illa omnia per insolitam, quæ non tantum fidem, sed & modum excedat, hyperbolen dici etiam de Carolo Calvo potuisse a præfato monacho, reponat, a scriptore isthoc vere, quod dixi, prodi, aliter adhuc ostendo. Odulphum, monasterii Malmundariensis præpositum, qui favore & gratia tum apud Hyldebaldum, Coloniensem episcopum, tum apud regem seu imperatorem plurimum valebat, a Malmundariensibus monachis, ut abs hoc, ad quem tunc ab Hyldebaldo mittebatur, SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi reliquias monasterio suo postularet, excitatum seu inductum fuisse, post verba proxime recitata num. 6 & seq. primum refert.

[132] Tum vero, eosdem monachos, quo Odulphus certius, [ac præcipue ex Hildebaldi] quod postulaturus erat, a rege seu imperatore consequeretur, commendatitias ad hunc ab Hyldebaldo petiisse litteras, huncque votis eorum benevole obsecutum, præfatus, litteras illas integras recenset, ac deinde, cum regi seu imperatori fuissent prælectæ, fuisse abs hoc, suadente Parisiensi episcopo, S. Quirini corpus una cum SS. Nigasii & Scubiculi reliquiis aliquot Malmundariensi monasterio concessum, sub lucubrationis suæ finem tradit. Hisce præmissis, probare modo, quod dixi, aggredior. Hyldebaldus seu Hildebaldus, Coloniensis episcopus, qui litteras illas scripsit, ab anno circiter 790, ut Dionysius Sammarthanus Galliæ Christianæ auctæ tom. 3, col. 633 & tribus seqq. docet, usque ad annum circiter 818 Coloniensem sedem occupavit; quare, cum toto illo temporis spatio, quod ab anno 790 usque ad annum 818 excurrit, haud alius seu rex seu imperator, nomine Carolus, quam Carolus, cognomento Magnus, in Francia, ad cujus regem litteræ, modo hic recitatæ, fuerunt ab Hildebaldo conscriptæ, regnarit, consectarium est, ut hæ certe non ad Carolum Calvum, sed ad Carolum Magnum fuerint directæ. Sunt quidem, qui Hildebaldum, cui Hadalbaldum seu Hagebaldum, Hildeboldum seu Hadalboldum in sedem Coloniensem successisse, alii volunt, esse cum hoc unum atque eumdem contendunt; verum Hadalboldum seu Hildeboldum ab Hildebaldo esse diversum, Dionysius Sammarthanus mox laudatus tom. cit. col. 636 ostendit.

[133] [Coloniensis episcopi] Attamen ne quis forsan facili literulæ unius mutatione Hyldebaldus pro Hyldeboldus seu Hildeboldus in litteris supra huc transcriptis perperam legi, fortassis suspicetur, hasce non ad Carolum Calvum, sed ad Carolum Magnum scriptas alia adhuc ratione ostendo. Post annum 850 nullus certe amplius episcopus, qui vel Hildebaldus vel Hildeboldus appellatus fuerit, sedem Coloniensem, uti e Gallia Christ. aucta tom. 3 in episcopis Coloniensibus videre licet, occupavit; quare oportet, ut, si non eo ipso anno 850, certe ante hunc Hyldebaldi, Coloniensis episcopi, de quibus hic nobis sermo, litteræ fuerint conscriptæ; cum autem in hisce Carolus, ad quem datæ sunt, imperator nuncupetur, nec ante annum 875 Carolus Calvus corona imperiali fuerit insignitus, consectarium est, ut non ad hunc, sed ad Carolum Magnum (ad eorum enim alterutrum datas esse necesse est) fuerint directæ. Scio quidem, reges Francorum, etiamsi corona imperiali decorati non essent, imperatores subinde fuisse appellatos. Scio etiam, ipsimet Carolo Calvo imperatoris titulum, priusquam hac dignitate donaretur, in tabularii Belliloci Ch. 74 apud Beslium in Regibus Aquitaniæ pag. 3 attribui; ast titulum illum Carolo Calvo, corona imperiali, a Pontifice nondum decorato, ab Hildebaldo, Coloniensi episcopo, cujus sedes ad Caroli Calvi ditionem numquam spectavit, fuisse attributum, verosimile haud apparet.

[134] [litteris] Sed en aliud adhuc, quo, quod dixi, validius probetur, argumentum. Hildebaldus in suis, de quibus nos hic, litteris Odulphum, monasterii Malmundariensis præpositum, vocat & suum & regis, ad quem scribit, monachum communem, adeo ut Odulphus, spectatis Hildebaldi verbis, exstiterit & ipsiusmet Hildebaldi & regis illius monachus; uti autem Odulphus idcirco, quod Malmundarium, cujus monachus erat, Coloniensi diœcesi subesset, Hildebaldi monachus, ita etiam idcirco, quod regis, ad quem Hildebaldus scribebat, ditioni Malmundarium esset subjectum, ejusdem regis monachus exstiterit. Adhæc Hildebaldus in suis, de quibus nos hic, litteris, sese e regis Caroli, ad quem scribit, exstitisse subjectis, non obscrure prodit; in iis enim, neminem ei sese fideliorem, pronuntiat, sicque, nisi ipse seu potius Coloniensis, cujus erat episcopus, diœcesis regis illius dominio fuisset subjecta, locutus certo (neque enim episcopus, ad quempiam, cujus dominio diœcesim suam haud subjectam novit, regem scribens, sese huic vel fidelem dicat) haud fuisset. Itaque ad regis Caroli, ad quem supra huc transcriptas litteras Hildebaldus dedit, ditionem Malmundarium simul & diœcesis Coloniensis, uti e jam dictis pronum est colligere, spectarint; cum autem ante annum 850, post quem certe episcopus, nomine Hildebaldus, ecclesiæ Coloniensi haud præfuit, nec diœcesis Coloniensi, nec Malmundarium ad Carolum Calvum umquam spectarit, consectarium e modo dictis est, ut certe, non ad hunc, sed ad Carolum Magnum, qui non tantum Malmundarium, sed & totam diœcesim Coloniensem sub ditione sua habuit, litteræ illæ fuerint conscriptæ.

[135] Jam vero, cum sic habeat ac, ut jam monui, [probatur.] hisce regi seu imperatori, ad quem missæ erant, prælectis, fuisse abs hoc S. Quirini corpus una cum SS. Nigasii & Scubiculi reliquiis Malmundarium transmissum, Malmundariensis jam sæpe laudatus scriptor anonymus tradat, ita sane, quæ apud Malmundarienses hodieque exstant, Sanctorum nostrorum sacra lipsana fuisse hisce a Carolo Magno impertita, non obscure, quod hic ostendendum erat, prodit, minimeque adeo, cum vere utique, fuisse hæc anno 808 Malmundarium translata, existimasse ob jam dicta sit censendus, anno isti, quo id factum prodit, annus 848, uti verbis num. 129 huc transcriptis Marteneus suspicatur, debet substitui. Vidit id Molanus hincque, cum simul, quod anno 808 seu sub Carolo Magno gestum esset, occasione metus, a Normannis seu Danis, ferro & igne in Gallias longe lateque grassatis, incussi gestum esse non posse, conspiceret, non in dicto anno, sed in occasione, qua Malmundarium, quæ ibidem hodieque exstant, Sanctorum nostrorum sacra lipsana fuisse delata, Malmundariensis scriptor anonymus refert, errorem cubare existimavit, præque metu hæc, priusquam id fieret, Condatum fuisse translata, commemorasse contentus, nullam plane, a quibus is ortus esset, Normannorum seu Danorum (verba ejus num. 124 huc transcripta videsis) mentionem instituit.

[136] At vero, sciscitabere modo forsan, cum Hildebaldi, [certeque ex hisce, fuisse per easdem] de quibus modo hic multa, litteræ, non ad Carolum Calvum, sed e jam dictis ad Carolum Magnum fuerint conscriptæ, anne ergo ex iis, fuisse etiam reipsa a posteriore hoc principe Malmundario impertita, quæ ibidem hodieque exstant, SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi sacra lipsana, debet concludi? Ita quidem e jam dictis Malmundariensis, qui litteras illas integras in sua Comment. huic subdenda lucubratione num. 8 & 9 recenset, scriptor anonymus existimavit; ast sua illum hac in re fefellisse videtur opinio. Neque id cuiquam, vel audita, qua errasse eum puto, ratione, apparebit admodum mirum. Post verba, quibus, quas imperator, prælectis sibi Hildebaldi litteris, Malmundario, ut putavit, concesserit reliquias, exponit, ita mox prosequitur: Si quis vero tantæ existit amentiæ, ut super ejusmodi thesauro nobis a Deo collato fortassis audeat nutare, mittimus eum ad Rothomagensis ecclesiæ clerum, illic docebitur per veri testimonium, quod sæpe experti sumus per Dei auxilium. Nam, ut de præsentia eorum omne auferatur dubium, testatur frequens per eos operatio virtutum, uti deinceps manifestabitur fide scriptorum; ita autem, fuisse adhuc tunc, cum hæc scriberet, an SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquiæ, quæ Malmundarium allatæ dicebantur, re etiam ipsa ibidem existerent, in dubium revocatum, indicare videtur, eritque forsan, qui hinc, cum circa annum 1042, quo pariter, an Malmundarii vere existerent SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquiæ, dubitatum fuisse, Malmundariensis num. 119 huc transcripta Notitia docet, floruisse suspicetur; verum est etiam, cur, an suspicio hujusmodi sat fundata sit, dubites.

[137] Etenim SS. Nigasii & Scubiculi corpora und cum S. Quirini reliquiis Wambasio Rotomagum anno 1032, ut supra vidimus, fuerunt adducta, idque verosimiliter Malmundarii (idcirco enim, an ibidem trium istorum Sanctorum, ut dicebatur, [sacra illa pignora Malmundario impertita,] sacra lipsana exstarent, dubitatum fuisse reor) fuerit rescitum; cum autem sic habeat, nec tamen id Malmundariensis noster anonymus, utpote qui non tunc, sed eo ipso tempore, quo Quirini corpus Malmundarium, Nigasii corpus Rotomagum delatum fuisse, per verba num. 127 huc transcripta perperam notet, perspectum habuisse videatur, id enimvero, eum circa annum 1042 non floruisse, argumento est. Verum, quod certum etiam est, addo. In Opere nostro ad IX Julii diem de S. Agilolfo, episc. Martyre est actum; ex iis autem, quæ ibidem in Comment. Sancti hujus Actis prævio num. 27 & binis seqq. dicuntur, fuisse & S. Agilolfi Passionem & S. Quirini Malmundarium translationem ab eodem, qui & posterioris Sancti hujus miracula litteris mandavit, Malmundariensi nostro monacho anonymo conscriptam, est perspicuum; ut proinde, cum hic, ut ibidem ostenditur, sub sec. XI finem floruerit, elapso equidem haud admodum magno post annum 1042 temporis spatio, Malmundarii iterum, an ibidem SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquiæ exstarent, dubitari, uti e mox dictis colliges, inceperit. Tollere itaque dubitationem illam ex hominum mentibus volens Malmundariensis noster anonymus monasterii sui scripta antiqua, ut in hisce, quæ suo huic proposito apta forent, reperiret, excusserit, cumque ea inter supra huc transcriptas Hildebaldi Coloniensis episcopi litteras invenisset, hasce, veluti e quibus, SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi reliquias a Carolo imperatore pro monasterio Malmundariensi fuisse postulatas, constaret, suæ de sacris illis pignoribus asceterio isti collatis lucubrationi inseruerit.

[138] [concludere, ut fecisse videtur,] Verum id, quod putavit, e litteris illis, utpote in quibus ne nomen quidem vel Nigasii, vel Quirini, vel Scubiculi legatur, neutiquam constat. Hildebaldus quidem in iis sub finem, postquam monasterium Malmundariense beneficia imperatoris suspirare in suis necessariis rebus edixit, sequentibus hisce, quid abs hoc per illud petatur, exponit verbis: Unde adest frater iste (Malmundariensis monachus) a nobis missus, nihil pompæ sæcularis appetens, nihilque horum, quæ prima mortales æstimant, sitiens; verum postulationes meas suosque affectus, uti per eum vel ab eo pernoscetis, ostendens, postulationes meas suosque affectus per vos sive a vobis perduci ad effectum deposcens. Verum hinc, fuisse per Hildebaldum abs imperatore SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi reliquias pro monasterio Malmundariensi postulatas, quis concludat? Anne forsan beneficium, quod esset a reliquiarum concessione diversum & tamen nec pompam secularem saperet, nec in iis, quæ prima mortales æstimant, consisteret, ab imperatore exposci haud potuit? Id sane haud perspicio, &, quamvis nihil postulatum fuisse hujusmodi, undequaque foret certum, nondum tamen inde fuisse re ipsa Nigasii, Quirini & Scubiculi reliquias per Hildebaldum ab imperatore postulatas, posset inferri. In reliquiarum, quæ Malmundarii anno 1042 exstabant, Notitia, num. 119 huc transcripta, non modo SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi, sed & SS. Justi, Audoëni & Melantii, itemque aliorum, ut dicitur, incognitorum Sanctorum sacra lipsana recensentur; cum autem sic habeat, non quorumdam e postremis hisce Sanctis, sed SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquias ab imperatore Hildebaldum poposcisse, ex hujus supra recitatis litteris, etsi etiam, per hasce nihil omnino, quod, a reliquiarum concessione diversum, vel pompam secularem saperet vel in iis, quæ prima mortales æstimant, consisteret, postulatum fuisse, dederimus, nemo merito intulerit.

[139] Jam vero, cum sic habeat ac proin e litteris illis ne quidem SS. Quirini, [haud potuit, a nobis hic idcirco rejicitur,] Nigasii & Scubiculi reliquias per Hildebaldum ab imperatone, ut scriptor Malmundariensis anonymus jam sæpe laudatus putavit, postulatas fuisse, constet, non est sane, cur ex iisdem litteris, etiamsi, ut supra docui, non ad Carolum Calvum, sed ad Carolum Magnum fuerint conscriptæ, fuisse a posteriore hoc principe Malmundario impertita, quæ ibidem hodieque exstant, SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi sacra lipsana, quis concludat. Porro, cum nihilominus scriptor ille id, uti e jam dictis apparet, fecerit ac præterea, ut jam supra monui, sacrorum illorum pignorum Malmundarium translationem, quam sub Carolo Magno factam credidit, imo & determinato anno 808 illigandam putavit, cum metu, a Normannis in Gallias irrumpentibus, qui non nisi diu post annum illum ac Caroli Magni imperium locum habere cœpit, exorto, conjungat, certeque ex Hildebaldi, quas allegat, litteris, fuisse per hasce Sanctorum nostrorum lipsana Malmundario postulata, concludi haud queat, cum ego, qui insuper, ut mox adhuc monui, S. Nigasii corpus, anno demum 1032 Wambasio Rotomagum e supra dictis allatum, fuisse eo jam inde a sec. IX seu tum, cum Malmundarium sacra S. Quirini lipsana deferrentur, adductum, perperam tradit, hic a nobis, veluti tempori, quo Sanctorum nostrorum, quæ Malmundarii hodieque exstant, sacra lipsana eo fuerint delata, determinando ineptum, omnino rejiciendum, opinor.

[140] Nec est, cur id cuiquam accidat admodum mirum. [Malmundariumque illorum translatio] Is enim scriptor, ut in Commentario S. Agilolfi, quem supra adhuc laudavi, Passioni prævio num. 25 & seq. fas est videre, in rebus historicis, quas vel legit vel audivit, nonnullas subinde imperite confudit; ut enimvero non fuerit, cur Molanus S. Quirini Malmundarium translationem anno 808 ob ejus lucubrationem per verba num. 124 recitata innecteret. Nec fuisse etiam reor, cur id faceret Saussayus; melioris enim, quam sit illa, fidei haud exstiterit documentum, e quo, quæ verbis ibidem pariter huc transcriptis tradit, acceperit. Liquet id vel ex eo, quod, non secus ac Molanus, fuisse Malmundario SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi, quæ ibidem hodieque exstant, reliquias anno 808 a Carolo Magno impertitas, scribat, ac præterea Parisiensem episcopum, quo intercedente, factum id ait, appellet Deofridum, quem, spectatis iis, quæ Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. VII, col. 29 & seq. scribunt, diu ante annum 808 fuisse vita functum, oportet. Verum, cum hæc sic habeant, qua tandem via quave ratione tempus, quo Malmundario concessæ eoque delatæ fuerunt, quæ ibidem hodieque exstant, SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquiæ, sat apte definiamus?

[141] [anno circiter 876] Hasce certe haud ante annum 872, verosimiliterque hunc ipsum annum inter & annum 876 Vadiniaco Condatum Normannorum metu fuisse delatas, ex iis, quæ supra num. 67 & tribus sequentibus disputavimus, fit perspicuum; cum autem sacra illa pignora, uti inter omnes convenit, Malmundarium non prius, quam cum Condatum Normannorum metu fuissent adducta, fuerint delata, consectarium est, ut id certe ante annum 872 haud acciderit. Adhæc, cum sacra trium Sanctorum nostrorum lipsana verosimiliter e jam dictis ante annum 876 Condatum fuerint adducta, modo hic, quam diu ibidem, priusquam Malmundarium deferrentur, permanserint, a nobis etiam, ut sic tempus, quo fuerint eo delata, definiri propius queat, examinandum. Pauci dumtaxat temporis interstitio post tempus, quo SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi itemque S. Pientiæ ossa metu Normannorum Condatum fuerant allata, elapso, B. Quirini corpus magna ex parte & ex reliquiis beatorum Nigasii ac Scuviculi ad locum, qui Malmundariensis dicitur, fuisse asportatum, disertissime verbis, num. 126 huc transcriptis, anonymus Translationis Sanctorum nostrorum scriptor sæpissime laudatus tradit; cum autem, uti e supra dictis nemo non statuet, scriptore illo tuto stare hic possimus, Sanctorum nostrorum sacra lipsana, quæ Malmundarii hodieque exstant, fuisse eo verosimiliter anno circiter 876 delata, in animum induco.

[142] [e vico Condatensi, qui verosimilius in diœcesi Suessionensi,] Porro, uti in tempore, quo id factum, ita etiam in loci, e quo, cum eo primum adducta fuissent Sanctorum nostrorum corpora, Malmundarium fuerit S. Quirini corpus una cum SS. Nigasii & Scubiculi reliquiis delatum, situ assignando aberrasse a veritate Malmundariensis noster monachus anonymus videtur. Condatum enim seu ad Condatensem vicum, aut, ut loquitur, viculum, quo primum delata, & unde deinde Malmundarium fuere asportatæ SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi sacra lipsana, diserte prope Parisios (verba ejus num. 127 huc transcripta videsis) collocat; cum autem, magis magisque in Gallias grassantibus Normannis, Sanctorum nostrorum corpora Vadiniaco, quo gentilium horum furori subducerentur, a monachis Condatum, & quidem e dictis, haud ante annum 872, fuerint delata, ac tum a Normannis, qui, navigiis suis Sequana adverso vecti, Parisios usque jam inde ab anno 854, uti apud Pagium in Criticis videre licet, penetrarant, urbem hanc anno 857 vastarant sacrumque ibidem S. Germani asceterium anno 861 exusserant ac porro regionum, Sequanæ adjacentium, jugulo, ut ita loquar, quotidie imminebant, sacras Sanctorum exuvias in locis Parisiensium urbi vicinis, tutas fore, sperari nullo modo posset, quis, quæso, futurum fuisse, ut tunc Condatum, si locus hic, ut Malmundariensis anonymus ait, Parisiorum urbi fuisset propinquus, Sanctorum nostrorum corpora a monachis, tutiori loco hæc seponere studentibus, deferrentur ibidemque aliquanto etiam temporis spatio relinquerentur, in animum facile inducat?

[143] [non autem,] Scriptor anonymus, num. 68 laudatus, qui de beati Audoëni Translatione corporisque ejus integritate tractat, sancti Audoëni itemque SS. Nigasii, Quirini & Scuviculi corpora, invalescente Normannorum sævitia, Vadiniaco a S. Audoëni monachis ad villam suam Condatum fuisse translata, diserte verbis, ibidem recitatis, tradit; cum autem villam, nomine Condatum, quæ prope Parisios sita fuerit ac ad Rotomagensem S. Audoëni abbatiam spectarit, nusquam commemorari inveniam, nominisque illius villam seu prædium, a S. Audoëno abbatiæ isti collatum posteaque in prioratum mutatum, in diœcesi Suessionensi Pomerayus in abbatiæ ejusdem Historia lib. 4, cap. XI locet, enimvero ad villam illam, supra Suessionas ad Axonam sitam, quam anonymus, translationis Sanctorum nostrorum auctor simpliciter absque addito Condatensem vicum appellat, non autem, ut Malmundariensis scriptor anonymus vult, ad viculum homonymum, qui Parisiorum adjaceret urbi, Sanctorum nostrorum corpora, inde post Malmundarium partim delata, Normannorum metu fuisse adducta, verosimilius e modo in hanc rem adductis apparet.

[144] Marteneus, postquam integram Malmundariensis anonymi jam sæpe a nobis laudatam lucubrationem loco supra assignato e Trudonensi, [ut Malmundariensis anonymus, sibi, ut apparet,] uti in capite monet, Ms. transcripsit, sequentia deinde ei subjungit verba: In Ms. sequuntur miracula in adventu corporis S. Quirini martyris & reliquiarum SS. Nigasii & Scuviculi, Audoëni, Melanti, quæ consulto præterimus; cum autem sequentibus hisce verbis, Ut de præsentia eorum (Quirini nimirum, Nigasii & Scubiculi) omne auferatur dubium, testatur frequens per eos operatio virtutum, uti deinceps manifestabitur fide scriptorum, lucubratio illa terminetur, miraculaque, quæ Marteneus studio a se prætermissa ait, fuerint abs hoc in eodem, in quo dicta lucubratio, Trudonensi Ms. reperta, hinc, quod supra dixi, videlicet & hanc & illa ab eodem laudato monacho Malmundariensi anonymo fuisse conscripta, confirmatur: nec dubito, quin miracula illa, quæ studio prætermisit Marteneus, sint ea ipsa, quæ sub titulo libri de miraculis S. Quirini martyris penes nos exstant, e Malmundariensi Ms. a P. Joanne Gamansio, Societatis Jesu sacerdote, accepta. Porro, ut ad id, quod huc spectat, modo veniam, miraculorum illorum auctor, qui a dictæ lucubrationis scriptore anonymo Malmundariensi diversus, ut monui, non est, SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquiarum ex vico Condatensi translationem miraculaque, hanc in itinere Malmundarium versus comitata, narrare exorsus, fratres seu monachos, translationem illam facientes, secunda ab itinere e dicto vico Malmundarium versus suscepto die in suburbium Laudunense sub vesperam adducit.

[145] Quare, cum Parisiis Laudunum, Gallice Laon, [non satis constans, existimasse videtur, prope Parisios,] viginti novem leucis distet ac proin factum esse non possit, ut e vico Condatensi, si hic Parisiis fuerit vicinus, secundo post suum ex hoc discessum die Laudunum, qui sacra pignora Malmundarium inde pedites transferebant, advenerint, fuerit indubie, si auctor ille ibidem recte scribat, e vico Condatensi, in diœcesi Suessionensi ad Axonam sito, nec nisi leucis circiter octo a civitate Laudunensi remoto, SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquiarum, de qua hic agimus, translatio peracta, consectariumque proinde erit, ut is, utpote qui, SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquias metu Normannorum ad vicum seu viculum Condatensem, qui Parisiis adjaceret, fuisse adductas, indeque Malmundarium partim translatas, diserte, ut vidimus, tradat, sibi minime constet. Verum deinde Lauduno Resbacum, qui translationem peregere, deducit; cum autem eos, in Arduennam ac Malmundarium properantes, id itineris tenuisse, credibile nullo modo sit, in nostrum de S. Quirini miraculis Ms. suburbium Lugdunense pro Meldensi, ad quod, utpote decem dumtaxat leucis Parisiis dissitum, eos sane, qui e vico, civitati huic propinquo, abierant, facile secunda post suum ex hoc discessum die sub vesperam appulisse, indeque Malmundarium properantes, Resbacum, in diœcesi Meldensi situm, perrexisse, fidem haud excedit, per errorem forsan irrepserit. Verum Resbacum sex leucarum spatio Meldis in ortum hybernum distat, nec situm est in via, quæ Bastonacum, quo, qui sacra pignora ferebant, Malmundarium inde petituri, pergebant, recta ducit; quare, etsi quidem, eos Resbacum Meldis ivisse, omnino incredibile non sit, verosimile tamen haud apparet. Quid si ergo in Ms., quod Malmundariensi anonymo præluxit, non in nomine Lugdunensis, sed contra in nomine Resbacis fuerit erratum?

[146] [situs fuerit; facta statuitur,] Quid si is, qui e rebus historicis, a se auditis vel lectis, nonnullas imperite, ut dictum, confudit, Sanctorum nostrorum, quæ Malmundarii exstant, sacra lipsana, episcopo Parisiensi interveniente, a rege, dum hic Parisiis versaretur, obtenta fuisse, in Ms. sibi prælucente legerit, hincque vicum Condatensem, e quo translata fuere, prope Parisios situm fuisse, existimarit. Utut sit, vicum Condatensem, ad quem Sanctorum nostrorum corpora metu Normannorum fuere adducta & unde partim post Malmundarium anno circiter, ut jam statui, 876 fuere delata, non prope Parisios, sed in diœcesi Suessionensi ad Axonam situm fuisse, ob ea, quæ supra de hoc argumento disserui, verosimilius opinor. Anonymus quidem Translationis Sanctorum nostrorum auctor apud Marteneum loco supra assignato num. 3 de corporis S. Quirini una cum SS. Nigasii & Scubiculi reliquiis ad monasterium Malmundariense translatis sermonem faciens sic scribit: Qua vero ex causa quove id factum sit ordine, quibus etiam signis eorum Dominus merita declaraverit in ipso translationis itinere, nequaquam oblivione interlita, sed ab iis, quibus hoc contigit, inpræsentiarum litterali solertiæ sunt tradita. Verum Malmundariensis scriptor anonymus, qui SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi e vico Condatensi ad Monasterium Malmundariense translationem signaque hanc comitata litteris est complexus, ducentis utminimum (num. 137 dicta videsis) post illam annis floruit ac proin ex illis, quos & rei gestæ interfuisse & hanc juxta ac causam, ob quam, & ordinem, quo facta sit, una cum miraculis, quæ tum contigere, litteris commendasse, Translationis Sanctorum nostrorum scriptor anonymus alter per verba jam nunc recitata ait, certissime non est; sese autem illorum etiam, qui, de qua modo hic sermo, translationi interfuere, antiqua de hac scripta sibi prælucentia non habuisse, ipsemet prodit, dum eos, qui adhuc, an Malmundarii essent Sanctorum nostrorum reliquiæ, dubitare auderent, ad Rotomagensem, quo abs hoc veritatem discant, clerum, non autem ad antiqua sibi prælucentia Mss., e quibus de hac constet, sub Lucubrationis suæ finem remittit.

[147] Verum, etsi sic habeat, miracula tamen, tam quæ Sanctorum nostrorum e vico Condatensi translationem comitata, [miraculaque tunc & post eorumdem ope patrata Commentario huic subduntur.] quam quæ deinde in Malmundariensi, quæ S. Quirini appellari exinde cœpit, ecclesia, cum sacra illorum lipsana essent ad hanc adducta, fuisse eorumdem ac præcipue S. Quirini patrocinio patrata, narrat, e Scriptis antiquis sibi prælucentibus hausisse videtur. Ita autumo, primo quidem, quod de illis Sanctorum miraculis seu, ut loquitur, virtutibus acturus, sequentem pro firmanda, qua apud Malmundarienses exstare Sanctorum nostrorum reliquiæ creduntur, fide loquatur in modum: Ut de præsentia eorum omne auferatur dubium, testatur frequens per eos operatio virtutum, uti deinceps manifestabitur fide scriptorum; deinde vero, quod nonnulla e miraculis illis narret, hæcque sese e Mss. antiquis hausisse Translationis Sanctorum nostrorum scriptor anonymus sæpissime supra laudatus apud Marteneum loco supra cit. insinuet. Cum itaque miracula illa, veluti creto falsa, rejicienda haudquaquam videantur, nec parum ad cultum, quo SS. Nigasius, Quirinus & Scubiculus Malmundarii gaudent aut certe olim fuere gavisi, probandum conferant, ea ego, quod, ut dictum, & ab eodem Malmundariensi anonymo, a quo Sanctorum nostrorum Malmundarium translatio, sint conscripta, & partim cum hac quamproxime connexa, Com. huic serie continua sub unius ejusdemque, quæ simul & illa & Sanctorum nostrorum Malmundarium translationem complectitur, lucubrationis, in capita ac numeros pro more nostro divisæ, titulo e Malmundariensium patronorum Ms., cujus apographum una cum S. Agilolfi, episcopi Coloniensis martyris, Passione, ex eodem Ms. accepta, P. Joannes Gamansius, Societatis Jesu sacerdos, Colonia Antverpiam anno 1638 misit, subjungo.

TRANSLATIO MALMUNDARIUM ET MIRACULA,
Auctore monacho Malmundariensi anonymo,
E patronorum Malmundariensium Ms., cujus apographum P. Joannes Gamansius Colonia anno 1638 misit.

Nigasius, M. in pago Vilcassino (S.)
Quirinus, M. in pago Vilcassino (S.)
Scubiculus seu Scuviculus, M. in pago Vilcassino (S.)
Pientia M. in pago Vilcassino (S.)

BHL Number: 7040, 7041

A. Anonymo.

CAPUT I.
S. Quirini corpus, S. Nigasii brachium dextrum, & S. Scubiculi reliquiæ Malmundariensi monasterio impetrantur.

a

[SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquias] Annus erat ab Incarnatione Domini octingentesimus octavus b, cum disponentis omnia Deitatis miseratio, nostris prospiciens necessitatibus, ob hoc pretiosissimi Quirini martyris beatissimo nos ditavit corpore, ob hoc etiam Collegarum ipsius reliquias nobis contulit sua dignatione, ut, qui nulla roboramur auctoritate meritorum, eis intervenientibus, perducamur ad gaudia civium supernorum. Cujus autem rei occasio tanti muneris nos effecerit participes, in primis optimum duximus ad posteras transmittere nationes, ut veri amatores veritatem per omnia sectantes paulatim ad eorum enarrandas perveniamus virtutes.

[2] [Carolus imperator, in cujus laudes] Carolus imperator monarchiam regni virtute, consilio prudentiaque gubernabat, & rempublicam non modo armis tuebatur, verum etiam legibus emendabat, moribus exornabat. Ante omnia Regem omnium Christum, sine quo nullus juste regnat vel imperat, diligebat, diligens metuebat, ejusque mandatis obsequendo, volebat se potius prodesse sæculo, quam præesse populo. Munitus erat armis justitiæ, ne corrumperetur amore pecuniæ, ne deviaret a vero per acceptionem alicujus personæ. Gaudebat de ejus regimine Francorum regnum, lætabatur de ejusdem dominio Romanum imperium, tripudiabant divites & egeni omnesque Ecclesiæ filii. Ante ejus conspectum superbia resupinata iniquorum elanguit, cupiditas superborum incurvata torpuit, innocentia pauperum afflicta convaluit. Non licuit majoribus minores opprimere, sed dicere potius: minores majoribus obedite. Vidit eum superbus terribilem, humilis mitem. Fines imperii, ne ab hostibus irrumperentur, strenue defendebat, ipsosque ad abundantiorem Ecclesiæ pacem dilatare contendebat.

[3] Adversus inimicas gentes pugnas egit frequentes, voluntarias ad serviendum voluntarie suscepit, [auctor excurrit,] paratas ad resistendum paratis copiis invasit, invasas superavit, superatas cepit, captas interfecit. Nullis parcebat regnis se ei subdere recusantibus, omnibus parcebat populis, spontaneas manus ejus ditioni subjicientibus. Virtutis ejus potentiam nunquam potuit effugere, nisi qui virtutis ejus potentiæ sua colla maluit inclinare. Ab exortu phebææ lampadis usque in extremos fines Oceani, quid ejus posset brachium, omnes experti sunt populi. Quamvis diversis regnis imperaret, quamvis in diversa regna imperium suum protenderet, Ardennam c præ cæteris fertur adeo coluisse fortunis, Ardennæ in extremis suis adeo indoluisse, ut eam doloris & miseriæ inclamitaret plenam, quam suo decessu Carolus imperator relinquebat solam. Præterea ecclesiarum & sanctorum locorum præ omnibus curam gessit, pauperibus, peregrinis, viduis, orphanis, omnibusque necessitatem patientibus pie subvenit.

[4] Cum tot & tanta negotia sustineret princeps potentissimus, [occasione hic exposita a Malmundariensi,] in nulla unquam sui laude sese jactabat penitus, ne conscientiæ se probantis minueret secretum, ostentando factum & famæ recipiendo pretium. Cum, inquam, utpote in tanta sublimitate constitutus, semper innumeris curarum impediretur successibus, interque eruptiones hostium & incendia bellorum graviter fluctuaret, itemque de pace regni constituenda cum domino Hildebaldo Agrippinæ Coloniæ, quippe vita & sapientia venerabili valde archiepiscopo, ageret, Odulphus quidam, monasterii nostri præpositus, hujusmodi negotii erat internuntius, &, ut ita dictum sit, domini archiepiscopi apocrisiarius erat, vir & ipse valde idoneus, qui etiam proxima consanguininitate pollebat inter eos præcipue, qui nobiliores tunc temporis palatio regis videbantur adhærere.

[5] Hujus rei gratia virum illum ipsi principi cunctisque ejus primatibus, [qui gratia plurimum apud eum valebat, præposito Odalpho.] credo non sine divina dispositione, tanta devinxit familiaritate, ut nullus vel pauci sederent apud eum in propiore loco amicitiæ: adeo enim illa regalis potentia benevolentiæ fratris se inclinavit, ut humilitatem illius in audaciam petendi, si quid vellet, dignaretur erigere, promittens verbo fidei, nihil illum frustra velle, quod regiæ dignitatis esset præstare. Sed ille, ut verus monachus, qui nec se ipsum curabat habere in hoc mundo, dicebat nihil sibi præter gratiæ suæ donum esse desiderio, se adprime regio ornatum munere, quem in ulnas amicitiæ suæ dignatus esset tam benigne suscipere: præterea omnem monachum ditissimum sola paupertate contentum, illum contra pauperem & miserum, qui, neglecta monachi continentia, haberet vel habere vellet argentum vel aurum: sic abstinentia fratris tanto majorem apud principem inibat laudem & meritum, quanto majorem habebat constantiam in contemptu regalium donorum.

[6] Comperta autem a fratribus nostris tanta viri gratia, [a monachis suis, ut hasce peteret, impulso] non certe invidiæ, non indignationi, immo cunctis maximæ fuit jocunditati, existmantibus unius familiaritatem commune omnium quoque fore commodum, ut postea per ipsum patuit effectum. Continuo diligenti indagatione fuit cura omnibus secum pertractare, cujus rei adeptione præcipue dignum esset prædictum fratrem in regias aures preces porrigere, ne tanti principis benignitas incassum obtulisset sese. Tandem divinitus hoc unum consilium, hæc una sedit omnibus sententia, id esse petendum, quod monacho competeret, quodque largiri regiam majestatem deceret. Est viculus Condatensium, urbi adjacens Parisiorum d, ubi corpora Sanctorum martyrum Nigasii, Quirini & Scuviculi metu olim Danorum regiones præda & incendio vastantium a suis, ubi prius posita fuerant, translata sedibus, usque ad id temporis locis tenebantur mediocribus.

[7] [commendatitiisque Hildebaldi Coloniensis episcopi litteris,] Hos quoniam noverant beati Petri apostoli fuisse discipulos & a Clemente apostoli successore cum sancto Dionysio in Gallias gratia convertendi populum destinatos e, nihil melius, nihilque disposuere postulandum congruentius, videlicet, ut cujus fuerant auditores in doctrina & virtutibus, eidem etiam adhærerent corporetenus. Et ut hæc petitio faciliorem in regias aures sibi pararet aditum, faciliorem etiam tam arduæ rei consequeretur effectum, placuit omnibus in auxilium tam piæ devotionis uti patrocinio archiëpiscopi Coloniensis; ut adjuncta tanti viri auctoritate plus posset in impetrando gratia fratris. Petierunt itaque a præsule deprecatorias ad regem pro adeptione tanti thesauri litteras; quas ab illo cum summa benevolentia concessas per supradictum fratrem legerunt in auribus regis, forte illis diebus Parisii commorantis hoc modo recitandas.

[8] [quæ integræ] “Clarissimo imperatori Carolo Hildebaldus, Coloniensis sedis non dico Rector, sed imbecillus adjutor, in eo regnare & vincere, cui servire est veram libertatem affectare. Egregia benignitas vestra, princeps inclyte, & cunctorum, quos novi, clementissime, dat non modicam fiduciam petitionibus meis impetrandi etiam quælibet ardua, quia vota mea plerumque pietatis vestræ auribus admissa nesciunt adhuc, quid sit repulsa: itaque cum fide implendi desiderii audeo non solum pro meo, sed etiam pro alieno negotio precibus majestatem vestram interpellare, & hunc tam vestri quam nostri familiarem monachum communem & meam & suam causam loquuturum pietati vestræ præsentare, cujus desiderium dignum & laudabile a vobis primum audiri, deinde etiam exaudiri sit bonitatis vestræ.

[9] [huc transcribuntur,] Est in partibus nostris locus quidam, cui Malmundarium inditum est nomen f, a suis fundatoribus principis apostolorum Petri patrocinio consecratus, ab antecessoribus vestris satis decenter constructus: ab eisdem magnifice regalibus donis exornatus, qui tametsi gloriam & liberalitatem eorum in multis testetur muneribus, tamen æque beneficia vestra suspirat in suis necessariis rebus; unde adest frater iste a nobis missus nihil pompæ secularis appetens, nihilque horum, quæ prima mortales æstimant, sitiens; verum postulationes meas suosque affectus, uti per eum vel ab eo pernoscetis, ostendens; postulationes meas suosque affectus per vos sive a vobis perduci ad effectum deposcens; impetret hoc precum humilitate & servitii devotione qualiscumque tamen Coloniensium pastor, quo nemo vobis fidelior, nemo obedientior. Fac, Domine mi rex, fac velle si potes, at, cur dixi, si potes? imo fac velle, cum non desit posse”.

[10] Istis litteris in aure regis perlectis, cognitisque postulati & postulantis causis, aderant plurima quæ hanc legationis causam agebant, juvabant, [munito, easdem rogatus,] promovebant, hinc ipsius nuntii familiaritas, illinc episcopalis auctoritas, quæ omnia suffragatione honesta & multiplici regiæ supplicabant majestati. Quam igitur repulsæ abjectionem, quam possent tanti intercessores vereri contradictionem? Nam fratrem illum non exaudiri, quem sæpius ad petendum aliquid rex invitaverat, esset indignum: pontificis non attendere auctoritatem, qui sæpe & multum in spem gratiæ laboraverat, foret absurdum: dignitatem ipsius petitionis, tantummodo religiosa & sancta quærentis, justo examine non perpendere fortasse videretur inseitum.

[11] Itaque benignissime tam piis votis assensum dedit, [benignissime] sed tamen in tanta re quia prudentum opus erat consilio, omnes curiæ proceres ætate & sapientia præditos in aulam convenire jussit, præcipue illos, quorum solertiore providentia commodius & decentius regni tractabantur negotia. His sibi cunctis astantibus, quod apud se dictante clementia agendum proposuerat, in commune omnium consilio tractandum quasi dubius protulit, sententias eorum quasi ipse incertus animi exposcit, utrum eos, de quibus agebatur, concedere debeat, inquisivit. Primus fuit in respondendo, qui prima vox ibi erat in consilio, Parisiensis scilicet episcopus, & quia nostro Coloniensi pridem & optime notus, & summa familiaritate devinctus erat, plurima ejus beneficia in regem fideliter acta coram omnibus commemoravit, multisque laudibus viri illius gratiam, quæ prius apud principem magna erat, multo majorem fecit.

[12] Dehinc jam satis comparata sibi ipsius regis omniumque qui astabant benevolentia, [episcopi Parisiensis suasu] ipsa, inquit, tanti viri fides & bonitas, Domine rex, satis in hac re sunt tibi consilium: ipsa ejus merita, quid illi respondeas, nobis tacentibus, non incertum præbent indicium. Quis enim in administrandis regni negotiis sic devotus, quis ad omnia pericula subeunda magis promptus, quam ille inclitus frater noster Hildebaldus? Sed supervacaneum duco eum pietati vestræ meis laudibus gratificare, quem constat apprime vobis vestrisque sua commendatum probitate. Decet igitur principem regiæ majestatis tantum pontificem regiis compensare beneficiis: unde si regis placet pietati, favendum censeo tanti pontificis petitioni.

[13] Quid multa? Assensit imperator huic sententiæ cum optimatibus suis, [Malmundariensibus est impertitus.] perque ipsius manum Sanctos efferri de suis mandavit locis, bonis omnibus satians desiderium nostrum, e tribus unum nobis beatum transmittendo Quirinum. Sanctum antistitem Nigasium suæ sedi restituendo, scilicet urbi Rothomagensium g; cujus etiam nobis largitus est brachium dextrum, cum reliquiis Levitæ Scuviculi, Melantii episcopi, casula quoque sancti Audoëni itidem Rothomagensium archiëpiscopi. Si quis vero tantæ existit amentiæ, ut super ejusmodi thesauro nobis a Deo collato fortassis audeat nutare, mittimus eum ad Rothomagensis ecclesiæ clerum, illic docebitur per veri testimonium, quod sæpe experti sumus per Dei auxilium. Nam ut de præsentia eorum omne auferatur dubium, testatur frequens per eos operatio virtutum, uti deinceps manifestabitur fide scriptorum.

ANNOTATA.

a Titulum hunc cap. subjecto, etsi, quod huic respondet, scriptum de Translatione & adventu corporis S. Quirini martyris ab auctore suo Malmundariensi monacho anonymo in Ms. mihi prælucente inscribatur, præfigendum duxi, quod in scripto isto vere de sacris Sanctorum nostrorum lipsanis Malmundario impetratis, non autem de hisce eo etiam translatis, agatur.

b Comment, prævium num. 129 & seq. videsis.

c Ardenna, Cæsari & Tacito Arduenna, sylva est Galliæ & Belgii maxima, per ducatum Luxemburgensem, ditionem Leodiensem & Hannoniam extensa.

d Nominis hujus vicum, qui prope Parisios situs sit, nullum novi; verum cum civitas hæc quam maxima post sec. IX incrementa acceperit, ac tum forte, qui modo ei includaturnomenque amiserit, vicum hujusmodi sibi adjacentem habuerit, erroris sane ex eo, quod Condatensium, ut loquitur, viculum prope Parisios hic collocet, insimulari Malmundariensis noster anonymus haud potest.

e An vere a Clemente Papa missus in Gallias fuerit Dionysius, Parisiensium apostolus, ad IX mensis hujus diem, quo is colitur, examinavimus.

f Loci hujus, qui vulgo Malmedy vocatur, notitiam & situm in Comment. prævio num. 64 exposui; de illius autem ædificatione & diplomatibus instrui potes ex Analectis S. Sigiberti regis, die I Februarii, a pag. 24.

g S. Nigasii corpus non tunc, sed anno demum 1032 Rotomagum fuisse adductum, in Comment. prævio § V ostendi.

CAPUT II.
Malmundarium e vico Condatensi SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi reliquiarum translatio, miraculaque hanc comitata.

a

[Cum exultatione, miraculo etiam hanc augente, e vico Condatensi Sancti efferuntur,] Divina bonitas voluit omnibus notum facere, quanti habeat Sanctos in cælesti mansione, mirificans eos in conspectu hominum per operationes mirabilium suorum, de quorum multiplici numerositate hic exordium sumimus loquendi, ut glorificetur Deus in miraculis, qui voluit esse admirandus in Sanctis. In eorum b ex vico Condatensi translatione fratribus nostris c ingens fuit exultatio, etiam a populo utriusque sexus cum accensis cereis prosecutio. Ea dies immanitate ventorum, inundatione imbrium, tonitruique fragore a mane usque ad sextam sat difficilis, qui cujusque essent meriti, qui transferebantur, indicio patefecit signi succedentis. Nam ex luminaribus, quæ vulgi ferebantur manibus, nullum extingui valuit spatio quatuor milliariorum; quodque adhuc extat jocundius, ne una quidem pluviæ gutta fluxit super corpora Sanctorum.

[15] Huic adjicitur miraculum, quo in Sanctis suis glorificatus est Conditor rerum. [puero surdo, muto & contracto conferunt invocati sanitatem,] Nona submissum volverat hora diem, noctisque vicinitas cogebat eosdem fratres quiescere post laboris & itineris fatigationem. Libuit ergo in quoddam pratum succedere, eo quod herbarum fertilitas & fons præterfluens multum loco amœnitatis & commodi videbantur præstare. Nec res latuit incolas loci illius, certatimque infirmos suos deferebant certam salutem præsumentes tantis Intercessoribus. Inter alios puer, nomine Helpricus, matris mœstæ portabatur brachiis, qui vocem non ore dabat, non aure trahebat, quin ex contractione deformi deformia membra gerebat. Is novennis erat & novem ætatis annos in ipsa ægritudinis molestia expleverat; sed ad primos genitricis adventus officio fungitur loquelæ atque auditus d. Mater attonita tantæ rei miraculo, prout noverat, gratias referebat Deo, quia, antequam pro eo funderetur oratio, affuit ei obtentu Sanctorum ipsius miseratio: super quo fratres non minimum læti feretrum statuere deponi. Puer ille, dum propter accumberet, sopore detentus est. Excitus a somno lætatur munere sumpto, munere dico optatæ salutis in erectione prius contracti corporis.

[16] Jam crastina infulserat dies, cæptamque fratres viam insistentes, [ad Laudunense, ubi contractum aiterum curant, suburbium advehuntur,] cum sol Occiduis radios immergeret oris, pervenerunt in suburbium Lugdunensis civitatis e: nec mora, res passim vulgata ad pontificem loci usque pervolavit, qui veniens obnixe fratres postulabat, ut sese crederent mœnibus urbis, sublatis secum Sanctorum reliquiis. Quod utrum pia mente voluerit, nobis incertum est. Verumtamen rei probavit eventus, cujus fuerit intentionis vel affectus: fratribus assensum præbentibus, nitebatur episcopus ille primus appositis manibus, humeris eum * impositurus, feretrum sublevare, sed, admissa etiam militari manu, frustra diu laboratum est. Ita enim solo hærens manebat, ut tanquam mons immobilis penitus moveri non posset. Advertens itaque, quod temptaverat, non licere, eos ibidem nocte illa degere jussit, tentorium ob honorem Sanctorum super eos expandit, alimoniæ sumptus affatim eis suppeditavit. Exactæ noctis tenebras aurora fugarat, rursumque antistes adveniens cum clero cumque devoto populo Missarum solempnia solemni complevit officio. Quo in loco non defuit Sanctorum velut ubique protectio. Quidam enim Albodus toto corpore contractus, alieno auxilio delatus eorumque præsentiæ illatus, repente in ore astantium erigitur, erectusque suis lætatur vadere plantis.

[17] His itaque gestis, fratres, resumpto salutari onere, [raptorum seu furum insidiis mirabiliter subducuntur,] carpebant iter cum ingenti exultatione transitoque monasterio, cui Resbacis est vocabulum f, jam quartum ab eo fecerant miliarium, cum prior exultatio repentino mœrore nonnihil illis subintulit triste; audientes enim vicini circumquaque rumorem eorum, diabolico instinctu in unam conspiravere sententiam, ut thesaurum a Deo collatum auferrent per violentiam. Cumque id perficere vellent opere, immisit Dominus inter utriusque partis viros tam densam nebulam, ut ad se invicem nullo modo valerent accedere. Ita pravorum insidiis nequaquam proficientibus, divina protectione tuti evasere nostri, animis exultantibus. Hæc est, bone Jesu, tuæ miserationis operatio. His virtutum titulis universo innotescis mundo. Ita quondam populo tuo, filiis Israël, adfuisti manu defensionis, disperdens hostes tuos in brachio tuæ veritatis. Illos Ægypto eductos in ignis columna protexisti, nobis non dissimiliter *; quos provideras patronos, de medio inimicæ gentis, nebula famulante, salvasti.

[18] [in Arduennam invecti Bastoniæ cæco visum;] Multis ergo laboribus insumptis, multis etiam tam latronum quam & viarum timoribus permeatis, tandem perventum est in Arduennensem pagum g, ubi ab accolis villa ædificata nomen antiquitus sortita est Bastonia h. Hic adolescens, ignota luce trahens natales tenebras, tanto acriore parentes afficiebat planctu, quanto diligentius parentum fovebatur affectu; sed confide Deo, parentum dilecta societas; gaude, adolescens, in hac sorte tua, quia post auræ flactuantis tempestuosa pericula, grata superveniet, quæ non sperabitur, hora. Ergo spe & fiducia salutis percipiendæ sistitur cum precicibus Martyrum præsentiæ, adduntur etiam precibus devotis fletus uberes, ut, quod natura negarat, supplicum extorqueret fides. Flectitur his pietas Deitatis, de fonte cujus processit medicina salutaris, tenebrisque remotis implevit vacuas ignoto sole fenestras i.

[19] [Wisibronæ paralytico gradiendi facultatem,] Inde fratribus progressis, aliamque ejusdem pagi villulam nomine Wisibronam k ingressis obviam fit quidam paralyticus, vix bacillo regente, ut illa poscit infirmitas, debiles sustentans artus. Is gravia ex imo pectoris trahens suspiria Sanctorum supplex implorabat suffragia, cujus petitioni, quia semper sunt præstandi faciles, annuentibus eis, concepta valetudine stringitur in solidum qui fluxerat antea nervus. Mirantur homines tam subitam viri mutationem, obstupescunt nihilominus insolitæ ambulationis directionem, Deique gratiæ attribuunt in laudibus, quæ per Sanctos Dei fiebant virtutibus.

[20] [Amblavæ miserrimum in modum] Solet peritus venator per id locorum venabula tendere ubi plures ferarum cura pascuæ abundantioris novit conflaere, piscantum seu aucupum solertia inibi retia jacere ubi nantum seu volantum copias valeat comprehendere. Haud secus Sanctæ hujus socialitatis fraternitas, quaqua transitum habuerat, suæ sanctitudinis monimenta linquebat, utque vivens lucrandis animabus insudaverat, non minus in gaudium Domini sui recepta corporum infirmitates procurabat *. Ut ergo ex itineris rectitudine contigit ad villam Amblavam l eos accessisse, ex operis claruit specie, quanta meritorum vigeant perfectione. Jam cæli medias Phœbus conscenderat arces, horaque instante oportebat fratres lassitudinem reparare victus necessarii necessaria consuetudine. Inter agendum in ecclesia clauduntur corpora Sanctorum cum puero septem annorum, cui miserrimo genere passionis spem sustulerat vivendi miserrima deformitas contractionis.

[21] [contracto incolumitatem,] Nam adeo miserabilis increverat morbus, ut caput cruretenus recurvum pene inhæreret natibus, ut deforme monstrum aspicias, nec hominem a monstro discernere queas. Stabat uterque parens pro foribus, filii calamitatem deslens, vitam & salutem filii Sanctorum commendans dispositioni. Quid agebatur in ecclesiæ abditis solius erat nosse Divinitatis, solius etiam martyrum devotionis pro infirmo apud Deum intercedentis. Auditæ valuere preces parentum ad Sanctos, Sanctorum ad communem Dominum, ægrumque jacentem consequitur festina salus, adstansque in pedes moribundos ad vitam subrigit artus. Illo deinceps incolumi reperto, populus stupere miraculo, fratres nostri flere præ gaudio, Christi nomen prædicari ab omnibus, per quem tantum gratiæ suis infulsisset Martyribus.

[22] Exin aliquantisper confecto itinere, venitur ad quendam fontem, [& ad fontem, S. Quirini, post dictum, mulieri diutissime incurvatæ sospitatem impertiuntur,] ubi propter æstum oportuit quiescere ad refocillandam corporum necessitatem. Interea mulier, illi ex Euangelio æquiparanda; nam sursum aspicere non poterat. Jam decem & octo annis incurvata Sanctis prosternitur, qua valuit, devotione orans, qua diu caruerat, donari sospitate. Succedunt orationi lachrymæ: vox occupatur singultu quatiente, lingua fletibus præpeditur, & in medio conatu sermo gemitu interrumpitur. Vere dixerim illam plus meruisse, dum lachrymatur, quia lachrymæ non postulant veniam, sed merentur. Restituta ergo petitioni suæ ad sua rediit cum exultatione. Ex eo fons ille appellatus est sancti Quirini; quod nomen hodierno reservavit tempori, nec immerito; est enim non solum dulcis ad potandum, verum etiam sanitates conferens pro fide postulantium.

[23] Est in proximo locus, quem dicunt Campaniatum m, [Campaniati a fenetro suo donum,] ubi in adventu beatissimæ hujus sodalitatis divinitas claruit ex ostensione suæ virtutis, Sanctorum patuit meritum ad gloriam divinitatis. Quia inibi perpulchra ad quiescendum videtur planicies, qui beatas ferebant reliquias, solo straverant sua corpora fratres, seu causa reparandæ lassitudinis, seu expectatione populi subsequentis, fama siquidem celebris asciverat undique plebis multitudinem copiosam, &, ut res tantæ novitatis exigebat, sua nonnulli munera pro posse honori Sanctorum deferebant. Inter eos, quibus mens & voluntas inerat sua largiendi, mulier pannum lineum attulit, feretro beatorum super expandit, sed res in contrarium relapsa ostendit, pannum illum venisse ex parte adversa. Mox enim ut contigit feretrum, tanquam vento vehementi repulsus ferebatur per aëris spacium, donec populi circumjacentis terræ corruens transiret numerum; qui secundo tertioque experientiæ causa super impositus, secundo tertioque simili modo, ut prius, est repulsus.

[24] Unde datur intelligi, sanctos Martyres nihil velle injusti, [injuste a muliere comparatum, repellunt,] qui veræ justitiæ inhærentes sanguinem fuderunt pro nomine Christi. Hæc mulier super hujusmodi conventa reatum suum hoc modo est confessa. Consuetudinis, inquit, est mulieribus, linum suum fluentis aquarum imponere, ut, hinc assumptis viribus, ad usus necessarios fiat tractabile. Ex eo diversis locis diversas partes clam auferens, ut ex aliena abundantia consulerem paupertati meæ, non sum reverita subire notam hujus infamiæ. Sic effata palam pœnitudinem gessit errati, concessura deinceps sordibus similis delicti, sic mulieris illius infamis detecta est iniquitas, sic Martyrum Christi admirabiliter manifestata sanctitas. Rem dicturus sum tanto mirificam, quanto gloriosam, &, quia hodieque videtur, fide plenam. Locus ille, ubi Sanctorum requievere corpora, vel ubi popularis circumsedit caterva, viriditatem sui perpetuo conservat gramine, ut nec æstivo exuratur fervore, nec hiemali adimatur frigore. Perpendat quisque fidelium, quanti valeant apud Deum in cælis, quibus tantum gratiæ a Deo collatum est in terris.

[25] [ac tandem Malmundarium allati] Abhinc fuit subeunda quies per diuturnos a fratribus nostris petita sudores, suisque sedibus beati Martyres inferendi, quas ad nostram salutem eis Dominus præelegerat ab exordio mundi. In quorum susceptione, quantum jocunditatis confluxit in clero & plebe, quis peritorum perito explicet sermone? Ruere videres e tota vicinia senes cum junioribus, & e cunctis properare locis pusillos cum majoribus, tantus omnes animi perflaverat ardor patronis suis occurrere, occurrendo famulatum quemque pro modo suo exhibere. Si quos etiam in rebus necessariis occupaverat cura secularis, exoccupari gaudebant voluntarie, dummodo cupitis gaudiis contingeret eis interesse. Erant, quos ætas curvaverat in senium, quosque stratis injecerat debilitatis infortunium, hos quædam vis ex Deo rapiebat ad voces lætitiæ, tanquam oblitos ætatis & infirmitatis suæ.

[26] [honorificentissime, miraculo etiam eorum adventum illustrante, suscipiuntur.] Ergo universis ad diversa munia currentibus, quidam, remoto viarum obice, vias in planum componere, vicibus nonnulli certatim oneri Sancto succedere, quibus id non datur effectui, magni æstimant vel feretrum sequendo intueri. Ergo laudibus hi, plausibus illi persultabant, & commune decus parili pietate salutabant. Tali excipiunt honorificentia, quos Deus inæstimabili sublimavit gloria, tali, inquam, introducuntur magnificentia remedium & solamen peccaminum nostrorum futuri per secula. Intrantibus sane gestatoribus pignorum beatorum monasterii limina, miræ dulcedinis efferbuit mira fragrantia, diebus ferme unius mensis indicio durans Martyrum sanctitatis. Ex eo cœpit nomen eorum haberi celebre, eorum suffragiis undique plebs infirma concurrere, uti dein per nos fideliter erit referendum.

ANNOTATA.

a Etsi Lucubrationis, jam partim cap. proxime prægresso datæ, qua de SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquiis e vico CondatensiMalmundarium translatis miraculisque, eorum ope patratis, Malmundariensis monachus anonymus agit, pars posterior solo libri de miraculis S. Quirini martyris titulo abs hoc afficiatur, re tamen vera trium istorum Sanctorum nostrorum Malmundarium translationem miraculaque in hac & post tam SS. Nigasii & Scubiculi, quam S. Quirini ope patrata complectitur. Hinc illam duo in capita, quorum altero, titulo huic subjecto, dicta translatio miraculaque, hanc comitata, altero miracula, eamdem translationem subsecuta, exponuntur, sum partitus.

b Videlicet SS. Quirini, Nigasii, Scubiculi & Melantii, quorum reliquias, Malmundarium deferendas, impertitas Malmundariensibus ab imperatore fuisse, cap. proxime prægresso sub finem anonymus noster narravit.

c Per Fratres hic indubie designantur monachi Malmundarienses, sicque unum ex hisce sese hic scriptor noster anonymus prodit.

d Miraculum istud, in puero Helperico patratum, Translationis Sanctorum, qui, ut supra in Commentario prævio monui, Rotomagensem S. Audoëni monachum se prodit, scriptor anonymus, nonnulla a sese e signis, quæ in eorum Malmundarium translatione contigere ac ab iis, qui huic adfuere, memoriæ sunt prodita, memoranda præfatus, apud Marteneum in Thesauro novo Anecdotorum loco in Commentario prævio plus semel assignato etiam narrat; ut sane, quin id in itinere, dum SS. Nigasii, Quirini & Scubiculi reliquiæ Malmundarium transferrentur, contigerit, dubitandum non sit, utque proinde miraculis, in Mellentina S. Nigasii ecclesia patratis, a Davanneo in Sanctorum nostrorum Vita cap. 71 perperam accenseatur.

e Lugdunum, Clavatum scilicet, modo Laudunum, Gallice Laon, episcopalis est sub Aëp. Remensi in insula Franciæ civitas, 29 aut 30 leucis Lutetia Parisiorum distans; cum autem Malmundarienses monachi, qui SS Nigasii, Quirini & Scubiculi reliquias e vico Condatensi Malmundarium transferebant, secunda a suo inde discessu die ad civitatis illius, uti hic traditur, suburbium pervenerint, id vicum illum, non prope Parisios, sed in diœcesi Suessionensi situm fuisse, argumento est. Adi Comm. prævium num. 142 & seqq.

f Virorum est Ordinis S. Benedicti in diœcesi Meldensi Majorem inter & Minorem Mucram monasterium, verum pro hujus nomine aliud forsan monasterii alterius hic legendum. Adi Comment. præv. num. 145.

g Vide, quæ de Arduennensi sylva seu pago in Annotatis, cap. proxime prægresso subjectis, ad lit. c dicta sunt.

h Oppidum modo est, quod aliis Bastonacum dicitur, in ducatu Luxemburgensi situm leucisque octo Luxemburgo remotum.

i Idem, ut apparet, miraculum etiam narratur a Translationis Sanctorum nostrorum scriptore anonymo, mox hic iterum ad lit. d laudato.

k Nullum nominis hujus locum in Arduennensi sylva seu pago invenio; verum, qui ita hic nominatur, Bastoniam inter & Malmundarium situm fuisse, ex itinere, quod, qui sacra Sanctorum nostrorum pignora transferebant, verosimillime tenuerint, nemo non colliget.

l Locus est in Tungrorum finibus, non procul a monasterio Stabulensi, a flumine Amblava nomen habens. Ita ad vocabulum Amblava in Notitia Galliarum Valesius, qui deinde, nonnullis primum interpositis, ibidem subjungit: Notgerus in Vita S. Remacli ad Warchinnam rivulum … in Arduenna Malmundarium ponit in parœcia Agrippinensi: Stabulaus autem monasterium trans Callam rivulum, Ubiorum & Tungrorum terminum, ad Amblavam fluvium in diœcesi Trajectensi seu Tungricana. Alterum Stavelo, alterum Malmedy appellant.

m Nec usquam etiam nominis hujus locum in Arduennensi sylva notatum invenio; haud procul tamen, qui hic memoratur, a Malmundario situm fuisse, e rerum hic narratarum ordine concludendum apparet.

* an id?

* supple: succurristi

* i.e. curabat

CAPUT III.
Miracula, SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquiis Malmundarium delatis, patrocinio eorum ibidem patrata.

a

[Visio, ubi, qui Sanctos transferebant, quieverant, offertur;] Mons est monasterio contiguus, quem appellant Bertuli sedem, quia isdem vir, prima inibi figens tabernacula, ex nomine suo loco indiderit nomen. Die itaque introductionis martyrum in laudibus divinis exultanter impleta, cum jam sol Oceano rubros tingebat amictus, populus, qui e diverso convenerat, tardius redibat ad propria. Quidam autem, per montis prælibati transeuntes supercilia, viderunt a longe, ubi die eadem fratres fessi feretrum deposuerant, tanquam in ostensione trium Sanctorum tria luminaria, & ne semel visa res difficulter accommodaret fidem, trina per tres noctes contemplatio non incertam ad credendum contulit facultatem. Ubi ob honorem Sanctorum, ob memoriam futurorum crux excelsa porrecta est, quæ per successionem temporum vetustate soluta, semperque a fidelibus innovata hujus rei hactenus attestationem præbet b.

[28] [mulier pœna, divinitus sibi inflicta,] Subjacet præfixo monti pratum spatiosum, multorum serviens Dominio, multa fœni participatione Dominos suos ditans in tempore suo. Hic puella, cæteris ad diem festum properantibus, seu timore conductoris sui seu glorificatione Dei & martyrum sola instabat laboribus manuum, quodque congregaverat furca, fœnum erigebat in cumulum. Sed non impune tulit, quod ausu temeritatis præsumpsit; ut enim ad posteritatis exemplum vindicaretur in illam, quæ jam palmis inhæferat, nequivit deponere furcam. Vim facit ipsa sibi toto conamine solvi contendens, verum aderat vis quædam interna internis eam nexibus astringens. Hærebat itaque stupens, & ob hoc, quod contigerat, stupebat hærens. Præterea clamoris indicabat magnitudine, quanta in manibus afficiebatur passione. Cujus voce exterriti, qui undique confluebant festivitati c, accurrunt non sine admiratione, tanquam in extasi positam blanda relevant consolatione, utque martyrum sistant juvamini, secum festinant adducere. Antequam itineris peragant medium, puella salutem recepit manuum, relicta forma in necessitate positis, nunquam diffidere de adjutorio divinitatis.

[29] [altera dæmonis infestatione hujusque soror insania liberantur;] Dæmonis pessima infestatione mulier torquebatur Widrada nomine, sed spe curandi ad nostrum perducta monasterium d, velox a Deo per beatos Martyres consequuta est remedium. Nexibus quippe validis astricta eorum auxilio, obseratis ecclesiæ foribus, deseritur, rursumque nobis, quid ageret, scire cupientibus, possessore suo vacuata, sibique restituta reperitur. Hujus etiam soror, Theduidis vocabulo, sensum perdidit, ad eorum memoriam errando pervenit, quæ statim sui compos effecta est, ut quoad vixit tempore, incolumis permaneret.

[30] Fuit quidam Wimboleus adeo contractione corporea invalidus, ut plantæ ejus adhærerent natibus. [miserandum in modum contractus,] Hunc in visione nocturna quidam affatus est in hæc verba: Si tuæ est voluntatis munere potiri erectionis, Ardennæ ingredere saltum, petens tibi ostendi Malmundarii monasterium, ubi Sancti recenter translati diatim coruscant virtute miraculorum. Evigilavit homo agensque Deo gratias super sibi ostenso, quam valuit ocius paruit mandato. Solemnis aderat lætitia Deicolarum universitati ex gloriosa passione beati Petri apostoli, quando ille externis advectus humeris martyrum se poscit inferri præsidiis, ubi sub nocte pro scire & posse orationi procumbens, remque sibi necessariam ex Deo per ipsos opperiens, dum matutinos vigiles insistimus Ymnos, nodis resolutis membrorum, clamores immensos dedit ad cælum, quibus præsentes exterriti, sed ex concessa ei incolumitate gavisi, quanta possunt exultationis voce instant Laudationi divinæ. Is vero, qui sui promeruit curationem, abeundi suaque repetendi sibi ulterius interdixit voluntatem. Tanto amoris desiderio Sanctorum astrictus dilectioni, ut eorum & eis famulantium se deinceps tradiderit servituti e.

[31] Natalis beati Joannis Baptistæ a fidelibus fideli excolitur devotione, [cæca itidem & curva] & secundum promissum divinitatis per Angelum multi in ejus gaudent nativitate Unde fit, ut singulorum annorum revolutione exultanter ad ipsius curratur memoriam, ut, quia ille clamaverat, pœnitentiam agite, peccatorum obtineatur indulgentia per bonæ operationis instantiam. Hujusce consuetudinis benevolentia huc promiscuæ multitudinis confluxerat numerositas in tantum, ut præter populum nil aliud videas per compita, perque plateas. Intererat huic tripudio mulier, suorum advecta studio, quæ toto membrorum deformis curvamine, utroque etiam oculorum carebat lumine. Fratrum quidam, Hugo nomine, sancto de more recolens mysteria vitæ, sancto astabat altari, cui non minima inest portio dominici ligni. Mulier, a suis projecta, præ ipsis gradibus sacerdoti astabat propius. Jam secreta dicebantur secretius & plebs circumstans Domino se mactabat in precibus, cum repente illa claris exclamat vocibus: En video, video, sit laus & gloria Christo.

[32] [incolumitatem] Fit multiplex murmur in astantibus ex lætitia tanti proventus, tamdiu perseverans suppressa voce, dum terminarentur Officia Missæ. Tum vero omnes prorumpunt ad divinas laudes, super facto ejusmodi obstupescentes Divinitatem in commune communi exorant precamine, ut virtus, ostensa in restauratione luminis, osten datur in reparatione reliqui corporis. Nec defuit humilium supplicamini, qui se timentium semper adest voluntati. Nam sub oculis omnium, qui aderant, compages refluum subito rapit arida succum; officia & rigidi remeant in pristina nervi, atque interdictum repetunt vestigia fluxum. Mulier surrexit incolumis, argenteumque monile, collo suo pendens, altari pro munere imposuit gaudens. Credo, si tot auri adfuissent pondera, quot arboribus insunt folia, Deo Sanctisque libens contulisset universa f. Ea res tantum processit in admiratione, quanta populi multiplicitas in ejus rei affuit operatione g.

[33] In nova villa, quæ nostræ subjacet ditioni, Ada nomine mulier a spiritu nequam vexabatur nequiter adeo, [energumenaque, dæmone expulso, sensum ac mentem consequitur;] ut, deposita mollitie muliebri, vix robustæ virorum cederet multitudini; sed re vera alienis nitebatur viribus, cui virilis nequibat obsistere virtus. Hæc salutis recuperandæ gratia, amicis ducibus, nonnulla Sanctorum perlustravit loca, sed, nequicquam Sanctorum suffragiis imploratis, adducitur curanda Dominis & Patronis nostris. Quod gestum cælitus animadvertendum est, ut, quibus ancillabatur prius in sospitate, per eos eriperetur ab infirmitatis necessitate. Aliquot ergo diebus elapsis, durabat in expectatione suæ liberationis, &, quia salvatione donatur perseverantia usque in finem, postmodum Sanctorum obtentu in sese divinam experta est miserationem. Septima lux late lato fulgebat in orbe, nobisque divinis Missarum Officiis communiter inservientibus, illa singulariter horrendis agitabatur clamoribus, sed repente, divinitus compresso furore maligni spiritus, mutata in melius dæmonio caruit, mentem sensumque recepit h. Diem illam eo, quo privata fuerat, peragi libuit in silentio; verum Dominica succedens rei gestæ fuit testificatio, dum cleri plebisque in unum convenientis frequentia salvatori omnium Domino jubilavit in lætitia.

[34] [Puella, occasione, quæ hic] Exigentibus hominum insolentiis, terrores Dominus incutiebat superventuræ gentilitatis, utque primum fama mali tanti intra fines Galliarum cœpit audiri, obviandum fuit non exteriori armorum protectione, verum jejunio salutari cum oratione. Per id tempestatis pontificales administrabat infulas in Coloniensium urbe Hermannus, vir severæ industriæ i, qui tam diræ auditionis perculsus metu per omnes parochias, suæ ditioni subjectas, rem geri fecit dignam relatu, triduanam videlicet abstinentiam ab omnibus observari, si forsan pro istiusmodi plaga cessanda, Dei omnipotentia posset placari. Hic in morem Ninivitarum omnis ætas assumpsit lamentum, pallet omnis juventus, virginumque immutatur color optimus, pro gemma & serico matrona glaucos induit amictus, nullus bibendi, nemo vescendi memor. Quodque contriti & humiliati cordis conceperat afflictio interni doloris, externus exprimebat mœror. Audiverant enim simile quondam in has regiones detrimentum postque populationes & incendia civitatum, post iniquas neces plurimorum plures abductos Christicolarum.

[35] [exponitur, oppressa & mortua,] Unde in commune fuit consilii, divinitatem adire super negotio hujusmodi; quia ergo abbatia nostra ad ejus diœcesim pertinet, studuimus & nos idem agere, quantum valuimus, Deo largiente. Tertia constituti jejunii aderat dies, & ad missarum solemnia unanimi voto ruerat promiscua plebs, ipsas etiam porticus tanta replens multitudine, ut nimirum intelligas, eam non posse capi intra septa ecclesiæ. Jam recitabatur series Euangelicæ lectionis, cum puella quædam inter confertissimas turbas oppressa in soporem solvitur mortis. Quæ statim foras elata, sepulturæ post modicum erat tradenda. Tunc unus circumstantium, prudentiorem, imo fidentiorem habens animum, non ita, inquit, fratres, non ita est agendum, non omnis absumpta salus. Certe ubi nulla putatur, advehet optatum levamen omnipotens Dominus. Sancti isti, ad quorum tumbam consistimus, maximis in dies magni habentur virtutibus. Quamobrem, si placet, si non diffidere mens est, eorum relinquatur juvaminibus.

[36] Dixerat, dictorum spei cæteris assentientibus, propter mortua corpora mortuum relinquitur corpus, [revocatur ad vitam;] sed non æque mortua dixerim, per quæ superatur mors, redeunte Vita. Non, inquam, æque mortua dixerim, per quæ id, quod erat hominibus ad optandum difficile, ex præscientia Dei factum esse palam hominibus perfacile. Nam post tempus jejunii, fumato cibo pastisque visceribus, reversi puellam vitali luce donatam reperimus. Percunctantibus, ubi vel quomodo fuerit, Educta, inquit, de corpore a duobus miræ pulchritudinis traducta sum in locum amœnitatis, donec quidam ordine clericus, specie decorus, corpore procerus, Quirinum se nominans, inde me abstulit, & ad hujus exilii tenebrosas semitas reduxit k. Hujus rei tot sunt astipulatores, quot sunt in circuitu nostri commorantes.

[37] Nec illud prætereundum est silentio, quod in nostro quondam apparuit monasterio. [cælesti, qui Sanctorum reliquias custodiunt,] Fratrum quidam, Hermeradus nomine, felicis vitæ suffultus religione, Sanctorum custodiam susceperat, &, quia grandævo erat situ consumptus, juniorem, vocabulo Nevelonem, ad sui sustentamen acceperat. Ambo ergo in eodem oratorio quiescentes, ambo cælestis harmoniæ meruerunt fieri auditores. Is, qui senio eminebat, duabus noctibus in lecto recubans & psalmis pervigil instans, audivit in choro fratrum tanquam voces infantium psallentium Deoque confitentium, quamvis penitus ne unum quidem intellectu caperet verbum. Tertia vero nocte is, qui junioris videbatur ætatis, dum similiter vigilans instaret orationibus, audivit easdem cælestis voces exercitus. Æstimans ergo, fratres ad psallendum jam surrexisse, silentio vocans magistrum, Estne, ait, tempus significandæ nocturnalis horæ, quia audio fratres in choro psallere? At ille, Non, inquit, sed membra compone ad quiescendum, &, gallo canente, hora erit vocandi fratres ad psallendum. Hæ enim voces, quas auditu percipis, jam duabus anteactis noctibus insonuerunt auribus meis, quas non hominum in carne viventium, sed sanctorum noveris esse Angelorum.

[38] Aliquot dein transierant horarum curricula, cum inde progredientes * eadem Beatorum agmina ecclesiam subiere monasterio quam proximam, [harmonia recreantur;] beati Laurentii Sanctorumque multorum nominibus consecratam, martyrisque Agilulfi, eatenus inibi quiescentis, ambientes * tumbam hanc imposuere antiphonam: “Qui posuit animam tuam ad vitam”. Ibique matutinis pro fidelium animabus decantatis, visio illa cælestis a conspectibus evanuit humanis. De præscripto beatæ memoriæ viro multa suppeterent, quæ dici laudabiliter possent, sed, quia nobis ablatus, alias * est translatus l, reticere exinde melius putavimus. Tamen ne reputetur ignaviæ, Deum in Sanctis suis mirabilem non glorificare, ne arguamur invidentiæ Sanctos per Deum gloriosos non magni facere, quis quantusque vir fuerit iste perpaucis libuit explicare. Nobili stirpe editus Anglino loci hujus abbati m a parentibus est traditus sub institutione monachi regulanter informandus. Qui patris spiritualis mores & vitam spiritualiter imitatus, ejusdem ex voluntate Dei successor est factus, dein sedi Coloniensium antistes datus abbatis etiam non deposuit onus, donec utrumque strenuissime gubernando propter fidem regni apud Amblavam n coronatus est martyrio o, atque apud nos, ubi abbatis nomine præfuerat & opere, usque dum Deus voluit, locum habuit sepulturæ. Sufficiant ista de illo scire cupientibus, hinc cœptus reflectatur nostræ orationis cursus.

[39] [agri ariditate longieri] Passionis Martyrum post aliquot annos jocunda satis infulsit dies, in qua vespertinis laudibus astantes mirabilis visionis Deus effecit participes; nam ad caput ipsorum trinæ Sanctorum societatis tres apparuerunt stellæ, adeo radiantes divinitus, ut, quotquot in ecclesia ardebant candelæ, earum obfuscarentur reverberatione. Quod factum in magna populi multitudine, quia latere non potuit, divulgatum est ubique. Clauso refrænatis imbribus cælo, terræ ariditas famem futuram nuntiabat mundo, id hominum insolentia promerente ex multimoda peccati augmentatione. Hinc satis digna ultione actum est, ut, increscentibus iniquitatum loliis, res necessariæ decrescerent usibus humanis. Sed quia Deus in se peccantibus miseretur, ni diffidant; in se peccantes non aspernatur, si resipiscant; pollicetur enim: “Convertimini ad me & ego revertar ad vos:” tandem suspendit ictum terror exorabilis, tandem ad salutarem portum appulsi sumus post fluctuamina dubiæ navigationis.

[40] [exsiccati pluviis irrigantur] Assumptis enim ex communi consultu martyrum corporibus, ternis dierum processibus abbatiæ nostræ villas proximas perlustravimus, immutatione habitus exterioris offensam cohibentes occultæ animadversionis. Cerneres clerum cum populo mœrorem induere pro gaudio, in spiritu humilitatis aures pulsare divinitatis. Mollita his & talibus censura jugis indulgentiæ dextram exarmat, iramque reflectit in opus misericordiæ. Tertia illuxerat dies plena jocunditatis, in qua mortalibus copia profluxit benedictionis. In redeundo enim portamque oratorii subeundo pluviarum subsecuta est magnitudo, adeo inundatione sua irrigans terrarum faciem, ut postridie vim suam recolligeret herba, quæ jam redacta videbatur in pulverem, tantum fœcunditatis conferens herbis & frugibus, ut is, qui jam desperabatur ab omnibus, ore omnium plenus appellaretur annus.

[41] [nimiaque alias harum copia] Sicut ex siccitate nimia solet provenire inopia panis, ita per inundantiam pluviarum sæpe labor hominum deperit, dum ruricolæ spebus suis frustrati, quod hiems acceperat ad nutriendum, quodque æstas receperat ad metendum, per intemperiem aëris reverti dolent ad interitum. Hujusmodi exitiale periculum extorsisset aliquando iniquitas sua in genus humanum, ni respectus ad parcendum semper paratæ divinitatis a peccatoribus per Sanctos iram suæ averteret indignationis. A Calendis enim Augusti mensis usque ad duodecimum diem Septembris in tantum fuderat assiduas celestis aquarius undas, ut prius ad messem confortatæ fruges, post ad nihilum redactæ per aquarum inundationes, curvas nequicquam ad colligendum reciperent falces; dumque irremediabiliter omnes pene quassaret procella, speciatim tamen agros eorum, qui Amblavam inhabitabant villam, gravior quam cæterorum vastaret tempestas, compulsi extremis malis incolæ Dei Sanctorumque auxiliamen communi expetunt deliberatione.

[42] [liberantur;] Eam quam præfati sumus diem templi nostri dedicatio exhibet celebrem, ad quam ille populus & reverentia festi & temporis necessitudine conveniens, perque lugubres habitus, quid haberet animi, ostendens, beatos martyres precatur efferri, oratorum * cum eis lustrando rogaturus Dominum super plaga imminenti. Quod ut impetratum est, repente tanta inclaruit cœli serenitas, tantaque insecuta est aëris commoditas, ut quæ jam transisse videbatur, tunc primum inchoari putaretur æstas. Cerneres paulatim segetes ad vim remeare priorem, quasque infusiones aquarum corruperant, paulatim reparari ad maturitatem. Quid multa? Nec cælum dedit pluviam, nec ros abundans defuit super terram, donec successibus collecta secundis frumenta conderentur in horreis; super quo, si quis tardus existit ad credendum, ad præscripti populi recurrat testimonium; qui accepti beneficii non immemor diem se observaturum tantæ solemnitatis & ad hanc per singulos annos venturum promisit cum muneribus suis, atque hactenus in promissione sua permanet fidelis p.

[43] Solemnitas apostolorum Principis, quæ titulatur ad vincula, [rusticus, quod operi servili tempore illicito] magnæ devotionis in suo tempore confert gaudia, sed quia plerumque a quibusdam observatur negligentius, fit ob hoc plerumque, ut quibusdam vindicta inferatur divinitus. Et ut res pateat proposita, res adducenda est in medium vulgata fideli attestatione multorum. Apud Ledernacum q exstitit rusticus vocabulo Gerbertus, qui contemptor Dei & hominum pro nihil ducebat, si quod ex Deo per sacerdotem accepisset mandatum. Nam, facto signo a sacerdote, quo solent resolvi artifices ab opere, is, qui cor incrassatum habebat ad bene operandum, instanter operam dabat ad malefaciendum. Ergo prælibatæ solemnitatis adveniente jam vespera, idem vir male sanus arrepta falce messoria ingressus est contiguum domui suæ pratum, ut vitulis suis fasciculum colligeret herbarum; quamobrem districte quidem, sed misericorditer corripi me ruit, ut sciret, si quid divina potentia possit, ut adverteret, cujus sit virtutis & potentiæ, quem Deus universorum pastorem universali fidelium constituit Ecclesiæ.

[44] Nam in prima herbarum collectione non dextera falcem, [vacet divinitus punitus,] non sinistra herbas valuit deponere, sed per reliquum diei noctisque succedentis tempus difficiles in utraque patiebatur cruciatus. Nam videbatur sibi, ut quot palmis inerant digiti, tot ferrei palmis infigerentur aculei. Quin etiam, si quis utrumque ab utraque manu tentabat divellere, ampliori miser homo afficiebatur passione, ut sine dubio intelligeret divina se teneri virtute. Quid multa? Tanto arctatus dispendio tantaque necessitudine compulsus consilio amicorum & adjutorio ad nostrum est monasterium perductus. Cujus valvas ut attigit, attingensque oscula libavit, repente quod utrisque tenebatur manibus tanquam nil incommodi passus abjecit. Quisquis dubius in fide incredulitatis adhuc gravaris mole, disce in sancto opere, quia prope est dominus omnibus, qui invocant eum in veritate. Quia enim vir iste nihil hæsitans in fide postulavit, quia non duplici corde, sed in veritate quæsivit Dominum, antequam domum subiret orationis, potitus est effectu suæ postulationis. Idem introgressus grates Deo, Sanctisque pro salute percepta reddidit, Domumque revertens exemplum correptionis reliquit posteris, sicque aliena salus aliis fit causa salutis.

[45] [mulier, digitos habens recurvos,] Quidquid a Sanctis seu per Sanctos agitur divinæ virentis *, gratiæ asscribitur. Unde non debet quisquam sat cunctari Sanctorum operationes, quibus valet verbis, effari; sicut enim diversi meriti sunt homines, ita diversæ sunt in hominibus infirmitatum passiones. Et nos, qui Sanctorum actus enarrare cœpimus, qui diversos in hominibus modos infirmitatum notare habemus, post relata referendis voluntarie animum applicamus. Mulieris manus dextera, nervis marcentibus, digitis torpentibus, in palmam erat recurva, crescentesque nimis nimiis progressibus ungues, quia carnem subierant, nimios miseræ addebant dolores. Quot enim manus habebat digitos, tot manum perforare videres ungularum aculeos. Gravis adeo dolor & passio, sed spes inerat ei per Sanctos recuperandi salutem a Domino. Stans ergo inter missarum solemnia devota Deo fundebat supplicamina, cum subito ab immani erepta discrimine, amissæ recepit officium dexteræ, quæ in flexibilem usum miro revocata est ordine r. Hinc, si quas egit gratiarum actiones, silendo lector advertere potes.

[46] [vir S. Quirinum in magno periculo invocans,] Sæpe videmus Sanctorum dierum observatores proficere in melius, Sanctos dies non curantes deficere in pejus, velut exemplo sequenti facile valebit agnosci. Quidam eorum, quos Coridones s appellant, flocci pendens præsentis diei observantiam, fœnum plaustro impositum ducere volebat domum, sed temerariam ejus præsumptionem virtus divina non tulit, igneque cælitus emisso plaustrum pariter cum fæno cremavit. Ille gavisus, quia vivens evasit, unum ex bobus, quem sancto Quirino in tanto positus periculo pro residuis sibi reservatis devoverat, de tanto liberatus periculo fideliter concessit, ex sui eventu præsentibus & futuris præbens exemplum, quia Dominus peccantem non statim judicat, sed ad pœnitentiam miseratus expectat.

[47] [mulierque altera, censu non soluto, Sanctis injuria,] Inter plures, quos patriam egredi compulerat orationum gratia, mulier aderat ex oppido Nivialensi t, ecclesiæ nostræ ancilla, quæ quia remota videbatur a finibus nostris, censum sui capitis non solverat per multum temporis. Unius ergo persolvens multorum annorum retinuit censum ad perniciem sui, ad gloriam Dei, ad correptionem hominum, ad clarificationem Sanctorum. Expletis ergo pro quibus venerat, revertebatur per eam, quæ dicitur Francorum semita, habens hactenus sanctæ Crucis signum ad virtutis ibi patratæ testimonium. In comitatu ejus erant viri & feminæ, qui testes existerent ad suos, quanta Deus operatur per Sanctos.

[48] [hincque punita, hosce sibi experiuntur propitios.] Ut ergo montis apicem ascendit, horrore nimio stupefacta contremuit, soloque pede adhærente, immobilis perstitit. Æstimabant eam comites offensionem pedis incurrisse; verum illa tenebatur alia virtute. Accurrunt undique, eamque tentant sublevare, sed non datur copia, vel mutare locum, vel quoquam flectere gressum. Tandem ad se reversa, ad Sanctos tota est mente conversa, studens orationibus facere placatos, quos propter infidelitatem sui patiebatur iratos. Pollicetur emendationem sui reatus per restaurationem ablati centus. Nec fuit apud eos difficile oranti veniam impendere u. Resoluta ergo pedis vinculo admirationem auxit in populo: ad nos rediit cum tripudio, gratias retulit pro recepto gressus officio. Deinceps domum regressa fidelis permansit in promissione sua x.

ANNOTATA.

a Malmundarii non tantum SS. Quirinus, Nigasius & Scubiculus, sed & S. Agilolfus pluresque alii Sancti, in Notitia Malmundariensi, Comment. præv. num. 119 huc transcripta, memorati ac nominatim S. Petrus Apostolus, cujus solius nomine, S. Quirini reliquiis nondum eo delatis, insignita erat præcipua, quæ ibidem exstat, ecclesia, pro patronis habentur; etsi autem vel horum omnium, vel solius S. Quirini vel denique hujus simul & SS. Nigasii & Scubiculi patrocinio pleraque e miraculis, quæ Malmundarii, translatis eo horum sacris lipsanis, evenisse, Malmundariensis anonymus refert, fuerint patrata sintque adeo omnia, utpote in quibus saltem partem Sancti nostrihabuerint, in capite, titulo huic subjecto, memoranda, sunt tamen etiam ex iisdem nonnulla, quæ solius S. Petri ope facta narrantur, hæcque, utpote ad Sanctos nostros nullo modo spectantia, brevitatis causa, lectore dumtaxat, id a me fieri, admonito, omittam.

b Hinc liquet, hæc haud modico temporis spatio post rem gestam esse conscripta.

c Hic, ni fallar, designatur dies, quo SS. Quirini, Nigasii & Scubiculi reliquiæ in ecclesiam Malmundariensem fuerunt illatæ.

d Hic iterum auctor monachum Malmundariensem se prodit idemque adhuc pluries infra facit, quod hic monuisse sufficiat.

e Is itaque e propria voluntate Sanctorum Quirini, Nigasii & Scubiculi, seu potius Malmundariensis, ad quod sacra horum lipsana recenter erant translata, monasterii servitio sese addixit, itaque juris seu e Sanctorum istorum pro more tunc usitato familia est factus. Adi, quæ Operis nostri tom. 1 Octobris pag. 300 in S. Bavonis miracula ad lit. c sunt notata.

f Hoc miraculum Malmundariensis anonymusin S. Agilolsi, quam postea, uti apud nos in Commentario, Sancti hujus Actis prævio, num. 29 fas est videre, conscripsit, Passionem intulit, paucis dumtaxat, quibus, quod hic omnibus, ut apparet, Malmundariensium Patronis tribuitur, soli S. Agilolfo adscriberetur, partim additis, partim mutatis verbis, uti quisque deprehendet, qui, quæ in dicta Passione num. 20 & seq. leguntur, cum verbis, quibus miraculum illud hic narratur, contulerit.

g Subditur modo miraculum, in energumeno patratum, quod hic, utpote soli S. Petro ab auctore adscriptum, omitto.

h Hoc miraculum non solis SS. Quirino, Nigasio & Scubiculo, sed omnibus Malmundariensium Patronis est adscribendum, uti ex ipsismet, quibus narratur, verbis fas est colligere.

i Haud alium certe, quam Hermannum, hujus nominis tertium, qui ab anno 1089 usquead annum 1099 sedem Coloniensem occupavit, Malmundariensis noster anonymus, uti apud nos in Commentario, Actis S. Agilolfi prævio, num. 30 fas est videre, hic intelligit, hincque simul & ex eo, quod, uti hic subdit, mortuæ puellæ, ad vitam tunc revocatæ, adfuerit, vixisse eum sub sec. XI finem, consequitur.

k Miraculum isthoc, quod, ut verba, quibus refertur, exigere videntur, omnibus Malmundariensium Patronis ac potissimum S Quirino adscribendum, diversum, ut apparet, non est a puellæ resuscitatæ miraculo, quod in Sanctorum nostrorum Vita cap. 71 refert Davanneus, etsi interim in hoc, non S. Quirino, sed S. Nigasio præcipuas partes attribuat.

l S. Agilolfi corpus, quod Malmundarii fuerat sepultum, inde ab Annone, Coloniensi episcopo, anno 1075 vita functo, Coloniam Agrippinam fuit translatum, uti in sæpius jam laudato Comment., ejusdem S. Agilolfi Actis prævio, num. 20 docuimus.

m Malmundariensi & Stabulensi huic abbati, qui anno 727 fuisse Stabuleto præfectus a Dionysio Sammarthano Galliæ Christ. auctæ tom. 3, col. 941 ex Cointio traditur, Chilpericus rex anno 742 multas prærogativas concessisse narratur. Fisenum in Paralipomenis Florum ecclesiæ Leodiensis part. 2, pag. 605 Operisque nostri tom. 2 Julii in Commentario S. Agilolfi Actis prævio num. 17 & seq. videsis.

n Vide, quæ in caput proxime prægressum ad lit. l de hoc loco sunt notata.

o Anno circiter 770, uti in Comment. mox iterum cit. docuimus.

p Ex iis, quæ in duobus postremo hic narratis miraculis dicuntur, insigni plane cultu Malmundarii gaudere aut certe olim fuisse gavisos Sanctos nostros, nemo non facile eruet.

q Nominis hujus locum in Tabulis Geographicis haud invenio; sed, qui hic nominatur, situs indubie fuerit Malmundario non procul.

r Hoc miraculum, omnibus, ut apparet, Malmundariensium Patronis adscribendum, Malmundariensis noster anonymus, ad S. Agilolfum, iis dumtaxat, quæ, ut huic soliconveniret, mutari fuit necesse, mutatis, in sancti illius Coloniensium antistitis Passione num. 16, non secus ac aliud, de quo jam ad lit. f, transtulit.

s Vocabuli hujus significationem nusquam invenio, nec de hac, conjecturis incertis adductis, divinare lubet.

t Hoc Brabantiæ oppidum communius Nivigella, vulgo Nivelle, vocatur, Bruxellisque quinque & Namurco octo leucis distat.

u Mulier, cui, quod hic narratur, obvenit, ecclesiæ Malmundariensis seu Malmundariensium, qui in hac coluntur, Patronorum servitio fuerit addicta eo sensu, qui Operis nostri tom. 1 Octobris pag. 300 in Annotatis, quæ S. Bavonis miraculis subduntur, ad lit. c exponitur.

x Lucubrationem suam anonymus noster hic terminat narratione admodum prolixa, quæ, cum ad solum S. Petrum spectet, huc a nobis transcribenda non est.

* progredientia

* ambientia

* alio

* an pratorum septa?

* forte virtutis

DE SS. TARACHO, PROBO, ET ANDRONICO MM.
ANAZARBI IN CILICIA

ANNO CCCIV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De SS. Martyrum cultu, martyrii adjunctis & Actis.

Tharacus, M. Anazarbi in Cilicia (S.)
Probus, M. Anazarbi in Cilicia (S.)
Andronicus M. Anazarbi in Cilicia (S.)

AUCTORE J. B.

Præstantissimos hosce fidei Christianæ Pugiles sacri ecclesiæ tum Latinæ, [Frequens in Fastis sacris,] tum Græcæ antiqui recentioresque Fasti certatim, nec immerito celebrant: Martyrologium Romanum Vetus ad diem XI Octobris ita habet: Apud Tharsum, martyrum Tharaci, Probi & Andronici. Prolixius de illis Ado scribit; ac primo quidem ita illos annuntiat; Apud Tarsum metropolim Ciliciæ, Natale beatissimorum martyrum Tharaci, Probi & Andronici: qui persecutione Diocletiani sub Maximo præside, longo tempore carcerali squalore afflicti, & tertio diversis tormentis & suppliciis examinati in confessione fidei triumphum gloriæ adepti sunt. Dein vero addit varia, quæ passi sunt, suppliciorum genera, qua demum fuerint morte sublati, & quo pacto sepulturæ traditi: quæ quidem omnia ex ipsismet sanctorum Martyrum Actis in suum Martyrologium transtulit. Laudatis mox Adonis verbis Usuardus apud Sollerium ad amussim concinit, uti & Martyrologium Romanum hodiernum, hoc fere solo discrimine, quod Tarsum metropolim non appellet; addat autem, sanctos Martyres abscissis cervicibus occubuisse. Wandelbertus apud d'Acherium tom. 2 Spicilegii pag. 54 ita de iisdem canit:

Quinas mox Taracus, Probus Andronicusque coronant,
Virtutis, mortisque pares quos gloria reddit.

Meminit etiam illorum Notkerus apud Canisium Lectionum Antiquarum tom. 2, parte 2, pag. 179, sed admodum vitiose; ubi sic legitur: Apud Tharsum metropolim Ciliciæ Tharaci presbyteri & Andronici martyrum &c. Perperam quippe hic Probus omittitur, & Taracho, homini, uti ex Actis Martyrum manifestum est, militari dignitas adscribitur sacerdotalis. Pari vitio laborat Mrl. Hieronymianum Epternacense, quod S. Andronicum veluti sacerdotem annuntiat.

[2] Hactenus quidem quoad mensem, diem, locumque, [cum Latinis,] quibus passi fuerunt sancti Martyres, inter citatos martyrologos satis convenit: verum ad diem XXV Martii annuntiantur in Auctariis Usuardinis apud Sollerium, & Mss. Vaticano S. Petri & Usuardo Reginæ Sueciæ: ad diem IV Aprilis in Ms. Vaticano, signato num. 5949, ubi annuntiantur in Syria: in Mss. vero Casinensi & Altempsiano ad eumdem diem omittitur S. Probus. Ad diem V Aprilis referuntur in Martyrologio monasterii S. Maximini, & in tribus Martyrologiis Hieronymianis apud Florentinium: ad diem VII Maii refertur Depositio reliquiarum eorumdem Martyrum in ecclesia S. Euthymii, in hujus Vita num. 122, tomo 2 Januarii, die XX ejusdem mensis data. Ad diem ejusdem mensis XIII signantur, & quidem in Palæstina in Mrll. Hieronymianis Lucensi, Antverpiensi seu Epternacensi, & Corbeiensi; ac rursus ad diem XXVII Septembris, sed in Cilicia; in Gellonensi apud d' Acherium corrupte pro Probi legitur Prolii: ad diem IX & X Octobris in Martyrologiis Hieronymianis Florentinii mox laudatis; ad diem vero X ejusdem mensis in Gellonensi S. Probus perperam vocatur Proprius. S. Tarachum omittit hoc die Mrl. Hieronymianum ab Edmundo Martene editum tom. 3 Anecd. a pag. 1550. Denique ad diem XI Octobris Mrl. Lucense Parvum Florentinii solum memorat S. Andronicum: Epternacense vero sic habet: V Idus Octobris in Anazabori (lege Anazarbo) Ciliciæ natalis Taraci, Probi & Andronici presbyteri. Omitto alios codices Hieronymianos contractos, & recentiorum Martyrologia: de die vero locoque, quo sancti Martyres passi sunt, cum de Fastis Græcis, quibus inscripti sunt, egero, infra dicetur.

[3] [tum Græcis] Græci passim SS. MM. Tarachum, Probum & Andronicum IV Idus mensis Octobris colunt, hoc est, die XII seu postridie ejus diei, quo Romano Martyrologio, Veteri Novoque, inscribuntur; ad quem in Menæis Magnis, haustum ex Martyrum Actis, hujusmodi elogium legitur: Οὑτοι ὑπῆρχον ἐν ὑπατείᾳ Διοκλητιανοῦ καὶ Φλαβιανοῦ ἡγεμόνος· καὶ ὁ μὲν Τάραχος προβεβηκὼς ἦν τὴν ἡλικίαν, Ῥομαῖος τό γένος, στρατιώτης τὴν τύχην. Ὁ δὲ Πρόβος ἐκ Σίδης τῆς Παμφυλίας, ὁ δὲ Ανδρόνικος ἐκ πολεῶς Ἐφεσίων τῆς Ιονίας. Καὶ ὁ μὲν Τάραχος θᾶλτεται * λίθοις τὰς σιαγόνας καὶ τὸν ἀυχένα, τὰς χεῖρας πυρὶ καταφλέγεται, καὶ ἀναρτᾶται ἐπί ξύλου, καὶ καπνῷ πνιγηρῷ ὐποβάλλεται, ὄξος ἐπὶ τῶν ρινῶν δέχεται, καὶ ὀβελίσκοις πεπυρακτωμένοις τοὺς μαστούς ὑποκαίεται. Ξυρῷ τα ὦτα ἐκτέμνεται· τὸ δέρμα τῆς κεφαλῆς ἀποσύρεται. Θηρίοις ἐκδίδοται καὶ τελευταῖον μαχαίρᾳ κατακοπεὶς μεληδὸν, τὴν ψυχὴν τῷ Θεῷ παρατίθησιν. Ὁ δὲ γενναῖος Πρόβος νεύροις ὠμοῖς τύπτεται, σιδήροις πεπυρακτωμένοις τούς πόδας κατακαίεται, ξύλῳ ἀναρτᾶται, τὸν νῶτον καὶ τὰς πλευρὰς πορωθεῖσιν ὀβελίσκοις κατακαίεται, καὶ ἐτέραι σούβιαις τὰς κνήμας διατέμνεται, καὶ τελευταίον μαχαίραις καὶ ἀυτὸς κατακοπεὶς τὸ μακάριον τέλος ἀπηνέγκατο. Ἀνδρονικος δὲ ὁ θεῖος ξυλῳ ἀναρτᾶται, καὶ σιδήροις ὀξέσι τὰς κνήμας χαράσσεται καὶ τὰς πλευρὰς κατακεντᾶται· ἅλατι τὰς ὠτειλὰς ἀνατρίβεται, τὴν γλῶσσαν καὶ τὰ χείλη ἐκτεμνεται, καὶ σχεδὸν ὅλον τὸ σῶμα κατακοπεῖς μαχαίραις καὶ ἀυτὸς τὸ πνεῦμα εἰς χεῖρας Θεοῦ παρατίθησιν

[4] Hi, Diocletiano consule & Flaviano præside, floruerunt; [SS. Martyrum] Tarachus quidem ætate provectus, Romanus genere, sorte miles. Probus ex Side Pamphyliæ; Andronicus autem ex Epheso Joniæ oriundi. Tarachus, maxillis & cervice saxo contusis, manibusque igne adustis, in equuleo suspenditur, fervido sumo subjicitur, acetum naribus excipit, verubusque candentibus in mamillis ustulatur. Præciduntur (illi) novacula aures; capitis abraditur cutis. Feris exponitur, & gladio tandem membratim concisus animam Deo reddit. Generosus autem Probus, crudis nervis cæsus, ferro candente adustus in pedibus, equuleo suspensus, tergo, lateribusque candentibus verubus adustis, aliisque item verubus fodicatus in suris, tandem beatum nactus est exitum. Divinus autem Andronicus equuleo suspenditur; acutis ferramentis incisis cruribus, fodicatisque lateribus, perfrictis sale vulneribus, lingua ac labiis exscissis, gladiisque toto fere corpore & ipse concisus, in Dei manus spiritum tradit. Simili ad eumdem diem illos elogio exornat Menologium jussu Basilii imperatoris olim editum; sed illic S. Probo axillæ candentibus verubus ustulatæ dicuntur; quod quidem tormentum Acta illorum lateribus ejus, cum tertio oblatus Maximo fuit, illatum memorant; neque id Mopsuestiæ, ut ibidem legitur, sed juxta Anazarbum, ut habet Latina Actorum versio, contigit.

[5] Menæis jam memoratis accedunt Menæa Maximi Margunii, [mentio:] Cytherorum episcopi, Horologium, seu Horæ canonicæ Cryptæ Ferratæ Ordinis S. Basilii, Diptycum S. Sabæ, Anthologium Græcum, quod hujusmodi Hymnum in laudem Martyrum decantari solitum exhibet: Πολυειδεῖς οἱ Μάρτυρες αἰκισμοὺς ἐνεγκότες, πολλῶν ἐπάθλων ἔτυχον καὶ βραβείων τῆς νίκης, παρὰ Χριστοῦ τοῦ Σωτῆρος, Τάραχος ὁ θεόφρων καὶ Πρόβος καὶ Ανδρόνικος, οἱ στεῤῥοὶ ἀθλοφόροι· ὧν τὴν σεπτὴν ἐκτελοῦντες μνήμην τοῦτους τιμῶμεν ὑπὲρ ἠμῶν πρεσβεύοντας τοῦ ῥυσθῆναι πταισμάτων. Varios Martyres cruciatus perpessi, multa certaminum ac victoriæ præmia a Christo Servatore reportarunt præditus mente divina Tarachus, Probus & Andronicus, victores strenui; quorum venerandam recolentes memoriam, ipsos colimus, pro nobis intercedentes, ut liberemur a noxis. In supplemento nostro Menæorum Græcorum typis excusorum, seu in synaxario P. Sirmondi SS. Probi, Tarachi & Andronici elogio adduntur sequentia: Τελεῖται δὲ ἡ ἀυτῶν σύναξις ἐν τῷ μαρτυρείῳ ἀυτῶν, τῶ ὄντι ἐν τοῦ Νάρσου καὶ ἐν τῇ πηγῇ. Celebratur eorum festum in eorum æde sacra, quæ est in Narsi (supple tractu) & Ad Fontes; de quibus paulo infra dicetur. Hæc item lego in Menologio nostro Slavo-Russico: SS. MM. Probi, Tarachi & Andronici, passorum sub Diocletiano anno CCLXXXVIII. Item in synaxario Rutheno: SS. MM. Probi, Tarachi & Andronici, quæ pariter habentur in altero synaxario Rhuteno Moscua ad decessores nostros misso anno 1688 a P. Georgio David S. J. ibidem missionario, uti & in Kalendario Rhutenico Vaticano seculi XI apud Assemanum tom. 1 de Kalendariis universæ Ecclesiæ pag. 110. Memorantur denique ad eumdem diem, id est ad XII Octobris in Ephemeridibus Græco-Moscis, mensi Junio præfixis, addito sequenti ex Menæis versiculo:

Τμήθη δοδεκάτῃ Πρόβος, Ανδρόνικος, Τάραχόστε.

Bis sena occidit Tarachum, Probum, Andronicum.

Tres hi SS. Martyres in Kalendario Rhutenico apud Possevinum tom. 2 Apparatus sacri pag. 365 corruptissime ac per modum unius sic exprimuntur S. Mart. Pronotarchii.

[6] [cultus sacer in Palæstinam] Ex citatis modo Latinis Græcisque monumentis observatu facile est, nomen S. Tarachi diverse scribi, ac e Latinis hos Tarachum, illos Taracum; Græcos autem constanter Τάραχος scribere; ac proinde rectius Tarachus etiam Latine scribi; quod ita scripserint perpetuo Græci, a quibus id nomen ad Latinos derivatum fuit. Liquet ex iisdem SS. Martyres modo in Cilicia, modo in Palæstina, modo annuntiari in Syria. In Cilicia quidem, quod illic, uti Acta eorum fidem faciunt, pro Christo sanguinem vitamque fuderint. In Palæstina vero, quod eo delatæ in honoreque ipsorum habitæ sint reliquiæ: constat id ex Cyrillo Scythopolitano in vita S. Euthymii, in eremo Hierosolymitana hegumeni, ubi de Sancti illius Laura, in cœnobium post ejus obitum versa, agens, hunc in modum, D. Jacobo Loppin, monacho Benedictino congregationis S. Mauri interprete, non sine honorifica, quæ alibi deest, SS. Martyrum compellatione loquitur: Hoc miraculo (impetratæ cœlitus S. Euthymii meritis in arenti solitudine pluviæ) cognito, archiëpiscopus (Hierosolymitanus) Martyrius multa cum magnificentia in dedicationem monasterii advenit, celebrataque est vigilia cum insigni luminum apparatu, & synaxim agentes, sub altare deposuerunt reliquias Sanctorum & egregiorum victorum Tarachi, Probi & Andronici septima die mensis Maii: anno, ut additur, ab Euthymii obitu duodecimo, seu anno Christi 484; cum S. Euthymius, uti Henschenius tom. 2 Januarii pag. 301 docet, anno 473 die XX ejusdem mensis obierit. Hoc S. Euthymii monasterium Joannes Phocas, seculi noni scriptor Græcus, num. 18 ita descripsit: Dicto monasterio (S. Theodosii) adversum, sinisterius in profundum eremi Jordanis S. Euthymii Magni monasterium est; turribus magnisque fulcris circumvallatur; & in medio templum assurgit tecto in modum cylindri directo: subtus spelunca patet, ibique medium S. Euthymii sepulcrum, deiferi Sabæ sepulchro haud absimile, candido marmore, æque ac illud, opertum; & cum Sancto, Sanctorum simul patrum Passarionis & Dometiani reliquiæ reconduntur: ita Joannem vertit Leo Allatius; sed pro sinisterius Græce legitur: δεξιώτερον dexterius. Denique cum in Syria annuntiantur, Syriam opinor non proprie, sed late sumptam, cujus pars est Palæstina, oportere intelligi; quamquam etiam in utramque Syriam potuerint eorum transferri reliquiæ, cultusque propagari.

[7] Palæstra tamen horum Martyrum, non Palæstina, non Syria, sed Cilicia, Asiæ Minoris regio, nunc Caramania, fuit, quam imperator Theodosius Junior in Primam Secundamque partitus est, [e Cilicia, ubi die] teste Joanne Malala Chronographiæ lib. 14. Ciliciam præterea Secundam, inquit, a Prima dirimens, provinciam fecit; urbe Anazarbo, metropolitico jure & præfecto donata. In Cilicia Prima fuere Tarsus metropolis & Pompeiopolis; in Secunda vero Anazarbus atque Mopsuestia. Pompeiopoli ad Flavianum Maximum, Ciliciæ præfectum, adducti sunt: inde Tarsum ducti, ab eodem Maximo interrogati sunt singuli, tortique; unde factum, ut Tarsi tum in Mrl. Rom. aliisque supra citt. passi dicantur. Mopsuestiæ altera a judice de iisdem est habita quæstio & ob suam in fide constantiam variis pœnis tormentisque affecti sunt. Postremum vero certamen Anazarbi subiere, ubi nova perpessi supplicia, ferisque objecti, capite tandem minuti martyrium consummarunt; quapropter in Mrl. Hieronymiano Epternacensi Anazarbi annuntiatos legimus. Constant hæc ex infra edendis Martyrum Actis, quibus additamentum aliquod Græce æque ac Latine subjungitur, in quo Anazarbi (seu, si accuratius loqui lubeat, juxta Anazarbum) non solum martyrium consummasse, sed etiam sepulti, & quiescere eorum corpora perhibentur, quod quidem me movit, ut sanctorum Martyrum palæstram Anazarbo potius, quam Tarso, absque omni tamen eorum, qui secus fecerunt, reprehensione in hujus Commentarii titulo assignarim. Hæc de martyrii loco.

[8] Diem eorum emortualem incertum, quod antiquioribus quidem Latinis Fastis nomen eorum ad diem XI; [verosimilius IX Octobris passi sunt, propagatus:] in Græcis autem ad XII inscribatur, Ruinartius putat: verosimilius tamen die XI eorum martyrium contigisse propterea reor, quod Fastis Latinis purioribus consonet non modo Additamenti, Actis subnexi, textus Græcus æque ac Latinus, sed etiam, quod in Actis Martyrum, quæ Baronius tom. 2 Annalium a pag. 678 edidit ad annum Christi 290, num. 30, dies XI Octobris, nullam omnino diem Actis Ruinartianis assignantibus, diserte expressus habeatur. Maximus indignans, inquiunt illa, vocat ad se Terentianum, jubetque edi gladiatorum munus, quibus mandaretur in primis Christianos martyres confodi: quod factum est quinto Idus Octobris. Eodem porro die id jussisse Maximum; effecisse vero gladiatores, rei adjuncta palam ostendunt. Quod si in quibusdam Fastis aliis insuper diebus eorum festivitas assignetur, inde profectum id arbitror, vel quod aliqui ex illis male luxati sint, ut Lucensis Major Florentinii codex, in quo, uti & in Corbeiensi, ad diem IX Octobris, rursusque postridie annuntiantur; vel quod ex mero variarum ecclesiarum arbitrio variis quoque fuerint culti diebus, vel denique, quod diebus aliis illorum fuerint translatæ reliquiæ, aut ædes sacræ Deo sanctorumque Martyrum nomini dedicatæ.

[9] Translatas fuisse eorum reliquias aliquot anno 484 die VII Maii in ecclesiam cœnobii S. Euthymii, [ædes sacræ illis seu Mopsuestiæ] jam vidimus supra: ex Actis vero S. Nicetæ Gothi martyris, quæ tom. V Septembris pag. 40 & binis sequentibus habentur, discimus, tribus illis SS. Martyribus prope Mopsuestiam templum ab Auxentio, loci episcopo, fuisse excitatum, in eoque repositas eorum reliquias. Primum S. Nicetæ Acta Græca, Stiltingo interprete, his verbis tradunt: Excitavit quidem hic Pontifex, amicus Martyrum, templum victoria insignibus martyribus Taracho, Probo & Andronico, quod positum est ante muros civitatis Mopsuestiæ. Alterum vero sequentibus: Cum autem ipsorum Sanctorum ei deessent reliquiæ ad consecrationem templi ædificati, eas autem haberet urbs illi propinqua, nomine Anazarba, ei promissa parte reliquiarum hujus præclari Nicetæ, illorum Martyrum accipit reliquias. De re quidem constat: at quis ille Auxentius? Le Quien tom. 2 Orientis Christiani geminum hujus nominis Mopsuestenum episcopum memorat, quorum prior anno 359 ecclesiam rexerit; alter vero post Bassianum, qui Chalcedonensi concilio anni 451 subscriptus legitur apud Labbeum tom. 4 Conciliorum col. 787, uti & post Joannem; atque Auxentio huic II potius, quam I factum id adscribendum autumat, quam in sententiam Stiltingus quoque inclinare videtur: Ruinartius autem, ac post illum Tillemontius tom. 5 Monumentorum Ecclesiasticorum pag. 301 Auxentio, Mopsuesteno episcopo Ariano, quo nomine (jure, an injuria, non inquiro) Auxentius I venit; quem cingulum militare abjicere, quam uvas, quod illum facere Licinius imperator jusserat, Baccho sacrificare, maluisse, ac dein Mopsuestenam cathedram adiisse, Suidas scribit. Expulit palatio suo Christianos Licinius, teste Eusebio in Chronico apud Scaligerum & Miræum, anno Constantini XIV, Christi 320, quinquennio post Thessalonicæ interfectus: quo tempore ad adultam Auxentius pervenerat ætatem; cum & frater ejus natu minor Theodorus, uti ex Suida Baronius tom. 3 Annalium ad annum 316, num. 34 tradit, Tarsensis in Cilicia episcopus factus, concilio Nicæno II anni 325 apud Labbeum tom. 2 Concill. col. 52 subscripserit.

[10] [ab Auxentio, hujus nominis II,] Theodorus quidem alter metropolita Tarsensis fuit; sed hic, utpote concilio Calchedonensi anni 451 subscriptus, Auxentii, qui, Licinio imperatore, fuit, frater esse non potuit. Porro vero S. Nicetas Gothus martyrium subiit sub annum dumtaxat 372: neque illud SS. Tarachi, Probi & Andronici templum statim a S. Nicetæ martyrio Auxentius condidit: nam, ut S. Nicetæ Acta tradunt, aliquamdiu post occisum S. Nicetam, corpus ejus a Mariano, milite Christiano, Mopsuestiam allatum fuit, inque Mariani ædibus item aliquamdiu servatum miraculis claruit; donec, procedente tempore, conditum S. Nicetæ Mopsuestiæ templum fuit. Rursum vero inter templi Nicetiani epocham, & epocham templi, quod SS. Taracho, Probo & Andronico excitavit Auxentius, annorum sat multorum curricula intercedere potuerunt; ac proin Auxentius hujus nominis I, seu, qui Licinii tempore ad ætatem virilem jam pervenerat, ad conditum juxta Mopsuestiam SS. Martyribus nostris templum ætatem non prorogasse videtur, recteque censuisse Lequienus, id Auxentii Mopsuesteni episcopi, non hujus nominis I, sed II opera factum.

[11] [seu Constantinopoli a Narsete, quem comburi Phocas jussit, conditæ,] Alterum quoque templum SS. Martyribus in urbe Constantinopolitana fuisse dicatum, docet Zonaras lib. 14 Annalium ita scribens: Οὗτος ὁ Ναρσῆς τὸν τοῦ ἁγίου Παντελεήμονος ναὸν ἐδομήσατο, καὶ τὸν τῶν ἁγίων μαρτύρων Πρόβου, Ταράχοὺ καὶ Ανδρονίκου καὶ τὸν ἐκεῖ ξενῶνα. Hic Narses (Phocæ, qui anno 602 salutatus fuit imperator, jussu combustus) divi Panteleëmonis & sanctorum martyrum Probi, Tarachi & Andronici ædem atque vicinum hospitium condidit. Ita Zonaram interpretatur Cangius; nescio, an satis accurate: nam, si hac Cangii interpretatione sit standum, templum idem & S. Pantaleëmoni, & SS. Martyribus Anazarbenis Narses condidit; aliud autem S. Pantaleëmoni, aliud item illis conditum fuisse, textus Græci verba innuunt, repetito articulo τὸν, uti observat Bosschius noster tom. 6 Julii pag. 398 in Commentario ad Vitam & Martyrium S. Pantaleëmonis prævio. Favet Bosschii sententiæ; qua S. Pantaleëmonis templum ab eo, quod SS. Martyribus nostris Narses exstruxit, aliud esse censet, scriptor anonymus, qui descriptas a se Antiquitates Constantinopolitanas Alexio Comneno Græcorum imperatori obtulit, ac ita apud Bandurum tom. 1 Orientalis Imperii lib. 3, ipsomet Banduro interprete, loquitur: Narsetis tractus domus erat Narsetis patritii & præpositi, Eunuchi, tempore Justini, (hujus nominis II) & Sophiæ. Xenodochium autem, gerocomium & ecclesiam idem ipse condidit, & quæcumque ad locum usque Oxybaphii nuncupatum visuntur; itemque sanctum Probum, seu SS. Probi, Tarachi & Andronici ecclesiam: addit enim Bandurus in suis ad hunc anonymi locum Commentariis tom. 2, pag. 687 in Codice Colbertino legi: καὶ τὸν ἁγίων Πρόβου, Τάραχου καὶ Ανδρόνικου. Ubi vides ecclesiam, quam in urbe Constantinopolitana S. Panteleëmoni Narses condidit, ab ecclesia, quam Martyribus hisce Anazarbenis idem condidit, manifeste distingui: unde miror, Bandurum pag. 486 mox citati tomi allata paulo ante Zonaræ verba hunc vertisse in modum: Hic Narses divi Pantaleëmonis & sanctorum martyrum Probi, Tarachi & Andronici ædem, atque vicinum xenodochium condidit; perinde ac si unam Narses tantum condidisset ecclesiam. Narsetem hunc confudere nonnulli cum Narsete, qui Totilam, Gothorum regem, Justiniano imperante, anno 552 devicit in Italia; ubi eum eodem fere tempore, quo Joannes III Romanus Pontifex obiit, id est, anno 572 e vita excessisse Anastasius scribit; Procopius vero, ab anno Justiniani quarto, id est, 530 ærarii præfectum egisse; quare haud verosimile fit, eum ad annum 602, quo Phocas imperium arripuit, fuisse in vivis. Plura de Narsete utroque vide apud Petavium Rationarii temporum parte 1, lib 7, cap. 10, & apud Pagium in Historia Critica ad annum 567. Imperium tenuit Justinus ab anno 565 usque ad 578; Mopsuestenam ecclesiam rexit Auxentius Secundus seculo V; unde Martyrum illorum cultus per Orientem elucet antiquitas ac celebritas.

[12] Sed & aliud ejusdem cultus monumentum suppeditant Sirmondi Synaxaria num. 5 citata, [ænnuaque eorumdem non procul inde in celebri loco, Ad Fontes dicto, synaxis.] dum Martyum festum non solum ἐν τοῦ Νάρσου, sed etiam ἐν τῇ Πηγῇ celebratum fuisse, affirmant: de quo loco, haud procul Constantinopoli extra portam auream sito, ita anonymus apud Bandurum Antiquitatum Constantinopolitanarum lib. 3 loquitur: Ecclesiam SS. Deiparæ ad Fontem Justinianus Magnus ædificavit. Cum enim aliquando in Thraciam venatum iret, & ex hoc templo, quod tunc parvum oratorium ac unius monachi domicilium erat, magnam videret prodire populi multitudinem, interrogavit, quidnam illud esset? Respondit autem Strategius, magister & custos imperialis pecuniæ, fontem ibi esse sanantem morbos. Tunc imperator admiratione affectus hanc ecclesiam ex superfluis magnæ ecclesiæ materiis extrui curavit. Procopius lib. 1 de Ædificiis cap. 3 loci ejusdem situm uberius describens ait: Eidem (Deiparæ) templum aliud condidit apud Fontem: sic locum appellant, in quo opacissimum est cupressetum: floribus molli solo surgentibus pratum vernat: pomis exuberat viridarium: fons tacita scaturigine lenem ac dulcem aquam effundit: nihil denique honori religionis consentaneum deest. Hæc circum ædem: ipsam vero nec dignis signare vocabulis, nec adumbrare cogitatione, nec verbis exprimere promptum est. Unum dicere satis habeo, illam nitore & magnitudine plerisque sacris ædibus antecellere. Encæniorum templi hujus in Menologio Cardinalis Sirleti commemoratio fit ad diem IX Julii. Ex hactenus quidem dictis colligere licet, etiam alibi per Orientem sacrum horum Martyrum cultum non fuisse vulgarem, ac plura verosimiliter ipsorum nomini templa dicata, vel sacris eorum ditata exuviis; perquam vero esse difficile, unde præcise eorum annuntiationes, diebus variis affixæ, promanarint, sigillatim accurateque exponere.

[13] [Martyrium subiere] Porro autem, quemadmodum non unus est, quo SS. Martyrum in Fastis sacris memoria celebratur, dies, ita non unus idemve est annus, quo martyrium passi dicuntur: Diocletiano quidem imperante, id contigisse, ex Actis ipsorum consularibus, consonisque eorumdem Actorum hac ex parte apographis satis equidem luculente patescit: at quoto Diocletiani imperantis anno id ipsum contigerit, non eadem omnibus sedet opinio: Baronio placuit annus Diocletiani & Maximiani imperatorum septimus, Christi 290, quo Diocletianus quidem quartum, Maximianus autem tertium iniit consulatum, quem nimirum, quod Baronio præluxit, Latinum Actorum Bibliothecæ Vaticanæ exprimebat apographum: at vero Acta Græca (quo quidem sermone primum ab iis, qui martyrio eorum interfuere, conscripta, & ad vicinarum provinciarum Christianos directa fuere) Latino exemplari Vaticano nequaquam consonant: quæ ab Emerico Bigotio vulgata sunt, habent: Ἐν ὑπατείᾳ Διοκλητιανοῦ σεβαστοῦ τὸ πρῶτον· Diocletiano augusto primum consule: neque ea in re dissonant Acta Græca a Ruinartio inter sincera Martyrum Acta relata: Latina autem eorumdem Græcorum Actorum Bigotii æque ac Ruinartii editio habet: Consule Diocletiano & Maximiano iterum: Rosweydi contra: Consulibus Diocletiano augusto quartum & Maximiano tertium. Menologium Slavo-Russicum num. 5 citatum signat annum 288, in quem incidit annus Græcorum recentiorum 5796, qui in Sparwenfeldiano Calendarii Slavo-Russici ad decessores nostros anno hujus seculi duodecimo Holmia misso specimine signatus legitur, & cum Maximiani Herculii consulatu secundo congruit.

[14] [anno, ut apparet.] Ex allatis hactenus epochis nulla subsistit: refutantur singulæ primum ex eo, quod martyrium tres illi fidei Christianæ Pugiles eo subierunt tempore, quo jam latum publicatumque erat imperatorum decretum, quo, quaqua Romanum patebat imperium, diis sacrificare Christiani jubebantur: hinc illa sub ipsum Actorum principium præsidis Maximi ad S. Tarachum verba: Ergo respice in senectutem tuam: quoniam ego volo, ut sis unus ex consentientibus præceptis dominorum, & a me honorem magnum accipias. Ergo accede & sacrifica diis nostris, quoniam & ipsi principes super omnem orbem eos colunt. Edictum autem istud annum Christi 303, quo consules Diocletianus octavum, Maximianus vero septimum fuere, non antecessit. Refutantur item ex eo, quod, cum passi sunt Martyres, alta ac diuturna pace Romanum fruebatur imperium, quodque jam tum fidelium sanguis imperatorum jussu frequenter fundi consueverat: primum præses Maximus S. Andronico, quæstionem tertio subeunti, dicit: Maledicis principes, o malum caput, qui diuturnam & almam pacem præstiterunt; alterum luculente prodit hoc S. Andronici responsum: Ego maledixi & maledico potestates, & sanguibibulos, qui seculum everterunt; quibus quidem verbis non levis quædam aut fortuita, sed gravis, longeque diffusa, quæque orbis Romani pacem everterat persecutio indicatur. Raro autem, ex quo imperare Diocletianus cœpit, a barbararum gentium incursionibus motibusque bellicis Romani vacarunt, donec anno 297 cum Persis pacem inierunt; licet autem post initam cum Persis pacem cum Alemannis (ineunte sec IV, ut ait Tillemontius tom. 4 Historiæ Imperatorum ad annum 301) armis aliquoties illis certandum fuerit, pax tamen fuit in Oriente servata: neque, ut modo in confesso est, persequi Christianos ante annum 303 Diocletianus & Maximianus aperto marte cœperunt.

[15] Propius a vero, si id non attingit, abest auctor Additamenti, [Christi 304,] Actis Græcis, Latinisque apud Ruinartium subnexi, cum SS. Martyrum necem anno primo Diocletianeæ persecutionis adscribit: quia tamen anno primum 304 in cujusvis Ordinis Christianos, non ecclesiasticos modo, sed etiam laïcos, quales SS. Martyres erant, nisi diis sacrificare vellent, capitis sententiam Diocletianus tulit, rectius facturum existimo, si quis una cum Ruinartio, Pagio ac Tillemontio eorumdem martyrium ad annum 304 usque distulerit; cum Additamentum illud, utpote Tarsum metropolim (qua dignitate ante Theodosium II civitas illa ex num. 5 caruit) nominans, Actis primigeniis recentius sit, nec peculiaris in promptu aliunde sit ratio, cur id citius factum esse dicatur: serius autem multo minus; cum postremum Diocletianus anno 304 consulatum gesserit. Eusebius quidem Historiæ Ecclesiasticæ lib. 9, cap. 5 Acta quædam, impietatis adversum Christum plena, fuisse composita, ac a Maximino (qui anno 305, Diocletiano purpuram exuente, factus est cæsar) quaquaversum, non per civitates tantum, sed etiam agros dispergi sub annum 311 jussa commemorat; commemorari item hujusmodi Acta videri possunt infra num. 37, ubi Andronicum sic alloquitur Maximus: Iniquissime, non scis, quem invocas Christum, hominem quemdam factum sub custodia Pontii Pilati punitum, cujus & Acta reposita sunt. Unde videri cuipiam possent sub annum 311 Sancti nostri martyrium passi: sed aut Acta utrobique non commemorantur eadem, aut, si sese res habeat secus, citius Acta illa primum conficta fuerunt, ac dein Maximini jussu undique in vulgus, ipsosque etiam in pueros sparsa. Aliud sane sonare videtur, quod in Actis legitur τὸ κατάκεινται, id est, reposita sunt, seu in in archiviis servantur; aliud hæc Eusebii phrasis: Ἐπὶ πᾶσαν διαπέμπονται τὴν ὑπ᾽ ἀυτὸν ἀρχὴν. In omnem transmittuntur, quæ illi (Maximino) suberat, provinciam.

[16] [variis prius affecti suppliciis, primum quidem Tarsi.] Pompeiopoli, quæ Ciliciæ maritima civitas fuit, Soloë prius, dein autem, ex quo piratis illam Pompeius incolendam dedit, Pompeiopolis dicta, primum in vincula conjecti, vel certe Maximo, Ciliciæ, nondum in duas divisæ partes, præfecto, oblati fuere sancti Martyres; Tarachus, cum militabat Victor dictus, gente Isaurus, ortu Claudiopolitanus; Probus, privatæ sortis homo, Sidæ in Pamphylia natus, & Andronicus nobili apud Ephesios loco exortus. Pompeiopoli quidem nullam interrogationem, cruciatum nullum, cum vel ipsorum nomen Maximus, quamdiu illic detenti fuerunt, ignorarit, verosimile est illos subiisse: sed inde Tarsum, Ciliciæ metropolim, deductos interrogare ac torquere instituit Maximus VIII Cal. Aprilis seu XXV Martii secundum textum Græcum; at XII Cal. Junii seu XXI Maii secundum Latinum. Dies XXV Martii signatur apud Baronium & Rosweydum, uti & in Codicibus Mss. S. Remigii Remensis, S. Cornelii Compendiensis, & monasterii Ursicampi Ordinis Cisterciensis, uti Ruinartius annotavit: quibus potius, uti & Græco præ Latino textu standum apparet; esto, Maximum eodem anno 304 die VII Aprilis Pompeiopoli S. Calliopam neci addixisse: neque enim ea est duarum istarum civitatum distantia, quin facile die VII Aprilis Tarso Pompeiopolim redux esse potuerit. Seorsum singulos, primum S. Tarachum, tamquam ætate provectiorem reliquis; tum S. Probum, denique S. Andronicum natu minorem aggressus est; quo facilius eorum, uti sperabat, animos expugnaret: verum cum incassum blanditias, minas, suppliciaque tentasset, includi eos carcere jussit, ut diuturno carceris squallore vinceret, in quos tormenta nequicquam adhibuerat.

[17] [dein Mopsuestiæ,] Post temporis aliquantum alteram de illis quæstionem Maximus habuit, cujus quidem Baroniano codici insertus fuit, sed præ vetustate obliteratus legi haud potuit dies; in ceteris autem codicibus silentio premitur. Ex Actis S. Tatiani, cognomento Dulæ, tom. 2 Junii parte 2, pag. 1047, si hic anno 304, die XV Junii, quod non absimile vero est, martyrio affectus fuerit, habemus, Maximum Ciliciam obiisse, ac Zephyrio, maritimo Ciliciæ oppido, Tarsum sub idem tempus rediisse: quare probabile quidem videtur, quæstionem alteram subiisse sanctos nostros Martyres sub idem fere tempus, seu ab habita quæstione prima mensibus circiter tribus aut quatuor; maxime si Tarsi, uti in Rosweydiano apographo legitur, secunda quæstio habita fuerit: atqui non Tarsi, sed Anazarbi hanc habitam fuisse affirmat Græca Actorum tam Bigotiana, quam Ruinartiana editio; quacum rursus Latina versio pugnat, quæ in civitate Sciscia seu Sis, inter Anazarbum & Mopsuestiam sita, id factum affirmat. Rem eatenus dubiam decidunt, uti propemodum certum videtur, ipsamet Acta Græca num. 24 (nihil contradicente eo loci versione Latina) ubi S. Tarachus, tertium interrogatus a Maximo, respondet: Ἐγὼ καὶ ἐν τῇ πρώτῃ μου ὁμολογίᾳ τῇ ἐν Τάρσῳ, καὶ τῇ δευτερᾳ ὁμοίως ἐξετάσει τῇ ἐν Μαμψίστοις ὡμολογήσα Χριστιανὸν εἶναὶ με. Ego & in prima confessione mea Tarsi, & in secunda similiter interrogatione Mopsuestiæ professus sum, esse me Christianum. Hic ἐν Μαμψίστοις pro Mopsuestia scribi, nemo, ut opinor equidem, inficias ibit; cum nullus alius in universa Cilicia locus occurrat, cui τὸ ἐν Μαμψίστοις applicari vel per umbram verisimilitudinis queat. Accedit apographum nostrum ex Vaticano codice transcriptum, quod diserte habet: Δευτέρα ἐξέτασις τῶν ἁγίων ἐν Μουμψοεστία· Secunda interrogatio Sanctorum in Mopsuestia. Hinc emendandi codex Remigianus, qui habet in Sicilia, Ursicampensis & Compendiensis, qui habent in Cilicia civitate, uti Ruinartius monet.

[18] Alio loco secundam, alio tertiam quæstionem habitam fuisse, [cum denique Anazarbi, ubi capite plexi sepultique sunt.] laudata mox Actorum Græcorum verba faciunt palam: cubat itaque in his ipsis Actis error num. 22, ubi tertia interrogatio ἐν Μαμψίστοις habita fuisse dicitur: Latina autem versio recte habet: In Anazarbo civitate: ex Actis enim liquet SS. Martyres juxta idem oppidum, in quo interrogati postremum fuere, & passos fuisse & sepultos: Anazarbi vero, vel certe juxta Anazarbum tumulatos fuisse, licet id diserte Acta haud exprimant, exprimit tamen auctor Additamenti, Actis subnexi, cum ait: Proxima vero nocte in monte depositæ sunt reliquiæ sanctorum martyrum Probi, Tarachi & Andronici jacentium in gloriosa urbe Anazarbo. Quod si Mopsuestiæ alibive postremum interrogati, cæsi ac sepulti fuissent, opus non fuisset Auxentio, Mopsuesteno episcopo, condito illis templo, eorumdem reliquias Anazarbo arcessere. Anazarbo quæstionem tertiam item adscribunt editio Bigotiana & apographum nostrum Græcum ex codice Vaticano 797, pag. 182 transcriptum. Latinus Actorum interpres num. 41 Terentiani, sacerdotis civitatis Ciliciæ meminit, in eaque civitate tandem SS. Martyres martyrio fuisse coronatos, subsequens verba citata contextus innuit; sed ille Græci textus sensum non est assecutus; in quo, nulla civitatis cujuscumque mentione facta, Terentianus nude Ciliciarcha appellatur; quo nomine non civitas aliqua, sed sacerdotis, qui inter singularum civitatum per Ciliciam flamines eminebat, dignitas, seu præcipuus universæ Ciliciæ sacerdos significatur: flamines, in singulis urbibus constitutos, ἰερεῖς; sacerdotes autem, singulis provinciis præstitutos, ἀρχιερεῖς, qualis Terentianus fuit, vocat Eusebius Historiæ Ecclesiasticæ lib. 8, cap. 14, & lib. 9, cap. 4. Adde Ciliciam civitatem (si urbs oppidumve hoc nomine veniat) nusquam gentium exstitisse. Manifesto insuper errore in Epistola, Actis præmissa, legitur: Quod actum est in Pamphylia de Martyribus, prosecuti sumus: missa est ea Epistola ad Iconienses in Lycaonia, roganturque hi, ut in Pisidiam & Pamphyliam Acta martyrii (utpote ab illis provinciis minus remoti) transmittere velint: at quid opus erat ea Acta per Iconienses in Pamphyliam mitti, si in ipsamet Pamphylia SS. Martyres occubuerant?

[19] Martyrii adjuncta accurate describunt Acta, quæ in quatuor partes non inepte dividi possunt, ita ut tres harum priores tribus interrogationibus tribuantur, singulæ nimirum singulis; [Acta eorum proconsularia] quarta vero martyrium hujusque adjuncta complectatur. Tres priores sunt Acta ipsa proconsularia, a notariis publicis excepta, & pretio CC denariorum a Sebasto spiculatore redempta; postrema a testibus oculatis, Marcio, Felice & Vero; seu Marcione, Felice & Barnaba, uti habet apographum nostrum Vaticanum, conscripta est. Acta hæc, non sine multa inquisitione examinata, datis litteris, quæ Actis præfiguntur, per nuntios Iconium, inde ad Pisidiæ atque Pamphyliæ fideles mittenda, communi nomine destinarunt Marcianus, Lysias, ceterique novem in iisdem litteris nominatim memorati, e quorum numero probabiliter fuerunt tres illi, qui partem quartam adornarunt: Marcius enim in Actis memoratus idem videtur, qui Marcianus: Felix utrobique legitur: abest quidem a litteris encyclicis Verus seu Barnabas; sed fieri facile potuit, ut alio nomine in Actis, alio in litteris encyclicis fuerit appellatus; quemadmodum idem verosimiliter fuit, qui in his Actorum apographis Verus, in illis Barnabas dictus invenitur. Unde minime mirum non est, Acta hæc summis passim laudibus celebrari: quod si in eorum apographa error hinc inde irrepserit, id non Actorum primogeniorum auctoribus, sed ea describentium imperitiæ aut oscitantiæ tribuendum est.

[20] [ex Actis MM. sinceris, a Ruinartio vulgatis, edenda.] Acta hæc Baronius Annalium tom. 2 ad annum 290 Latine primus vulgavit, suisque illustravit Annotatis: sed cum mutila hinc inde essent, post Baronium Rosweydus uberiora quidem, quæ apud Surium ad diem XI Octobris exstant, eodemque sermone exarata protulit; sed nec omnibus numeris absoluta. His rursum auctiora, Græceque scripta ex codice Colbertino, addita versione Latina antiqua, typis Parisiensibus anno 1680 edidit Emericus Bigotius; uti & ea, quæ Metaphrastes, mutata suo more primigenia Actorum phrasi, conscripsit. Alterum denique codicem Colbertinum nactus Ruinartius Acta integra horum Martyrum, cum variis Mss. collata, edidit, notis illustravit, dignaque censuit, quæ inter Acta Martyrum sincera & selecta reponeret, adjecta non solum versione Latina antiqua, sed etiam encyclica Anazarbenorum ad Iconienses Epistola Latina, & Additamento Græco-Latino, quæ ab editione Suriana & Baroniana aberant. Acta quædam Græca præ manibus habuit Leo Allatius, quorum unum alterumque textum exhibet in Diatriba de Simeonum scriptis pag. 90 ad Latinæ versionis sensum satis accommodatum, minusque verbosum; quod pro textus primigenii indicio Tillemontius habuit Monum. Eccl. tom. 5, pag. 702. Apographum nostrum Vaticanum iisdem fere totidemque verbis prædictos textus exprimit; quia tamen in apographo hoc æque, ac in Actis a Ruinartio editis, Anazarbus metropoleos titulo, quem ante Theodosium II non habuit, decoratur, neque hoc, neque Ruinartii Codex textum primigenium exhibere videtur. Recudentur hic itaque Acta, quæ Ruinartius edidit, una cum antiqua interpretatione Latina, quæ sicubi, ut fit interdum, a textu Græco deflectat, atque operæ pretium visum fuerit, monere in Annotatis ea de re lectorem, non pigebit.

[Annotata]

* θλᾶται

ACTA SS. TARACHI, PROBI ET ANDRONICI MM.
EX RUINARTIO.

Tharacus, M. Anazarbi in Cilicia (S.)
Probus, M. Anazarbi in Cilicia (S.)
Andronicus M. Anazarbi in Cilicia (S.)

BHL Number: 7981, 7982

EPISTOLA AD ICONIENSES.

Ex Ruinartio.

[Anazarbenorum epistola ad vicinarum provinciarum fideles missa.] Pamphilius, Marcianus, Lysias, Agathocles, Parmenon, Diodorus, Felix, Gemellus, Athenion, Tarachus & Orosius, Aquilo, Basso, Berullo, Timotheo a cum omnibus Fratribus, qui sunt in Iconio b, in veritate fideles ac sancti & unanimes in Christo Jesu Domino nostro. Quod actum est in Pamphylia c de Martyribus, prosecuti sumus: participari vinculis eorum cupientes, & desiderantes manifestari actus eorum, suscepimus. Et quia omnia scripta confessionis eorum necesse erat nos colligere, a quodam, nomine Sebasto, uno de spiculatoribus, ducentis denariis d omnia ista transscripsimus; in quo est initium & consummatio eorum passionis, & omnia, quæ dignatus est Deus facere nobis per eosdem fortissimos Dei Martyres & hæc cum multa inquisitione rescripsimus vobis omnia, ita clarificantes Dominum Jesum-Christum. Obsecramus autem vos, fratres, ut & vos dignemini omnia ista transmittere illis, qui sunt Pisidiæ & Pamphyliæ e, fratribus in Domino, ut & ipsi cognoscant, quod actum est per eosdem fortissimos Martyres Dei, ut laudent & glorificent Dominum nostrum Jesum-Christum, ut unusquisque vestrum audiens ædificetur & confortetur in omni agone, armatus in fide & gloria incorruptibili, Spiritu Sancto ferventes, ut possitis resistere in omni virtute illius contra eos, qui adversantur veritati.

ANNOTATA.

a Non omnia hæc nomina, numero XI, in omnibus codicibus reperiri, Ruinartius monet; retinenda nihilominus sunt, eo quod totidem fratrum nomine ad Iconienses perscripta est, uti habent Acta Græca num. 41 infra. Præterea ab his XI non esse diversos Marcium seu Marcionem, Felicem & Verum, ad calcem Actorum memoratos, fit verosimile ex his, quæ num. 19 Comment. prævii dicta sunt.

b Metropoli Lycaoniæ, a Cilicia Tauro monte divisæ.

c Legendum Cilicia: in hac enim SS. Martyrum & inchoatum & consummatum est martyrium, ut Acta clamant: neque, si in Pamphylia id contigisset, mitti in Pamphyliam hæ litteræ ab Iconiensibus debuissent, quod tamen ut faciant, paulo infra Iconienses rogantur.

d Id est, octo circiter nummis aureis (Gallis pistoles) uti Bailletus annotavit.

e Pisidia & Pamphylia Asiæ Minoris regiones sunt conterminæ, uti & Pamphylia Ciliciæ: quia vero Anazarbus ab utraque provincia majori intervallo distabat, quam Iconium, rogati sunt ab Anazarbenis Iconienses, ut suas in Pisidiam & Pamphyliam transmitterent litteras. In quodam Ms. Codice, teste Ruinartio, pro Pisidia legitur Persia, quod erroneum esse; ex jam dictis colligere pronum est.

CAPUT I.
Prima SS. Martyrum interrogatio.

Εν ὑπατείᾳ Διοκλητιανοῦ σεβαστοῦ τὸ πρῶτον; τῇ πρὸ ὀκτῶ Καλανδῶν Απριλίων, ἡγεμονεύοντος Φλαυίου *, Γαΐου, Νουμερίου * τοῦ καὶ Μαξίμου τῆς Κιλικίας ἐν Τάρσῳ τῇ μητροπόλει, ἀυτοῦ τοῦ Μαξίμου πρὸ βήματος καθεζομένου, Δημήτριος ἑκατοντάρχης εἶπεν· Οἱ προσενεχθέντες τῇ μεγαλειότητί σου, κύριέ μου, ἐπὶ τῆς Πομπηιουπόλεως, ὑπὸ Εὐτολμίου καὶ Παλλαδίου τῶν σπεκουλατόρων, ὡς ὄντες τῆς ἀσεβεστάτης θρησκείας τῶν Χριστιανῶν, μὴ πειθόμενοι τοῖς τῶν ἀυτοκρατόρων ὁρισθεῖσιν, ἵστανται ἐπὶ τοῦ καθαρωτάτου βήματός σου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν πρὸς Τάραχον· Τίς καλῇ; Δεῖ γὰρ σε τὸν τάξει καὶ πολιᾷ καὶ ἡλικίᾳ προβεβηκότα, πρῶτον ἀποκρίνασθαι. Τάραχος εἶπεν· Χριστιανός εἰμι. Μάξιμος εἶπεν· Παυσάμενος τῆς ἀσεβοῦς τᾶυτης λέξεως, τί σου τὸ ὄνομα; Φράσον. Τάραχος εἶπεν· Χριστιανός εἰμι. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Τύψαντες ἀυτοῦ τὸ στόμα, λέγετε ἀυτῷ· ἕτερα ἀνθ᾽ ἑτέρων μὴ ἀποκρίνου. Τάραχος εἶπεν· Ἐγὼ ὃ ἔχω ὄνομα ἐν ἐμοὶ, τοῦτο καὶ λέγω. Εἰ δὲ τὸ ἐν χρήσει ὄνομα ζητεῖς, Τάραχος παρὰ τῶν γεννησάντων με καλοῦμαι· ἐν δὲ τῶ στρατεύεσθαι με, Βίκτωρ ἐκλήθην.

[2] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ποίας εἶ τύχης; Τάραχος εἶπεν· Στρατιωτικῆς, καὶ Ῥωμαῖός εἰμι τῶ γένει, ἐγεννήθην δὲ ἐν Κλαυδιουπόλει τῆς Ἰσαυρίας. Διὰ δὲ τὸ Χριστιανόν με εἶναι, νῦν παγανεύειν ᾐρετισάμην. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ὀυκ ἐξῆν γάρ σοι στρατεύεσθαι, ὄντι ἀσεβεστάτῳ. Τίς οὖν σε τῆς ἀφέσεως κατηξίωσεν; Τάραχος εἶπεν· Ἐδεήθην Φουλβίονος τοῦ ταξιάρχου, καὶ ἀπέλυσέ με. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Κᾀγὼ τὴν πολιάν σου κατανοήσας, βούλομαί σε εὐνοίας τε καὶ τιμῆς καταξιῶσαι πεισθέντα μοι, φίλον τε τῶν ἀυτοκρατόρων ποιῆσαι, προσελθόντα καὶ θύσαντα τοῖς θεοῖς. Ὃ καὶ ἀυτοὶ διατελοῦντες οἱ ἀυτοκρατόρες ὑπὲρ πάσης τῆς οἰκουμένης πράττουσι. Τάραχος εἶπεν· Σφάλλονται καὶ ἀυτοὶ, πολλῇ πλάνῃ παρὰ τοῦ σατανᾶ περιελαυνόμενοι. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Κλάσατε ἀυτοῦ τὰς σιαγόνας, ὑπὲρ ὣν ἔφη σφάλλεσθαι τοὺς σεβαστούς. Τάραχος εἶπεν· Ἐγὼ εἶπον, καὶ ἀεὶ λέγω, ὅτι πλανῶνται ὡς ἄνθρωποι. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Θύσον, φημὶ, τοῖς πατρῴοις θεοῖς, παυσάμενος τῆς ἐθελοφρονημότητός σου. Τάραχος εἶπεν· Ἐγὼ τῷ πατρῴῳ μου Θεῷ λατρεύω οὐκ ἐν ἅιματι θυσιῶν, ἀλλ᾽ ἐν καταρᾷ καρδίᾳ. οὐ γὰρ χρήζει τοιούτων θυσιῶν ὁ Θεός.

[3] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἔτι τὸ τῆς ἡλικίας σου μέρος αἰδούμενος, καὶ τὸν τοῦ γήρως τρόπον οἰκτείρων παραινῶ σοι πᾶσαν ἀποθέμενον μανίαν, τιμῆσαι μὲν τοὺς ἀυτοκράτορας, αἰδεσθῆναι δὲ καὶ ἡμᾶς, καὶ εἴξαντά μοι τὸν πατρῷον νόμον εὐσεβῆσαι. Τάραχος εἶπεν· Ἐγὼ τοῦ πατρῴου νόμου οὐκ ἀφίσταμαι. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Οὐκοῦν θύσον προσελθών. Τάραχος εἶπεν· Ἀσεβεῖν οὐ δύναμαι, εἶπον, τὸν πατρῷόν μου νόμον τιμῶ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἕτερος οὖν τίς ἐστιν παρὰ τοῦτον νόμος, ὦ κακὴ κεφαλή; Τάραχος εἶπεν· Ἔστιν εἰς ὃν ὑμεῖς ἀσεβοῦντες, λίθοις καὶ ξύλοις, ἀνθρώπων ἐπινοίαις, προσκυνεῖτε. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Καταυχενίαις πληγαῖς τύπτοντες ἀυτὸν εἴπατε· Μὴ μώριζε. Τάραχος εἶπεν· Ἐγὼ τῆς μωρίας ταύτης οὐκ ἀφίσταμαι τῆς σωζούσης με. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἐγὼ σε παύσας τῆς μωρίας ταύτης, φρόνιμόν σε ποιήσω.

[4] Τάραχος εἶπεν· Ποίει ὃ θέλεις· ἐξουσίαν ἔχεις τοῦ σώματός μου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἄρατε ἀυτοῦ τὸν χιτῶνα, καὶ ῥάβδοις ἀυτῷ χρησάσθε. Τάραχος εἶπεν· Νῦν ἀληθῶς φρονιμώτερόν με ἐποίησας ταῖς πληγαῖς ἐνδυναμώσας με, ἔτι μᾶλλον πεποιθέναι με ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ Θεοῦ καὶ τοῦ Χριστοῦ ἀυτοῦ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἀνοσιώτατε καὶ τρισκατάρατε, πῶς δυσί θεοῖς λατρεύεις· καὶ ἀυτὸς ὁμολογῶν, τοὺς θεοὺς ἀρνῇ; Τάραχος εἶπεν· Ἐγὼ Θεὸν ὁμολογῶ τὸν ὄντως ὄντα. Μάξιμος ἡγεμὼν εἰπεν· Καὶ μὴν καὶ Χριστόν τινα ἔφης εἶναι Θεόν. Τάραχος εἶπεν· Οὕτως ἔχει. Ἀυτὸς γάρ ἐστιν ὁ Χριστὸς ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ τοῦ ζῶντος, ἡ ἐλπὶς τῶν Χριστιανῶν, δί᾽ ὃν καὶ πάσχοντες σωζόμεθα. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Παυσάμενος τῆς φλυαρίας σου τάυτης, πρόσελθε καὶ θύσον τοῖς θεοῖς. Τάραχος εἶπεν· Οὐ φλυαρῶ, ἀλλὰ ἀληθεύω. Ἑξήκοντα γὰρ ἐτῶν εἰμι λοιπόν, καὶ οὕτως ἀνήχθην, τῆς ἀληθείας μὴ ἀφιστάμενος. Δημήτριος ἑκατοντάρχης εἶπεν· φείσαι σεαυτοῦ, ἄνθρωπε, καὶ θύσον ἀνασχόμενός μου. Τάραχος εἶπεν· Ἄπελθε, νουθέτησον σεαυτὸν, ὑπηρέτα τοῦ σατανᾶ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Οὗτος μὲν σιδηροῖς μείζοσι περιληφθείς ἀναληφθήτω εἰς τὸ δεσμωτήριον. Προσαγάγετε δὲ τὸν καθ᾽ ἡλικίαν τοῦ προτέρου τὸν δεύτερον.

[5] Δημήτριος ἑκατοντάρχης εἶπεν· Ἔστηκεν, κύριε, δέομαί σου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Πᾶσαν ματαιολογίαν ἀποθέμενος, εἰπὲ τίς καλῆσαι; Ὁ δὲ εἶπεν· Τὸ πρῶτον καὶ ἐξαίρετον Χριστιανός δεύτερον δὲ, παρὰ ἀνθρώπων καλοῦμαι Πρόβος. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ποίας τύχης; Πρόβος εἶπεν· Πατρὸς μέν εἰμι Θρακός· ἐγεννήθην δὲ ἐν Σίδῃ τῆς Παμφυλίας. Παγανὸς δέ εἰμι, Χριστιανὸς δὲ ὤν *. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Μηδὲν ὠφελούμενος ἐκ τοῦ ὀνόματος τούτου, πείσθητί μοι, καὶ θύσον τοῖς θεοῖς, ἵνα καὶ παρὰ τῶν σεβαστῶν τιμηθῆς, καὶ παρ᾽ ἡμῶν φίλος ἔσῃ. Πρόβος εἶπεν· Οὔτε τιμῆς τῶν σεβαστῶν χρήζω, οὔτε τῆς σῆς ὠφελείας * κήδομαι. Καὶ γὰρ οὐκ ὀλίγων ὑπαρχόντων κατεφρόνησα, ἵνα τῷ ζῶντι Θεῷ διὰ Χριστοῦ λατρεύω. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Περιελόντες ἀυτοῦ τὸ παλλίον, καὶ περιζώσαντες τείνατε, καὶ νεύροις ὠμοῖς τύψατε.

[6] Δημήτριος ἑκατοντάρχης εἶπεν· Φεῖσαι σεαυτοῦ, ἄνθρωπε, τὸ αἇμά σου βλέπεις ῥέον ἐπὶ τῆς γῆς· Πρόβος εἶπεν· Τὸ σῶμά μου πρόκειται ὑμῖν· ἐμοὶ δὲ αἱ βάσανοι ὑμῶν ἀλείμματα μύρων εἰσίν. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Οὐ παύῃ τῆς μανίας σου λοιπὸν, ἢ ἐπιμένεις, ἄθλιε; Πρόβος εἶπεν· Ἐγὼ οὐ μαίνομαι, ὑμῶν δὲ φρονιμώτερος ὢν, δαίμοσιν οὐ λατρεύω. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Σρέψαντες ἀυτὸν καὶ κατὰ τὴν γαστέρα τύψατε. Πρόβος εἶπεν· Κύριε, βοήθει τῷ δούλῳ σου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Τύπτοντες ἀυτὸν λέγετε· Χριστιανὲ ἄνθρωπε, ποῦ ἐστὶν ὁ βοηθῶν σοι; Πρόβος εἶπεν· Καὶ ἐβοήθησεν, καὶ βοηθεῖ μοι. Οὕτως γὰρ τῶν βασάνων σου καταφρονῶ, ὡς μὴ πείθεσθαὶ σοι. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Πρόσχες τῷ σώματί σου, πανάθλιε, ὅτι τὸ αἷμα τοῦ σώματός σου τὴν γῆν ἐπλήρὼσεν. Πρόβος εἶπεν· Τοῦτο γίνωσκε, ὅτι ὅσον τὸ σῶμά μου πάσχει διὰ Χριστόν, τοσούτον τὴν ψυχὴν ὑγιεινότερος γίνομαι. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Βάλλοντες ἀυτῷ σίδηρα εἰς τέσσαρα κεντήματα, ἀυτὸν διατείνατε, μὴ ἐάσαντες ἀυτὸν ἐπιμελείας τυχεῖν· τὸν δὲ ἕτερον εἰς τὸ μέσον τοῦ βήματος ἀγάγετε.

[7] Δημήτριος ἑκατοντάρχης εἶπεν· Ἕστηκε, κύριε, δέομαί σου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Τί καλεῖται τὸ ὄνομὰ σου. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Χριστιανός εἰμι· πάντως γὰρ τοῦτο θέλεις ἀκοῦσαι· ἰδοὺ οὖν εἶπόν σοι, ὅτι χριστιανός εἰμι. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Τῶν πρό σου μηδεν ὠφελησάντων ἐκ τοῦ ὀνόματος τοῦτου, συντόμως ἐρωτώμενος, εἰπὲ τὸ ὄνομά σου. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Εἰ τὸ κοινὸν ὄνομά μου πρὸς ἀνθρώπους ἐρωτᾷς, Ἀνδρόνικος κέκλημαι. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ποίου γένους εἶ; Ἀνδρόνικος εἶπεν· Εὐγενὴς εἰμι, καὶ τῶν πρώτων Εφεσίων υιός. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Πάσης ἀπαλλαγεὶς ἐπινοίας ἀλόγων * θέλησον ὡς πατρὶ πεισθῆναί μοι· καὶ γὰρ οἱ πρὸ σοῦ θελήσαντες μωρᾷναι, οὐδὲν ὠφέλησαν ἑαυτοὺς· σὺ δὲ τιμήσας τοὺς ἀυτοκράτορας, καὶ τοῖς πατρῴοις θεοῖς θύσας, εὐεργετηθήσῃ. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Καλῶς πατρῴους ὀνομάζετε. Πατέρα γὰρ ἔχοντες ὑμεῖς τὸν σατανᾶν, υἱοί ἐστε ἐκείνου, καὶ διάβολοι γεγόνατε. Τὰ γὰρ ἐκείνου ἔργα πράττετε. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Τὸ νέον σου τῆς ἡλικίας προπετέστερόν σε ποιεῖ· καὶ μείζονάς σοι παρέξει τὰς ὕβρεις. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Νέος μὲν εἶναί σοι δοκῶ τοῖς ἔτεσι, τέλειος δὲ εἰμι τῇ ψυχῇ πρὸς ἅπαντα. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Τῆς πολυλογίας σου παυσάμενος, θύσον τοῖς θεοῖς, ἵνα τῶν αἰκισμῶν ἀπαλλαγῆς.

[8] Ἀνδρόνικος εἶπεν· Δοκεῖς με τοσοῦτον ἄφρονα ἐ͂ιναι, ἵνα τῶν πρὸ ἐμοῦ σοι μηδὲν ἀποκρινομένων ἥττων γένομαι· ἑτοιμότερός σου εἰμὶ πρὸς πάντα. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἄρατε ἀυτοῦ τὰ ἱμάτια, καὶ περιζώσαντες ἀυτὸν ἀναρτήσατε. Δημήτριος ἑκατοντάρχης εἶπεν· Πρὸ τοῦ τὸ σῶμά σου ἀφανισθῆναι, πείσθητί μοι, πανάθλιε. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Συμφέρει τὸ σῶμά μου ἀφανισθῆναι, καὶ μὴ τὴν ψυχήν. Ποίει ὁ θέλεις. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Πείθῃ καὶ θύῃς πρὶν ἢ ἁψάμενός σου ἀπολέσω σε. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Ἐγω οὐδέποτε ἔθυσα, οὐδὲ ἐκ νεότητός μου, οὐδὲ νῦν θύω, μάλιστα οἷς ἀναγκάζεις με δαίμοσιν. Μάξιμος εἶπεν· Ἅψασθε ἀυτοῦ τοῦ σώματος. Ἀθανάσιος κορνικουλάριος εἶπεν· Πείσθητι τῷ ὑπατικῷ. Πατήρ γὰρ σου τοῖς ἔτεσίν εἰμι, καὶ συμβουλεύω σοι. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Ἄπελθε, νουθέτησον σαυτὸν, ὅτι γέρων ὢν, ἀσύνετος εἶ, πείθων με λίθοις καὶ δαίμοσιν θύειν.

[9] Μάξιμος εἶπεν· Ὀυχ ἥψαντό σου αἱ βάσανοι, πανάθλιε, ἵνα σαυτὸν ἐλεήσας, παύσῃς τῆς μωρίας ταύτης, τῆς μηδὲν ὠφελούσης σε; Ἀνδρόνικος εἶπεν· Ἡμῶν ἡ μωρία ἀυτὴ ἀναγκαία ἐστὶν τοῖς ἐλπίδα ἔχουσι εἰς Χριστόν· ἡ γὰρ σοφία πρόσκαιρος οὐσα αἰώνιον θάνατον τοῖς ἔχουσιν ἀυτὴν προξενεῖ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· τίς σε ἐδίδαξε τὴν μωρίαν ταύτην; Ἀνδρόνικος εἶπεν· Ὁ σωτήριος λόγος, εἰς ὃν καὶ ζῶμεν καὶ ζήσομεν, ἔχοντες ἐν οὐρανῷ Θεὸν, τὴν ἐλπίδα τῆς ἀναστάσεως ἡμῶν. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἀπαλλάττου τῆς μωρίας σου, πρὶν ἐπιπλείονά σε βασανίζων ἀπολέσω. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Τὸ σῶμὰ μου πρόκειταί σοι, ἐξουσίαν ἔχεις, ποίει ὃ θέλεις. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Χαράξατε ἀυτοῦ τὰς κνήμας εὐτονώτατα. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Ἴδοι ὁ Θεὸς καὶ κρινάτω σε ἐν τάχει, ὅτι οὐδὲν ἀδικήσαντά με βασανίζεις ὡς φονέα.

[10] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἀβεβῶν εἰς τοὺς θεοὺς καὶ εἰς τοὺς σεβαστοὺς, καὶ τοῦ βήματός μου καταφρονῶν, οὐδὲν ἀδικεῖν φάσκεις; Ἀνδρόνικος εἶπεν· Ὑπὲρ εὐσεβείας ἀγωνίζομαι τῆς εἰς τὸν ἀληθινὸν Θεόν. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἐυσεβὴς ἦς, εἰ ἐτίμας τοὺς θεοὺς, οὓς καὶ οἱ ἀυτοκράτορες σέβονται. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Ἅυτη ἀσέβειά ἐστιν καὶ οὐκ εὐσέβεια, ἵνα καταλιπὼν τὸν ζῶντα Θεὸν, λίθοις καὶ ξύλοις προσκυνήσω. Μάξιμος ἐ͂ιπεν· Ἀσεβοῦσιν οὖν οἱ ἀυτοκράτορες, δήμιε; Ἀνδρόνικος ἐ͂ιπεν· Ἀσεβοῦσιν, ὡς ἐμοὶ δοκεῖ. Εἰ δὲ θέλεις καὶ ἀυτὸς ὀρθῷ λογισμῷ χρήσασθαι, γινώσκεις ὅτι ἀσέβειά ἐστι τοῖς δαιμοσι θύειν. Μάξιμος ἐ͂ιπεν· Στρέψαντες τὰ πλῆκτρα, τὰς πλευρὰς ἀυτοῦ κεντήσατε. Ἀνδρόνικος ἐ͂ιπεν· Πρόκειμαί σοι. Ὡς θέλεις, τὸ σῶμά μου αἴκιζε. Μάξιμος ἡγεμὼν ἐ͂ιπεν· Ἅλας προσαγάγετε, καὶ ὀστράκοις ἀυτοῦ τὰς πλεύρας ἀνατρίψατε. Ἀνδρόνικος ἐ͂ιπεν· Ἐστερέωσας ἀπὸ τῶν πληγῶν. Μάξιμος ἡγεμὼν ἐ͂ιπεν· Κατ᾽ ὀλίγον σε ἀφανίσω. Ἀνδρόνικος ἐ͂ιπεν· Οὐ φοβοῦμαι σου τὰς ἀπειλάς. Ὁ γὰρ λογισμός μου κρείττων σου πάσης ἐπινοίας καὶ κακίας ἐστίν· ὅθεν καταφρονῶ σου τῶν βασάνων. Μάξιμος ἡγεμὼν ἐ͂ιπεν· Δήσαντες ἀυτοῦ τὸν τράχηλον καὶ τοὺς πόδας, φυλάττετε ἐις τὸ δεσμωτήριον.

[S. Tarachus Tarsi Christum professus] Consule Diocletiano & Maximiano iterum a, XII Kal. Junii b, in Tarso metropoli Ciliciæ assidente * Numeriano Maximo præside, Demetrius centurio dixit: Oblati sunt nobilitati tuæ, domine, in Pompeiopoli c civitate ab Eutolmio * Palladio spiculatore d, qui sunt pessimi & impii Christiani, qui non consentiunt præceptis dominorum: præsentes sunt ante tribunal nobilitatis tuæ. Maximus præses Taracho dixit: Quis vocaris? Te enim oportet interrogari primum, quoniam ætate senior es. Responde. Tarachus dixit: Christianus sum. Maximus dixit: Parce hanc impiam professionem. Dic, quis vocaris? Tarachus dixit: Christianus sum. Maximus dixit: Frangite illi maxillas, dicentes: Aliud pro alio noli respondere. Tarachus dixit: Quod est nomen meum, hoc dico. Si autem hoc quæris, quod commune est, a parentibus dicor Tarachus; &, cum militarem, nominatus sum Victor e.

[2] [& ad sacrificandum diis] Maximus dixit: Ex quo genere es? Tarachus dixit: Militaris sum & Romanus f, natus autem in Claudiopoli civitate Isauriæ g. Et propterea, quod Christianus sum, renuntiavi militiæ h. Maximus dixit: Non enim dignus eras, impie, militare. Tamen quomodo recessisti a militia? Tarachus dixit: Precatus sum Publionem * principem, & dimisit me i. Maximus dixit: Ergo respice in senectutem tuam, quoniam ego volo, ut sis unus ex consentientibus præceptis dominorum, & a me honorem magnum accipias. Ergo accede, & sacrifica diis nostris, quoniam & ipsi principes super * omnem orbem eos colunt. Tarachus dixit: Errant in multo errore satanæ. Præses dixit: Frangite maxillas, propterea quod dixit, errasse imperatores. Tarachus dixit: Ego dixi & dico, quoniam errant quasi homines. Maximus dixit: Sacrifica diis nostris, & relinque omnem astutiam tuam. Tarachus dixit: Ego Deo meo servio & sacrifico, non in sanguine, sed in corde mundo. Non enim necessaria sunt Deo talia sacrificia.

[3] [frustra invitatus,] Maximus dixit: Adhuc ætati tuæ ex parte & senectuti prudenti misereor, & admoneo, ut omnem vanitatem dimittas, & diis nostris sacrifices k. Tarachus dixit: Ego a lege Domini non recedo. Maximus dixit: Ergo accede & sacrifica. Tarachus dixit: Impietatem non operor, quoniam legem Dei honorifico. Maximus dixit: Alia ergo est lex præter illam, o malum caput! Tarachus dixit: Est, inquam, qua vos, impii, lapides & ligna, opera hominum adoratis l. Maximus dixit: Super cervicem ejus cædite illum, dicentes: Noli vanus esse. Tarachus dixit: Ego de vanitate ista non recedo, quæ salvum me facit. Maximus dixit: Ego te requiescere faciam ab ista vanitate, & prudentem te faciam.

[4] [virgisque propterea cæsus recluditur in carcerem:] Tarachus dixit: Fac, quod vis: potestatem habes in corpore meo. Maximus dixit: Tollite vestimenta ejus, & virgis eum cædite. Tarachus dixit: Nunc vere prudentem me fecisti, plagis confortans me. Magis ac magis opto confidere in nomine Dei & Christi ejus. Maximus dixit: Injuste & maledicte, quomodo duobus diis servis, quos voce confiteris; & nunc deos negas? Tarachus dixit: Ego confiteor manifeste, qui est Deus verax. Maximus dixit: Nunc confessus es Christum & Deum m. Tarachus dixit: Et bene. Hic est enim Filius Dei n, spes Christianorum, propter quem patimur & salvamur *. Maximus dixit: Relinque verbositatem tuam; accede & sacrifica. Tarachus dixit: Non verbosor, sed veritatem dico. Sexaginta & quinque annorum sum o, & sic crevi, a veritate non recedens. Demetrius centurio dixit: O homo, parce tibi, & immola. Audi me. Tarachus dixit: Recede a me cum consilio tuo p, minister satanæ. Maximus dixit: Iste vinculis ferreis magnis vinctus recipiatur in carcerem. Adducite alium, sequentem eum.

[5] Demetrius centurio dixit: Præsto est, domine. Maximus præses dixit: Quis vocaris, primo responde q. Probus dixit: Primo, quod nobile est, Christianus: secundo apud homines vocor Probus. [S. Probo vero crudis pervis cæso] Maximus præses dixit: Ex quo genere es, Probe? Probus dixit: Patrem habui a Thracia: natus autem sum in Side Pamphyliæ r. Sum autem plebeius, sed Christianus. Maximus dixit: Nec lucrum facies de isto nomine. Audi me, & sacrifica diis, ut a principibus honoreris: & noster amicus eris. Probus dixit: Neque honorem principum volo, neque amicitiam tuam cupio. Non enim pauca est substantia mearum divitiarum, quas reliqui, ut Deo vivo serviam. Maximus dixit: Dispoliate illum, & tollite ei pallium, & cingite eum, & extendite, & nervis crudis cædite.

[6] Demetrius centurio dixit: Propitiare tibi, o homo, [similiterque in carcerem reducto,] videns sanguinem tuum fusum super terram. Probus dixit: Corpus meum ante vos est: mihi autem tormenta vestra unguentum est. Maximus dixit: Non requiescis a vanitate tua, sed permanes in duritia tua, miser. Probus dixit: Non sum vanus, sed prudentior vobis; ideo dæmoniis non sacrifico. Maximus dixit: Gyrate illum, & super ventrem cædite. Probus dixit: Auxiliare servo tuo, Domine. Maximus dixit: Cædentes illum, dicite illi: Ubi est auxiliator tuus? Probus dixit: Auxiliatur & auxiliabitur me. Sic enim pro nihilo habeo tormenta tua, ut non acquiescam tibi. Maximus dixit: Attende corpus, miser, quoniam sanguine tuo impleta est terra. Probus dixit: Hoc scias, quod, quantum patitur corpus meum propter Christum, tanto magis anima sanatur, & vivificatur. Maximus dixit: Mittite illi ferrum, per quatuor loca nervorum s hunc constringite, non permittentes aliquem curam ei apponere. Alium in medio tribunali adducite.

[7] Demetrius centurio dixit: Præsto est, domine. Maximus dixit: [S. Andronicum] Quis vocaris? Andronicus dixit: Manifeste, si scire vis, dico tibi, quoniam Christianus sum t. Maximus dixit: Qui ante te fuerunt, non sunt consecuti de nomine isto nihil. Oportet autem te nunc convenienter nobis respondere. Andronicus dixit: Commune nomen meum apud homines, vocor Andronicus. Maximus dixit: Quod genus es? Andronicus dixit: De nobili genere, & primi ordinis Ephesiorum filius. Maximus dixit: Omni stultiloquio & vanitati parce, & voluntarie audi me ut patrem. Nam, qui ante te voluerunt stulti fieri, nihil lucrati sunt. Tu autem honorificans principes & patres, diis nostris consenti. Andronicus dixit: Bene illos patres nominatis, quoniam vos ipsi patrem habetis satanam. Nam filii diaboli estis facti, & opera ejus perficitis. Maximus dixit: Adolescentia pueritiæ tuæ adhuc me compescit u. Scias enim magna tibi tormenta parari. Andronicus dixit: Adolescens tibi videor in annis, perfectus sum autem in anima & in omnibus. Maximus dixit: Recede a multiloquio, accede, sacrifica, ut possis de tormentis evadere.

[8] Andronicus dixit: Putas ita stultum me esse, [præses Maximus] ut minor ab antecessoribus meis inveniar? Paratus sum tibi ad omnia tormenta. Maximus dixit: Dispoliate illum, & cingite, & suspendite. Demetrius centurio dixit: Antequam exterminetur corpus tuum, miser, audi me Andronicus dixit: Melius est, ut corpus meum pereat, quam & anima mea. Fac, quod vis. Maximus dixit: Consenti & sacrifica, antequam iniciens * exterminem te. Andronicus dixit: Ego numquam sacrificavi ab infantia mea, & nunc non sacrifico. Præterea eis *, quibus me cogis sacrificare, dæmones sunt. Maximus dixit: Tangite corpus ejus. Athanasius cornicularius x dixit: Consenti præsidi. Pater tuus sum in annis; ideo consilior tibi. Andronicus dixit: Vade, consilium tibi da, quia senior es, & sensum non habes, tale consilium mihi dans, ut lapidibus & dæmoniis sacrificem.

[9] [non absimili modo sed æque incassum,] Maximus dixit: Non sentis tormenta, miser, ut miserearis tui, & recedas a vanitate ista, quæ te salvare non potest. Andronicus dixit: Vanitas ista valde bona est illis, qui spem habent in Domino; sapientia autem temporalis sempiternam mortem operatur. Maximus dixit; Quis te docuit stultitiam istam? Andronicus dixit: Sermo, qui vivificat, in quo & vivimus y, habentes in cælo Dominum, spem resurrectionis nostræ. Maximus dixit: Recede a stultitia tua, antequam incipiam te gravius troquere. Andronicus dixit: Corpus meum ante te positum est. Habes potestatem, fac, quod vis. Maximus dixit: Torquete tibiam z ejus fortiter. Andronicus dixit: Respiciat Deus, quia sine causa me, sicut homicidam, pœnis subjicis.

[10] [aggreditur.] Maximus dixit: Contemnis præcepta principum, & tribunal meum nihil tibi videtur esse aa. Andronicus dixit: In Dei misericordia & veritate confido: inde hoc patior. bb Maximus præses dixit: Misericors esses cc, si deos honorares, quos principes adorant. Andronicus dixit: Impietas est Deum verum derelinquere, & lapides adorare. Maximus dixit: Ergo deliquerunt principes? o damnate! Andronicus dixit: Deliquerunt, sicut intelligo. Nam si vis recto sensu intelligere, scito, quoniam delictum est dæmoniis sacrificare. Maximus dixit: Convertite eum & latera ejus pungite dd. Andronicus dixit: Ante te sum, quomodo vis, corpus meum pœnis subjice. Maximus dixit: Tollite testas ee, & plagas ejus perfricate. Andronicus dixit: Confortasti nunc corpus meum in plagis. Maximus dixit: Minutatim te exterminabo. Andronicus dixit: Non timeo comminationes tuas. Sensus enim meus meiior est cogitatione melitiæ tuæ; propterea contemno tormenta tua. Maximus dixit: Ligate ejus pedes & collum ferro, & sub custodia habeatur.

ANNOTATA.

a Cum anno 304 verosimilius passi sint martyrium SS. Martyres, ut in Comm. præv. dictum est, lege potius: Consule Diocletiano IX, & Maximiano VIII. Maximianus secundum consul fuit anno Christi 288, collegamque habuit non Diocletianum, sed Pomponium Januarium. Textus Græcus habet: Consule Diocletiano primum, nulla facta mentione Maximiani: annus primus consulatus Diocletiani a Fastis consularibus abest: secundus anno 285 illigatur, quo nondum Christianos perseque cœperat.

b Baronius, Rosweydus, Codices Mss. tres apud Ruinartium habent VIII Cal. Aprilis, alius habet Julias: Codices Græci VIII Cal. Aprilis, quibus hic standum apparet.

c Ciliciæ civitas est, prius Soloë; ex quo autem eam piratis incolendam Pompeius dedit, Pompeiopolis dicta.

d Textus Græcus habet: σπεκουλατόρων spiculatorum: vox est Græco-barbara, non a speculando, sed a spiculis, quæ gestabant principum satellites, deducta: hujusmodi spiculator caput S. Joanni abstulit apud Marcum cap. 6, ℣. 27 & seq.

e Licitam fuisse militibus mutationem nominis, Baronius ad annum 290, num. 3 ex Diocletiani ad Julianum Rescripto ostendit.

f Militaris, quod stipendia meruerat: Romanus, quod erat civitatis jure donatus.

g Apud Baronium citatum num. 4 legitur Syriæ: sed Claudiopolis Isauriæ civitas est in confinio Ciliciæ sita.

h Græce: Vitam privatam agere quæsivi vel optavi.

i Missione nimirum honesta, ob S. Tarachi, ut apparet, senectutem, vel quod præscriptum legibus militandi tempus expleverat.

k Uberior hic est textus Græcus, atque ita habet: Hortor te, ut, omni insania deposita, honores quidem augustos, reverearis autem nos, mihique obtemperans legem patriam religiose observes.

l Græcus textus ita sonat: Est alia lex, in quam vos impie agitis, cum lapides & ligna, hominum opera, adoratis.

m Græce: Atqui & Christum quemdam dicebas esse Deum.

n Supple ex textu Græco: viventis.

o Græce legitur: Cæterum sexaginta annorum sum. Acta a Metaphraste conscripta habent: ἐν ἐξήκοντα ὅλοις ἔτεσι, totis sexaginta annis, pro quibus apud Bigotium Latine leguntur anni sexaginta sex: apud Baronium vero & Surium anni sexaginta quinque.

p Græce: Temetipsum admone.

q Supple: Misso omni vaniloquio.

r Apud Baronium & Surium habetur in Perge, quæ etiam Pamphyliæ civitas est. Metaphrastes etiam legit in Side. Codex Remigianus a ceteris dissidet, Pamphyliæ Pisidiam, ad quam Side non spectat, perperam substituens.

s Id est, ambas manus & pedes in nervo stringite. Ita Ruinartius.

t Alius hic sequitur verborum ordo in textu Latino, alius in Græco: ut Latina Græcisrespondeant, sic lege: Christianus sum; hoc enim audire prorsus cupis: ecce igitur dixi tibi, me Christianum. Maximus præses dixit: cum nihil id nomen iis, qui tibi præivere, profuerit, dic interrogatus nomen tuum absque ambage. Andronicus dixit: si commune meum apud homines nomen quæris, dictus sum Andronicus. Maximus præses dixit: Quo genere es? Andronicus dixit: nobili, & apud Ephesios primario &c.

u Græce legitur: Adolescentia tua facit, petulantior ut sis, augebitque tibi supplicia.

x Præfecti scriba, seu, ut nunc loquuntur, secretarius, a cornu scriptorio seu atramentario sic dictus. Apud Surium pro Athanasio legitur Anaxius.

y Græce additur: & vivemus.

z Textus Græcus habet tibias. Cod. 2 Colbertinus & Rosiveydus Torquete os.

aa Græce habetur: Cum impie te in deos & imperatores geras, ac tribunal meum spernas, insontem te dicis?

bb Græce habetur: Pro pietate decerto, quæ est in Deum verum.

cc Lege: Pius esses &c, prout exigunt verba proxime præcedentia.

dd Græce habetur: Vertentes scuticas, latera ejus pungite.

ee Græce: Sal afferte & testis latera ejus perfricate.

* al. Ms. assistente

* al. Ms. Entulineo

* Φλαβιανοῦ

* Νουμεριανοῦ

* Ms. Polybionem

* Ms. per

* al. Ms. sanamur

* Ms. ἡμῶν Χριστιανὸς δὲ νῦν.

* Ed. φιλίας

* Ed. λόγων

* Ms. Rem. incipiam exterminare te

* ii

CAPUT II.
Secunda SS. Martyrum interrogatio.

Δευτέρα ἐξέτασις ἐν Ἀναζαρβῷ τῇδ᾽ ἐν μητροπόλει. Φλάβιος, Γάἳος, Νουμεριανὸς, Μάξιμος ἡγεμὼν ἐ͂ιπεν· Κάλει τοὺς τῆς ἀσεβοῦς θρησκείας ὑπηρέτας τῶν Χριστιανῶν. Δημήτριος ἑκατοντάρχης ἐ͂ιπεν· Ἑστήκασι, κύριε, δέομαί σου. Μάξιμος ἡγεμὼν ἐ͂ιπεν· Οἴμοι, Τάραχε, πάνυ τὸ γῆρας τίμιον τοῖς πλείοσι τῶν ἀνθρώπων ἐ͂ιναι νομίζω, διὰ τὸν προσόντα μοι ἐις συμβουλίαν λογισμόν· ὅθεν νουθετήσας σεαυτὸν, μὴ θελήσης τοῖς προτέροις λογισμοῖς καὶ σήμερον ἀποχρήσασθαι, ἵνα θύσας τοῖς θεοῖς, τὸν ὑπὲρ εὐσεβείας ἔπαινον ἀναδέξῃ. Τάραχος ἐ͂ιπεν· Χριστιανός ἐιμι· τὸν δὲ ἔπαινον τοῦτον εὔχομαί σε καὶ τοὺς ἀυτοκράτοράς σου, καὶ πᾶσαν ἀποθεμένους τὴν πώρωσιν * τυφλώσεως, ἀναδέξασθαι λογισμὸν κρέιττονα καὶ στερεωποιηθέντα, ὑπὸ τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ ζωοποιηθῆναι.

[12] Μάξιμος ἡγεμὼν ἐ͂ιπεν· Λίθοις τὸ στόμα ἀυτοῦ κόψατε, καὶ ἔιπατε ἀυτῷ· παῦσον ἀπὸ τῆς μωρίας σου. Τάραχος ἐ͂ιπεν· Εἰ μὴ ἔνηφον, ὅμοιός σου μωρὸς ἂν ἤμεν. Μάξιμος ἡγεμών ἐ͂ιπεν· Ἴδε καὶ τοὺς ὁδόντας σου σαλευθέντας, καὶ σεαυτὸν ἐλέησον, πανάθλιε. Τάραχος ἐ͂ιπεν· Οὐ λυπεις * με ἐν οὐδενὶ, κᾂν ἕκαστον τῶν μελῶν μου ἀκρωτηριάσης· ἀλλ᾽ ἕστηκά σοι ἑδραῖος ἐν τῷ ἐνδυναμοῦντι με Χριστῷ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Πείσθητί μοι, λυσιτελεῖ γάρ σοι, καὶ θύσον προσελθών. Τάραχος εἶπεν· Εἰ ᾔδειν ὅτι συμφέρει μοι, οὐκ ἂν ἔπασχον ταῦτα. Μάξιμος ἡγεμών εἶπεν· Τύπτοντες αὐτοῦ τὸ στόμα, κράζειν ἀυτῷ φήσατε. Τάραχος εἶπεν· Τῶν ὀδόντων μου διαπεπτωκότων, καὶ τῶν σιαγόνων συγκλασθέντων κράζειν οὐ δύναμαι. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Καὶ οὐδὲ οὕτως πείθῃ, ἀνόσιε; προσελθὼν τοῖς βωμοῖς, σπεῖσαι τοῖς θεοῖς. Τάραχος εἶπεν· Εἰ καὶ τὴν φωνὴν μου ἐνεπόδισας εἰς τὸ κράζειν, ἀλλὰ τὸν τῆς ψυχῆς μου λογισμὸν οὐδὲν βλάψεις· ἐις μέιζονα γὰρ εὐτονίαν με ᾠκοδόμησας.

[13] Μάξιμος ἡγεμὼν εἰπεν· Ἐγὼ σου τὸν τόνον καθαιρῶ, ἀνοσιώτατε. Τάραχος εἶπεν· Πάσαις ταῖς ἐπινοίαις σου προβεβλημένος, ἡττῶ σε ἐν ὀνόματι τοῦ ἐνδυναμοῦντός με Θεοῦ. Μάξιμος εἶπεν· Προσαγάγετε ἀυτῷ πῦρ ἐις τὰς χεῖρας, ἁπλώσαντες ἀυτάς. Τάραχος εἶπεν· Τὸ πῦρ σου οὐ φοβοῦμαι τὸ πρόσκαιρον· φοβοῦμαι δὲ, μὴ ἄρα σου * πεισθὲις, τοῦ αἰωνίου πυρὸς μέτοχος γένωμαι. Μάξιμος εἶπεν· Ἰδοὺ καὶ αἱ χεῖρές σου ἠφανίσθησαν ἀπὸ τοῦ πυρός· παύεις τῆς μανίας σου, ἀνόητε, καὶ θύεις; Τάραχος εἶπεν· Οὕτω μοι ὁμιλεῖς ὡς παραιτησαμένου τὸ σῶμα ἐπινοίαις πείθειν, καὶ νῦν * ὅτι στερεός εἰμι ἐν πᾶσιν οἷς κατ᾽ ἐμοῦ πράττεις. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Δήσαντες ἀυτὸν ἐκ τῶν ποδῶν ἀναρτήσατε εἰς ὕψος, καὶ καπνὸν δριμὺ * προσαγάγετε τῇ ὄψει αὐτοῦ. Τάραχος εἶπεν· Τοῦ πυρός σου κατεφρόνησα· καὶ τὸν καπνόν σου ἔχω φοβηθῆναι; Μάξιμος εἶπεν· Θύσαι ὁμολόγησον, ὡς ἀνήρτησαι. Τάραχος εἶπεν· Θύσον συ, ὡς ἔχεις ἔθος, ὑπατικὲ, καὶ ἀνθρώπους * θύειν· ἐμοὶ δὲ μὴ γένοιτο τοῦτο πρᾶξαι.

[14] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Προσαγάγετε ἀυτῷ ὄξος δριμὺ μετὰ ἄλατος κατὰ τῶν μυκτήρων ἀυτοῦ. Τάραχος εἶπεν· Τὸ ὄξος σου γλυκύ ἐστι καὶ τὸ ἄλας σου ἐμοὶ μωρόν. Μάξιμος εἶπεν· Μίξαντες σίναπον τῷ ὄξει, ἐκχέετε ἀυτῷ κατὰ τῶν ῥινῶν. Τάραχος εἶπεν· Πλανῶσί σε οἱ ὑπηρέται σου, Μάξιμε, καὶ μέλι ἀντὶ σινάπεως ἐνέχεόν μοι. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἐπινοήσω σοι βασάνους τῇ ἑξῆς δικασίμῳ, καὶ πάυσω σε τῆς μωρίας σου. Τάραχος εἶπεν· Κᾀγὼ ἑτοιμότερος ταῖς ἐπινοίαις σου γενήσομαι. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Καθελόντες ἀυτὸν καὶ δήσαντες σιδήροις, παράδοτε τῷ δεσμοφύλακι· τὸν δὲ ἕτερον μετὰ τοῦτον κάλει.

[15] Δημήτριος ἑκατοντάρχης εἶπεν· Ἕστηκε, κύριε, δέομαί σου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Λέγε μοι, Πρόβε, ἔκρινας ἀπαλλάττεσθαι τῶν βασάνων, ἢ οὐδέπω τῆς μωρίας σου ἀπαλλάττῃ; ὅθεν προσελθὼν θύσον τοῖς θεοῖς, ὃ καὶ οἱ ἀυτοκράτορες ὑπὲρ κοινῆς σωτηρίας τῶν ἀνθρώπων πράττουσιν. Πρόβος εἶπεν· Ἑτοιμότερός σου καὶ σήμερον καθέστηκα, καὶ ἐκ τῶν πρώτων ἐξετάσεων καὶ πληγῶν δυναμώτερος, διὸ καὶ πείραν μου λάμβανε, πάσαις ἐπινοίαις καὶ ἐπαγγελίαις τιμωριῶν· οὔτε γὰρ σὺ, οὔτε οἱ ἀυτοκράτορές σου, οὔτε οἱ δαίμονες οἷς θρησκεύεις πλανώμενος, οὔτε ὁ πατήρ σου ὁ σατανὰς πείσουσί με ἀσεβήσαντα προσκυνῆσαι θεοῖς, οἷς οὐ γινώσκω. Ἔχων δὲ τὸν Θεόν μου ἐν τοῖς οὐρανοῖς, ἀυτὸν λατρεύων προσκυνήσω. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Οὗτοι γὰρ οὐκ εἰσι θεοὶ ζῶντες, ἀνοσιώτατε; Πρόβος εἶπεν· οἱ ἐν λίθοις καὶ ξύλοις ἔργοις χειρῶν ἀνθρώπων τυγχάνοντες, πῶς δύνανται θεοὶ εἶναι ζῶντες; Σφάλλῃ ὑπὸ πολλῆς ἀγνοίας, τούτοις θρησκεύων, ὑπατικέ.

[16] Μάξιμος ἡγεμών ἐ͂ιπεν· Σφάλλεσθαι με νουθετοῦντά σε ἡγῇ, ὦ μιαρὰ κεφαλὴ, θρησκεύοντα τοῖς θεοῖς; Πρόβος εἶπεν· Θεοὶ οἱ οὐκ ἐποίησαν τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν, ἀπολέσθωσαν, καὶ πάντες οἱ θρησκεύοντες ἀυτοῖς. Ὁ θυσιάζων γὰρ θεοῖς ἑτέροις, ἐξολοθρευθήσεται. Τῷ γὰρ Κυρίῳ τοῦ οὐρανοῦ καὶ γῆς θυσίαν δει προσφέρειν οὐ δι᾽ αἵματος, ἀλλ᾽ αἰνέσεος ἐν καθαρᾷ καρδίᾳ, τῆς εἰς ἀυτὸν ἀληθείας καὶ γνώσεως. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Παυσάμενος τῆς ἐθελοκάκου φρονιμότητός σου, θύσον τοῖς θεοῖς, Πρόβε, καὶ σώθητι. Πρόβος εἶπεν· Πολλοῖς θεοῖς οὐ λατρεύω· ὅν δὲ γινώσκω Θεὸν εἶναι ἀληθῶς, εὐσεβῶς τούτῳ λατρεύων προσκυνήσω. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ούκοῦν τῷ τοῦ Διὸς προσελθὼν βωμῷ θύσον, ἵνα μὴ πολλοῖς, ὡς ἔφης, λατρεύῃς θεοῖς. Πρόβος εἶπεν· Ἐγὼ Θεὸν ἔχω ἐν τοῖς οὐρανοῖς, τοῦτον καὶ φοβοῦμαι· τοῖς γὰρ λεγομένοις ὑπὸ σοῦ θεοῖς οὐ λατρεύω. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Καἱ πάλαι ἔφην, καὶ νῦν ἐρῶ, θύσον τῷ μεγάλῳ θεῷ καὶ ἀηττήτῳ ἐπόπτῃ Διΐ. Πρόβος εἶπεν· Τὸν τῆς ἰδίας αδελφῆς ἄνδρα, μοιχόντε καὶ παιδοφθόρον, πόρνον τε καὶ βέβηλον, ὡς πάντες οἱ ποιηταὶ ἀυτῷ μαρτυροῦσιν, ἵνα μὴ τὰ λοιπὰ ἀυτοῦ καὶ ἄσεμνα λέγω καὶ ἀπόῤῥητα, τούτῷ, ἄδικε καὶ ἀνόσιε, κελεύεις με θύειν;

[17] Μάξιμος ἡγεμὼν λέγει· Τύπτοντες ἀυτοῦ τὸ στόμα, λέγετε ἀυτῷ· μὴ βλασφήμει. Πρόβος εἶπεν· Τί με δέρεις; Τοῦτο προεῖπον σοι· ὅτι οἱ θρησκεύοντες ἀυτοῖς, οὗτοι περὶ ἀυτῶν λέγουσιν· ὅθεν οὐ ψεύδομαι, ἀλλὰ ἀληθεύω, ὡς καὶ σὺ γινώσκεις. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Τὴν μωρίαν σου τρέφω, μὴ αἰκιζόμενός σε; πυρώσαντες οὖν σίδηρα, ἐπιστήσατε ἀυτὸν. Πρόβος εἶπεν· Τὸ πῦρ σου ψυχρόν ἐστι καὶ οὐχ ἅπτεταί μου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Πυρώσαντες ἀυτὰ εὐτονώτατα, ἐπιστήσατε ἀυτὸν κρατοῦντες καθ᾽ ἑκάτερα. Πρόβος εἶπεν· Τὸ πῦρ σου ψυχρὸν γέγονεν, οἱ ὑπηρέται σου καταπαίζουσί σου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Δήσαντες ἀυτὸν τείνατε, καὶ νεύροις ὡμοῖς σχίσατε * τὸν νῶτον ἀυτοῦ, λέγοντες ἀυτῷ· θύσον καὶ μὴ μώριζε. Πρόβος εἶπεν· Τὸ πῦρ σου οὐκ ἐφοβήθην, καὶ τῶν βασάνων σου ού φροντίζω. Ἑτέραν εἰ τινα ἄλλην ἔχεις μηχανὴν τιμωρίας, πρόσφερε, ἵνα δείξω τὸν ἐν ἐμοὶ Θεόν. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ξυρήσαντες ἀυτοῦ τὴν κεφαλὴν, ἄνθρακας ἐκκεκαυμένους ἐπίθετε. Πρόβος εἶπεν· Ἐκαυτηρίασάς μου τοὺς πόδας καὶ τὴν κεφαλὴν, καὶ ἐδοκίμασας ὅτι Θεοῦ ἐιμι δοῦλος, καὶ φέρω τὰς ἀπειλάς σου.

[18] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἐἰ θεῶν δοῦλος ᾖς, ἔθυες ἂν ἀυτοῖς, καὶ εὐσεβὴς ᾖς. Πρόβος εἶπεν· Ἐγὼ Θεοῦ δοῦλος ἐιμι, καὶ οὐ Θεῶν τῶν ἀπολλυόντων τοὺς φοβουμένους ἀυτοὺς. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Πάντες οὖν οἱ εὐσεβοῦντες ἀυτοὺς, τρισκατάρατε, οὐ παρεστήκασὶ μου τῷ βήματι τίμιοι τοῖς θεοῖς καὶ τοῖς σεβαστοῖς, ὑμᾶς τε καθορῶντες, ὑπὲρ δυσφημίας τῶν θεῶν τιμορουμένους. Πρόβος εἶπεν· Πίστευσον ὅτι ἀπώλοντο, ἐι μὴ μετανοήσωσιν ἐφ᾽ οἷς ἔπραξαν καὶ μὴ νοήσαντες * δουλεύσωσι δὲ τῷ ζῶντι Θεῷ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Κλάσατε ἀυτοῦ τὴν ὄψιν, ἵνα μὴ λέγῃ Θεὸν, ἀλλὰ θεούς. Πρόβος εἶπεν· Ἀληθῆ λέγοντα τύπτεσθαι τὸ στόμα μου κελεύεις, παρανομώτατε; Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Οὐ μόνον τύπτεσθαι τὸ στόμα σου κελεύω, ἀλλὰ καὶ τὴν βλάσφημόν σου γλῶσσαν περικοπῆναι κελεύω, ἵνα παυσάμενος τῆς μωρολογίας σου θύσῃς προσελθών. Πρόβος εἶπεν· Κᾄν τὸ λαλοῦν ὄργανον περικόψαι θελήσῃς, ἔχω ἐνδὸν τὴν ἀθάνατον γλῶτταν, δι᾽ ἧς ἀποκρίνομαί σοι. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Τέως καὶ οὗτος ἀναληφθήτω ἐις τὸ δεσμωτήριον. ἐπὶ τοῦ βήματος κάλει Ἀνδρόνικον.

[19] Δημήτριος ἑκατοντάρχης εἶπεν· Ἕστηκε, κύριε, δέομαί σου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Τῶν πρὸ σοῦ ἐξετασθέντων πολλὰς τιμωρίας ὑπομεμενηκότων, καὶ μηδὲν ὠφεληθέντων, τρισάθλιε, ἀλλὰ καὶ μετὰ μυρίους καὶ τοσούτους αἰκισμοὺς μόλις ἐπέισθησαν εὐσεβῆσαι τοῖς θεοῖς, τιμὰς οὐ μικρὰς παρὰ τῶν ἀυτοκρατόρων δέξασθαι ἔχουσιν. Ὅθεν πεισον καὶ σὺ σεαυτὸν πρὸ τῶν βασάνων, καὶ κερδῆσαι θέλησον τὰς τιμωρίας, ἵνα θύσας τοῖς θεοῖς, εὐσεβὴς γεγενημένος καὶ ὑπήκοος τοῖς σεβαστοῖς, τιμὰς παρ᾽ ἐκείνων σοι πρεπούσας δέξῃ. Εἰ δὲ μὴ βουληθῇς, ὄμνυμί σοι τοὺς θεοὺς καὶ τοὺς ἀηττήτους ἀυτοκράτορας, οὖχ ἁπλῶς ἀπειθήσαντά σε τιμωρήσομαι. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Μηδὲ τῶν πρὸ ἐμοῦ σοι ἀπολογησαμένων τοσαύτης ἀδρανίας * μου καταγίνωσκε, μηδὲ ἔικειν ποικίλοις λόγοις καὶ τὸ ἡμέτερον φρόνημα ἀπατᾶν νόμιζε. Οὔτε γὰρ ἀυτοὶ τὸν πατρῶον νόμον ἀρνησάμενοι πεισθεῖεν τῇ σῇ μανίᾳ, καταλιπόντες τὰς ἐις Θεὸν ἡμῶν ἐλπίδας. Οὔτε ἐγὼ τοσοῦτον ἐλαττονήσω πίστει καὶ ὑπομονῃ τῇ πρὸς τὸν Κύριον καὶ Θεὸν καὶ Σωτῆρα ἡμῶν, μήτε τοὺς θεούς σου γινώσκω, μήτε σε, μήτε τὸ βῆμα σου φοβούμενος. Ὥστε τὰς ἀπειλάς σου πλήρου, καὶ τάς τιμωρίας ἐπάγαγε, καὶ τὰ βασανιστήρια εὐτρέπιζε, καὶ πάντα τρόπον ἐπιχέιρει ἐπὶ τὸν τοῦ Θεοῦ δοῦλον, βίαζε.

[20] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Τέινατε ἀυτὸν τοῖς πάλοις, καὶ νεύροις ὠμοῖς μαστίζετε. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Οὐδὲν μέγα * ἐπεγγέιλω κατ᾽ ἐμοῦ πράττεις, ὀμνύων τε τοὺς θεοὺς καὶ τοὺς παρὰ σοὶ ἀυτοκράτορας· ἇυταί σού ἐισιν αἱ ἀπειλαί; Ἀθανάσιος κορνικουλάριος εἶπεν· Ὅλον τὸ σῶμά σου ἓν τραῦμά ἐστιν, καὶ οὐδὲν ἡγῇ τοῦτο, πανάθλιε; Ἀνδρόνικος εἶπεν· Οἱ ζῶντα Θεὸν ἀγαπῶντες, τούτων οὐ φροντίζουσιν. Μάξιμος ἠγεμὼν εἶπεν· Ἅλας πάσατε ἀυτοῦ τὸν νῶτον. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Πλέιονά μοι πασθῆναι κέλευσον, ἵνα ἄσηπτος διαμείνας δυνηθείην ἀντιστῆναι τῇ κακίᾳ σου. Μάξιμος εἶπεν· Στρέψατε ἀυτὸν καὶ κατὰ τὴν γαστέρα τύψατε, ἵνα αἱ πρῶται πληγαὶ ἀναξανθεισαι μέχρι τῶν μυελῶν ἀυτοῦ καταδράμωσιν. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Καὶ ταῖς πρῶταις σου βασάνοις τραυματισθὲις, ὅλον τὸ σῶμά μου ὑγιές ἐστιν, ὡς ἐθέασω, τῷ βήματί σου παρέστηκα νῦν ὁ θεραπεύσας με τότε, ἰάσεταί με καὶ νῦν. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Οὐ παρήγγειλα ὑμῖν, κακοὶ στρατιῶται, μηδενὸς ἀυτοῖς θεραπέιας τυχειν παρά τινος, ἀλλὰ μένειν ἀνεπιμελήτους, ὡς τοῖς θράυμασι τῶν πληγῶν κατατρυχομένους πεισθῆναι ἡμῖν; Πηγάσιος κομενταρήσιος εἶπεν· Μὰ τὸ σὸν μέγεθος, οὐδὲις ἀυτῶν ἐπεμελήθη, οὐδὲ ἐισῆλθέ τις πρὸς ἀυτοὺς, ἀλλὰ τῇ ἐνδοτάτῃ φυλακῇ ἐφρουροῦντο δεδεμένοι· ἐι δὲ εὕροις ὅτι ψεύδομαι, κεφαλὴν ἔχω, ἐξουσίαν ἔχεις.

[21] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Πῶς οὖν αἱ πληγαὶ ἀυτῶν γέγοναν ἀφανεις. Πηγάσιος κομενθαρήσιος εἶπεν· Οὐκ οἶδα πῶς ἐθεραπεύθησαν μὰ τὴν σὴν ἀρετήν. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Ὁ ἡμέτερος σωτὴρ καὶ Ἰατρὸς, ἀνόητε, μέγας ἐστὶ, καὶ τοὺς εὐσεβεις τῷ Θεῷ οὐ φαρμάκων ἐπιθέσει θεραπεύει, ἀλλὰ λόγῳ ἰώμενος τοὺς ἐλπίζοντας ἐπ᾽ ἀυτόν· κατοικει μὲν οὐρανοὺς, πάρεστι δὲ ἡμῖν ἀπανταχῇ, ὃν σὺ οὐ γινώσκεις ἀσύνετος ὤν. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Αὐταί σου αἱ μωρολογίαι οὐδέν σε ὠφελήσουσιν· ἀλλὰ προσελθὼν θύσον τοῖς, θεοῖς ἵνα μὴ κακηνκάκως σε ἀπαλλάξω. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Τὸ ἅπαξ καὶ τὸ δεύτερον ὑπ᾽ ἐμοῦ σοι ῥηθὲν ἕν ἐστιν. Οὐ γὰρ παιδίον εἰμὶ δυνάμενον κολακείᾳ λόγων ἀπατᾶσθαι. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Οὐ νικήσετέ με καταφρονήσαντες ἐμοῦ καὶ τοῦ βήματός μου. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Ἀλλ᾽ οὐδὲ ἡμεῖς ἡττηθῶμεν ταῖς τῶν λόγων καὶ βασανιστηρίων ἀπειλαῖς· ἕξεις δὲ ἡμᾶς γενναίους ἀθλητὰς τοῦ Θεοῦ τοῦ ἐνδυναμοῦντος ἡμᾶς διὰ Χριστοῦ, τοῦ σοτῆρος ἡμῶν. Ἐκ μέρους δὲ τάχα καὶ σὺ γινώσκεις, ὑπατικὲ, ὅτι οὐ φοβηθησόμεθά σε οὐδὲ τοὺς αἰκισμούς σου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Παρασκευασθήτωσάν μοι ποικίλα βασανιστήρια, τῇ ἑτέρᾳ περὶ ἀυτοῦ ἐξετάσει. Οὗτος δὲ ἐν ἀσφαλείᾳ σιδήρων γεγενημένος ἀναληφθῄτω εἰς τὸ δεσμωτήριον, μηδενὸς ἀυτοὺς ὁρῶντος ἐπὶ τῆς εἱρκτῆς.

[S. Taracho, frustra iterum ad sacrificandum diis illecto, Mopsuestiæ] Secunda interrogatio facta est in Siscia a civitate. Assidens Numerianus Maximus præses dixit Demetrio centurioni: Voca impiissimos Christianos, legi malæ servientes. Demetrius centurio dixit: Præsto sunt, domine. Maximus dixit: Scio, quia senectus honoratur in multis, propterea quod est in ipsis bona cogitatio, & sensus; proinde cogitasti apud te, Tarache, ne iterum in prioribus cogitationibus velis & hodie permanere: sed magis accede, sacrifica diis pro honore principum, ut honorem consequaris b. Tarachus dixit: Honorem istum si intelligerent & ipsi principes & alii, qui communicant sensibus eorum, omnes a cæcitate cogitationum vanitatis suæ separarentur, & in meliorem & fortiorem fidem a Deo verissimo vivificarentur c.

[12] Maximus dixit: Lapidibus os ejus frangite, & dicite ei: [os saxis contunditur,] Recede a stultitia tua. Tarachus dixit: Si non eram astutus d, similis tibi essem insensatus. Maximus dixit: Ecce, dentes tuos vides comminutos; miserere tui jam, miser. Tarachus dixit: Non mihi suadebis e in nihilo: nam, si omnia membra mea collidas, ego insto fortis in eo, qui me fortem facit. Maximus dixit: Crede mihi, quia melius est tibi, ut sacrifices. Tarachus dixit: Si scirem, quia melius erat, hæc non paterer a te. Maximus dixit: Cædite illum in os, clamantes f: Responde. Tarachus dixit: Maxillæ meæ fractæ sunt, quomodo respondeam tibi g? Maximus præses dixit: Et in omnibus istis non consentis, o insensate? Accede ergo ad aram, & immola diis. Tarachus dixit: Si vocem clamoris mei subtraxisti, sensum animæ meæ non nocuisti, sed in melius me ædificasti.

[13] [ignis fumusque admovetur,] Maximus præfes dixit: Ego duritiam tuam exponam *, maledicte. Tarachus dixit: Omnibus cogitationibus tuis adsum, sed vinco in eo, qui fortem me facit, id est, in nomine Dei. Maximus dixit: Afferte ignem, & expandite manus ejus & urite. Tarachus dixit: Ignem tuum temporalem non timeo; timeo autem, si consensero tibi, ne forte ignis æternus in me dominetur. Maximus dixit: Quid nunc? ecce manus tuæ exterminatæ sunt ab igne: requiesce a vanitate tua, insensate, & immola diis. Tarachus dixit: Sic mihi loqueris, quasi jam voluntati tuæ consenserim, aut crudelitati tuæ voluntatem dederim. Fortis autem sum in omnibus, quæ adversum me præparantur h. Maximus dixit: Ligate eum a pedibus, & in altum suspendite, & acrem fumum supponite ad faciem ejus. Tarachus dixit: Ignem tuum contempsi; & fumum tuum timere debeo? Maximus dixit: Cum suspensus es, consenti & sacrifica. Tarachus dixit: Sacrifica tu, præses, sicuti consuetudinem habes sacrificare hominibus: mihi autem non licet hoc facere.

[14] [nares aceto & sale torquentur:] Maximus dixit: Afferte acetum acre cum sale, & in naribus ejus infundite. Tarachus dixit: Acetum tuum dulce est mihi, & sal mihi fatuus est. Maximus dixit: Immiscete sinape cum aceto, & perfundite nares ejus. Tarachus dixit: Fallunt te ministri tui, præses; mel pro sinape infuderunt mihi. Maximus dixit: Cogitabo proxima sessione alia tormenta, & te quiescere faciam ab stultitia tua. Tarachus dixit: Et me paratum invenies in omnibus cogitationibus * tuis. Maximus dixit: Deponite eum, & vinculis ferreis ligate, ut tradatur in custodiam: sequentem autem ejus adducite.

[15] [Probum vero] Demetrius centurio dixit: Præstro est, domine. Maximus dixit: Dic mihi, Probe, cogitasti parcere tibi a pœnis, aut adhuc ab insania tua non recedis? sed nunc accede & immola diis: quoniam & ipsi principes pro salute hominum sacrificant. Probus dixit: Audax tibi assisto; nam & præteritis interrogationibus & plagis fortissimus sum, & nunc proba in me de omnibus tormentis tuis: neque tu, neque principes tui i facietis me delinquere, ut sacrificem diis, quos nescio. Habeo autem Deum meum in cælis. Ipsi soli servio & adoro. Maximus dixit: Isti non sunt dii vivi, maledicte? Probus dixit: Lapides & ligna, opera manuum hominum, dii quomodo possunt esse viventes? Erras a multa ignorantia his sacrificans, præses.

[16] [a fidei constantia] Maximus dixit: Errantem me dicis, o malum caput, diis sacrificantem? Probus dixit: Dii, qui non fecerunt cælum & terram, pereant k. Maximus dixit: Cessa de astutia tua & immola diis, Probe, & salvus eris. Probus dixit: Ego diis multis non sacrifico; sed quem scio Deum verum, adorans adorabo eum. Maximus dixit: Ergo accede & immola Jovi, deo magno, & non multis, sicut dixisti. Probus dixit: Ego Deum habeo in cælis; ipsum solum timeo; nam, qui a te dicuntur dii, non iis consentio, neque adoro. Maximus dixit: Iterum dico tibi: Immola Jovi deo invictissimo l. Probus dixit: Illum dicis deum, qui cum sua sorore fornicatus est, & alia multa fecit, quæ non possum dicere m. Istum deum dicis?

[17] Maximus dixit: Frangite os ejus, ut non blasphemet. [nec verbera, nec pedum capitisqus ustulatio] Probus dixit: Quid me cædis? Omnes, qui ei immolant, hoc dicunt. Non mentior, sed verum dico, sicut & tu ipse optime nosti. Maximus dixit: Stultitiam tuam modo converto n. Nunc ignite ferrum, & mittite illi o. Probus dixit: Ignis tuus tepidus est, & me non contingit. Maximus dixit: Ignite acrius ferrum, &, stante eo, injicite illi p. Probus dixit: Nunc vere tepidus factus est ignis tuus. Irrident te ministri tui. Maximus dixit: Ligate eum, & tendite, & nervis crudis cædite, & aperite dorsum ejus q. Probus dixit: Ignem tuum non timui; tormenta tua contemno. Sed, si habes aliam cogitationem, adhibe, ut cognoscas, qui est in me Deus. Maximus dixit: Radite ei caput, & prunas igneas superponite ei. Probus dixit: Ustulasti mihi pedes & caput; & probasti, quia Dei servus sum, & tolero iram tuam.

[18] Maximus dixit: Si deorum servus esses, sacrificares eis, [dimovet:] & adorares eos. Probus dixit: Ego servus Dei sum, & non deorum, qui perdunt eos, qui consentiunt eis. Maximus dixit: Nonne omnes, qui consentiunt eis, præsto sunt ante tribunal meum, a diis honorati & principibus? tu autem, ter maledicte, spectaris * ab omnibus propter inobedientiam tuam r. Probus dixit: Crede mihi; omnes perierunt, nisi conversi pœnitentiam egerint, super quod deliquerunt.: nam scientes servierunt idolis, & Deum vivum dereliquerunt s. Maximus dixit: Frangite ei faciem, ut non dicat Deum, sed deos. Probus dixit: Quia veritatem locutus sum, juslisti frangi os meum, iniquissime. Maximus dixit: Non solum os tuum, sed sed & linguam tuam blasphemam incidam, ut recedas ab stultitia sermonum tuorum, & immoles diis. Probus dixit: Etsi, quod loquitur in me, organum incidi facias, habeo interiorem & immortalem linguam, ex qua responsum faciam. Maximus præses dixit: Nunc & hic recipiatur in custodia; alium sequentem eum afferte.

[19] Demetrius centurio dixit: Præsto est, domine. [frustra item S. Andronico] Maximus præses dixit: Qui ante te interrogati sunt, Andronice, multa tormenta passi sunt, & nihil lucrum fecerunt miseri: sed post tanta & talia, quæ passi sunt, vix potuimus eos convertere ad deos. Honorem autem magnum accepturi sunt a principibus. Unde & tu ipse consule tibi, & lucrare tormenta, & sacrifica diis nostris, & voluntati nostræ obedias, ut honorem dignum consequaris a principibus. Si autem nolueris, juro tibi per deos & invictissimos principes nostros, ne æstimes, quia de manibus meis evades t. Andronicus dixit: Miser & mendax, quid me fallis? Non enim potes libertatem nostram convertere, aut sensum nostrum conculcare. Neque enim potuerunt Dominum negare, & stultitiæ tuæ consentire. Existima ergo, quia & me talem invenies. Armatus a Deo meo ante te assisto in fide & virtute Domini Dei omnipotentis & Salvatoris nostri, neque deos tuos sciens, neque principes, neque tribunal tuum metuens. Et nunc omnes cogitationes tuas & omnia genera pœnarum, quas excogitasti adversum Servos Dei, proferantur in medio u.

[20] [novæ plaga, prioribus] Maximus dixit: Tendite eum in palis, & nervis crudis cædite eum. Andronicus dixit: Nihil magnum adversus tuam priorem comminationem excogitasti x: hæ sunt omnes minæ? Athanasius cornicularius y dixit: Totum corpus tuum vexatum est, & pro nihilo habes omnia ista, miser? Andronicus dixit: Qui Deum vivum diligunt, ista omnia contemnunt. Maximus præses dixit: De sale fricate ei dorsum *. Andronicus dixit: Plus jube salem mitti, ut possim conditus esse, & stare contra malitiam tuam. Maximus dixit: Convertite eum, & in ventrem cædite, ut priores plagæ excitentur, & usque ad medullas descendant. Andronicus dixit: Et in prima interrogatione vexasti corpus meum, & sanus ante tribunal tuum oblatus sum. Præsto est & nunc, qui me curat & salvat. Maximus præses dixit: Non præcepi vobis, o mali milites, ut nemo ad eum accederet, neque curaret; sed sic esset, ut vulnera ipsa in se putrirent? Pegasius * commentariensis z dixit: Per magnificentiam tuam nemo eum curavit, neque aliquis intravit ad illum. In interiori custodia servabatur in vinculis: &, si inveneris me mendacem, caput habeo; potestatem habes.

[21] [divina ope sanatis, inferuntur.] Maximus præses dixit: Quomodo ergo plagæ ejus non parent? Pegasius commentariensis dixit: Nescio, quomodo curatus sit, per nobilitatem tuam. Andronicus dixit: Medicus noster grandis est & pius, o stulte. Non medicamentum ponit aut emplastrum, sed solo sermone curat omnes, qui sperant in eum. Habitat enim in cælo: præsens est ubique, quem tu non agnoscis, insensate. Maximus præses dixit: Hi sermones stultitiæ tuæ nihil tibi proderunt: sed accede & sacrifica diis, ut non, male & sceleste aa, perdam te. Andronicus dixit: Et primo & secundo, quæ a me audisti, unum sunt. Non enim puer sum, ut seducar sermonibus tuis, & conculcer. Maximus dixit: Non me vinces aut contemnes tribunal meum. Andronicus dixit: Neque nos vincimur a sermonibus tuis, aut tormentis, aut ira tua; sed adsumus in conspectu tuo athletæ fortes in eum, qui nos confortat, Jesum Christum Dominum nostrum. Nam ex parte forte sentis & cognoscis, præses, quoniam non timemus te, neque pœnas tuas. Maximus dixit: Parentur mihi alia tormentorum genera proxima sessione. Hic autem in vinculis ferreis recipiatur in custodia, & a nullo videatur in imo carceris.

ANNOTATA.

a Siscia inter Anazarbum & Mopsuestiam, Ciliciæ civitates, sita quidem erat; at neque Scisciæ, neque Anazarbi habitam fuisse hanc secundam de SS. Martyribus quæstionem, sed Mopsuestiæ, num. 17 Commentarii prævii ostensum est.

b Hanc Maximi ad S. Tarachum orationem melius exprimit apographum nostrum Vaticanum hoc modo: Οἴμμοι, Τάραχε, πάνυ τὸ γήρας τίμιον τοῖς πλείοσι τῶν ἀνθρώπων εἶναι νομίζω· διὰ οὖν τὸν προσόντα σοι εἰς συμβουλίαν λογισμὸν, νουθετήσας σεαυτὸν μὴ θελήσεις τοῖς προτέροις σου λογισμοῖς καὶ σήμερον ἀποχρήσασθαι· ἀλλ᾽ ἵνα θύσας &c. Heu mihi, Tarache, multo senectutem (subintelligo tuam) plerisque hominum in honore esse arbitror: itaque per eam, quæ in te est, animi prudentiam, a temet ipso monitus, noles pristinis mentis tuæ sensis hodie quoque abuti, ut pietatis laudem, oblato diis sacrificio, consequaris.

c Verba Græca sic sonant: Christianus sum: opto autem, ut tu principesque tui, laude ista omnique mentis cæcitate abjecta, meliora ac firmiora sapiatis, & a Deo vero vivificemini.

d Si non essem sobrius, seu, nisi saperem.

e Græce: Nulla in re dolore me afficies vel lædes.

f Græce: Ut clamet, dicite. Apud Rosweydum præmittuntur hæc: Extendite eum & nervis crudis cædite: Tarachus nihil respondit: &, cum non amplius loqueretur, Maximus præses dixit: Cædite &c.

g Responsio S. Tarachi in textu Græco talis est: Excussis mihi dentibus, fractisque maxillis, clamare non possum.

h Correctius apud Bigotium hæc ita leguntur: Οὕτω μοι ὁμιλεῖς, ὡς παραιτησαμένου μου τὰς ὠμὰς σου ἐπινοίας, πείθῃ κἀν νῦν, ὅτι στερεός εἰμι ἐν πᾶσιν, οἷς κατ᾽ ἐμοῦ πράττεις. Ita mecum agis, quasi crudelia tua inventa aversato; persuasum saltem nunc habe, me fortem esse in omnibus, quæ adversum me facis.

i Intersere: Neque, quibus deceptus servis, dæmones, neque pater tuus satanas facietis &c.

k Adde ex textu Græco; Et omnes, qui illos colunt: qui enim sacrificat diis alienis, exterminabitur. Cæli enim terræque Domino offerenda est hostia non sanguinis, sed laudis in corde puro, quæ est veritatis in ipsum & scientiæ.

l Græce legitur: Sacrifica Jovi, deo magno & inspectori invicto.

m Sequitur Græce: Quem sororis suæ maritum, adulterum puellarumque corruptorem, scortatorem & profanum omnes poëtæ testantur, ne cætera ejus parum decora ac nefanda dicam, huic, inique ac impie, sacrificare me jubes?

n Interpres pro τρέφω legit στρέφω; hincque posuit converto pro alo. Sequitur: non mulctans te, quod omisit interpres; quod versioni suæ non quadraret.

o Superimponite illum.

p Græce: Utrimque arreptum superimponite.

q Sequitur: Dicentes ipsi: Sacrifica, neque stultesce.

r Græce legitur: Vos despiciunt ob deorum contumelias cruciatos.

s Apud Bigotium: Ἀπώλοντο, εἰ μὴ μετανοήσωσιν, ἐφ᾽ οἷς ἔπραξαν, καὶ εἰ μὴ μετανοήσαντες δουλεύσωσι τῷ ζῶντι Θεῷ. Perierunt, nisi pœnitentiam de commissis egerint, ac pœnitentiam agentes servierint Deo viventi.

t Græce legitur: Non uno supplicii genere reluctantem afficiam.

u Græca sic habent: Nec eos, qui prius me tibi rationem reddiderunt, neque me tantæ ignaviæ argue, nec callidis tuis ratiociniis morem nos gerere, & animi nostri sensum te fallere, puta. Neque enim ii sunt illi, qui legi patriæ renunciantes assentiantur insaniæ tuæ, spem, quæ in Deo nostro est, relinquentes: neque ego tanto minoris ero fidei & patientiæ in Dominum, Deum Servatoremque nostrum; neque deos tuos novi; nec te, nec tribunal tuum metuo. Quare minas tuas perfice, pœnas inflige, instrumenta cruciatuum appara, quovis pacto Dei Servum aggredere, vim infer. Verum prolixior hæc videtur Andronici oratio, quam ut primigenia censeatur.

x Verba Græca sic reddo: Nihil magni adversus me facis ex iis, quæ per deos & imperatores tuos jurans, denuntiasti mihi, nempe te facturum, si tibi non obtemperassem.

y Vide lit. X in Annotatis ad cap. superius.

z Commentariensium erat reorum nomina in commentarios referre, erantque custodes eorum.

aa Male & sceleste; ita interpres vertit vocem κακηνκάκως: sed legendum videtur: κακὸν κακῶς, ut sensus sit: Ne te malum male perdam.

* Ms. ἀπόῤῥητον τῆς

* μολύνῃ

* Ed. σοι

* Ed. μου τὰς ὠμάς σου ἐπινοίας, πειθῃ κἂν νῦν

* Ed. δριμὺν

* l. ἀνθρώποις

* l. κόψατε

* καὶ μὴ μετανοήσαντες

* al. Ed. expellam

* Comp tormentis

* Rosweyd. despiceris

* supple: μηδέ

* adde: ὧν

* Rosweyd. plagas ejus

* al. Pagasius

CAPUT III.
Tertia SS. Martyrum interrogatio.

Τρίτη ἐξέτασις ἐν Μαμψίστοις. Φλάβιος, Γαΐος, Νουμεριανὸς, Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Κάλει τοὺς τῆς ἀσεβοῦς θρησκείας τῶν Χριστιανῶν μύστας. Δημήτριος ἑκατοντάρχης εἶπεν· Ἑστήκασι, κύριε, δέομαί σου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Καὶ νῦν τῇ τῶν πληγῶν ἀνοχῇ βούλει πεισθείς ἀπαλλαγῆναι, Τάραχε, τῆς ἀναιδοῦς σου ὁμολογίας, καὶ προσελθὼν θύσον τοῖς θεοῖς, δ᾽ι οὓς τὰ πάντα συνέστηκεν. Τάραχος εἶπεν· Μή σοι καλῶς, μήτε ἀυτοῖς, ἵνα δι᾽ ἀυτῶν ὁ κόσμος κυβερνᾶται, οἷς ἡτοίμασται τὸ πῦρ καὶ ἡ αἰώνιος κόλασις· οὐ μόνον δὲ ἀυτοῖς, ἀλλὰ καὶ πᾶσιν τοῖς ποιοῦσιν ὑμῖν τὸ θέλημα ἀυτῶν. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Οὐ παύῃ, μιαρώτατε, βλασφημῶν; ἦ νομίζεις διὰ τῆς τοιαύτης ἀναισχυντίας νικᾶν; ὅτι τὴν κεφαλὴν σου λαβῶν ἀπαλλάττω σε. Τάραχος εἶπεν· Εἰ ἦν μοι συντόμως ἀποθανεῖν, οὐκ ἦν τοῦτο μέγα ἀγώνισμα. Νῦν δὲ ἐπιπλεῖον ποίει ὃ θέλεις, ἵνα μοι ἐν Κυρίῳ ἡ προσκοπὴ τῆς ἀθλήσεως ἀυξηθῇ.

[23] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ταῦτα πάσχουσι καὶ οἱ ἕτεροι δεσμῶται, οἱ ὑπὸ τῶν νόμων αἰκιζόμενοι. Τάραχος εἶπεν· Καὶ τοῦτό σοι τῆς ἀνοίας ἐστὶ καὶ τῆς πολλῆς τυφλότητος, μὴ γινώσκοντος, ὅτι οἱ μὲν τῆς ἀδικίας ἐργάται ταῦτα δικαίως ὑπομένουσιν· οἱ πάσχοντες δὲ διὰ Χριστὸν μισθὸν κομίζονται παρὰ ἀυτοῦ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἀνόσιε καὶ μιαρώτατε. Τίνα οὖν μισθὸν ἐκδέχεσθε τοῦ βίου κακῶς ἀπαλλάξαντες; Τάραχος εἶπεν· Οὐκ ἔξεστί σοι οὐδὲ ἐπερωτᾷν περὶ τούτου, οὐδὲ μανθάνειν τὴν ἀποκειμένην ἡμῖν ἀντιμισθίαν. Διὰ τοῦτο καὶ φέρομεν νῦν τὰς ἀπειλὰς τῆς ἀπονοίας σου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Οὕτω μοι ὁμιλεῖς, ἀνόσιε, ὡς ὁμότιμός μου ὤν. Τάραχος εἶπεν· Ἐγὼ ὁμότιμός σου οὐκ εἰμὶ, ἀλλὰ μήτε γένωμαι πότε, παῤῥησίαν δὲ ἔχω τοῦ φθέγγεσθαι, καὶ οὐδεὶς κωλύσαι δύναταί με, διὰ τὸν ἐνδυναμοῦντά με Θεὸν διὰ Χριστοῦ. Μάξιμος εἶπεν· Ἐγώ σου τὴν παῤῥησίαν ταύτην ἐκκόψω, μιαρώτατε.

[24] Τάραχος εἶπεν· Οὐδείς μου τὴν παῤῥησίαν ἀφαιρεῖται, οὔτε σὺ, οὔτε οἱ αὐτοκράτορές σου, οὔτε ὁ πατήρ σου ὁ σατανὰς, οὔτε οἱ δαίμονες, οὓς θρησκεύεις, πλανώμενος. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ὅτι καὶ λαλῶ σοι, ἐν ἀπονοίᾳ σε κατέστησα, δυσσεβέστατε. Τάραχος εἶπεν· Ἑαυτῷ καταγίνωσκε. Ἐγὼ γὰρ, ὡς οἶδεν ὁ Θεός μου, ᾧ λατρεύω, ὅτι καὶ τὸ πρόσωπόν σου βδελύσσομαι, οὐ μὴν δὲ καὶ ἀποκριθῆναί σοι ἤθελον. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Τὸ λοιπὸν λογισάμενος τὸ μὴ ἐπιπλεῖον αἰκίζεσθαί σε, θύσον προσελθών. Τάραχος εἶπεν· Ἐγὼ καὶ ἐν τῇ πρώτῃ μου ὁμολογίᾳ τῇ ἐν Τάρσῳ, καὶ τῇ δευτέρᾳ ὁμοίως ἐξετάσει τῇ ἐν Μαμψίστοις *, ὡμολόγησα Χριστιανὸς εἶναί με *, καὶ νῦν ἐνταῦθα ὁ ἀυτός εἰμι. Πείσθητί μοι, μάθε τὸ ἀληθές. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἀφ᾽ οὗ σε βασανίσας ἀπολέσω, τί ὠφελήσεις μετανοῶν, πανάθλιε; Τάραχος εἶπεν· Εἰ μετενόουν, τὰς πρώτας σου πληγὰς καὶ δευτέρας ἐφοβούμεν, καὶ ἐποίουν τὸ θέλημά σου. Νῦν δὲ ἑδραῖος ὢν οὐ φροντίζω σου ἐν Κυρίῳ· πράττε ὅ θέλεις, ἀναιδέστατε.

[25] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἐπλεόνασά σου τὴν ἀνίδειαν ἐπιπλεῖον μὴ τιμωρούμενός σε. Τάραχος εἶπεν· Καὶ πάλαι ἔφην, καὶ νῦν λέγω· ἐξουσίαν ἔχεις εἰς τὸ σῶμά υου, πράττε ὃ θέλεις. Μάξιμος εἶπεν· Δήσαντες ἀυτὸν ἀναρτήσατε, ἵνα μὴ ᾗ μωρός. Τάραχος εἶπεν· Μωρὸς ἐι ἤμην, ὅμοιός σου συνησέβουν σοι. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ὡς ἀνῄρτησαι, πείσθητί μοι, πρὶν ταῖς πρεπούσαις σοι βασάνοις ὑποπέσῃς. Τάραχος εἶπεν· Εἰ καὶ τὰ μάλιστα οὐκ ἔξεστί σοι κατὰ τοῦ σώματός μου, στρατιωτικὸν ὄντα, οὕτως παρανόμως βασανίζειν· πλὴν οὐ παραιτοῦμαι σου τὰς ἀπονοίας, πράττε ὃ θέλεις. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Στρατιώτης ὑπὲρ εὐσεβείας θεοὺς τιμῶν καὶ σεβαστοὺς, δώρων καὶ προκοπῶν ἀξιοῦται. Σὺ δὲ ἀσεβέστατος ὢν, ἀφέσεως ἀτίμου τετύχηκας, διὸ χειρόνως σε βασανισθῆναι κελεύω.

[26] Τάραχος εἶπεν· Πράττε ὁ θέλεις· πολλάκις γὰρ περὶ τούτου ἠξίωσά σε· τί ὅλως ἀναβάλλῃ; Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Μὴ νόμιζέ με οὕτως προσφέρεσθαι σοι, ὡς προεῖπον, ἵνα συντόμως σε ἀπαλλάξω τοῦ ζῆζ· κατ᾽ ὀλίγον σε τιμωρούμενος, θηρίοις τὰ λείψανά σου παραδώσω. Τάραχος εἶπεν· Ὁ ποιεῖς, ποίει διά τάχους· μὴ λόγοις μόνον ἐπαγγέλου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Οἴει τὸ σῶμά σου μετὰ θάνατον ὑπὸ γυναικαρίων θεραπεύεσθαι καὶ μύροις ἀλείφεσθαι, μιαρώτατε; ἀλλά καὶ περὶ τούτου μελήσει μοι, ὥστε τὰ λείψανά σου ἀφανισθῆναι. Τάραχος εἶπεν· Καὶ νῦν αἰκίζου τὸ σῶμά μου, καὶ ἀποκτείνας ποίει ὃ θέλεις. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Θύσον προσελθὼν, φημὶ, τοῖς θεοῖς. Τάραχος εἶπεν· Εἶπόν σοι ἅπαξ, ἀναίσθητε, ὅτι οὔτε τοῖς θεοῖς σου θύω, οὔτε τοῖς βδελύγμασί σου προσκυνῶ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἅψασθε ἀυτοῦ τῶν παρειῶν, καὶ κατὰ τὰ χείλη ἀυτοῦ διαῤῥήξατε. Τάραχος εἰπεν· Καὶ τὰς ὄψεις μου ἠφάνισας καταισχύνας, μᾶλλον δὲ τὴν ψυχὴν μου ἀνανεάζεις.

[27] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· ἀναγκάζεις με, ἄθλιε, ἄλλως σοι προσενεχθῆναι. Τάραχος εἶπεν· Μή με λόγοις φοβερίζειν νόμιζε. Ἕτοιμός σοι εἰμὶ πρὸς πάντα, φέρων τὰ ὅπλα τοῦ Θεοῦ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ὅπλα ποῖα, τρισκατάρατε, φέρεις, εἰπὲ, γυμνὸς ὢν καὶ τραυματίας ὅλος; Τάραχος εἶπεν· Σὺ μὲν ἀγνοεῖς τᾶυτα. Οὐδὲ γὰρ δύνασαι τὴν πανοπλίαν μου βλέπειν τυφλὸς ὥν. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἀνέχομαί σου τῆς μανίας. Οὐδὲ γὰρ διὰ τῶν ἀποκρίσεων παροξυνθεὶς, τοῦ σώματός σου θᾶττον ἀπαλλάξω σε. Τάραχος εἶπεν· Τί γὰρ φαῦλον εἶπον; ὅτι οὐ δύνασαι, φημὶ, βλέπειν τὰ κατ᾽ ἐμὲ, μὴ τῇ καρδίᾳ καθαρὸς ὢν, ἀλλὰ ἀσεβέστατος καὶ πολέμιος τῶν δούλων τοῦ Θεοῦ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Οὐκ ὀρθῶς ζῆν καὶ τὸ πρότερόν σε ὑπολαμβάνω, ἢ γόητα, ὡς φασί τινες, πρὸ τοῦ βήματος ὄντα. Τάραχος εἶπεν· Οὐκ ἐγενόμην τοιοῦτος, οὔτε νῦν εἰμι. Οὔτε γὰρ δαίμοσι λατρεύω, κατάπερ ὑμεῖς, ἀλλὰ Θεῷ τῷ διδόντι μοι τὴν ὑπομονὴν καὶ ὑποβαλόντι μοι λόγον καὶ ἔτι * λαλήσω πρὸς σέ.

[28] Μάξιμος εἶπεν· Οὐδέν σε ὠφελήσουσιν οὗτοι οἱ λόγοι σου. Θύσον, ἵνα τῶν αἰκισμὼν ἀπαλλαγῇς. Τάραχος εἶπεν· Δωκεῖς, με πάνυ μωρὸν εἶναι καὶ ἀνόητον, ἵνα μὴ τοῦ Θεοῦ μου ἀνασχόμενος ζήσω δι᾽ αἰῶνος; Ἀλλά σου τοῦ μὲν πρὸς ὥραν ὠφελοῦντος τὸ σῶμα, τὴν δὲ ψυχὴν ἀποκτείνοντος εἰς αἰῶνα αἰῶνος. Μάξιμος εἶπεν· Ὀβελίσκους πυρώσαντες, προσθετε ἀυτῷ κατὰ τῶν μαζῶν. Τάραχος εἶπεν· Καὶ πλείονα τούτων ἐὰν ποιήσῃς, οὐ πείσῃς τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ εἶξαί σοι, καὶ μωρφὰς δαιμόνων προσκυνῆσαι. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Φέρετε ξυρὸν, καὶ ἀφέλετε ἀυτοῦ τὰ ὦτα, καὶ τὴν κεφαλὴν ἀυτοῦ ξυρήσαντες, ἀνθρακίαν ζέουσαν πυρώσατε ἀυτήν. Τάραχος εἶπεν· Τὰ ὦτά μου περιεῖλες, ἀλλὰ τῆς καρδίας μου στερεὰ ὀντα μένει βέβαια. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Τῷ ξυρῷ τὸ δέρμα περιέλετε τῆς μιαρᾶς κεφαλῆς ἀυτοῦ, καὶ ζεούσης ἀνθρακίας πληρώσατε ἀυτήν.

[29] Τάραχος εἶπεν· Καὶ πᾶν τὸ σῶμά μου εἰ ἀποδείρῃς κελεύσεως σῆς, τοῦ Θεοῦ μου οὐκ ἀφίσταμαι τοῦ ἐνδυναμοῦντός με ὑπομένειν σου τὰ ὅπλα τῆς κακίας. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Λαβόντες τοὺς ὀβελίσκους τοὺς πεπυρωμένους, πρόσθετε τὰς μασχάλας ἀυτοῦ. Τάραχος εἶπεν· Ἴδοι ὁ Θεὸς καὶ κρινάτω σε σήμερον. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ποῖον Θεὸν ἐπικαλῇ, τρισκατάρατε, εἶπέ μοι. Τάραχος εἶπεν· Ὃν σὺ οὐ γινώσκεις ὄντα ἐγγὺς ἡμῶν, ὃς ἀποδώσει ἑκάστῳ κατὰ τὰ ἔργα ἀυτοῦ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Οὐχ ἁπλῶς σε ἀναιρῶ, ἵνα, ὡς πάλαι εἶπον, τὰ λείψανά σου ἐν ὀθονίοις περιβαλοῦσι καὶ μυρίζουσαι προσκυνοῦσιν· ἀλλὰ κακηνκάκως σε ἀποκτείνας, καυθῆναι προστάττω, καὶ τὴν τέφραν τοῦ σώματός σου διαρανῶ. Τάραχος εἶπεν· Καὶ πάλαι σοι εἶπον, καὶ νῦν λέγω· ὃ θέλεις ποιεῖ· ἐξουσίαν ἔλαβες ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἀναληφθεὶς εἱς τὸ δεσμωτήριον φυλαττέσθω τῇ ἐξῆς θηριομαχήσει· τὸν δὲ ἕτερον μετὰ τοῦτον προσάγαγε.

[30] Δημήτριος ἑκατοντάρχης εἶπεν· Ἕστηκε, κύριε, δέομαί σου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἐλογίσω ἑαυτὸν παραμυθησάμενος, μὴ τοῖς ἀυτοῖς περιπεσεῖν, Πρόβε, οἷς καὶ σὺ πάλαι καὶ ὁ πρὸ σοῦ δυστυχέστατος ὑπομεμένηκεν· νομίζω δὲ τοῦτο καὶ πέπεισμαι ἑαυτῷ, ὅτι σὺ φρόνιμος ὢν μετέγνως θύσαι θέλων, ἵνα παρ᾽ ἡμῶν τιμηθῇς, εὐσεβὴς τοῖς θεοῖς ἐπιδειχθείς· προσελθὼν τοῦτο πρᾶξον. Πρόβος εἶπεν· Ὁ λογισμὸς ἡμῶν εἷς ἐστιν, ὑπατικέ, καὶ γὰρ τῷ Θεῷ δουλεύομεν. Μὴ νόμιζε δὲ ἕτερόν τι ἀκούειν παρ᾽ ἐμοῦ, ἢ ἀκήκοας καὶ μεμάθηκας· ὠφελήσεις δὲ οὐδέν κολακεύων, οὐδὲ πείσεις ἀπειλούμενος, οὐδὲ μαλάξεις μου τὸ ἀνδρεῖον, ἐν οἷς φλυαρῶν ὁμιλεῖς. Τολμηρότερος δὲ καὶ σήμερον παρέστηκά σοι· καὶ καταφρονῶ τῆς ἀπονοίας σου. Ὥστε τί περιμένεις *, ἀνόητε, καὶ τὴν μανίαν σου οὐ γυμνοῖς; Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Νῦν συνεφωνήσατε τοὺς θεοὺς ἀρνησάμενοι δυσσεβῆσαι; Πρόβος εἶπεν· Ἀληθῶς εἴρηκας. Νῦν οὐκ ἐψεύσω, καίτοι ἀεὶ ψευδόμενος· συνῃνέσαμεν * γὰρ κατὰ τὴν εὐσέβειαν καὶ ἄθλησιν καὶ ὁμολογίαν, διὸ καὶ ἐν Κυρίῳ ἀντιστήκωμέν * σου τῇ κακίᾳ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Πρίν σε ἀτιμώτερον ὑπομεῖναι παρ᾽ ἐμοῦ, σκεψάμενος ἀπαλλάττου τοιάυτης σου μωρίας καὶ ἐλέησας σεαυτὸν, θέλησον ὡς πατρὶ πεισθῆναι μοι, εὐσεβήσας τοὺς θεούς.

[31] Πρόβος εἶπεν· Ἐπὶ πάντα ὁρῶ σε ἄπιστον, ὑπατικέ. Ἀλλὰ πείσθητί μοι ὀμνύοντί σοι τὴν καλὴν μου εἰς Θεόν ὁμολογίαν· ὅτι οὔτε σὺ, οὔτε οἱ δαίμονές σου, οἷς θρησκεύεις πλανώμενος, οὔτε ὁ πατήρ σου ὁ σατανᾶς, οὔτε οἱ δεδωκότες σοι καθ᾽ ἡμῶν τὴν ἐξουσίαν δυνήσονται ἀνατρέψαι ἡμῶν εἰς Θεὸν πίστιν καὶ εὔνοιαν. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Δήσαντες ἀυτὸν καὶ περιζώσαντες ἐξ ἀκρῶν ποδῶν ἀυτοῦ, λαβόντες ἀναρτήσατε. Πρόβος εἶπεν· Οὐ πάυῃ δυσσεβῶν, ἀνοσιώτατε τύραννε, ὑπὲρ τῶν ὁμοίων σου δαιμόνων ἀγωνιζόμενος; Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Πείσθητί μοι πρίν σε παθεῖν· φεῖσαι τοῦ σώματός σου· ὁρᾷς πόσα σοι πρόκεινται κακά; Πρόβος εἶπεν· Πάντα μοι τὰ ὑπὸ σοῦ γινόμενα, ὠφέλειά μου τῆς ψυχῆς γίνεται· διὸ ποίει ὃ βούλει. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Πυρώσαντες τοὺς ὀβελίσκους, πρόσθετε αὐτῷ κατὰ τῶν πλευρῶν, ἵνα μὴ ᾗ μώρος.

[32] Πρόβος εἶπεν· Ὅσον σοι μωρὸς δοκῶ εἶναι, τοσούτῳ μᾶλλον τῷ Θεῷ μου φρόνιμός εἰμι. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἔτι πυρώσαντες τοὺς ὀβελίσκους, τὸν νῶτον ἀυτοῦ διακαύσατε. Πρόβος εἶπεν· Πρόκειταί σοι τὸ σῶμά μου. Ἴδοι ὁ Θεὸς ἐξ οὐρανοῦ τὴν ταπείνωσίν μου καὶ τὴν ὑπομονήν μου καὶ δικάσει μεταξὺ σοῦ καὶ ἐμοῦ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ὃν ἐπικαλῇ, πανάθλιε, ἀυτός σε παρέδωκεν κατ᾽ ἀξίαν τῆς προαιρέσεώς σου τᾶυτα πάσχειν. Πρόβος εἶπεν· Ὁ Θεός μου φιλάνθρωπος ὢν οὐδενὶ κακῶς ἀνθρώπῳ θέλει· ἀλλὰ ἕκαστος τὸ συμφέρον ὀιδεν ἑαυτῷ, ἀυτεξούσιος ὢν καὶ κύριος καθ᾽ ἑαυτὸν τοῦ ἰδίου λογισμοῦ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἐκχέατε ἀυτῷ οἶνον ἐκ τῶν βωμῶν, καὶ κρέας βάλετε εἰς τὸ στόμα ἀυτοῦ. Πρόβος εἶπεν· Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ υἱὲ τοῦ Θεοῦ τοῦ ζῶντος, ἴδε ἐξ ὕψους ἁγίου σου τὴν βίαν, καὶ κρίνον τὴν κρίσιν * μου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Πολλὰ ὑπομεμενηκὼς, πανάθλιε, ἴδε, τῷ βωμῷ ἀπεγεύσω, τί λοιπὸν ἔχεις ποιῆσαι; Πρόβος εἶπεν· οὐδὲν μέγα ἔπραξας, ἄκοντί μοι τῶν ἀκαθάρτων σου θυσιῶν ἐκχέας τῇ βίᾳ πως, ἵνα * οἶδεν ὁ Θεὸς τὴν προαίρεσίν μου.

[33] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Καὶ ἔφαγες καὶ ἔπιες, ἀναίσθητε. Ἐπαγγέλου καὶ ἑαυτῷ τοῦ πράττειν, ἵνα καθαιρεθῇς τῶν δεσμῶν σου. Πρόβος εἶπεν· Μή σοι καλῶς, παράνομε, ἵνα νικήσῃς μου τὴν πρόθεσιν, καὶ βεβηλώσῃς μου τὴν ὁμολογίαν. Τοῦτο δὲ γίνωσκε, ὅτι εἰ καὶ τῶν ἀκαθάρτων σου βρωμάτων ὅλων ἐκχέῃς μοι, οὐδέν με βλάψεις. Τὴν γὰρ βίαν μου ὁρᾷ ὁ Θεὸς ἐν οὐρανῷ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Καύσαντες τοὺς ὀβελίσκους, τὰς κνήμας ἀυτοῦ διαφλέξατε. Πρόβος εἶπεν· Οὔτε τὸ πῦρ σου, οὔτε αἱ βάσανόι σου, οὔτε, ὡς πολλάκις εἴρηκα, ὁ πατήρ σου σατανᾶς πείσει τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ ἀποστῆναι τῆς εἰς τὸν ἀληθινὸν Θεὸν ὁμολογίας. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Οὐδὲν τοῦ σώματός σου ἔχεις ὑγιες τὸ λοιπὸν, καὶ ἔτι ἀσυνετεῖς, πανάθλιε; Πρόβος εἶπεν· Τὸ σῶμά μου διὰ τοῦτο ἐξέδωκά σοι, ἵνα ἡ ψυχή μου ὑγιὴς διαμείνῃ καὶ ἄσπιλος. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἥλους ὀξεῖς πυρώσαντες πείρατε τὰς χεῖρας ἀυτοῦ. Πρόβος εἶπεν· δόξα σοι, Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ, ὅτι καὶ τὰς ἐμὰς χεῖρας κατηξίωσας ἡλωθῆναι ὑπὲρ τοῦ ὀνόματός σου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Αἱ πολλαὶ βάσανοι, Πρόβε, μωρότερόν σε γενέσθαι παρασκευάζουσιν.

[34] Πρόβος εἶπεν· Ἧ πολλή σου ἐξουσία καὶ ἡ ἀμέτρητος κακία, ὦ Μάξιμε, ἀληθῶς οὐ μόνον μωρὸν, ἀλλὰ καὶ τυφλὸν ἐποίησάν σε· ἃ γὰρ πράττεις, οὐ γινώσκεις. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἀνόσιε, μωρὸν καὶ τυφλὸν τολμᾶς λέγειν τὸν ὑπὲρ εὐσεβείας θεῶν ἀγωνιζόμενον; Πρόβος εἶπεν· Ἔιθε τυφλὸς ᾖς τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ μὴ τῇ καρδίᾳ· νῦν δὲ νομίζων βλέπειν, ἐν σκότει τυγχάνεις ὁρῶν. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἀνάπηρος ὡς ὅλον τὸ σῶμά σου αἰτιάσαι με, δύστηνε, ὅτι καὶ τοὺς ὀφθαλμούς σου εἴασα ἀκμὴν ὑγιεῖς εἶναι; Πρόβος εἶπεν· Εἰκαὶ οἱ ὀφθαλμοί μου μὴ ὦσιν ἐν τῷ σώματί μου διὰ τὴν σὴν ὠμότητα, ἀλλ᾽ οἱ ἐν τῇ καρδίᾳ μου τυφλωθῆναι ὑπὸ ἀνθρώπων οὐ δύνανται. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἐγὼ ἐκκόψας τοὺς ὀφθαλμούς σου, καὶ ἐν τούτῳ σε τιμωρήσομαι, ἀνόητε. Πρόβος εἶπεν· Μὴ μοι μόνον λόγοις ἐπαγγέλου· οὐ γὰρ φοβερίσῃς τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ· ἀλλὰ εἰκαὶ ἔργοις τοῦτο πράξεις, οὐ λυπήσεις με. Τὸν γὰρ ἀόρατόν ὀφθαλμόν μου οὐκ ἂν ἀδικῆσαι δυνηθῇς. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἐκκεντήσατε τούς ὀφθαλμοὺς ἀυτοῦ, ἵνα κἂν ζῶν ὀλίγον τοῦ φωτὸς ἀποστερηθῇ. Πρόβος εἶπεν· Ἴδε καὶ τοὺς ὀφθαλμούς μου τοῦ σώματος ἔλαβες, ἀλλὰ μή σοι καλῶς, ὠμότατε τύραννε, ἵνα δυνηθῇς ἐμὲ τοῦ ζῶντος ὀφθαλμοῦ στερῆσαι.

[35] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ὅλος ὤν ἐν τῷ σκότει, πανάθλιε, λαλεῖς; Πρόβος εἶπεν· Εἰ ᾔδεις τὸ ἐν σοι σκότος, ἐμακάριζες με, δυσσεβέστατε. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Νεκρὸς ὢν ὅλον τὸ σῶμά σου, τοῦ φλυαρεῖν οὐκ ἀφίστασαι, δύστηνε; Πρόβος εἶπεν· Ἕως ὅτε τὸ πνεῦμά μου ἐν ἐμοὶ μένῃ, οὐ παύσομαι λαλῶν ἐν τῷ ἐνδυναμοῦντί με Θεῷ διὰ Χριστοῦ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Μετὰ ταύτας βασάνους ζῇν ἔτι προσδοκᾷς, καὶ οὐκ οἶδας ὅτι οὐδὲ σεαυτῷ σε ἀποθανεῖν καταλείψω. Πρόβος εἶπεν· Εἰς τοῦτο ἀθλῶ σοι καὶ ἀγωνίζομαι, ἐπικατάρατε, ἵνα ἡ καλή μου ὁμολογία τελεία γένηται, σοῦ μὲν ὁπωσδήποτε ἀποκτείναντος, ἀνελεῆμον καὶ μισάντρωπε. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Κατ᾽ ὀλίγον σε ἀναιρῶ ταις πληγαῖς, ὡς ἄξιος εἶ. Πρόβος εἶπεν· Ἐξουσίαν ἔχεις, ὑπερήφανε, τυράννοις ὑπηρετῶν. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἄρατε ἀυτὸν, καὶ δήσαντες σιδήροις φυλάττετε εἰς τὸ δεσμωτήριον, μήτις τῶν ὁμοφύλων ἀυτοῖς πλησιάζων μακαρίζη ἀυτοῖς, ἐφ᾽ οἷς ἀσεβοῦντες ὑπομεμενήκασι πὰρ ἐμοῦ, δηλαδὴ μετὰ τὴν δικασίμην θηρίοις παραδοθησόμενον *. Κάλει τὸν ἀνοσιώτατον Ἀνδρόνικον.

[36] Δημήτριος ἑκατοντάρχης εἶπεν· Ἕστηκε, κύριε, δέομαί σου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Κἂν νῦν τὸ νέον σου τῆς ἡλικίας ἐλεήσας, Ἀνδρόνικε, σώφρονα λογισμὸν ἔδωκας ἑαυτῷ τοῦ εὐσεβῆσαι εἰς τοὺς θεοὺς; ἢ ἔτι τῇ προτέρᾳ μανίᾳ κέχρησαι τῇ μηδέν σε ὠφελῆσαι δυναμένῃ; εἰ μὴ βουληθείης ἀνέσχασθαί μου, καὶ θύσαι τοῖς θεοῖς, καὶ τοῖς τε ἀυτοκράτορσι τιμὴν τὴν δέουσαν ἀπονεῖμαι, οὐχ ἕξεις παρ᾽ ἐμοῦ τινὰ παραμυθίαν οἴκτου οὐδεμίαν. Ὥστε προσελθὼν θύσον καὶ σώθητι. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Μή σοι καλῶς εἴῃ, πάσης ἀληθείας ἐχθρὲ καὶ ἀλλότριε, καὶ θηρίων ἀναιδέστατε τύραννε· τὰς ἀπειλάς σου πάσας ὑπήνεγκα, καὶ νῦν πέιθειν με δοκεῖς, ἐφ᾽ οἷς ἀσεβῶν καὶ τοὺς τοῦ Θεοῦ δούλους τιμωρούμενος κελεύεις παρανομεῖν; Ἀλλ᾽ οὐ λύσεις μου τὴν ὁμολογίαν πρὸς Θεόν. Ἕστηκα γὰρ ταῖς ὠμοτάταις ἐπινοίαις σου ἀγωνιζόμενος ἐν Κυρίῳ, καὶ δείξω σοι τὴν νεανίαν καὶ εὔτονον φρόνησιν τῆς ψυχῆς μου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Δοκῶ σε μαίνεσθαι, καὶ δαιμόνιον ἔχεις. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Δαιμόνιον εἰ εἶχον, ἐπειθόμην ἄν σοι. Νῦν δὲ ἄνευ δαίμονος ὢν οὐ πείθομαι. Δαίμων δὲ ὅλως εἶ καὶ τὰ τῶν δαιμόνων πράττεις. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Καὶ οἱ πρότερόν σου ἔλεγον, ἅπερ ἤθελον πρὸ τῶν βασάνων· ὕστερον δὲ τῇ τῶν πληγῶν ὠμότητι πεισθέντες εὐσεβῆσαι τοῖς θεοῖς, εὐγνώμονες γεγόνασι περὶ τοὺς σεβαστοὺς, καὶ σπέισαντες ἀυτοῖς ἐσώθησαν. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Οὐδὲν ἔξωθεν τῆς κακῆς σου φρονήσεως λέγεις ψευδόμενος· καὶ γὰρ οἷς θρησκεύεις πλανώμενος, οὐχ ἑστήκασιν ἐν ἀληθείᾳ· ψεύστης γὰρ ὑπάρχεις, ὡς καὶ ὁ πατήρ σου. Διὸ κρινεῖ σε ὁ Θεὸς ἐν τάχει, ὑπηρέτα τοῦ Σατανᾶ καὶ πάντων τῶν δαιμόνων. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Εἰ μή σοι χρήσωμαι ὡς ἀσεβεστάτῳ καὶ καθαιρήσω σοι τὸ εύτονον. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Οὐ φοβηθήσομαι οὔτε τὰς ἀπειλάς σου ἐν ὀνόματι τοῦ Θεοῦ μου.

[37] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Προσαγάγετε πῦρ καὶ κατ᾽ ὀλίγον δεσμεύσαντες προσάψατε τῇ κοιλίᾳ ἀυτοῦ. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Ἐὰν καὶ ὅλως καυθήσομαι ὑπὸ σοῦ, καὶ ἔτι ἐμπνέω, οὐ νικήσεις με, ἐπικατάρατε τύραννε. Πάρεστι γὰρ ὁ ἐνδυναμῶν με Θεὸς, ᾧ λατρεύω. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἕως πότε οὐ πείθῇ μωρὸς ὤν; κἀν ἑαυτῳ θέλησον ἀποθανεῖν. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Ἕως ὅτε ζῶ, νικῶ σου τὴν κακίαν, ὅλως ὑπὸ σοῦ ἀναιρεθῆναι σπουδάζων· τοῦτο γάρ ἐστιν τὸ κάυχημά μου ἐν Θεῷ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Προσαγάγετε ἀυτῷ τοὺς ὀβελίσκους πεπυρωμένους κατὰ τῶν μεσοδακτύλων. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Ἀσύνετε καὶ Θεοῦ πολέμιε, πάσης ἐπινοίας τε τοῦ σατανᾶ μεστὸν ὅλον *, ὁρῶν τὸ σῶμά μου καταπεφλεγμένον ὑπὸ τῶν βασάνων σου, νομίζεις ἔτι με φοβεῖσθαι τὰς ἐπινοίας σου; Ἔχω δὲ τὸν Θεὸν ἐν ἐμοὶ ᾧ λατρεύω διὰ Ιησοῦ Χριστοῦ, καταφρονῶ σου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Μωρὲ, τοῦτο οὐκ οἶδας, ὅτι ὃν ἐπικαλῇ ἄνθρωπόν τινα γεγενημένον κακοῦργον, ὑπὸ ἐξουσίᾳ δὲ Πιλάτου τινὸς ἡγεμόνος ἀνηρτῆσθαι σταυρῷ, οὗ καὶ ὑπομνήματα κατάκεινται.

[38] Ἀνδρόνικος εἶπεν· Φιμώθητι, ἐπικατάρατε, οὐκ ἔξεστίν σοι λέγειν. οὐ γὰρ ἄξιος εἶ λαλῆσαι περὶ τούτου, ἀσεβέστατε· εἰ γάρ ᾖς ἄξιος, μακάριος ὢν, οὐκ ἠσέβεις εἰς τοὺς δούλους ἀυτοῦ. Νῦν δὲ τῆς εἰς ἀυτὸν ἐλπίδος ἠλλοτριωμένος, οὐ μόνον ἑαυτὸν ἀπώλεσας, ἀλλὰ καὶ βιάζῃ τοὺς ἀυτοῦ, παρανομώτατε. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Σὺ δὲ τί ὠφελήσεις, ἀπονενοημένος ὢν, τῇ πίστει καὶ τῇ ἐλπίδι τοῦ κακούργου, οὐπερ λέγεις, Χριστοῦ; Ανδρόνικος εἶπεν· Καὶ ὠφελήθην καὶ ὠφεληθήσομαι δι᾽ ὦν καὶ ταῦτα ὑφίσταμαι. Μάξιμος ἡγεμών εἶπεν· * βούλομαί σε βασανιστηρίοις χρησάμενος συντόμως ἀπαλλάξαι· ἀλλὰ θηρίοις παραδοθεὶς ἕκαστον τῶν μελῶν σου ἀναλισκόμενον ὁρῶν τοῦ ζῆν ἀπαλλάξεις. Ἀνδρόνικος εἶπεν. Σὺ γὰρ οὐ πάντων τῶν θηρίων ἀγριώτερος εἶ, καὶ πάντων τῶν ἀνδροφόνων ἀποτομώτερος, ὅτι τοὺς οὐδὲν ἠδικηκότας ἢ κατηγορουμένους ἐπ᾽ ἀδικίᾳ τινὶ ἐτιμωρήσω ὡς φονέας; ὅθεν ἐγὼ τῷ Θεῷ μου λατρεύω ἐν Χριστῷ, οὐ παραιτοῦμαί σου τὰς ἀπειλάς. Πρόσαγε, εἴ τι νομίζεις, βασανιστήριον χαλεπώτατον, καὶ εὑρήσεις τὸ ἀνδρεῖον μου.

[39] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἀνοίξαντες αὐτοῦ πρῶτον τὸ στόμα, ἐμβάλετε ἀυτῷ κρέας τῶν βωμῶν, καὶ ἐγχέατε ἀυτῷ οἶνον. Ὁ δὲ Ἅγιος εἰπεν· Κύριε ὁ Θεός μου, ἴδε τὴν βίαν μου. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Τί λοιπὸν ποιεῖς, κακοδαῖμον, εἰς οὓς εὐσεβῆσαι οὐκ ἠθέλησας καὶ θύσαι, ἴδε ἀπεγεύσω ἐκ τῶν βωμῶν. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Μωρὲ καὶ τυφλὲ καὶ ἀνόητε τύραννε, βιαζόμενος μετὰ ἀνάγκης ἐνέχεάς μοι· οἶδεν ὁ Θεὸς, ὃς ἐμβατεύει τοὺς λόγους, ὃς καὶ δύνατός ἐστὶ ῥύσασθαί με ἀπὸ τῆς ὀργῆς τοῦ σατανᾶ καὶ τῶν ὑπηρετῶν αὐτοῦ. Μάξιμος ἡγεμών εἶπεν· Ἕως πότε μωραίνεις τὰ μηδέν σε ὠφελοῦντα. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Ἐγὼ καὶ τὴν ὠφέλειαν προσδοκῶν ἐκ Θεοῦ ὑπομένω ταῦτα. Ἀλλὰ σὺ οὐκ ἐπίστασαι, ἃ ἀποβλεπόμενος καρτερῶ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἕως πότε μωραίνεις; γλωσσοτομήσω σε, ἵνα καὶ οὕτως μὴ φλυαρῇς. Καταγινώσκεις μου, ὅτι ἀνεξικακῶν μωρότερον σε ἐποίησα γενέσθαι. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Εἰς τοῦτο ἀξιῶ, περίελέ μου τὰ χείλη καὶ τὴν γλῶτταν, ἐν οἷς ἔδοξας τὰ μιάσματά σου ἐπιβεβληκέναι μοι.

[40] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἀνόητε, διὸ μέχρι τοῦ νῦν καρτερεῖς τιμορούμενος; Ἴδε τούτων, ὡς εἶπον, ἀπεγεύσω. Ἀνδρόνικος εἶπεν· Μή σοι καλῶς εἴη, τύραννε μιαρώτατε, μήτε τοῖς τὴν ἐξουσίαν τάυτην δεδωκόσι σοι, ἵνα ἐγὼ τῶν ἀσεβεστάτων θυσιῶν ἀλισγηθῶ. Σὺ δὲ ὄψει τί ἐποίησας κατὰ τοῦ δούλου τοῦ Θεοῦ. Μάξιμος εἶπεν· Τολμᾶς ὑβρίζειν τοὺς ἀυτοκράτορας, ὦ κακὴ κεφαλὴ, τοὺς βαθείαν εἰρήνην τῷ κόσμῳ παρεσχηκότας; Ἀνδρόνικος εἶπεν· Ἐγὼ καὶ ὑβρίζω, λοιμοὺς ὄντας καὶ αἱμοπότας, οἵτινες τὸν κόσμον ἀνάστατον ἐποίησαν, οὓς ὁ Θεὸς τῇ ἀθανάτῳ χειρὶ ἀυτοῦ, μὴ μακροθυμήσας εἰς ἀυτοὺς, ἀμείψηται τῇ τοιάυτῃ παιδίᾳ, δι᾽ ἧς δυνήσονται γνῶναι, ἃ πράττουσιν εἰς τοὺς δούλους ἀυτοῦ. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Βαλόντες σίδηρον εἰς τὸ στόμα ἀυτοῦ καὶ τὴν ἀναιδῆ καὶ βλάσφημον γλῶσσαν ἀυτοῦ περιέλετε, ἵνα μάθῃ μὴ βλασφημεῖν εἰς τοὺς σεβαστοὺς· καὶ τὴν γλῶτταν καὶ τοὺς ὀδόντας τῆς μιαρᾶς κεφαλῆς καύσατε. Καὶ τεφρώσαντες ἀυτὰ, πάντα διαράνατε, ὡς μή τινα τῶν ὁμοφύλων τῆς ἀσεβεστάτης ἀυτοῦ θρησκείας γυναικάρια ἐπιτηρήσαντα ἐπικομίσασθαι, καὶ φυλάττειν ὡς τίμια ἀυταῖς ὄντα καὶ ἅγια. Ἀυτὸν δὲ λαβόντες φυλάττετε ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ παραδόντες, ἵνα ἅμα σὺν τοῖς ἀσεβεστάτοις ἑτέροις * ἀυτοῦ κατομιγεῖς, τῇ ἑξῆς θηρίοις παραδοθῶσιν, καὶ δὴ ταῦτα οὕτως ἐγένετο.

[Tertio Maximus Anazarbi] Tertia interrogatio facta est in Anazarbo a civitate. Maximus dixit: Vocate nequissimos & impios Christianos. Demetrius centurio dixit: Præsto sunt, domine. Maximus dixit: Si b adhuc plagarum, & pœnarum c, & custodiarum vincula contemnis, audi me, Tarache, & recede a confessione tua impia, unde lucrum non habes: sed sacrifica diis, quoniam per ipsos omnia stant d. Tarachus dixit: Numquam bene fit illis e, ut per ipsos mundus gubernetur, quibus paratus est ignis & tormenta æterna; non solum illis, sed & omnibus, qui faciunt voluntatem illorum. Maximus dixit: Non quiescis, iniquissime, blasphemare? aut putas, quia per impudentiam sermonum tuorum caput tibi abscindam, & recedas f? Tarachus dixit: Si sic esset, ut in compendio morerer, non magnum agonem habebam. Nunc autem fac, ut mihi in Domino crescat agonizatio fidei.

[23] [S. Taracho,] Maximus dixit: Talia patiuntur & pares tui, qui sunt in vinculis, a * legibus moriuntur. Tarachus dixit: Hoc; quod dicis, stultitia est mentis tuæ: quoniam, qui operantur malum, male cum ratione g moriuntur. Nos autem, qui malum nescimus, sed propter Deum patimur, mercedem speramus accipere cælestem a Deo nostro. Maximus dixit: h Maledicte & nequam, quam mercedem exspectatis, male & sceleste consummantes? Tarachus dixit: Non tibi licet de hoc interrogare, neque scire, quam præparavit Deus nobis positam mercedem in cælis: propterea sustinemus iram sensus sui. Maximus dixit: Sic mihi loqueris, maledicte, tamquam consors meus sis? Tarachus dixit: Ego consors tuus non sum, sed habeo potestatem loquendi, & nemo potest me compescere per eum, qui me confortat: hic est Deus. Maximus dixit: Ego potestatem, quam habes, eradicabo a te, nequissime.

[24] [cum ad sacrificandum diis] Tarachus dixit: Nemo aufert a me potestatem istam, neque pater vester satanas i. Maximus dixit: Vel quia loquor tibi in adlectatione k. Tarachus dixit: Adlectatio tua tecum sit l. Ego enim, sicut Deus novit, cui servio, quoniam vultus tuus mihi horrescit, etiam vel loqui tecum * m. Maximus dixit: Jam nunc cogita apud te, ne in magna tormenta irruas. Accede, & sacrifica. Tarachus dixit: Ego jam & in prima confessione mea n, & in secunda o similiter confessus sum, Christianum me esse: & modo illud sum, quod sum. Crede mihi p, hoc non facio; non enim licet mihi sacrificare. Maximus dixit: Quid potest duritia tua? quoniam tormentis te affligam, & postmodum pænitebis, stulte. Tarachus dixit: Si pæniterem, in primis pænis & in secundis pænituissem, & voluntati tuæ consensissem. Nunc autem fortis sum in Domino: fac, quod vis, impudens.

[25] [verbis illum compellere nequiret,] Maximus præses dixit: Verum dicis, quia impudens sum, qui adhuc te sustineo q. Tarachus dixit: Et tunc dixi, & nunc dico, habes potestatem corporis mei: fac, quod vis. Maximus dixit: Ligate eum, & suspendite, quoniam stultus est. Tarachus dixit: Stultus si essem, similis tibi essem, & voluntati tuæ acquiescerem, Maximus dixit: Quoniam suspensus es, acquiesce & sacrifica, antequam secundum meritum tuum pœnas tibi adhibere faciam. Tarachus dixit: Etsi non liceat tibi universas pœnas mihi adhibere, quia militaris fui r: sed ne existimes, quia acquiescam iniquitati tuæ. Omnes cogitationes pœnarum in me comple. Maximus dixit: Milites semper pro salute principum diis sacrificant, ut promereantur dignitatem. Tu autem cum sis pessimus, quod & fugisti militiam s, propterea oportet te majora pati tormenta.

[26] Tarachus dixit: Quid comminaris t? frequenter tibi dico: [percuti faciem, concidi labia,] Fac, quod vis, impie. Maximus dixit: Noli putare, te semel damnari; sed particulatim te exterminabo, & reliquias tuas bestiis dabo. Tarachus dixit: Quod facturus es, fac citius: noli sermonibus promittere. Maximus dixit: Putas, quia mulierculæ aliquæ post mortem corpus tuum habent aromatibus vel unguentis condire, iniquissime? Nam & modo cogitabo, ut reliquias tuas exterminem. Tarachus dixit: Et nunc, quæ vis, corpori meo adhibe, & post mortem fac, quod vis. Maximus dixit: Sacrifica prius. Tarachus dixit: Sæpius tibi dixi, stulte, quod neque diis tuis, neque ignominiis vestris sacrificem. Maximus dixit: Frangite ei faciem, & concidite ejus labia. Tarachus dixit: Et si faciem meam exterminasti, vivificasti animam meam.

[27] Maximus dixit: Exasperas me, miser; & alius tibi apparebo u. [nihil tamen vel sic proficiens,] Tarachus dixit: Ne putes me timidum sermonibus tuis: paratus sum tibi ad omnia, portans arma Dei. Maximus dixit: Quæ arma portas, maledicte? Ecce, nudus es, totus vulneratus. Tarachus dixit: Tu ignoras. Non enim potes videre arma mea, quomiam cæcus es. Maximus dixit: Sustineo omnem vanitatem tuam. Non enim perdurans in responsionibus tuis exasperas me, ut semel morti te tradam. Tarachus dixit: Quid enim mali dixi, quod non possis arma mea videre? quia nec corpore, nec corde purus es, sed impius devorator Servorum Dei. Maximus dixit: Non recte vivebas: sed fallax huc usque vixisti ante tribunal meum x. Tarachus dixit: Nec talis eram, nec sum fallax. Non enim dæmonia adoro, sed Deum vivum, qui mihi dabit patientiam, & quid dicam, & quid loquar ad te.

[28] Maximus dixit: Abesto a vanis cogitationibus tuis y. [obeliscis mamillas aduri, præcidi aures, caput] Sacrifica, ut de angustiis istis libereris. Tarachus dixit: Putas, me stultum esse & insanum, ut non in Deo meo confidens vivam in sæcula? Nam tu ad horam temporalem curam corporis tui facis; animam autem tuam occidis in sæcula sæculorum. Maximus dixit: Obeliscos incendite, & ei ad mamillas * ponite. Tarachus dixit: Et pejora istis si feceris, non convertes Servum Dei, ut adorem ignominias & dæmonia. Maximus dixit: Afferte novaculam, & abscindite aures ejus. Caput autem ejus radite, & prunas ei superimponite. Tarachus dixit: Aures meas abscidisti, sed aures cordis mei fortes sunt & firmæ. Maximus dixit: De novacula excoriate caput ejus & prunas in capite ei imponite.

[29] Tarachus dixit: Et si totum corpus meum decoriari jubeas, non recedo a Deo meo, [excoriari, alasque aduri jubet:] qui me fortem facit sustinere arma malitiæ tuæ. Maximus dixit: Tollite obeliscos, & incendite nimis, & sub alas ejus ponite. Tarachus dixit: Respiciat Deus hodie de cælo, & judicet. Maximus dixit: Quem Deum vocas, maledicte? Tarachus dixit: Quem tu nescis z, qui reddet unicuique secundum opera sua. Maximus dixit: Non sic te perdam, sicut ante dixi, ut reliquias tuas mulierculæ in linteamine involvant, & cum unguentis & odoribus adornent: sed, male & sceleste aa, jubebo te comburi, & cinerem corporis tui in omnem ventum dispergam. Tarachus dixit: Et antea dixi tibi, & nunc dico, fac, quod vis: habes potestatem in hoc sæculo. Maximus dixit: Hic recipiatur in custodiam, & servetur proximo muneri ad bestias: alium autem offerte ante tribunal.

[30] [nec minus in S. Probo] Demetrius centurio dixit: Præsto est, Domine, Probus. Maximus Præses dixit: Consule tibi, ne in præteritas pœnas irruas, Probe. Nam ante te, qui voluerunt permanere in duritia sua, postea pænituit eos. Et tu sacrifica, ut a nobis honoreris, & a diis susceptus sis. Accede, & sacrifica bb. Probus dixit: Sensus noster unus est, Præses, quia uni Deo vero servimus. Noli te putare a nobis aliud audire. Nam & audisti, & didicisti: quoniam non potes convertere nos, nec ira tua virtutem nostram exstinguere cc. Audax præsto sum tibi hodie, contemnens omnem contentionem tuam. Ergo quid exspectas dd? Maximus dixit: Consiliati estis invicem in malitia deos negare. Probus dixit: Nunc verum dixisti, & non es mentitus ee. Consiliati enim sumus super salutem veritatis nostræ, ut fortes athletæ contrasistamus in Domino malitiæ tuæ. Maximus dixit: Antequam sentias duritiam meam, consiliare tibi, & recede ab his tormentis, & miserere tui, ut pius sis in deos ff.

[31] [operam perdens,] Probus dixit: In omnibus te video infidelem, Præses. Sed crede mihi juranti tibi bonam esse confessionem in Jesum-Christum Dominum nostrum: quoniam neque tu, neque dæmones, quibus errans sacrificas, neque qui tibi dederunt istam potestatem in nobis, possunt pervertere a nobis fidem & caritatem, quam habemus in Domino. Maximus dixit: Cingite eum, & pedibus sursum suspendite. Probus dixit: Non quiescis delinquens, injuste tyranne, super similes tibi dæmones agonizare? Maximus dixit: Crede mihi, antequam patiaris, consule corpori tuo. Vides enim, quæ tibi præparantur mala. Probus dixit: Omnia, quæ a te facta fuerint mihi, in consolationem animæ fiunt: ideo fac, quod vis. Maximus dixit: Ignite obeliscos, & lateribus ejus apponite, ut non sit stultus.

[32] [obeliscis candentibus ejus latera,] Probus dixit: Quantum tibi stultus videor, tantum astutior sum in lege Domini. Maximus dixit: Nimis ignite obeliscos, & in dorsum ejus ponite. Probus dixit: Subjectum est tibi corpus meum. Videat Dominus de cælo humilitatem meam gg. Maximus dixit: Quem Deum vocas, miser, ipse tradidit te digne voluntati tuæ hæc pati. Probus dixit: Deus noster amator hominum est. Nulli hominum male vult: sed unusquisque hh, prout est illi, facit, habens liberum arbitrium. Maximus dixit: Infundite illi vinum, & carnes de ara mittite illi in os. Probus dixit: Videat Dominus, & respiciat de altissimis sedibus suis vim, quam patior, & judicet judicium meum. Maximus dixit: Multa sustinuisti, miser, ecce, jam de sacrificio accepisti. Quid habes facere? Probus dixit: Nihil magnum fecisti, mittens mihi ii de inquinamentis vestris, & infudisti mihi vinum, vim faciens. Deus scit voluntatem meam.

[33] Maximus dixit: Manducasti, & bibisti inde. [surasque aduri, infigi manibus clavos,] Sed profitere hoc te facturum, ut a vinculis istis libereris. Probus dixit: Numquam tibi bene sit, ut vincas propositum meum, & inquines confessionem meam. Hoc enim scire debes, quoniam & si omne inquinamentum ararum tuarum kk totum liquas & infundis mihi, nihil inde inquinabor. Scit enim Deus, & videt vim, quam patior. Maximus dixit: Ignite obeliscos, & suris ejus imponite. Probus dixit: Neque ignis tuus, neque tormenta tua, neque pater tuus sanatas potest pervertere servum Dei a confessione sua. Maximus dixit: Nec unum locum habes sanum in corpore tuo. Quid habes facere ll? insensate & miser? Probus dixit: Inde corpus meum tibi tradidi, ut anima mea sana sit, & incorrupta. Maximus dixit: Clavos acutos ustulate, & in manibus ejus figite. Probus dixit: Gloria tibi, Domine, quoniam & manus meas dignatus es crucifigi in nomine tuo. Maximus dixit: Multa tormenta vanum te fecerunt.

[34] Probus dixit: Multa potestas non solum fatuum, [oculosque] sed & cæcum te fecerunt: quod enim facis, nescis. Maximus dixit: Injuste, insensatum me dicis, & cæcum ausus es me dicere, quoniam super pios deos agonizor? Probus dixit: Utinam cæcus esses oculis, & non corde! nunc autem cum te speras videre, in tenebris es, & non vides. Maximus dixit: Debilis toto corpore, inique, audes talia in me dicere, quoniam adhuc oculos tuos sanos dimisi in te? Probus dixit: Etsi oculi mei non sint in corpore meo, propter iniquitatem tuam, sed oculi cordis mei non possunt excæcari ab homine. Maximus dixit: Ego ejiciam oculos tuos, & in hoc cruciabo te, insensate. Probus dixit: Noli solum sermonibus hæc promittere, volens intimidare servum Dei: sed si vere perfeceris, quod dicis, non tristabor. Invisibilem enim oculum nocere non poteris. Maximus dixit: Pungite oculos ejus, ut vivens minutatim mm a lumine isto separetur. Probus dixit: Ecce & oculos corporis mei abstulisti: sed numquam tibi bene sit, crudelissime tyranne, ut possis oculos interiores tollere.

[35] Maximus dixit: Totus in tenebris es, inique, [expungi:] & talia loqueris? Probus dixit: Si scires tenebras, quæ sunt in te, magnificares me, impie. Maximus præses dixit: Mortuus es totus in carne, & non cessas de multiloquio, iniquissime? Probus dixit: Usquequo habeo spiritum meum in me, non tacebo in Deo meo, qui me fortem facit. Maximus dixit: Post ista tormenta vivere te speras? aut putas dimittam te lætum mori? Probus dixit: In hoc pugnam agonizor, ut confessionem bonam & integram perficiam, & a te occidar sine misericordia. Maximus dixit: Paullatim te plagis interficiam, ut dignus es. Probus dixit: Habes potestatem, ministrans impiis & tyrannis. Maximus dixit: Tollite, & ligate eum, & servate in custodia: & nemo de sodalibus eorum accedens magnificet eos, super quod impii permanserunt: a me autem proximo munere nn tradentur ad bestias. Alium sequentem ejus offerte injustissimum Andronicum.

[36] [S. Andronico vero, non minus in fide constanti,] Demetrius centurio dixit: Præsto est, Domine. Maximus præses dixit: Vel nunc ætati tuæ consule. Prudenti sensu cogitasti tibi, ut sis pius in deos? An adhuc in præterita immanitate voluntatis perseveras, quæ tibi prodesse non potest? sed voluntati meæ consenti, & sacrifica diis, quos & ipsi principes honorant; honores autem reddent, quos & tu accipies. Nam nullam aliter a me consolationem invenies oo. Ergo accede, & sacrifica, & salvus eris. Andronicus dixit: Numquam tibi bene sit, ab omni veritate aliene, atrocitate ferarum plene tyranne, omnem crudelitatem tuam ostendis: & nunc quasi persuadebis mihi, in quo impie servos Dei crucians, jubes me extra legem facere pp? Sed non solves confessionem meam, quam habeo in Deo. Assisto duritiæ tuæ, & cogitationibus tuis agonizor in Domino. Ostendam tibi ætatis continentiam, & virtutem sapientis animæ. Maximus dixit: Videris mihi quasi rabidiare, & dæmonium habere. Andronicus dixit: Si dæmonium haberem, consentirem tibi. Nunc autem sine dæmonio sum, quia dæmoniis non acquiesco. Tu autem dæmon es totus, & quæ dæmoniorum sunt, ipsa operaris. Maximus dixit: Qui ante te voluerunt loqui, multa ante tormenta locuti sunt, quæ voluerunt; postea autem a plagis & pœnis, quæ eis appositæ sunt, confessi sunt se esse pios diis & principibus sacrificantes, & salvati sunt. Andronicus dixit: Nihil extraneum operaris malitiæ cogitationis tuæ, mendacium dicens. Nam quos colis, numquam in veritate steterunt. Judicet te Deus citius, omnium malorum minister qq. Maximus dixit: Si non sic egero, sicut impius ero, deponam omnem superbiam & virtutem tuam rr. Andronicus dixit: Non timeo te, neque iram tuam. Resistam tibi in nomine Domini Dei mei.

[37] [ventrem aduri, obeliscos ignitos digitis interseri;] Maximus dixit: Date papyrum, & manipulos inde facite, & apponite ignem ventri ejus. Andronicus dixit: Etsi totus arsero, & fuerit in me spiritus, non me vinces, maledicte. Præsto est enim, qui me confortat Deus meus, cui servio. Maximus dixit: Quousque non acquiesces, insensate? Vel quæris leto tuo mori? Andronicus dixit: Usquequo vivo; vincam malitiam tuam. Totus festino a te interfici: gloria enim est mihi in Deo. Maximus dixit: Incendite obeliscos, & candentes ponite inter digitos ejus. Andronicus dixit: Insensate, & Dei contemptor, omni cogitatione satanæ plenus es totus. Vides enim corpus meum ustulatum a pœnis tuis; & putas, quoniam timeo cogitationes tuas? Sed habeo Christum in me: contemno te. Maximus dixit: Iniquissime, non scis, quem invocas Christum, hominem quemdam ss factum sub custodia Pontii Pilati punitum tt, cujus & Acta reposita sunt uu.

[38] Andronicus dixit: Obmutesce, spiritus immunde. Non enim licet tibi loqui de hoc, inique. Si enim dignus esses, non deliquisses in servos Dei. [cumque nec sic flecteretur,] Nunc autem ab spe ejus alienatus es. Non enim te solum perdidisti, sed & eos, qui consentiunt tibi, quibus vim facis, iniquissime. Maximus dixit: tu autem quod lucrum habes, immanissime xx omnium, fide & spe hominis, quem dicis Christum? Andronicus dixit: Lucrum magnum habeo, & habebo mercedem propter hæc omnia, quæ sustineo. Maximus dixit: Nolo tormentis aliis pœnas tibi adjicere, aut semel te morti tradere, sed bestiis te faciam dari, ut videas membra tua singula a bestiis corrumpi ante exitum animæ tuæ. Andronicus dixit: Insensate, & Dei contemtor, omni cogitatione satanæ plenus es totus, qui omnium bestiarum ferocior es, & omnium homicidarum scelestior, qui nihil delinquentes, neque accusatores habentes pœnis interficis, sicut homicidas. Ideo Deo meo servio, & condemno yy omnes austeritates tuas. Adhibe ergo, si qua putas tormenta, iniquissime, & invenies in Christo Domino meo virtutem meam.

[39] Maximus dixit: Aperite os ejus, & immittite ei carnes de ara, [carnes profanas in os ingeri,] & infundite ei vinum. Andronicus dixit: Domine Deus meus, vide vim, quam patior. Maximus dixit: Quid jam habes facere, maledicte dæmon? In quos pius esse noluisti, ut sacrificares, jam gustasti de ara illorum. Andronicus dixit: Insensate & tyranne, vim patientem cum periculo perfudisti me eo, quod non me coinquinat, quia non voluntarie hoc feci: sicut scit Deus, qui scrutatur cogitationes, qui potens est liberare me ab ira satanæ & ministrorum ejus. Maximus dixit: Quousque insensatus & inscius loqueris ea, quæ te non salvabunt? Andronicus dixit: Ego salutem meam a Deo exspecto; ignorans autem sum, si dolens ista sustineo zz. Maximus dixit: Usquequo stultitia seduceris, insipiens? faciam tibi linguam incidi, ut vel sic non multum loquaris. Inde me contemnis, quoniam adhuc sustineo, & vanum te feci. Andronicus dixit: In hoc te peto, ut abscindas a me labia mea, & linguam, in quibus putas inquinamenta tua immisisse.

[40] Maximus dixit: Usquequo sustines, insipiens, positum te in pœnis? [dentes excidi, linguamque præcidi jubet.] Ecce, sicut præcepi, gustasti de sacrificiis. Andronicus dixit: Numquam tibi bene sit, tyranne, neque his, qui tibi dederunt potestatem istam, ut acquiescam tibi, & inquinamenta immundorum sacrificiorum vestrorum gustem. Tu autem scito, quid egisti cum servis Dei. Videat Altissimus, & judicet te aaa. Maximus dixit: Maledicis principes, o malum caput, qui diuturnam & almam pacem præstiterunt bbb. Andronicus dixit: Ego maledixi & maledico potestates, & sanguibibulos, qui sæculum everterunt, quos Deus brachio suo alto evertat, & conterat, & perdat, & det super eos iram; ut sciant quid agant in servos Dei. Maximus dixit: Mittite ferrum in os ejus, & excutite ei dentes, & malam & blasphemam linguam excidite, ut discat non blasphemare in principes. Dentes autem ejus & blasphemam linguam tollite, & comburite, & cinerem facite, & ubique spargite, ut nemo de consortibus ejus impiis, aut de mulierculis aliqua colligat, aut servet, quasi pretiosum aliquid aut sanctum æstimet. Ipsum autem tollite, & custodite eum, ut simul cum consortibus suis proximo munere offeratur bestiis.

ANNOTATA.

a Recte interpres Latinus: in Anazarbo, corrigendumque in textu Græco ἐν Μαμψίστοις, uti num. 18 Commentarii prævii dictum est. Ἐν Ἀναζαρβῷ recte quidem legitur apud Bigotium & in Ms. nostro Vaticano: sed utrobique additur: τῇ ἐνδόξῳ μητροπόλει, illustri metropoli, qua appellatione Anazarbus primum, Theodosio II imperante, gaudere cœpit, uti dictum supra est ex Joanne Malela num. 7 Commentarii prævii.

b Græce legitur καὶ νῦν: at in Ms. nostro Vaticano κἂν νῦν, saltem nunc.

c Legitur in textu Græco ἀνοχῇ, tolerantia; apud Bigotium & in Ms. nostro Vaticano ἀγκόνῃ, cruciatu.

d Pressius sensum ita reddo: Visne saltem nunc, plagarum cruciatu persuasus, discedere, Tarache, ab impudenti tua confessione? Igitur accede sacrifica diis, per quos omnia consistunt.

e Textus Græcus habet: Nec tibi, nec illis bene sit.

f Græce sic habetur: Putasne per hujusmodi impudentiam vincere? Præciso capite, te e medio tollam.

g Id est, merito.

h Sequitur Græce: Impie & sceleste.

i Græce: Neque tu, neque principes tui, neque pater tuus Satanas, neque dæmones, quos deceptus colis.

k Adde ex Græco: In contumacia te constitui, impiissime.

l Ita legitur etiam apud Surium & Bigotium: Græce legitur: Teipsum damna. Pro ἑαυτῷ apud Bigotium est: ἑαυτὸν.

m Græca sic habent: Ego enim, ut novit Deus meus, cui servio, vel vultum tuum exsecror; neque vero respondere tibi vellem.

n Adde: Tarsi.

o Adde: Mopsuestiæ.

p Sequitur Græce: Verum percipe.

q Græce: Auxi tibi impudentiam magis non puniens te.

r Rescripserat nimirum Diocletianus ad Salustium præsidem: Milites neque tormentis, neque plebeiorum pœnis in causis criminum subfungi concedimus; etiamsi non emeritis stipendiis suis videantur esse dimissi: exceptis iis scilicet, qui ignominiose sunt soluti. Vide eod. Justin. lib. 9 tit. 41 num. 8. Sequitur in Græco: Cæterum non fugio vesaniam tuam, fac quod vis.

s Græce habetur: Ignominiose solutus es.

t Apud Surium legitur: Commoveris: Græce; Quid prorsus moraris?

u Cogis me, miser, ut alium erga te animum induam.

x Arbitror, te ante non recte vixisse, aut ante tribunal meum præstigiis, ut aliqui aiunt, uti.

y Græce legitur: Nihil tibi proderunt hi sermones tui.

z Adde: Cum prope nos sit.

aa Vide litt. aa cap. præcedente.

bb Hæc Maximi ad Probum verba ita interpretor: Vide, tequemet ipsum hortare, ne in eadem incidas, Probe, quæ tu nuper, & prior ille infelicissimus sustinuistis; hoc autem de te opinor atque confido, ut, quoniam prudens es, mutato consilio, volens una nobiscum sacrifices, ut a nobis, edito in Deos pietatis specimine, honoreris. Accede, atque hoc age.

cc Græce: Neque adulatione proficies, nec persuadebis minis, nec futilibus tuis sermonibus animi mihi robur emollies.

dd Græce: Quid moraris, insane, nec palam ostendis furorem tuum?

ee Additur Græce: Licet semper mentitus.

ff Græce legitur: Priusquam aliquid magis ignominiosum a me patiaris, mitte, re perpensa, istam stultitiam tuam, & tui ipsius misertus, mihi tamquam patri ausculta, Deosque venerare. Pro magis ignominiosum editio Bigotiana habet, quid atrocius τί ὠμότερον.

gg Adde: Et judicabit inter te & me.

hh Post τὸ unusquisque Græce sequitur: Quid sibi conveniat novit, sui juris, & proprii arbitrii Dominus.

ii Adde ex textu Græco: Invito.

kk Editio Bigotiana habet: βωμῶν: vox βρῶμα Escam vel Cibum significat; sed res eodem recidit.

ll Græce legitur: Et adhuc deliras?

mm Lege Græce: ἵνα ζῶν κατ᾽ ὀλίγον.

nn Id est, ludis publicis.

oo Ita textus Græcus: An nunc saltem, ætatis tuæ misertus, prudens tibimet dedisti consilium, Andronice, ut Deos venerere? An ut in pristina persistas insania, nihil tibi profutura? si obtemperare mihi, ac diis sacrificare, debitumque imperatoribus deferre honorem nolis, nullum habebis a me commiserationis solatium.

pp Græce sic legitur: Minas tuas omnes sustinui, & nunc ea persuadere mihi putas, quibus impie Dei servos puniens, peccare in legem jubes?

qq Græce: Satanæ omniumque dæmonum minister.

rr Apud Bigotium sic legitur: εἰ μή σοι χρήσομαι, ὡς ἀσεβεστάτῳ, καὶ καθελῶ σου τὸ εὔτονον, οὐδὲν ὠφελήσω. Nisi tecum egero, tamquam cum scelestissimo, & istam tibi animi firmitatem abstulero, nihil profecero.

ss Additur Græce:Malefactorem.

tt Græce:Cruci affixum.

uu Vide Comment. prævium num. 15.

xx Græce legitur: Demens.

yy Græce:Non detrecto.

zz Sequitur Græce: Ignoras autem, ad quæ respiciens ista sustineam.

aaa Hæc periodus abest a textu Græco.

bbb Pax alta & diuturna anno 290, cui sanctorum Martyrum necem Baronius affixit, non quadrat. Vide Comment. prævium num. 14.

* Ed. Μοψουεστίᾳ

* abundat με

* τί

* Ed. ἀναβάλλῃ

* συνεφωνήσαμεν

* ἀνθίσταμέν

* Ed. δίκην

* Ed. ἀλλὰ

* Ed. Big. παραδοθήσεσθαι μέλλοντας

* forte μεστὸς ὅλος

* adde οὐ

* ἑταίροις

* ex

* supple: nollem

* al. maxillas seu ascillas

CAPUT IV.
Supremum SS. Martyrum supplicium & sepultura.

Τὰ ἀκόλουθα τῆς ἐπιστολῆς πρὸς Ἰκονίους, τῶν ἔνδεκα ἀδελφῶν περὶ τῆς τελειώσεως τῶν Μαρτύρων. Τῆς τοίνυν τετάρτης * ἐξετάσεως γενομένης τῶν ἁγίων Μαρτύρων τοῦ Θεοῦ, ὁ ἀνοσιώτατος Μάξιμος μετακαλεσάμενος Τερεντιανὸν τὸν Κιλικάρχην, ἀυτὸν φιλοτιμῶν, ἐκέλευσε τῇ ἑξῆς πάνδημον θέαν ἐπιτελεῖν τῶν κυνηγίων τῇ πόλει. Καὶ ὁ Τερεντιανὸς παραχρῆμα τοῖς ἐφεστῶσι τῶν θηρίων ἑτοίμως γενέσθαι διέταττεν. Πρωΐας δὲ γενομένης, πᾶσα ἡ πόλις σὺν γυναιξὶ καὶ παιδίοις ἐξείσαν ἐπὶ τὸ στάδιον. ᾖν γὰρ ὁ τόπος τοῦ θεορίου τούτοις ἀπὸ μηλίου μικρὸν πλείονος ἑνός· πληρωθέντος δὲ τοῦ ἀμφιθεάματος τῶν ὄχλων, ἀνίει ὁ ἀνοσιώτατος Μάξιμος ἐπιτελῶν καὶ συνθεωρῶν ἀυτοῖς. Ὡς δὲ καιρὸς εἶχε τῆς θέας ἀυτοῖς, καὶ τὸ τῆς ἡμέρας μέτρον ὑπεχώρει, πολλῶν πεπτωκότων ἀνθρώπων, τούτων μὲν καὶ ἐκ τῶν σφαγιασθέντων ἀνθρώπων ὑπὸ τῶν δουλαρίων μὲν μαχαίρᾳ, τούτων δὲ καὶ ὑπὸ τῶν θηρίων ἀναιρεθέντων· ἡμῶν δὲ παραμενόντων καὶ παρατηρουμένων ἀνυπόπτως τὴν φυλακὴν, στρατιῶται ἀποστέλλονται ἐξαίφνης ἀπὸ τοῦ μιαρωτάτου Μαξίμου, καί τινας ἀγγαρεύσαντες απλῶς ἐπιτιθέασι φέρειν τούς Μάρτυρας τοῦ Θεοῦ ἐπὶ τὸ θηριομαχεῖν. Οὐ γὰρ οἷοί τε ἦσαν ἐπὶ τὸ βαδίζειν, ὡς ἐκ τῶν πληγῶν καὶ καυστηρίων ὀγκώμενοι.

[42] Ὡς οὖν ἴδομεν τούτους ὑπὸ τῶν στρατιωτῶν φερομένους, προσελθόντες ὀλίγον ἀνίημεν ἐν τῷ πλησίων ὄρει μετὰ σπουδῆς, καὶ καθίσαντες ἑαυτοῖς συμπολλοῖς εὐχῶν * τε καὶ δάκρυσιν καὶ στεναγμοῖς κατὰ τῶν πετρῶν ἡσυχάζομεν. Τῶν δὲ Ἁγίων εἰσαχθέντων εἰς το μεσώτατον τοῦ ἀμφιθεάματος, καὶ γογγυσμοῦ οὐκ ὀλίγων * ὑπὸ τῶν ὄχλων γενομένου, τῶν μὲν χαλεπαινόντων ἐπὶ τῇ ἀνοσίᾳ κρίσει τῶν καταδικασθέντων, τῶν δὲ τὴν θεωρίαν ἀυτῶν ἀρνουμένων, ὡς ἐκ τούτου οὐκ ὀλίγους ὄχλους κατεληλυθέναι λοιδορουμένους τῷ Μαξίμῳ. Ὁ δὲ ἐκέλευσεν ἀποστείλας σημειοῦσθαι καὶ εὐδήλους καθίστασθαι τοὺς κατιόντας τῇ ἑξῆς ἀυτῶν ὡς καταδικασθησομένων. Θηρίων τε οὐκ ὀλίγων ἀπολυθέντων καὶ μὴ ἁψαμένων τῶν Ἁγίων σωμάτων, ἐχαλέπαινεν ὁ Μάξιμος σφόδρα, καὶ μετακαλεσάμενος τὸν τῶν θηρίων ἐπιστάτην, ἐκέλευσε μαστίξας ἀπειλὴν οὐ μικρὰν, εἴ τι θηρίον εἴη χαλεπώτερον, τοῦτο ἀπολύεσθαι τοῖς καταδίκοις τὸ τάχος. Ὁ δὲ τῷ τῆς ἀπειλῆς φόβῳ ἔντρομος γενόμενος, ἀνδροφόνον ἀπολύει ἄρκον, ὥς τινες ἔλεγον, ὑπ᾽ ἀυτῆς τρεῖς ἄνδρας ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ ἀναιρεῖσθαι. Καὶ ἀυτὴ δὲ ἀπολυθεῖσα ἐγγύς τε ἀυτῶν γενομένη, τῶν μὲν λοιπῶν σωμάτων διαβᾶσα, ἐπέδραμε τῷ ἁγίῳ μάρτυρι Ἀνδρονίκῳ, κᾀκεῖθεν παρακαθεσθεῖσα * τὸν ἰχῶρα τῶν τραυμάτων ἀπέλειχεν, κατὰ τὸ εἰρημένον ἐν τῇ γραφῇ· θῆρες ἄγριοι εἰρηνεύσωσί σοι.

[43] Ὁ δὲ ἅγιος Ἀνδρόνικος προσθεὶς τὴν κεφαλὴν ἀυτοῦ ἐξεβιάζετο θυμῶσαι τὸ θηρίον, ὅπως ἀψαμένον ἀυτοῦ, τοῦ ζῆν ἀπαλλάξῃ. Ἡ δὲ ἅρκος παραμείνασα συνανέπιπτε τῷ Ἁγίῳ. Καὶ θυμοῦ πλησθεὶς ὁ Μάξιμος ἐκέλευσεν ἀυτὴν ἀναιρεθῆναι. Σφαγείσης δὲ ἀυτῆς παρὰ τοὺς πόδας Ἀνδρονίκου ἀνέπεσεν. Μεταπεμψάμενος δὲ ὁ Κιλικάρχης, (δεδιὼς, μήποτε ὀργισθεὶς ὁ Μάξιμος ὑπόδικον ἀυτὸν καταστήσει) ἐκέλευσε λέαιναν τὴν ἀποσταλεῖσαν ἀυτῷ παρὰ Ἡρώδου τοῦ Αντιοχέως Συριάρχου ἀφεθῆναι. Καὶ τάυτης ἀπολυθείσης φόβος καὶ τρόμος εἶχε τοὺς θεατὰς, διὰ τὸ μετὰ μεγάλου μυκήματος καὶ βρυγμοῦ τάυτην ἐκβεβηκέναι· ἡ δὲ ὡς εἶδε τὰ ἅγια σώματα ἐῤῥιμμένα, ἔρχεται πρὸς τὸν μακάριον Τάραχον, καὶ κύψασα τοῖς ποσὶν ἀυτοῦ προσεκύνησεν. Ὁ δὲ ὅσιος Τάραχος τὴν χεῖρα ἐκτέινας καὶ τῶν τριχῶν καὶ τῶν ὤτων ἀυτῆς ἁψάμενος, ἐφείλκετο πρὸς ἀυτόν. Ἡ δὲ ὥσπερ πρόβατον ἑλκόμενον ἀνέτεινε τὴν χεῖρα ἡ ἀποσεισαμένη * ἐπὶ τὴν θύραν ἔρχεται παρελθοῦσα καὶ τὸν ἅγιον Πρόβον. Τοῦ δὲ κατηραμένου Μαξίμου, προστάττοντος, μὴ ἀνοίγεσθαι ἀυτῇ, ἡ λέαινα τοῖς ὀδοῦσι τῶν σανίδων ἁψαμένη, διαῤῥῆξαι τάυτας ἐβιάζετο, ὥστε τὸν ὄχλον φοβηθέντα φωνῆσαι. ἀνοίγεσθαι τῇ λεαίνῃ.

[44] Ὥστε ἀγανακτήσας ὁ Μάξιμος καὶ τὸν Τερεντιανὸν αἰτιασάμενος εκέλευσε μαχαιροφόνους * τῶν λουδαρίων * εἰσελθεῖν καὶ ἀποσφάττειν ἀυτούς. Καὶ τούτων ἀναιρεθέντων ἐν φόνῳ μαχαίρας, κατιὼν τῆς θέας ὁ Μάξιμος, δέκα στρατιώτας καταλιμπάνει, καὶ τὰ σώματα τῶν ἁγίων Μαρτύρων μετὰ τῶν ἀκαθάρτων καὶ βεβήλων σωμάτων ῥιφέντα φυλάττεσθαι κελεύει. Ἦν γὰρ τὸ λοιπὸν σκότος. Ὡς οὖν τὸ προσταττόμενον ἐγίνετο, καὶ τὰ σώματα καταμιγέντα ὑπὸ τῶν στρατιωτῶν ἐφυλάττετο. Ἡμεῖς δὲ ὀλίγον ἀποβάντες ἀπὸ τοῦ ὄρους, θέντες τὰ γόνατα, εὐχὴν ἐποιούμεθα πρὸς τὸν ὕψιστον Θεὸν, ὅπως τῇ ἀγαθῇ ἀυτοῦ φιλανθρωπίᾳ δυνηθείημεν ῥύσασθαι τῶν ἁγίων Μαρτύρων ἀυτοῦ τὰ λείψανα. Εὐξαμένων δὲ ἡμῶν, πάλιν ὀλίγον τοῦ ὄρους καταδραμόντες, ὀρῶμεν τοὺς μὲν φύλακας εὐωχομένους, πυρὰν δὲ πλησίον τῶν σωμάτων ἐκκαιομένην. Καὶ πάλιν εἰς τὰ ὀπίσω μικρὸν ἤλθομεν, καὶ κάμψαντες τὰ γόνατα, σὺν μιᾷ φωνῇ ᾐτούμεθα τὸν Θεὸν καὶ τὸν Χριστὸν ἁυτοῦ ἐν πνεύματι ἁγίῳ ἐπινεῦσαι τοῖς αἰτουμένοις ἀυτὸν δοῦναι βοήθειαν ἐξ ὕψους ἀυτοῦ τοῦ λυτρώσασθαι τὰ ἅγια σώματα ἐκ τῶν ἀκαθάρτων καὶ μιαρῶν σωμάτων.

[45] Παραχρῆμα δὲ σεισμοῦ γενομένου οὐ μικροῦ, βρονταὶ καὶ ἀστραπαὶ τὸν ἀέρα συνήλαυνον, καὶ πολλοῦ σκότους γενομένου σφοδροτάτου, εἰς ἔκπληξιν ὑετοὶ κατεφέροντο. Μετ᾽ ὀλίγον δὲ τοῦ ἀέρος παυσαμένου, πάλιν εὐξάμενοι ἀπίημεν ἐπὶ τὰ σώματα, καὶ εὑρίσκομεν τὰ φῶτα κατασβεσθέντα ὑπὸ τῶν ὄμβρων, τοὺς δὲ φύλακας ὑποχωρήσαντας. Θεωρήσαντες δὲ μετὰ πολλοῦ θάρσους ἐπλησιάσαμεν. Μὴ δυνάμενοι δὲ εὑρεῖν τὰ σώματα τῶν Ἁγίων, τὰς χεῖρας ἐῖς τὸν οὐρανὸν ἀνατείναντες, ἐδεόμεθα τοῦ Θεοῦ γνωρίσαι ἡμῖν ποῖά εἰσι τὰ τῶν ἁγίων ἀυτοῦ Μαρτύρων λείψανα. Ἐξαίφνης δὲ ὁ πανελεήμων Θεὸς τῇ ἀπαραθέτῳ ἀυτοῦ εὐσπλαγχνίᾳ λαμπαδοῦχον ἀστέρα ἐξ οὐρανοῦ κατίησι. Καί οὗτος καθ᾽ ἔκαστον σῶμα ἐπιτιθέμενος ἐδήλου ἡμῖν τὰ σώματα τῶν δούλων ἀυτοῦ· καὶ ἁρπάσαντες μετὰ χαρᾶς τὰ τούτων λείψανα, ἀνίημεν ἐπὶ τὸ πλησίον ὄρος, δεόμενοι τοῦ Θεοῦ τοῦ συνευδοκήσαντος ἡμῖν. Ἀπελθόντες οὖν ἐπὶ τὸ πλεῖστον τοῦ ὄρους, καὶ τούτους ἀποθέμενοι, καὶ μικρὸν ἀναπαυσάμενοι, ὅπου δ᾽ ἂν παρετίθεμεν τὰ λείψανα τῶν Ἁγίων, εὐχὴν ἐποιούμεθα πρὸς τὸν Θεὸν, τελειῶσαι τὸ ἔργον ἡμῶν, ὃ προεθέμεθα. Ἐπήκοος γίνεται ὁ πανελεήμων Θεὸς, καὶ τὸν ἁγιώτατον ἀστέρα πάλιν κατίησιν ὁδηγήσαντα ἡμᾶς· κᾳκεῖθεν πάλιν ἐν ἀγαλλιάσει κουφίσαντες τά σώματα, εἰς τὸ ἕτερον μέρος τοῦ ὅρους ἀνακύπτομεν, καὶ μικρόν τι καταδραμόντες, τοῦ ἀστέρος ἡμᾶς καταλείψαντος, πέτραν κοίλην διασκοπήσαντες, κρύπτομεν τὰ σώματα, φοβηθέντες τὴν μέλλουσαν ἀναζήτησιν γενέσθαι ὑπὸ Μαξίμου.

[46] Μετὰ πολλῆς οὖν ἀκριβείας ταῦτα πράξαντες, κατέβημεν ἐπὶ τῆς πόλεως ὀψόμενοι τὰ μέλλοντα ἔσεσθαι περὶ τούτων. Ἡμερῶν δὲ τοίνυν τριῶν διελθουσῶν, καὶ τοῦ Μαξίμου τῆς πόλεως ἀνακεχωρηκότος, καὶ τῶν φυλάκων τιμωρηθέντων ἐπὶ τῇ γενομένῃ κλοπῇ τῶν ἁγίων Μαρτύρων, ὑμνήσαντες τὸν ἁγιώτατον ὕμνον, πρὸς τὸν Θεὸν ἠγαλλιῶμεν, πολλὴν πρόφασιν ἐν Χριστῷ κεκτημένοι. Ἐγὼ μὲν Μαρκίων καὶ Φήλιξ καὶ Βόρος παρεμείναμεν τῇ ἁγίᾳ ἀναλήψει ἀυτῶν, ἵνα καὶ τὸν τόπον τῶν ἁγίων λειψάνων ἀσφαλισώμεθα· ἅμα δὲ καὶ τὸν βίον ἡμῶν ἐνταῦθα κρίναντες ἀναλύσαι, καὶ σὺν ἀυτοῖς καταξιωθῆναι τὰ σώματα ἡμῶν ἀποτεθεῖναι· οἱ δὲ λοιποὶ τὸν Θεὸν αἰνέσαντες, ἐφ᾽ οἷς ἡμᾶς κατηξίωσεν· ὅτι ἀυτῷ πρέπει δόξα, κράτος, τιμὴ, προσκύνησις εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων ἀμήν. Προπεμφθέντες ὑφ᾽ ἡμῶν πρὸς ὑμᾶς ὥρμησαν, οὑς προσδέξασθε μετὰ φόβου καὶ πολλῆς αἰδοῦς, ὄντας ἐργάτας τοῦ Θεοῦ καὶ τοῦ Χριστοῦ ἀυτοῦ, μνημονεύοντες καὶ ἡμῶν ἐν ταὶς δεήσεσι πρὸς τὸν Θεόν.

[Denique in theatrum adducti,] Tertiam a autem confessionem consummaverunt ita Martyres Dei. Impius autem & maledictus Maximus advocans ad se Terentianum, sacerdotem civitatis Ciliciæ b, jussit ei altera die parare munus civitati c. Et Terentianus mox jussit his, qui præerant bestiis, omnia parare. Mane autem facto omnis civitas, virorum & mulierum multitudo, exierunt in amphitheatrum. Est autem locus spectaculi a civitate mille passuum plus minus. Et cum impletum esset amphitheatrum populo, venit Maximus, ut perficeret spectaculum. Et cum multæ horæ transissent, multorum jacentium corpora gladiatorum a feris devorata sunt d. Nos vero cum essemus in absconso exspectantes, & diligenter custodientes, & cum omni metu respicientes; subito jubet impius Maximus militibus suis, ut sanctos Dei Martyres exhiberent. Milites autem angariaverunt homines, & imposuerunt Martyres eis, & portaverunt eos ad amphitheatrum. Non enim poterant ambulare a laceratione pœnarum, & ab exustione ignis.

[42] Quos ut vidimus a militibus adduci, accedentes modicum in proximo gradu montis, [ferisque objecti,] cum festinantia posuimus nos cum magna deprecatione lacrymarum in media fissura petrarum, & quievimus modicum. Et cum introducti fuissent, in medio amphitheatri projecti sunt, & factus est timor magnus, & murmur populi, dicentium: Injustus judex, qui sic judicavit. Nam & multi spectaculum dimiserunt, atque contemnentes ibant murmurantes adversus Maximum. Maximus autem mandavit militibus suis, ut eos, qui discedebant, notarent, ita ut post modum eos audiret. Jussit autem feras multas laxari. Et cum exissent bestiæ, non tetigerunt corpora sanctorum: & plus iratus est impius Maximus, jussit vocari custodes ferarum e, & jussit eos cædi; & cum multa comminatione dixit, eis ut dimitterent atrocissimam feram, quam haberent. Illi autem a timore dimiserunt ursum f pessimum, quem dicebant ipsa die tres homines occidisse. Et appropinquavit ad corpora Sanctorum, & nullum corpus contaminavit. Et cum transisset, venit ad sanctum Andronicum, & sedens lingebat vulnera ejus g.

[43] Sanctus vero Andronicus posuit caput suum super ursum, & instigabat eum, ut irasceretur, & celerius redderet spiritum. Ursus autem quasi mansuetus subito factus est. Ira repletus Maximus jussit ipsum ursum occidi, & ante pedes sancti Andronici fuit occisus. Misit autem Terentianus, sacerdos Ciliciæ civitatis, metuens, ne forte irasceretur Maximus, & condemnaret eum: exire jussit leænam, quæ missa erat illi ab Herode primo h Antiochiæ. Et cum exisset leæna, timor & tremor erat in spectantibus, eo quod multum rugiret: & cum exisset, vidit corpora Sanctorum projecta, & venit ad beatum Tarachum, deposuit se ante pedes ejus, quasi eum adorans. Sanctus autem Tarachus trahebat manu eam ad se, ut irasceretur bestia. Leæna autem cum magna mansuetudine secus beatum Martyrem, sicut ovis, jacebat. Impius autem Maximus iracundia plenus, jussit leænam provocari; quæ provocata cum magno rugitu posticam confregit i, ut omnis populus a pavore clamaret: Aperiatur leænæ.

[44] [ac Maximi jussu gladio perimuntur quorum corpora,] Tunc Maximus ira repletus vocavit ad se Terentianum sacerdotem, & jussit gladiatores introduci, ut sanctos Dei Martyres gladio interficerent. Et statim præceptum Maximi impletum est, & consumti sunt gladio. Et cum Maximus de amphitheatro recessisset, reliquit ibi decem milites, ut corpora Sanctorum intermiscerent inter corpora gladiatorum, ut non possent agnosci. Hæc cum milites facerent, nos appropinquantes in proximo fiximus genua, orantes Altissimum, ut bonitas pietatis ejus nobis ostenderet reliquias sanctorum Martyrum k. Et post orationem iterum appropinquavimus, & vidimus custodes cœnantes, & focum ante se habentes propter vigilias noctis. Iterum fiximus l genua, & oravimus Dominum, ut desiderium nostrum impleret, & de alta sede sua auxilium nobis mitteret m, & Sanctorum nobis corpora ostenderet.

[45] [stellæ indicio manifestata, sepeliunt fideles,] Tunc subito terræ motus factus est magnus, & tonitrua, & fulgara, nimia tempestas imbrium descendebat: & cum tempestas cessasset, iterum oravimus, & ad corpora appropinquavimus, & invenimus focum a tempestate exstinctum. Custodes autem fugerunt ab ira, & terræ motu, & imbrium tempestate. Et cum corpora inquireremus n, manus ad cælum levavimus, deprecantes Deum, ut nobis ostenderet reliquias Sanctorum. Subito misericors Deus o stellam splendidam de cælo misit, quæ sedebat super singula corpora Sanctorum. Sanctus autem splendor stellæ antecedebat nos, iter demonstrans. Et cum fuissemus in via præ lassitudine defecti, deposuimus corpora, & pausavimus: stella autem a nobis non recedebat. Et cum cogitaremus, ubi corpora beatorum Martyrum absconse sepeliremus, deprecati sumus Deum, ut opus, quod erat inchoatum, ipse perficeret per nos. Et fortitudine repleti, bajulantesque corpora Sanctorum, venimus in quamdam partem montis p: & cum a nobis stella recessisset, vidimus in parte montis petram apertam, in qua Sanctorum corpora collocavimus; metuentes futuram inquisitionem a Maximo, cum magna diligentia eos abscondimus.

[46] Tunc redeuntes ad civitatem, venimus cognoscere, [rei gestæ testes oculati.] quid actum esset, & invenimus q custodes jam punitos a Maximo, eo quod Sanctorum corpora non invenisset. Nos autem exultantes, hymnum diximus Deo, eo quod dignatio Christi per nos fuisset operata. Ego Marcius r, & Felix s, & Verus t, ibidem reliquum vitæ nostræ tempus facere cupimus, ut cum ipsis digna sint corpora nostra poni: & in magna gloria benediximus Deum in omnibus, quæ fecit nobiscum, cui est honor & potestas in sæcula sæculorum, amen. Quos mittimus ad vos, suscipite eos cum magno gaudio caritatis. Sunt enim operarii Dei Christi. Habete nos in gratia Dei in memoria, cui est honor in omnia & in omnibus in Christo Jesu Domino nostro cum Spiritu Sancto ante omnia sæcula, & nunc & semper & in omnia sæcula sæculorum, amen.

ADDITAMENTUM.

Ἐν δὲ τῷ πρώτῳ ἔτει τοῦ διωγμοῦ ἐτελειώθησαν οἱ ἅγιοι Μάρτυρες, καὶ ἀνελήφθησαν τῇ πρὸ πέντε εἰδῶν Ὀκτωβρίων, ἥτις ἐστὶν ὑπερβερετίω, τουτέστιν Ὀκτωβρίω ια᾽. Καὶ τῇ πλησιασάσῃ νυκτὶ ἐτέθη ἐν τῷ ὄρει τὰ σκηνώματα τῶν ἁγίων μαρτύρων Πρόβου, Τάραχου καὶ Ἀνδρονίκου τῶν προκειμένων ἐν Ἀναζαρβῷ τῇ ἐνδόξῳ πόλει, ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ Κυρίῳ ἡμῶν, ᾧ ἡ δόξα, καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων.

Porro sancti Martyres anno primo persecutionis consummati sunt, & assumti sunt die ante quinque Idus Octobris, qui est undecimus Hyperberetis, hoc est, Octobris. Proxima vero nocte in monte depositæ sunt reliquiæ sanctorum Martyrum Probi, Tarachi & Andronici jacentium in gloriosa urbe Anazarbo, in Christo Jesu Domino nostro, cui gloria & potestas in sæcula sæculorum.

ANNOTATA.

a Textus Græcus habet: Facta igitur quarta (legendum tertia) Sanctorum Dei Martyrum interrogatione, impiissimus Maximus &c.

b Id est, totius provinciæ sacerdotem: in singulis oppidis præerant sacris flamines. Vide Comment. præv. num. 18.

c Spectaculum, populo gratis datum intellige: quod hic populo sacerdos Ciliciæ exhibuit in textu Græco τῶν κυνηγίων θέα, Latine venatio, appellatur; in qua nimirum feræ vel inter se, vel cum bestiariis decertabant.

d Textus Græcus habet: Cum multi cecidissent, partim gladiatorum ense, partim a feris interfecti.

e Bestiis præfectum habet textus Græcus.

f Græce: Ursam; sequitur enim paulo post: ὑπ᾽ αὐτῆς ab illa, dicebant nimirum aliqui, tres eo die homines fuisse interfectos.

g Additur Græce: Secundum illud Scripturæ: Bestiæ terræ pacificæ erunt tibi. Lib. Job. cap. 5 ℣ 23.

h Lege: Sacerdote & vide num. 18 Comm. prævii.

i Græce legitur: Vetante (Maximo) ne ei (leænæ) janua aperiretur, dentibus tabulas violenter confringere conabatur.

k Græce: Ut pro bona ejus in homines pietate sanctorum Martyrum ejus reliquias auferre possemus.

l Adde ex Græco: Paululum retrogressi.

m Sequitur Græce: Ad eruenda sancta corpora ex impuris pollutisque corporibus.

n Adde ex Græco: Nec invenire possemus.

o Sequitur Græce: Ex infinita sua misericordia: sed error cubat in voce ἀπαραιτήτῳ, Latine inexorabili: legendum ἀπεράντῳ, infinita, vel, prout habet Vaticanum apographum nostrum: ἀμέτρῳ, immensa.

p Anazarbi, quantum apparet, is nempe a quo civitas ipsa nomen accepit.

q Adde ex Græco: Peracto triduo, & Maximo e civitate profecto.

r Idem forte, qui Marcianus dicitur in Epistola Actis prævia.

s Idem verosimiliter, qui Felix ibidem memoratus.

t In textu Græco vocatur Barbas apud Bigotium: apud Allatium, uti & in apographo nostro Vaticano Barnabas: fortasse πολυώνυμος fuit, unusque ex illis, qui Epistolam, Actis præviam, ad Iconienses perscripserunt.

* Ed. τρίτης

* l. σὺν πολλαῖς εὐχαῖς

* Ed. ὀλίγου

* παρακαθίσασα

* forte, ut in Edit. οὐκ ἀντέτεινε· τὴν χεῖρα δὲ ἀποσεισαμένη

* Ed. melius μαχαιροφόρους

* δουλαρίων

DE SS. SANCTINO EP. ET ANTONINO SEU ANTONIO FORTE ETIAM EPISCOPO CONFESSORIBUS
MELDIS IN GALLIA

VEROSIMILITER SEC. IV PROVECTO.

COMMENTARIUS HISTORICO-CRITICUS.

Sanctinus ep., Conf. Meldis in Gallia (S.)
Antoninus seu Antonius forte etiam ep. Conf. Meldis in Gallia (S.)

BHL Number: 2185, 7488

AUCTORE C. B.

§ I. Sanctorum in Fastis sacris memoria, cultus ecclesiasticus, spuria nullius fidei Acta.

Etiamsi S. Sanctinus episcopus una cum S. Antonio, qui illi in sedem Meldensem proxime successisse dicitur communiusque Antoninus vocatur, [S. Sanctinus, cui ob rationem hic adductam Antoninum jungimus,] in Martyrologio, Coloniæ & Lubecæ anno 1490 excuso, itemque apud Grevenum & Canisium sequenti isthoc modo, Sanctorum confessorum Sanctini & Antonii, qui successive ecclesiam Meldensem in pontificalibus rexerunt & in Domino quieverunt, ad XXII Maii diem annuntietur, eum tamen inde huc, quod hodie Meldis colatur, decessores nostri in Prætermissis remisere. Id porro iterum deinde ad XXII, quo in generali Sanctorum, Martyrologio Romano non inscriptorum, Ferrarii Catalogo Antoninus, ac in ipsomet Romano hodierno, verbis hisce, Apud civitatem Meldensem B. Sanctini episcopi, discipuli S. Dionysii Areopagitæ, qui ejusdem civitatis episcopus ab eo consecratus, primus illic Euangelium prædicavit, adhibitis, Sanctinus signatur, Septembris diem facientes promiserunt fore, ut hic simul de S. Antonino, utut numquam hac die, sed vel sequenti vel XXX Septembris, uti infra docebo, Meldis culto, tractaremus. Ut itaque fidem abs illis datam liberem, tam de S. Antonio, quam de S. Sanctino, etsi interim e duobus hisce Sanctis solus posterior Meldis hodie colatur, acturus modo hic sum, idque eo propensius, quod, cum Antoninus, qui in Opus nostrum ad XXX Septembris diem, ei e dicendis ante annum 1640 in ecclesia Meldensi sactam, illatus nondum fuit, duodecima etiam Octobris die, ad quam anno illo ibidem fuit rejectus, inferri in illud, utpote abs isthac Octobris die ad XXX Septembris apud Meldenses modo remissus, convenienter, spectato, qui apud nos usitatus est, more, haud queat, de eo a nobis haud alio loco commodius ac magis opportune tractari posse putem, quam quo de S. Sanctino, cui forsan re etiam vera in sedem Meldensem proxime successerit, modo hic ob mox dicta est tractandum.

[2] Hisce præmissis, rem ipsam aggredior ac ab iis, [Fastis sacris hic memoratis ad dies] quæ de Sanctorum in Fastis sacris memoria cultuque ecclesiastico merito a lectore præter modo de hoc argumento dicta desiderari posse videntur, exordior. Fastis sacris jam memoratis, quorum plerique S. Sanctinum sic celebrant, ut, quemadmodum infra sumus visuri, Sanctinos duos constituere videantur, accedunt alii nonnulli; ex horum autem auctoribus, qui omnes, ut apparet, unum dumtaxat Sanctinum admittunt, aliqui quidem hunc Meldis, aliqui contra Veroduni seu, ut ab aliis scribitur, Viroduni, nulla omnino Meldarum mentione facta, signant; verum de his, qui unum dumtaxat, quem Veroduni collocant, Sanctinum agnoscunt, sermonem tum demum, dum infra, duplexne re vera, an unus tantum statuendus sit Sanctinus, examinabo, instituam; quod autem ad alios, qui unicum, quem admittunt, Sanctinum Meldis consignant, jam spectat, hic illos, ducto a recentioribus initio, propono. Qui Parisiense, quod anno 1727 prodiit, Martyrologium contexuere, hodie in hoc S. Sanctinum Meldis disertissime annuntiant, eisque Castellanus, hodie inter Sanctos, qui in Martyrologio Romano tum signati haud reperiuntur, Sanctinum Meldis reponens, jam præiverat. Idem porro, qui & Castellano & iis, qui Martyrologium Parisiense concinnavere, antiquiores sunt, Galesinius etiam & Saussayus, non quidem hodie, ut illi, sed cum martyrologio Romano ad XXII Septembris diem Sanctinum Meldis in Martyrologiis a se contextis signantes, fecere. Nec ab hisce Maurolycus & Felicius, qui non secus ac Saussayus & Galesinius, Sanctinum ad dictam XXII Septembris diem in Fastis sacris a se adornatis celebrant, dissentire sunt censendi; etsi enim, dum id faciunt, locum, cui hunc Sanctum nostrum attribuunt, haud exprimant, eum tamen vocant Meldensem episcopum.

[3] [quatuor diversos, ratione, cur id] Verum ut quid e modo laudatis seu Fastis sacris seu hagiologis, qui Sanctinum Meldis, ut dictum signant, vel saltem ut Meldensem episcopum annuntiant, alii XXII Maii, alii XXII Septembris, ac alii denique XI Octobris die id faciunt? Ut quid etiam Centulense apud Sollerium Usuardinum Auctarium, quod Meldis pariter Sanctinum signat, in XII Octobris diem id differt? Cum Sanctinus e jam dictis ac porro dicendis XI Octobris die Meldis modo colatur, enimvero quin idcirco ibidem die isthac tam ab iis, qui Parisiense supra laudatum Martyrologium contexuere, quam a Castellano memoretur, dubitandum non est, nec scio, an etiam Sanctini Meldis memoria ad XII Octobris diem in dicto Usuardino auctario haud differatur, quod ad diem isthanc sec. XIV, cujus initio Centulensem, e quo id acceptum, codicem scriptum esse, Sollerius in sua in Usuardum Præfatione num. 226 docet, veneratione, Sanctis propria, Sanctinus Meldis fuerit gavisus. In Turonensis ecclesiæ, quod anno 1635 excusum notatur quodque penes nos exstat, Breviario S. Sanctinus, Meldensis episcopus, officio ecclesiastico ad XII Octobris diem honoratur, hincque sane fuisse aliquando, ut pariter a Meldensi ecclesia, a qua ad Turonensem cultus ejus indubie manarit, ea ipsa XII Octobris die honoraretur, suboriri haud immerito potest suspicio, non parum etiam augenda ex eo, quod Martyrologium Lubeco-Coloniense aliudque a Greveno vulgatum, in quibus Sanctinus una cum Antonino, ut num. 1 vidimus, die XXII Maii refertur, XII etiam Octobris die Meldis beatum Schynnum, episcopum & confessorem, ac proin, Schynni verosimiliter, pro Sanctini, nomine corrupte (neque enim episcopum & confessorem, Schynni appellatione distinctum, Meldensis ecclesia ullum novit) exarato, Sanctinum, ut apparet, annuntient.

[4] Quod autem ad tabulas sacras, in quibus XXII vel Maii vel Septembris die Sanctinus Meldis aut saltem veluti Meldensis antistes annuntiatur, [horum singulis fiat, haud sat certa, inscribitur,] jam spectat, qua de causa is Sanctus noster, quem cultu ecclesiastico fuisse aliquando XXII Maii die gavisum, nihil omnino suadet, tunc nihilominus in Lubeco-Coloniensi, Greveni & Canisii Martyrologiis, num. 1 laudatis, signetur, edicendo haud sum; ast anne id quoque quantum ad supra adductos Fastos sacros horumve auctores, qui XXII Septembris die Sanctinum celebrant, obtinet locum? Petrus de Natalibus, Equilinus circa annum 1370, uti Italia Ughelli sacra, a Coleto aucta, tom. 10 col. 87 & seq. dilucide docet, creatus episcopus ac proin Maurolyco aliisque supra laudatis hagiologis, qui Sanctinum die XXII Septembris memorant, multo antiquior, in suo Sanctorum Catalogo lib. 8, cap. 108 vix non omnia, quæ de Sanctino in spuriis hujus Actis, Hincmari epistolæ infra huc transcribendæ inclusis, traduntur, summatim recenset ac deinde, Sanctinum die XXII Septembris obiisse, affirmat. Sanctinus, ait, dormivit in Christo X cal. Octobris; hinc autem factum esse, ut Sanctinus in sacris per Maurolycum aliosque supra laudatos contextis Fastis, imo & in ipsomet Martyrologio Romano hodierno (neque enim in hoc illum ante Equilini ætatem illatum fuisse reor) modo ad XXII Septembris diem obtineat locum, existimari posse videtur.

[5] At vero unde in scriptor, XXII Septembris die obiisse Sanctinum, [cultuque ecclesiastico Meldis ab Equilini ætate,] habuit perspectum? Quo die ad Dominum migrarit hic Sanctus noster, spuria ac commentitia, quæ jam laudavi, qualiacumque ejus Acta haud tradunt, idque non XXII, sed XXVII Septembris die accidisse, Hugo Flaviniacensis, qui non paucas Actis illis notas chronicas, e fonte, nescio, quo, haustas, adjecit, in Chronico Verodunensi apud Labbeum Bibliothecæ Mss. tom. 1 pag. 82 affirmat. Equilinus, uti ipsemet in præfatione, mox citato Catalogi sui libro octavo præmissa, declarat, non alios in hoc Sanctos, quam quorum festivitates a Kalendis Septembris usque ad Kalendas Octobris occurrunt, recenset. Quid si ergo, cum forte, XXII Septembris die Sanctini festivitatem Meldis agi, persuasum sibi haberet, non alium, quam quo ibidem hæc celebraretur, diem exstitisse nostro isti Sancto emortualem, existimarit hincque eum tunc obiisse, loco supra cit. scripserit? Sane id, ut potest, ita etiam re ipsa factum, vero haud absimile mihi vel ex eo apparet, quod nulla prorsus Equilino antiquiora, quibus hic inductus Sanctini mortem in XXII Septembris diem conjecisse queat, documenta inveniantur. Utut sit, Sanctino equidem Meldis cultum ecclesiasticum, ut de hoc speciatim magis modo agam, vel jam inde ab Equilini ætate vel etiam ante hanc fuisse exhibitum, videtur e jam nunc de scriptore isthoc dictis concludendum.

[6] [imo etiam multo citius, uti ex Hincmari,] Imo vero ibidem venerationem erga Sanctum hujusmodi multo etiam citius obtinuisse locum, opinor indubitatum. Nec, quo minus ita sentiam, impedire potest minus provecta supra laudatorum, in quibus Sanctinus XXII Septembris die vel Meldis vel saltem ut Meldensis episcopus annuntiatur, Fastorum sacrorum ætas. Quamvis enim hi omnes seculo IX, imo & sec. XII longe posteriores sint, Servorumque Dei in Fastis hujusmodi descriptio nec pro cultu ecclesiastico habeatur, nec illos, quorum ita recolitur memoria, veneratione Sanctis propria alicubi affici, argumento indubitato sit, hac tamen apud Meldenses ante sec. XIV, quo Equilinus floruit, imo & ante sec. X Sanctinum fuisse gavisum, evincunt, quæ jam nunc adducam in medium. Apud Surium ad IX Octobris diem Hilduini Areopagiticis, quorum notitia in Opere nostro ad eamdem IX Octobris diem in Commentario, Dionysii Areopagitæ Actis prævio, num. 4 suppeditata jam est, subnectitur Hincmari, Remensis archiepiscopi, anno circiter 806 nati, epistola, ad Carolum Calvum anno circiter 876, uti ex Operis nostri tom. 4 Octobris pag. 709 intelligitur, conscripta; hac autem, Sanctino honorem, Sanctis deferri solitum, fuisse etiam ante sec. X apud Meldenses delatum, lectori facile me persuasurum, puto; verum, priusquam id faciam, epistolam illam, quod non parum usui futura hic sit, integram huc una cum spuriis, quæ complectitur, qualibuscumque seu Dionysii, seu Sanctini & Antonini Actis, ratione etiam, ob quam Hincmaro haud abjudicandam opiner, ad calcem adjecta, transcribo. Sequentibus his verbis concipitur: Domino glorioso Carolo, imperatori augusto, Hincmarus nomine, non merito, Rhemorum episcopus ac plebis Dei famulus.

[7] [quæ huc] Lecta B. Dionysii Passione, a Methodio, Constantinopolim Roma directo, Græce dictata, & ab Anastasio, utriusque linguæ perito & undecunque doctissimo, sanctæ Sedis Apostolicæ bibliothecario, Latine conscripta, sicut in præfatione sua narrat, recognovi, his, quæ ibi scripta sunt, ea, quæ in adolescentia legeram, consonare, videlicet per quos ac qualiter gesta martyrii beati Dionysii sociorumque ejus ad Romanorum cognitionem, indeque ad notitiam Græcorum pervenerint. Nam quando, Deo disponente, in Franconofurth palatio natus estis, Hucberto, præcentori palatii, episcopium Meldensis civitatis commissum est, ubi propter Hilderici episcopi ætatis prolixitatem & diutinam ægritudinem, quædam ad scientiam & religionem pertinentia, nec non & ædificia ac cætera quæque necessaria, neglecta invenit. Quapropter a familiari suo Bodone, clerico domini & nutritoris mei Hilduini abbatis, sacri palatii clericorum summi, quendam clericum, ipsius Bodonis propinquum, nomine Vuandelmarum, qui cantilenam optime a Teugario magistro in sancti Dionysii monasterio didicit, ad erudiendos clericos suos obtinuit, cui abbatiolam beati Sanctini in beneficium dedit.

[8] Isdem autem Vuandelmarus in loco sibi commisso quaterniunculos valde contritos, [integra] &, quæ in eis scripta fuerant, pene deleta, de vita & actibus beati Sanctini reperit: quos propter notitiam familiaritatis, & quia me sciolum putabat, ad exhaurienda ea, quæ in iisdem quaterniunculis contineri videbantur, & ad transcribendum aperte in nova pergamena mihi commisit. Quod & studiose peregi, & mihi commendata commendanti restitui: sed quia diu est, quod idem Vuandelmarus etiam ante obitum Hucberti defunctus fuit, &, sicut audivi, idem locus neglectus extitit, ac demum in eadem urbe Nortmanni fuerunt, & quædam incendio ibi concremaverunt, quædam vero prædantes diripuerunt, nescio, si ipsi quaterniunculi vel eorum exemplaria in eadem urbe valeant reperiri. Propterea exemplar eorum, quod mihi retinui, vestro devoto & bono studio offerendum putavi, ut, si quæ sunt illorum reliquiæ, qui negabant, dominum & patrem nostrum, patronum vestrum Dionysium esse Areopagitem, a beato Paulo Apostolo baptizatum, & Atheniensium ordinatum episcopum, & in Gallias a beato Clemente directum, ex his, quæ Græca testificatio, & sanctæ Sedis Romanæ attestatio, & Gallicana intimat contestatio, ratum & in hac causa, quod longe ante nos dictum est, recognoscant: quia veritas, sæpius exagitata, magis splendescit in lucem.

[9] “Sanctus Areopagites Dionysius, egregia Pauli Apostoli prædicatione, [and cum spuriis,] fidei veritate illuminatus, & in nomine sanctæ ac individuæ Trinitatis baptizatus, demumque cælestium mysteriorum arcanis sufficienter instructus, Atheniensium est ordinatus episcopus. Procedente autem tempore, magistri desiderio & beati Petri amore, quem una cum præceptore suo Paulo apud sepulcrum vitæ principis viderat, & docentem audierat per revelationem, ordinata sibi commissa Ecclesia, Romam venit, quos nequissimi Neronis crudelitate jam martyrio coronatos invenit: & a beato Clemente, Petri Apostoli successore, amabiliter ac honorabiliter susceptus, post aliquod spatium temporis, cum aliis ad eroganda divini verbi semina in Gallias est directus. Qui prædicando & sermonem confirmando sequentibus signis, Parisios, ducente Domino, pervenit. Destinatis quoque sociis per diversas civitates ad dolos diaboli destruendos & populos Domino acquirendos, Sanctinum ordinavit episcopum, & Carnotum eos illuminare, qui in tenebris & in umbra mortis erant, inspirante Domino, misit: ubi eum per aliquod temporis immorari disposuit. Postea vero Meldensium civitati pastorem & episcopum esse constituit, ejusque suffragio Antoninum, qui junior ad distinctionem senioris Antonini prænominabatur, adhibuit.

[10] Domitianus denique impiissimus cæsar, post Neronem sævissima persecutione in Christianos exæstuans, [quæ sibi] lictores ad perquirendum & comprehendendum Dionysium, cujus famam in destruendis idolis & convertendis ad Christum populis, per multos audierat, in Gallias misit, ut eum diligenter perquirerent, & inventum ac comprehensum, aut idolis sacrificare cogerent, aut diversis suppliciis affectum occiderent. Quos cum beatus Dionysius ad fines Parisiorum appropinquare comperit, Sanctinum & Antoninum ad se accersivit, quibus præcepit, ut sermones & agones ipsius solerter intenderent, & memoriæ commendarent, ac quibus tormentorum generibus per passionum supplicia corporis vitam finiret, conspicientes Romanæ Sedis Pontifici & fidelibus, quos tunc ibidem invenerint, (quia, unde in orbem Christianorum persecutio procedebat, illic ardentius conflagrabat) per ordinem nunciare quantocyus studerent: eosque obnixe deposcerent, ut Atheniensium civibus ea nota facerent, quatenus & ipsi Domino pro cursu laborum ejus impleto gratias agerent, & erga cultum ejus bono animo fierent.

[11] [adjuncta habet,] Consummato siquidem beato Dionysio per martyrii palmam, Sanctinus & Antoninus, sicut eis præceptum fuerat, Romam iter aggredi maturaverunt: & venientes in Italiam, Antoninus valida febre correptus est. In cujus obsequiis per aliquot dies Sanctinus immoratus, consilio ac consensu ejusdem Antonini, ne præceptio beati Dionysii quacunque occasione impediretur, peragere cœptum iter disposuit, & sufficienter xeniis ac honestis linteis principi domus, in qua jacebat Antoninus, commissis, petiit & per Dominum obtestatus est eum, ut, si Antoninus convalesceret, exinde illi abundantissime ministraret: si etiam vita decederet, honestissime sepeliret: & sic iter, quod ceperat *, peragendum arripuit. Et, cum Sanctinus fines Romanorum jam contigit, Antoninus vita decessit. Quem princeps domus, retentis omnibus, quæ sibi in obsequiis ejus commendata fuerant, catabuli sui, in quo animalia ejus manebant, axes levavit, & in fossam, ubi stercora & urina animalium defluebant, projecit, & desuper axes remisit.

[12] [S. Sanctini Actis] Quæ mox omnia Sanctinus per Spiritum Sanctum cognovit, & cum maxima festinatione reversus ad domum, in qua Antoninum jacentem dimiserat, flens & dolens pervenit, & principem domus interrogavit: Ubi est, inquiens, Antoninus frater meus charissimus? Is autem fictis gemitibus ac suspiriis simulata mœstitia, Mortuus est, inquit, quem de mihi a te commissis honestissime sepelivi. Cui Sanctinus: Mentiris, inquit, fili diaboli, in sterquilinum projecisti eum Virum sanctum & justum; & nunc veni mecum ad catabuli locum, in quem projecisti eum. Is autem timore perculsus, non est ausus reniti, quin cum eo veniret ad locum, ubi eum projecerat. Et levantes inde axes, Sanctinus cum lachrymis clamavit voce magna dicens: Antonine frater, in nomine Domini nostri Jesu Christi, pro cujus nomine & amore passus est gloriosissimus martyr Dionysius, surge & perficiamus simul obedientiam, quam idem pater & magister noster communiter nobis præcepit.

[13] [transcribitur,] Et statim Antoninus stercore obvolutus surrexit, quem Sanctinus de catabuli fossa extraxit, & diligentissime lavit, & mundis ac honestissimis vestibus induit: sicque offerentes Domino sacrificium laudis, Eucharistiæ Corporis & Sanguinis Christi participati sunt: & accipientes cibum, confortati sunt, & iter cœptum aggredientes, Romam, auxiliante Domino, pervenerunt: &, jam beato Clemente martyre coronato, in eadem Sede sanctum Anacletum, natione Græcum de Athenis, qui fuerat a beato Petro Apostolo presbyter ordinatus, consecratum Pontificem invenerunt. Cui per omnia, sicut eis beatus Dionysius jusserat, actus & martyrii ejus ordinem narraverunt. Perfectoque negocio, ad civitatem Meldensium reversi fuerunt, ubi sanctæ prædicationi ac piis operibus insistentes, Sanctinus plenus fide, virtutibus ac bonis operibus ad cælestia regna transivit. Cui Antoninus in episcopatu successit, & per plures annos in sancto officio degens, cum multiplici bonorum operum fructu & animarum lucro migravit ad Dominum, cui est honor & gloria per omnia seculorum secula. Amen.”

[14] Hanc epistolam, cui a num. 9 inclusa S. Sanctini Acta nullam plane fidem mereri, [& Hincmaro vindicatur,] unusquisque, ni fallor, ob rationes, in Comment. Dionysii Areopagitæ Actis prævio, § V adductas hicque idcirco non repetendas, haud difficulter agnoscet, pro adulterino sub Hincmari nomine conficto instrumento haberi, Calmetus in sua Historiæ Lotharingicæ tom. 1 præmissa de primis ecclesiæ Verodunensis episcopis Dissertatione col. 64 affirmat, fictionemque Wandelmaro, quem haud diu post annum, uti infra videbimus, 823 Meldensi B. Sanctini abbatiæ Hubertus I, Meldensium episcopus, præfecit, esse attribuendam, suspicari Tillemontium, Duplessius Meldensis Hist. tom. 1 pag. 5 insinuat. Verum ea, quæ Epistolæ illius initio habentur, a S. Sanctini, quæ in hac sub finem recitantur, Actis sunt distinguenda. Hæc, at non item, quæ proprie Hincmari epistolam constituunt, illa, a Wandelmaro fuisse conficta, Tillemontius tom. IV Monument. ecclesiast. pag. 721 suspicari videtur; etsi autem, an epistola ista Hincmari vere sit, dubitasse forsan videri etiam queat, haud propterea tamen Remensi huic archiepiscopo abjudicandam, merito quis suspicetur. Sirmondus quidem, ut loco cit. Tillemontius ait, Hincmari Operibus eamdem epistolam haud accenset. Verum Frodoardus, Hincmari ad Carolum Calvum epistolas lib. 3 Hist. ecclesiæ Remensis cap. 18 recensens, epistolam hisce de Vita vel actibus beati Sanctini annumerat, cumque sic, ut apparet, Hincmari, de qua hic nobis sermo, epistolam designet, est sane, cur hanc Remensi isti archiepiscopo haudquaquam abjudicandam, sed contra attribuendam, Frodoardi, qui sec. X floruit ac proin Hincmaro prope æqualis fuit, auctoritate impulsi arbitremur.

[15] Porro Hincmarus, qui, quemadmodum modo ostendi, [epistola fit perspicuum, fuit gavisus, isque,] dictam epistolam scripsit ac e dictis sec. IX floruit, certe in iis, quæ de rebus, tunc gestis, in illa memorat, fidem indubitatam, nisi forsan alicubi de re, quam sat exploratam habere haud potuit, agatur, sibi adjungit. At vero, sciscitabere, quorsum hæc de Hincmaro scriptaque abs eo ad Carolum Calvum epistola? Hucbertus, in hac supra num. 7 memoratus, fuit & tunc, cum Carolus Calvus natus est ac proin anno 823, Meldensis episcopus, uti ibidem Hincmarus prodit, creatus & haud diu, ut apparet, post Wandelmaro, cui clericos suos cantandi arte imbuendos commiserat, Meldensem S. Sanctini abbatiolam in beneficium concessit; cum autem sic habeat, hæc certe, quæ, quemadmodum Duplessius loco supra cit. docet, priori mutato statu, collegiata tandem, quæ hodieque Meldis conspicitur, evasit ejusdem Sancti nostri nomine insignita ecclesia, fuerit ibidem, spectatis iis, quæ Hincmarus supra in præfata epistola num 7 scribit, jam inde a sec. IX nondum valde provecto, si non multo etiam citius, exstructa; quare, cum servi Dei, a quibus nominantur ecclesiæ, hoc ipso colantur ut Sancti, hique locis sacris, sub nomine suo dedicatis, potissimum honorari cultu ecclesiastico soleant, enimvero ambigendum non est, quin hic Meldis jam inde saltem a dicto sec. IX, si non multo etiam citius, Sanctino fuerit exhibitus. Neque vero ei ibidem exhiberi hactenus destitit, imo inde etiam alio est propagatus. Tam hoc, quam illud infra, cum primum de veneratione, qua pariter Antoninus Meldis afficitur, fuero locutus, ostendam.

[16] [qui non secus ac cultus, S. Antonino, utut paucis tantum Fastis sacris inserto,] Generali Sanctorum, Martyrologio Romano non inscriptorum, Ferrarii Catalogo, in quo ad XXII Septembris, aliisque Fastis sacris num. 1 memoratis, in quibus ad XXII Maii diem Antoninus, ut ibidem docui, signatur, accedit Ms. nostrum, quod ad posteriorem hanc diem, Sanctino primum velut martyre annuntiato, brevissime deinde Antonii confessoris meminit, Florarium, huicque ecclesiæ Meldensis Martyrologium antiquum Gallicanumque a Saussayo contextum est jungendum. Postremum, quod Antoninum hodie celebrat, prolixiori elogio, integro fere e spuriis Hincmari mox recitatæ epistolæ inclusis S. Sanctini Actis deprompto ac proin vel idcirco huc haud transcribendo, id facit; primum vero paucis dumtaxat, ut Duplessius Historiæ Meldensis tom. 1, pag. 622 docet, Antoninum ad XXX Septembris diem annuntiat hisce verbis: Pridie Kalendas Octobris, civitate Meldis, S. Antonini episcopi & confessoris. Ita vetustum illud Meldensis ecclesiæ monumentum. Nec præter modo hic & supra num. 1 relata hagiologia aliud ullum, in quo S. Antoninus memoretur, invenio; ut enimvero paucis dumtaxat ac fere tantummodo recentioribus tabulis sacris exstet insertus: verum etsi sic habeat ac ne quidem in Martyrologio Romano hodierno adeptus sit locum, Meldis tamen, si non, ut S. Sanctinus, jam inde a seculo IX, haud serius equidem, quam jam inde a seculo XIII cultu ecclesiastico fuit gavisus. Id e datis anno 1259, quas ex ipsomet autographo inter instrumenta, probandæ San-Dionysianæ Historiæ subservientia, Felibianus ad hujus a se conscriptæ calcem pag. 125 recenset, decani & capituli Meldensis litteris haud inepte, ut apparet, potest colligi.

[17] [ibidem pariter a longissimo tempore exhibitus.] Hasce, ut de re ipsemet per se haud difficulter queat studiosus lector ferre judicium, integras huc transcribo. Sic habent: Universis præsentes litteras inspecturis J. Decanus totumque capitulum Meldense æternam in Domino salutem. Notum facimus, quod nos attendentes devotionem, quam religiosi & honesti viri Matthæus abbas & totus conventus beati Dionysii in Francia habent erga nos & ecclesiam nostram & hactenus habuerunt, volentes eos benigno favore prosequi congruisque muneribus honorare ob honorem Dei ac præcipue beati Dionysii martyris, eorum patroni, petitioni ipsorum, qua de Sanctorum, qui in nostra Meldensi ecclesia requiescunt, reliquiis, videlicet beatorum Sanctini & Antonini, confessorum Christi, sibi a nobis dari cum humilitate maxima petierunt, pio faventes affectu, de communi omnium nostrum consilio ac venerabilis patris A. Dei gratia episcopi nostri Meldensis, nostroque ad hoc interveniente consensu, costam unam de corpore sancti Sanctini præfati & unum de ossibus brachii Sancti Antonini prædicti eisdem abbati & conventui in perpetuum liberaliter duximus conferendum. In cujus rei testimonium & munimen eisdem abbati & conventui præsentes duximus concedendas sigilli nostri munimine roboratas. Datum anno Domini MCCLIX mense Augusto. Cum itaque, uti e litteris hisce intelligitur, SS. Sanctini & Antonini reliquias Sandionysiani in Francia monachi enixis juxta ac supplicibus precibus ab ecclesiæ Meldensis decano & canonicis postularint, hique illas, veluti munus haud exiguum, præfatis religiosis viris, consentiente Meldensi episcopo, anno 1259 concesserint, id sane tunc apud Meldenses, qui apud sese tam S. Sanctini, quam S. Antonini reliquias quiescere, indubitanter, etsi ex infra dicendis haud recte, credebant, binos hosce Sanctos nostros, ac proin de quo hic nominatim sermo, Antoninum summa in veneratione fuisse, argumento est invicto; cum autem sic habeat, enimvero dubitandum non apparet, quin is, qui non secus ac Sanctinus in jam datis litteris Sanctus vocatur, honore Sanctis proprio Meldis jam inde saltem a seculo XIII fuerit gavisus.

[18] Porro religiosa Sanctorum nostrorum veneratio, [hodieque perseverat,] quæ, quemadmodum e modo dictis nemo non eruet, a pluribus jam seculis locum Meldis obtinuit, constanter ibidem hodieque, mutatione tamen in ecclesiasticum, quo honorantur, cultum subinde invecta, perseverat. Id e jam nunc dicendis patescet. Duplessius Hist. Meldensis tom. 1 pag. 622 opportune ad institutum nostrum hic scribit, quæ e lingua Gallica in Latinam versa eo fere recidunt: Secundum Ms. diœcesis Meldensis anni 1492 Breviarium S. Antoninus Meldis die XXX Septembris ritu semiduplici tum colebatur, rejecto S. Hieronymi, qui tum pariter ibidem ritu tantummodo semiduplici colebatur, in alium diem officio. Verum Hieronymus, ritus duplicis anno 1640 effectus, die XXX Septembris, S. Antonino in XII, quæ S. Sanctini festum proxime excipit, Octobris diem dilato, fuit celebratus. In Meldensi, quod penes nos exstat quodque anno 1640 excusum notatur, Breviario ad XXX Septembris diem de S. Hieronymo ritus duplicis, XII vero Octobris de S. Antonino ritus semiduplicis officium præscribitur; ut sane, quod de mutatione in S. Antonini & S. Hieronymi cultum anno illo invecta Duplessius verbis jam nunc recitatis ait, veritati apprime consonet. Nec dubitandum est, quin verum etiam sit, quod hisce mox subjungit, sic de cultu, quo Antoninus Meldis hodieque afficitur, scribens: Hodie S. Antoninus ritu semiduplici haud amplius colitur, estque, sed sub simplici dumtaxat commemoratione in XXX Septembris diem, S. Hieronymo sacram, remissus. Ita ille, jam antea citato Historiæ Meldensis tomo pag. 620 de S. Sanctini Meldis hodieque pariter perseverante cultu sequentem fere locutus in modum: S. Sanctinus in Ms. ecclesiæ Meldensis anni 1492 Breviario ritus duplicis officio colitur; id autem ad ritum duplicem majorem cum octava anno 1546 fuit evectum; verum post Breviarii novi editionem ritu dumtaxat duplici absque octava Sanctinus celebratur.

[19] [ad alia etiam hic memorata loca] Ita hodieque hunc Sanctum nostrum Meldis coli, laudatus scriptor verbis hisce nos docet, cumque eodem prorsus ritu Sanctinus die IX Octobris coli in Meldensi jam supra cit., quod penes nos exstat, anni 1640 Breviario jubeatur, non aliud forsan, quam hoc ipsum, per novum, cujus meminit, Breviarium intelligit. Utut sit, modo a cultu, quo Sanctinus die XI Octobris Meldis hodieque afficitur, ad cultum, quo aliis etiam locis gaudet, sermonem converto. Potissimum hæc inter numerari, ut apparet, debent Verodunum, Turones, Carnotum, celebris in Francia S. Dionysii abbatia ac denique diœcesis Lemovicensis vicus, qui, appellatione a S. Sanctino partim accepta, S. Xantin de Malemort nuncupatur ac ibidem, ut Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. VIII, col. 1597 notant, ad Brivam est situs. Sanctini quidem in priori e locis hisce cultus, non prorsus certus, sed vero dumtaxat est similis, quod is Sanctus noster non certo, sed tantum, uti ex infra dicendis patescet, verosimiliter cum S. Sanctino, quem, ut primum suum episcopum, Verodunenses XI Octobris die quotannis, uti post videbimus, venerantur, unus idemque sit.

[20] [sese diffudit,] Verum de cultu, quo quatuor aliis jam nunc memoratis locis gaudet, aliter loquendum, ac primo quidem Turonis veneratione, Sanctis propria, quotannis illum affici, fidem facit supra laudatum penesque nos exstans Turonense anni 1635 Breviarium, in quo ad XII, non autem, ut Bailletus & post hunc Duplessius aiunt, ad XIII Octobris diem ecclesiasticum de S. Sanctino, Meldensi episcopo, Officium sub ritu duplici recitandum præscribitur. Nec, quin Sanctus hic antistes Carnoti quoque & in San-Dionysiana Franciæ abbatia, cum qua Sanctorum nostrorum reliquias anno 1259 communicare voluisse Meldenses canonicos, supra vidimus, colatur ut Sanctus, dubitare sinunt Calmetus & Duplessius. Postremum enim horum prior in sua de primis ecclesiæ Verodunensis episcopis Dissertatione pag. 65 diserte affirmat, Carnotique in cathedrali ecclesia exstare, in quo Sanctinus honoratur, sacellum, sub Sancti hujus episcopi nomine Deo consecratum, tam ipse ibidem, quam Duplessius Hist. Meldensis tom. 1, pag. 614 nos docet; quod autem ad ejusdem Sancti nostri in dicto diœcesis Lemovicensis vico cultum jam spectat, mox iterum laudatus Duplessius ibidem ex ecclesiæ, quæ in margine citat, Lemovicensis monumentis verbis Gallicis, Latine a me redditis, sic scribit: S. Xantini de Malemort in diœcesi Lemovicensi incolæ partem cranii sancti hujus Antistitis sese possidere arbitrantur; sed qua ratione, aut tempore sacras hasce reliquias acceperint, haud edicunt. Vicus interim e veneratione in Sanctum, quem pro patrono habet, nomen ejus sibi imposuit; & quamvis hoc ibidem paulo aliter (Xantin nimirum pro Saintin) scribatur, is ipse nihilominus est, quem loci incolæ Meldensem episcopum exstitisse, credunt.

[21] Cultus itaque, quo in quatuor postremis modo hic memoratis locis Sanctinum etiam gaudere asserimus, [etsi interim, quæ gessisse, Sanctinus narratur, in fidei probatæ Actis] omnino apparet e jam dictis certus. Utinam modo, quæ hic Sanctus noster gessisse memoratur, certa pariter forent! Verum Hincmari supra huc transcriptæ epistolæ inclusa, quibus horum pleraque innituntur, seu Dionysii seu Sanctini Acta adeo sunt ridicula, adeo omni etiam veritatis specie distituta, ut fidem certe inventura sint apud neminem, qui Critices artem vel a limine salutarit ac a me, quæ huc spectant, in Commentario, S. Dionysii Areopagitæ Actis prævio, num. 87 prolata expenderit. Alia quidem etiam, e quibus, si probatæ antiquitatis ac notæ forent, probari nonnulla, quæ de S. Sanctino narrantur, possent, nostri hujus Sancti Acta Calmetus in sua de primis ecclesiæ Verodunensis episcopis Dissertatione pag. 61 compendio exhibet; verum præterquam quod haud citius quam sec. X, uti ibidem Calmetus docet, sint conscripta, anonymus eorum auctor Sanctinum, quem una cum Dionysio Areopagita sub S. Clemente Papa jam sene adducit in Gallias, martyrio vitam finiisse, diserte, contra ac ipsamet, antiquiora Hincmari supra huc transcriptæ epistolæ inclusa Acta tradunt, affirmat, nihilque, quod sat sit in venerandæ antiquitatis fideique indubitatæ documentis fundatum, memoriæ prodit.

[22] Hugo Flaviniacensis, qui seculo XI floruit, Acta illa sibi prælucentia habuit, [fundata haud sint.] partimque ex hisce, & antiquioribus Hincmari epistolæ inclusis Actis tertia quæpiam, quæ apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Mss. a pag. 78 exstant, S. Sanctini Acta, variis adjunctis, nescio, unde acceptis, aucta notisque chronicis, a chronologia, quam vel ipsemet sibi finxerat vel certe sequi volebat, dictatis, munita, conflavit. Hinc factum, ut quamvis in antiquioribus Hincmari epistolæ inclusis Actis nec de Veroduno, nec de Sanctini ibidem episcopatu mentio instituatur, Hugo tamen in contextis a se Actis opinionem eorum, qui, teste apud Dacherium tom. 12 Spicil. pag. 252. Berthario ecclesiæ Verodunensis sub sec. IX finem & seq. initium presbytero, Sanctinum idcirco tantum, quod Romam, ut martyrii S. Dionysii Acta eo deferret, cum S. Antonino pergens indeque post rediens Veroduni primus Euangelium annuntiarit, primum poni in episcoporum Verodunensium Catalogo credebant, secutus haud sit, sed vere S. Sanctinum, cum jam Meldensi ecclesiæ præesset, Romaque, quo iverat, esset reversus, fuisse a Verodunensibus in episcopum electum, cum anonymo sec. X supra laudato Actorum S. Sanctini auctore affirmarit, sicque hunc Sanctum nostrum pro stricti nominis Verodunensi episcopo & nihilominus cum S. Sanctino Meldensi unum eumdemque a sese haberi, indicarit; anne autem hac in re, ut verosimiliter in plerisque de eodem Sancto nostro aliis, a veritate aberrarit, lectoris erit ex iis, quæ § seq. sumus dicturi, dispicere.

[Annotata]

* cœperat

§ II. An S. Sanctinus Meldensis exstiterit S. Dionysii Parisiensis discipulus, & an cum S. Sanctino Verodunensi unus idemque sit.

[Sanctinus, quem Meldensem] Ecclesiæ Meldensis episcopum exstitisse, qui hodie in hoc quotannis solenni ritu colitur, Sanctinum, communis modo est opinio, potissimum in traditione, cujus ignoratur initium, fundata. In nullo quidem, quod spuriis Hincmari supra huc transcriptæ epistolæ inclusis S. Sanctini Actis sit antiquius, seu scripto seu monumento Sanctinum, nedum Meldensem ejus episcopatum, memorari invenio; verum, cum Sanctinus, ut supra docuimus, a longissimo jam tempore, imo vero jam inde a sec. IX honoratus fuerit ut Sanctus, id, quæso, nisi aliquando in rerum exstitisset natura, futurum fuisse, quis credat? Ex eo autem, quod monumentum, Hincmaro seu sec. IX antiquius, in quo Meldensis Sanctini episcopatus asseratur, assignari haud queat, haud fuisse hunc ante id seculum creditum, consectarium non est, nec is Sanctus noster, quem ut Meldensem episcopum, antiqua non tantum Meldensis, sed & Verodunensis ac Turonensis ecclesiarum Breviaria colendum proponunt episcopisque Meldensibus universi horum a Demochare aliisque ac nominatim a Galliæ Christ. antiquæ & novæ auctoribus vulgati Catalogi accensent, temere ex hisce ob scriptorum monumentorumque seculo IX antiquiorum silentium est expungendus. Certe ego nec omnibus, quas veluti eo conducentes Launoius in suo de Hilduini Areopagiticis Judicio pag. 123 & seqq. allegat, rationibus expensis, facere id ausim. Verum primusne, an secundus Meldensium episcopus exstitit Sanctinus?

[24] [& quidem primum] Hildegarius, Meldensis & ipse episcopus, qui, Carolo Calvo imperatore regnante,S. Faronis, Meldensis itidem episcopi, Vitam contexuit, in hac apud Mabillonium Act. SS. Bened. tom. 2, pag. 616 sic scribit: A Waldeberto … post Gundoaldum nonus decimus ordo a sancto Dionysio primo antistitum in hac urbe (Meldensi) fulsit; hinc autem factum, ut nonnulli Hildegarii auctoritate impulsi, Dionysium Meldorum perinde ac Parisiorum primum fecerint episcopum. Ast ut Dionysius, quod ab Apostolica Sede Parisios missus toti circumquaque regioni Euangelium prædicarit, ab aliquibus hoc nomine civitatum Lutetiæ vicinarum, ita nominatim civitatis Meldensis ab Hildegario primus dictus fuerit episcopus. Sane cum non hanc, sed Parisiensem civitatem in sedem assumpserit, a Sanctino, qui secus fecerit, ac ab ipsismet, qui Dionysium faciunt primum Meldensium episcopum, pro proximo hujus successore habetur, episcoporum Meldensium series est inchoanda. Ita fere tom. 8, col. 1597 Galliæ Christ. auctæ Scriptores, hisque non tantum, quem sibi proxime præeuntem habuere, tom. 1 Hist. Meldensis pag. 612 & seq. Duplessius, sed & plures alii ac nominatim qui in suis Episcoporum Meldensium Catalogis locum primum Sanctino concedunt, Sammarthani Fratres & Claudius Robertius suffragantur, nec video, quid his sat solidi, quo erroris hic convincantur, possit opponi. Sanctinus itaque non tantum Meldensibus episcopis accensendus, sed & primus hosce inter numerandus videtur. Verum quid modo de opinione, qua & Carnotensibus episcopi munere præfuisse a nonnullis putatur, censendum?

[25] Duplessius Hist. Meldensis tom. 1, pag. 614 verbis Gallicis, [numquamque Carnotensem exstitisse episcopum,] Latine a me redditis, sic scribit: Secundum quæpiam, quæ mihi ad manum sunt, monumenta Souchetus, Carnotensis canonicus, in Ms. sua civitatis Meldensis Historia probe constare, ait, S. Sanctinum exstitisse hujus episcopum; cumque sic loquatur, oportet, ut, quæ ad id probandum habebat, argumenta crediderit admodum valida. Sanctinus nihilominus nec in ecclesiæ Carnotensis Breviario memoratur, nec Carnotensibus episcopis in horum Catalogis accensetur, omnisque, qui ei in diœcesi Carnotensi exhibetur, cultus ad unicum sacellum, Deo sub nomine ejus in ecclesia cathedrali dedicatum, reducitur. Ita ille, & sane, uti, re mature discussa, comperi, rectissime; verum, cum sic habeat, qui ergo factum, ut Souchetus, a Duplessio laudatus, argumenta, quæ sibi ad Carnotensem S. Sanctini episcopatum monstrandum suppetebant, existimarit admodum valida? Spuria S. Sanctini Acta supra in Hincmari epistola num. 9 habent: Sanctinum (Dionysius) ordinavit episcopum, & Carnotum eos illuminare, qui in tenebris & in umbra mortis erant, inspirante Domino, misit; ubi eum per aliquod temporis immorari disposuit: postea vero Meldensium civitati pastorem & episcopum esse constituit.

[26] Ita dicta Acta, nec ab hisce Acta, per Hugonem Flaviniacensem eo, [hic adducta suadent,] quem num. 22 exposui, modo adornata, quantum ad substantiam hic dissonant. Hinc factum, ut Sanctinum primo Carnotensem ac dein Meldensem exstitisse episcopum, in Galliæ Belgicæ Antiquitatibus fol. 28 Wasseburgius, nonnullis adhuc aliis ei etiam assentientibus, scripserit. Hinc verosimillime pariter factum, ut Souchetus ex Actis illis valide admodum pro Carnotensi S. Sanctini episcopatu argui posse autumans, probe hunc constare, affirmarit; verum, Sanctinum a Dionysio ordinatum episcopum Carnotumque, ut eos, qui ibidem in tenebris & in umbra mortis sedebant, illuminaret, missum fuisse, Hincmari epistolæ inclusa S. Sanctini Acta per proxime huc transcripta verba, Hugone Flaviniacensi consona hisce subministrante, tantummodo tradunt, nihilque, quo id, civitate Carnotensi in sedem fixam Sanctino assignata, factum innuatur, adjungunt; imo contra, cum Sanctinum, Carnoti aliquamdiu moratum, postea fuisse Meldensem constitutum episcopum, mox etiam, nulla omnino Carnotensis, quam antea occuparit, sedis mentione facta, subnectant, ita haud fuisse eum, priusquam Meldensi ecclesiæ præficeretur, Carnotensem episcopum, insinuare videntur. Adhæc, etsi etiam, Carnotensem episcopum exstitisse Sanctinum, luculentissime dicta Acta tam quæ Hincmari epistolæ inclusa, quam quæ ab Hugone Flaviniacensi contexta apud Labbeum exstant, assererent, haud propterea tamen id foret credendum; illa enim Acta nullam omnino, ut jam docui, fidem merentur, facereque proinde auctoritate sua haud queunt, ut Sanctinum, qui nec in ecclesiæ Carnotensis Breviariis nec in episcoporum Carnotensium Catalogis locum obtinet, exstitisse Carnotensem episcopum, arbitremur. Jam vero, cum sic habeat nec ulla argumenta alia, quibus Souchetus impulsus certum existimare Carnotensem Sanctini episcopatum potuerit, occurrant, est sane, cur episcoporum Carnotensium Catalogis, in quibus hic Sanctus noster nusquam comparet, hic stemus, utque adeo eum numquam exstitisse re vera Carnotensem episcopum, existimemus.

[27] [pro Dionysii Parisiensis discipulo, sed, ut apparet, haud recte, obtrusus,] Porro uti nihilominus Carnotensem episcopum, ita etiam Dionysii discipulum nonnulli faciunt Sanctinum; verum nec hac in re illis assentiendum. Suffragantia quidem sibi hic iterum habent, tam quæ Hincmari epistolæ inclusa, quam quæ ab Hugone Flaviniacensi confecta apud Labbeum exstant, S. Sanctini Acta; ast hisce, utut rem luculentissime tradentibus, nemo certe, qui quam sint e jam dictis auctoritate omni destituta, considerarit, fidem adjunxerit. Nec est, quod ecclesiæ Meldensis traditionem alleges; hanc enim, qua, ut aiunt, Dionysii discipulus exstitisse Sanctinus fertur, genuinam esse pro certo quis asserat? Ut incertis hac in re vulgi rumoribus corruptam, credam, propendeo vel ex eo, quod, ut apparet, Sanctinus serius, quam ut Dionysii discipulus esse potuerit, exstiterit in vivis. Dionysius enim, uti in Commentario, Actis ejus præmisso ad IX Octobris diem in Opere nostro jam docuimus, haud serius quam anno CCLXXXVI martyrio fuit affectus; Sanctinus autem haud citius quam medio circiter sec. IV floruit, uti e jam nunc dicendis intelliges. Inter S. Sanctinum, primum e dictis Meldensium episcopum, & S. Faronem, Meldensium itidem episcopum octodecim dumtaxat, contraque inter Dionysium, primum Parisiensium episcopum, & Agilbertum, Parisiensium itidem episcopum, triginta intercessere, uti in vulgatis Parisiensium & Meldensium episcoporum Catalogis videre licet, episcopi medii; hoc autem discrimen, cum S. Faro & S. Agilbertus æquales exstiterint seu eodem ambo sec. VII floruerint, ex eo verosimiliter provenit, quod series episcoporum, Parisiensium quidem a Dionysio, qui, ut dictum, haud serius quam anno CCLXXXVI martyrium subiit, Meldensium vero ab episcopo, qui multo serius, imo non citius, quam uno circiter post Dionysium seculo elapso obierit, fuerit incepta. Quare, cum episcopus, a quo inchoata fuit episcoporum Meldensium series, exstiterit e jam dictis haud alius, quam Sanctinus, consectarium est, ut hic verosimiliter haud citius quam medio circiter sec. IV Meldensem sedem occuparit, nec diu admodum ante annum CCCLXXXVI excesserit e vivis, utque proinde haud fuerit Dionysii discipulus.

[28] [cum Sanctino, primo Verodunensi episcopo, unus idemque,] Res sane e jam dictis verosimilis apparet, verosimiliorque adhuc e modo hic subdendis evadet. Episcopum, nomine Sanctinum, sese etiam habuisse, Verodunenses contendunt. Et vero hunc, quem ut Sanctum Verodunensis ecclesia die XI Octobris veneratur, re etiam ipsa exstitisse Verodunensium episcopum, negari, ut apparet, non potest. Id constans ecclesiæ illius fert traditio, in antiquo etiam cathedralis Verodunensis ecclesiæ Martyrologio ad XI Octobris diem his verbis expressa: Natale S. Sanctini, Virdunensis episcopi. Nec tantum Sanctinum episcopis Verodunensibus accensendum, sed & primum hosce inter tribuendum illi locum, fidem faciunt vulgati eorumdem Catalogi, in quibus omnibus Sanctinus ante universos alios memoratur. Catalogis illis accedit instrumentum, Lipsanothecæ, in quam, ut post videbimus, anno 1044 Richardus, Verodunensis episcopus, S. Sanctini reliquias transposuit, inclusum, in quo Sanctinus diserte vocatur primus Virdunensis ecclesiæ episcopus. Adhæc inter scriptores, qui Sanctinum episcopis Virodunensibus annumerant, nullum omnino, qui primum hosce inter locum illi haud attribuat, invenio; ut sane opinio, qua Sanctinus non tantum inter Verodunenses episcopos, sed & horum primus censetur, videatur haud immerito amplectenda. Jam vero cum sic habeat ac is sanctus Verodunensis episcopus verosimiliter, uti infra sumus visuri, & circa sec. IV medium Verodunensem sedem occuparit & diu adhuc post vitam protraxerit, hinc enimvero opinio, qua, haud citius, quam medio circiter sec. IV Meldensi ecclesiæ præfuisse nec diu admodum ante annum CCCLXXXVI excessisse e vivis ac proin Dionysii discipulum haud fuisse Sanctinum Meldensem, statuimus, verosimilior evadit, cum Sanctinus Verodunensis unus idemque cum hoc verosimiliter sit, ut suadent, quæ jam nunc subjungo.

[29] Grevenus, qui una cum Canisio Usuardique Lubeco-Coloniensi editione, [uti tum ex hic laudatis, qui unum dumtaxat] anno 1490 facta, ad XXII Maii diem S. Antoninum juxta ac S. Sanctinum, veluti Meldenses episcopos, ut supra vidimus, annuntiat, Veroduni hodie solum S. Sanctinum ut civitatis hujus episcopum, iterumque deinde, sed episcopi dumtaxat absque sedis expressione titulum corrupteque, ut jam antea monui, Schynni nomen ei imponens, sequenti XII Octobris die Meldis consignat, idemque etiam, Canisio interim Sanctinum Veroduni hodie dumtaxat commemorante, mox laudata Usuardi Lubeco-Coloniensis editio facit; ut sacræ istæ tabulæ, cum Sanctinum, quem loco uno Meldensem, alio Verodunensem episcopum faciunt, diversis & diebus & locis celebrent, duos, ut apparet, Sanctinos diversos, quorum alter Meldensis, alter Verodunensis exstiterit episcopus, inducant. Verum an rectte? Maurolycus & Galesinius in Fastis sacris, a se contextis, ac ipsimet, qui Martyrologium Romanum hodiernum reformarunt, eruditissimi viri unum dumtaxat in hoc Sanctinum, quem Meldensem episcopum faciunt, quemque idcirco verosimillime, quod die XXII Septembris obiisse a Petro de Natalibus in Catalogo lib. 8, cap. 108 dicatur, die illo sibi duxere memorandum, recensent; etsi autem supposititia, quæ Hincmari ad Carolum Calvum epistola complectitur, supra huc transcripta S. Sanctini Acta acceptaque ex hisce, quibus Petrus loco mox cit. & S. Antoninus part. 1, tit. 6, cap. 28, § 1 Sanctinum exornant, elogia nec Veroduni, nec episcopatus, ibidem abs illo gesti, mentionem faciant, videntur tamen laudati martyrologi, qui ex illis seu Actis seu elogiis, quæcumque ad XXII Septembris diem de Sanctino, Meldensi episcopo, memorant, hausere, hunc cum Sanctino Verodunensi episcopo existimasse eumdem.

[30] [Sanctinum statuere videntur,] Ita autumo, quod, quamvis sibi Grevenum supraque memoratam Lubeco-Coloniensem Usuardi editionem, in quibus hodie, ut jam docui, S. Sanctinus, veluti Verodunensis episcopus, annuntiatur, prælucentes habuerint, hodie tamen Sanctinum Verodunensem haud memorent, ita scilicet sibi faciendum verosimiliter rati, quod id, dum ad XXII Septembris diem Sanctinum Meldensem commemorarent, fuisse jam inde a sese factum, existimarint. Jam vero, cum sic habeat ac proin unum dumtaxat Sanctinum, qui ex infra dicendis primum Verodunensis ac dein Meldensis episcopus verosimiliter exstiterit, agnoscant, est sane, cur sacris tabulis supra laudatis, quæ, ut dixi, duos Sanctinos invicem distinctos, quorum alter Meldensis, alter Verodunensis episcopus exstiterit, statuere videntur, adversari credantur. Nec minus, ut apparet, Molanus, qui in suis ad Usuardum Additionibus hodie Sanctinum paucis hisce memorat verbis, Virduni beati Sanctini, ejusdem loci episcopi & confessoris, cum iisdem sacris tabulis pugnat. Uti enim laudati martyrologi, quod, quamvis sibi Grevenum Usuardique editionem Lubeco-Coloniensem, in quibus, ut dictum, Sanctinus, veluti Verodunensis episcopus hodie annuntiatur, prælucentes habuerint, hodie tamen Sanctinum Verodunensem haud memorent, hunc cum Sanctino Meldensi, quem jam antea ad XXII Septembris diem memorarant, fecisse videntur eumdem, ita etiam Molanus, quod, quamvis sibi Grevenum Usuardique Lubeco-Coloniensem editionem, in quibus, ut vidimus, ad XXII Maii diem Sanctinus, veluti Meldensis episcopus annuntiatur, prælucentes habuerit, haudquaquam tamen ad diem istam Sanctinum Meldensem memoret, fecisse hunc eumdem cum Sanctino Verodunensi, quem hodie celebrat, est censendus.

[31] [Fastis sacris,] Id verosimiliter, qui Molanum haud dubie ante oculos habuit, Ferrarius observarit. Certe Sanctinum, quem hodie Veroduni in generali suo Sanctorum, Martyrologio Romano non inscriptorum, Catalogo memorat, in indice huic subjecto, Meldensem simul & Verodunensem episcopum exstitisse, dilucide insinuat, sicque hunc cum illo, non secus ac Molanus aliique supra laudati hagiologi, quibus & hodiernum Usuardi apud Sollerium Bruxellense Auctarium jungi potest, facit eumdem. Nec dubito, quin pariter Parisiensis anno 1727 vulgati Martyrologii conditores, qui Sanctinum Meldis hodie annuntiant nec usquam eum Veroduni signant, Sanctinum Meldensem ac Verodunensem unum esse atque eumdem, existimarint, idemque de Saussayo est dicendum; etsi enim hic in Martyrologio suo Gallicano ad XXII Septembris diem Sanctinum Meldis, veluti Meldensem ac dein hodie Veroduni, veluti Verodunensem episcopum, annuntiet, a sese tamen de uno eodemque Sanctino fieri sermonem, elogiis, quæ utrobique adhibet, facit perspicuum. Jam vero, cum sic habeat nec ulli a jam memoratis, qui omnes, ut jam docui, unum dumtaxat Sanctinum agnoscunt, distincti seu martyrologi seu Fasti sacri, qui cum Greveno, Canisio Usuardique Lubeco-Coloniensi editione Sanctinos duos constituant, inveniantur, est sane, cur vel idcirco id ab hisce perperam fieri, arbitremur. Verum isthoc seu opinionem, quæ Sanctinum Meldensem cum Verodunensi eumdem facit, aliter adhuc, cum opinio opposita, quæ alterum ab altero distinguit, probabilitate omni destituta etiam haud sit, juverit probasse.

[32] Bertharius presbyter supra laudatus, qui sub sec. X initium brevem episcoporum Verodunensium Historiam contexuit, [tum ex antiquis, a Berthario] in hac apud Dacherium tom. 12 Spicil. pag. 251 & seq. sic scribit: Legimus in ista ecclesia (Verodunensi scilicet) jam præcessisse triginta episcopos, quorum primus sanctus Sanctinus vocatur, de quo quod sentimus, notare hic studuimus. Nam legimus, quod sanctus Dionysius Sanctinum Meldensem ecclesiæ episcopum & Antonium presbyterum mitteret cum Gestis passionis suæ Romam ad sanctum Clementem & iter illorum fuisset per istam (Verodunensem nimirum) civitatem, & in eundo ac redeundo hic primi prædicassent verbum Dei. Et ferunt, quod idcirco in ordine episcoporum istius ecclesiæ primus ponatur. Ii itaque, de quibus hic loquitur Bertharius, S. Sanctinum, qui primus censetur Verodunensium episcopus, cum Sanctino Meldensi, Dionysii Parisiensis, ut putabant, discipulo, faciebant eumdem. Tum quidem seu Bertharii ætate & ante fuisse etiam, qui Sanctinum, Verodunensium primum episcopum, Agrippinensis infra memorandi concilii tempore ac proin anno, quo id celebratum, 346 floruisse, arbitrarentur, judicare faciunt, quæ Bertharius verbis proxime recitatis subnectit; verum nihil omnino, quo, illos propterea primum Verodunensium episcopum a Sanctino Meldensi existimasse diversum, innuat, adjungit, fierique potest, ut de hoc nihil prorsus, ob quod a Sanctino Verodunensi distinguendus sit, crediderint.

[33] Adhæc sec. duodecimo etiam fuerunt, qui, [& Laurentio Leodiensi memoratis, qui Sanctinum Verodunensem cum Meldensi] quemadmodum Laurentius Leodiensis, qui tum floruit, apud Dacherium tom. 12 Spicil., pag. 275 docet, duas opiniones oppositas, quarum altera, cum Sanctino Meldensi, quem Dionysii Parisiensis discipulum primoque æræ christianæ seculo vixisse credebant, unum esse atque eumdem Sanctinum Verodunensem, altera, hunc concilii Agrippinensis tempore ac proin medio circiter sec. IV floruisse, ferebat, in concordiam adducere volentes duos diversos hunc in finem Verodunenses episcopos, Sanctini nomine distinctos, quorum primus cum Sanctino Meldensi unus idemque esset ac sec. 1 vixisset, secundus Agrippinensis concilii tempore seu sec. IV circiter medio floruisset, adstruebant. Quare cum id, utpote in nullis, quæ noscantur, documentis antiquis fundatum omnibusque etiam, in quibus unus dumtaxat Sanctinus comparet, episcoporum Verodunensium Catalogis contrarium, ex eo dumtaxat, quod Sanctinum Meldensem a Sanctino, primo Verodunensium episcopo, distinctum asserere non auderent, fecisse videantur, hinc enimvero, tum passim hunc cum illo creditum fuisse eumdem, potest argui, cumque Bertharii ætate, ut mox docui, fuerint etiam, qui id ipsum sibi persuasum, haberent, consectarium e modo dictis est, ut certe ante sec. XII quam maxime, quæ Sanctinum, Verodunensium primum episcopum, cum Sanctino Meldensi unum eumdemque facit, viguerit opinio. Hanc porro, unde & tum viguisse confirmatur, amplexi etiam sunt, qui sec. X & XI floruerunt, Hugo Flaviniacensis & actorum S. Sanctini, quorum compendium, ut num. 21 jam monui, Calmetus exhibet, scriptor anonymus, hosque verosimillime post, qui Verodunense jam supra laudatum anni 1625, itemque qui Meldense jam supra pariter laudatum anni 1640 Breviarium condidere, fuerint secuti.

[34] [existimarunt eumdem, ostenditur, verosimiliter est,] Utut sit, certe tam hi, quam illi in Lectionibus, quas in ecclesiastico S. Sanctini officio proponunt, Sanctinum, Verodunensium primum episcopum, cum Sanctino Meldensi disertissime, non secus ac Hugo & laudatus anonymus, faciunt eumdem; cum id autem aliaque huc spectantia sic, ut dixi, habeant, nec quidquam dictam, qua Sanctinus, Verodunensium primus episcopus, cum Sanctino Meldensi unus idemque statuitur, opinionem certo esse a vero alienam, evincat, est sane, cur hanc, si non, ut certam, saltem ut probabilem ac verosimilem, tum Fastis sacris supra laudatis, qui unum dumtaxat statuunt Sanctinum, tum antiquioribus, a Berthario & Laurentio Leodiensi memoratis, qui dilucide Sanctinum Verodunensem cum Meldensi existimarunt eumdem, innixi, amplectamur. At vero, inquiet modo fortassis non nemo, allegata nondum etiam fufficere videntur, ut Sanctinus, qui primus ecclesiæ Verodunensi præfuit, unus idemque cum Sanctino, qui ecclesiam Meldensem rexit, verosimiliter exstitisse credatur. Duæ enim istæ ecclesiæ longiori invicem spatio, quam ut ambas simul gubernasse commode queat, sunt remotæ. Nec satis apparet, qua veri specie alteram post alteram rexisse dici queat. Eo enim in casu dicendus foret vel a Verodunensi ad Meldensem, vel contra ab hac ad illam transiisse; vetus autem Ecclesiæ disciplina episcoporum translationes sediumque mutationes in usu haud habuit, fuitque etiam, ne frequentarentur, synodi Nicænæ canone XV inhibitum. Ita contra opinionem, qua Sanctinum Verodunensem cum Meldensi statuimus verosimiliter eumdem, potest argui; verum, sedium mutationes, cum eas vel necessitas vel magna utilitas postularet, licitas fuisse ac subinde etiam obtinuisse locum, exemplis non paucis, quæ Brevitatis causa omitto, potest probari.

[35] [priusque, ut apparet, Verodunensem.] Quare, cum ratio quæpiam legitima, utut nobis ignota, ob quam Sanctinus, vel a Verodunensi ad Meldensem vel contra ab hac ad illam transiret, subesse potuerit, ut quid, quæso, quo minus id factum credamus, vel dictus synodi Nicænæ canon vel vetus Ecclesiæ disciplina impediat? Dicesne forsan, exempla quidem, e quibus in Orientali, at non itidem æque facile alia, e quibus pariter in Occidentali ecclesia sedium mutationes, ratione legitima hasce exigente, fuisse subinde primis Ecclesiæ seculis usitatas, constet, allegari posse? Verum quid si, Hunnis Alanisque (Operis nostri tom. 3 Maii in S. Servatio num. 13 videsis) post Gratiani mortem in Germaniæ Superioris Inferiorisque regiones excurrentibus Tungrosque & Remos ac alias vicinas urbes devastantibus, Veroduno abire S. Sanctinus compulsus circa annum 384 Meldas migrasse hacque occasione civitatem hanc, priori Verodunensi sede haud abdicata, episcopi munere moderandam accepisse ac haud ita multo post obiisse dicatur? Sane id, ut potest, ita & reipsa factum esse, ex eo etiam propendeo ut credam, quod inde nihil nisi quod cum opinione, qua Veroduni primum ac dein Meldis episcopum egisse Sanctinum reor, quam optime congruat, oboriatur, hancque ob mox dicenda putem opinione opposita verosimiliorem. Diserte quidem ecclesiæ Meldensi primum ac dein Verodunensi præfuisse hic Sanctus noster in Officii ecclesiastici, quod hodie de eo Verodunense penes nos exstans anni 1625 Breviarium recitandum præscribit, Lectionibus asseritur; ast contrarium in hodiernis de eodem Sancto nostro, quas Meldense penes nos pariter exstans anni 1640 Breviarium complectitur, Lectionibus non minus diserte affirmatur; hisce autem potius, quam Breviarii Verodunensis Lectionibus standum videtur.

[36] Cur ea mihi sedeat sententia, expono. Duplessius Historiæ Meldensis tom. 1, [quam Meldensem ecclesiam gubernavit.], pag. 4 verbis Gallicis, Latine a me hic redditis de S. Sanctino sic scribit: Meldisne, an Veroduni vitam hanc mortalem cum immortali commutarit, trahi posse in controversiam, non credo. Possunt, ait quidam (Tillemontius videlicet tom. 4 Monumentor. Ecclesiasticorum pag. 721) criticus, sacra ejus ossa Veroduno Meldas fuisse allata. Verum, si ita haberet, ecclesia, in qua hæc deponerentur, haud potius extra urbem, quam intra murorum ambitum videtur fuisse exstruenda. Forum enim Meldense, ubi sita est hæc ecclesia, diu non nisi vacuus extra urbis portas locus exstitit. Magis itaque cum veri specie congruit, ut Meldis mortuus ibidemque, sed pro consuetudine extra urbem, sepultus, ac ecclesia, quæ ab eo nomen habet, non aliunde, quam a Sancti sepultura ac tumulo originem duxisse credatur. Cum itaque Sanctinus, ut rationibus, quas hic adducit, Duplessius merito contendit, verosimilius Meldis, quam alibi, obierit, hinc simul & ex eo, quod longe frequentius homines iis locis, quibus sedes fixere, quam aliis, ad quæ casu divertere, e vita excedant, consectarium fit, ut Sanctinus tunc, cum obiit, verosimilius Meldis, quam Veroduni, sedem fixam habuerit; cum autem sic habeat, idque verosimiliter haud alio ex capite, quam quod tunc, uti inde nemo non eruet, ad ecclesiam Meldensem a Verodunensi transiisset, obtinuerit locum, consectarium ulterius fit, ut verosimiliter primo hanc ac postremo illam gubernarit. Contrarium quidem, ut jam dixi, Verodunense supra laudatum Breviarium tradit; ast, quidquid in hoc illa de re memoratur, id totum vel ex Hugone Flaviniacensi vel ex anonymo, qui sec. X S. Sanctini Acta, apud Calmetum loco supra cit. compendio expressa exaravit, scriptore est acceptum; hi autem, utut etiam sibi Wasseburgium in Galliæ Belgicæ Antiquitatibus fol. 28 & seq. assentientem habeant, nullam omnino, ut num. 21 & seq. docui, fidem in iis, quæ de Sanctis nostris memoriæ produnt, nec aliunde solide, uti hic fit, confirmari queunt, merentur.

§ III. Quo tempore Sancti nostri floruerint: an eorum vel unus martyr, & an tam S. Antoninus, quam S. Sanctinus exstiterit episcopus.

In tempus, quo Sancti nostri floruerint, inquisituro opportune hic occurit Agrippinense concilium, [Sanctinum, quem Agrippinense anni 346 concilium,] anno 346 in Euphratæ, ejusdem urbis episcopi, causa celebratum. Ex hoc enim, quod apud plures conciliorum editores ac nominatim apud Labbeum tom. illorum 2 col. 615 & binis seqq. exstat, S. Sanctinum ac proin ex infra dicendis etiam S. Antoninum sec. IV circiter medio in vivis exstitisse, verosimile evadit, quemadmodum hic dabo probatum. Ast, cum in dubium dicti concilii veritas revocetur, nec, quod me probaturum, dico, probari ex hoc tuto, si fictitium dumtaxat sit, queat, pro supposititio verosimiliter haud esse habendum, juverit ante omnia hic ostendisse. Etsi quidem vel in episcoporum, qui in concilii hic discutiendi Actis nominantur, vel in sedium, quas occuparunt, nomina, compendio forsan in autographo exarata, librariorum, qui hæc idcirco commode legere haud potuerint, imperitia irrepsisse errores, ultro etiam fateamur, nihil tamen nos cogit, ut vel dictum, in quo Euphratas, Agrippinensis episcopus, ob Christi divinitatem pertinaciter negatam exauctoratus seu de sede sua dejectus narratur, concilium veluti verum haud admittamus, vel illius Acta tamquam spuria ac certo supposititia rejiciamus. Sunt quidem scriptores non pauci, eruditione etiam celebres, quorum alii Acta illa ut dubia & suspecta traducunt, alii ut certo etiam falsa ac supposititia repudiant; verum sunt etiam, nec numero nec eruditione illis inferiores, qui eadem Acta veluti sincera ac genuina tuentur, nec satis perspicio, cur hac in re illis, quibus etiam novissime in Historia Argentoratensi, anno 1777 vulgari cœpta, Grandidierus hujus auctor sese adjunxit, refragari indubitanter debeamus. Rationes quippe, quas opinionis contrariæ patroni pro sese allegant, haud sat solidæ, ut hanc veluti certam amplectamur, apparent.

[38] [utpote pro supposititio,] Nec iis ipsis, quas, qui id anno 1759 fecit, Artzheimius in sua ad Germaniæ concilia Præfatione, § XXVI allegat, moveri queo, ut Coloniensem, de qua hic nobis sermo, synodum seculi IX aut X figmentum esse, opiner. Præterquam enim, quod non tantum in S. Servatii a Berthario presbytero supra laudato, qui sec. IX floruit, citata verosimiliterque proinde haud primum tunc scripta Vita, sed & in S. Maximini Trevirensis episcopi Actis, ab auctore anonymo, qui, quemadmodum in Commentario hisce præmisso num. 4 Henschenius, assensum ei etiam hac in re tom. XIX Auctorum sacrorum pag. 59 præbente Ceilliero, ad XXIX Maii diem docet, sec. VIII floruit, exaratis ac ibidem ab eodem Henschenio vulgatis, synodi seu concilii Agrippinensis mentio instituatur, cui bono hujus Acta, in quibus veluti ob hæresim exauctoratus Euphratas Coloniensis episcopus exhibetur, tam longo post hujus ætatem tempore credamus conficta? Quis, quæso, id, quod non nisi in summam Euphratæ, ab omni alioquin posteritate pro probe Catholico habendi, ignominiam cedere poterat, a quopiam, qui quinque ut minimum seculis a Coloniensis istius antistitis ætate fuerit remotus, ac proin nullis in eum seu odii seu invidiæ stimulis actus, factum esse, in animum inducat? Adhæc concilium illud anno, ut chronicæ, quas in capite præfert, notæ indicant, 346 die Maii XII ac proin die Dominica, in quam secundum tabulas Paschales anno illo XII Maii dies incidebat, celebratum pro more tunc usitato fuit, nec usquam in formam, per antiquos Ecclesiæ canones pro conciliorum celebratione præscriptam, peccare invenitur; cum autem sic habeat ac proin ejus Acta, in semetipsis considerata, omnibus omnino, qui in genuinis ac sinceris Conciliorum Actis requiruntur, veritatis characteribus sint munita, utquid ea seu cujus sunt, concilium pro puro ac puto figmento habeamus?

[39] Certum est, inquit, loco supra cit. Artzheimius, Photini hæresin non ante annum CCCXLVI. [uti quæ hic contra eos, qui opinionem contraviam] & synodum Sardicensem innotuisse Ecclesiæ Orientali. Quomodo igitur Patres Ecclesiæ Occidentalis, tanto intervallo locorum & temporum disjuncti, anno uno citius eam Coloniæ rescire & damnare potuerunt? Quomodo Euphratas veluti huic errori insordescens & contumax ante annum CCCXLVI. damnari? Verum, quod certum esse Artzheimius hic affirmat, minime certum esse, liquet ex iis, quæ Pagius in Criticis ad annum 347, num. 5 scribit. Fuit enim, ut ibidem ostendit, hæresis Photiniana in synodo Antiochena primum ac proin jam inde ab anno, quo celebrata hæc fuit, 345 damnata; cum autem sic habeat, utquid hæresis illa anno sequenti Occidentali ecclesiæ innotescere ac a Patribus Concilii Agrippinensis, quod tunc, non autem, ut Artzheimius ait, anno 345 celebratum, damnari Euphratas veluti errori isti insordescens haud potuerit? Adhæc, etsi etiam, Photini hæresin ecclesiæ Orientali ante annum 346, vero ante annum 347, cui synodus Sardicensis ab eruditis passim innectitur, haud innotuisse, tantisper dederimus, nihil tamen inde contra concilii Agrippinensis ejusve Actorum veritatem poterit inferri. In hisce enim nulla omnino Photini mentio occurrit, nec necesse est, ut abs hoc Euphratas errorem, ob quem in concilio Agrippinensi fuit damnatus, hausisse dicatur.

[40] Audi, qui hic opportune ad institutum nostrum Sirmondus apud Labbeum tom. 2 Conciliorum col 1805 in postumis suis in concilium Agrippinense Notis loquatur. [validissimo etiam] Euphratam…, inquit, a Photino didicisse, nemo est, qui tradat, nemo, qui probare queat, tametsi consimilia docuerit. Potuit enim vel a Paulinianistis, quorum eadem fuit hæresis, doceri, vel ipsemet sine autore comminisci, sicut Leporium monachum eadem in Gallia dixisse, quæ Nestorius postea docuit, auctor est Facundus Hermianensis lib. 1 de tribus Capitulis ad Justinianum. Ita, ni vehementer fallar, argumentum, ab hæresi Photiniana, quæ ante annum 346 Orientali ac proin Occidentali ecclesiæ nota esse haud potuerit, contra Agrippinensem anni 346 synodum repetitum, penitus enerve ac elumbe evadit; quod autem ad argumenta reliqua, quæ contra eamdem synodum hujusve Acta ab Artzheimio vel a scriptoribus aliis adducuntur, jam spectat, a quovis, qui in hæc errores librariorum seu imperitia seu oscitantia irrepsisse admiserit, queunt pleraque haud difficulter dissolvi, cumque adeo sigillatim omnia enodare operæ pretium non sit, unum dumtaxat adhuc, solutioni luculentæ haud æque ac alia patens, hic propono.

[41] [hic proposito argumento propugnant,] Id, quod omnium instar haberi potest quodque tantopere Baronium, ut synodum Agrippinensem vel falsam omnino fictitiamque, vel post Sardicensis tempora rejiciendam, judicarit, commovit, eo fere reducitur: Euphratas, Coloniensis episcopus, non solum Sardicensi, quod a nemine revocatur in dubium, concilio inter orthodoxos Patres, qui in eam illirici urbem convenientes Christi divinitatem & verbi consubstantialitatem adversus Arianos & Anomæos asseruere, anno 347 adfuit, verum etiam, uti Athanasius in sua ad solitariam vitam agentes epistola docet, a sancta synodo, ut una cum Vincentio, Capuano episcopo, Constantium imperatorem adiret Athanasiumque ac socios ejus in sedes, e quibus contra jus fasque fuerant depulsi, restitui, ab eo postularet, præ aliis episcopis, quorum non pauci fidei orthoxæ confessione ac defensione erant conspicui, fuit delectus; cum autem, futurum fuisse, ut tum Euphratæ, si anno proxime prægresso a concilii Agrippinensis Patribus, qui omnes fere Sardicensi intererant, veluti hæreticus damnatus ac de sede sua dejectus fuisset, tam honorifica legatio decerneretur, credibile haud sit, Agrippinense illud anni 346 concilium, in quo exauctoratus fuerit Euphratas, pro suppositio est habendum. Tale est, quod validissime sane contra id pugnat, quodque hic adhuc proponendum duxi, argumentum; verum, etsi etiam foret ejusmodi, ut nulla plane ratione posset dilui, haud illico tamen propterea concilii ejusdem, supposititia forent rejicienda.

[42] [in medium] Hæc enim, ut jam docui, nullam prorsus, si in semetipsis considerentur, includunt falsitatis notam, nec raro fit, ut, etsi quidem difficultates objectæ, quæ, ne res quæpiam gesta credatur, impediunt, vix ac ne vix quidem solvi posse videantur, mox tamen si omnia, quæ cum re illa conjunguntur anteaque ignorabantur, adjuncta innotuerint, evanescant. Quare id quoque quantum ad modo propositum, quo Synodum Agrippinensem impugnant, argumentum verosimiliter, si omnia, quæ ad hanc spectant modoque adhuc ignorantur, adjuncta innotescerent, locum esse sortiturum, existimari haud immerito potest. Ceterum, etsi etiam in obscuro adjuncta hujusmodi modo adhuc sint, rationes tamen, quibus qui pro synodo Agrippinensi stant, nodum illum solvere, nec irrito, ut apparet, labore, conantur, haud desunt. Ac primo quidem, quo id faciant, Euphratam, in concilio Agrippinensi damnatum, errores post evidentissimis animi sincere resipiscentis indiciis revocare itaque concilii Sardicensis Patres, ut, lapsus ejus memoria quodammodo obliterata, honorificam ei, veluti qui singulari, quo apud Constantium imperatorem valebat, favore, Athanasium aliosque episcopos catholicos sedibus suis restitui, facilius ac certius impetraturus esset, ad principem istum legationem decernerent, commovere potuisse, Petavius, Sirmondus aliique ac novissime in sua supra laudata Dissertatione Grandidierus, episcoporum etiam, qui cum ad Ecclesiam ab hæresi, ob quam de sedibus suis fuerant dejecti, sincere essent reversi, restituti in hasce fuere, adductis in medium exemplis, respondent.

[43] Verum, cum favore & gratia apud Constantium plurimum valuisse erroresque suos retractasse Euphratam e monumentis antiquis haud constet, [adducuntur,] nec omnes, futurum fuisse, ut ei, utcumque etiam resipiscenti, legatio hujusmodi a concilii Sardicensis Patribus decerneretur, in animum facile inducturi sint, nescio, an cum Henschenio nostro ad XIII Maii diem in S. Servatii, quam ibidem illustrat, Vita num. 2 dicere non præstet, Coloniæ episcopum, a concilio, anno 346 in civitate isthac congregato, damnatum, a Coloniensi episcopo, qui, Euphratæ nomine distinctus, Sardicensi concilio interfuit, esse diversum, primumque, qui, Euphraxius, Euphrasiusve aut alio simili modo fuerit vocatus, cum posteriori, qui huic ob hæresim abdicato fuerit suffectus, ab imperito librario sciolove quopiam, qui episcopi hæretici nomen longe etiam a vero deformarit, ob nominum similitudinem fuisse confusum. Quod si id displiceat, in diversis episcoporum catalogis duo ejusdem nominis episcopi, quorum alter alteri in eamdem ecclesiam proxime successit, reperiuntur; cum autem sic habeat, quid si etiam tam episcopum in concilio Agrippinensi depositum, quam episcopum ei subrogatum, Euphratam seu Euphratem vocatum fuisse, perperamque secundum seu orthodoxum cum priori, qui hæreticus fuit, confundi, cum Pagio in Criticis ad annum 346, num. 6 dicamus? Reponi quidem potest, unum dumtaxat episcopum, qui Euphratas appellatur, in vulgatis episcoporum Coloniensium Catalogis recenseri, episcopoque, qui in concilio Agrippinensi, fuit damnatus, fuisse statim in hoc Severinum substitutum, in S. Servatii historia tradi; verum Catalogos illos in primis Coloniensium episcopis admodum esse imperfectos ac infidos, nemo non novit, hosque nihilominus Historiæ S. Servatii, in qua illud traditur, auctor anonymus, sec. IX certe haud multo antiquior, cæce est secutus.

[44] Hinc factum, ut unum dumtaxat exstitisse Coloniensem episcopum, [suadent, verosimiliter haud habendum,] nomine Euphratam, credens hunc idcirco cum episcopo, qui, & ipse Euphratas vel alio haud multum absimili nomine appellatus, in concilio Agrippinensi fuit damnatus, fecerit eumdem, statimque illi in hoc Severinum, qui in omnibus laudatis episcoporum Coloniensium Catalogis Euphratæ proxime subjungitur, vereque, non quidem anno, quo concilium Agrippinense celebratum, 346, sed, quemadmodum Henschenius in supra laudata, quam illustravit, S. Servatii Vita opinatur, decem circiter aut sedecim annis post Euphratæ orthodoxo successit, fuisse a concilii Patribus suffectum, litteris mandarit. Itaque tam quod Pagio, quam quod Henschenio de episcopo, a synodi Agrippinensis Patribus damnato, visum est, vero admodum simile simulque supra proposito, quo non aliud contra synodum Coloniensem validius militat, argumento elevando ac penitus enervando viam, reliquis omnibus faciliorem ac planiorem aperire, existimo. Hasce porro, quas varii eruditi assignant, Grandidierus in sua supra laudata Dissertatione recenset ac deinde rationibus aut certe plerisque, quibus synodi Coloniensis hinc veritas, inde falsitas verosimilis efficitur, lectori expositis, ita demum verbis Gallicis, Latine hic a me redditis, suam ea de re disputationem concludit: In hoc verisimilitudinum conflictu nonne pro synodi Agrippinensis Actorum, quæ in semetipsis considerata nihil, quo suspecta reddantur, exhibent ac præterea in totius antiquitatis suffragio majorique auctorum recentiorum numero, ut Petavius animadvertit, sunt fundata, veritate sententiam ferre oportet? Ita ille & sane, meo quidem judicio, haud inepte; cum autem sic habeat ac proin Agrippinensis anni 346 synodus vere habuisse locum sit censenda, consectarium est, ut, qui Sanctinus ab Articlavo seu Articlavorum in hac nominatur ac inter episcopos, qui concilio nomine suo interfuturos miserunt, recensetur, sec. IV circiter medio floruerit.

[45] [Sanctinumque, Verodunensium,] Verum quid ibi Articlavorum vocabulum? In concilio isto non tantum prout apud Labbeum loco supra cit. exhibetur, verum etiam prout apud Chapeavillum ex Ægidii Aureæ-Vallis monachi ad pontificum Tungrensium per Harigerum Gesta additamentis tom. 1, cap. 24 vulgatum exstat, Articlavorum exaratur, hincque potissimum, ni fallar, factum, ut non a Laticlavo, sed potius ab Articlavo, prout in Suriana ejusdem concilii editione habetur, legendum, Sirmondus in suis in id apud Labbeum supra cit. Concil. tom. 2 Adnotationibus existimarit. Verum quæ gens quæve natio per Articlavos, quis locus per Laticlavum seu Articlavum significatur? Verodunenses per Articlavos significari, Ægidius Aureæ-Vallis monachus apud Chapeavillum sese existimare, loco mox cit. prodit; certo autem per Sanctinum ab Articlavo designari Verodunensium antistitem, Sirmondus in Adnotationibus mox citt. affirmat, quod scilicet, ut addit, & Sanctinus fuerit Verodunensis episcopus & Verodunum olim urbs Clavorum vocata. Ita ille, pro se, ut, quod postremo hic ait, probatum det, citans Bertharium presbyterum, qui apud Dacherium tom. 12 Spicil. pag. 252 de S. Sanctino, Verodunensi episcopo loquens, in Euphratæ episcopi, quæ in concilio Agrippinensi facta est, depositione partem habuisse Sanctinum, urbis Clavorum episcopum, in Vita S. Servatii, legi ait itaque non tantum, urbem Verodunensem vocatam olim fuisse urbem Clavorum, docet, verum etiam facit, ut hanc, quam ita in S. Servatii Vita appellari indicat, unam eamdemque cum urbe, quæ vel Articlavorum vel Articlavum in dicti concilii Actis nuncupatur, existimare possimus.

[46] [ut apparet, episcopum,] Quod si itaque Ægidio & Sirmondo, qui sibi Bertharium, sec. IX & seq., ut supra docui, scriptorem, imo & hoc, a quo laudatur, antiquiorem etiam S. Servatii Vitam suffragantem habet, assentiendum hic sit, exstitisse Verodunensem episcopum, qui & vocatus fuerit Sanctinus & circa sec. IV medium floruerit, e concilio Agrippinensi, cum id e jam dictis pro fictitio, ut nonnulli volunt, habendum haud sit, potest concludi. Ast vero, nec urbem Clavorum, nec Articlavum seu Articlavorum urbem olim vocatum fuisse Verodunum, Valesius in Galliarum Notitia pag. 598 contendit; ea autem ipsi sedet sententia, quod, ut ait, a nullo scriptore antiquo Verodunum ita vocari inveniatur. Verum, ait tom. IV Monument. Eccl. pag. 721 Tillemontius, a Valesio urbs alia, cui hujusmodi appellatio attribuatur ac Sanctinus episcopus præesse potuerit, haud invenitur; cum autem sic habeat, nec, etsi etiam fictitium dumtaxat esse Agrippinense concilium, tantisper daremus, verosimile ullo modo sit, factum esse, ut ii, qui concilii Acta confinxerint, urbi in hisce, quæ non existeret, Sanctinum, nisi ipsimet figmentum suum destruere voluisse contra omnem veri speciem dicantur, præfecerint, reliquum est, ut cum Ægidio, Aureæ-Vallis monacho & Sirmondo admittatur, per urbem, quæ vel Articlavum in Actis illis appellatur, designari urbem Verodunensem, quæ, quamvis quidem neutro ex hisce nominibus, appellatione tamen, quæ ad eorumdem vel unum vel alterum quam proxime accedit, a Sigeberto etiam ad annum 1047, itemque apud Dacherium tom. 12 Spicil. pag. 276 a Laurentio Leodiensi, nulla etiam Concilii Agrippinensis ratione habita, distinguitur, ac porro distingui diu etiam ante sec. XI hocque ipso seculo consueverat, ut Hugo Flaviniacensis, qui tum floruit, apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Ms. pag. 79 testatur.

[47] At vero, inquies, sit ita, uti hic contenditur; in concilii Agrippinensis Actis Verodunum per Articlavorum urbem seu Articlavum significetur, [a primo horum episcopo homonymo non diversum, commemorans,] nondum tamen inde consectarium certo erit, ut Sanctinus, qui in Actis illis Sanctinus ab Articlavo seu urbis Articlavorum vocatur, indubie Verodunensis, non autem alterius civitatis, episcopus exstiterit. Cum enim ex ante dictis in episcoporum sediumque, quas hi occuparunt, nomina, in Actis illis expressa, errores irrepserint, fieri potest, ut haud recte forte sedes, quam Sanctinus occuparit, urbs Articlavorum seu Articlavum in iisdem Actis appelletur, utque proinde, cum ei forte civitas alia, cui episcopali munere episcopus, nomine Sanctinus, præfuerit, substituenda sit, haud immerito etiam in dubium, Verodunensisne, an civitatis alterius episcopus exstiterit, qui in dictis Actis Sanctinus Articlavorum seu ab Articlavo nuncupatur, revocari queat. Ita adhuc, ne Sanctinus, Verodunensis episcopus, qui in Agrippinensi concilio partem habuerit, admittatur, potest argui; verum urbi, quæ Articlavorum seu Articlavum in concilii Agrippinensis Actis nominatur, urbem aliam, cui episcopus, nomine Sanctinus, præfuerit, haud substituendam, vel ex eo concludendum apparet, quod urbs alia, cui episcopus, nomine Sanctinus, concilii Agrippinensis tempore seu anno 346 præfuerit, haud inveniatur, nec ullus umquam urbem Meldensem, quam Sanctinus etiam rexit, fuisse urbem Clavorum seu Articlavum vocatam, vel somniarit; cum autem sic habeat, Sanctinus, in concilio Agrippinensi memoratus, in cujus equidem nomen errorem irrepsisse, nihil suadet, civitatis verosimiliter haud alterius, quam Verodunensis, exstiterit episcopus, cumque nec ex episcoporum Verodunensium Catalogis, nec ex ullis aliis fide dignis documentis episcopus Verodunensis, nomine Sanctinus, a Sanctino, quem ut Sanctum ac ut primum suum Episcopum Verodunenses venerantur, diversus, innotescat, consectarium e modo dictis est, ut hic sit ille ipse Sanctinus, qui in Agrippinensi concilio veluti urbis Articlavorum seu Verodunensis episcopus memoratur.

[48] [sec. IV circiter medio sedisse, verosimile reddit,] Hinc porro & simul ex eo, quod concilium istud, verosimiliter, ut docui, pro supposititio haud habendum, fuerit e supra dictis anno 346 celebratum, consectarium ulterius fit, ut is sanctus noster Verodunensis Episcopus verosimiliter tunc ac proin medio circiter sec. IV sedem Verodunensem occupavit; id autem sic habere, verosimilius adhuc efficitur vel ex eo, quod ejusdem concilii Acta, etiamsi forsan, contra ac supra docui, pro certo supposititiis forent habenda, sint equidem, utpote ab auctore, qui, quemadmodum num. 38 docui, sec. VIII floruit, laudata, seculo IX antiquiora, quodque, cum impostor, a quo fuerint conficta, opinionem, qua S. Sanctinus Verodunensibus sec. IV circiter medio præfuisse episcopi munere creditur, fuerit secutus, debeat & hæc sec. IX esse antiquior. Neque vero inde tantum, quod dixi, seu S. Sanctinum medio circiter sec. IV Verodunensi ecclesiæ præfuisse, verosimilius evadit, verum etiam e S. Servatii Vita; hæc enim apud Dacherium tom. 12 Spicil. pag. 252 a supra plus semel adhuc nominato, qui sec. IX ac X floruit, Berthario, ecclesiæ Verodunensis presbytero, laudatur, cumque, uti hic ait, Sanctinum urbis Clavorum episcopum, ac proin e supra dictis Verodunensem, in Euphratæ, Coloniensis episcopi, depositione, ab Agrippinensi anni 346 concilio facta, partem habuisse, memoriæ prodat Vitæ illius scriptor, fuerit & ipse opinionem, qua is Sanctus noster Verodunensis episcopus anno 346 seu sec. circiter quarto medio Veroduni sedisse putatur, haud dubie secutus; cum autem sic habeat, est sane ob omnia de hoc argumento jam dicta, cur & nos eamdem, quam vel solum, ut docui, Agrippinense jam sæpe memoratum concilium verosimilem efficit, amplectamur, ac proin, S. Sanctinum, Verodunensium primum episcopum, sec. IV circiter medio Verodunensi ecclesiæ præfuisse, si non ut certum, ut verosimile saltem, admittamus.

[49] [martyrio vitam, verosimiliter diu adhuc] Tempore itaque, quo Sanctinus sedem Verodunensem occuparit, utcumque hunc in modum jam determinato, modo etiam, ad quod usque circiter tempus hic Sanctus noster post dictum Agrippinense anni 346 concilium vitam protraxerit & an hanc, ut memoriæ etiam proditum invenitur, martyrio terminarit, examinemus. Inter Sanctinum, quem veluti primum suum episcopum Verodunenses venerantur, & Pulcronium seu Polychronium, quem circa annum 450 sedere incepisse constat, tres dumtaxat episcopi medii, Maurus videlicet, Salvinus & Arator in omnibus vulgatis probatioris notæ episcoporum Verodunensium Catalogis numerantur; cum autem inter annum 450 & S. Sanctinum, si hic duobus dumtaxat adhuc tribusve post concilium illud annis ecclesiæ Verodunensi præfuisset, anni haud pauciores quam centum intercessissent, tresque tantummodo episcopos tanto temporis spatio Verodunensem sedem occupasse, verosimile haud sit, necesse apparet, ut Sanctinus pluribus certe, quam duobus tribusve, post idem concilium annis ecclesiæ Verodunensi adhuc præfuisse statuatur. Verum ad quem quidem hi numerum ascenderint, seu ad quod circiter usque tempus Sanctinus adhuc post annum, quo præfatum concilium celebratum, 346 Verodunensem ecclesiam gubernarit? Nihil omnino, ut mihi equidem apparet, impedit, quo minus is Sanctus noster concilii hujus tempore juvenis adhuc exstitisse, sedem Verodunensem post adhuc usque ad annum circiter 375, imo forte (jam supra num. 35 dicta videsis) usque ad annum 384 occupasse, pauloque deinde post, cum ecclesiam Meldensem moderandam antea accepisset, obiisse credatur.

[50] Et vero id, ut potest, ita fere re etiam ipsa factum esse, [post annum 346 protractam, haud terminasse,] verosimile mihi apparet primo quidem, quod anni dumtaxat fere septuaginta, qui ita a tempore, quo Veroduno Meldas Sanctinus migravit, usque ad annum 450, circa quem, ut dictum, Pulchronius sedere incepit, fuerint elapsi, inter Maurum, Salvinum & Aratorem dividendi supersint, illique a tribus hisce Verodunensibus episcopis, si singuli paulo pluribus quam viginti annis, quod a veri specie neutiquam abhorret, sedisse statuantur, impleri facile potuerint; deinde vero, quod, ut apparet, nihil etiam obstet, quo minus Meldis annis circiter 250, qui a mortis S. Sanctini tempore, secundum jam dicta computato, usque ad annum 626, quo cathedram Meldensem S. Faro occupare incepit, excurrerint, episcopi Meldenses octodecim, qui, quemadmodum supra jam docui, hunc inter & S. Sanctinum intercessere medii, sedisse credantur. Porro, ut ad aliud, quod hic etiam examinare mox proposui, quodque hac die examinatum iri, jam antea ad tertiam Octobris diem, ad quam a Ferrario, ut mox videbimus, Sanctinus & Antoninus, ut Martyres, Lutetiæ Parisiorum annuntiantur, in Prætermissis promiseramus, modo veniam, Sanctinum sub Domitiano vel Nerva perperam locari martyriumque proinde, etiamsi id subiisse daretur, sub imperatorum illorum alterutro haud subiisse, ex iis sane, quæ de tempore, tam quo Sanctinus Veroduni sederit, quam quo inde Meldas migrans ibi obierit, jam diximus, nemo non eruet; verum anne vel martyrio vitam finiit is Sanctus noster? Saussayus, qui eum, ut confessorem, tam ad XXII Septembris, quam ad XI Octobris diem in Gallicano suo Martyrologio annuntiarat, postea veluti quod in hoc scripserat correcturus eumdem simul & Antoninum ut martyres ad tertiam Octobris diem in Operis illius Supplemento signavit.

[51] Verum, etsi quidem in elogio, quo ibidem ambos hosce Sanctos nostros exornat, [etsi interim martyris titulo donatus inveniatur, imo & martyrium subiisse] fuisse eos Meldis Parisios, eodem die quidem recurrente, at diverso anno, abductos, ibidemque, præstanti certamine sigillatim confecto, martyrii palmam adeptos, affirmet, nec ullum hactenus, qui hæc ante ipsum prodiderit memoriæ, inveniam, primus tamen Martyris titulum Sanctino attribuisse a Duplessio Hist. Meldensis tom. 1, pag. 620 perperam asseritur,; id enim ante illum jam præstiterat Ferrarius, qui, quamvis Sanctinum hodie paucis hisce verbis Viroduni S. Sanctini episcopi absque Martyris titulo annuntiet, eumdem tamen, quod sane mirum videri potest, veluti martyrem ad tertiam Octobris diem hunc in modum signat: Lutetiæ Parisiorum SS. Martyrum Sanctini & Antonii sub Domitiano. Nec ea in re Ferrarius tantum, sed & qui Verodunense, quod penes nos exstat quodque anno 1625 notatur excusum, Breviarium condidere, Saussayum præcessisse sunt censendi. Etsi enim hi, non Martyris, sed Confessoris tantummodo titulum Sanctino adscribant, in Lectionibus tamen, quas hodie de isto Sancto nostro recitandas proponunt, martyrio eum vitam finiisse, diserte affirmant. Verum, etsi sic habeat, non est tamen etiam, cur vel ipsi primi pro Martyre obtrusisse Sanctinum existimentur. Martyrio enim coronatum fuisse hunc Sanctum nostrum, Acta ejus, compendio a Calmeto loco supra cit. exhibita ac, ut hic scriptor ait, sec. X conscripta, luculentissime etiam tradunt. imo vero cum ex Actis hisce pleraque, ut apparet, alia, quæ in dictis Breviarii Verodunensis Lectionibus narrantur, sint deprompta, ex iisdem quoque, qui hasce concinnarunt, Sanctini, quod referunt, martyrium hausisse, opinor.

[52] [in Actis, & Calmeto in compendium contractis, dicatur,] Ast, Actisne illis, Sanctinum facientibus martyrem, assentiendum? Cum nec Bertharius supra laudatus, qui sec. IX natus est, nec quis scriptor alius, qui vel eo ipso, quo dicta Acta fuere contexta, sec. X vel citius floruerit, quidquam usquam, e quo martyrio vitam terminasse Sanctinum, colligas, suppeditet, imo vero, cum ipsamet fictitia, quæ supra transcripta Hincmari epistola includit, S. Sanctini Acta, martyrio hunc e vivis non fuisse sublatum, dilucide prodant, unde, quæso, scriptor anonymus, qui Acta, a Calmeto compendio exhibita, contexuit, didicit contrarium? Id ego edicendo haud sum; verum, cum pleraque, quæ narrat, commentitia, ut apparet, sint, ac, ut jam monui, tum dumtaxat, dum quid, quod aliunde probe confirmari potest, memoriæ prodit, fidem sibi adjungat, enimvero, cum aliunde probari nulla plane ratione queat S. Sanctini martyrium, non est, cur ipsi, id asserenti, assentiamur. Hugo Flaviniacensis, qui, quemadmodum num. 22 indicavi, laudata, quæ auctor iste anonymus scripsit, S. Sanctini Acta sibi prælucentia habuit, ea etiam, quæ in hisce de ejusdem S. Sanctini martyrio legerat, recenset, & tamen haudquaquam id, etsi interim, quæ in iisdem Actis narrantur, pleraque alia, utut ab omni etiam veri specie abhorrentia, admittat, credendum existimavit. Audi, qui apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Mss. pag. 82 opportune ad institutum nostrum loquatur.

[53] [ostendunc] Legitur sane, inquit, in antiquioribus ejus (S. Sanctini nimirum) gestis, quod, cum Meldis rediisset, tyrannum increpaverit, quod res Ecclesiæ diripuisset, & ob id illum ira præcipiti fervidum, gladio adactum beatum Virum vitæ transmisisse perpetuæ. Apparet etiam nunc in ipso Viri beatissimi capite, sicut relatum est ab his, qui viderunt & ossa ejus sanctissima contrectaverunt, sectio gladii materialis, ita ut media pars capitis, ipsa videlicet pars anterior, in qua positæ sunt fenestræ oculorum, non habeatur cum reliquo corpore, & quasi gladio secta & divisa videatur pars posterior ab anteriore. Qualiter ergo servum suum Dominus ad se evocaverit, ipse novit, qui eum præelegit ante sæcularia tempora; nos credimus, quia, etsi ejus animam gladius persecutionis non abstulit, palmam tamen martyrii non amisit, quia totius vitæ ejus excursus jugis fuit cum principe mundi conflictus. Ita ille, nec est, cur hic ab Hugone ob ea, quæ verbis hisce ipsemet Hugo scribit, dissentiendum quis arbitretur. Cum enim fieri queat, ut mortuorum capita vi sibi vel casu vel etiam studiose illata scindantur bifariam, ex eo sane, quod capitis S. Sanctini pars posterior quasi gladio ab anteriore videatur divisa, fuisse hunc Sanctum nostrum gladio, quo caput ejus sectum fuerit bifariam, e vivis sublatum, inferri non potest.

[54] Et vero, cum Sanctinus, non sub imperatoribus, christianos dirissime persecutis, [hic adducta,] sed, quemadmodum e jam supra dictis nemo non colliget, pace Ecclesiæ jam dudum reddita, floruerit, gladio eum pro fide occubuisse, verosimile haud apparet. Fuisse quidem, non quod Christi fidem abnegare noluisset, sed quod tyrannum, qui Ecclesiæ bona exspoliarat, increpuisset, Sanctinum occisum, supra laudata ejus, uti Hugo, qui hæc sibi prælucentia habuit, verbis jam nunc recitatis prodit, Acta antiquiora tradunt; verum quis ille in hisce memoratus, qui etiam, fide Christi late propagata, ecclesiæ bona diripere episcopumque ob hæc defensa occidere ausus sit, tyrannus? Hunc ego, non secus ac alia fere omnia, quæ in Actis illis leguntur, e sola fingendi licentia natum, vehementissime saspicor. Universæ propemodum, quibus Sanctinus exstat inscriptus, Tabulæ sacræ eum vel Confessoris titulo tantummodo distinguunt, vel certe Martyrem haud appellant. Tabulis sacris accedit Meldensis ecclesia, quæ, quemadmodum penes nos exstans ejus Breviaritum fidem facit, Sanctinum hodie, non ut Martyrem, sed ut Confessorem colit. Nec, ut apparet, Meldensi ecclesiæ hic penitus adversatur Verodunensis. Etsi enim, ut jam antea docui, Sanctinus in Officio, quo hodie ab hac honoratur, martyrium subiisse dicatur, Confessor tamen tam in titulo, quem id præfert, quam in oratione, quam proponit, nuncupatur idemque tam in orationibus tribus diversis, quas hodie in S. Sanctini Missa Verodunense penes nos exstans anni 1554 Missale suppeditat, quam in Kalendario, huic præfixo, etiam fit. Utut sit, cum equidem Sanctini, qui præterea in pace defunctus in Verodunensi num. 65 hic danda sec. XI inscriptione asseritur, martyrium in probatæ fidei Actis fundatum e jam dictis haud sit, opinione, quæ eum Confessorem facit, cum Duplessio aliisque passim eruditis omnino ob jam dicta standum opinor, sicque, quod hic de Sanctino monstrandum ultimo erat, monstrasse contentus, sermonem modo ad S. Antoninum converto.

[55] Hic Sanctus noster in episcopatum Meldensem S. Sanctino proxime successisse in hujus supra huc transcriptis, [idemque de S. Antonino, qui & ipse forsan exstiterit episcopus,] quæ Hincmari epistola includit, Actis asseritur, idque ipsum in aliis, quæ, ut num. 22 docui, Hugo Flaviniacensis contexuit, S. Sanctini Actis itemque in Greveni & Canisii num. 1 laudatis, quibus & Usuardi Lubeco-Coloniensis editio consonat, Martyrologiis dilucide etiam traditur. Adhæc in omnibus vulgatis episcoporum Meldensium Catalogis proximum a S. Sanctino locum occupat Antoninus, scriptoresque propemodum omnes, qui Sanctinum faciunt Meldensem episcopum, proxime ei in hanc sedem sufficiunt Antoninum. Nec desunt hisce etiam addenda monumenta, quæ, quamvis quidem Antoninum nec proximum Sanctini in sedem Meldensem successorem, nec Meldensem episcopum faciant, eum tamen Episcopi titulo distinguunt. Verum, etsi sic habeat ac porro Antoninus etiam ut episcopus in Meldensi anni 1640 Breviario colatur, imo & in Kalendario seu Directorio, huic præfixo, Meldensis Episcopus vocetur, in antiquis tamen ecclesiæ Meldensis Breviariis, uti apud Duplessium Hist. Meldensis tom. 1, pag. 622 notatum invenio, episcopis Meldensibus haud accensetur. Adhæc accensetur. Adhæc nullum omnino, quo Antonino vel episcopatus asseratur, æqualis seu paris cum supra laudatis S. Servatii Vita conciliique Agrippinensis Actis, quæ juxta ac alia supra adducta pro S. Sanctini episcopatu stant, antiquitatis monumentum invenitar. Hinc supra, cum mihi haud tam tute S. Antonini, quam S. Sanctini episcopatus asseri posse videatur, in Commentarii hujus capite Episcopi titulum, non nisi particula forte, quæ dubitantium esse solet, adhibita, Antonino attribui.

[56] [ac eodem, quo Sanctinus, sec. IV provecto obierit, est dicendum.] Adhæc, cum verosimiliter S. Sanctinus aliquamdiu etiam, ut supra docui, ultra sec. IV medium vitam protraxerit ac porro S. Antoninus, etiamsi Sanctino superstes vixisse passim credatur, eodem tamen, ut puto, quo hic, sec IV magna sui parte jam elapso excesserit e vivis, hinc supra, utrumque Sanctum nostrum verosimiliter sec. IV provecto obiisse, in margine indicavi. Ceterum id, uti e jam dictis haud Sanctino, ita nec Antonino per martyrium obvenisse est dicendum. Etsi enim hic Sanctus noster a Ferrario in generali Catalogo itemque a Saussayo in Martyrologii Gallicani Supplemento Martyris titulo ad tertiam Octobris diem donetur, in aliis tamen omnibus, quibus inscriptus exstat, Fastis sacris Confessor tantummodo nuncupatur, nec sibi Ferrarius & Saussayus, cum prior quidem in dicto Catalogo ad XXII Septembris, posterior vero in ipsomet suo Gallicano Martyrologio ad XI Octobris diem confessorem dumtaxat faciat Antoninum, satis constant. Porro Fastis sacris, qui, ut dixi, Antoninum Confessoris tantummodo titulo insigniunt, jungi possunt ipsamet fictitia, quæ supra huc transcripta Hincmari epistola complectitur, S. Sanctini Acta, quæ juxta ac alia jam sæpius laudata, quæ Hugo Flaviniacensis composuit, S. Antoninum non martyrio, sed in pace vitam terminasse, dilucide tradunt. Nec ut Martyr, sed ut Confessor in Meldensi, quod mihi ad manum est, anni 1640 Breviario S. Antoninus colitur; ut sane non sit, cur hic Sanctus noster, quem martyrii palmam adeptum, nec ipsa, utut e dictis martyrem facientia Sanctinum, commentitia hujus, quæ Calmetus compendio exhibet, Acta tradunt, terminasse martyrio vitam credatur. Hinc simul & ob ea, quæ num. 54 dixi, in Comment. capite Confessoris titulum tam S. Antonino, quam S Sanctino, nulla omnino, quæ animum de re dubium prodat, loquendi formula adhibita, adscripsi.

§ IV. S. Sanctini corpus Verodunum Meldis portatur ibique deinde, communicata interim cum Meldensibus ejus parte, iterum ac tertio in hierothecas novas transfertur.

[S. Sanctini corpus, quod Meldis diu] Duplessius Hist. Meld. tom. 1, pag. 4 & seq. de ecclesia, quæ modo Meldis S. Sanctini nuncupatur, nonnulla, num. 36 lectoris oculis hic jam subjecta, præfatus ita deinde verbis Gallicis, Latine a me redditis, prosequitur: Pretiosas corporis ejus exuvias venerando hoc in loco diu asservaverunt fideles. Seculo XI Mercatores quidam Verodunenses Meldensium huic honori invidentes, famem, quæ totam regionem affligebat, sibi verterunt in commodum, iisque, qui thesaurum custodiebant, donata quapiam argenti summa, sibi ut sacras illas reliquias auferre liceret, impetrarunt, easque Veroduni in S. Vitoni abbatia, ubi hodieque servantur, deposuerunt. Ita ille, S. Sanctini corpus tum adhuc Meldis, dum inde Verodunum, quod verosimilius anno 1044 ex infra dicendis factum, deportaretur, in ecclesia, nostri istius Sancti nomine insignita, fuisse asservatum, non obscure indicans; ast anne hac in re a vero haud aberret, dubitari posse videtur. Decanus enim & capituli Meldensis canonici, qui, quemadmodum ex horum litteris, num. 17 huc transcriptis, liquet, S. Sanctini corpus quiescere adhuc penes sese, anno 1259 putabant, non collegiatæ S. Sanctini, sed cathedralis Meldensis ecclesiæ exstitisse videntur.

[58] Adhæc S. Sanctini corpus, quadraginta amplius post obitum ejus annis elapsis, [fuerat servatum,] in cathedrali Meldensi ecclesia depositum, ibidem usque ad tempus, quo Verodunum fuit translatum, quievisse, Wasseburgius in suis Galliæ Belgicæ Antiquit. fol. 29 verso affirmat eique suffragatur Hugo Flaviniacensis, qui S. Sanctinum Meldis fuisse Verodunum a Verodunensibus delatum, apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Mss. pag. 123 scribens, Sanctinum tunc Meldis in majori seu cathedrali ecclesia positum fuisse, diserte tradit. Hinc etiam, ni fallar, est factum, ut Tillemontius, Meldisne in cathedrali, an in S. Sanctini ecclesia sacrum hujus corpus quiescere, Meldenses sec. IX putarint, tom. IV Monumentorum ecclesiast. pag. 721 dubitarit. Verum, sive in harum ecclesiarum una, sive in altera sacrum illud pignus tum ac post, dum Meldis transferretur, fuerit servatum, inde equidem id vere, uti ex infra dicendis patescet, Verodunum fuit delatum. Qui res gesta sit, sacerdos, qui in hac magnam partem habuit, Verodunensi S. Vitoni monacho, qui post Meldas venerat, narravit. Ita Calmetus, ipsismet etiam transcriptis sacerdotis illius verbis, e Verodunensis S. Vitoni abbatiæ Mss. in sua de primis ecclesiæ Verodunensis episcopis Dissertatione col. 64 & seq. nos docet.

[59] Audi, qui verbis Gallicis, Latine a me redditis, [quodque ea, quæ hic exponitur, ratione a mercatoribus Verodunensibus] ibidem loquatur: S. Vitoni, inquit, religiosus, nomine Richardus, quorumdam negotiorum causa Carnotum ab abbate suo missus, Meldis transivit, ibique in suburbio ex adverso vetustæ ecclesiæ est hospitatus. Sacerdos ætatis admodum provectæ attulit ei, quæ reficiendo corpori servirent, cumque, Verodunensem esse, intellexisset, ab illo, sanctumne Sanctinum, episcopum Meldensem, & locum, quo sepultus esset, cognosceret, est sciscitatus. Religiosus, Sanctum illum, cum exstitisset etiam Verodunensis episcopus summaque in veneratione corpus ejus in S. Vitoni abbatia foret, sese novisse, respondit. Sacerdos subjecit: “Si mihi silentium spoponderis, dicam tibi, qui sacrum illud pignus ad monasterium vestrum fuerit delatum:” Richardo, quod petebat, pollicito, prosecutus est sacerdos eique dixit: “Fame valida in hac regione exorta, plures tam clerici, quam laïci alio abscedere fuerunt compulsi. Id hisce episcopus ea lege permisit, ut quatuor in ecclesia Meldensi presbyteri, qui ibi officium obirent reliquiasque ac thesaurum custodirent, relinquerentur; unus e quatuor, qui ibidem remanserunt, ego exstiti. Eo temporis intervallo mercatores quidam Verodunenses, ex Hispania revertentes, Meldas venerunt meque ad cænam invitarunt. Inter confabulandum eis declaravi, sub custodia mea positum esse S. Sanctini corpus. Tam obnixe, ut id eis darem, me rogarunt, ut tandem, quod petebant, me facturum sim pollicitus. Argenti summam haud modicam largiti mihi sunt; hanc cum tribus aliis sacerdotibus, reliquiarum custodibus, sum partitus. Una lipsanothecam aperuimus; sacra eis ossa commisimus, hæcque festinatione quam maxima Verodunum asportavere.”

[60] [obtentum, inde ab his, non anno 866, nec anno,] Hanc reliquiarum S. Sanctini translationem, quam vere factam, ex infra dicendis patescet, Hugo Flaviniacensis, anno 866 innectit; ast perperam id abs illo fieri, modo hic juverit, priusquam ad alia pergam, ostendisse. Bertharius, jam supra plus semel laudatus, brevis Episcoporum Verodunensium Historiæ auctor, hanc haud ante annum, ut Tillemontius tom. IV Monumentorum ecclesiasticorum pag. 722 probat, 915 ac proin haud prius, quam cum quinquaginta circiter anni a tempore, cui dictam S. Sanctini Verodunum Meldis translationem Hugo Flaviniacensis illigat, essent elapsi, conscripsit, & tamen, dum id fecit, sese, nisi Meldis foret S. Sanctini corpus, quonam loco id existeret, compertum haud habuisse, in Historia illa apud Dacherium tom. 12 Spicil. pag. 252 luculentissime prodit; cum autem is episcoporum Verodunensium historiographus Veroduni versaretur, ibidem esset ecclesiæ cathedralis canonicus ac in mandatis, ut quidquid de Verodunensibus episcopis vel legisset vel aliunde intellexisset, litteris consignaret, accepisset, quis, quæso, si quinquaginta dumtaxat circiter ante annis S. Sanctini corpus Verodunum Meldis fuisset allatum, ignoraturum id eum fuisse, in animum inducat? Haud dubie itaque in tempore, quo S. Sancti corpus Verodunum Meldis fuit delatum, determinando a veritate Hugo aberravit. Ast quandonam igitur id factum dicamus? Res certe ante annum 915, uti e jam dictis nemo non colliget, haud acciderit, cumque tunc, cum fames valida in regione esset exorta, gestam esse, fidem faciant num. præced. e Calmeto huc transcripta sacerdotis Meldensis verba, oportet, ut, fame quapiam, quæ post annum 915 fuerit exorta, Gallias affligente, S. Sanctini corpus Verodunum Meldis statuatur delatum.

[61] Wasseburgius in suis Galliæ Belgicæ Antiquitatibus fol. 29 verso verbis Gallicis, [ut Wasseburgius primum putavit,] quæ Latina facio, sic scribit: Corporis S. Sanctini reliquiæ, honorifice & reverenter in cathedrali Meldensi ecclesia depositæ, … ibidem manserunt usque ad tempus Roberti, Francorum regis, Hugonis Capeti filii, quo regnante, fames adeo valida Franciam afflixit ut eas quatuor presbyteri, dictæ ecclesiæ custodes, vendiderint Verodunensibus quibusdam mercatoribus, qui easdem Verodunum ad S. Vitoni ecclesiam, ubi honorifice grandi lipsanothecæ feretroque argenteo inclusæ hodieque servantur, anno circiter 1032, cum S. Richardus dictæ S. Vitoni abbatiæ abbas, Rambertusque Verodunensis episcopus esset, detulere. Robertus, Francorum rex, de quo hic Wasseburgius, anno 1031, uti ad hunc annum Pagius in Criticis ostendit, e vivis excessit, famesque hic memorata non nisi post ejus obitum videtur exorta. Diversa enim, ut opinor, haud exstiterit a fame, quam, narrata primum dicti regis morte, exortam esse, Glaber Rodulphus apud Chesnium Historiæ Francicæ Scriptorum tom. 4, pag. 43 memoriæ prodit. Verba, quibus id facit graphiceque horrendam, de qua loquitur, famem describit, partim huc, quod infra usui adhuc sint futura, huc transcribo. Sic habent: Sequenti … tempore cœpit in universo orbe terrarum fames convalescere ac interitus pene universi humani generis imminere. Nam temperies aëris sic intempestiva est effecta, ut nullius sationis proveniret tempus congruum nec messioni præcipue ob inundantiam aquarum foret opportunum. Videbantur enim inter se ipsa elementa pugnam discordiæ agere … Assiduis enim imbribus ita compluta erat universa tellus, ut in spatio trium annorum nulli reperirentur sulci utiles seminibus.

[62] Ita ille, de eodem mox argumento plura alia ad institutum nostrum haud facientia hucque proinde haud transcribenda adjungens. [1032, sed anno, ut postea, mutata sententia,] Verum an fame, quæ ab eo memoratur, quæque, quamvis Roberti regis obitu sit posterior, jam inde tamen ab anno 1032 initium accepisse potest, durante, S. Sanctini corpus Meldis Verodunum circa annum 1032, ut Wasseburgius verbis supra huc transcriptis ait, fuit delatum? Duplessius Hist. Meldensis tom. 1, pag. 621 sic scribit: Quod ad eventus illius (translationis corporis S. Sanctini Verodunum) annum determinatum spectat, posset hic cum eodem auctore (Wasseburgio scilicet) anno 1032 aut, si velis, emortuali Regis Roberti anno affigi. Eodem enim anno famem adeo validam Franciæ incubuisse, ut parum abfuerit, quin alter alterum manducaret, Glaber Rodulphus (Verba ejus mox recitata videsis) nos docet. Hæc laudatus Duplessius; verum cum Glaber non nisi post narratam regis Roberti mortem suppeditet, quæ num. proxime prægresso ex eo recitavi, verba, hisce certe, ut consideranti patescet, eo ipso, quo rex Robertus obiit, anno in Francia obtinuisse, de qua loquitur, famem, haud docet. Adhæc, etsi etiam, famem illam anno 1032 in Francia esse exortam, fuisseque, eadem durante, S. Sanctini corpus Meldis Verodunum translatum, tantisper dederimus, inde tamen, cum fames ista triennio, ut Glaber verbis num 61 recitatis tradit, obtinuerit, translationem illam determinato anno 1032 innectendam, inferri haud poterit. Wasseburgius, qui ad hunc circiter annum per verba num. 61 recitata eventum istum retulerat, postea eumdem, mutata sententia, in annum 1044 per verba, quæ in suis Galliæ Belgicæ Antiquitatibus de Richardo I, Verodunensium ab anno 1039 usque ad annum 1046 episcopo, tractans fol. 234 verso exhibet, rejecit.

[63] [idem Wasseburgius statuit,] Juverit & ista, e lingua Gallica in Latinam versa, lectoris oculis hic subjecisse. Sequentia hæc sunt: Invenio etiam, ipsum exstitisse primum, qui feretro seu lipsanothecæ includi jusserit S. Sanctini corpus, quod Meldis Verodunum Ramberti decessoris sui tempore fuerat delatum, uti continetur in quibusdam abbatiæ S. Vitoni actis, quæ tamen hic a vero aberrasse videntur. Nam si attente expendamus veros historicos, ut supplementum Eusebii & Sigebertum, memoratum sacrum corpus Meldis Verodunum dicti Richardi tempore & quidem ipso anno millesimo quadragesimo quarto delatum fuisse, cum iis dicemus, non autem tempore, in Actis illis contento & expresso, qui est annus millesimus trigesimus secundus; quod credibile non est. Nam quemadmodum, illud a Verodunensibus, per quos a Meldensibus emptum fuerat, notæ haud infimæ mercatoribus, durante magna, quæ vere Galliam & Germaniam dicto anno millesimo quadragesimo quarto afflixit, fame, Verodunum fuisse delatum, veritati est consonum, ita etiam, dictum Richardum primo istud capsæ includi feretroque imponi fecisse, est certum. In Eusebii supplemento & Sigeberto, quod in hisce tradi, Wasseburgius hic ait, ego nusquam invenio; ast hic scriptor, in Eusebii Supplemento & a Sigeberto, qui ad annum 1044 in Chronico habet, fames valida Galliam & Germaniam profligat, memoriæ prodi, famem validam in Gallia & Germania anno 1044 obtinuisse, hincque consectarium esse, ut tunc Verodunum S. Sanctini corpus, quod eo, fame in Galliis exorta, delatum fuisse, aliunde noscebat, transferri contigerit, forte dumtaxat vult.

[64] [verosimiliusque ex hic adductis] Utut sit, sacrum illud pignus non circa annum 1032 seu tunc, cum fames a Glabro memorata, sed anno 1044 seu tunc cum fames, cujus verbis mox datis Sigebertus meminit, in Francia esset exorta, Verodunum fuisse delatum, verosimilius mihi apparet, primo quidem quod fames, a Glabro memorata, non solam Franciam & Germaniam, sed totum terrarum orbem (scriptoris hujus verba supra huc transcripta videsis) afflixerit, famesque, cujus occasione fuisse S. Sanctini corpus venditum Verodunumque translatum, Meldensis provectæ ætatis sacerdos, loco supra cit. a Calmeto allegatus, retulit, non per totum (neque enim hoc in casu famis declinandæ causa plures Meldis alio, uti tum factum is asseruit, secessuri fuisse videntur) terrarum orbem, sed tantum, ut apparet, per Galliam vicinamque huic Germaniam sævierit; deinde vero, quod S. Sanctini corpus, Verodunum Meldis delatum, ibidem ante annum 1044, uti e proxime huc transcriptis Wasseburgii verbis fas est colligere, ac ipsemet, qui tamen, ut vidimus, anno 1032 affigi posse translationem illam, putat, Duplessius tom. 1 Hist. Meldensis pag. 621 admittit, in lipsanothecam haud fuerit Veroduni illatum, futurumque fuisse, ut id, si eo jam inde ab anno 1032 sacrum istud pignus fuisset allatum, haud citius obtinuisset locum, verosimile haud sit.

[65] Esset quidem, cur quis, si id una cum hierotheca, [apparet, 1044, Verodunum vere,] cui Meldis servabatur inclusum, Verodunum inde fuisset delatum, existimare posset contrarium; verum sacra Sanctini ossa, lipsanotheca, cui Meldis includebantur, extracta, mercatoribus Verodunensibus tradita itaque ab hisce Verodunum delata fuisse, fidem facit supra huc e Calmeto transcripta sacerdotis Meldensis grandævi narratio. Omnibus itaque, quæ ad hoc argumentum spectant, sedulo expensis, mihi opinio, quæ corporis S. Sanctini Verodunum translationem anno 1044 innectit, opinione opposita, quæ hanc anno 1032 illigat, verosimilior apparet, eique ut tali puto adhærendum. At vero, inquies, ut quid hic tam multa de anno, quo facta sit, de qua hic agimus, translatio? Ipsemet eventus isthic haudquaquam apparet certus, seque penes anno 1259 adhuc exstitisse ac proin Verodunum Meldis vel anno 1032 vel anno 1044 non fuisse translatum S. Sanctini corpus, decanus & capitulum Meldense, uti horum dicto anno 1259 datæ supraque num. 17 huc transcriptæ litteræ fidem faciunt, credidere. Fateor, sic habet; ast capitulum illud seu ecclesiæ Meldensis canonicos ea in re deceptos vereque Meldis S. Sanctini corpus Verodunum translatum ac ibidem in S. Vitoni abbatia depositum fuisse, unusquisque, ni fallor, e jam nunc dicendis facile agnoscet.

[66] Adalbero, nominis hujus secundus Verodunensis episcopus, [ut inscriptio hic allegata] qui, quemadmodum episcoporum Verodunensium Catalogus, jam supra sæpius laudatæ Calmeti de primis ecclesiæ Verodunensis episcopis Dissertationi subnexus, nos docet, Verodunensem sedem ab anno 1131 usque ad annum circiter 1150 occupavit, anno 1132, ut Wasseburgius in suis Galliæ Belgicæ Antiquitatibus fol. 234 verso docet, sacrum S. Sanctini, prout Veroduni certe putabatur, corpus in novam lipsanothecam transposuit, tumque, ut idem Wasseburgius ibidem ait, in capsa antiqua, e qua illud tunc extractum, inventa est sequens isthæc epitaphii in modum composita inscriptio: Hic jacet santi Sanctini præciosissimum corpus, qui fuit sanctæ Virdunen. ecclesiæ doctor & episcopus primus. Meldensium quoque a sancto Dionysio Areopagita pastor consecratus, dum ipsius jussu post martyrium ejus cum Antonino Romam tenderet, & per hanc civitatem (Verodunensem nimirum) transitum facerent, Verbumque Vitæ civibus prædicaret, & quamplurimos ad fidem Christi convertisset, Dei nutu in ecclesia S. Petri, in qua primum Baptismi Sacramentum fecerat, ipsamque episcopali benedictione consecrarat, omnibus Christianis applaudentibus, episcopus est electus. Postea secundum Dionysii sancti præceptum Romam tendens in Italia condiscipulum Antoninum febre valida defunctum meritis resuscitavit & cum ipso, perfecto spirituali negotio, ad urbem Virdunensem est reversus Meldisque plenus virtutibus in pace defunctus est. Cujus hæc præciosissima ossa Virdunenses negotiatores post multa tempora præcio comparaverunt, indeque huc detulerunt & in hoc (S. Vitoni) monasterio honorabiliter recondiderunt. Ubi etiam fulget ex tunc multis miraculorum signis eternalis ejus memoria & permanebit in seculorum secula.

[67] [probat, fuit delatum, postea ibidem,] Inscriptio isthæc, quam Richardus I, Verodunensis episcopus, dum Veroduni primum, quod e dictis anno 1044 factum, eo Meldis allata sacra S. Sanctini ossa lipsanothecæ includeret, apponi hisce, ut Wasseburgius loco proxime cit. docet, curavit, non pauca, quæ in commentitiis Hincmari supra huc transcriptæ epistolæ inclusis S. Sanctini Actis continentur, complectitur, estque etiam anonymo horum scriptore, utpote qui certe e dictis haud serius quam sec. IX floruerit, multo posterior. Verum, etsi sic habeat, fuit tamen, uti e jam dictis nemo non eruet, haud diu post S. Sanctini, quam memorat, translationem, Verodunum Meldis factam, composita, nihilque, ob quod in iis, quæ de hac tradit, suspectæ habeatur fidei, occurrit. Quare, cum nec ullo modo cum supra huc transcripta sacerdotis Meldensis relatione pugnet, enimvero quin vere, ut affirmat, pretiosissima S. Sanctini ossa & a mercatoribus Verodunensibus pretio comparata & Verodunum, ubi in S. Vitoni monasterio deposita postea plus semel Hierothecis novis decorata fuerunt, delata Meldis fuerint, dubitandum amplius non est. Fieri quidem sacrorum illorum pignorum emptio & venditio absque ingenti ac turpi reatu haud potuit. Verum eo, Mercatores quidem Verodunenses vehementissimum ac modum excedens sibi sacras Viri sancti, a quo civitatem suam æque ac Meldensem fidei lumine illustratam fuisse credebant, exuvias adipiscendi studium, harum vero custodes presbyteros Meldenses immodica pecuniæ, qua victum comparare mortemque e fame, regionem quam maxime premente, sibi timendam devitare possent, aviditas potuit abripere.

[68] [communicata etiam cum Meldensibus ejus parte,] Nec est etiam, cur cuiquam mirum admodum accidat, penes sese exstare S. Sanctini corpus, quod e jam dictis Verodunum Meldis, & quidem haud serius quam anno 1044, fuerat delatum, canonicos Meldenses anno 1259 adhuc credidisse, tuncque etiam litteras, num. 17 huc transcriptas, quibus id a sese credi prodiderunt, dedisse. Sacerdotes Meldenses, qui S. Sanctini corpus mercatoribus Verodunensibus, ut dictum, vendidere, hisce sola, uti e sacerdotis Meldensis num. 59 huc transcripta relatione fas est colligere, sacri istius pignoris ossa, non autem etiam, in qua hæc Meldis servabantur inclusa, lipsanothecam concessere, cumque sacris, quæ ex hac extraxerant Verodunensibusque pretio accepto tradiderant, S. Sanctini ossibus alia quæpiam, quo turpe istud impiumque suum facinus occulerent, vel S. Sanctini vel alterius cujuspiam Sancti ossa verosimillime substituerint, facile factum esse potest, ut hæc canonici Meldenses, fraude illa decepti, pro S. Sanctini ossibus acceperint; cum autem sic habeat, quid mirum, eos diutissime adhuc, imo usque ad annum utminimum 1259, quo per litteras, num. 17 huc transcriptas, S. Sanctini ut putabant, costam unam San-Dionysianis in Francia monachis dedere, penes sese adhuc, reclamantibus licet Verodunensibus, exstare S. Sanctini corpus, credidisse? Verum id constanter persuasum sibi usque modo habuisse haud videntur. Anno enim 1622 os femoris veluti verum femoris S. Sanctini os, a Verodunensibus, quod alioquin haud facturi fuisse videntur, accepere, uti fidem facit, quam Duplessius inter documenta, Historiæ Meldensi probandæ subservientia, tomo hujus secundo pag. 384 & seq. recitat, Dominici Sequieri, Meldensis episcopi Charta.

[69] Hac ille die XXX Octobris anno 1658 a sese translatas capsæque ex argento inauratæ, [in hierothecas novas plus semel fuit transpositum.] quam ecclesiæ suæ Meldensi dederat, inclusas fuisse plures Sanctorum, quos nominat, sacras reliquias, attestans, primo loco hisce accenset femoris S. Sanctini os, a Verodunensibus, ut addit, monasterii S. Vitoni religiosis ecclesiæ nostræ, prout ex dictorum religiosorum testimonio, anno 1622 die XXI Julii dato, liquet, concessum. Porro S. Sanctini corpus, cujus partem & a Verodunensibus ecclesiæ Meldensi fuisse concessam & hodieque abs hac perhonorifice asservari, nemo non e jam nunc dictis etiam colligeret, ipso anno 1044, quo verosimilius, ut supra docui, Meldis Verodunum ad S. Vitoni abbatiam fuerat delatum, a Richardo, nominis hujus primo Verodunensium episcopo, feretro primum seu capsæ argenteæ inclusum, anno deinde 1132 ex hac in capsam novam ab Adalberone Verodunensi episcopo, qui illam, priori pretiosiorem, fieri jusserat, Dominicæ Ascensionis festo fuit illatum ac tandem anno 1477 in capsam majorem vermiculatam gemmisque ornatam, cui inclusum in dicta S. Vitoni abbatia hodieque servatur, a Matthæo de Dame-Marie, abbatiæ ejusdem, qui illam hujus sumptibus fabricari tunc curarat, abbate transpositum; quæ omnia partim in suis Galliæ Belgicæ Antiquitatibus fol. 234 verso Wasseburgius, partim, qui hunc secuti utplurimum hic sunt, Calmetus & Duplessius, prior quidem in sua jam supra sæpius laudata de primis Verodunensibus episcopis Dissertatione col. 68, posterior vero Hist. Meld. tom. 1, pag. 5 nos docent.

DE S. SARMATA MARTYRE
IN THEBAIDE

ANNO CCCLVII.

SYLLOGE.

Sarmata M. in Thebaïde (S.)

AUCTORE C. B.

Ægypti seu soli, quod Nilus ab Austro in Septemtrionem permeat annuaque exundatione fecundat, [Quæram sit, in qua S. Sarmata hodie annuntiatur, Thebaïs:] notitiam amplam suppeditat Operis nostri tom. 2 Januarii in Commemtario, Actis S. Antonii in Thebaïde abbatis prævio Bollandus, regionemque, in Africa sitam, quæ a locis Syenæ Vicinis ad mare usque Mediterraneum protenditur, tres in partes, videlicet in Ægyptum inferiorem, mediam & superiorem seu Thebaïda distingui, num. 2 præfatus, Ægypti mediæ, quæ & ob septem, Græce Ἑπτὰ, quas complectebatur, præfecturas, Græce Νομοῦς, Ἑπτανομὶς, Latine Heptanomis seu Heptanomia, a Ptolomæo vocatur, portionem seu partem ab Athanasio, Palladio aliisque sec. IV scriptoribus ac nominatim, qui ad dictam Heptanomiam spectant, Memphiten, Arsinoïten & Aphroditen præfecturas seu potius (a Latinis enim vocabulum Nomus in eadem, in qua a Græcis vocabulum Νομὸς, significatione etiam usurpatur) Nomos ab Hieronymo & Ruffino Ægypto inferiori, quæ & magnum Delta & Augustamnica indigetatur, includi reliquaque ejusdem Heptanomiæ loca Thebaïdi, quæ in Vita S. Pauli Eremitæ inferior dicitur, annumerari, citatis, qui eo spectant, eorumdem Athanasii, Palladii, Hieronymi & Ruffini locis, num. 4 docet. Porro modo dicta, cui a scriptoribus hisce, quæ Bollandus ait, attribuuntur Heptanomiæ loca, Thebaïs inferior, non autem, quam Syene & Tabennensium loca claudunt, superior, ea ipsa est Thebaïs, in qua ad hanc diem a Martyrologio Romano hodierno Sanctus, de quo hic sumus acturi, annuntiatur his verbis: In Thebaïde S. Sarmatæ, discipuli beati Antonii abbatis, qui a Sarracenis pro Christo necatus est.

[2] [situm verosimillime in hac fuit monasterium, S. Antonii dictum.] Is enim S. Antonii discipulus in monte & monasterio, a Sancto hoc dictis, & vixit & a Sarracenis, uti mox sumus visuri, fuit occisus; utrumque autem hunc locum, spectata, quæ e dictis S. Athanasii aliorumque mox memoratorum scriptorum ævo obtinuit, Ægypti divisione, in Thebaïde inferiori seu Heptanomiæ, quam hæc complectebatur, parte situm fuisse, si non prorsus certum, vero saltem est simillimum, uti e jam nunc dicendis intelliges. Montes duos, S. Antonii nomine distinctos, quorum alter, exterior dictus, Nilo adjacebat, alter, interior vocatus, triginta circiter abs hoc milliaribus aberat, ex Athanasio in S. Antonii Vita Bollandus in suo in hanc Comment. supra laudato § 2 statuit. Posterior, qui a Strabonis, Ptolomæi & Stephani monte Troïco haud distinguendus, amicum erat, in quo sedens divinis visionibus illustratus fuit Antonius, virtutis habitaculum, seu, ut ab Athanasio in sancti hujus Vita nuncupatur, interius archisterium, prior vero, qui Pisper, Pispir seu Pispiri appellabatur, nec, uti e Bollandi in Comment. mox iterum laudato num. 9 dictis apparet, a pago Troia Angyrorumque civitate multum erat remotus, præcipue hic memorandum S. Antonii, in quo hujus discipuli commorabantur & ad quod ipse e monte interiori subinde tendebat, monasterium complectebatur; jam vero, cum Athanasii ævo, spectata, quam hic aliique scriptores supra laudati sunt secuti, Ægypti divisione, soli tres, ut loco supra cit. Bollandus docet, Memphites, Arsinoïtes & Aphrodites Heptanomiæ nomi, reliquis hujus locis Thebaïdi Inferiori annumeratis, inclusi Ægypto Inferiori fuerint, nec in ullo e tribus illis nomis & tamen in Heptanomia, ubi & in antiqua Ægypti Tabula ab Ortelio locatur, situs fuerit una cum Angyrorum civitate pagus Troia, tum haud dubie, spectata eadem Ægypti divisione, duo isthæc postrema loca Thebaïdi Inferiori fuerint inclusa, idemque de S. Antonii, in quo hujus discipuli morabantur, monasterio, utpote ab hisce, ut dictum, haud multum remoto, verosimillime est dicendum.

[3] Bollandus certe, utpote Sarmatam, quem in dicto monasterio & vixisse & occisum fuisse admittit, [In hoc Sarmata, uti hic adducta] S. Antonii in Thebaïde Inferiori discipulis in dicto suo de hoc Comment. § V accensens, fuisse in hac illud situm, existimarit. Verum sive ibidem, sive in Ægypto Inferiori, ut nonnemo, quod idem Bollandus eremum primam, in quam Antonius sese recepit, intra Memphim, Babylonem & Aphroditon urbes in eodem Comm. num. 6 & 7 collocet, fortassis contendet, positum fuerit, de quo hic nobis sermo, monasterium, in hoc equidem, quod & Pispiri vocabatur & Nilo adjacebat, S. Sarmata, ut jam asserui, & vixit & a Sarracenis fuit occisus, uti e jam nunc dicendis patescet. Hieronymus in Chronico, prout id Lugduni Batavorum Josephi Scaligeri opera anno 1606 vulgatum exstat, primo ad annum Abrahami 2372, narrata S. Antonii morte, sic scribit: Sarmata, Amathas & Macarius discipuli Antonii insignes habentur; ac deinde ad annum proxime sequentem seu Abrahami 2373 subjungit: Saraceni, in monasterium beati Antonii irruentes, Sarmatam interfecerunt. Bollandus, qui duos hosce Hieronymi textus in Commentario, S. Antonii Actis prævio, § V, ubi de S. Antonii in Thebaïde Inferiori discipulis tractat, pariter transcribit, ita deinde post pauca prosequitur: Cronius apud Palladium cap. 25. infra in Apophth. num. 44 refert, in monasterio S. Antonii, quod est prope fluvium, sedisse ejus discipulos Macarium & Amatham in eo, qui Pisper appellatur, loco, & cap. 26 in Apophth. Macarius œconomus isthic fuisse videtur sive curator præbendæ hospitibus annonæ; quem S. Antonius de adventu eorum morumque conditione percunctari solebat, essentne Ægyptii, an Hierosolymitani; ut isthic de Eulogio, qui cymba Alexandria elephantiacum seu mutilatum hominem advexerat, factum observavit Cronius, quod ante annum Christi 340 necessario contigit. Ab eo enim anno Amathas & Macarius evocati fuerunt ad montem interiorem, relicto forte Sarmata, monasterii moderatore.

[4] Ita ille; & sane cum inter S. Antonii discipulos, [suadent, & vitam aliquamdiu exegit, & anno] quos post hujus obitum insignes habitos fuisse seu nominis sui fama inclaruisse, Hieronymus priori e duobus jam datis textibus affirmat, Sarmata a sancto hoc scriptore primus recenseatur, fuisse eum jam inde saltem ab anno 340 in S. Antonii, quod Pisper vocabatur, monasterio una cum Macario & Amatha, quos ibidem versatos jam tum fuisse, Bollandus verbis mox recitatis docet, commoratum, imo & eidem præfectum, vero apparet haud prorsus absimile. Utut sit, cum plures S. Antonii discipuli, uti in hujus Vita, apud nos tom. Januarii supra cit. edita, Athanasius loco non uno indicat, in monasterio illo fuerint morati, enimvero, quin Sarmata, qui & ipse, quemadmodum Hieronymus dilucide modo huc transcriptis verbis testatur, S. Antonii discipulus exstitit, & in dicto monasterio a Sarracenis fuit occisus, in eodem etiam, etsi interim id moderatus forsan numquam fuerit, aliquamdiu vitam exegerit, dubitandum haud videtur. Nihil quidem, quo annorum, quibus ibidem fuerit versatus, spatium determinari vel utcumque pro certo queat, occurrit; verum de anno, quo Sanctus noster fuerit occisus, paulo aliter sentias. Hunc enim, si non indubie, verosimillime saltem in æræ Christianæ annum 357 incidisse, suadere videntur, quæ jam nunc subjungo. S. Antonii abbatis, cujus e dictis discipulus S. Sarmata exstitit, obitus ab anno 356, cui a Bollando in jam sæpius laudato in celeberrimi abbatis illius Vitam Commentario innectitur, nullatenus, ut Pagius in Criticis ad annum 358, num. 2 contendit, removeri, veritate salva, potest, nec est, cur hanc ejus opinionem, quam secuti etiam passim alii eruditi sunt, haud amplectamur.

[5] [357 a Sarracenis,] Quare, cum Hieronymus in Chronico ad annum, qui emortualem a sese assignatum S. Antonii annum proxime excepit, Sarracenos in Sancti hujus monasterium irrupisse hacque occasione S. Sarmatam interfecisse, verbis, num. proxime prægresso recitatis, scribat, consectarium fit, ut eventus isthic seu S. Sarmatæ cædes anno 357 debeat innecti. Hanc quidem Hieronymus in Chronico, prout id a Scaligero est editum, ad annum 358 diserte refert; verum ibidem ad eumdem hunc annum non minus diserte signat: Magnæ Alamanorum copiæ apud Argentoratum oppidum Galliarum a cæsare Juliano oppressæ. Cum autem, quæ hic memoratur, de Alemannis victoria a Juliano, haudquaquam, uti in dicto, quod Scaliger edidit, Chronico notatur, anno 358, sed, quemadmodum Valesius Rerum Francicarum lib. 1, pag. 37 & Laguilleus Hist. Alsatiæ part. 1, pag. 25 recte docent, anno 357 fuerit relata, Chronicon illud, quod præterea S. Antonii obitum, certo e jam dictis anno 356 innectendum, in annum 357 perperam differt, indubie hic corrigendum. Quare, cum certe, quo id fiat, necesse sit, ut anno quidem 357, cui S. Antonii obitum haud recte innectit, annus 356, anno vero 358, cui Juliani de Alemannis victoriam illigat, annus 357 substituatur, rationi quam maxime congruit, ut & postremo hoc anno S. Sarmatæ cædes, quam perperam ad eumdem, cui Juliani de Alemannis victoriam innectit, annum referre, probari equidem non potest, patrata a Sarracenis fuisse credatur. Verum quinam illi, a quibus necem pro Christo, quemadmodum Mrl. Romani supra huc transcripta annuntiatio fert, fuisse Sarmatæ illatam, credibile sit, Sarraceni, in Hieronymi Chronico memorati, sunt?

[6] [quorum hic datur notitia,] Januarii die quarta decima primo quidem SS. Sabbam, Esaïam & alios triginta sex monachos, in Sina monte Arabiæ sub. sec. IV initium a Sarracenis interfectos, deinde vero Theodulum presbyterum aliosque plures itidem monachos, juxta eumdem montem altero post seculo a Sarracenis pariter trucidatos, in Opus nostrum jam intulimus, addita etiam certaminis, quod posteriores hi subierunt, Historia, a S. Nilo monacho, qui id ipsemet oculis suis spectavit, descripta, in qua hic opportune ad institutum nostrum de barbarorum, qui Sanctos illos occiderunt, gente, nec alii, uti e subjectis, quibus describuntur, Nili verbis Bollandique in hæc annotatis liquet, quam Saraceni, fuerunt, sequentem num. 14 loquitur in modum: Gens quidem, quæ dicta est, habitat solitudinem, quæ ab Arabia usque ad Ægyptum rubro mari & Jordane hinc inde terminis distenditur; quæ non artem, non mercaturam, non agriculturam umquam exercet, sed solum habet gladium, quo sibi victum suppeditet. Aut enim feras venantes solitudinis, vivunt vescentes carnibus; aut prædas agentes de iis, qui incidunt in eas vias, quas insident, quæ sunt ad usum necessaria, sibi quomodocumque comparant. Quando autem eis utraque defuerint & rerum necessariarum laborarint inopia, tunc jumentis (sunt autem ea cameli dromades) pro cibo utuntur, belluinam & sanguinariam vitam omnino eligentes. Per cognationes enim aut per contubernia ipsi unum occidentes & modico ignis calore carnium mollientes duritiem, ut solum cedant eorum dentibus, ita (ut semel dicam) aluntur instar canum. Deum non cognoscentes, nec qui intelligentia apprehenditur, nec qui fuerit fabricatus manibus; astrum autem adorantes matutinum & orienti ei sacrificantes ea, quæ meliora judicant ex spoliis, quando ex incursione, quæ fit pro prædis agendis, ad eos pervenerit aliquid aptum ad occisionem.

[7] Tales erant barbari seu e jam dictis, a quibus, [fuit occisus; etsi autem id illi ex odio in fidem fecisse haud videantur,] quos memorat, Sanctos monachos fuisse juxta Sinam montem in Arabia trucidatos, S. Nilus tradit, Sarraceni, cumque hi non tantum in Arabia, sed & Judæam inter & mare Rubrum versus Ægyptum, uti e Bollandi in modo recitata Nili verba Annotatis nemo non colliget, habitarint, facile certe non modo in terras, Sinæ monti vicinas, ubi monachos, a S. Nilo memoratos, seculo V aliosque, ut supra indicavi, sub sec. IV initium necarunt, sed & in Ægyptum hincque in vicinam Thebaïda Inferiorem potuerunt irrumpere; cum autem sic habeat, fuerint haud dubie illi ipsi Sarraceni, qui ad mare Rubrum versus Ægyptum habitantes, irruptione in hanc seu Thebaïda Inferiorem ac in S. Antonii monasterium anno e dictis 357 per terræ tractum, qui mare Rubrum inter & Mediterraneum intercipitur, facta, S. Sarmatam, ut Hieronymus loco supra cit. testatur, necarunt. Verum, cum Sarraceni illi, uti e jam recitatis Nili verbis concludendum apparet, in regiones sibi vicinas pro prædis dumtaxat agendis ac proin e nullo vel in Christum vel in fidem ejus odio irrumpere soluerint, ut quid, S. Sarmatam, quem fuisse a Sarracenis occisum, Hieronymus etiam, nulla plane odii, quo id illi vel in Christum vel in ejus fidem abrepti fecerint, mentione facta, dumtaxat scribit, pro Christo nihilominus necatum a Sarracenis fuisse, diserte notat supra huc transcripta Martyrologii Romani hodierni annuntiatio? Utquid etiam, qui idem Martyrologium concinnarunt, in id veluti martyrem S. Sarmatam, quem præterea nec Usuardus nec Ado, nec alii ulli, sive antiqui sive recentiores hagiologi in Fastis sacris a sese contextis celebrant, intulere?

[8] [Sarmata tamen haud immerito, etiam ut martyr,] In Vitis Patrum nulla uspiam Sarmatæ mentio occurrit, hincque potissimum factum suspicor, ut ei martyrologi antiqui, quos deinde recentiores fuerint secuti, in Fastis sacris a se contextis locum haud dederint; verum Sidonius Apollinaris, sanctissimus juxta ac doctissimus episcopus, in carmine Eucharistico, quod ad S. Faustum, Reiensem in Gallia sec. V episcopum, dum is adhuc viveret, misit, inter sanctos anachoretas, ob quorum imitationem Faustum impense laudat, S. Sarmatam una cum S. Antonio, Paphnutio pluribusque aliis in tabulas sacras tum antiquas, tum recentiores relatis, recenset; cum autem sic habeat, haudquaquam, quin Sarmatam non minus, quam alios, quos cum hoc ibidem memorat, pro Sancto habuerit Sidonius, dubitandum apparet, cumque id pariter Hieronymus, qui de duobus S. Antonii discipulis Amatha seu Ammone & Maccario, Sanctitate sane quammaxime illustribus, loco supra cit. loquens, Sarmatam hisce præponit, fecisse videatur, est sane, cur is S. Antonii discipulus, utut nullis prorsus Fastis sacris antiquis seu, uti etiam vocantur, classicis insertus, in Martyrologium Romanum hodiernum merito illatus existimetur. Nec est, quod illum equidem haud fuisse in hoc veluti martyrem memorandum, reponas.

[9] [in Mrl. Romano celebratur.] Etsi enim, ut apparet, martyrio in fidei Christive odium haud fuerit affectus, fuit tamen contra jus fasque, dum sancte in eremo viveret, a barbarica Sarracenorum gente occisus, nec pauci olim, qui, quamvis quidem non pro fide, injuste tamen, dum pie viverent, fuerant necati, Martyribus minus stricte loquendo fuerunt annumerati. Sic monachi, supra a nobis memorati, tam qui sub sec. IV initium, quam altero seculo post vel in Sina Arabiæ monte vel juxta hunc trucidati ab iisdem, a quibus S. Sarmata, Sarracenis fuerunt, Martyrum titulo, etsi interim, ut apparet, pro Christo fideve passi haud sint, passim donati inveniuntur. Sic etiam, ut a pluribus, quibus res confirmari posset, exemplis brevitatis causa abstineam, Moyses abbas monachique sex, in Opus nostrum ad VII Februarii diem illati, qui, dum pie ac sancte in solitudine Scithiaca viverent, a barbaris, in hanc irrumpentibus, contra jus fasque sub sec. V initium fuerunt occisi, veluti martyres, etsi interim pro fide Christove passi, ut apparet, nec ipsi sint, celebrantur. Adhæc, cum S. Sarmata occasione solitariæ ac sanctæ vitæ, qua Christo in supra dicto S. Antonii monasterio serviebat, a Sarracenis fuerit occisus, sano sensu, ut apparet, haud inepte dici potest pro Christo necatus; cum autem sic habeat, nec verosimiliter alio sensu pro Christo necatus in Martyrologio Romano dicatur, quidni, minus stricte loquendo, merito in hoc potuerit etiam, non tantum ut Confessor, sed & ut Martyr, commemorari?

DE S. MICHAELLE ARAGAWI MONACHO CONFESSORE
IN ÆTHIOPIA.
Ex ecclesiæ Æthiopicæ Fastis sacris.

SEC. IV.

[Commentarius]

Michaël Aragawi mon. conf. in Æthiopia (S.)

AUCTORE C. B.

Cœpta Æthiopiæ conversione per S. Frumentium, [Sanctus, qui sacris Æthiopunt Fastis] plures eo monachos, partim hoc vocante, partim sponte suu, ex imperio Romano & quidem ex Ægypto sese contulisse, Jobus Ludolfus Historiæ Æthiopicæ lib. 3, cap. 3, num. 1 præfatus, insigniores illorum novem, quorum omnium fere nomina Habessini mutarunt, nominatim recenset, primumque inter eosdem locum Sancto hic proposito, qui antea tantummodo Michaël dicebatur, locum concedit. Papebrochius ad VI Junii diem de S. Bazalota sanctimoniali Habessina, Hagiol. metrico Habessino tunc inscripta, quam hujus Sancti nostri sororem exstitisse suspicabatur, tractans hacque occasione de dictis, qui ex Ægypto in Æthiopiam, constituta illic per S. Frumentium fide, penetrarunt, monachis sermonem instituens Primus eorum, inquit, Michaël Aragawi ab ipsis (Habessinis) dicitur, & in Hagiologio metrico ad XIV mensis Octobris, qui nobis XI dies esset, sic invocatur: “Salutem Michaëli, qui nominatus fuit Aragawi: quoniam vita ejus fuit sapientia & mors prudentia: cum eo fuit trinus & unus in essentia Deus.”

[2] Encomio huic, quo ab Habessinis S. Michaëlem invocari Papebrochius hic ait, [exstat insertus, sacellumque a nomine suo dictum habet,] ad amussim consonat interpretatio, Æthiopicis, quibus id concipitur, verbis apud Jobum Ludolfum Historiæ Æthiopicæ lib. 3, cap. 3 accommodata; sacri autem ecclesiæ Æthiopicæ Fasti, secundum quorum ordinem Habessinum a Papebrochio laudatum Hagiologium metricum est digestum, ad XIV seu secundum nostrum computandi morem XI Octobris diem paucis hisce apud eumdem Jobum Ludolfum verbis, Michaël cognomento Aragawi, id est, Senex, Sanctum nostrum commemorant, eumque inde seu potius ex Hist. Æthiopicæ loco, quo Ludolfus, de novem fidei Christianæ in Æthiopia post S. Frumentium propagatoribus agens, primo loco hisce Michaëlem accenset, sequenti isthoc, quod e Gallico Latinum facio, elogio, In Æthiopia Michaël Aragawi, id est, Senex, unus e novem præcipuis fidei in regione illa post S. Frumentium propagatoribus, in Martyrologium suum Universale hodie intulit Castellanus. Porro S. Michaël, qui ex eo forsan, quod jam tum, cum ad Habessinos accessit, ætatis esset admodum provectæ, Senex ab his fuerit cognominatus, non tantum in Tabulis Æthiopum sacris memoratur, verum etiam apud hosce, non secus ac alii octo, qui veluti præcipui fidei Christianæ in Æthiopia post S. Frumentium propagatores celebrantur, sacellum, uti iterum Ludolfus docet, a sese nuncupatum habet. Nec, quo minus in Opere nostro locum Michaëli concedamus, impedire nos debet schisma, quod Habessinos ab Ecclesia Catholica avulsit.

[3] [ante annum 451 seu Chalcedonense] Id enim post annum demum 451 seu Chalcedonense, quod tunc celebratum, concilium locum habuit; Michaël autem aliique octo monachi, qui pro præcipuis fidei Christianæ in Æthiopia post S. Frumentium propagatoribus habentur, ante Chalcedonense concilium & in Æthiopiam venere & ibidem vita functi sunt, uti e jam nunc dicendis intelliges. Seculo V, ad mediam sui partem jam provecto, seu tunc, cum celebratum fuit Chalcedonense concilium, longe lateque per totam Æthiopiam Christiana religio promulgata jam erat ac suscepta; ut enimvero Michaël aliique octo a Ludolfo laudati monachi pro præcipuis hujus in regione illa propagatoribus, si eo demum post annum 450 advenissent, celebrandi fuisse haud videantur. Adhæc Poëta seu quod sub Poëtæ nomine a Ludolfo sæpissime citatur, encomiaque sanctorum ac beatorum secundum Fastorum in ecclesia Æthiopica usitatorum ordinem complectitur, Æthiopicum auctoris incerti poëma Ms. ad XIV Octobris diem Michaëlem, quod operam suam ad regnum Arwè in Æthiopia destruendum contulerit, apud Ludolfum Historiæ Æthiopicæ lib. 3, cap. 3, num. 6 laudat.

[4] [concilium, imo vero,] Verba, quibus id illud facit, hic scriptor ibidem recitat ac deinde addit, per vocem Arwè, quæ serpentem significat, vel regnum satanæ in genere intelligit, quod propagatione Christianismi fuit destructum; vel ethnicismum Æthiopicum in specie. Nam, ut in antecedentibus diximus, antiquissimi Æthiopum serpentem pro Deo colebant atque eo alludere videtur Poëta. Postea quidem, num vocabulum serpens in sensu allegorico hic recte acceperit, ipsemet Ludolfus in suo in proxime cit. Historiæ suæ Æthiopicæ locum Comment. dubitavit; verum cum Poëta regni serpentis, de qua loquitur, destructionem non soli Michaëli, sed omnibus novem fidei Christianæ in Æthiopia post S. Frumentium Propagatoribus adscribat, eum omnino in sensu allegorico seu de regno satanæ abs hisce per fidei Christianæ propagationem idololatriæque, quæ late in Æthiopia dominabatur, extirpationem in Æthiopia destructo intelligendum opinor; cum autem concilii Chalcedonensis tempore idololatria in Æthiopia dominata amplius haud sit, ac proin ob illius in hac extirpationem, si Michaël aliique, qui præcipui post S. Frumentium fidei Christianæ in regione illa propagatores censentur, eo demum post concilium Chalcedonense advenissent, a Poëta supra dicto laudari haud potuissent, id sane illos ante concilium Chalcedonense seu annum 451, imo vero jam inde a sec. IV in Æthiopiam venisse, argumento est.

[5] At vero, inquies, Ludolfus in suo in Hist. Æthiopicæ lib. 3, [etsi interim etiam sit, cur contrarium putari queat,] cap. 3, quo, multos Roma seu ex imperio Romano monachos in Æthiopiam tempore regis Amiamidæ, Saladobæ filii, venisse, in Chronico Axumensi legi dixerat, Comment. num. 18 sic scribit: Obiter hic monemus, Saladobam & Amiamidam reges, quos hoc capite nominamus, eosdem esse, quos supra cap. 4 hujus libri Alodabam & Alamidam vocavimus; diversimode enim scribi testatur modo dictus (Alphonsus Mendezius) patriarcha. Tempus autem, quando hi Viri sancti (Michaël Aragawi nempe aliique, quos loco cit. nominat, octo monachi) in Æthiopiam venerint, incertum est æque ac tempus regiminis dictorum regum. Patriarcha Mendezius putat, illos venisse intra annos quadringentesimum sexagesimum vel octogesimum. Nam post Abreham & Atzbeham, quorum tempore Frumentius episcopus ordinatus fuerit, sex imperatores in Æthiopia regnavisse Atzfam, Ardedum & Ameyum fratres,… deinde Aradum & Aladobam & Alamidam, sub cujus imperio novem isti Sancti cum multis aliis monachis intraverint. Verba Chronici Axumensis, quæ ille (nimirum patriarcha Mendezius) habet, merentur hic referri: “Tempore” (regis) “Amiamidi multi monachi Roma venerunt, qui totum imperium impleverunt. Novem ex illis substiterunt in Tigra; unusquisque ex illis erexit ædem sacram de nomine suo appellatam.” Si igitur computatio Mendezii vera est, incidit adventus istorum Monachorum post tempus concilii Chalcedonensis, & sic forte persecutio, ex schismate illius temporis orta, tam multos monachos Ægyptios solum vertere coëgit.

[6] Ita ille; verum, cum Mendezii computatio in solo tempore, [jam inde a sec. IV in Æthiopiam] quo Alamida, Saladobæ seu Alodabæ filius, sub quo multi monachi Roma seu ex imperio Romano in Æthiopiam venisse in Chronico Axumensi traduntur, in Æthiopia regnarit, sit fundata, tempusque, tam quo Alodaba seu Salodaba, quam quo Alamida seu Amiamida, in Æthiopia regnarit, sit plane, ut verbis jam recitatis Ludolfus ait, incertum, Mendezii computationem, quæ præcipuorum novem fidei Christianæ in Æthiopia post S. Frumentium Propagatorum in regionem hanc adventum post concilium Chalcedonense seu annum 451 collocari postulat, incertam pariter esse, necesse est. Neque vero Ludolfus & Papebrochius, quorum alter verbis modo huc transcriptis computationem dictam exponit, alter haud dubie apprime perspectam habuit, moveri ea, ut vel S. Michaëlis vel omnium Sanctorum illorum in Æthiopiam adventum concilio Chalcedonensi seu anno 451 posteriorem crederent, potuere. Prior enim, dum Historiæ Æthiopicæ lib. 3, cap. 3 multos e Romano imperio in Æthiopiam monachos regis Amiamidæ tempore venisse, in Chronico Axumensi legi ait, partim hosce, ipsomet S. Frumentio, qui haud diu post annum 330 Euangelii lucem in Æthiopiam inferre incepit, vocante ac proin diu etiam ante concilium Chalcedonense seu annum 451 eo advenisse, dilucide insinuat; posterior vero seu Papebrochius ad VI Junii diem S. Bazalotam, jam supra memoratam sanctimonialem Habessimam, ad IV seculum refert; quod utique, si S. Michaëlem, cujus hanc ibidem sororem facit, seculo demum quinto, media sui parte jam elapso, seu post concilium Chalcedonense in Æthiopiam venisse credidisset, facturus haud fuisset.

[7] [venit ibidemque vitam] Quid plura? Cum Mendezii, quam supra e Ludolfi Æthiopia dedi, computatio incerta e jam dictis sit, Ludolfo & Papebrochio, quorum prior generatim præcipuorum omnium novem fidei Christianæ in Æthiopia Propagatorum, posterior nominatim S. Michaëlis in regionem illam adventum sec. IV innectendum censuit, hic standum ob rationes, num. 3 & 4 adductas, opinor, etsi interim hodie in Martyrologio suo Universali Castellanus, Mendezii forsan supra relata computatione inductus, contrarium, uti nota in margine apposita indicat, existimarit. Tempore itaque, quo Sanctus noster in Æthiopiam venerit, utcumque hunc in modum jam determinato, ad id modo, quod ibidem egerit, sermonem convertamus. Cum veluti unus e novem præcipuis, qui post S. Frumentium apud Æthiopas fidem Christianam propagarunt, passim celebretur, enimvero quin egregiam huic, cum in Æthiopiam venisset, quaquaversum ibidem dilatandæ operam navarit, dubitandum non est. Adhæc in Tigra, Æthiopiæ regione, quæ, quemadmodum Papebrochius ad VI Junii diem in S. Bazalota num. 2 docet, inter Tocazam fluvium & mare Rubrum infra decimum a circulo æquinoctiali gradum sita est, potissimum substitit, ibidemque primus, si Ludolfo fides sit, monachorum, quos & ipse monachus, verosimiliter vel ad S. Antonii vel ad S. Pachomii disciplinæ normam informarit, abbatem seu præsulem egit, ac tandem diebus & meritis plenus ad Dominum migravit, cum nondum adhuc id ipsum, quo in Æthiopiam venerat, seculum IV esset elapsum, uti suadent, quæ subjungo.

[8] [eodem sec. IV terminavit.] S. Frumentius, a S. Athanasio, patriarcha Alexandrino, circa annum 330 episcopus ordinatus, haud diu admodum post ex Ægypto in Æthiopiam profectus, ibidem quaquaversum Christi fidem annuntiavit, cumque aliquot annis post e jacto Euangelii semine copiosa ibidem messis exsurrexisset, nec multi, qui hanc colligerent, operarii existerent, eo ex Ægypto, quo Frumentio opem ferrent, medio circiter, ut verosimile apparet, sec. IV supra memorati novem, qui præcipui fidei Christianæ in Æthiopia post S. Frumentium Propagatores fuerunt, sancti Monachi, ac proin, qui eorum unus exstitit, S. Michaël sese contulerint; quare cum hic jam tum, uti vel ex eo, quod Habessini, qui e dictis nomina illorum mutarunt, Aragawi seu Senem eum appellarint, colligendum apparet, provectæ ætatis exstiterit, consectarium fit, ut verosimiliter vitam, currente adhuc eodem, quo in Æthiopiam venerat, sec. IV, terminarit, nisi forsan, fuisse eum, quod tamen mihi minus verosimile apparet, ab Habessinis, non quod jam tum, cum in Æthiopiam venit, provectæ ætatis exstiterit, sed quod postea ibidem ad magnam senectutem pervenisset, Aragawi seu Senis appellatione fuisse distinctum, quis velit.

DE S. NECTARIO PATRIARCHA CONSTANTINOPOLITANO

ANNO CCCXCVII.

COMMENTARIUS HISTORICO-CRITICUS.

Nectarius patriarcha Constantinopolitanus (S.)

AUCTORE C. B.

§ I. Cur Nectario, Græcorum dumtaxat Fastis sacris inscripto, in Opere nostro locum hic concedamus.

Etiamsi Constantinopolitanus hic propositus Patriarcha a S. Joanne Cassiano lib. 7 de Incarnatione Domini cap. 31 sanctimonia Insignis ac ab aliis antiquis scriptoribus titulo Beati & Sanctissimi decoretur, [Nectarium, quem vere exstitisse Sanctum, S. Cassianus] ab ea tamen appellatione Nectario attribuenda Cuperus in Chronologica sua de Patriarchis Constantinopolitanis Dissertatione, Operis nostri tom. 1 Augusti præmissa, semper abstinuit, ac, an is vel Sanctus vel Beatus appellari mereatur, die XXVII Septembris aut XI Octobris in eodem Opere nostro discutiendum reliquit. Quare cum priori e duobus hisce diebus, quo brevis dumtaxat Nectarii in Prætermissis facta est mentio, discussum id nondum fuerit, reliquum est, ut rem modo discutiamus. Nec id tantum hic sumus facturi, verum etiam, ut Nectario jure locum inter Sanctos in Opere nostro hic attribui patescat, merito ei ob virtutes, quibus eminuit, Sancti titulum competere, ostensuri. Promiscue quidem Sancti epitheton, maxime præsulibus, qui in communione Catholicæ Ecclesiæ vivebant aut obierant, fuisse olim, etsi etiam a vitæ ac morum sanctitate commendandi neutiquam forent, ex more, ab ipsismet Ecclesiæ incunabulis usurpato, venerationis seu honoris gratia attributum, passim omnibus (Cangium in mediæ & infimæ Latinitatis Glossario ad vocabulum Sanctitas videsis) est notum; verum ex more illo seu honoris dumtaxat gratia, non autem, ut sanctitate vere significaretur illustris, a Cassiano loco supra cit. sanctimonia insignem dictum fuisse Nectarium, verosimile haud apparet. Nec asseverare ausim, scriptores omnes alios antiquos, qui etiam Nectarium vel Sancti vel Sanctissimi titulo dumtaxat condecorarunt, e solo id fecisse præfato more antiquo.

[2] Certe S. Nicolaus I Pontifex, qui ab anno 858 usque ad annum 867 Romanam S. Petri cathedram occupavit, [& S. Nicolaus I Papa indubie crediderint,] Nectarium non honoris tantummodo gratia, sed ut vere eum vitæ sanctitate exstitisse illustrem, significaret, Viri sanctissimi appellatione ornavit. Audi, qui apud Labbeum tom. VIII Concil. 283, in sua ad Photium, qui Ambrosii, Nectarii & Tarasii exemplo sese merito ex laïcorum gradu ad episcopalem dignitatem pervenisse affirmabat, epistola loquatur. Temere atque impudenter, inquit, ad tanti honoris culmen accedere præsumpsistis, assumentes vobis quasi a sanctissimo Viro Nectario occasionem, quem sancta secunda synodus non ob aliud sacerdotalem eligere atque ordinare ex laïcali ordine voluit dignitatem, nisi quia magnæ necessitatis contritione anxiabatur, eo quod in sancta Constantinopolitana ecclesia nullus clericorum inveniri poterat, qui pessimæ hæreseos nimbosa caligine non fuerit impeditus; & ob hoc ne diu jam dicta ecclesia sub destitutione pastoris quasi viduata maneret, prædictum expugnatorem hæreticorum & defensorem atque gubernatorem ecclesiarum ad ecclesiasticam curam & dignitatem sacerdotalem jam dicta secunda synodus elegit. Hæc laudatus Pontifex; cum sic autem Nectarium honorificentissimo exornet elogio, nec in hoc, quod non putavit, vel dixisse vel insinuasse sit censendus, haud dubie Nectarium, quem & hæreticorum expugnatorem & Virum sanctissimum appellat, exstitisse Vitæ Sanctimonia conspicuum crediderit, nec ei honoris tantummodo gratia pulcherrimum Viri Sanctissimi titulum adscripserit.

[3] [e Sanctorum numero excludendum, nec vita ante episcopatum acta,] At vero, inquies, Baronius in Annalibus ecclesiasticis ad annum Christi 381, num. 69 comparationem inter Gregorium Nazianzenum, qui episcopatu Constantinopolitano sese abdicarat, & Nectarium, qui ei fuerat suffectus, instituens, sequentem loquitur in modum: Quod autem ad creationem Nectarii spectat, accidit plane prodigium ac plane monstrum. Etenim, cum episcopus Gregorio haud impar meritis atque doctrina, qui in locum ejus sufficiendus esset, quæri deberet (nam secundum sententiam Joannis Chrysostomi, cum lapis e structura tollitur, illi magnitudine similis collocandus ibidem est, ne quid vacuum in pariete maneat) contigit loco absolutissimi Christiani suffici hominem nondum Christianum, sed cathecumenum adhuc; & loco theologi perfectissimi subrogari hominem, rerum ecclesiasticarum penitus imperitum; ac denique pro consummatissimæ perfectionis monacho hominem, petitum e curia, & loco Virginis dari, qui hactenus intemperantius vixisset, quod ipsemet apud Sozomenum testatur; qui licet in sæculi obeundis negotiis dexter videri potuerit, tamen in ecclesiasticis functionibus (ut ita dicam cum Gregorio) præ se ferret cadaver vivum, nulla penitus ex parte conferendum cum ipso Gregorio. Nectarium sane, qui, dum electus fuit Constantinopolitanus episcopus, Neophytus adhuc erat, Gregorio Nazianzeno tunc, uti hic Baronius ait, exstitisse meritis, doctrina, rerum ecclesiasticarum peritia, virtute ac vitæ perfectione longe inferiorem, nemo ibit inficias; verum, etsi sic habeat, virtute equidem post, uti infra sumus visuri, in episcopatu quam maxime Nectarius excelluit, cumque lavacro sacro, quod, statim atque episcopus fuerat electus, suscepit, universa, utcumque etiam gravia, quæ antea patrarat, delicta fuerint deleta, non est sane, cur ob vitam, ante episcopatum actam, e Sanctorum numero excludendus dicatur.

[4] Nec, ut apparet, ipsemet Nectarius, exstitisse hanc usque ad tempus, [quam usque ad tempus, quo electus fuit episcopus,] quo episcopus Constantinopolitanus fuit electus, intemperantem ac impudicam, apud Sozomenum lib. 7, cap. 10, ut Baronius ratus est, testatur. Res quidem, si Sozomeni a Christophorsono facta, quam Baronius secutus est, interpretatio spectetur, sic habet; verum, hac standum non esse, infra ostendam, cum Sozomeni primum huc spectantia, quæ Latina ejus per Valesium interpretatio exhibet, de Nectario, ad cathedram Constantinopolitanam jam evecto, verba huc transcripsero. Sic habent: Nectarius …, Cyriaco Adanorum episcopo præceptore usus sacerdotale officium condidicit. Diodorum enim, Tarsensem episcopum, rogaverat, ut iste aliquamdiu secum maneret. Sed & alios multos Cilicas pellexit, ut secum morarentur, atque inter cæteros Martyrium. Quem cum familiarem haberet ac medicum, & omnium, quæ in juventute deliquerat, conscium, diaconum ordinare cogitabat. Sed Martyrius nequaquam id fieri passus est, indignum se divino mysterio esse affirmans ipsumque Nectarium anteactæ vitæ suæ testem esse jubens. Cui Nectarius, An non ego, inquit, qui nunc sacerdos sum, meam retro vitam multo, quam tu, negligentius traduxi, sicut tu ipse testari potes, qui intemperantiæ meæ sæpius ministrasti? Ille subjiciens, At tu, inquit, o Beate, percepto recens Baptismo, mundatus es & post Baptismum Sacerdotium accepisti. Horum vero utrumque ad expianda peccata lege divina constitutum est. Ac mihi quidem videris ipse ab infantibus recens natis nil differe Ego vero, qui jam pridem sacrum Baptismum consecutus sum, in eadem, qua prius, vivendi ratione perseveravi. Atque hic quidem, hujusmodi causam allegans, ordinationem detrectavit.

[5] Pro verbis, quibus, sese tempore retroacto seu superiori multo negligentius, [intemperantem fuisse, ipsemet Nectarius, ut Baronius putavit,] quam fecisset Martyrius, vixisse, Nectarius in Sozomeni hic modo recitato textu declarat, Christophorsonus sequentia usurpat: Nunquid ego … idem, qui nunc sacerdos sum, vitam meam hactenus multo magis dissolute traduxi, quam tu tuam, cum vel tu ipse id testari possis, qui frequenti intemperantiæ meæ opem persæpe tulisti? Hinc autem factum, ut, sese usque ad tempus, quo episcopus fuit electus, intemperanter vixisse, ipsummet apud Sozomenum testari Nectarium, Baronius existimarit. Verum recitt. Christophorsoni verba ad amussim Græcis, quibus respondent, Sozomeni verbis in significatione haud consonant. Hæc enim, quæ sequentia sunt, ἢ οὐκ ἐγὼ, … ὁ νῦν ἱερεὺς, ἀμελέστερόν σου πολλῷ τὸν προτοῦ διετέθην βίον, ὡς καὶ ἀυτὸς μαρτυρεῖς, πολλάκις διακονησάμενος πολλαῖς ἐμαις ἀκολασίαις· Latine, non ut a Christophorsono fit, sed, cum vocabulum προτοῦ Latine prius seu antehac, non autem hactenus, quod Græce μέχρι τούτου exprimitur, significet, hunc in modum, ne vel utcumque ab auctoris Græci mente discedatur, sunt reddenda: An non ego, … jam sacerdos, vitam antehac multo, quam tu, sicut etiam tu ipse, qui intemperantiæ meæ sæpius serviisti, testari potes, negligentius transegi? Ita autem, non usque ad tempus, quo episcopus seu sacerdos fuit creatus, sed vel proxime vel diu ante id intemperanter sese vixisse, Nectarius indicat, imo vero id sese in juventute fecisse, verosimillime, si Sozomeni, qui Martyrium omnium, quæ Nectarius in juventute deliquerat, conscium fuisse, paulo ante in textu num. præcedenti recitato dixerat, mens spectetur, dumtaxat significat.

[6] [apud Sozomenum haud testatur,] Vidit id haud dubie Hist. eccl. lib. 12, cap. 14 Nicephorus Ca listus, hincque proxime huc transcriptis Græcis Sozomeni tredecim primis verbis sequentia isthæc Ἐγω δ᾽ ὁ νῦν ἱερεὺς, ούκ ἀμελέστερον σοῦ ἐν νεότητι διαγέγονα βίον, Græca itidem verba, quæ Latine sonant An non ego, qui nunc episcopus sum, in juventute inconsiderate magis, quam tu, vitam egi, ibidem substituit. Jam vero, cum sic habeat ac Nectarius, cum episcopus Constantinopolitanus fuit electus, jam exstiterit, ut Sozomenus Hist. Ecclesiasticæ lib. 7, cap. 8 prodit, canitie venerandus, fuisse illum tunc adhuc ea, quæ a Baronio asseritur, morum corruptione, ex ipsomet Nectarii testimonio probari non potest. Et vero, quo minus per hoc significari, quod ait Baronius, credamus, Socrates & Theodoretus etiam impediunt. Prior enim Hist. Eccl. lib. 5, cap. 8 de Nectarii ad sedem Constantinopolitanam electione loquens sequentia isthæc prodit memoriæ: Erat tunc vir quidam, Nectarius nomine, moribus placidus, & in omni vita plane admirandus, quamvis prætoris officio fungeretur. Hic a populo raptus ad episcopale munus obeundum eligitur, & ab episcopis centum & quinquaginta, qui tunc illic (Constantinopoli) aderant, ordinatur; posterior vero Hist. Ecclesiast. lib. 5, cap. 8 de eadem electione sic scribit: Nectarium virum patricium, generis nobilitate clarum virtutibusque omnibus illustrem, maximæ illius urbis (Constantinopolitanæ) episcopum ordinarunt. Ita duo scriptores illi; verum quidquid de morum, qua forsan adhuc, dum Constantinopolitanus eligeretur episcopus, Nectarius exstiterit, corruptione sit, inde equidem, cum & mores alios in episcopatu induerit & universa, quæ ante patrarat, delicta sibi a Deo per Baptismum, statim a sua in episcopum electione susceptum, condonari impetrarit, esse illum e Sanctorum numero excludendum, argui, ut jam dixi, non potest.

[7] [nec major, quæ in ipso aliquando] Nec fieri pariter id potest ex eo, quod major aliquando in Nectario jam episcopo desiderata fuerit in reprimendis hæreticis vigilantia. Theodosius imperator, qui, quemadmodum cod. Theodos. lib 16, tit. 5 de hæreticis, leg. 12 fidem facit, Eunomianis, Arrianis, Macedonianis, Apolinarianis seu Apolinaristis aliisque hæreticis severissime, ne conventus agerent, anno 383, die 3 Septembris inhibuerat, postea id faciendi facultatem Apolinaristis concessit, hisque, qui libere deinde Constantinopoli degebant conventusque agebant, Nectarius, aiunt, sese, ut decuit, ac, ut facere, imperatorem ad dictam facultatem revocandam impellendo, debuisset, haud opposuit; id autem probatum ut dent, longiorem, qua Nectarium, ut imperatorem ad facultatem illam revocandam inducat, Gregorius Nazianzenus Operum suorum tom. 1 majorem in modum hortatur, epistolam allegant; neque vero immerito: in hac quippe, e qua præterea, quod de facultate Apolinaristis a Theodosio concessa mox dixi, nemo non facile eruet, Gregorius primum ibidem pag. 721 de Arrianis, Macedonianis & Eunomio, qui maxime etiam Ecclesiæ nocebant, amarissime conquestus, sequentem deinde loquitur in modum: Atque hæc tamen ferenda. Quod autem ex omnibus ecclesiasticis calamitatibus acerbissimum, Apollinaristarum licentia est, quos haud scio, quonam modo pietas tua conventuum, æque ac nos, habendorum auctoritatem sibi arrogasse, passa fuerit. Quamquam autem omnino Dei beneficio mysteriis divinis instructus & eruditus, non modo rectæ doctrinæ patrocinium nosti, verum etiam ea omnia, quæ adversus sanam & orthodoxam fidem ab hæreticis excogitata sunt; honorificentiam tamen tuam a tenuitate nostra certiorem fieri nequaquam intempestivum fuerit, mihi in manibus esse libellum Apollinarii, in quo ea, quæ astruuntur, hæreticam omnem pravitatem excedunt. Hic Gregorius præcipua impiæ Apollinarii doctrinæ capita exponit, ac deinde ita prosequitur: Proinde si iis, qui talia sentiunt, cœtus habere licet, illud velim cogitet atque expendat sua in Christo illustris prudentia, quod, cum nobis cum eorum dogmatibus non conveniat, cœtus habendi facultatem illis factam esse, nihil aliud est, quam eorum doctrinam nostra veriorem exstimare. Nam si illis, ut & pie sentientibus, ea, quæ sentiunt, docere libereque promulgare permittitur, quis non videt, Ecclesiæ doctrinam condemnari, perinde ac veritate ab illorum partibus stante? Neque enim rerum natura fert, duas de eadem re contrarias doctrinas veras esse.

[8] Quomodo igitur excelsus & præstans animus tuus ad tanti mali correctionem consueta libertate non uti sustinuit? [desiderata fuit contra hæreticos] Verum, etiamsi nondum hoc factum est, nunc saltem inimitabilis tua numerisque omnibus absoluta virtus excitetur, ac pientissimum imperatorem doceat, nihil ex reliquo ipsius erga ecclesias studio rediturum esse utilitatis, si tale malum ad fidei sanæ eversionem per eorum libertatem licentiamque prævaleat. Ita hactenus Gregorius; ex hisce autem, aiunt, ejus verbis, sese haud adeo, quam par esset, promptum atque alacrem ad Apollinaristas reprimendos exhibuisse Nectarium, merito sane potest inferri. Verum, etsi (neque enim vel id, ut jam innui, negare velim) sic habeat, consectariumne hinc illico pariter sit, ut e Sanctorum numero debeat Constantinopolitanus is Patriarcha noster expungi? Certe in eorum, qui id assererent, opinionem, si, quemadmodum Tillemontius tom. 9 Monument. eccl. pag. 488 ait, nullis umquam præ mollitie atque inertia vitiis hæreticisque sese opposuisset, manibus pedibusque concederem; ast ex eo, quod Nectarius congruo pastoralis officii fervore adversus Apollinaristas aliquando usus haud sit, inde id eum contra hosce aliosque hæreticos numquam fecisse semperque in coercendis vitiis exstitisse inertem, inferri non potest; imo contra, solitum fuisse Nectarium & hæreticis & vitiis libere sese opponere, ex ipsamet partim mox recitata Gregorii Nazianzeni epistola, cum in hac a Gregorio, quod ad Apollinaristarum licentiam audaciamque compescendam consueta seu solita libertate usus haud sit, corripiatur, concludendum apparet.

[9] [vigilantia] Utut sit, Nectarium equidem, si non ante, saltem post litteras, partim supra huc transcriptas, quibus a Gregorio Nazianzeno fortiter simul & suaviter ad compescendos Apollinaristas fuit exstimulatus, hisce aliisque hæreticis, & quidem haud improspere, ita sese, ut vigilem fideique tutandæ ardore incensum pastorem decebat, opposuisse, apparet credendum. Id enim nisi fecerit, futurum fuisse, ut a Nicolao I Papa, qui eum, ut supra vidimus, hæreticorum Expugnatorem in epistola, ad Photium scripta, postea vocavit, honorificentissimo hoc titulo afficeretur, in animum quis inducat? Adhæc supra memoratæ ad Nectarium litteræ fuerunt certe, uti ex infra dicendis fas erit colligere, a Gregorio Nazianzeno, cum Theodosius, priusquam ex Oriente in Occidentem adversus Maximum tyrannum moveret, in Oriente versaretur, conscriptæ; quod si autem nec ante, nec post has hæreticis sese Nectarius opposuit, ut quid, bellum in Italia post seu anno 388 adversus Maximum tyrannum Theodosio gerente, Ariani, qui falsum de imperatoris cæde rumorem sparserant itaque plebi ad quidlibet audendum animos addiderant, Nectarii ædes incendere? Tunc vero, inquit Hist. ecclesiast. lib. 5, cap. 13 Socrates, Ariani, resumpta fiducia, in apertam eruperunt insaniam domumque episcopi Nectarii conjectis facibus incenderunt. Id factum est Theodosio augusto iterum & Cynegio consulibus, id est, anno Christi CCCLXXXVIII. Enimvero e manifestissimo isthoc Arianorum in Nectarium odii argumento, magno hunc in illos aliosque hæreticos zelo, si non ante, saltem post acceptas Gregorii Nazianzeni litteras, efferbuisse haud immerito potest argui. Et vero Nectarius acceptæ per hasce exhortationi obsequens verosimillime easdem imperatori Theodosio ostenderit eumque, ut, quod Gregorius desiderabat, præstaret, induxerit.

[10] [evincit, in Opus nostrum, etsi in solis Græcorum Fastis] Theodosius certe, cum jam aliquamdiu post annum 383 sedem Constantinopolitanam occupasset Nectarius, hæreticis omnibus ac nominatim Apollinaristis, ne conventus agerent, severe ante suam in tyrannum Maximum expeditionem inhibuit, idque litteris jam sæpe memoratis, quas Gregorius ad Nectarium scripsit quasque hic proinde Theodosio exhibuerit, referri posse acceptum, Tillemontius tom. VI Monumentorum Ecclesiast. pag. 633 & Baronius in Annalibus ad annum 384, num. 35 existimant. Omnibus itaque sedulo expensis, ex eo etiam, quod major aliquando contra hæreticos desiderata in Nectario fuerit vigilantia, esse eum, quem nihilominus hæreticorum Expugnatorem & Virum sanctissimum Nicolaus I Papa in Epistola supra laudata appellat, e Sanctorum numero excludendum, haud probatur. At vero, inquiet fortassis nonnemo, etsi sic habeat, nec pariter, uti ex infra dicendis patescet, contra Nectarii sanctitatem e Socrate & Sozomeno, familiaritatem cum Novatianis ei attribuentibus, possit argui, inde tamen, Constantinopolitanum hunc Patriarcham pro Sancto indubie habendum eique adeo ut tali locum in Opere nostro dandum, consectarium nondum est. Fateor, sic habet; verum Græci in duobus Mss. penes nos exstantibus Synaxariis, quorum alterum Sirmondianum, alterum Chiffletianum vocare solemus, XXVII, qua ex infra dicendis Nectarius obiit, Septembris die annuam ejus memoriam recolunt, idemque ad XI Octobris, verosimillime, quod tunc aliquando cultu Nectarius fuerit gavisus, non modo iterum in jam dicto Sirmondiano Synaxario, sed & in Mss. Bibl. Ambrosianæ Menæis itemque in magnis Græcorum Menæis excusis etiam fit. Nectarium isthæc duobus hisce, in quibus ad nomen proprium Νεκταριὸς, a nomine appellativo Νεκτὰρ, quod ad deorum potum significandum in poëtarum fabulis usurpatur, deductum, alluditur, sequentibus ornant versiculis:

Ὁ Νεκτάριος οὐ τὸ τοῦ μύθου, Λόγε,
Ἀληθινὸν δὲ σῆς τρυφῆς νέκταρ πίνει.

Nectarius, non fabulæ, o Dei Verbum,
Sed verum deliciarum tuarum nectar bibit.

[11] Porro, ut jam dicta magna Græcorum Menæa excusa, [celebretur, ob rationem hic adductam inseritur] ita etiam, qui hisce presse inhærere solet, Maximus Margunius, Cytherorum episcopus, in Menologio, vernacula Græcorum hodiernorum lingua conscripto, Nectarium hodie commemorat, & ne nihilominus, an a Græcis, ut Sanctus, Constantinopolitanus is Patriarcha honoretur, dubius forsan quis adhuc hæreat, non tantum in Menologio illo, sed & in Menæis brevis ponitur oratio, qua, qui hanc recitant, Deum sibi fieri propitium per S. Nectarii preces rogant. Jam vero, cum sic habeat, ac proin immemorabili cultus possessione apud Græcos Nectarius gaudeat, eum ego ex hac deturbare non ausim. Nullis quidem sacris Latinorum Fastis exstat insertus subindeque etiam indignos, prout ex ipsismet jam laudatis, in quibus hodie una cum Sisinnio & Nectario vel Arsacius, hujus frater, vel hic simul & Acacius, ambo e Sanctorum numero, uti in Prætermissis jam monui, certo eradendi, recensentur, Græcorum Fastis sacris liquet, Græci Sanctis accensent; verum si propterea e Sanctorum numero Nectarius debeat excludi, consectarium erit, ut nullus, Græcorum solis Fastis sacris inscriptus, accensendus Sanctis sit; id autem cum admittendum haud sit, solis etiam Græcorum Fastis sacris inscripti pro Sanctis sunt habendi, nisi mereri, ut ex horum numero excludantur, solide probentur; quare cum id quantum ad Nectarium rationibus supra adductis factum haud sit, nec aliunde petitis fieri, ut apparet, queat, eum sane, qui & virtute numeris omnibus absoluta effulsisse a Gregorio Nazianzeno, adulationibus minime assueto, in epistola, plus semel supra laudata, asseritur, & Viri sanctissimi titulo a S. Nicolao I Papa loco supra cit. donatur, Sanctis accensendum hosque inter Sancti titulo affectum Operi nostro inserendum existimavi, etsi interim solis Græcorum Fastis sacris exstet inscriptus.

§ II. Quandonam & qua ratione Nectarius electus fuerit e neophyto Constantinopolitanus episcopus; in rebus officii sui sese instrui ab episcopo orthodoxo curavit, nec Novatianos in consilium adhibuit.

[Nectarius anno Christi 381 repente e neophyto] Circa anni 381 medium in Synodo Constantinopolitana, ad quam, Euchario & Euagrio, ut Socrates lib. 5, cap. 8 affirmat, consulibus, mense Maio, centum & quinquaginta antistites, a Theodosio imperatore, qui orthodoxos imperii sui præsules, tum ut Nicæni concilii decreta confirmarent, tum ut Constantinopolitanæ ecclesiæ episcopum constituerent, Constantinopolim vocari jusserat, arcessiti convenerant, S. Gregorius Nazianzenus pluribus Orientalium præsulum suffragiis episcopus urbis Constantinopolitanæ fuerat electus communique omnium lætitia in Constantinopolitanæ ecclesiæ throno collocatus. Verum, cum brevi post, exortis turbis, pacis atque concordiæ causa sese Sanctus ille dignitate obtenta in eadem, in qua eam acceperat, synodo circa medium dicti anni 381 sponte abdicasset, Nectarius ejus loco fuit electus. Dies quidem, quo id factum sit, determinari haud potest; verum, jam ante diem XXX Julii in cathedra Constantinopolitana Nectarium anno 381 sedisse, ex codice Theodosiano lib. 16, tit. 1, leg. 3 in editione postuma Jacobi Gothofredi tom. 6 pag. 9 & 10 fit perspicuum. Ibidem enim in constitutione de fide catholica, quam edidit Theodosius III Kalend. Aug. Heracl. Eucherio & Syagrio coss., id est, die XXX Julii in urbe Heraclea anno 381, ante alios antistites Nectari * episcopi Constantinopolitanæ ecclesiæ mentio instituitur. A tempore, sic sat prope jam determinato, quo Nectarius repente, dum neophytus dumtaxat adhuc esset, electus fuit Constantinopolitanus episcopus, ad rationem, qua mira ista electio acciderit, sermonem modo converto.

[13] [in Constantinopolitanum episcopum, uti hic a Sozomeno.] Sozomenus Hist. ecclesiast. lib. 7 cap. 8 illam sic exponit: Eo tempore Nectarius quidam, Tarso Ciliciæ oriundus, vir senatorii ordinis, Constantinopoli degebat: qui cum in patriam reverti jam pararet, adiit Diodorum (Constantinopoli scilicet, quo ad concilium venerat, tunc existentem) episcopum Tarsi, velut laturus epistolas, si quas ille Tarsum scribere voluisset. Forte tum Diodorus secum ipse tacitus agitabat, quisnam potissimum eligendus esset ad eam ordinationem, quæ tanta ambitione celebrabatur. Qui Nectarium conspicatus, eum episcopatu dignum esse censuit, statimque in intimo mentis recessu suffragium suum ei contulit, canitiem viri vultumque sacerdotio dignum & morum suavitatem considerans. Itaque tanquam alterius negotii causa eum ad episcopum Antiochensem deduxit; multisque laudibus prosecutus, oravit episcopum, ut illum suffragio suo adjuvaret Ille vero in tanti momenti negotio, ubi multi illustres viri eligendi proponebantur, Diodori suffragium derisit. Nihilominus evocatum ad se Nectarium aliquantulum temporis opperiri jussit. Haud multo post cum imperator mandasset episcopis, ut nomina eorum, quos quisque episcopatu dignos judicaret, in charta perscriberent, unumque ex omnibus eligendi facultatem sibi ipse reservasset, alii quidem aliorum nomina perscripserunt; Antiochensis autem ecclesiæ antistes scripsit & ipse eos, quos voluit; omnium tamen postremum adjecit Nectarium in gratiam Diodori.

[14] Imperator igitur, perlecto indiculo eorum, qui inscripti fuerant, [narratur, miro modo eligitur,] substitit in Nectario, & intenta mentis acie secum ipse consultabat, digito in postremum vocabulum impresso: rursusque ad caput reversus, cum cunctos ordine percurrisset, Nectarium elegit. Tum vero admiratio omnes invasit, quærebantque, quis & unde esset Nectarius ille, & quod vitæ genus sectaretur. Cumque didicissent, ne sacro quidem lavacro eum initiatum esse, inopinatum principis judicium eo amplius mirabantur. Ignorabat autem istud, ut opinor, etiam Diodorus: neque enim, si scivisset, ausus esset umquam viro nondum initiato sacerdotii suffragium dare; sed, ut verosimile est, virum jam canum pridem baptizatum fuisse existimabat. Verum hæc non sine Dei nutu evenere, siquidem imperator, postquam eum Baptismi expertem esse intellexisset, in eadem sententia permansit, multis licet episcopis refragantibus. Postquam vero universi cesserunt & imperatoris sententiam suffragio suo comprobarunt, baptizatus est & adhuc Neophyti vestem indutus, communi totius concilii calculo episcopus Constantinopolis renuntiatur. Multi porro crediderunt, hæc ita ab imperatore gesta esse, Deo id illi mandante ac præcipiente. Sed utrum id verum sit, necne, certo equidem affirmare non possum. Mihi tamen ipse persuaserim, non sine divina Providentia id actum esse, dum & ordinationis illius miraculum considero, & ex iis, quæ consecuta sunt, animadverto, Deum mansuetissimo & optimo atque honestissimo viro hunc episcopatum conferre voluisse. Et hæc quidem in ordinatione Nectarii ita gesta sunt, ut auditione accepi.

[15] Quæ de mirabili Nectarii in episcopum Constantinopolitanum electione Sozomenus his verbis narrat, [Is, in quo divinum instinctum intervenisse,] singulari Dei instinctui, uti sub finem indicat, non pauci adscripsere. At, ait in supra laudata Chronologica patriarcharum Constantinopolitanorum Historia num. 133. Cuperus, quocumque modo mirabilis illa electio facta sit, nonnullæ … narrationis (qua scilicet a Sozomeno per verba modo huc transcripta exponitur) circumstantiæ nobis parum verosimiles videntur. Fateor; nonnulla sane, quæ nec vero apparent similia, nec facile fidem apud quemlibet invenient, narratio illa complectitur; verum quid si in Nectarii electione singularis reipsa, uti a nonnullis creditum fuisse Sozomenus affirmat, Dei instinctus seu divinæ voluntatis significatio intervenerit? Enimvero hoc in casu, quæ vero alioquin absimilia incredibiliaque apparerent, haud amplius apparebunt hujusmodi. Vidit id Cuperus hincque, postquam, quæ sibi parum verosimilia videntur, dictæ narrationis adjuncta proposuit, Hist. mox iterum laudatæ num. 134 sic loquitur: Si hic de Ambrosio Mediolanensi aut simili catechumeno sermo esset, mirabilem hujusmodi electionem singulari divinæ voluntatis significationi adscriberemus; sed non videmus, tales fuisse Nectarii dotes ante susceptum Baptisma, ut ad peculiarem Dei instinctum recurri hic debeat. Animi dotes, quibus ante susceptum Baptisma ac proin ante suam in episcopum Constantinopolitanum electionem ornatus fuit Nectarius, tales certe, quales, dum e catechumeno Mediolanensis episcopus crearetur, erant Ambrosii, haud exstitisse, nemo forsan ibit inficias; ast usque ad tempus, quo episcopus fuit electus, intemperantius equidem haud vixisse Nectarium, suadent, quæ num. 5 & 6 in medium adduxi; etsi autem, id sese in juventute fecisse, ipsemet verbis, num. 4 huc transcriptis, apud Sozomenum Nectarius testetur, inde tamen pro mirabili ejus electione recurri ad peculiarem Dei instinctum haud posse ac proin nec debere, consectarium non est.

[16] [credibile apparet, locum non habuisse, ex aliorum] Quid ni enim is, qui vas electionis esse Saulum nomenque suum ab eo coram regibus & gentibus portari volens, repente eumdem ex Ecclesiæ persecutore fecit apostolum suamque hac de re voluntatem Ananiæ mirabili modo significavit, Nectarium e neophyto, qui corruptis in juventute moribus exstitisset, in episcopum Constantinopolitanum eligi voluisse, hancque suam voluntatem exsecutioni per Theodosium imperatorem mandari peculiari instinctu curasse haud queat? At vero, addit Cuperus, Si electio illa tam prodigioso modo aut divino instinctu facta fuerit, mirum sane est, alios ecclesiasticæ Historiæ scriptores id litteris non mandasse, dum interim multo minutiora illius temporis gesta posteritati reliquerunt. Miror certe ego, hosce omnes ac ipsummet, qui Constantinopoli & natus & educatus erat, Socratem de raro ac mirando modo, quo Nectarium elegisse Theodosius a Sozomeno narratur, tacuisse; verum est pariter, cur, vel e neophyto in Constantinopolitanum episcopum electum fuisse Nectarium, unicuique appareat quam maxime mirum, neque tamen, quin vere e neophyto in Constantinopolitanum episcopum electus fuerit Nectarius, etsi interim res a solo etiam Sozomeno, reliquis, qui huic vel æquales vel suppares fuerunt, scriptoribus eam tacentibus, affirmetur, revocandum est in dubium, cum S. Ambrosius, qui & ipse e Neophyto fuerat creatus episcopus, ordinationem suam per Nectarii e Neophyto in episcopum Constantinopolitanum ordinationem in epistola, ad ecclesiam Vercellensem anno 396 scripta, tacite excuset.

[17] [Scriptorum silentio & Socrate, qui rem aliter gestam narrat,] Quod autem ad divinum, quo Nectarii electio facta fuerit, instinctum spectat, cum is facile vel penitus ignorari vel haud sat exploratus haberi potuerit, non est, cur locum haud habuisse credatur, quod a nullis Historiæ Ecclesiasticæ scriptoribus memoretur, ac ab ipsomet, a quo fuisse per nonnullos creditus refertur, Sozomeno in dubium, uti ex ejus supra huc transcriptis verbis liquet, revocetur. Nectarium quidem, qui moribus placidus & in omni vita plane admirandus erat, a populo raptum ad episcopale munus obeundum & ab episcopis centum & quinquaginta, qui tum Constantinopoli aderant, ordinatum fuisse episcopum, Socrates huc supra num. 6 transcriptis verbis, nulla omnino vel miri, quo eum in episcopum Theodosius elegerit, modi, vel divini, quo id hic fecerit, instinctus mentione facta, dumtaxat docet; verum etsi sic habeat ac proin, Nectarium ob lenem ac blandam agendi rationem seu gratam morum facilitatem & in episcopum a populo expetitum & huic haud difficulter episcopos assensos fuisse, vero appareat haud absimile, nihil tamen impedit, quo minus tam quæ a Sozomeno, quam quæ a Socrate narrantur, ad Nectarii electionem concurrisse credantur.

[18] Quid ni enim factum esse queat, ut, declaratione, [haud probatur;] qua Theodosius, utut Baptismi expertem esse Nectarium, jam edoctus, in hujus tamen in episcopum, quam fecerat, electione sese perstare, episcopis edixerat, ad populum delata, Nectarium hic a sese raptum ac ad concilium abductum in episcopum ab episcopis ordinari postularit, hique demum, Theodosio, qui e dictis non secus ac populus Nectarium in episcopum desiderabat, præsente, Baptismate primum ei collato, id fecerint? Id certe ego haud perspicio; quare, cum auctores, qui pugnare utcumque sese inter videntur, non collidendi, sed, si fieri commode possit, componendi sint, rationi consentaneum est, ut, quemadmodum possunt, ita etiam reipsa ad Nectarii electionem, tam quæ Sozomenus, quam quæ Socrates narrat, concurrisse credantur. Episcopi, qui anno post Nectarii electionem proximo Constantinopolim iterum convenere, in sua ad Damasum aliosque per Occidentem episcopos epistola rationem tandem eorum, quæ in Synodo Constantinopolitana, secundæ œcumenicæ nomine distingui solita, gesta fuerant, reddentes, de Nectarii electione sequentem loquuntur in modum: Ecclesiæ Constantinopolitanæ. … reverendissimum sanctissimumque Nectarium in concilio generali communi omnium consensu, præsente Theodosio imperatore religiosissimo, totius denique cleri totiusque civitatis suffragiis, episcopum constituimus.

[19] Ita illi, haudquaquam certe his suis verbis impedientes, quo minus in Nectarii electione concurrisse putentur, [etsi autem certus non sit,] tam quæ a Sozomeno, quam quæ a Socrate de ea narrantur; verum, etsi sic habeat, ne tamen hæc omnia re etiam ipsa habuisse locum, absque omni dubitatione opiner, ipsemet facit Sozomenus. Cum enim, sese non e probatæ fidei documentis hausisse, sed auditione dumtaxat, quæ de Nectarii in episcopum ordinatione narravit, accepisse, sub verborum, num. 13 & seq. huc transcriptorum, finem insinuet, hæc omnia, utpote e sola forsan traditione populari hausta, veritati exactæ ubique haud esse consona, suspicandi ansam præbet. Viderit id haud dubie Baronius, piissimumque Theodosium in Nectarii electione sibi tantum, quantum ait Sozomenus, arrogasse juris, verosimile haud ratus, de hac apud nos tom. 2 Maii in S. Gregorii Nazianzeni, quam contexuit, Vita num. 148 sic scribit: Qui autem, postquam Gregorii Nazianzeni a sede Constantinopolitana abdicationem ratam habuisset Theodosius, in concilio Constantinopolitano, remanserunt episcopi, cum de subrogando alium in loco Gregorii mutuo dissiderent, aliis alii faventibus; tandem cum nulla esset spes concordiæ, ut in eamdem omnes coirent sententiam; placuit, ut, scriptis multorum nominibus, imperatori deferretur, quem vellet ex notatis eligere. Erat ultimo loco in schedula conscriptus Nectarius, adhuc catechumenus expræfectus, nuper enim gesserat præfecturam urbanam. Hunc, ceteris posthabitis, Theodosius imperator elegit. Quod si itaque Baronius, qui, quæ hic de urbana Nectarii præfectura ait, verosimiliter e Sozomeno partim & partim e Socrate conjectarit, vera hic memoret, Theodosius jure seu potestate, non quam sibimetipsi arrogarat, sed quam a concilio acceperat, Nectarium elegerit Constantinopolitanum episcopum.

[20] [Nectarius equidem legitimus,] Ast quocumque demum modo sive a Theodosio, sive a concilio, sive a clero & populo, sive denique ab omnibus his simul Nectarius fuerit electus, legitimus equidem exstitit ecclesiæ Constantinopolitanæ episcopus. Nec contrarium probari potest e concilii Italici anno 381 paulo post supra memoratum Constantinopolitanum celebrati, secunda ad Theodosium imperatorem epistola. In hac quidem apud Labbeum tom. 2 concil. col. 1008 Ambrosius ceterique, quorum nomine, cum e fama dumtaxat adhuc, ut apparet, res in Constantinopolitano gestas haberent perspectas, fuit conscripta, Italiæ episcopi sequentem loquuntur in modum: Nectarium autem cum nuper nostra mediocritas Constantinopoli cognoverit ordinatum, cohærere communionem nostram cum Orientalibus partibus non videmus. Præsertim cum ab iisdem Nectarius dicitur illico sine communionis consortio destitutus, a quibus fuerat ordinatus. Non mediocris igitur hic scrupulus. Nec quædam nos angit de domestico studio & ambitione contentio, sed communio soluta & dissociata perturbat. Nec videmus, eam posse aliter convenire, nisi aut is reddatur Constantinopoli, qui prior est ordinatus, aut certe super duorum ordinatione sit in urbe Roma nostrum Orientaliumque concilium; ita autem, qua ad sedem Constantinopolitanam promotus fuit Nectarius, electionem, ab episcopis, qui anno hanc proxime secuto, Constantinopolim convenere, magnifice verbis, num. 18 huc transcriptis jactatam, sese legitimam haud censuisse, luculenter produnt.

[21] [electione ejus a Damaso Papa approbata,] Ast hi, Maximi philosophi Cynici, qui sedem Constantinopolitanam vi occupare tentarat, mendaciis & fraudibus decepti, hujusmodi haud dubie, uti ex iis, quæ Cuperus in supra laudata Chronologica Patriarcharum Constantinopolitanorum Historia num. 119 & duobus seqq. scribit, pronum est colligere, tulerint judicium. Utut sit, haud multum equidem temporis effluxit, quin, quod ad Nectarii electionis firmitatem ac, ut esset legitima, requiri, ipsemet, ut mox videbimus, Theodosius judicarat, Romanus Pontifex Damasus concesserit. Qui id factum sit, expono. Apud Labbeum tom. 4 Conciliorum exstat Bonifacii Papæ epistola, in qua hic ibidem col. 1708 quibusdam Macedoniæ vicinarumque regionum episcopis anno 422 sic scribit: Clementissimæ recordationis princeps Theodosius Nectarii ordinationem, propterea quia in nostra notione non esset, habere non existimans firmitatem, missis e latere suo aulicis cum episcopis, formatam (litteras scilicet communionis indices) huic a Sede Romana dirigi regulariter depoposcit. Theodosius itaque, qui, quemadmodum ex hisce Bonifacii verbis intelligitur, Nectarii electionem, quod absque Romanæ Sedis cognitione & consensu esset peracta, haud sat firmam existimabat, roborari illam seu confirmari ab eadem Sede, missa ad Damasum Papam, quæ ex aulicis & episcopis erat composita, legatione, postulavit. Nec, quin hic imperatoris postulationi obsecutus sit, dubitare sinunt verba, e Nicolai I Papæ ad Photium litteris num. 2 huc transcripta. Iis enim ob ingentem, qua pressa fuerat Constantinopolitana ecclesia, necessitatem Nectarii promotionem is sanctus Pontifex excusat, id utique, nisi hæc a Sede Apostolica fuisset probata, haud facturus.

[22] Verum an ante, an post epistolam, ab episcopis, qui CPolim anno a Nectarii promotione proximo convenere, [ecclesiæ Constantinopolitanæ exstitit episcopus,] ad Damasum aliosque episcopos Occidentales scriptam, ratam hanc Sedes Apostolica habuit? In epistola ista, uti eam apud Theodoretum Hist. Ecclesiasticæ lib. 5, cap. 9 evolventi patescet, nulla omnino necessitatis, cujus causa e statu laïcali ad ordinem sacerdotalem promotus fuerit Nectarius, mentio occurrit, cumque nihilominus Nectarii promotio a Sede Apostolica ob talem necessitatis excusationem fuerit e jam dictis approbata, hæc verosimillime ab episcopis, supra memoratam Theodosii ad Damasum Papam legationem partim componentibus, fuerit adducta; quare, cum hæc dicta episcoporum Orientalium ad Damasum epistola indubie fuerit anterior, verosimillime & hac anterior exstiterit, quæ ob excusationem, a legationis istius episcopis adductam, facta e jam dictis est, promotionis Nectarii a Sede Apostolica approbatio. Verum hæc de mira Nectarii ad sedem Constantinopolitanam promotione hujusque a Damaso Papa, quæ, quemadmodum e jam dictis pronum est colligere, verosimillime vel ipsomet, quo concilium Constantinopolitanum celebratum fuit, anno 381 vel certe haud diu post locum habuerit, facta approbatione modo dicta, ut, Nectarium exstitisse legitimum ecclesiæ Constantinopolitanæ episcopum, patescat, sufficiant. Ad ea, quæ Nectarius jam episcopus egerit, sermonem converto.

[23] Nectarius, qui sese nec sufficientem rerum ecclesiasticarum peritiam, [Instructoreque apprime orthodoxo usus, collationis Constantinopolitanæ] nec doctrinam præcelso, ad quod inopinato fuerat evectus, muneri digne obeundo parem habere, noscebat, a Diodoro, Tarsensi episcopo, qui ad ejus in episcopum Constantinopolitanum electionem plurimum, ut Sozomeni verba, num. 13 huc transcripta, fidem faciunt, contulerat, prudenter ac provide, ut Cyriacus, apprime orthodoxus Adanorum episcopus, a quo rerum, ad sacerdotale suum officium spectantium, scientia imbueretur, Constantinopoli, jam finito Constantinopolitano concilio, aliquamdiu adhuc secum maneret, postulavit, ac, ut Sozomenus verbis num. 4 recitatis testatur, Cilicas præterea & ipse Cilix multos alios, ut secum morarentur ac suam, ut verosimile apparet, ei operam in gubernanda Constantinopolitana ecclesia addicerent, pellexit. Neque vero Nectarius, unde & ejus in faciendis, quæ jam dixi, prudentia laudanda, diu admodum sedem Constantinopolitanam occuparat, cum & doctrina ipse & doctiorum quorumcumque consilio atque ope quam maxime indiguit. Qua occasione id acciderit, e modo hic in medium adducendis mox intelliges. Sozomenus lib. 7 Historiæ Ecclesiasticæ cap. 12 sic scribit: Imperator … Theodosius, exiguo tempore (vix biennio nimirum) post priorem synodum (Constantinopolitanam videlicet, anno 381, ut dictum, celebratam) elapso, sectarum, quæ tum temporis maxime vigebant, principes iterum convocavit, ut de iis, quorum causa dissidebant, rationem redderent aut acciperent. Sperabat enim, perfecturum se, ut omnes inter se consentirent, si communem ipsis disputationem de controversiis fidei proposuisset.

[24] [cujus hic e Sozomeno] Cum igitur convenissent, Merobaude iterum & Saturnino consulibus, quo anno (nempe, qui ita, designatur, 383) Theodosius Arcadium filium suum imperii consortem sibi adjunxit, imperator, evocato ad se Nectario, de futura synodo cum eo communicavit, jussitque, ut quæstiones, ex quibus natæ erant hæreses, disceptandas proponeret, quo una fieret ecclesia credentium in Christum & doctrina fidei concors stabiliretur. Porro Nectarius, domum reversus, cum variis curis angeretur, Agelio Novatianorum episcopo, ut qui eandem cum ipso fidem (in iis scilicet, quæ ad Nicænum Symbolum pertinebant) teneret, consilium imperatoris aperuit. Agelius vero, utpote qui vitæ sanctimoniam factis ipsis profitebatur, in dicendo vero ac disputando parum erat exercitatus, alterum vice sua proposuit, qui & dispicere quid agendum esset & disputare, si opus foret, egregie calleret, Sisinnium nomine, qui tum quidem lector sub ipso erat, postea vero episcopus ibidem Novatianorum fuit; virum intelligendi facultate ac dicendi copia præditum; qui sacrorum librorum expositiones accurate didicerat & multiplicem habebat notitiam eorum, quæ tum ab ethnicis, tum ab ecclesiasticis auctoribus scripta erant. Hic, pro loco ac tempore rectissime consulere visus, auctor fuit, ut fugerent disputationes cum hæreticis, tanquam contentionis ac dissidii fomites, interrogarentque potius illos, num admitterent eos doctores atque interpretes sacrarum Scripturarum, qui ante dissidium Ecclesiæ vixissent. Etenim, aiebat, si istorum testimonia rejecerint, a suis consortibus explodentur; si vero illos ad dirimendas controversias idoneos esse arbitrabuntur, proferendi sunt eorum libri. Probe enim norat, antiquos, qui Filium Patri coæternum credi reperissent, numquam ausos fuisse dicere, quod generationis suæ aliquod habuisset initium.

[25] [datur notitia,] Cum igitur Nectario id placuisset, & imperator certior factus consilium approbasset, tentare cœpit hæreticorum animos, quidnam ipsi de veterum interpretationibus sentirent. Qui cum eas magnopere laudassent, imperator apertius ex iis percontatus est, utrum ex illorum dictis controversias decisuri essent & num illos idoneos doctrinæ testes judicarent. Cum vero hac etiam de re inter sectarum principes orta esset dissensio, neque enim eadem omnes de veterum libris sentiebant, intellexit imperator, illos opinionum suarum altercationibus confisos, conditionem propositam recusare, &, damnato illorum consilio, jussit, ut unaquæque secta fidei suæ formulam scripto comprehensam ipsi traderet. Postquam dies illuxit, quæ huic negotio constituta fuerat, convenerunt in palatium, pro iis quidem, qui Trinitatem consubstantialem profitebantur, Nectarius & Agelius, pro Arianis autem Demophilus ejus sectæ antistes; pro Eunomianis Eunomius ipse; pro iis vero, qui Macedoniani dicuntur, Eleusius, episcopus Cyzicenus. Porro, acceptis singulorum libellis, eam solam fidei formulam imperator probavit, quæ Trinitatem consubstantialem assereret; reliquas vero tanquam huic adversantes discerpsit. Ac Novatianis quidem nihil ex hoc negotio accidit præter sententiam. Idem enim, quod Ecclesia Catholica de Divinitate sentiunt. Cæteri vero episcopis suis succensuerunt, quod coram imperatore, pugnantia secum ipsis atque contraria, imperite dixissent. Multi etiam, damnatis illis, ad eam fidem, quæ probata fuerat, se transtulerunt. Cæterum imperator lege lata præcepit, ne hæretici collectas agerent, neve de fide docerent, neve episcopos, aut alios ordinarent; utque alii quidem urbibus & agris pellerentur; alii vero notarentur infamia, nec jus æquum civitatis cum reliquis civibus possiderent. Et graves quidem pænas legibus suis adscripsit; haudquaquam tamen executioni mandavit. Neque enim punire subditos, sed terrere tantummodo studebat, ut idem cum ipso de Divinitate sentirent. Nam & illos laudabat, qui sua sponte converterentur.

[26] Hæc omnia hactenus Sozomenus; eadem autem & quidem nonnihil fusius lib. 5 Hist. Ecclesiast., [occasione Novatianos duos in consitium adhibuisse] cap. 10 Socrates etiam refert, sub finem adjungens, Theodosium dein Novatianis, quod eorum fidem reperisset catholicorum de Sanctissimæ Trinitatis consubstantialitate fidei consonam, favisse, legeque lata, ut & oratoria sua absque metu possidere & iisdem, quibus catholici, privilegiis gaudere possent, statuisse. Quod si itaque duobus illis scriptoribus assentiendum hic sit, Theodosius, hæreticos omnes adducere ad unam eamdemque fidem Catholicam desiderans, præcipuos variarum hæresium seu sectarum propugnatores ad synodum vocavit, cumque hi, pro Arianis scilicet Demophilus, pro Eunomianis ipse Eunomius proque iis, qui Macedoniani dicebantur, Eleusius episcopus Cyzicenus, Constantinopolim, Merobaude iterum & Saturnino consulibus, id est, anno 383 & quidem, ut Socrates addit, mense Junio convenissent, Nectarius, ab imperatore, ut quæstiones, e quibus natæ essent hæreses, disceptandas seu examini, quo doctrina fidei concors stabiliretur, subjiciendas proponeret, jussus, duos dumtaxat in tanti, qua maxime angebatur, momenti re Novatianos, Agelium videlicet episcopum hujusque lectorem, nomine Sisinnium, in consilium, utcumque quidem, quem duo illi scriptores exponunt, felici, sed tamen eatenus pudendo successu adhibuit.

[27] Verum Baronius, qui, contra ac Socrates & Sozomenus insinuare videntur, [a Socrate & Sozomeno, a Baronio idcirco hic explosis] memoratæ ab his synodo seu collationi plures etiam episcopos Catholicos interfuisse, ac proin partem in illa solum ex orthodoxis Nectarium haud habuisse, persuasum sibi, & quidem ex infra dicendis merito, habuit, Sozomeni fere integro, quem jam e Valesii versione recitavi, textu in Annales suos ecclesiasticos ad annum 383, num. 16 & duobus seqq. e Christophorsoni versione illato, ita deinde prosequitur: At quoniam suspecta fides est hæreticorum, de suis dogmatibus & eorum sectatoribus aliquid affirmantium, æque nobis dubium redditur, immo, ut verius dicam, mendacium esse convincitur totum hoc, quod de Nectario ait, in causa tanti momenti Novatianum episcopum consuluisse, atque, ut illud usurpem, perinde acsi in Israë Deus non esset, Deum Accaron adiisse. Quis sibi pesuadeat, in eam synodum, in qua fortiores hæresum propugnatores audiendi essent, non vocatos esse a Theodosio Catholicos episcopos, qui doctrina ceteris eminerent, ut inter alios Gregorium Nyssenum, quem constat non solum hoc tempore fuisse superstitem, sed & plures adhuc vixisse annos, Amphilochium Iconii episcopum æque disertum, Diodorum Tarsensem eumdemque Nectarii studiosum & illos ipsos, quos idem Diodorus dederat eidem Nectario in divinis litteris consultores atque doctores; ut Euagrium relictum a Gregorio Nazianzeno prætermittamus atque alios plures, quibus synodus creditur abundasse, qui omnes Agelium decrepitum senem & juvenem Sysinnium antecellerent doctrina rerumque peritia. Quis igitur persuadere sibi poterit, his omnibus posthabitis, Nectarium convenisse Novatianos hæreticos eorumque præscripto dumtaxat rem tantam administrasse & in tanto negotio, tacentibus reliquis, soli Nectario cum hæreticorum antesignanis sermonem habere permissum esse?

[28] [ac præterea collationi isti solum ex orthodoxis Nectarium interfuisse,] Hæc laudatus Annalium ecclesiasticorum parens, qui cum Gregorium Nazianzenum inter & Nectarium parum huic honorificam, quam supra num. 3 proposui, comparationem instituat, locoque non uno Nectario laudando haud admodum idonea adducat, certe e præpostero in hunc affectu nimiove favore Sozomenum & Socratem verbis jam datis explosisse censendus non est; etsi autem, contra ac existimavit, hi ambo, non hæretici, sed, quemadmodum Valesius ante eorum Opera, Græco-Latine a sese edita, ostendit, orthodoxi exstiterint, Novatianis tamen, ut Bellarminus de Scriptoribus ecclesiasticis ait, nec ipsemet diffitetur Valesius, favisse dignoscuntur, idque ad illorum in iis, quæ in hæreticorum istorum laudem commemorant, fidem elevandam sufficit. Et vero, dum Constantinopolitanæ, de qua hic nobis sermo, synodo seu collationi nullos orthodoxos episcopos, si unum exceperis Nectarium, interfuisse, insinuant, tuto illis ac nominatim Socrati, dum præterea, fuisse a Theodosio in Novatianorum favorem, synodo sinita, legem latam, affirmat, credi sane haud posse, e jam nunc dicendis patescet. Theodosius imperator, qui, ut dictum, synodum istam seu concilium, ut hæreticos omnes sub una fide connecteret, congregarat, hosce ad sese vocatos officiis sibi devincire est conatus, cumque indulgentius, quam par esset, cum iis agere videretur, orthodoxi inde, veriti scilicet, ne imperator, illorum circumventus astutia, præceps delaberetur in hæresim, nonnihil fuere commoti.

[29] [falso indubie, uti ex iis, quæ] Ita fere in Ann. Eccles. ad annum 383, num. 20 idem Baronius, qui deinde, imperatorem idcirco ab Amphilochio, Iconiensi episcopo, cum factis, tum verbis redargutum fuisse, præfatus, qui res gesta sit, exponit ipsismet, quæ Theodoretus lib. 5, cap. 16 suppeditat, e Christophorsoni versione verbis, quibus ego, quæ Valesii versio exhibet, sequentia hæc substituo: Ingressus … denuo (Amphilochius) in palatium, cum Arcadium filium imperatori adstantem vidisset, quem ille paulo ante Augustum renuntiaverat, ipsum quidem imperatorem solito more salutavit, filium vero honoris expertem dimisit. Imperator vero id ab Amphilochio per oblivionem existimans factum, accedere eum jussit & filium osculari. Verum Amphilochius sufficere ei honorem dixit, quem ipsi exhibuisset. Quod indigne ferens imperator, contemptum filii suam esse aiebat injuriam. Tum vero sapientissimus Amphilochius facti sui causam aperuit & contenta voce dixit: Vides, imperator, te filii tui contumeliam ferre non posse, sed succensere iis, qui illi contumeliam faciunt. Crede igitur, Deum quoque hujus universi eos aversari, qui Filium ipsius Unigenitum blasphemant; eosque tanquam ingratos erga Servatorem ac bene de se meritum, odio habere. Re hoc modo intellecta, imperator, tum dictum, tum factum Amphilochii admodum miratus, legem extemplo dedit, qua hæreticorum conventicula vetabantur.

[30] Theodoretus quidem, isthoc Amphilochii factum tum demum, [hic in medium] cum Theodosius a cæde Maximi tyranni Constantinopolim ex Occidente esset reversus, accidisse, sub cap. proxime citati initium prodit; verum, cum Theodosius anno demum 391, uti apud Pagium in Criticis videre licet, Constantinopolim ex Occidente, cæso tyranno Maximo, sit reversus, Amphilochiique jam relatum factum, cum haud diu Augustus a Theodosio, quod, quemadmodum Socrates Hist. Ecclesiasticæ lib. 5, cap 10 docet, Merobaude iterum & Saturnino consulibus die septimo decimo Calendas Februarii, ac proin anno 383 die XVI Januarii evenit, Arcadius fuisset renuntiatus, habuisse locum, mox data Theodoreti narratio ferat, necesse est, ut Amphilochii, de quo hic, factum, anno 383, imo vero Constantinoplitani, quod e supra dictis anno isthoc, mense Junio ac proin haud diu postquam a Theodosio Augustus renuntiatus Arcadius fuisset, celebratum pro pace Ecclesiæ fuit, concilii tempore acciderit. Erit quidem fortassis nonnemo, qui reponat, potius id, quod capitis dicti initio, quam quod deinde in narratione, num. proxime præresso data, Theodoretus affirmat, esse credendum, ac proin Amphilochii, de quo hic, factum, non anno 383 seu tunc, cum haud diu Augustus creatus a Theodosio Arcadius fuisset, sed anno 391 seu tum demum, cum a tyranni Maximi cæde Constantinopolim ex Occidente Theodosius esset reversus, consignandum.

[31] Verum quo minus fieri id queat, impediunt, quibus dicta narratio terminatur, [adducuntur,] Theodoreti verba. Hisce enim statim post Amphilochii, quod illa exponit, factum latam fuisse, qua hæreticorum conventicula vetabantur, a Theodosio legem, diserte traditur; quare cum in codice Theodosiano lib. 16, tit. 5 de hæreticis lege XI, quæ ad Postumianum prætorii præfectum VIII. Kal. Aug. CP. Merobaude II. Saturnino coss. ac proin die XXV Julii anno 383 data notatur, omnibus omnino hæreticis, ut nullis circulis coeant, nullam colligant multitudinem, nullum ad se populum trahant, a Theodosio præcipiatur, nec ulla lex hujusmodi, quæ in Oriente a Theodosio, post Maximi cædem Constantinopolim reverso, anno 391 lata fuerit, reperiatur, consectarium est, ut supra relatum Amphilochii factum, post quod extemplo legem, qua vetabantur hæreticorum conventicula, a Theodosio latam, Theodoretus tradit, haud dubie anno 383 & quidem ante hujus XXV Julii diem, quo e dictis lex, hæreticorum, conventicula, vetans, a Theodosio lata fuit, acciderit. Jam vero cum sic habeat Amphilochiusque tunc, cum factum illud locum habuit, Constantinopoli & quidem in imperatoris palatio, teste Theodoreto, fuerit versatus, quis eum tunc seu anno 383 concilio, pro Ecclesiæ pace ibidem celebrato, interfuisse, eat inficias? Nec tantum Amphilochium, sed & plures alios orthodoxos episcopos eidem concilio interfuisse, fas est colligere e duabus, quarum altera 71, altera ordine est 72, epistolis, a Gregorio Nazianzeno ad Postumianum, anno 383 prætorio præfectum & Saturninum, qui anno eodem consulatum cum Merobaude gessit, conscriptis.

[32] [palam fit, insinuantibus,] In harum enim priori Gregorius ad Postumianum sic scribit: Nihil tam imperio tuo convenire existima (quando quidem rursus episcoporum synodus celebratur, haud scio qua de causa aut quomodo coeuntium) quam ut te præfecto ac tua opera ecclesiæ ad pacem reducantur, etiamsi eos, qui dissidiis & factionibus contendunt, apertius objurgare oporteat. Quod si cuiquam nimium curiosus esse videar, quod, cum a negotiis secesserim, non tamen curam & solicitudinem abjecerim, hoc memineris, non, quemadmodum a throno & fastuoso supercilio, ita etiam a pietate secessimus. Quin potius eo majorem fidem auctoritatemque apud te habiturus mihi videor, ut qui non rem meam privatam, sed publicam utilitatem curem; in posteriori vero ad Saturninum consularem sequentia isthæc, nonnullis aliis præmissis, commemorat: Omnia apud nos Dei Beneficio recte se habent, hoc uno excepto, quod de ecclesiis anxii & soliciti sumus tam fæde perturbatis. His quidquid operis afferre potueris ad communem concordiam & re & sermone impigre constitue. Quandoquidem rursus episcopi coeunt, metuendum rursus est, ne nunc quoque pudore suffundantur, si hæc quoque synodus parum præclarum finem habuerit, quemadmodum & prius. Cum itaque Gregorius, uti ex hisce, quibus in duabus jam dictis epistolis utitur, verbis liquet, de felici synodi, quæ tunc seu anno 383 celebrabatur, successu sit sollicitus, certeque, si ab Heterodoxis dumtaxat episcopis celebrata hæc fuisset, ita animo haud futurus fuisset affectus, haud dubie inter episcopos, quos ad illam coire ait, nonnulli orthodoxi exstiterint, estque proinde certo, solum ex orthodoxis Nectarium synodo isti seu concilio, ut Socrates & Sozomenus insinuant, interfuisse, a vero alienum.

[33] [perperam asseritur.] Atque hoc quidem tam uni, quam alteri e scriptoribus hisce, ut jam supra innui, est commune; verum Constantinopolitani anno 383 pro Ecclesiæ pace celebrati concilii occasione fuisse lege lata, ut Novatiani ecclesias suas seu oratoria absque ullo metu possidere iisdemque, quibus Catholici, privilegiis gaudere possent, a Theodosio statutum, Socrates præterea, ut jam supra monui, & quidem solus affirmat; id autem apparet a vero pariter alienum. Ita autumo primo quidem, quod legem talem a Theodosio fuisse tum latam, Sozomenus haud dicat, deinde vero, quod in Theodosiano apud Gothofredum codice nulla etiam usquam lex hujusmodi reperiatur. Nulla quidem in ejusdem condicis lege, anno 383 vigesima quinta Julii die data, qua, ne conventus hæretici agant, inhibetur horumque, quibus id vetatur, sectæ nominetenus exprimuntur, Novatianorum mentio occurrit; verum, etsi quidem inde, non fuisse idipsum, quod reliquis hæreticis, Novatianis prohibitum, haud tamen etiam in horum favorem legem, qua, ut & oratoria propria possidere & iisdem, quibus Catholici, privilegiis gaudere possent, Theodosii jussu prodiisse, potest inferri. Jam vero, cum sic habeat ac proin tam Socrates quam Sozomenus in iis, quæ de synodo, a Theodosio pro pace Ecclesiæ procuranda anno 383 convocata, fidem integram haud mereantur, non est etiam, cur eorum auctoritate impulsi, fuisse tunc a Nectario duos hæreticos Novatianos, Agelium videlicet episcopum ejusque diaconum Sisinnium in consilium, neglectis quibuscumque orthodoxis, adhibitos, credamus, idque adeo, quod hac de re aiunt, rejicere cum Baronio ut certo perperam ab iis assertum minime veremur, etsi interim res a Nicephoro Callisto, Socratem & Sozomenum hic, ut sæpissime alias, secuto, Historiæ Ecclesiasticæ lib. 12, cap. 15 etiam asseratur. Ad res modo, synodo seu collatione Constantinopolitana jam dicta posteriores ac quoquo modo ad Nectarium spectantes, quas § seq. exponere statui, progrediamur.

[Annotata]

* l. Nectarii

§ III. Nectarius a Gregorio Nazianzeno, ut imperatorem contra Apollinaristas excitet, epistola monetur; quandonam hanc acceperit, post obierit, quid adhuc egerit & presbyterum pœnitentiarium abrogando effecerit.

[Nectarius, qui a Nazianzeno per epistolam vel anno.] Theodosius eodem, quo synodus seu collatio supra memorata CPoli celebrata est, anno 383 duo dedit ad Posthumianum, prætorio præfectum, adversus omnes, quæ tunc grassabantur, hæreses rescripta. Hisce Arianos, Eunomianos, Macedonianos, Apollinarianos, Encratitas, Apotactitas, Saccophoros & Hydroparastatas, urbe agrisque pellendos sanciens, iisdem præterea omnem conventus agendi potestatem ademit ministrorumque ordinationem inhibuit. Verum cum postea, contemptis hisce imperatoris legibus, cujusvis generis hæretici Constantinopoli nihilominus libere degerent ac conventicula haberent, Gregorius Nazianzenus prolixam, quæ Operum ejus tom. 1 a pag. 721 exstat inserta, scripsit ad Nectarium epistolam, suaviter juxta ac fortiter hac illum, ut imperatorem ad compescendos Apollinaristas excitet, exstimulans. Ex epistola illa, quam jam supra partim transcripsi, Nectarium Sanctis haud accensendum, valide haud probari, luculenter, ni fallor, ostendunt, quæ de hoc argumento ibidem disserui. Verum quandonam illa admoneri Nectarium a Gregorio contigerit, determinatum nondum est, lubetque proinde id modo hic præstare. Admonitoriam istam ad Nectarium epistolam fuisse vel anno 384 vel etiam ante hunc exaratam, Baronius in Annal. eccl. ad dictum annum num. 32 existimasse videtur; verum id serius factum, postea, ut apparet, mutata sententia, in S. Gregorii Nazianzeni, quam contexuit, Vita, Operis nostri tom. 2 Maii inserta, num. 165 est arbitratus videturque posterior hæc ejus opinio amplectenda, uti e jam nunc dicendis patescet.

[35] [uti ex eo, quod illa ad secundam e duabus, quæ hic recitantur,] In codice Theodosiano lib. 16, tit. de Hæreticis duæ exstant contra hosce Theodosii leges, quarum altera XII. Kal. Febr. CP. Richomere & Clearcho coss., id est, die XXI Januarii anno 384, altera VI. Id. Mart. Thessal. Theodosio A. II & Cynegio coss., id est, die X Martii anno 388 data notatur. Ad harum legum alterutram ferendam Theodosium fuisse Gregorii Nazianzeni jam dicta ad Nectarium epistola impulsum, apparet indubitatum. Ut itaque annus, quo circiter scripta hæc sit ac proin Nectarium a Gregorio Nazianzeno admoneri contigerit, innotescat, fueritne eadem ad primam, an ad secundam e dictis legibus ferendam Theodosius commotus, hic statuendum. Ut id faciam, hasce ambas huc transcribo, ut cum præcipius Gregorii epistolæ capitibus, infra hic memorandis, commode a lectore queant conferri sicque ad utram ferendam fuerit hac Theodosius impulsus, determinari. Prior sic habet: Eunomiani, Macedoniani, Arriani necnon Apollinariani, inter sacræ religionis officia, pro suis erroribus, famosa sunt nomina. Omnes itaque, qui harum professionum vel pontificium sibi vel ministerium vindicarunt; qui se fugati nominis adserunt sacerdotes, quique in criminosa religione ministrorum sibi imponunt, qui docere se dicunt, quod aut nescire aut discere sit dedecorosum, omnibus hujus urbis latebris, indagine curiosiore perspectis, sine ulla gratiæ interventione pellantur; in aliis locis vivant ac penitus a bonorum congressibus separentur. Datum XII Kal. Febr. &c. Posterior vero his verbis concipitur: Apollinarios, cæterosque diversarum hæresum sectatores ab omnibus locis jubemus inhiberi, a mœnibus urbium, a congressu honestorum, a communione Sanctorum; instituendorum clericorum non habeant potestatem; colligendarum congregationum vel in publicis vel in privatis ecclesiis careant facultate; nulla iis episcoporum faciendorum præbeatur auctoritas; ipsi quoque episcopi nomine destituti, appellationem hujus dignitatis amittant; adeant loca, quæ hos potissimum, quasi vallo quodammodo ab humana communione secludant. His etiam illud nectimus, ut supra memoratis omnibus adeundi atque interpellandi serenitatem nostram aditus denegetur. Datum VI. Id. Mart. &c.

[36] [legibus ferendam impulsus fuerit Theodosius.] Tales sunt duæ, quas huc transcribendas duxi, Theodosii leges; Nazianzeni autem ad Nectarium epistolæ, qua ad harum alterutram ferendam imperator fuit impulsus, tria præcipua, de quibus Gregorius quam maxime conqueritur, sunt capita. Horum primum est Arrogantia & audacia, qua Ariani ecclesias seu congregationes, veluti facultate sibi ad hoc facta, colligebant; secundum temeritus, qua Macedoniani eo etiam, ut episcoporum nomen sibi ipsis adsciscerent caputque exererent, erant progressi, ac tertium denique Apollinarislis concessa, ad quam revocandam seu ad cœtus hæreticis hisce iterum interdicendos imperatorem ut inducat, Nectarium vehementissime Gregorius hortatur, conventus agendi facultas. Confer nunc hæc cum duabus mox huc transcriptis Theodosii legibus, certeque non ad harum primam, utpote a Theodosio, cum Eunomianorum, Macedonianorum, Arrianorum & Apollinariorum sacerdotes & ministros, per rescriptum, anno 383 die Septembris tertia datum, ad proprias terras migrare jussos, Constantinopoli adhuc latere intellexisset, idcirco dumtaxat, ut hi, indagine curiosiore perquisiti, ex urbe expellerentur, latam, sed ad secundam, utpote qua congregationes colligendi seu cœtus agendi facultas, episcopos faciendi eosque, qui jam ad dignitatem illam essent evecti, episcoporum appellatione distinguendi auctoritas hæreticis omnibus ac nominatim Apollinaristis adimitur, ferendam, motum fuisse Gregorii epistola Theodosium, videbis.

[37] Jam vero, cum sic habeat ac duarum dictarum legum prior anno 384, [eruitur, 388 vel paulo anteriori, conscriptam, officii monitus,] posterior anno 388 fuerit, ut jam docui, lata, consectarium fit, ut Gregorii, qua e dictis non ad illam, sed ad hanc ferendam Theodosius motus fuit, epistola, verosimillime non ante annum 384, sed vel ipso anno 388 vel aliquanto dumtaxat citius fuerit conscripta. Reponi quidem potest, posteriorem e duabus dictis Theodosii legibus Thessalonicæ datam notari eoque Constantinopoli jam inde ab anno 387 imperatorem hunc abiisse ac proin necesse apparere, ut Gregorii epistola, utpote qua sibi a Nectario exhibita Theodosius, ut dictum, fuerit ad legem illam ferendam motus, non anno 388, sed anno vel hunc proxime prægresso, vel altero etiam anteriori fuerit conscripta. Verum quid ni factum esse queat, ut Nectarius epistolam, a Gregorio Constantinopolim ad se anno demum 388 missam, Theodosio, etiamsi haud amplius Constantinopoli tunc, sed Thessalonicæ existenti, exhiberi, epistola etiam, qua, quod Nectarius petebat, exsecutioni a Theodosio mandari postularit, adjuncta, curarit? Utut sit, fuisse epistolam illam, si non anno 388, anno equidem haud longe anteriori conscriptam, verosimile mihi vel ex eo apparet, quod ea e jam dictis fuerit ad legem, quæ anno 388 data notatur, ferendam inductus, idque vix ulla veri specie dici posset, si diu, antequam hæc ferretur, seu ante annum 388 fuisset ista epistola conscripta.

[38] Quod itaque de Nectario, officii per Gregorium Nazianzenum admonito, [strenue hoc deinde est functus, Constantinopoli] ex eadem hujus ad illum epistola eruitur, id verosimillime circa annum 388 contigerit; Nectarium autem id, ad quod a Gregorio illa excitabatur, verosimillime præstitisse, suadent præter jam dicta etiam duæ, quarum altera 226, altera 227 a Bilio in Gregorii Nazianzeni Operum editione numeratur, sancti hujus patris epistolæ. Hisce enim, ut sibi gratificaretur, paratum semper exstitisse Nectarium, Gregorius prodit. Nec quæ supra num. 9 adduxi, dubitare sinunt, quin Nectarius post monitoriam, quam dixi, epistolam a Gregorio acceptam, hæreticis sese semper fortissime opposuerit. Id quidem qui fecerit ac quæ præterea præclare gesserit, singillatim, scriptoribus omnibus antiquis, qui de Nectario loquuntur, parce tantummodo id facientibus, edicendo non sum; verum, etsi sic habeat, duo tamen adhuc, e fidei etiam probatæ fontibus hausta, de Nectario præter jam dicta memoranda hic occurrunt. Ab eo, quod tempore præcessit, duco initium. In Constantinopolitana aliisque Orientalibus ecclesiis presbyter erat, pænitentiam agentibus præfectus; Nectarius autem hunc in ecclesia Constantinopolitana sustulit seu abolevit. Ita scilicet, addita etiam, ob quam factum id fuerit, causa, Socrates & Sozomenus, prior quidem Hist. Ecclesiast. lib. 5, cap. 19, posterior vero lib. 7, cap. 16, memoriæ, consentiente etiam illis Nicephoro Callisto, produnt. Omnia, quibus Socrates id facit, verba in antecessum, postea etiam partim, quæ Sozomenus suppeditat, in decursu, cum id e re judicaro, recitaturus, huc transcribo. Verum, priusquam id faciam, quandonam circiter res gesta sit, e Socrate & Sozomeno definio.

[39] [anno circiter, ut probatur, 390, presbyterum pœnitentiarium,] Prior, narrato Theodosii post tyranni Maximi cædem ex Occidente Constantinopolim reditu, mox subjungit: Sub idem tempus presbyteros ecclesiarum, qui pœnitentiæ præerant, placuit aboleri; Sozomenus vero, relato S. Marcelli Apameensis episcopi, qui ad XIV Augusti diem in Opus nostrum illatus jam est, martyrio, ita deinde prosequitur: Per idem tempus Nectarius, Constantinopolitanus episcopus, presbyterum illum, qui præpositus erat pœnitentibus, primus ex ecclesia sustulit. Cum itaque Theodosii post Maximi tyranni cædem Constantinopolim reditus sub Tatiani & Symmachi, ut Socrates testatur, consulatu ac proin anno 391, Marcelli vero martyrium anno circiter 389, uti in Opere nostro loco proxime cit. videre fas est, acciderit, consectarium fit, ut circa annum 391, Si Socrate, anno autem 389, Si Sozomeno standum sit, presbyterum pœnitentiarium a Nectario Constantinopoli aboleri contigerit. Attamen, cum phrasis, qua id per idem tempus, quo Marcelli martyrium, evenisse Sozomenus ait, latitudinem aliquam, utut non æque certo ac adhibita a Socrate Phrasis sub idem tempus, utcumque pati ac proin tam ad annum 390 quam ad annum 389 exstendi posse videatur, præstare mihi videtur, ut posteriori hoc anno non magis, quam anno 391, sed circa annum 390 eventus ille signetur, maxime cum sic, etsi etiam huic fuisset reipsa anno 389 locus, a veritate haud simus abituri, nec quidquam, quod vel cum Socrate vel cum Sozomeno pugnet, statuturi. Atque ita quidem tempus, quo circiter presbyterum pœnitentiarium Constantinopoli a Nectario aboleri contigerit, modo utcumque definii; nunc qua de causa factum id a Nectario fuerit, Socratem loco supra cit. exponentem, aliaque nonnulla, eo utcumque spectantia, adjungentem audiamus.

[40] [uti a Socrate, causa etiam, ob quam id fecerit,] Postquam Novatiani, inquit, se ab Ecclesia sejunxissent, eo quod cum illis, qui persecutione Deciana lapsi erant, communicare noluissent, ex illo tempore episcopi pœnitentiarium presbyterum albo ecclesiastico adjecerunt, ut qui post Baptismum lapsi essent, coram presbytero, ad eam rem constituto, delicta sua confiterentur. Et apud alias quidem sectas hæc regula etiamnum perseverat; soli vero Homousiani &, qui cum illis in fide consentiunt, Novatiani presbyterum pœnitentiæ præpositum rejecerunt. Nam Novatiani ne initio quidem supplementum hoc admiserunt. Homousiani vero, qui nunc ecclesias obtinent, cum hoc institutum diu retinuissent, tandem Nectarii episcopi temporibus abrogarunt ob facinus quoddam, quod in Ecclesia commissum fuerat. Mulier quædam nobilis, ad pœnitentiarium presbyterum accedens, delicta post Baptismum a se perpetrata singillatim confessa erat. Presbyter vero præcepit mulieri, ut jejuniis & orationibus continuis vacaret; quo scilicet una cum delictorum confessione opus etiam pœnitentiæ conveniens ostenderet. Progressu temporis mulier aliud facinus confessa est, ecclesiæ videlicet diaconum cum ipsa stupri consuetudinem habuisse. Id cum dixisset, diaconus quidem Ecclesia ejectus est; populus vero graviter commoveri cœpit. Neque enim solum ob scelus, quod patratum fuerat, indignabatur, verum etiam eo quod labes haud mediocris atque infamia hoc facto adspersa videbatur Ecclesiæ.

[41] Cum igitur eam ob causam ecclesiastici homines dicteriis appeterentur, [adjuncta, hic narratur, sustulit,] Eudæmon quidam Ecclesiæ presbyter, Alexandria oriundus, episcopo Nectario suasit, ut pœnitentiarium quidem presbyterum expungeret; unumquemque vero pro arbitrio & pro animi sui conscientia ad Sacramentorum communionem sineret accedere. Neque enim aliter fieri posse, ut Ecclesia ab omni probro libera esset. Hæc ego cum ab ipso Eudæmone acceperim, Historiæ huic inserere minime dubitavi. Etenim, ut sæpius dixi, omnem curam ac diligentiam eo contuli, ut res gestas ex iis, qui eas optime norant, condiscerem, easque accurate perscrutarer, ne quid a veritate alienum scriptis mandarem. Et initio quidem Eudæmoni ista dixi: Consilium tuum, o presbyter, utrum Ecclesiæ profuerit, an non, Deus viderit. Ceterum ansam ex eo singulis datam esse video, ut delicta sua invicem amplius non coarguant, nec observent præceptum illud Apostoli, quod ita habet: “Nolite communicare operibus infructuosis tenebrarum, sed potius redarguite.” Valesius in hoc, quo presbyter pœnitentiarius Constantinopoli a Nectario sublatus refertur, Hist. ecclesiast. Socratis caput in suis in hanc Annotationibus ita observat: Nullus est locus in Historia ecclesiastica, qui doctorum hominum ingenia magis exercuerit, quam iste de presbytero pœnitentiario Constantinopoli sublato. Atque, ut fieri solet, quisque pro cultu ac religione sua varias ejus loci interpretationes attulit.

[42] Ita ille, subdens deinde, quæ potissimum in controversia isthac discutienda atque observanda arbitretur; [sicque, cum officii a presbytero illo secundum antiquorum,] verum cum de presbytero pœnitentiario, Constantinopoli sublato, hic dumtaxat, prout id factum ad Nectarium spectat, tractemus, quidnam per hoc ac proin confessionemne, an pœnitentiam & qualem Nectarius sustulerit, itemque an laudem, an reprehensionem fuerit id faciendo promeritus, nobis præcipue examinandum. Ut rem ipsam jam nunc aggrediamur, quidnam igiturfecit presbyterum pœnitentiarium abolendo Nectarius? A tempore, quo Novatiani ab Ecclesia, quod circa sec. tertii medium est factum, sese sejunxere, presbyterum quemdam, qui pœnitentibus præesset, in singulis ecclesiis fuisse statutum Socrates verbis proxime huc transcriptis sub initium non obscure prodit. Non parum itaque, ut, quid presbyterum pœnitentiarium abolendo Nectarius egerit, definiri queat, officii seu muneris, quod presbyter ille obibat, conferet notitia. In hanc itaque ante omnia hic inquiramus. Sozomenus Hist. ecclesiasticæ lib. 7, cap. 16 ex interpretatione Valesii sic scribit: Cum in nullo penitus peccare divinioris cujusdam naturæ sit & humana præstantioris; pœnitentibus vero, etiamsi sæpius deliquerint, veniam dare Deus præceperit; cumque in petenda venia peccatum necessario confiteri oporteat, grave ac molestum ab initio visum est sacerdotibus, tanquam in theatro, circumstante totius ecclesiæ multitudine, crimina sua evulgare.

[43] [qui, non quod Nicephorus, sed quod Cassiodorus e Sozomeni] Itaque ex presbyteris aliquem, qui vitæ integritate spectatissimus esset, & taciturnitate ac prudentia polleret, huic officio præfecerunt; ad quem accedentes ii, qui deliquerant, actus suos confitebantur; ille vero pro cujusque delicto, quid aut facere singulos, aut luere oporteret, pœnæ loco indicens, absolvebat confitentes, a seipsis pœnas criminum exacturos. Nicephorus Callistus Hist. ecclesiast. lib. 12, cap. 28 in textu, qui huic Sozomeni textui respondet, eidem etiam ad amussim quantum ad substantiam consonat, idemque de Christophorsono dicendum; ut spectatis Græcis, quæ Nicephoro, Christophorsono & Valesio præluxere, Sozomeni exemplaribus, publice quasi in theatro recitari peccata, primos Ecclesiæ seu ob jam dicta eos, qui, hæresi Novatiana exorta, floruere, episcopos noluisse, sit credendum. Verum Cassiodorus in Historia tripartita a tribus jam memoratis Sozomeni interpretibus non parum discrepat itaque hujus jam recitata verba reddit: Quoniam omnino non peccare, divinum, & ultra humanam naturam esse cognoscitur, peccantibus autem & pœnitentiam agentibus veniam Deus dari præcepit; qui vero confiteri refugiunt, majus peccatorum onus acquirunt, propterea visum est antiquis pontificibus, ut velut in theatro, sub testimonio ecclesiastici populi, delicta pandantur; & ad hanc rem presbyterum bonæ conversationis servantemque secretum ac sapientem virum statuerunt, ad quem accedentes ii, qui deliquerant, delicta propria fatebantur &c; ita autem, antiquos, quos dixi, episcopos, ut publice & quasi in theatro peccata presbytero pœnitentiario panderentur, voluisse dilucide significatur.

[44] [ante oculos a se habito codice indicat, verosimilius voluerint,] Verum hacne, quam Cassiodorus suppeditat, an altera, qua id non voluisse episcopos, non minus dilucide indicatur, num. proxime prægresso e Valesio allegata ac in Nicephoro Callisto etiam fundata Sozomeni interpretatione est standum? Id apparet admodum dubium, hincque, quod fuerit presbyteri pœnitentiarii, a Sozomeno memorati, munus, seu an publicas pœnitentium confessiones excipere pœnasque hisce publicas injungere ad partes ejus spectarit, pro certo nequit edici. Attamen, cum Cassiodorus non longe a Sozomeni ætate floruerit, Nicephorus autem annis plus 800 Sozomeno sit posterior, Sozomeni codex, qui Cassiodoro vel Epiphanio, qui primus historiam tripartitam confecit, magis integer & incorruptus, quam qui Nicephoro, Christophorsono & Valesio præluxit, verosimiliter exstiterit. Quare Sozomeni per Cassiodorum interpretatio, qua, ut publice veluti in theatro peccata panderentur, voluisse antiquos episcopos, significatur, ejusdem Sozomeni per Valesium, qua indicatur contrarium, interpretationi, utut etiam in Nicephoro fundatæ, præferenda videtur, maxime cum ei etiam Joannes Chrysostomus, utpote qui Hom. 5 de incomprehensibili natura Dei, Hom. 4 de Lazaro, Hom. 8 de pœnitentia & Hom. de Publicano in cap. 18 Lucæ, aperte ad Nectarii proximi sui in sede Constantinopolitana decessoris factum priscæque episcoporum constitutionis abrogationem alludens, jam non opus esse, ut peccata quasi in theatro pandantur, ubique repetat, non obscure suffragetur. Et vero peccata saltem publica (neque enim, si & occulta fuissent vulganda, presbyter pænitentiarius secretorum tenax & taciturnus esse debuisset) a pœnitentibus vel sponte sua vel e presbyteri pœnitentiarii, cui ea fuissent confessi, mandato publice & quasi in theatro fuisse pandenda, e Socrate & Sozomeno, quibus & Nicephorus addi potest, fas est colligere.

[45] Dum enim Nectarium, quod presbyterum pœnitentiarium sustulerit, [episcoporum constitutionem, Bellarmini verbis] reprehendunt, indicant id sese facere, primo quidem quod, eo sublato, non possint amplius homines invicem peccata arguere juxta illud Apostoli: Nolite communicare operibus infrugiferis tenebrarum, sed ea potius arguite; deinde vero, quod sublato publicæ confusionis fræno, tum plura ac majora fierent, quam olim, peccata: quæ causæ indubie requirunt, ut peccata saltem publica fuerint a pœnitentibus vel sponte sua vel presbyteri pœnitentiarii, ab episcopis olim constituti, cui hæc fuissent confessi, mandato publice coram populo declaranda. Bellarminus Disputationum de controversiis Christianæ fidei tom. 3, lib. 3 cap. 14 hisce aliisque, quæ ad hoc argumentum spectant, fusius expositis, duo primum, quæ eo etiam faciunt, videlicet non occulta, sed publica dumtaxat peccata confessioni publicæ antiquos episcopos per suam de presbytero pœnitentiario constitutionem subjecisse, huncque non omnibus fidelibus, qui quocumque modo pœnitentiam agebant, sed solis publicis pœnitentibus præpositum fuisse, luculentissime probat ac deinde ita prosequitur: Ex his, quæ hactenus dicta sunt, colligimus, constitutionem episcoporum, de qua historici (Socrates nimirum, Sozomenus & Nicephorus locis supra citt.) loquuntur, id solum complexam, ut, qui publice lapsi essent post Baptismum, ii ad sacram Eucharistiam non accederent, nisi presbytero pœnitentiario privatim omnia peccata sua confessi essent & deinde ad ejus arbitrium publice coram cœtu Ecclesiæ peccata publica detexissent & pœnitentiam publicam egissent.

[46] Quam constitutionem Socrates recte vocat appendicem additam ad veteres canones; [hic expositam, obeundi, partes hic memoratæ exstiterint,] nam ante exortam hæresim Novati, nemo cogebatur certum presbyterum adire, neque peccata ulla publica confiteri. Consueverant quidem aliqui juxta consilium sacerdotis, cui peccata omnia confessi fuerant, aliqua graviora & publica publice confiteri, ut ex Origene cognosci potest Hom. 2 in Psalm. 37, tamen, ut dixi, non tenebantur, sed satis erat, peccata omnia privatim confiteri & pœnitentiam privatam vel publicam juxta sacerdotis imperium agere. Cæterum post Novati hæresim excitatam placuit episcopis aliquid addere, ne Novatiani catholicos reprehendere possent, quod nimis facile lapsos ad communionem admitterent. Ita, qualis fuerit, qua pœnitentibus presbyter pœnitentiarius post exortam Novati hæresim fuerit præfectus, episcoporum antiquorum constitutio, exponit laudatus Bellarminus; cum autem, quæ de hac ait, vero sane sint quamsimillima, inde modo, presbyteri pœnitentiarii, ut eorum, qui post Baptismum lapsi essent, secretas confessiones exciperet iisque vel publicam delictorum aliquot publicorum coram Ecclesiæ cætu confessionem vel aliam publicam pro occultis etiam, si id expedire arbitraretur, criminibus pœnitentiam injungeret, partes exstitisse, vero etiam evadit simillimum.

[47] [harumque non alias, quam quæ scandalo occasionem dederant, aboleverit,] Verum hasne omnes presbyterum pœnitentiarium tollendo abrogavit Nectarius? Cum causa, ob quam presbyterum hunc sustulerit, diaconi cum muliere crimen hujusque cum ingenti populi scandalo publicatio, Socrate & Sozomeno testibus, exstiterit, haud dubie eas dumtaxat officii, a presbytero illo obeundi, partes, quæ crimini hujusque publicationi ac proin & scandalo gravissimo occasionem dederant, Nectarius abrogarit. Verum quænam partes illæ exstitere? Sozomenus loco supra cit. sic scribit: In Constantinopolitana … ecclesia certus presbyter constitutus erat, qui pœnitentibus præesset, donec matrona quædam nobilis ob peccata, quæ confessa fuerat, jussa ab hoc presbytero jejunare ac Deum suppliciter orare; dum hujus rei causa in ecclesia moraretur, a diacono se stupratam esse prodidit. Quo cognito, plebs omnis vehementer succensuit, eo quod contumelia illata esset ecclesiæ; nec mediocri probro expositi erant sacri ordinis viri. Dum itaque matrona, de qua hic sermo, diutius in ecclesia, quo pœnitentiam publicam, a presbytero pœnitentiario sibi injunctam, impleret, moraretur, diaconus hac occasione patravit cum illa flagitium; id audem e publica mulieris istius confessione ad populi aures pervenit. Etsi enim peccatum esset occultum, neque presbyter, ut populo illud patefaceret, ei mandasset, ipsa tamen, cum alia peccata, quæ publica erant, publice, ut verosimile apparet, seu e presbyteri mandato seu sponte sua confiteretur, longius, quam par esset, progressa, fuit & illud peccatum ex devotione indiscreta confessa; ut id, quod pœnitentiæ publicæ occasione fuerat patratum, confessionis publicæ occasione publicum sit factum.

[48] [publicam & pœnitentiam & confessionem, non autem.] Re porro ad Nectarium delata, primo hic quid ageret, incertus, postea, accepto, ut Socrates ait, a presbytero Eudæmone, consilio, presbyterum pœnitentiarium abrogavit, sicque simul publicam & pœnitentiam, cujus occasione turpe diaconi cum muliere flagitium fuerat patratum, & confessionem, cujus occasione populo id, tumultu inde contra clerum exorto magnaque infamiæ nota ordini sacerdotali inusta, innotuerat, abolevit. Ast, an nihil præterea presbyterum pœnitentiarium abolendo fecit Nectarius? Fuisse etiam simul & privatam seu auricularem confessionem & privatam itidem pœnitentiam a Nectario abrogatam, contendit Calvinus; verum, ait loco supra cit. Bellarminus, Nectarius nec abrogavit, nec abrogare potuit confessionem & pœnitentiam privatam. Quare, quod scribunt Socrates & Sozomenus, permissum esse a Nectario, ut unusquisque secundum conscientiam suam ad sacra mysteria participanda accederet, non significat, permissum esse fidelibus, ut sine confessione & judicio sacerdotis sacræ mensæ participes fierent; sed ut non cogerentur adire publicum Ecclesiæ tribunal, verum ipsi conscientiæ suæ rationem haberent, & siquidem sine peccato mortali essent, ad communicationem divinorum mysteriorum tuto accederent; sin autem, unum ex presbyteris eligerent, cui privatim peccata sua confiterentur. Socratis verba, quæ ita exponenda Bellarminus ait, num. 41 transcripta huc jam sunt; Sozomeni vero, quæ hisce respondent, sequentia hæc sunt: Cumque nonnulli consilium ei (Nectario nimirum) dedissent, ut unicuique, prout sibi conscius esset, ac fiduciam sui haberet, ad sacrorum mysteriorum communionem accedendi liberam faceret potestatem, presbyterum, qui agendæ pœnitentiæ præerat, abolevit.

[49] Hæc porro similiaque Socratis verba eo, quem verbis jam datis Bellarminus assignat, [æti argumenta, e Bellarmino hic adducta, evincunt,] sensu esse intelligenda, nec a Nectario confessionem privatam seu auricularem fuisse abrogatam, probant, quæ mox is scriptor subjungit, argumenta diversa. Quatuor præcipua ipsismet ejus verbis lectori ob oculos pono. Non sustulit, ait, Nectarius, nisi appendicem (episcoporum scilicet antiquorum jam supra num. 45 & seq. expositam constitutionem) ad veteres canones, quæ accesserat initio hæresis Novatianæ, illa autem appendix, ut jam satis ostendimus, ad publicam tantum pœnitentiam pertinebat. Deinde non sustulit Nectarius, nisi id, quod necessarium erat ad sedandum populi tumultum ex occasione detecti illius flagitii, a muliere scilicet, quæ id prodiderat, & ecclesiæ diacono commissi, excitatum; ad hoc autem satis superque erat, de medio tollere confessionem & pœnitentiam publicam; neque enim ex confessione pœnitentiaque privata ullus tumultus exoriri poterat. Tertio post Nectarii tempora mansit semper in ecclesia Græca usus confessionis privatæ, ut perspicuum est ex Chrysostomo, Nicephoro, Chartophylace, Concilio Trullano aliisque testimoniis supra citatis. Nulla autem historia refert, ab ullo episcopo vel concilio revocatum esse ac retractatum id, quod Nectarius fecerat: non igitur abrogaverat ille confessionem privatam. Quarto Sozomenus, qui fusius historiam istam conscripsit & quem adversarii potissimum citant, affirmat, Deum ipsum præcepisse, ut pœnitentibus venia daretur, & necessariam esse confessionem: idem autem Sozomenus non reprehendit Nectarium, ut eversorem juris divini, sed tantum dubitanter & modice illum carpit, quod occasionem sustulerit peccata invicem arguendi. Neque ullus alius scriptor in tot annorum centuriis Nectarium accusavit, quod certe multi fecissent, si rem tam necessariam & ab apostolorum temporibus in ecclesia frequentatam ipse unus episcopus abrogare tentasset.

[50] Talia sunt, quæ Bellarminus in rem suam allegat, argumenta quatuor præcipua, hæque certe, non privatam seu auricularem, sed publicam dumtaxat confessionem juxta ac pœnitentiam a Nectario fuisse abrogatam, dilucide evincunt; verum, cum Nectarius equidem, quod id fecerit, [confessionem auricularem, abrogavit, cumque Sanctus, qui a Socrate & Sozomeno] a Socrate & Sozomeno, ut apparet, carpatur, meritone, an immerito id ab hisce fiat ac proin laudemne, an vituperium id faciendo fuerit promeritus, modo indagandum. Sozomenus, quomodo & quam ob causam in ecclesia presbyter, qui pœnitentibus præerat, fuerit sublatus, loco supra cit. narraturus, primumque deinde, qui id fecerit, exstitisse Nectarium, præfatus, mox subjungit, hujus exemplum episcopos propemodum universos postea esse secutos; quod si autem, non laudari, sed juremerito carpi confessionem & pœnitentiam publicam abrogando meruisset, quis facile, quæso, futurum fuisse, ut ejus exemplum omnes fere episcopi postea sequerentur, in animum inducat?

[51] [merito ob id, quod sic fecit, fuisse carpendus haud videtur,] Imprudentiæ quidem idcirco insimulandum Nectarium, Tillemontius tom. IX Monum. ecclesiast. pag. 488 existimavit; verum si scriptori isti assentiendum hac in re sit, imprudentiæ quoque, quod nemo dixerit, universi fere episcopi, Nectarii, ut dictum, exemplum post secuti, fuerint insimulandi. At vero presbyterum pœnitentiarium abolendo non imprudenter, sed prudenter potius egisse Nectarium, ostendunt, quæ jam subdo. Poterat ille injungere reque etiam ipsa subinde pœnitentibus injungebat, ut, quæ in confessione declararant delicta, ea publice coram populo vulgarent; cum ita autem fieret, ut non paucos magnorum criminum reos reperiri inter catholicos atque orthodoxos gentiles etiam atque hæretici cernerent, non modica hinc Ecclesia Dei aspergebatur infamia prudenterque proinde, vel ut hoc malum averteret, presbyteri Eudæmonis, qui, nisi presbyter pœnitentiarius aboleretur, ecclesiam omni probro (Socratis verba num. 41 huc transcripta videsis) liberam esse non posse censebat, consilium secutus Nectarius presbyterum illum ac proin & quibus hic pro munere suo præsidebat, publicam confessionem & publicam itidem etiam occultorum (neque enim publica pro delictis quibuscumque publicis pœnitentia in usu esse post Nectarii decretum desiit) criminum pœnitentiam abrogavit.

[52] [synodo post,in Bagadii & Agapii causa celebratæ, interfuisset, anno 397 obiit.] Ad aliud modo, quod, ut dixi, hic adhuc de Nectario memorandum occurrit, progrediamur. Inter SS. Apostolorum & Conciliorum Canones, a Theodoro Balsamone Commentariis illustratos, pag. 761 & duabus seqq. extat & synodi, Constantinopoli in Bagadii & Agapii, qui ambo Bostrorum in Arabia episcopatum sibi vindicabant, causa celebratæ, sessio; in hac autem, cui & interfuit & præsedit Nectarius, Bagadii, in cujus locum electus fuerat Agapius, depositionem haud fuisse legitime a duobus tantummodo episcopis factam, fuit a synodi patribus, non parum ad id conferente Nectario, pronuntiatum. Ceterum synodus isthæc fuit anno, uti e Chronicis, quas in capite præfert dicta sessio, notis liquet, 394 celebrata, nec diu admodum post illam in vivis adhuc superstes fuit Nectarius. Anno enim 397, die XXVII Septembris, ut sequentibus his verbis, Nectarius Constantinopolitanus episcopus extremum diem obiit, Cæsario & Attico consulibus, quinto Calendas Octobris, Socrates lib. 6, cap. 2 docet, excessit e vivis.

DE S. GERMANO EPISCOPO VESONTIONENSI
IN COMITATU BURGUNDIÆ

CIRCA ANNUM CCCCVII

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sancti memoria in Fastis sacris, cultus ecclesiasticus, Acta edenda, tempus obitus.

Germanus ep. Vesontionensis in comitatu Burgundiæ (S.)

AUCTORE J. B. F.

Vesontio, quæ, in antiquis Provinciarum & Civitatum Galliæ Notitiis maxima Sequanorum metropolis habita, [Sanctus, qui Fastis sacris hic memoratis inscribitur,] archiepiscopalis in comitatu Burgundiæ urbs est, inter illustres suos episcopos recenset S. Germanum, martyrii etiam corona clarum. Dominus Dunod de Charnage, regius professor Vesontionensis, Historiæ Vesontionensis, quam anno 1750 publici juris fecit, tom. 1, pag. 34 refert, Sanctum in antiquis episcoporum ejusdem diœcesis Catalogis nominari, celebremque ejus esse in dictæ ecclesiæ Martyrologiis hoc die memoriam. Certe tum in antiquo Ms. Usuardi Martyrologio, ad ecclesiarum Alsatiæ & Burgundiæ usum aucto, sequentia leguntur: Bisuntiæ S. Germani, episcopi & martyris. Accedunt porro Usuardino isti Auctario Molanus, Castellanus, & in Generali suo Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, Catalogo Ferrarius. Ac hi quidem, quibus etiam, quod paucis dumtaxat hisce verbis, Vesontione in Galliis sancti Germani, episcopi & martyris, Sancti hodie meminit, Martyrologium Romanum hodiernum jungi debet, brevissime hodie Germanum commemorant; Miræus autem in Fastis Belgicis & Burgundicis id facit prolixiori etiam adhibito sequenti elogio: IX Octobris, S. Germani episcopi XII Bisontini. Is apud Grandifontem (oppidum id temporis nobile, nunc in vicum redactum, quarto lapide a Vesontione) circa annum 396 ab Arianis, quos bonus Præsul urbe Bisontina ejecerat, est interfectus. Quiescit Palmæ (quod oppidum decimo lapide a Vesontione distat) in monialium cœnobio, quod a S. Desiderato XI episcopo inchoatum S. Germanus perfecerat. Saussayus Martyrologii Gallicani parte 2 Sancti annuntiationi ipsa etiam ejusdem Acta ex Chiffletii Vesontione excerpta, sed comptiori stylo reddita ac ad elogii formam redacta subjungit; verum, cum Fasti sacri modo memorati, quibus Germanus exstat inscriptus, seculo X antiquiores seu classici non sint, ecclesiasticumque adeo ejus cultum haud probent, juverit hic, priusquam de Actis illis aliisque ad Sanctum nostrum spectantibus sermonem instituam, lectori ob oculos posuisse, quæ, Germanum cultu ecclesiastico jam a longissimo tempore in ecclesia Vesontionensi fuisse gavisum, sibique adeo locum in Opere nostro vindicare, dilucide evincunt.

[2] [cultuque ecclesiastico] In Museo nostro asservatur antiquum in membrana Ms dictæ ecclesiæ Vesontionensis Breviarium, in quo de S. Germano novem lectionum, sed ex communi accipiendarum, præscribitur Officium. Adhæc aliud etiam anno 1590 typis excusum penes nos exstat ejusdem ecclesiæ Breviarium, in quo Sanctus novem lectionum, quarum tres ei propriæ sunt, Officio honoratur. Hasce, quæ & Vitæ ejus compendium exhibent, hic subjicio. Lectio IV. Germanus Bisuntinensis episcopus, Desiderati successor, nihil nisi molestias & labores expertus est in eo munere. Tantæ perfectionis erat, ut sit usus sæpe numero in sacris ministerio Angelorum. Convertit multos homines ab idololatria & hæreticos ad fidem ecclesiæ reduxit. Lectio V. Antequam fieret episcopus, jam fuerat confessor coram tyranno examinatus, factus quoque episcopus non semel tantum, sed septies ad tribunal præsidis pertractus, semper in Christi veri Dei confessione permansit. Hæreticos autem in concionibus acriter oppugnabat: quamquam illi ut aspides obturarent aures suas, ne audirent verba Incantantis. Lectio VI. Erat tunc temporis quarto ab urbe milliario oppidum munitum mœniis & turribus nomine Grandifons. Eo loci convenire solebant hæretici ad sua conciliabula, auctoritatem Episcopi metuentes. Ex hoc loco igitur egressi, cum aliquando Germanus sero ex prædicatione reverteretur, & in ecclesia vici cujusdam proximi, orationis causa, substitisset: hæretici per insidias Episcopum suum orantem sagittis confodiunt, caput etiam gladio abscindunt. Sepultus est Palmæ in ecclesia Sanctimonialium, quam ipse fundaverat.

[3] [gaudes,] Nec tantum duo antiqua ecclesiæ seu archidiœcesis Vesontionensis Breviaria jam laudata, sed & veneratio, cujus initium nemo facile determinet, S. Germani reliquiis ibidem exhibita, ecclesiæque sub ejus nomine Deo erectæ, quarum ætatem nusquam assignatam invenio, fuisse jam a longissimo tempore honores, Sanctis deferri solitos, Sanctum nostrum in dicta archidiœcesi adeptum, argumento sunt indubitato. Joannes Jacobus Chiffletius in sua Vesontione parte 2, pag. 58 refert, in Balmensi archidiœcesis ejusdem nobilium Virginum abbatia, vulgo Baume les Nonnes, quæ cognomine oppidum Galliæ in comitatu Burgundiæ, ad Dubim fluvium, 4 leucis supra Vesontionem Montem Pelicardum versus celebre reddit, sacra S. Germani ossa pie asservari. Huic consentiens Dunodus in Historia Vesontionensi tomo 1, pag. 34, quam anno 1750 ab eo editam diximus, sic scribit: ipsius (S. Germani videlicet) sacræ reliquiæ, corpus scilicet in pervetusta theca lignea, & caput in argentea inclusa in ecclesia monasterii Balmensis honorifice quiescunt. Vesontionense proxime laudatum Sancti Officium, ac quæ hodieque in dicto monasterio perseverat, antiqua traditio ferunt, S. Germanum, absoluto martyrio, in ecclesia Balmensi fuisse sepultum; sicque ab anno circiter 407, quem ipsi emortualem fuisse infra videbimus, pretioso illo pignore gaudere hic parthenon dicitur. Ast id a vero longe alienum esse dicit laudatus Dunodus, contenditque, illud nobilium virginum cœnobium circa annum 763 ducis Garnerii munificentia primum fuisse conditum. Adhæc eodem tempore Sancti nostri reliquias illi duci ab archiepiscopo Vesontionensi, ut super illas Balmensem ecclesiam, prout tunc moris erat, ædificaret, concessas fuisse, conjectat idem auctor. Dunodi rationes lectoris judicio infra subjiciemus, ubi de hujus monasterii fundatione, quam a Sancto peractam ipsius etiam Acta ferunt, sermonem instituemus. Bernuinus, qui circa annum 787 Vesontionensem sedem occupavit, de sacro illo corpore quasdam particulas accepit, illasque, dum metropolitanam S. Joannis ecclesiam, a fundamentis a se instauratam, consecraret, simul cum aliis Sanctorum aliquot reliquiis, in maximam illius ecclesiæ aram inseruit. Hocque ipsum etiam fecit antistes Hugo, qui sec. XI ad mediam sui partem vergente, floruit, dum Vesontione S. Pauli basilicam solemni ritu dedicaret. Disco id ex codicibus in Chiffletii Vesontione parte 2, pagg. 92 & 176 editis. Quod modo ad diœcesis Vesontionensis ecclesias, Deo sub S. Germani nomine consecratas, spectat, Dunodus hasce, quarum interim ætatem nec ab ipso, nec ab ullo alio assignari reperio, existere uumero plures affirmat; cumque non sit, cur ei hac in re fides haud adhibeatur, fuisse enimvero S. Germano jam a longissimo tempore honores, Sanctis proprios, in diœcesi Vesontionensi delatos, ex omnibus modo de hoc argumento dictis omnino certum atque extra omnem controversiam positum debet videri.

[4] Ecclesiastico itaque Sancti cultu jam satis stabilito, [habet Acta multis post ætatem suam] modo ad ejus, quæ, ut dictum, in Chiffletii Vesontione exstant, Acta sermonem convertamus, ac primum, quam fidem, quamve auctoritatem mereantur, examinemus. Acta illa ab auctore, a Sancti ætate multis seculis remoto, fuisse exarata, vel e solo Chrysopolis nomine, quo Vesontionensem civitatem appellat, apparet indubitatum. Neminem enim latere puto, quanto recentius nomen illud sit, quam ut aptari S. Germani tempori possit. Hæc dictio, ut notat Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum, Vesontionensibus medio ævo mirabiliter placuit, postquam eos aliquis docuisset, in quodam libello Provinciarum sub Provincia Sequanorum sic haberi: Metropolis civitas Chrysopolinorum, hoc est, Vesontionum; quod Chrysopolitanorum debere legi mox cœpit a sciolis plerisque credi ac pro indubitabili veritate haberi. Quare hisce Actis, nisi in iis, quæ biographum e monumentis fide dignis hausisse constiterit, haud multum fidei videtur adhibendum.

[5] Dominus Perreciot in Historia Ecclesiast. diœcesis Vesontionensis apprime versatus, regiique ærarii Vesontione consiliarius, [seculis scripta.] a quo per amicum quædam de S. Germano documenta poposceram, nuper rescripsit, nihil præter jam edita a Chiffletio Acta reperiri; tamen de illis, quid sentiat, libenter se communicare. Autumat laudatus vir, hanc apud Chiffletium lucubrationem, sicut & primorum dictæ diœcesis Archiepiscoporum Acta a Ternatio antistite, qui anno 675 floruit, fuisse compositam, seu potius ex hujus antistitis Chronico sollicita Hugonis I cura, qui Vesontionensi metropoli anno 1040 præfuit, fuisse excerptam. At licet, sedulo Hugonis studio, qui ex antiquis monumentis decessorum suorum præclara facta scriptis consignasse dicitur, Sancti nostri etiam Acta posteritati fuisse tradita, plausibilibus rationibus probabile (quod præstitum nondum est) efficeretur; hæc tamen, quod ab imbecilli biographo imperite post interpolata, atque inconcinne fabulis sint adaucta, haud multum fidei auctoritatisque apud sani judicii homines, nisi in illis asserta aliunde probentur, sibi conciliatura puto.

[6] [Hæc, utut in quibusdam fabulosa,] Eruditissimus Dunodus, qui citato supra libro Archiepiscoporum Vesontionensium Catalogos, Vitasque Commentariis illustravit, de Sancti Vita quid sentiat, exponit sermo.ne Gallico, quem Latine sic reddo: In ipsius (S. Germani scilicet) Officii ecclesiastici Lectionibus legimus, Sanctum ad præsidis tribunal pertractum, semper in veri Dei confessione permansisse: legimus etiam, ipsum sagittis confossum, in oppido Grandifonte gladio cervicem subjecisse. Quæ omnia, inquit, ex ipsius Vita in abbatia Balmensi asservata, & a Jacobo Chiffletio edita, hujus Officii editores descripserunt. His exceptis, reliqua in dictis Actis contenta fabulis scatent, nullamque fidem merentur. Hæc Acta in quibusdam commentitia esse lubens fateor. Quis enim ad aniles fabulas non reducat prodigium, quo S. Germani cadaver sese erexisse, manibusque etiam amputatum caput, cui in columbæ specie Spiritus Sanctus insidebat, septem leucarum spatio, tremente interim terra, murisque oppidi Grandifontis atque turribus cadentibus, gestasse fingitur? Hanc capitis gestationem biographus ex eo certe asseruit, quod sanctum Martyrem cervicem in manibus portantem, ad significandum ipsius mortis genus, depictum viderit. Cumque Sancti corpus in ecclesia monasterii Balmensis honorifice quiescere cerneret, fabulam novo adjuncto adornare studens, scripsit, Sanctum a Grandifonte oppido, martyrii loco, usque ad dictum cœnobium, caput amputatum præ manibus ferentem, ivisse. Quæ commenta, a Chiffletio frustra propugnata, in Officii lectionibus supra transcriptis citati Breviarii editores merito omiserunt.

[7] [recte tamen a S. Germano, uti hic] Inspiciamus modo, qua impulsus ratione Dunodus in fabularum numero reponat, Balmense nobilium virginum monasterium a Sancto, ut Acta ferunt, fuisse conditum; & an eruditissimi Mabillonii legem, quam constanter sequendam in Historiæ Vesontionensis editione prima anno 1735 sibi proposuit, haud infregerit: Si falso, inquit Mabillonius, assentiri turpe est, cavere debemus, ne alio extremo vitio circumveniamur; neque enim veritas minus religionis meretur, propter circumfusos errores. Laudatum Dunodum ratiocinantem audiamus. Argumentum, inquit, maxime idoneum ad probandum sanctum Germanum (qui circa annum 407, ut siatim videbimus, obiit) dictum cœnobium non erexisse, suppeditat nobis anonymus Vitæ S. Romani, seculo 6 scriptæ, auctor, dum asseverat, ante monasterii S. Claudii fundationem, quæ, ut fatetur Dunodus, circa annum 430 a S. Romano (de quo vide Opus nostrum ad diem 28 Februarii) peracta est, in Provincia Sequanorum nullum monasterium exstitisse. Biographi illius verba accipe: Ante Romanum nullus monachorum intra provinciam Sequanorum religionis obtentu, aut solitariam, aut consortialis observantiæ sectatus est vitam. Proinde verisimile fieri vult Dunodus, nullum etiam ante illud tempus parthenonem in dicta provincia exstitisse. At unde id consectarium fieri contendit? ullane umquam lex, prius virorum quam mulierum monasteria erigenda esse, præcepit? An præterea facta in Historia consignata argumentis e probabilitate ductis evertuntur? Acta S. Germani expressis terminis ferunt, ipsum Balmense cœnobium condidisse, quod & alibi, quam in his Actis se legisse, Jacobus Chiffletius affirmat: Id cœnobium, inquit, vivente S. Desiderato (Sancti nostri decessore) ædificari cœptum legimus: perfectum deinde a S. Germano, ab eoque piis & Deo consecratis fæminis attributum. Similiter in Leontii Vita, qui, fatente Dunodo, anno 443 jam plus 25 annis ecclesiam Vesontionensem rexerat, legitur hic virginum cænobium in monte Chaudanne dicto prope Vesontionem ædificasse, quod pariter Dunodus, anonymi S. Romani biographi verbis inhærens, negat. En itaque duo monumenta antiqua, quæ clare tradunt, ante S. Romanum in Sequanorum provincia virginum monasteria erecta fuisse. Facta ita expresse in monumentis antiquis signata levibus conjecturis nullo modo elevanda videntur. Quod & postea ipse Dunodus satis sensit; nam in citati Operis editione recentiori anno 1750, anonymi S. Romani biographi verbis haud amplius nixus, Leontium supradictæ abbatiæ fundatorem dixit; sicque argumentum, quod maxime idoneum, ad negandum S. Germanum unquam parthenonis Balmensis fuisse fundatorem, prius existimarat, improbasse, ac idcirco in recentiori Operis sui supra laudati editione lectori amplectendum haud proposuisse videtur.

[8] Aliud argumentum, quo opinionem suam Dunodus tuetur, [contra Dunodum ostenditur,] ac Balmense cœnobium tempore Caroli Magni a duce Garnero fuisse conditum contendit, repetit ex hisce, quæ Albericus in Chronico ad annum 763 refert, Hugonis a S. Victore verbis: Iste dux Garnerus fundavit abbatiam monialium de Balmis, ubi positus est, & adhuc nobilissimam habet ibi sepulturam. Certissimum est, Hugonem de Balmensi nobilium virginum monasterio hic loqui; at etiam haud minus verum est, Hugonem fuisse allucinatum. Certo alicubi legerat vel audiverat, ducem quemdam Garnerum plurima dona huic monasterio fuisse largitum, ibidemque in pulchro mausoleo quiescere; cumque Caroli Magni tempore ducem Garnerum quemdam exstitisse inveniret, hunc cum duce, plurima dona dicto parthenoni largito, eumdem existimarit, omnemque ipsi honorem adscripserit, quem circa annum 600 Garnerus seu Vuarnarius palatii Burgundici comes, dictum monasterium, a Wandalis antea devastatum, reædificando redditibusque ditando acquisierat. Chiffletius hic opportune ad institutum nostrum sic scribit: Id cœnobium, vivente adhuc S. Desiderato, ædificari cœptum legimus: perfectum deinde a S. Germano, ab eoque piis & Deo consecratis fæminis (quæ postea Benedictinum institutum sequutæ sunt) attributum; a Wandalis postea disjectum, ac deinde circa annum 600 a Vuarnario palatii Burgundici comite reædificatum atque auctum proventibus.

[9] [parthenonii Balmensis fundationem adscribunt,] Ex S. Ermenfredi, primi Cusantiensis abbatis, sincera & fide digna Vita, in Opere nostro ad diem 25 Septembris edita, quam Egilbertus dictæ domus abbas, ejusque monachi ante annum 732, ac proin ante Caroli Magni, quæ, quemadmodum Pagius in Criticis ostendit, anno 742 evenit, nativitatem scripserunt, manifestum fit, Balmensem abbatiam ante annum 763, quod Dunodus negat, fuisse erectam; nam ibidem Cusantienses monachi de illo parthenone, ac si sua ætate jam antiquus haberetur, loquuntur. Citatæ Vitæ caput 3 hæc habet: Sed nec illud silendum est præcipue, quod reclusa quædam sanctimonialis fæmina, quæ erat penes monasterium virginum Balmam, distante a cella eadem plus aut minus millibus sex, in ipsius (Ermenfredi) articulo mortis vocata ad se ministra ait: Vade, inquit, cito dic Warnerio vel sororibus, quia dominus Ermenfredus nunc de hac vita migrat ad Dominum. Nam fuit consuetudo antiquitus in præfato monasterio, ut una ex ipsis, cujus animum Spiritus Sanctus ardentius illustrasset, reclusa haberetur, una cum sola tantum ministra. Æquus lector modo judicet, an Dunodi conjecturæ rationesque huc in medium adductæ evidenter, ut ipse contendit, probent, Balmense nobilium virginum monasterium S. Germani munificentia non fuisse erectum. Judicet, an ex laudati auctoris argumentis consectarium fiat, Sancti nostri Acta, antiquamque, quæ hodieque perseverat, traditionem, dum ipsum Balmensem abbatiam fundasse ferunt, esse commentitia.

[10] [editisque æ Chiffletio, e quibus, Sanctum circa annum 407 obiisse deducitur,] Superest, ut nunc in tempus, quo Vesontionensem sedem adierit, ipsamque pretiosa in conspectu Domini morte vacuam reliquerit Sanctus noster, inquiramus. Decimus tertius in antiquiori archiepiscoporum dictæ diœcesis Catalogo, in recentiori vero duodecimus, quod de Ferreoli, quem inter Linum & Maximinum medio loco vetustior Catalogus collocat, episcopatu non satis constet, recensetur. Sancti Acta, ipsum S. Desiderato successisse, itæ ferunt: Post gloriosum beati Desiderati ad cælos transitum beatus Germanus vir apostolicus … electus est. At cum annum S. Desiderati emortualem nec Acta nec Catalogi diserte exprimant, sed tantummodo ipsius mortem circa annum CCCC, uti in Opere nostro ad diem 27 Julii videre est, contigisse referant, inde fit, ut annum, quo Sanctus hanc sedem adierit, pro certo determinare in promptu non sit. Nec annum, quo vitam hanc mortalem cum immortali S. Germanus commutarit, vel ipsamet ejus Acta, vel editi apud Chiffletium laudatumque Dunodum episcoporum Vesontionensium Catalogi assignant. Petrus Franciscus Chiffletius S. J., qui in Illustrationibus Claudianis, in Opere nostro ad diem VI Junii editis, citatos Catalogos commentatus est, facto annorum computo, quibus Sancti decessores successoresque dictam sedem occupasse, in fide dignis monumentis reperiuntur, ipsius obitus tempus circa annum 407 retulit, eique consentientes in Gallia Christ. Sammarthani fratres, & Castellanus in Mrl. Universali, ipsum illo circiter anno æterna a Deo mercede remuneratum scribunt. Cardinalis Baronius ipsum anno 372 ex hac vita migrasse haud sine errore dicit; nam cum S. Fronimius seu Frominius (cui S. Desideratus, ac deinde Sanctus noster successerunt) tempore summi Pontificis Siricii, qui ab anno 385 usque ad 398 Ecclesiæ præfuit, vixisse in ipsius Actis, in Opere nostro ad diem X Maii relatis, legatur, emortuale Sancti tempus anno 372, quo nondum erat episcopus, non potest affigi.

[11] A laudatis auctoribus dissentiens Dunodus, Sancti episcopatus obitusque tempus circa annum 270 esse statuendum, [episcoporum Vesontionensium Catalogis, uti hic adducta suadent,] sequentes ob rationes contendit, quas ex his Sancti biographi verbis deducit: Hic ante episcopatum probabilis fuit confessor, & in episcopatu semel & iterum pro nomine Salvatoris examinatus & dijudicatus. Ex his, inquit Dunodus, sequitur, tunc temporis persecutorum tribunal extitisse, quod Honorii tempore, quo imperante, Sanctum obiisse, nostri Catalogi ferunt, certo non potuit contigisse; nam tota Ecclesia & præcipue Vesontionensis, Honorio imperii habenas tenente, optata pace jam fruebatur. At tantum abest, ut Actis his, Sanctum tempore, quo ecclesia Vesontionensis persecutionem patiebatur, martyrium subiisse, consectarium fiat, ut contra, tunc religionem Catholicam omnino fuisse dominatam, satis eadem illa Acta insinuent; expressis enim verbis ferunt, hæreticos ex civitate Vesontionensi a Sancto pulsos, eamdem in posterum ingredi haud ausos fuisse, atque S. Germanum morti a judice non addictum, sed, illata ab hæreticis sicariis nece, martyrio fuisse affectum. Si in episcopatu, ut ipsius Acta ferunt, semel & iterum, usque septies pro nomine Salvatoris examinatus & dijudicatus fuerit, id a provinciæ præsidibus hæreticis vel paganis, graviori in ipsum pœna sævire numquam ausis, fuerit patratum. Ipsorum hæc circumspectio, Sanctum sub Catholicis imperatoribus vixisse, satis declarat; nam si paulo post annum 267, & tempore persecutionis Aurelianæ ecclesiam Vesontionensem rexisset, haud tam sæpe examinatus & dijudicatus fuisset: a primis vicibus ipsius liti finem judices certo imposuissent. Illæ Sancto creatæ molestiæ Honorii regno haud repugnant, cui, tunc adhuc minorenni, & plurimum a Provincia Sequanorum remoto, hujus provinciæ gubernator consilia sua dissimulare facile poterat.

[12] Quæ cum ita sint, Sancti nostri Acta, e quibus sane, [suffragantur, Commentarioque huic sunt subdenda.] quod vult Dunodus, consectarium non esse, ex modo allegatis liquet, suffragantur etiam supra memoratis, e quibus, Sanctum circa reparatæ Salutis annum 407 ex hac vita migrasse, deducitur, Vesontionensium episcoporum Catalogis, adeoque facere, ne hic hisce una supra laudatis auctoribus subscribamus, haud debent. Adhæc cum eadem Acta, Balmense Virginum nobilium monasterium fuisse a S. Germano fundatum, recte etiam, ut e supra allegatis palam est, memoriæ tradant, luceque proinde haud penitus sint indigna, nos ea, e Chiffletii Vesontione excerpta, Commentario huic, Adnotationibus etiam, ubi id res exiget, subinde adjunctis, subjiciemus, rati scilicet, futurum, ut, quamvis fabulis, ut dictum, sint respersa, lectori tamen, qui sic illa habebit in promptu, nec alio, si, ut a se consulantur, quæpiam forte ratio impulerit, recurrere hunc in finem habebit necesse, rem faciamus haud omnino ingratam.

ACTA,
Auctore anonymo,
E Ms. monasterii Balmensis Legendario in Chiffletii Vesontione edita.

Germanus ep. Vesontionensis in comitatu Burgundiæ (S.)

BHL Number: 3483

A. Anonymo.

CAPUT UNICUM.
Eximia Germani sanctitas, zelus in hæreticos, mors ab his illi inflicta, prodigium hanc secutum.

[Sanctus, qui dumtaxat adhuc presbyter sanctitate emicuerat,] Post gloriosum beati Desiderati a ad cælos transitum, beatus Germanus, vir Apostolicus, signis & prodigiis inclytus, concordante favore populi, aut potius Dei spiritu proclamante (vir olim ministeriis deputatus) aliquando sacris altaribus sacerdos electus est. Factus ergo presbyter tanta sanctitate emicuit, ut in Missarum solemniis, inter manus ministerium angelicum appareret. Qui etiam tantæ dignitatis fastigio sublimatus, multis calamitatibus ac tribulationibus hujus mundi pro Christi nomine est affectus.

[2] [factus episcopus strenuissime omnes muneris hujus partes explet,] Nullis usus est prosperis, cum omnia adversa pro Christi amore portaret. Hic ante episcopatum probabilis fuit confessor & in episcopatu nihilominus semel & iterum, usque septies pro nomine Salvatoris examinatus atque dijudicatus est: hic fecit vasa plurima sacrata, sacris altaribus apta: ministeria quoque sacra solerti industria sancivit: denique sua prædicatione ac traditione, maltos ad credulitatem & baptismum Christi convertit.

[3] [dumque hæreticos insectatur, ab his,] Postquam vero prædictam plebem ad verum Dei cultum præfatus Dei Pontifex convertit, & multos a variis languoribus liberavit; hæreticos etiam, qui in sua civitate Chrysopoli b remanserant, in suis prædicationibus graviter impugnabat, & ut eos ad viam veritatis reduceret, modo blandimentis vel exhortationibus; modo increpationibus vel vituperiis corripiebat: sed quia, dicente scriptura: In animam malevolam non intrabit sapientia, neque cordibus induratis & subditis peccatis c. Sicut aspis surda contra incantatorem, ita & hæretici contra prædicationis verbum obturabant aures suas & sicut Judæi in B. Stephanum, ita isti in B. Germanum dentibus fremebant; &, si eum extra civitatem invenire potuissent, non minus, quam Judæi Stephanum, isti Germanum lapidassent.

[4] Erat autem quarto ab urbe milliario quædam civitas, [quos Vesontione Grandifontem abire compulerat,] nomine videlicet Grandifons; in qua quidem civitate multi hæretici confluxerant ad refugium, propter metum beati Germani, qui hæreticos omnes, quos invenire poterat, a civitate & patria exstirpabat: ibique die & nocte dicti hæretici, sua iniqua consilia peragebant. Gloriosus igitur Germanus hæc audiens, de Chrysopoli exiit, & ad civitatem illam perrexit: ad cujus adventum per odium & invidiam exierunt, & ad persequendum eum adstipulati sunt.

[5] Quid plura? intenderunt arcum suum, ut sagittarent in occulto Immaculatum d, [insidiis ibidem appetitur,] id est, insidiabantur ei, ut eum morti traderent, si possent: verumtamen quia in aperto nocere non audebant, disposuerunt ei insidias ponere. Erat enim quidam vicus in civitate, per quem ire & redire solebat: & cum Deus Famulum suum illum, veritatis pugilem, donativo gloriæ cælestis remunerare vellet, raptus est, ne malitia mutaret intellectum ejus, aut fictio deciperet animam ipsius e.

[6] Et vere raptus; nam cum quadam die a civitate sero reverteretur, [ac tandem occiditur:] & per vicum illum, sicut solebat, transire vellet, illi miseri, qui arcum insidiarum tetenderant, quasi sagitta de occultis insidiarum prosilientes, sanctum Germanum orantem invenerunt: & dum oraret, audita est vox consolans eum; quod audientes hæretici f dicebant: magicam artem esse; alii vero dicebant, angelos confortantes: cujus gratia conversi sunt plurimi. Ipso orante, sagittaverunt eum & armis suis capite privaverunt: ita consummatus in brevi explevit tempora multa, placita enim erat Deo anima ipsius.

[7] Post hæc flexus caput suum inter brachia recepit: [caput sibi abscissum post necem arripit, indeque] de quo multi obstupescentes fugerunt. Gloriosus itaque martyr Christi Germanus, & sacerdos Domini dilectissimus, inter amplexus caput habens, angelo duce & cælesti lumine præcedente, progreditur, super caput suum ferens Spiritum sanctum, in similitudinem columbæ. Qui dum de vico exiisset, terra tremuit, & ceciderunt muri civitatis illius & turres g. Et, qui viderunt hæc omnia, dixerunt: Vere magnus est Dominus, qui talia operatur; vere amicus Dei erat hic: & conversi sunt populi multi.

[8] [id manibus gestans Balmam usque progreditur.] Qui cum ante ecclesiam beatorum martyrum Ferreoli & Ferrutii h accessisset, inclinavit se ibidem & inde pertransiens circa Chrysopolim a latere desuper, ad ecclesiam & civitatem se inclinans, sine mora perrexit usque Balmam, declinavitque ad quandam basilicam juxta majorem ecclesiam i, ibi enim fundaverat sanctimoniales, ibique obdormivit in Domino Jesu Christo. Cætera miracula causa brevitatis omittemus: ipse enim tanta sanctitate præpollebat, quod etiam spiritu prophetiæ plenus erat: omnes morbos a corporibus humanis expellebat, præstante Domino Jesu Christo, cui est honor & gloria in sæculorum sæcula, amen.

ANNOTATA.

a De hoc Sancto in Opere nostro ad diem 27 Julii actum est.

b Vide Commentarii prævii num. 4.

c Sapient. cap. 1, ℣. 4 legitur: Nec habitabit in corpore subdito peccatis.

d Psalm. 63, ℣. 4.

e Sapient. cap. 4, ℣. 11.

f Hæc Acta, cujus sectæ fuerint hæretici, qui sancto vitam ademerunt, non exprimunt; cumque quatuor prima Ecclesiæ secula plus quam 80 diversas hæreses effuderint, non est, cur cum Dunodo, sicarios hosce hæreticos Arianismo potius, quam omni alia hæresi infectos fuisse, credamus.

g Mihi prorsus ignotum est, e quo antiquitatis monumento, antiquis geographis silentibus, biographus hic hauserit, Grandifontem, hodie pagum duabus leucis ab urbe Vesontionensi dissitum, olim civitatem turribus murisque fuisse munitam. Frustra, inquit Dunodus, in illo pago murorum vel antiqui cujusdam ædificii vestigia quæsieris.

h De iis Sanctis in Opere nostro ad diem 16 Junii, quo coluntur, actum est.

i Ex his biographi verbis dominus Perreciotus vult consectarium fieri, hæc Acta ante Balmensis civitatis conflagrationem, quæ XII seculo contigit, collecta fuisse: Ista major ecclesia, inquit, certo erat devastata nunc ecclesia parœcialis S. Sulpicii, cujus limites, ut nuper fuit repertum, usque ad civitatis Balmensis muros sese extendebant: sicque tunc temporis triplo major erat incombusta abbatiæ Balmensis ecclesia, quæ ipsi etiam hodie proxime adjacet: ab illo autem incendio semper abbatialis multo major S. Sulpicii hodierna ecclesia exstitit; inde manifestum fit, S. Germani Vitam ante illud tempus fuisse exaratam.

DE S. SISINNIO PATRIARCHA CONSTANTINOPOLITANO

ANNO CCCCXXVII.

SYLLOGE.

Sisinnius patriarcha Constantinopolitanus (S.)

AUCTORE C. B.

Græcorum Fasti sacri, jam supra in S. Nectario num. 10 & 11 relati, [S. Sisinnius, quem soli Græcornm Fasti sacri hic memorati] qui hodie ut ibidem vidimus, Constantinopolitanum hunc patriarcham celebrant, hodie pariter Sisinnium, Constantinopolitanum itidem patriarcham, de quo hic modo sumus acturi, commemorant; etsi autem hi omnes seu, ut singulos nominatim etiam hic exprimam, Synaxarium Sirmundianum, Græcorum Bibliothecæ Ambrosianæ Menæa Mss., Græcorum itidem magna Menæa excusa ac denique, quod vernacula Græcorum hodiernorum lingua Maximus Margunius, Cytherorum episcopus, contexuit, Menologium, nullo plane elogio adhibito, id præstent, magna tamen Menæa excusa, ut Nectarium jam supra huc transcriptis, ita etiam Sisinnium duobus hisce, in quibus, ut apparet, ad Sisinnii nomen, veluti a verbo σινιάζω, Latine cribro seu concutio, deductum, frigide pro more suo poëta alludit, sequentibus ornant versiculis:

Ἀσινὲς ἦραν πνεῦμα τὸ Σισινίου
Ὁυ σινιασθὲν μηχαναῖς τῶν δαιμόνων.

Illæsum tulerunt Sisinnii spiritum,
Dæmonum artibus haud concussum.

Nec id tantum dicta Græcorum Menæa præstant, verum etiam brevem, qua per SS. Nectarii & Sisinnii preces divina misericordia imploratur, orationem, a Margunio in laudatum, quod contexuit, Menologium etiam illatam, versiculis jam recitatis subjungunt.

[2] Laudata quidem Menæa anno demum 1595 fuerunt excusa; [celebrant, quemque nihilominus rationibus hic adductis] verum ea ipsa diutissime ante exstiterunt Mss., hæcque tum, ut modo excusa, pro recitando ecclesiastico officio solebant a Græcis adhiberi; ut sane, quin apud hosce immemorabili cultu Sisinnius gaudeat, dubitandum non sit; cum autem sic habeat, non est, cur hic Sanctis haud accenseatur. Solis quidem jam supra memoratis Græcorum nullisque Latinorum Fastis sacris exstat inscriptus; verum id pariter locum quantum ad S. Nectarium obtinet, huncque tamen idcirco e Sanctorum numero haud excludendum, ostendunt, quæ supra, ubi de Sancto isto patriarcha Constantinopolitano tractavi, num. 10 & 11 disserui. Esset quidem, cur Sisinnius, cum Græci Sanctis subinde etiam indignos hacque ipsa die Arsacium, e Sanctorum numero, ut jam supra in Prætermissis monui, certo eradendum, accenseant, iis etiam, utut laudatis Græcorum Fastis sacris inscriptus, haud accenseretur, si indignus esse, qui honore hoc afficiatur, probari solide posset; verum nihil omnino, quo id vel utcumque (neque enim eo ignavia, Sancto a quibusdam imputata, conferre etiam, uti ex infra dicendis patescet, quidquam potest) probatum dari queat, invenio, contraque occurrit, quod dignum omnino esse Sisinnium, qui Sancti annumeretur, ostendit. Lectori id ob oculos hic pono.

[3] [præclaroque Cælestini PP. de ejus jam mortui fide & virtute] Cælestinus Papa in epistola, ad Nestorium, qui Sisinnio, Attici successori, in sedem Constantinopolitanam successerat, anno 431 conscripta, apud Labbeum tom. 3 Concil. col. 353 sic scribit: Aliquantis diebus Vitæ nostræ, post nefandum & sæpe damnatum dogma Pelagii atque Cælestii, catholica fides quietem habuit, quando eos cum suæ opinionis sequacibus telis unitæ sententiæ Oriens Occidensque percussit. Denique sanctæ recordationis Atticus, catholicæ magister fidei & vere beati Joannis etiam ad ista successor, eos ita persecutus est pro rege communi, ut nec standi quidem illic copia præstaretur. Mansit nos post ejus exitum solicitudo vel maxima, cum successor ipsius utrum etiam in ejus fide succederet, quæreremus; quia difficile est continuari, quæ bona sunt; nam sibi sæpe alternis vicibus adversa succedunt. Habuimus tamen post hunc, a quo eramus, continuo deserendi, sanctum Sisinium, celebratum simplicitate collegam, eam fidem, quam invenerat, prædicantem. Legerat profecto simplex sanctitas & sancta simplicitas, “Timendum magis, quam alte sibi esse sapiendum.” Et alibi: “Altiora sectanda non esse.” Et, iterum: “Si quis aliud prædicaverit, quam quod prædicavimus, anathema sit.” Adhæc idem Cælestinus tomo Conciliorum proxime citato col. 365 in epistola, qua clerum populumque Constantinopolitanum adversus Nestorii hæresim præmunit, de Sancto nostro sequentem loquitur in modum: Habuimus, hoc (S. Attico) decedente, collegam beatæ memoriæ Sisinnium, scientem quid possit gloriæ remanere, si integra & intemerata, quæ ad se usque pervenerant, catholicæ fidei ornamenta servaret. Intelleximus, ei nec columbæ simplicitatem, nec prudentiam defuisse serpentis. Flevimus, fratres carissimi, velut præscii futurorum, cito nos ejus præsidio destitutos.

[4] [testimonio impulsi, in Opus nostrum inferimus, episcopus C Politanus anno 426] Ita summus Pontifex laudatus; cum sic autem in duobus hisce huc transcriptis textibus perillustre de Sisinnii jam mortui fide & virtute testimonium reddat, hinc sane, omnino dignum esse Sisinnium, qui Sanctis acceaseatur, non immerito potest concludi, cumque, ut jam dixi, nullo ex capite possit probari contrarium, ego eum, utut solis Græcorum Fastis sacris inscriptum, Sanctis annumerandum Operique nostro Sancti titulo affectum inserendum existimavi; quod hic monuisse contentus, modo ad ejus in episcopum Constantinopolitanum electionem progredior. Accidit hæc anno 426, uti tradit Marcellinus comes, in chronico, prout id a Panvinio est editum, pag. 63 sic scribens: Indictione IX, Theodosio XII & Valentiniano II coss. Sisinnius, Vir sanctæ simplicitatis & simplicis sanctitatis, Constantinopolitanus episcopus factus est. Tum porro seu anno 426 Constantinopolitanum episcopum factum esse Sisinnium, tradit pariter Hist. ecclesiast. lib. 7, cap. 26 Socrates, qui cum præterea & rationem, qua id acciderit, & diem, qua episcopus ordinatus fuerit is Sanctus noster, edoceat, lubet & ejus verba huc transcribere. Sequentia hæc sunt: Post obitum Attici ingens contentio de ordinatione episcopi exorta est, aliis alium postulantibus: quidam enim Philippum presbyterum cupiebant, quidam Proclum, qui etiam presbyter erat. Sed universus populus communi consensu Sisinnium optabat, qui & ipse presbyter quidem erat, non tamen in ulla intra urbem ecclesia constitutus, sed in suburbano Constantinopoleos, cui nomen est Elæa, presbyterii gradum sortitus fuerat… Hujus autem Viri desiderio omnes laici flagrabant, tum quod pietatis nomine celeberrimus ubique esset, tum præcipue quod pauperibus fovendis etiam ultra vires suas incumberet.

[5] Prævaluit igitur studium laïcorum, ordinatusque est Sisinnius pridie Kalendas Martii, [die ultima Februarii legitime electus,] consulatu proxime sequenti, qui fuit Theodosii duodecimus & Valentiniani junioris augusti secundus. Fuit itaque, uti e distinctis, quas Socrates hic suppeditat, notis chronicis perspicue intelligitur, anno 426 & quidem ultima Februarii die S. Sisinnius ordinatus Constantinopolitanus episcopus; quod autem ad rationem, qua id factum fuerit, jam spectat, nihil quidem, quod, non dicam, illegitimam, sed vel suspectam reddat Sisinnii ordinationem, in jam datis Socratis verbis occurrit; verum, etsi sic habeat, eam tamen carpere & arrodere ausus est, qui, cathedram Constantinopolitanam ambiens, Sisinnio, uti hisce auctor ille prodit, fuerat postpositus, Philippus presbyter, e Sidensi in Pamphylia urbe, uti idem Socrates lib. 7, cap. 27 tradit, oriundus. Audi, qui hic statim post verba, proxime huc transcripta, loquatur. Post hæc, inquit, Philippus presbyter, quoniam alter ipsi antepositus fuerat, ordinationem illam pluribus reprehendit in ea, quam conscripsit, Historia christiana; ubi & ordinatum simul & ordinatores perstringens ac præcipue laïcos, ea dicit, quæ litteris mandare equidem nolim: neque enim ullo modo probare possum ejus temeritatem, qui talia scriptis suis prodere ausus fuerit. Ita ille; cum autem, quæ Philippum contra Sisinnium litteris mandasse scribit, ex invidia, uti satis innuit, dumtaxat profluxerint, non est sane, cur ob hæc, quam maxime etiam a Socrate improbata, an fuerit necne legitima S. Sisinnii ordinatio, revocetur in dubium.

[6] Sanctus porro statim post hanc, imo durante adhuc, [statim zelum suum contra hæreticos Messalianos ostendit;] a qua consecratus fuerat episcopus, Constantinopolitana synodo, ferventem adversus hæreticos Messalianos zelum, S. Attici, proximi decessoris sui, exemplum imitatus, ostendit. Colligitur id ex iis, quæ apud Photium in Bibliotheca, ab Andrea Schotto Græco-Latine edita, cod. 52 col. 39 & 40 occurrunt. Ibi enim, episcopis aliquot, qui vel de mox dictis hæreticis vel etiam contra hosce, in synodo Sidetana alteraque, a Flaviano, Antiocheno episcopo, congregata, damnatos, scripserunt, memoratis, sequentia isthæc produntur memoriæ: Scripsit & Atticus Constantinopolitanus episcopis in Phamphylia existentibus, ut undique Messalianos veluti sacros ac detestandos exturbarent. Quin & irem ad Amphilochium Sidæ præsidentem similiter scripsit. Sisinnius item Constantinopolitanus & Theodotus Antiochenus communem epistolam ad Berinianum & Amphilochium cæterosque in Pamphylia episcopos scripsere, cujus epistolæ hæc inscriptio est: “Deo carissimis sacrorum collegis Beriniano & Amphilochio omnibusque adeo in Pamphylia episcopis Sisinnius atque Theodotus & universa sancta synodus, quæ Dei gratia in magna urbe Constantinopolitana coacta est consecrandi gratia Deo amantissimi episcopi Sisinnii jussu & auctoritate pientissimi & Christo cari imperatoris nostri Theodosii, salutem in Domino;” ex hisce autem, quod dixi, colligi, est perspicuum. Nec dubitandum, quin, ut initio, ita etiam deinceps in quibuscumque ad ecclesiam suam spectantibus negotiis ac nominatim in arcendis ab hac hæreticis strenuum ac gnavum sese exhibuerit Sisinnius.

[7] [etsi autem ignaviæ & accusatus a quibusdam fuerit,] Socrates quidem, dum præclaram Sisinnii indolem lib. 7, cap. 28 exponit, sequentem ibidem de eo loquitur in modum: Vir ob temperantiam quidem vitæque sanctitatem & ob benignitatem erga pauperes celeberrimus; moribus vero simplex & affabilis ac proinde a negotiis alienus; quam ob causam molestus fuit negotiosis hominibus; apud quos in opinionem venit ignaviæ; ita autem, Sanctum nostrum a negotiosis seu variis sese negotiis libenter implicare solitis hominibus ignavum seu socordem judicatum fuisse, haud obscure prodit. Sed, ait in Chronologica, quæ Operis nostri tom. 1 Augusti præfigitur, Patriarcharum Constantinopolitanorum Historia num. 190 Cuperus, cum juxta Apostolum sapientia hujus mundi stultitia sit apud Deum, imprudens illud inquietorum hominum judicium honori tam præclari Præsulis nihil detrahet; nam qui puriore rerum spiritualium cognitione præditi erant, de tranquilla Sisinnii simplicitate aliter judicarunt. hæc ille, qui deinde, duobus, quos supra recitavi, Cælestini Papæ textibus adductis, alterum præterea, ex ejusdem Cælestini, quæ apud Labbeum tom. 3 Concil. col. 1070 exstat, epistola, post Nestorii damnationem ad synodum Ephesinam scripta, desumptum sequentibusque hisce de S. Maximiano, Sisinnii post Nestorium successore, verbis Talem successorem quærebat sanctæ memoriæ Sisinnii beata simplicitas, ut locum suum non nisi sui similis obtineret; etenim melius agimus, si abstinentes jam ab illius sacrilegi (hæetici videlicet, qui Sisinnio proxime successerat, Nestorii) nomine, sedem vacasse dicamus, conceptum, transcribit ac mox subjungit: Ex hactenus dictis colligi potest, Sisinnium perperam a negotiosis hominibus ignaviæ accusatum fuisse, cum hæc omnia potius in eo tranquillam alacritatem & simplicem simulque prudentem agendi rationem commendent.

[8] Porro idem Cuperus, sancti nostri Antistitis existimationem e quorumdam, [& suspectus e facto hic narrato] a quibus ignaviæ accusabatur, insulsa calumnia violari non posse, merito æstimans, hanc e Philippi presbyteri, qui, quemadmodum jam vidimus, cathedram Constantinopolitanam ambiens, Sisinnio fuerat postpositus, æmulatione seu invidia traxisse originem, sese suspicari, tandem etiam non obscure insinuat. Verum Socrates lib. 7, cap. 28 sic scribit: Mortuo Cyzicenorum episcopo, Sisinnius Proclum urbis illius episcopum ordinavit. Sed dum ille eo profectionem parat, prævertentes cum Cyziceni, Dalmatium quemdam, monasticæ professionis virum, sibi episcopum constituerunt, idque ab illis factum est, contempta lege, qua sancitum est, ne præter sententiam episcopi Constantinopolitani ulla fiat sacerdotis ordinatio. Porro legem istam adeo neglexerunt, quod solius Attici personæ hæc prærogativa concessa esse videretur. Mansit igitur Proclus, propriæ quidem ecclesiæ administratione spoliatus, in ecclesiis vero Constantinopoleos concionando maximam gloriam adeptus est; ita historiographus laudatus; Valesius autem in hæc ejus verba ac præcipue in legem, quam memorant, sic observat: Quænam fuerit ea lex & a quo lata, incertum est. Ego imperialem legem fuisse existimo, qua cautum fuerat, ne Cyziceni præter consensum Attici, Constantinopolitani episcopi, episcopum ordinarent.

[9] Nam, si id in concilio episcoporum statutum fuisset, [haberi forsan merito potuerit,] canonis vocabulo potius quam legis uteretur Socrates. Eam legem, mortuo Attico, Cyziceni insuper habuerunt. Dicebant enim id privilegium specialiter Attico concessum fuisse, nec ad successores ejus pertinere. Verum fallebantur. Diu enim ante Atticum Constantinopolitani episcopi Cyzicenis præsules dederant. Nam Constantii temporibus Eudoxius, episcopus Constantinopoleos, Eunomium Cyzici ordinarat episcopum. Jus itaque, uti ex hisce jam recitatis Socratis & Valesii verbis apparet, in demortui Cyzicenorum episcopi locum sufficiendi alium S. Sisinnio, veluti Constantinopolitano episcopo, competebat, aut certe Cyzicenis novum sibi absque ejus consensu constituere episcopum haud licebat. Cyziceni quidem, soli Attico, non autem ejus successoribus, ut absque ejus consensu Cyzicenorum episcopus creari non posset, fuisse concessum putabant aut certe prætexebant; verum perperam, ait Valesius; cum autem, uti hinc, si assentiendum auctori huic sit, consequitur, Cyziceni episcopum a Sisinnio jam ordinatum rejicere aliumque sibi constituere, absque summa Sisinnii injuria haud potuerint, neque tamen, ut apparet, hic quidquam, quo vel Cyzicenis sese opponeret, vel sedis suæ jus læsum vindicaret, tunc egerit, hinc forsan non tantum a negotiis alienior, sed & ignavus fuerit a nonnullis existimatus. Et vero ex hujusmodi agendi ratione, nisi forsan hanc legitima quapiam de causa fuerit secutus, ignaviæ saltem suspectus haud prorsus, ut apparet, immerito potuit videri.

[10] Verum quid si Cyziceni constituendi episcopi jus, [ob ea tamen, quæ hic adducuntur, suspicioni isti eximendus videtur,] quod sibi competere Sisinnius primum putarat, haud sat certum ac fundatum exstiterit, itaque rem habere ipsemet haud dudum post deprehenderit? Diu quidem ante Atticum Cyzicenis datos fuisse ab episcopis Constantinopolitanis antistites, Valesius verbis supra huc transcriptis affirmat; verum id Eunomii, qui Constantii temporibus ab Eudoxio, Constantinopolitano episcopo, ordinatus fuit Cyzicenorum episcopus, exemplo haud recte probatum dat; legitime enim ab Eudoxio ordinatum fuisse Eunomium, nemo facile credet qui quæ de hujus ordinatione Socrates Hist. Ecclesiast. lib. 4, cap. 7, & Theodoretus lib. 2, cap. 35 scribunt, expenderit. Quare, si re ipsa forsan, uti e jam dictis concludi posse videtur, Cyzicenis dandi episcopi jus haud habuerit Sisinnius, enimvero, hisce sese non opponendo litemve, quod contempto, quem ordinarat, Proclo, Dalmatium sibi adscivissent episcopum, haud intentando, ignaviæ non insimulandus suspectusve habendus, sed potius, quod ita sese nihil, quod æquitati contrarium videri posset, velle ostenderit, laudandus fuisse videtur. Adhæc Cyzicenorum ordinandi episcopi jus undequaque etiam certum habuisse credatur Sisinnius, fieri tamen potest, ut id non præ ignavia, sed præ pacis servandæ rixarumve vitandarum studio haud vindicarit. Verum sive ex agendi cum Cyzicenis, quam Sisinnius tenuit, ratione, sive e Philippi presbyteri invidia, sive alia demum quacumque ex causa ortum sit, ut in ignaviæ opinionem apud aliquos venerit, in Sisinnio equidem, quæ de eo Cælestinus Papa supra huc transcriptis verbis scribit, non ignaviam, sed tranquillam potius, ut Cuperus ait, alacritatem simplicemque ac prudentem agendi rationem commendant.

[11] [gregemque usque ad annum, quo obiit 427 recte gubernavit.] Nec dubitare illa ipsa sinunt, quin is Sanctus noster, ut strenuum ac vigilem pastorem decuit, Constantinopolitanam sibi creditam ecclesiam, quamdiu ei præfuit, gubernarit. Flevimus, inquit in suis supra citatis ad clerum & populum Constantinopolitanum litteris Cælestinus, fratres carissimi, velut præscii futurorum, cito nos ejus (Sisinnii nimirum, haud diu admodum post obtentum Constantinopolitanum episcopatum vita functi) præsidio destitutos; fuisse autem Cælestinum, quod Sisinnii, e vivis cito erepti, præsidio esset destitutus, fleturum, si ignavus dumtaxat is exstitisset, nec, ut decebat, ecclesiam Constantinopolitanam gubernasset, in animum quis inducat? absit itaque, ut vel ignaviæ merito insimulatus fuisse vel ecclesiam Constantinopolitanam haud recte administrasse Sisinnius credatur. Verum haud diu, quemadmodum vel e jam dictis nemo non intelliget, tam bono pastore gavisa est Constantinopolitana ecclesia, utpote eo, cum biennium nondum in episcopatu explesset, orbata, ut Socrates Hist. Ecclesiast. lib. 7, cap. 28 testatur his verbis: Sisinnius autem, cum in episcopatu nondum biennium explevisset, ex hac luce migravit, Hierio & Ardaburio consulibus, die nono Kalendas Januarii, seu anno Christi CDXXVII, die XXIV Decembris; ut, cum e supra dictis anno CDXXVI, die ultima Februarii sedem Constantinopolitanam Sanctus noster ascenderit, hanc anno uno, mensibus novem ac diebus quatuor supra viginti occuparit, utque proinde auctores, qui annis duobus episcopatum ejus definiunt, de annis incompletis debeant indubie intelligi.

DE S. PLACIDIA VIRGINE
VERONÆ IN ITALIA

FORTE ANNO CCCCLX.

SYLLOGE.
S. Placidiæ apud martyrologos memoria & cultus sacer: fueritne Valentiniani filia? Incerta obitus epocha.

Placidia V. Veronæ in Italia (S.)

AUCTORE J. B.

Sanctam Placidiam Veronæ, clarissimæ Venetorum in Longobardia sub patriarchatu Aquileiensi civitati, [S. Placidia,] Romanum Mrl. ad hunc diem his verbis adscribit: Veronæ sanctæ Placidiæ virginis. Nomen ejus Sanctorum Fastis, paulo antiquioribus, inscriptum nusquam reperi; ex recentioribus vero martyrologis Maurolycus ad diem XV Octobris, de eadem ita habet: Apud Veronam, sanctæ Placidiæ virginis sanctissimæ, Valentiniani imperatoris filiæ. Maurolyco consonant, servato eodem annuntiationis die, Felicius in Martyrologio Italico, Grevenus, & Molanus in Auctariis Usuardinis apud Sollerium pag. 503. Petrus quoque de Natalibus lib. 12 in Catalogo Idibus, seu diei XV Octobris festum S. Placidiæ illigat; contra XI Galesinius, Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, Brautius in Martyrologio Metrico, & Tamayus in Martyrologio Hispanico. Fuerit fortasse olim S. Placidia apud Veronenses Idibus Octobris culta; dein vero V Idus Octobris, quo die festum ejus etiam signatur in Mrl. Romano, Benedicti XIV auctoritate novissime edito.

[2] Sacrum S. Placidiæ apud Veronenses cultum duo maxime probant monumenta antiqua, [sacro quidem cultu] tabella nempe marmorea ecclesiæ S. Stephani muro affixa, & ordo quidam ecclesiæ cathedralis Veronensis, Carpso dictus, in quibus S. Placidia inter Sanctos, Veronæ cultos, numeratur: hunc illustrissimus Scipio Maffeius lib. XI Historiæ Veronensis col. 343 inter annos 900 & 1200 a quodam Stephano, sacerdote & cantore, compilatum conjicit: illam seculo XI vel XII, aut forte etiam citius confectam suspicatur col. 342. Memoratis porro sanctis episcopis Veronensibus, quorum corporibus ecclesia S. Stephani gloriatur, Simplicio, Petronio, Innocentio, Felice, Salvino, Theodoro, Senatore, Probo, Andronico, Mauro & confessore Mama, mox sequitur hæc de S. Placidia mentio: Atque virginis Cristi venerabilis Placidiæ. Qui integrum tabulæ textum volet, adeat tom. 6 Septembris pag. 24, ubi illum ex Onuphrio Panvinio transcriptum inveniet: aut Blancolinum tom. 1 de Ecclesiis Veronensibus pag. 13, ubi ipsammet tabulæ, litterarumque formam expressit. Consonat utrobique inscriptio, si Panvinianam hoc modo, & ceterarum innumerabilium Sanctarum; alteram autem isto, seu & ceterorum innumerabilium Sanctorum &, uti opinor, accuratius terminari, exceperis.

[3] Cetera, quæ ad S. Placidiæ cultum ac reliquias spectant, in Episcoporum Veronensium antiquis Monumentis, [apud Veronenses gaudet.] a Raphaële Bagata, & Baptista Peretto editis, pag. 29 & seq. sic explicantur. S. Placidiæ virginis corpus requiescit in ecclesia S. Stephani Veronæ, ut (supple: patet) ex Lectionario antiquo ecclesiæ cathedralis, ex Martyrologio dictæ ecclesiæ cathedralis, ex lapide marmoreo, de quo supra, ubi de S. Andronico, ex tabula vetusta ex membranis, de qua ubi de S. Alexandro, ex Francisco Corna, & ex tabula Sanctorum die XI Octobris. Recitatis deinde mox expressis Maurolyci verbis, ita pergunt: In festo S. Placidiæ & per Octavam in ecclesia S. Stephani conceditur indulgentia viginti dierum pro criminalibus & de medietate partis venialium, ut ex tabula vetusta ex membranis in sacrario S. Stephani, de qua supra. Ejus Vita describitur in Lectionario antiquo ecclesiæ cathedralis, sed non tota: quæ completa describitur in libro vetusto ex membranis in ecclesia S. Stephani, & in libro 9, cap. 70 Petri de Natalibus, episcopi Equilini. Quomodo corpus S. Placidiæ repositum sit in una eademque arca simul cum corpore S. Simplicii, episcopi Veronensis, quæ servit pro stipite altaris, erecti in honorem S. Simplicii & S. Placidiæ, dictum est supra, ubi de Simplicio. Festum S. Placidiæ virginis apud ecclesiam Veronensem celebratur sub simplici Officio, ex consuetudine die XI Octobris. Reliquiarum in ecclesia S. Stephani servatarum enumerationem instituunt pag. 4 & 5, & S. Placidiam Reginam appellant; de situ vero corporum S. Simplicii & S. Placidiæ ita loquuntur: Item a capite arcæ S. Placidiæ versus sero corpus S. Simplicii, episcopi Veronensis… Item corpus S. Placidiæ in arca ejus. Non ita tamen hæc verba accipienda sunt, ut nusquam alibi illius Virginis reliquiæ conservari putentur: nam ex iisdem portiones aliquot servari Veronæ in ecclesiis S. Catharinæ virginis & martyris, S. Martini, S. Michaëlis ad Portas, & anno 1550 die 20 Februarii aliquot S. Placidiæ ossa ex eorum arca sumpta fuisse per Joannem, ecclesiæ S. Stephani archipresbyterum, in Indice reliquiarum in ecclesiis Veronensibus servatarum, iidem auctores tradunt.

[4] [sed, quod Acta ejus,] Quod autem ad Acta S. Placidiæ, de quibus supra ab illis facta est mentio, attinet, en illa, uti apud Petrum de Natalibus loco citato sunt exarata. Placidia virgo fuit filia Valentiniani imperatoris & Eudoxiæ augustæ, filiæ Theodosii Magni. Quæ, spreto seculo, adhæsit aviæ suæ Gallæ Placidiæ, jejuniis, eleëmosynis intenta. De hujus sanctitate cuidam seni revelatum est, quod ejus meritis soror ipsius Placidiæ, Honoria nomine, a gravissima infirmitate liberata fuisset. Qui & visa Eudoxiæ, ipsius matri, rettulit. Et ex tunc mater filiam in devotione habere cœpit. Cum autem Placidia cum utroque parente & avia Galla Ravennam navigio veniret, gravissima in mari tempestas exorta est. Qui omnes beato Joanni Euangelistæ pro eorum liberatione voverunt basilicam construendam. Statimque idem beatus Apostolus eisdem apparuit, &, tempestate sedata, incolumes ad portum perduxit. Regina ergo Galla ei apud Ravennam ecclesiam fabricavit, in qua sanctus Joannes eidem augustæ & Barbaciano presbytero apparuit, & sandalium suum pro reliquiis illis dimisit, ut supra actum in Gestis Barbaciani pridie Cal. Januarii. Post aliquod autem tempus Placidia Hierosolymam perrexit, ubi lustrans loca sancta biennium exegit. Et deinde per Venetiam Veronam venit, ibique cuidam Drutæ, filiæ Orabilis, nobilis matronæ, surdæ & mutæ aurium & linguæ facultatem concessit: ubi & in Christo dormivit, sepulta in ecclesia S. Stephani, via Tridentina, Idibus Octobris, signis coruscans.

[5] Plurima civitatis Veronensis cum incendiis, direptionibusque, [uti & alia quædam, perperam aiunt,] etiam domesticis, tum populorum barbarorum devastationibus monumenta periisse, in Præfatione sua laudati scriptores non immerito conqueruntur: sed dolendum pariter est, accidisse sæpenumero, ut posteriorum temporum scriptores, dum resarcire antiqua damna voluere, Sanctorum gesta fabulis erroribusque deturparint, atque ad hunc modum damna damnis cumularint. S. Placidiæ Acta (si tamen hoc ea nomine compellare liceat) ea labe non fuisse immunia, paucis ostensum imus. Ac primo quidem Eudoxia, S. Placidiæ mater, quæ hic Theodosii Magni filia fuisse dicitur, non hujus, sed Theodosii Junioris filia fuit, nata an. 422: sic enim habet Marcellinus in Chronico Indictione 5 ad consulatum Honorii XIII, Theodosii vero X: Theodosius imperator Eudoxiam filiam genuit; quo item teste, Theodosius Magnus anno 395 Mediolani ex hac vita decessit. Dein Galla Placidia, cum maris tempestate jactata est, ac templum S. Joanni Apostolo Ravennæ exstruendum vovit, comites habuisse dicitur Valentinianum, uxorem ejus Eudoxiam, & utriusque filiam Placidiam. Obtigit ea tempestas Gallæ Placidiæ, cum Constantinopoli, quo a fratre Honorio imperatore ob dissidia missa fuerat, in Italiam rediit anno 425: at Valentinianus, natus anno 419, teste Marcellino, quinquennis tantummodo tunc erat, Eudoxia vero triennis; imo anno dumtaxat 437 Valentinianus Eudoxiam secundum Marcellinum in uxorem duxit, ac proinde Placidia, Valentiniani filia, utpote nondum nata, aviæ suæ itineris comes esse non potuit. Quod de sandalio S. Joannis scribit, res enimvero mira est, nec creditu facilis, quæ discuti uberius poterit, cum de S. Barbatiano, ad quem propius attinet, ad diem 31 Decembris agetur.

[6] Denique S. Placidia, Veronæ culta, neque Valentiniani III filia, [Valentiniani III] quod passim, qui de ea scribunt, affirmant, neque Honoriæ soror fuit; quandoquidem illa apud Veronenses Virginis titulo gavisa cultaque perpetuo fuerit; Placidiam autem, Valentiniani III filiam, Olybrio consuli, ac dein anno 472, licet exiguo temporis spatio, imperatori constet fuisse nuptam ex Evagrio lib. 2 cap. 7, ubi, interprete Henrico Valesio, ita loquitur: Urbe incensa, & cunctis opibus direptis in Africam (Geizericus Wandalorum rex) reversus est, Eudoxiam (Valentiniani III viduam) cum duabus filiabus secum abducens. Ex his majorem natu, Eudociam nomine (quam Honoriam Petrus de Natalibus supra nominat) Hunerico filio suo (non Transmundo, ut scribit Panvinius Antiquitatum Veronensium lib. 4 cap. 19) conjugem dedit. Juniorem vero Placidiam nomine, una cum matre Eudoxia, aliquanto post cum regio cultu ac satellitio Byzantium misit, ut Marcianum imperatorem placaret… Cæterum Placidia jussu Marciani nupsit Olybrio, qui inter senatores Romanos nobilissimus habebatur, & capta urbe Roma (anno 455) Constantinopolim se receperat. Idem quoque testatur Procopius lib. 1 de bello Vandalico cap. 5 & Cyrillus Schytopolitanus in Vita S. Euthymii abbatis, inter Analecta Græca a monachis Benedictinis congregationis S. Mauri Parisiis anno 1688 edita, pag. 64 Olybrium vocat generum filiæ Eudociæ, Theodosii Junioris viduæ.

[7] [imperatoris filia] At vero, inquiunt nonnulli, sic Olybrio juncta fuit, ut tamen integrum virginitatis decus illibatumque servarit: habuit, fateor, Placidia, Valentiniani III filia, insigne S. Pulcheriæ imperatricis, quod ea in re imitari posset, exemplum: at, quo minus id illam reipsa imitatam fuisse, credam, obstat Procopius lib. 1 de Bello Persico cap. 8, ubi Areobindi ducis his verbis meminit: Quatuor erant belli imperatores: Areobindus, Olybrii, qui Occidentis imperium paucis ante annis tenuerat, gener, ac tum temporis magister militum per Orientem. Obstat Chronicum Alexandrinum, quod, a Radero editum, pag. 743 ita habet: Olybrius Romam missus a Leone imperatore coactus ibi imperator inauguratur, ducta uxore Placidia illa a barbaris e servitute liberata. Hi extruxerunt D. Euphemiæ ecclesiam, quam Olybrii dixere. Creavit Olybrius ex Placidia Julianam, conjugem Areobindi, magni illius heroïs, qui in Perside singulari certamine cum hoste est congressus. Ex quibus natus est Olybrius junior, qui consul signatur in Fastis consularibus apud Petrum Relandum ad annos 491 & 526, in chronico vero Alexandrino Olympiade 317, Indictione XIV, & Olympiade 326, Indictione IV.

[8] [non fuit;] Obstat denique Cyrillus Schytopolitanus, qui in Vita S. Sabæ apud Cotelerium tom. 3 Monumentorum ecclesiæ Græcæ pag. 303 Julianam patriciam, Valentiniani imperatoris neptem vocat: Quæro an ex Eudocia, an ex Placidia? Prolem enim masculam Valentiniano fuisse, nusquam proditum legi. Non ex Eudocia, quæ primum quidem a Maximo tyranno filio suo Palladio uxor data, sed utroque mox interempto, captiva cum matre Eudoxia & sorore Placidia in Africam a Genserico abducta est, ubi illius filio Hunerico in uxorem cessit. Rediit illa quidem sub annum 472, virum Arianum exosa, arrepta clanculum fuga, in Orientis imperium; sed nullis liberis comitata (quantum quidem ex Theophane, Parisiis anno 1655 edito, pag. 102 colligere est) obiitque non diu post. Non ex Honoria supra memorata: hæc enim alia non est ab ea, quæ a Procopio aliisque vocatur Eudocia: de ea quippe ita legitur in Chronico Alexandrino pag. 741 Honoriam retinuit Gensericus filio suo Hunerico desponsam. Reliquum igitur est, ut Juliana patricia ex Placidia Valentiniani filia sit nata; id quod pariter in Diagrammate IV Genealogico Valentiniani I apud Lambecium tom. 2 Bibliothecæ Cæsareæ pag. 585 videre est. Quibus accedit, arduum creditu captuque videri, antiquiora ecclesiæ Veronensis monumenta de captivitate S. Placidiæ, quam ignorare Veronenses non potuere, nihil plane meminisse; nihil de condito ejus opibus Constantinopoli S. Euphemiæ templo, Olybrii dicto; nihil de facultate eligendi, quem vellent, episcopum Carthaginensibus catholicis partim ob ejus preces ab Hunerico, teste Victore Vitensi, concessa; quæ sane ad ejus laudes plurimum contulissent; captu, inquam, arduum est, alto hæc fuisse involuta silentio, si nimirum eadem, quæ Placidia, Valentiniani III filia, fuisset. Victoris Vitensis lib. 2. Persecutionis Wandalicæ num. 1 apud Ruinartium hæc verba sunt: Dedit autem (Hunericus) licentiam, Zenone imperatore atque Placidia, relicta Olybrii, rogantibus, ut Carthaginensis ecclesia ibi, quem vellet, episcopum ordinaret, quæ jam per vinginti quatuor annos tali ornamento fuerat destituta.

[9] Quisquis ista perpenderit, mecum, ut opinor, statuet, floruisse quidem apud Veronenses seculo V morum sanctimonia S. Placidiam virginem; [neque sat certus est, quo obierit aut annus, aut dies.] sed virtutes ejus resque gestas temporum lapsu rerumque vicissitudine fuisse ex hominum memoria magna ex parte deletas: ipsam vero posterioribus seculis pro Valentiniani III filia haberi cœptam esse ea solum de causa, quod eodem utraque seculo vixerit, idemque nomen habuerit; id quod etiam indicare videtur Scipio Maffeus lib. XI Hist. Veronensis col. 345 scribens, S. Placidiam, Valentiniani filiam olim creditam ob nominis congruentiam. Quo anno in vivis esse desierit, dicendo non sum: signavi tamen annum 460, Ferrarium in Catalogo Sanctorum Italiæ, & Castellanum in Martyrologio universali nimirum secutus; etsi, si S. Placidia Valentiniani III, ut Ferrarius credidit, filia fuerit, eam ad annum ut minimum circiter 481, quo Eugenius Carthaginensis episcopus est ordinatus, vitam produxisse, ex Victore Vitensi mox laudato sit certum. Obiisse S. Placidiam anno 495 La Hier in Menologio SS. Virginum scribit: at, cum nullum dicti sui testem proferat, ex conjectura id abs illo factum arbitror. Nihilo plus certi de die, quo ex hac vita ad beatam transiit, dixero; his, ut supra dictum est, ad diem Octobris XI, aliis ad XV ejus mentionem facientibus, & Francisco Tinto, sed pariter absque vade ac teste, eam die 2 Octobris mortales exuisse exuvias, affirmante.

DE S. EUPILIO EP. CONF.
COMI IN ITALIA

ANNO CIRCITER DXXXVII.

SYLLOGE.
E Martyrologiis ac præcipue e Comensibus Annalibus.

Eupilius ep. conf. Comi in Italia (S.)

AUCTORE C. B.

Inter Comensis seu Novocomensis ecclesiæ episcopos, quorum jam plures sanctitate illustres in Opus nostrum intulimus, [S. Eupilius, qui Comi, contra ac Ferrarius hic insinuare videtur,] ab Ughello Italiæ sacræ tom. 5 nonus ordine numeratur S. Eupilius seu, ut etiam vocatus invenitur, Euplius. Hunc hodie sequenti isthoc elogio, Eupilius episcopus Comensis IX. S. Eutychio successit in episcopatu. Is Germanus natione ex Ultrajectensi urbe originem duxit. Qui in Italiam veniens, cum vitæ probitate, doctrina & moribus excelleret, S. Eutychio meruit in ecclesia Comensi subrogari. Quam ecclesiam sic pie administravit, ut non sine Sanctitatis opinione decesserit V idus Octobris. Cujus corpus in æde S. Abundi conditum est, Ferrarius in Sanctorum Italiæ, quem anno 1613 typis vulgavit, Catalogo exornat; verum elogio mox subjungit Annotationem, sequentibus hisce de Sancto nostro verbis conceptam: Post annum Domini D vixisse ecclesiæque Comensi præfuisse ex conjecturis videtur, qui non multis abhinc annis in tabulas referri ac in ecclesia Comensi celebrari cœpit. Adhæc Comensibus episcopis, de quibus, licet inter Sanctos habiti sint, ecclesia Comensis, ut ait, nullum recitat Officium, idem Ferrarius in nova sua in Martyrologium Romanum Topographia, anno 1609 excusa, S. Eupilium accenset; hinc autem, an ante celeberrima Urbani VIII decreta, quibus ne servis Dei, Sanctorum aut Beatorum albo ab Ecclesia nondum adscriptis, nec cultu ecclesiastico centum amplius annis ante annum 1634 affectis, honores Sanctis proprii deferantur, est cautum, cultu ecclesiastico Comi a tempore, centum amplius annis dictum annum 1634 prægresso, Eupilius, qui nullis Fastis sacris antiquis inscribitur, fuerit gavisus ac proin in Opere nostro locum jure sibi vindicet, initio dubitavi.

[2] [a tempore immemorabili, ut Sanctus.] Verum hanc dubitationem mihi ademit Primus Aloysius Tattus Novocomensis, congregationis Somaschæ theologus ac sacri officii consultor. Hic enim in Novocomensi suo, quod anno 1675 edidit, Martyrologio S. Eupilium hodie his verbis celebrat, Novocomi S. Eupilii episcopi & confessoris ad aram propriam in ecclesia D. Abundii; qui Novocomum adveniens, cum vitæ probitate, doctrina & moribus excelleret, S. Eutychio meruit subrogari; ecclesiæ autem Comensi tanta religione præfuit sub ærumnoso Gothorum imperio, ut ex hac vita decedens cooptari inter cælites meruerit, ac deinde in iis, quæ brevi huic elogio mox subnectit, S. Eupilii corpus, quod Comi in ecclesia, SS. Apostolorum Petri & Pauli primo ac deinde S. Abundii dicta, prope hujus tumulum fuerat sepultum, postea ad altare, sub proprio Eupilii nomine seu potius, ut idem auctor in sacris civitatis Comensis Annalibus, anno 1663 vulgatis, lib. 7, num. 91 & 130 docet, sub S. Eusebii, Novocomensis itidem in Opus nostrum ad XXII Maii diem jam illati episcopi, & S. Eupilii nominibus in eadem ecclesia sacrum, fuisse translatum, affirmat; cum autem altare illud jam inde ab anno 1095, uti infra docebo, fuerit consecratum, enimvero e modo dictis, fuisse S. Eupilio honores Sanctis proprios jam inde a pluribus ante annum 1634 seculis ac proin a tempore ante hunc immemorabili delatos, fit perspicuum. Verum an hi e solo, quod sub S. Eusebii simul & S. Eupilii nominibus consecratum esset, altari constitere?

[3] Natalitium S. Eupilii diem, seu XI, quo obiisse creditur, [colitur, Germanusque potius, quam Afer] Octobris, fuisse etiam Comi solenni ritu ab immemorabili ante annum 1634 tempore quotannis, & quidem non interrupte, celebratum, fas est colligere ex iis, quæ laudatus Tattus in Martyrologio & Annalibus citatis tradit. Verum, quo ratione & via procedamus, convenit, ut de loco Sancti natali temporeque, quo sedem Comensem obtinuerit ac deinde obierit, sermonem prius quam hæc adducantur in medium, instituamus. A loco natali incipio. Uticæ, quæ maritima est Africæ in Mauritania civitas, Biserta modo appellata, natum esse S. Eupilium, Ballarinus in chronologico suo civitatis Comensis Compendio pag. 99 affirmat; verum, ait mox iterum memoratus in dictis ejusdem civitatis, patriæ suæ, Annalibus lib. 7, num. III Tattus, ab omnibus nostris constanter creditus fuit Eupilius esse Germanus, solumque sese offert difficultas, ut, quænam inter multas Germaniœ civitates patria ejus sit, inveniatur. Qui saniori judicio de Sancto loquuntur, eum ex urbe Utechia seu Utichia faciunt oriundum; verum qua in provincia sita sit urbs ista, nullus edicit, si unum exceperis Ferrarium, qui, nullum Germaniæ locum particulari illo nomine a geographis appellatum inveniens, eam esse civitatem illustrem Ultrajectum, Belgice Utrecht, quæ unius ex amœnis illis Belgii seu Germaniæ Inferioris provinciis caput est, acute (verba ejus num. 1 huc transcripta videsis) conjectat. Vere nec Utechia, nec Utichia vel, ut in uno episcoporum nostrorum Catalogo legimus, Nitecchia, Germaniæ locus ullus a cosmographis invenitur appellatus; quare, similitudinis, quæ inter nomen Ultrajectum, Belgice Utrecht, nomenque Utechia seu Utichia, unde Eupilius ortus traditur, intercedit, ratione habita, haud gravate propendemus, ut Ultrajectum esse Eupilii patriam cum Ferrario arbitremur.

[4] Ita fere quantum ad substantiam laudatus Tattus, [exstitisse videtur, anno, ut fertur, 532 factus episcopus,] mox etiam adjungens, eos, qui Germaniæ civitatem, Utichiæ nomine distinctam, haud reperientes, Eupilium idcirco Uticæ, quod nomen similitudine pariter ad Utichiæ seu Eutechiæ nomen accedit, natum dixerunt Afrumque adeo fecerunt, non animadvertisse, S. Eupilium natione Teutonem ac porro in Germania natum, communi consensu ab historiographis antiquioribus asseverari. Verum etsi quidem ab antiquitate, quos hic memorat, historiographos Tattus commendet, haudquaquam tamen, quandonam floruerint, edicit; cum autem sic habeat, merito in dubium, an ab Eupilii ætate remotiores, quam ut, quæ de eo narrant, habere potuerint probe perspecta, haud vixerint, revocari potest; quare, etsi quidem, Eupilium in Germania potius, quam in Africa natum, illorum fide credendum appareat, rem tamen minime certam opinor. Brautius interim Eupilium natione Germanum facit, utpote de eo in Martyrologio suo poëtico hodie sic canens:

Eupilium Germana parens produxit alumnum,
      Comensis patrem læta recepit humus

Nec certum etiam est, quandonam Eupilius factus sit Comensis episcopus; attamen, cum S. Eutychius, ad V Junii diem, quo colitur, in Opus nostrum jam illatus, proxime ante S. Eupilium sedem Comensem occuparit annoque, ut ibidem cum Tatto, qui nihil tamen certi de eo affirmari posse fatetur, statuitur, 532 diem extremum clauserit, nihil pro pius est, quam ut, qui ei in sedem Comensem proxime successit, hanc circa eumdem annum 532 occupare incepisse dicatur.

[5] [anno circiter 537 obiit,] Et vero tunc Eutychio in episcopatum Comensem successisse Eupilium, Ughellus Italiæ sacræ tom. 5 in epp. Com. affirmat. Nec ab eo in Martyrologio suo Comensi dissentire censendus est Tattus; etsi enim hic, Comensi ecclesiæ sub ærumnoso Gothorum imperio præfuisse Eupilium, ibidem verbis num. 2 huc transcriptis dicat, sic tamen, cum imperium illud ab anno 476 usque ad annum 554 in Italia tenuerit, haudquaquam certe Ughello, qui Eupilium anno 532 episcopum Comensem creatum scribit, adversatur. Porro haud certius annus, quo Sanctus obierit, quam quo sedem Novocomensem occupare inceperit, determinari potest. Alios anno 539, alios contra anno 535 Sancti obitum innectere, Tattus jam sæpius laudatus in memoratis Patriæ suæ Annalibus lib. 7, num. 129 præfatus, nec hosce, nec illos auctoritate sat firma inniti ac proin priorum quidem parum certam, posteriorum vero admodum dubiam esse opinionem, affirmat; cum autem nihil omnino, quo opinionum illarum alterutra reddatur certa, occurrat, nec inepte Sanctus, sive interim anno, pro quo Ballarinus & Ughellus locis supra citt. stant, 535, sive anno, qui scriptoribus, a Tatto laudatis, præplacuit, 539 diem extremum clauserit, anno circiter 537 obiisse dici queat, hinc supra tempus, quo Sanctus ad Superos migrarit, utcumque designare volens, anno circiter 537 in margine adscripsi, etsi interim præfracte iis, qui vel cum Castellano Eupilium aliquanto citius, quam anno 535, vel serius etiam, quam anno 539 obiisse contenderint, refragari nolim. Ad ea modo, quæ Sancti nostri morte posteriora sunt ac ad eum quocumque etiam modo spectant, progrediamur.

[6] [sepultusque in S. Abundii, post ibidem ad altare proprium est translatus, subque hoc,] Fuisse S. Eupilium Novocomi in SS. Apostolorum Petri & Pauli ecclesia, postea S. Abundii dicta, prope decessorum suorum corpora sepultum, indeque post ad proprium S. Eusebii etiam nomine insignitum ac in eadem, ut Tattus locis supra citt. docet, ecclesia situm altare, sub quo hodieque ex infra dicendis servatur, translatum fuisse, scriptores omnes, qui de hoc argumento loquuntur, unanimi consensu memoriæ produnt; verum nullus est, qui, quandonam translatio ista facta sit, edicat. Ballarinus quidem, Eupilium fuisse numero Viventium in cælo sub Vigilii Pontificatu, Justiniano imperatore regnante, adscriptum, affirmat; verum, an sic, S. Eupilium de loco, quo fuerat sepultus, levatum, ad supra dictum nominis sui altare fuisse tum translatum, significare intendit? Quod si sic, ut non nemini forsan videbitur, res habeat, oportet, ut translatio ista, utpote sub Vigilio Papa, qui ab anno 537 usque ad annum 555 sedit, peracta, eo temporis spatio, quod inter utrumque hunc annum intercessit medium ac proin haud admodum diu post Sancti obitum, spectatis iis, quæ Ballarinus scribit, acciderit; ast, cum hic scriptor nullum omnino vel auctorem vel monumentum antiquum, e quo, S. Eupilium Viventium in cælis numero fuisse sub Vigilii Pontificatu adscriptum, hauserit, alleget, fit vel hinc, ut, anne id tunc fuerit reipsa factum, ambigendum haud immerito sit. Dubitandi porro ea de re ratio quam maxime etiam augetur ex eo, quod altare, ad quod S. Eupilius translatus narratur, haud citius quam anno demum 1095 sacratum fuisse e jam nunc dicendis videatur.

[7] Cum Urbanus II Papa, qui ab anno 1088 usque ad annum 1099 S. Petri Cathedram occupavit, [quod Urbanus II Papa anno 1095] in Longobardia, in Galliam inde profecturus, Novocomi versaretur, ibidem, ut Porcacchius de Novocomensi Nobilitate lib. 1, pag. 22 docet, S. Abundii ecclesiam una cum aliquot sanctorum Novocomensium episcoporum, Adelberti videlicet, Rubiani, Eusebii & Eupilii, altaribus consecravit. Verum quo anno id factum? Bertoldus in Chronico ad annum 1095 sic scribit: Dominus Papa (nimirum Urbanus II) rebus in Longobardia bene dispositis, in Gallias Marino itinere cœpit divertere & ad Sanctam Mariam ad Podium in Assumptione ipsius pervenit, synodumque ad Montemclavum in Octavam sancti Martini Apostolica auctoritate condixit. Cum itaque, uti ex hisce chronologi dicti verbis fas est colligere, anno 1095 Urbanus II Papa, in Galliam transiturus, in Longobardia, in qua Comum situm est, exstiterit, tumque e jam dictis, cum in Galliam profecturus, Comi versaretur, S. Abundii ibidem ecclesiam hujusque mox memorata altaria ac nominatim, quod SS. Eusebii & Eupilii nominibus insignitur, consecrarit, consectarium est, ut id dicto anno 1095 verosimillime fecerit. Jam vero, si altare, a SS. Eusebio & Eupilio vocatum, anno demum 1095 fuerit consecratum, id jam inde a sec. VI sub Vigilii Papæ Pontificatu fuisse exstructum, ac S. Eupilii reliquiis condecoratum, verosimile haud apparet.

[8] Id quidem ab Urbano, non primum, sed de novo consecratum fuisse, [consecravit, indulgentiisque]Porcacchius loco supra cit. ait; verum, vocibus hisce de novo omissis, S. Eupilii altare ab Urbano II Papa anno 1095 dedicatum fuisse, Tattus in ecclesiæ Novocomensis Martyrologio hodie notat, nec altare istud jam inde a sec. VI sub Vigilii Papæ pontificatu fuisse exstructum ac S. Eupilii reliquiis ornatum, sola Ballarini scriptoris recentioris supra laudati, qui nullum pro se vadem antiquum allegat, auctoritate est credendum, fitque proinde vel hinc, an tum S. Eupilius, de terra levatus, ad nominis sui altare fuerit translatus, incertum. Verum, etsi sic habeat, id equidem haud serius, quam sec. XI factum, verosimile vel ex eo apparet, quod tunc e dictis altare illud fuerit ab Urbano sacratum. Nec id tantum solenni ritu Urbanus, ut Tattus, auctoribus omnibus, qui de re illa loquuntur, ei consentientibus, affirmat, tum dedicavit, sed & variis indulgentiis, uti in civitatis Comensis Annalibus lib. 7, num. 130 laudatus Tattus pariter affirmat, ditavit. Audi, qui etiam opportune hic ad institutum nostrum idem Tattus in suo ecclesiæ Novocomensis Martyrologio ad tertiam Junii diem, qua de Comensi S. Abundii ecclesia, ab Urbano II tunc consecrata, sermonem instituit, loquatur.

[9] [ditavit.] At non solum, inquit, hanc basilicam (S. Abundii scilicet) Urbanus pro sua eximia in urbem nostram & monachos S. Benedicti, cujus antea alumnus fuerat in Congregatione Cluniacensi, humanitate dedicavit; verum etiam sacris indulgentiis perpetuo duraturis exornavit. Largitus est enim templum hoc pie visitantibus hac die illius consecrationis omnium peccatorum venialium remissionem & tertiæ partis capitalium; id quod etiam ampliavit invisentibus eamdem ecclesiam natalitiis diebus SS. Abundii, Eusebii, Eupilii, Adelberti & Rubiani episcoporum Comensium, quorum aras ibidem erectas postridie sacris ceremoniis initiavit. Stationes ad hanc ecclesiam & altaria ob hujusmodi indulgentias tanto in honore & cultu olim habitæ sunt, ut ex assidua populi frequentia ii dies a forensibus causis & judiciariis actibus tam ecclesiasticis, quam sæcularibus feriarentur. Hæc ille; e quibus sane, natalitium S. Eupilii diem solemni ritu Comi, ut supra jam monui, fuisse jam inde ab immemorabili ante annum 1634 tempore quotannis celebratum, nemo non colliget; uti autem olim, ita etiam hodie Comi is honor S. Eupilio exhibetur, sacrumque ejus corpus ibidem honorifice sub altari, ad quod e supra dictis haud serius, quam sec. XI fuerit translatum, integrum hodieque servatur. Duo hæc ostendenda modo adhuc hic sunt. A postremo duco initium. Anno 1590 SS. episcoporum Comensium Abundii, Amantii, Consulis, Exuperantii, Rubiani & Adelberti corpora, solennissima totius cleri ac populi supplicatione ad varias urbis Novocomensis ecclesias delata, honestiori in iisdem sede ac tumulo, ut Tattus in Martyrologio Comensi ad 1 Julii diem e documentis autenticis docet, fuere collocata.

[10] [honorifice hodieque servatur.] Hinc factum, ut tum quoque alio S. Eupilii corpus fuisse e S. Abuntii ecclesia translatum, Ballarinus loco supra cit & post hunc Ughellus tom. 5 Italiæ sac. per errorem, in quem & Castellanus partim est prolapsus, arbitrati, mediam sacri illius pignoris partem unam in Crucifixi, quod cathedralis Comensis ecclesia complectitur, sacellum, alteram in Fratrum Ordinis S. Dominici, quæ S. Joannis de Pedemonte dicitur, ecclesiam fuisse tunc illatam, litteris mandarint; verum, ait in suis ad Ughellum Additionibus Coletus, S. Eupilii corpus totum adhuc servatur in S. Abundii ecclesia. Anno vero 1590 SS. Abundii, Consulis, Exsuperantii, Amantii, Rubiani & Adelberti corpora translata, non vero S. Eupilii. Corpora denique, quorum medietas eminentissimi Cardinalis Gallii rogatu in cathedralem, & altera medietas in S. Joannis de Pedemonte illata sunt, fuere sanctorum Rubiani & Adelberti, ut clare patet ex Inscriptione, quæ in cathedrali in crucifixi sacello legenda prostat, hujus tenoris: “Sanctorum corporum Adelberti & Rubiani episcoporum Comensium pars altera ab ecclesia S. Abundii huc translata an. 1590 die I mensis Julii celeberrima supplicatione.” Ita ille, pro se mox citans Tattum, qui, quæ ait, in civitatis Comensis Ann. lib. 8, num. 197 docet.

[11] Verum etsi S. Eupilii corpus in solenni modo hic memorata supplicatione translatum haud fuerit, [ac Officio etiam ecclesiastico Comi quotannis modo honoratur.] a Ninguarda tamen Novocomensi episcopo, sub quo hæc facta, fuit supra memoratum, sub quo illud quiescit, altare ad pristinam venerationem, cum in ecclesiæ S. Abundii instauratione (Tattum in Novocomensi Martyrologio ad XXII Maii videsis) labefactatum fuisset, sacris denuo ceremoniis restitutum, subque illo hodieque sacrum illud pignus, sericis velis involutum arcæque plumbeæ, quæ una cum arca, S. Eusebii corpus continente, in magna tumba marmorea collocata est, inclusum, honorifice, uti iterum apud Tattum in Novocomensibus Annalibus lib. 7, num. 130 videre licet, servatur. Ceterum Sanctus, cujus ita corpus Novocomi usque in hoc etiam tempus custoditur, ibidem quoque, non secus atque olim, solenni modo ritu & quidem, etsi interim id factum a tempore immemorabili forsan haud fuerit, officio ecclesiastico colitur. Ita scilicet Ferrarius & Tattus suadent. Prior enim, postquam sanctis Novocomensibus episcopis, de quibus nullum ecclesia Novocomensis recitat officium, in nova sua in Martyrologium Romanum Topographia, anno 1609 excusa, S. Eupilium accensuit, eumdem deinde haud multis abhinc annis in ecclesia Comensi celebrari cœpisse, in Sanctorum Italiæ Catalogo, anno 1613 typis vulgato, affirmat; ita autem, tunc Eupilium haud dudum cœpisse in ecclesia Comensi Officio ecclesiastico coli, non obscure, ut apparet, prodit; quod autem ad posteriorem seu Tattum spectat, hic hodie auctores, qui de S. Eupilio tractant, in Novocomensi suo Martyrologio enumeraturus, hisce ecclesiæ Novocomensis Officia accenset, cumque id, nisi hæc inter officium de S. Eupilio reperiretur, facturus fuisse haud videatur, est sane, cur ea inter re etiam ipsa officium hujusmodi reperiri hocque in ecclesia Comensi quotannis de S. Eupilio recitari existimetur.

DE S. FIRMINO, EPISCOPO USETIENSI,
IN OCCITANIA INFERIORI

ANNO DLIII

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sancti memoria in Fastis sacris, cultus, quædam vitæ chronotaxis, Acta qualia edenda.

Firminus ep. Uzetiensis in Occitania Inferiori (S.)

BHL Number: 3017

AUCTORE J. B. F.

Usetia seu Uzetia, aliis Ucetica vel Utica urbs Galliæ, [Sanctus, cujus in Fastis sacris memoria,] in Occitania Inferiori, episcopalis hoc die S. Firminum, quondam antistitem suum, veneratur. Hujus memoriam Usuardus hisce verbis celebrat: V. Idus Octobris civitate Uzetia Firmini episcopi & confessoris. Eodem die iisdemque terminis vetus apud Saussayum monasterii S. Savini de Levitania Hagiologium, Martyrologium Rothomagense, & Florarium nostrum Ms. ipsum commemorant. Cardinalis Baronius in prima sua Martyrologii Romani editione S. Firminum Uzetiæ, non in Gallia Narbonensi, sed in Africa cathedram habuisse sic refert: Uzetiæ in Africa XI Octobris sancti Firmini episcopi & confessoris. Quam annuntiationem postea, non recentiores Martyrologii Romani (ut Dominicius in Opere, cui titulus, Familia rediviva Ansberti, refert) editores, sed ipsemet Baronius cum nempe eodem præcise die sicut & 2 Maii Usetiæ in Occitania Inferiori S. Firmini festum celebrari, animadverteret, mendosam judicavit; ideoque anno 1631, quo Martyrologium Romanum, adnotationibus a se illustratum, publici juris iterum fecit, lectioni in Africa sequentem in Gallia Narbonensi substituens, allucinationem suam purpuratus vir correxit. Hunc Castellanus & P. Labbeus secuti, in suis Martyrologiis, Gallice editis, etiam locum, in quo Sanctus episcopi munus obierit, clarius quam citati Usuardus, Florarii nostri Ms., Martyrologii Rothomagensis, & veteris Hagiologii monasterii S. Savini de Levitania auctores, sic indicant: V Idus Octobris Uzetiæ in Gallia Narbonensi S. Firmini episcopi & confessoris. Quibus etiam consentiunt Calendaria ecclesiarum Usetiensis, Biterrensis & Narbonensis, quæ ipsum Usetiæ in Gallia Narbonensis episcopum fuisse constanter tradunt. Mendosa interim, quam recitavi, Martyrologii Romani, a Baronio vulgati, annuntiatione suffultus Faber, libro, cui titulus: Disquisitio historica de matrimonio Ansberti cum Blithilde, contendit, Usetiæ in Gallia Narbonensis antistitem nomine Firminum nunquam extitisse. At quam multum hujus auctoris assertum a veritate alienum sit, conciliorum Galliæ, quibus Sanctus interfuit, subscriptiones, de quibus in hujus Commentarii decursu agemus, [in Usetiensi, Biterrensi. & Narbonensi ecclesiis] dilucide evincunt.

[2] Neque tantum Fasti sacri ecclesiarum Usetiensis & Biterrensis Sancti memoriam celebrant, sed quotannis XI Octobris ipsius obitus dies officio ecclesiastico, ritu, ut vocant, duplici, in dictis ecclesiis colitur; atque in ecclesia Narbonensi officio proprio novem lectionum honoratur. Hasce a Lambecio libro Comment. secundo pag. 914, excepta dumtaxat septima Lectione, quæ in exemplo Cæsareo desideratur, publicatas, lectori, quod & Sancti Vitæ fragmentum exhibeant, legendas hic propono. Lectio I. Regnante in perpetuum Domino nostro Jesu Christo, cum constantissime fides floreret Christianorum, Firminus, parentibus adhuc gentilitatis errori vacantibus, audiens Christianos Dominum Chritum fateri, seque de paganis superstitiosis insidiis desiderans liberare, Euangelica quidem secutus præcepta, quæ dicunt: nisi quis reliquerit patrem aut matrem & cætera, non potest esse meus discipulus; patriam, parentesque relinquens, rebus interdum propriis pauperibus traditis; Christum Dominum sequi jugiter concupivit.

[3] Lec. II. Itaque ab urbe Narbona egressus, itinere cœpto ad civitatem quandam provinciæ (Occitaniæ Inferioris) Uceciam nomine pervenit, [Officio ecclesiastico] ibique Laurentium presbyterum reperit, virum doctum, & religiosum, cujus amicitiæ se jungens, & quasi familiaritatis obsequium præbens, aliquamdiu apud illum tranquilla commoratus est vita. Lectio III. Quem Ferreolus virgula præclara filius fratris ejus subsequens calle festino jungere se ei cupiebat. Quem beatus Firminus elevatis oculis videns, dixit: Fili, quo pergis, aut quo vadis? Ille protinus respondit: Ego, derelicto patre & matre, secutus te, Domino toto corde obedire paratus. Tunc dixit ei beatus Firminus: Fiat, sicut dixisti. Lectio IV. Tunc venerunt ad domum quandam civitatis Roricii pontificis ac patricii, inveneruntque ibi juvenem sedentem, qui Roricio ministrabat quotidie epulas. Qui videns beatum Firminum, interrogavit eum dicens: Ex qua provincia es, vel ex qua natione progenitus? Ille respondit: In Narbona civitate sum ortus. Pater, inquit, meus Ferreolus vocitatur, mater vero mea Industria vocatur nomine.

[4] Lectio V. Hæc videns juvenis ille, ingressus palatium istius pontificis, [honoratur, jam etiam] nunciavit ei omnia, quæ a beato Firmino audierat. Tunc pontifex jussit eum introire ad se, cui dixit: Unde venis, aut quo pergis, vel quo uteris nomine? Cui beatus Firminus dixit: In Narbona civitate ortus, relicto errore gentilitatis, Christo Domino huc serviturus adveni; de nomine autem, quod perquisisti, ego Firminus vocor. Lectio VI. Cognovit autem ipse pontifex, quod esset ortus ex progenie sua vinculoque beati amoris eum sibi conjunxit. Erat enim ipse Firminus annorum circiter duodecim, literis bene eruditus; Ferreolus quidem septem annorum. Die subsequente Roricius Firminum clericum faciens, diaconum ordinavit; Ferreolum vero tradidit Grammaticæ eruditioni. Cum autem Firminus fuisset annorum viginti, ad honorem presbyterii pervenit. Lectio VIII. Erat autem beatus Firminus religiosissimus, Domino serviens in sanctitate, jejunans quotidie, & nisi cum pauperibus cibum nullo modo sumens; in vigiliis nocturnis pernoctans, secretas orationes appetens, succinctis lumbis Domino militavit. Cœpit itaque per beatum Firminum Dominus signa facere. Nam cæcos illuminaba illius oratione, leprosos mundabat, dæmones ejiciebat. Lectio IX. Apud Uceciam dum ad portam civitatis illius, magnis populorum turbis secum euntibus, introiret, leprosum habuit obvium miserabili facie, horrenti cute, quem coram omnibus osculatus atque benedicens, ab omni lepra continuo emundavit. Postero vero die ad ecclesiam veniens nitente cute gratiam pro sanitate, quam receperat, agebat.

[5] [a seculo IX,] A quo vero tempore cultus S. Firmini primordia sint repetenda, monumentorum, id referentium, defectu definire nequeo: autumat Marcus Dominicus in libro, cui titulus Familia Ansberti rediviva, jam seculo IX populi, ad ejus sepulcrum suppliciter accedentis, pietatem ac fiduciam multitudine miraculorum multum crevisse; idque laudatus auctor confirmari contendit ex sequentibus verbis Epistolæ Amulonis, episcopi Lugdunensis, qui circa annum 843 Agabarbo successit, ad Theobaldum episcopum Lingonensem directæ: Scimus etiam civitatem quamdam haud longe a nostris finibus, quæ Ucetia nuncupatur, sita in provincia Narbonensi; ubi cum ejusdem piæ memoriæ præcessoris nostri tempore ad sepulcrum sancti Firmini episcopi istiusmodi percussiones, & elisiones fieri cœpissent, ita ut in membris cadentium reperirentur quædam stigmata ustionis, tamquam illic sulphur arsisset, & ex hoc territi atque obstupefacti vulgares, cum votis ac donis plurimis gregatim ecclesiam frequentarent, accepto ab eodem patre nostro consilio, prædicavit eis, atque præcepit Narbonensis, qui nunc superest, Bartholomæus episcopus, ut omnino locum illum, quem superstitiosi frequentare cœperant, nequaquam amplius ita frequentarent, & quæcumque illuc conferre consueverant, magis in usus indigentium, & misericordiæ opera erogarent.

[6] [uti hic probatur.] Quod cum factum fuisset, statim & ibi & in aliis locis, in quibus jam similiter fieri incipiebat, tota illa deceptio cessavit, & populus fidelis, optata incolumitate ac tranquilitate respiravit. Unde omnino videtur nobis, ut … eliminetis ex domo Domini istiusmodi commentum & figmentum diabolicum, quo tanta infelicium hominum & maxime mulierum multitudo nimis dolende, ac pudende, velut captiva & mente capta obligata tenetur; annuntiando omnibus fideliter, atque obtestando, ut intermisso hujusmodi vano & pernicioso concursu, unde nulla animæ salus, nulla corporis incolumitas, nulla vitæ utilitas provenire cognoscitur, unaquæque plebs in parrœchiis & ecclesiis, quibus attributa est, quieta consistat &c. Hasce percussiones & elisiones, inquam, laudatus auctor pro miraculis habendas esse existimat, sicque Sanctum seculo IX miraculis claruisse probare nititur; at nullus dubito, quin hæ operationes dicendæ sint commentum & figmentum, prout illas Amulo, episcopus Lingonensis, in citata Epistola merito vocat. Quis enim credat, unquam in Dei ecclesiis, in beatissimorum Martyrum basilicis talia signa Sanctorum intercessione increbuisse, quibus nequaquam ægri sanarentur, sed sani percuterentur & dementarentur?

[7] [apud mortales in veneratione habitus] At licet ex prædictis signis, in quibus divinam potestatem reluxisse nullo modo constat, Sancti fama sec. IX miraculis clara nullatenus probetur; tamen ex sequentibus his Epistolæ Amulonis, episcopi Lugdunensis, verbis, Firminum dicto tempore jam ut Sanctum habitum fuisse, fit manifestum: Ad sepulcrum, inquit Amulo, sancti Firmini episcopi &c. Et S. Agobardus, archiepiscopus Lugdunensis, in epistola ad Bartholomæum, episcopum Narbonensem, qui anno 828 floruit, directa, Sancto cælitum honores sec. IX fuisse delatos claris terminis sic exprimit: Cognovimus, sollicitam esse prudentiam vestram, quonam modo accipi debeat illud, quod in quodam loco cœperunt fieri quædam percussiones, ita ut caderent quidam, … maxime in quadam ecclesia, ubi cujusdam Sancti corpus veneratur, nomine Firmini. Ex his satis patet, seculo IX Sanctum cultu fuisse gavisum. Porro, quo tempore ipsum mortales Sanctorum honoribus prosequi cœperint, determinare huc usque nemini, quod sciam, in promptu fuit.

[8] Stabilito nunc illustratoque Sancti cultu, reliquum est, [Narbone, in Occitania Inferiori,] ut de quibusdam ipsius rebus gestis, quæ, silentibus S. Firmini Actis, scriptores varii tradiderunt, sermonem instituamus, atque præcipua ipsius vitæ capita ad ordinem chronologicum reducere conemur. Narbone, quæ ampla & munita Galliæ civitas est archiepiscopalis, in Occitania provincia Inferiori, in lucem editum Sanctum nostrum, ipsius Acta ferunt; verum Historiæ literariæ Francicæ editores, Sanctum in pago Galliæ Aquitanicæ, apud Ruthenos, teste Sidonio, Trevidon nuncupato, vel in agro Prusiano, Gallice Lesperou, haud longe a dicto pago dissito, natum conjectant, ex eo quod in dictis locis, quæ nobilia majorum S. Firmini prædia erant, Sancti parentes, teste Sidonio lib. 2, Ep. 9, habitarent. Utut sit, nos ipsius Actis, quibus & in hoc capite subscribunt, quotquot de Sancto tractarunt auctores, adhærentes, civitatem Narbonensem ipsius locum natalem fuisse dicimus.

[9] Quos de Sancti nativitatis loco inter se satis convenientes auctores jam vidimus, [anno 516] in anno assignando, quo lucem hanc primum aspexerit S. Firminus, omnino dissentientes inveniemus. Bailletus in Vitis Sanctorum ad hunc diem, Novæ Galliæ Christianæ editores tomo 6, pag. 613, Historiæ Literariæ Franciæ auctores & Cointius in Annalibus Ecclesiasticis Francorum Sanctum reparatæ salutis anno 516 natum constanter scribunt; Dubouchetus vero in libro de Origine Domus Francicæ, Sammarthani in ejusdem Domus Historia & Dominicius in supra citato Opere ipsum duobus annis serius ortum referunt. Utri opinionum sit adhærendum, inquiramus. Ac in primis Cointium, qui anno Christi 516 Sancti natales collocat, hic audiamus: Firminus ex Ferreolo & Industria seu Deutheria natus est hoc anno, id est, 516, vixit enim annos dumtaxat triginta septem, & Ferreolus illius in episcopatu Uceciensi successor, qui superstes ei fuit annis octo ac viginti, transiit ad Deum anno Christi quingentesimo octogesimo primo. Sancti Acta, ipsum triginta septem tantum annos vixisse, etiam tradunt, neque laudati secundæ opinionis auctores Cointio in hoc capite refragantur; at Ferreolum, qui, ut refert ipsius Vita, cui secundæ sententiæ patroni similiter in hoc capite subscribunt, annis 28 sedem Usetiensem occupavit, anno 581 ex hac vita migrasse, seu episcopali dignitate, defuncto S. Firmino, anno 553 ornatum fuisse negant; atque contendunt, dictum Ferreolum non ante annum 555 Sancto nostro successisse. In eam opinionem, quæ longe abest a vero, abducti sunt laudati Dubouchetus, Sammarthani & Dominicius, quod Parisiensem synodum secundam, cui dum subscripserat, Sanctus obiit, anno 555 fuisse celebratam existimant. Verum hanc synodum ante annum 553 celebratam fuisse, & Sanctum nostrum anno 553 mortalem vitam cum immortali commutasse, ex his, quæ infra, dum de Parisiensis synodi & Sancti mortis epochis sermo recurret, dicemus, fiet manifestum. Cæterum, ne hujus Commentarii ordo turbetur, S. Firminum anno 516 natum hic dicamus, lectori, cur Sancti ortum dicto anno affigamus, postea rationem edicturi. Modo de Sancti familia agamus.

[10] [nobili patre Ferreolo, matre Industria nomine, quam] S. Firmini patrem, qui in ejus Actis Ferreolus nominatur, & ibidem ex exalta * parentum prosapia extitisse nobili germine ortus dicitur, unum eumdemque cum Tonantio Ferreolo nomine tertio, filio præfecti prætorii Galliarum, quotquot (si Fabrum excipias) de illustri Sancti nostri genere tractarunt auctores, unanimi consensu scribunt. Nobile hujus Ferreoli genus Cointius ad annum 508, cap. 47 sic describit: Genus autem ejusdem Ferreoli si consideramus, infra regiam dignitatem quid augustius esse potuit aut utilius Franciæ? Apud Wisigothos auctoritatis erat maximæ, patre & avo gloriabatur præfectis prætorio Galliarum, avo imperatore per matrem, proavo per aviam consule ac præfecto prætorio Italiæ Galliarum. Neque eatenus magna inter auctores disceptatio est. At ubi ad Sancti matris nomen & genus designandum acceditur, nulla inter eos consensio; quidam ipsam Industriam, ut Sancti Acta ferunt, nominantes, dum alii in dictis Actis Industriæ nomen pro Deutriæ seu Deutheriæ ab indoctis amanuensibus repositum putant, Chlodovei I, Francorum regis, filiam fuisse volunt; quidam S. Firmini matrem Etheriam vocitant, illamque ditissimi cujusdam senatoris natam fuisse contendunt.

[11] [quidam Chlodovei regi filiam dicunt natus 5 fratres duasque soro res habuit.] Qui ipsam Chlodovei regis filiam dicunt genealogi, id ex Pauli diaconi, qui Caroli Magni temporibus vixit, probare nituntur. Laudatus hic scriptor, ubi de Agiulfo seu Aigulfo, qui, ut statim videbimus, Sancti nostri frater legitur, sermonem habet, hunc ex Chlodovei regis filia ortum sic refert: Vigesimus ac sextus, Pontifex scilicet Metensis, Agiulfus, qui fertur patre ex nobili senatorum familia orto, ex Clodovei regis Francorum filia procreatus. Si jam, inferunt dicti genealogi, Agiulfus S. Firmini frater extitisse dilucide probetur, Sancti etiam matrem Clodovei natam fuisse fiet consectarium. P. Jordanus S. J. in libello, quem inscripsit: La critique de l'origine de l'auguste Maison de France duas S. Firmini patri uxores legit, unam eamque Clodovei filiam, e qua natus solus Agiulfus, alteram ditissimi senatoris natam, & Eteriam dictam, quæ reliquos Ferreolo, Sancti nostri patri, liberos peperit; itaque Agiulfum & Firminum eodem patre, at diversis matribus natos fuisse contendit. Utut sit, qui totum hoc argumentum, nitide sane & quanta fieri potuit diligentia atque eruditione elaboratum desiderat, adeat libellum citatum tota priori parte: & similiter Dominicium in Familia Ansberti rediviva, Dubouchetum supra citato libro, & Cointium in Annal. Eccl. Francorum consulat: neque enim animus est mihi diffusam adeo, atque a viris in hoc genere versatissimis agitatam toties controversiam instaurare. Laudatos inter genealogos, ubi Sancti nostri fratres sororesque suis quosque nominibus designare aggrediuntur, omnis disceptatio cessat, atque omnes genealogiæ S. Arnulphi, Metensis episcopi, quæ in veteri codice S. Symphoriani Metensis S. Firmini fratres sororesque hoc modo enumerat, subscribunt: Ansbertus…, qui fuit ex genere senatorum, habuit fratres Deotarium, Firminum, Gamardum, & Aigulfum episcopum, & Raginfridum. Deotarius vero construxit vicum Arisidum, ubi confessor Christi effectus requiescit; Firminus autem Pontificatum tenuit in Ucetia civitate, ubi confessor Christi requiescit; Aigulfus vero in Mettis civitate episcopus ordinatus est: Goda vero & Maria in virginitate perseverantes migraverunt ad Dominum. Hæc de Sancti illustri familia jam sufficiant.

[12] Superius innui, haud omnia præclare S. Firmini in episcopatu gesta in Actis recenseri. [Anno 541 concilio Aurelianensi IV,] Quapropter, quidquid aliunde se obtulerit relatu dignum, ordine temporis adjungam. Anno 541 ad synodum Aurelianensem quartam convenerunt episcopi triginta octo cum presbyteris undecim & uno abbate, qui totidem episcoporum nomine interfuerunt. Habita est hæc synodus, ut titulus apud Labbeum tom. 5 Concil. pag. 380 præfert, Triennio post Aurelianense concilium tertium, Indictione quarta, Basilio viro clarissimo consule, id est anno Christi DXLI. Vigilii Papæ II. Childeberti regis XXX. Licet dies & mensis, quibus hoc concilium, in quo Leontius Burdegalensis ecclesiæ episcopus, primus subscripsit, fuerit celebratum, huc usque nullibi expressi reperiantur; tamen Jacobus Sirmondus S. J. hanc synodum ante autumnum habitam fuisse recte existimat ob sequentem rationem, quam in Annotatis ad idem concilium apud Labbeum sic tradit: Tribus tantum in libris nacti sumus hoc concilium, Rhemensi nimirum, Bellovacensi, & Minore Pithæano, qui solus temporis notam habuit, eamque duplicem: nam & indictionem designat & consulatum, diem vero & mensem non indicat. Ceterum ante autumnum habitam fuisse synodum ex eo colligimus, quod anno Christi 541, quo consul fuit Basilius, quarta indictio finem habitura erat mense Septembris, & quintæ futurum initium.

[13] In hoc concilio, in quo, ut sanctum Pascha secundum Laterculum Victorii ab omnibus sacerdotibus uno tempore celebretur, [anno vero 549 concilio ejusdem civitatis V,] decretum fuit, canones triginta & octo, quibus præcedentium synodorum decreta, paucis additis, fuere confirmata, sunt conditi. His canonibus subscripsisse legitur Firminus hunc in modum: Firminus, in Christi nomine episcopus civitatis Ucetiæ, consensi & subscripsi. Deinde anno 549 synodus Aurelianensis quinta ex tripartito Franciæ regno a Childeberto, in cujus ditione hæc civitas sita erat, rege convocata est. Concilium istud habitum est Post Theodoreti regis mortem, sub die V Kalendas Novembris, indictione XIII id est, anno Christi DXLIX. Vigilii Papæ X. Childeberti regis XXXVIII, sic titulus apud Labbeum tomo 5, col. 390, ubi episcopi 50 & 21 vel presbyteri, vel archidiaconi, seu diaconi, seu abbates, a suis episcopis directi, huic synodo subscripsisse traduntur. Canones viginti quatuor, quorum magna pars præcedentium canonum ac decretorum repetitio & confirmatio est, laudati antistites ibidem condiderunt. Quibus Firminus etiam subscripsit sequentem in modum: In Christi nomine Firminus, episcopus ecclesiæ Uceticensium, consensi & subscripsi.

[14] [prout contræ Binium & Fabium hic probatur, interfuit, eisque,] Laudatus supra Faber, Binii ad dicta concilia Annotatis suffultus, in citatis statim Firmini subscriptionibus mendose episcopum Uticensem pro Vinciensi dici existimat. At quam multum a vero aberret Binius in citato supra libro sequenti ratione Dominicius demonstrat: Sed, inquit, quam falsa sit Binii conjectura, ex editione conciliorum a doctissimo Sirmundo procurata liquido patet: constanter enim in conciliis Aurelianensi IV & V adfuit Firminus, episcopus civitatis Uceticæ, aut ecclesiæ Uceticensium, & cum eo Deuterius, episcopus ecclesiæ Vinciensis. Cujus ultimi nomen in editione Binii desideratur, ex codicibus Corbeiensi, Lugdunensi, & Pithæano nunc primum restitutum. Unde non potuit Firminus ecclesiæ Vinciensi præesse, cum eadem tempestate, qua ipse præerat Uceticæ, Deuterius Vinciensem administraret. Nec Binium movere debuit, quod sit ejusdem nominis civitas in Africa; recte enim Uceciensis episcopus, Uticensis etiam quandoque dicitur, ut constat ex concilio Toletano XIII cui cum quibusdam episcopis Narbonensis primæ subscripsit Leopardus abbas vices agens Potentini episcopi Uticensis. Laudati hanc Dominicii opinionem Cointius, Labbeus, Pagius, Natalis Alexander, Bailletus cum Historiæ Litterariæ Franciæ editoribus, & novæ Galliæ Christianæ auctoribus amplectuntur, solosque Binium & Fabrum ex omnibus, qui de his synodis tractarunt, scriptoribus sibi adversarios habent.

[15] [uti etiam synodo II Parisiensi inter annum 549 & annum 553 celebratæ subscripsit.] Etiam synodo Parisiensi secundæ, a rege Childeberto in causa Saffaraci, ejusdem urbis episcopi, qui gravissimi criminis accusatus, propriaque confessione convictus secundum sacros canones episcopatu dejectus, & in monasterium fuerat detrusus, convocata interfuisse, ac subscripsisse legitur Firminus his verbis: Firminus, episcopus ecclesiæ Uceticæ, subscripsi. De tempore, quo hoc concilium, cui viginti septem episcopi subscripsere, habitum fuerit, haud conveniunt auctores: titulus huic synodo apud Labbeum tomo V col. 811 præfixus, dictam synodum celebratam fuisse, refert: In causa Saffaraci episcopi, Childeberto rege evocante, sub annum Christi DLV. Pelagii Papæ I. Childeberti ejusdem regis XLIV. Sirmondus tomo 1. Conciliorum Galliæ pag. 610 synodum Parisiensem secundam, cujus annum nulla huc usque nota definiri posse fatetur, circa annum 555 celebratum fuisse conjectat. Natalis Alexander, Cointius, & Pagius etsi apertis verbis declarent, hoc concilium, quod temporis nota careat, nondum in conciliorum collectionibus & in Annalibus ecclesiasticis epocham certam nancisci potuisse, tamen dictam synodum ultra annum 553 differri posse negant ex eo quod Sanctus noster, qui huic subscripsisse probatur, dicto anno Usetiensem sedem morte sua vacuam, ut ex infra dicendis manifestum fiet, reliquerit. Cum vero hanc synodum concilio Aurelianensi V, cui Saffaracus, ante concilium Parisiensem II episcopatu amotus, anno 540 subscripsit, posteriorem esse, quotquot de hoc concilio scripsere auctores, merito affirment, synodum Parisiensem secundam inter annum 549 & annum 553 habitam fuisse, fit consectarium.

[16] Priusquam de Sancti nostri obitus anno & Actis disseramus, [S Cæsarii Arelatensis discipulus, ipsiusque Vitæ scriptor fuisse dicitur.] de quodam facto, ab aliquot scriptoribus Sancto adscripto, sermonem habeamus. Mabilloniuis in Annotatis ad S. Cæsarii Arelatensis episcopi Vitam, quæ, ut ibidem videre est, a quinque ejus discipulis, scilicet Cypryano, Firmino, Viventio episcopis, & presbytero Messiano & diacono Stephano est composita, hunc Firminum cum S. Firmino Usetiensi episcopo, de quo hic agimus, unum eumdemque fuisse existimat; cui Bailletus in Vita S. Cæsarii ad XXVII Augusti & auctores Historiæ Litterariæ Franciæ tom. 3, pag. 197 suffragantur. At editores novissimi Galliæ Christianæ tom. 6, coll. 611 & 612, ubi agunt de S. Firmino Usetiensi, sic loquuntur: In Actis nostri Firmini nulla occurrunt, quæ huic faveant opinioni, quibus J. Stiltingus tomo 6 mensis Augusti num. 3 Commentarii prævii ad S. Cæsarii Vitam his verbis assentitur: Neque ego in Mss. nostris de S. Firmino Usetiensi quidquam reperire potui, quo evincam S. Cæsarii discipulum fuisse, aut cum aliis Vitæ scriptorem. Qua propter rem incertam relinquere cogor usque ad XI Octobris, ubi de S. Firmino Usetiensi agetur latius. Ego vero lubens fateor, me post accuratam indagationem nihil huc usque invenire potuisse, quo Sanctum nostrum in S. Cæsarii disciplinam sese tradidisse, seu ad illius Vitam concinnandam operam & studium contulisse, cum laudatis Mabillonio, Bailleto & Historiæ Franciæ editoribus affirmare possim.

[17] In ipsius obitus tempus modo inquiramus. Etsi S. Firmini Acta, [Anno 553 ex hac vita migravit.] ut supra dictum est, annum, quo ex hac vita migrarit, nequaquam exprimant; tumen ex tempore, quo ipsius in Usetiensem sedem successor S. Ferreolus obierit, sicut & ex annorum numero, quibus hic dictam ecclesiam administrarit, Sancti nostri mortis epocha potest determirari. Gregorius Turonesis lib. 6, cap. 7 S. Ferreoli obitum anno sexto Childeberti II regis, qui annus secundum omnes historicos Incarnati verbi anno 581 illigatur, contigisse sic refert: Anno sexto Childeberti II regis Ferreolus Ucecensis episcopus magnæ vir sanctitatis obiit, plenus sapientia & intellectu. Qui libros aliquos epistolarum, quasi Sidonium secutus, composuit. Hunc auctorem secuti Cointius, Pagius in Criticis, Bailletus, Historiæ Litterariæ Franciæ editores, multique alii S. Ferreoli mortem anno 581 constanter collocarunt. Quod ad annorum numerum, quibus dictus Ferreolus Usetiensem sedem occuparit, spectat, hunc ipsius Vita ex antiquissimo codice collegii Fuxensis Tholosæ in citato Dominicii Opere edita claris verbis sic refert: Ferreolus vir Domini, confessorque beatissimus post transitum S. Firmini Pontificatum tenuit annis XX & VIII. Atque de hoc S. Ferreoli Vitæ capite, quotquot de ipso tractarunt, scriptores omnino, ut jam supra diximus, conveniunt. Proinde si annos 28, quibus S. Fetreolus Usetiensem ecclesiam administrarit, ex anno 581, quo hic mortalem vitam cum immortali commutarit, demas, S. Ferreolum sedem Usetiensem anno 553 quam morte sua vacuam Sanctus noster eodem anno reliquerat, adiisse reperies. Quo stabilito, cum S. Firminus ex scriptorum supra num. 9 laudatorum consensu tantum 37 annos vixerit, ipsum reparatæ salutis anno 516 natum fuisse etiam fit consectarium.

[18] [Acta hic edenda] Sancti nostri Acta, ut supra monui, Dubouchetus in libro, cui titulus: Origo Domus Franciæ, publici juris fecit, & in omnibus fere cum illorum exemplari, quod a P. Possino ad Majores nostros anno 1646 transmissum, nobis hic præ manibus est, conveniunt. Acta apud Dubouchetum sicut & exemplar nostrum nec auctoris nomen, nec fontes e quibus, quæ narrantur, hausta sint, exprimunt, neque ullam notam chronologicam continent, qua tempus, quo exarata fuerint, determinari queat; atque in quibusdam locis truncata, in aliis vero variis adjunctis, fabulam omnino redolentibus, plurimum sunt adaucta, ita ut haud multum fidei apud eruditos videantur promereri. At licet hæc ita sint, laudatus supra Dominicius Acta hæc haud omnino rejicienda esse, sed, quæ in illis historica sunt, a figmento separanda sicque cum temperamento admittenda existimat. Dominicii opinioni Bailletus, novæ Galliæ Christianæ editores, & Historiæ Franciæ auctores videntur suffragari, qui in suis Operibus dicta Acta, apud Dubouchetum edita, omissis, quæ in illis reperiuntur, fabulosis adjunctis, posteritati commendarunt. Utut sit, ego exemplar nostrum, huc usque, ut puto, ineditum, collatum cum illis, quæ publici juris fecit Dubouchetus, Commentario huic subjiciam, Lectorique in Annotatis, quid laudati statim auctores de singulis in Actis assertis sentiant, referam.

[Annotata]

* lege: alta

ACTA S. FIRMINI EPISCOPI
Auctore anonymo,
EX P. Possini Ms. cum editis apud Dubouchetum in libro de Origine Domus Franciæ collato.

Firminus ep. Uzetiensis in Occitania Inferiori (S.)

BHL Number: 3015

A. Anonymo.

CAPUT UNICUM
Sancti patria: illustres parentes: fuga Usetiam: ad presbyteratum & deinde episcopatum Usetiensem promotio, quem morti proximus fratris filio cedit.

[Sanctus, Narbone natus, parentes. Gencilitalis errore infectos fugiens,] Fuit vir quidam in civitate Narbona a, qui de parentibus honestis secundum quidem seculi dignitatem descendisse dicitur, & ex exalta * parentum prosapia b exstitisse nobili germine ortus, cujus filius vocabatur Firminus; dum sacris polleret moribus, essetque Baptismi unda regeneratus, in teneris positus annis a Spiritu, qui, ubi vult, spirat, inspiratus, relicto superfluo gentilitatis ritu ad servitium sese Christi fideliter mancipavit. Eodem itaque tempore dum constantissime fides floreret Christianorum, Firminus, parentibus adhuc gentilitatis c errori vacantibus, audiens Christianos Dominum Christum fateri, seque de Paganiæ superstitiosis insidiis desiderans liberari, Euangelica secutus præcepta, quæ dicunt: Nisi quis reliquerit patrem, aut matrem, aut uxorem, aut filios, aut fratres, aut sorores, adhuc autem & animam, non potest meus esse discipulus d. Patre parentibusque relictis e, rebus interdum propriis pauperibus traditis, Christum pauperem bajulando crucem suam pauper secutus est.

[2] Itaque ab urbe Narbona egressus itinere arrepto ad civitatem quandam nobilissimam Uzetiam pervenit, [Usetiam tendit, ubi und cum Ferreolo fratris sui filio, etiam fugitivo, a Roricio] ibique Laurentium presbyterum reperit, virum doctum & religiosum, cujus amicitiæ se jungens, & quasi familiaritatis obsequium præbens, aliquamdiu apud illum commoratus, tranquillam duxit vitam. Quem Ferreolus f virgula præclara filius fratris ejus subsequens gradu festino se ei jungere cupiebat. Quem beatus Firminus elevatis oculis videns, dixit ei: Fili, quo pergis aut quo vadis? Ille protinus respondit: Ego, derelicto patre & matre, secutus sum te, Domino toto corde paratus obedire. Tunc venerunt ad domum Roricii g, pontificis ac patricii, inveneruntque ibi juvenem sedentem, qui Roricio quotidie epulas ministrabat, qui, ut vidit Firminum, interrogavit eum dicens: Ex qua provincia es, vel ex qua natione * progenitus? Ille respondit: In Narbona civitate sum ortus. Pater, inquit, meus Ferreolus vocatur, mater vero mea Industria h vocatur nomine. Hæc audiens juvenis ille, ingressus palatium ipsius pontificis, nuntiavit ei omnia, quæ a beato Firmino audierat.

[3] [illius urbis episcopo ut cognatus recipitur, in cujus, jam presbyter factus,] Tunc pontifex jussit eum introire ad se, cui & dixit: Unde venis, aut quo pergis, vel quo vocaris nomine? Cui beatus Firminus dixit: In Narbona civitate ortus, relicto errore gentilitatis, Christo Domino serviturus huc adveni: de nomine autem, quod perquisisti, ego Firminus vocor. Cognovit autem ipse pontifex, quod esset ex sua progenie ortus: tituloque sancti ac beati amoris eum sibi junxit. Erat autem ipse Firminus annorum circiter duodecim, literis bene eruditus; Ferreolus vero septem annorum. Eadem die subsequente Roricius Firminum clericum faciens Diaconum ordinavit; Ferreolum vero tradidit Grammaticæ eruditioni. Et dum Firminus annorum fuisset viginti i, ad honorem presbyterii pervenit.

[4] [senescentis sedem succedit. Postea Ferreolo, quem subdiaconum, diaconum, ac deinde] Erat autem prædictus Roricius jam senex octoginta scilicet annorum, posuitque sub ditione sua beatum Firminum super omnes civitates provinciæ (Occitaniæ Inferioris) & cætera loca. Eodem anno subsequente Roricius vita functus est. Remansit vir religiosus Firminus Usetiæ titulatus & pastoralis culmine sublimatus, qui domi residens, jussit Ferreolum venire ad se; cum autem venisset, interrogavit eum de sua eruditione & de moribus suis. Quo perspecto, invenit eum dilectionis Dei & proximi concordem, charitatis non fictæ; orationibus enim Domino jugiter adhærere solum gaudebat. Itaque Firminus summus episcopus eum clericum fecit & non post multos dies Diaconum ordinavit.

[5] [sacerdotem consecrarat,] Post hæc sanctus Firminus gravi infirmitate infirmari cœpit, tunc paterna cura cuncta peragens, atque pertractans supradictum Ferreolum diaconum vocans, presbyterum ordinavit, atque in vice sua super civitates, quibus ipse præerat, & super omnes vicos suos eum constituit, & præcepit ei, ut moneret sacerdotes, ut scirent, quomodo docerent populos & regerent sibi subjectos.

[6] [Usetiensem sedem, jussione divina,] Beatus vero Firminus graviter ex eadem infirmitate gravatus, parum loqui poterat, cui nocte quiescenti astitit angelus Domini, & vocans eum dixit: Firmine, dimissum est peccatum tuum, crastina die, hora diei tertia, videbis gloriam Dei & angelum Michaëlem venientem, ut te suscipiat, atque ad regna cælorum perducat. Beatus vero Firminus clamans voce magna ad angelum dixit: Domine indica mihi, cui dimittam curam cunctarum civitatum provinciæ. Cui angelus dixit: Filio fratris tui Ferreolo, quia datum est illi desuper, & hæc dicens visio Angelica recessit. Qui autem vigilabant in eadem domo vocem angelicam audiebant k.

[7] [cedens, pie moritur.] Audiens hæc B. Firminus gravisus est valde, & missis epistolis episcopo Arelatensi l & Avenionensi m simulque Auraciensi n monuit, ut in loco suo Ferreolum episcopum ordinarent o, quod & factum fuit. Post hoc vero beatissimus Firminus præcepit venire ad se omnes clericos, & presbyteros, & omnes ministros ecclesiæ, & omnes subditos suos, quos venientes, pervolvens se ad pedes eorum, rogat, ut eidem dimitterent, si quid in eos deliquisset. Circa vero horam diei tertiam beatissimus antistes Firminus se in ecclesiam portari, & jussit sacra sibi mysteria celebrari expectans promissum angeli. Ut autem sanctum Domini corpus accepit, intentis auribus auscultans, audivit vocem canentium in aëre. Et signans se signo crucis, migravit in pace V Idus Octobris, perseveravitque in episcopatu XLVI p annos.

ANNOTATA.

a Vide Commentarii prævii numerum 8.

b Vide Comment. prævii numerum 10.

c Pugnare videntur, inquit Dominicius in citato sæpius libro, cum Sidonii episcopi mente hæc Acta, dum Sancti nostri patrem gentilitatis ritu detentum hic referunt, quem nihilominus, si idem ille sit, ac Tonantius Ferreolus, cujus idem præsul in libro 2, Epist. 9 meminit, de recta fide non secus ac genitores ejus bene sentientem insinuat; quia tamen, ut ex eodem auctore Sidonio colligitur, is Tonantius Ferreolus admodum juvenis, ac teneræ ætatis erat tunc cum Sidonius scriberet, fieri potuit, ut, Gothis Septimania, Occitaniæ inferioris parte potitis, Arrianam fidem amplexus fuerit, aut horum Actorum auctor, dum Firmini patrem apud Gothos degentem audivit, eorum quoque dogmatibus hunc imbutum sibi suaserit; ut eo magis beati Viri, quem laudabat, virtutem extolleret, quo a parentum fide longe alienum repræsentaret. Dominicii opinioni Bailletus, Novæ Galliæ Christianæ editores, Historiæ Litterariæ Franciæ auctores & Cointius suffragari videntur, qui in suis de Sancto nostro elogiis ne verbum quidem de ipsius parentum hæresi loquuntur, quin imo Novæ Galliæ Christianæ editores S. Firminum usque ad duodecimum annum a parentibus pie educatum fuisse dicunt.

d Apud Lucam cap. 14, ℣. 26.

e Bailletus, Novæ Galliæ Christianæ editores & Historiæ Litterariæ Franciæ auctores de hac Sancti fuga altum silent, & Sanctum nostrum & Ferreolum fratris sui filium ad Roricium Usetiensem episcopum & S. Firmini patruum, ut literarum studio sese traderent, a parentibus fuisse missos, ferunt.

f Sancti Ferreoli Acta, de quo in Operenostro in Prætermissis ad diem primam Aprilis mentio habetu, in Operis supplemento ad IV Januarii diem dabimus. Fuit hic filius celeberrimi Ansberti, fratris S. Firmini, per quem Ansbertum regum Francorum secundæ ac tertiæ stirpis originem cum prima connectunt quidam genealogi, ut apud laudatos Dominicium, Bouchetum & apud Jordanum in libro, cui titulus: Critique de l'Origine de la Maison de France est videre.

g De Roricio seu Rorico Usetiensi episcopo & Sancti nostri patruo consule in Opere nostro Prætermissos ad hunc diem XI Octobris.

h Vide Comment. prævii num. 10.

i S. Firminum anno ætatis 20 a Roricio Usetiensi episcopo ad sacerdotium & sequenti anno ad episcopatum contra leges Ecclesiasticas promotum fuisse, etiam Bailletus & Novæ Galliæ Christianæ editores referunt.

k Hæc Sancti cum Angelo colloquia in Fabularum numero Dominicius reponit, cui Bailletus, Novæ Galliæ Christianæ editores & Historiæ Litterariæ Franciæ auctores merito suffragantur.

l Arelate urbs Galliæ in Provincia Archiepiscopalis, ad sinistram Rhodani fluvii oram sita.

m Avenio urbs Galliæ in Provincia ad Rhodanum fluvium, archiepiscopatus titulo sub summi Pontificis Dominio insignis.

n Auratium melius Arausio urbs Galliæ in sui nominis provincia episcopalis sub archiepiscopo Arelatensi.

o Sancti nostri episcopi ordinationem ab episcopis Arelatensi, Avenionensi & Arausionensi peractam canonicis constitutionibus repugnare contendit supra laudatus Faber ex eo, quod Usetiensis episcopus non Arelatensi, sed Narbonensi Metropolitæ secundum veteres provinciarum notitias esset subditus, cujus auctoris rationes sequenti ratiocinio Dominicius citati libri pag. 123 impugnat: Attamen si rei gestæ tempus expendisset (Faber) ereptam scilicet Gothis Usetiam, quave ratione Ecclesiastica disciplina civilem Provinciarum normam ex auctoritate principum secuta sit, peractam ab his præsulibus Ferreoli ordinationem legitimam putaret: nam ut a Chlodoveo Tholosa eadem expeditione Francorum imperio adjecta, non Narbonensem, quæ adhuc sub Gothorum dominio remansit, sed Bituricensem metropolim agnovit, sic Usetia non Narbonensi, sed Arelatensi uti viciniori, ac jam Francis ab anno 536 addictæ paruit, idque aperte insinuat Gregorius Turonensis. Asserit enim defuncto Ferreolo Usetiensi Albinum extra regis consilium Dynamii studio in ejus locum fuisse subrogatum: at Dynamius rector erat Provinciæ, quæ in Sigeberti regno censebatur, ut ex eodem Gregorio constat, dum in administratione Provinciæ Albinum in locum Jovini subrogatum narrat, Sigeberto vero successerat Childebertus, qui post Albini, tribus tantum mensibus episcopatu Usetiensi functi, decessum, Jovinum regio præcepto successorem ei designaverat, contra quem Marcellus Fælicis senatoris filius insurrexit, qui convocatis comprovincialibus per consilium Dynamii episcopus Usetiensis est odinatus, ab episcopis scilicet Provinciæ, cui præerat Dynamius, ac per consequens a Viennensibus, in Childeberti regno constitutis. Non ergo provinciarum ordinem turbavit Firminus, dum Ferreolum nepotem suum ab Arelatensi, Avenionensi, & Arausicano episcopis consecrandum censuit. Quod si non hac Faber vincitur ratiocinatione, negare certo non potest, tunc temporis Arelatensi episcopo Romanos Pontifices per Gallias vices suas demandasse, ac per consequens ordinandorum ubique per hunc tractum præsulum auctoritatem, quam olim Viennensi & utraque Narbonensi Zosimus epistola sua circumscripserat; id testatur Vigilii Papæ decretum ad Auxanium Arelatensem episcopum datum anno 545, quam deinde gratiam in Sapaudo renovavit Pelagius anno 557, ut ipsius Pelagii ad Childebertum regem docet epistola: at inter hæc spatia Firminum decessisse satis constat.

p Pro numero chronico XLVI ponendus est numerus XVI: quod mendum facile irrepsit; nam cum literis chronicis per XVI annos, qui ab anno 537, quo sedem hanc Sanctus adiit, usque ad annum 553, quo ex hac vita migravit, continuo decurrunt, sanctum Præsulem episcopatum tenuisse, scripsisset biographus, inter denarium numerum X & quinarium V quinquagenarius L ab imperitis amanuensibus fuit adjectus.

* lege alta

* lege progenie seu stirpe.

DE S. CANNICO, ABBATE KILL-KENNIENSI SEU ACHADH-BOENSI,
IN OSSORIA HIBERNIÆ PROVINCIA

ANNO DXCIX vel DXCVIII.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Cannicus abbas Kill-kenniensis in Hibernia (S.)

BHL Number: 1521

AUCTORE J. B. F.

§ I. Memoria in Martyrologiis: cultus: qualiacumque Sancti gesta unde eruenda.

Inter Sanctos, qui seculo VI antiquam Scotiam seu hodiernam Hiberniam vitæ sanctimonia illustrarunt, [Sanctus, cujus memoria in Mrll.] hoc die memorandus venit S. Cannicus, Achadh-boensis, post a Sancti nostri nomine Kill-kenniensis dicti, olim nobilis monasterii fundatione celebris, quem Martyrologium Romanum ad præsentem diem breviter ita memorat: In Scotia sancti Cannici abbatis. Baronio præiverat Usuardus, in cujus genuino textu sic legitur: In Scotia, sancti Cainichi abbatis. Apud ipso antiquiores nulla ejusdem fit mentio: unde colligit ibidem Sollerius noster, sanctum illum Abbatem singulari Usuardi diligentia, vel forte quod ipsum Ordinis sui abbatem Usuardus censuerit, aut in ipsa Gallia peculiari cultu fuerit celebratus, in sacris Tabulis locum obtinuisse. Florarium quoque nostrum Ms. eodem die ipsum sic celebrat: In Scotia sancti Canithi abbatis. Inter recentiores Castellanus & auctor Martyrologii Parisiensis ad eamdem diem illum Cainicum appellant. Wionus in Ligno Vitæ, Menardus in Martyrologio & Bucelinus in Menologio Benedictino Sanctis sui Ordinis ipsum adscribunt; sed Mabillonio tam in Actis, quam in Annalibus rectius ignotus est. Joannes Wilsonius in Martyrologio Anglicano, quod anno 1608 patrio idiomate vulgavit, annoque ejusdem seculi 40 recognitum iteratis typis subjecit, geminum nectit elogium. In priore editione hæc habet Anglice, quæ Latine subjungo: In Scotia depositio S. Caniki abbatis & confessoris, cujus pia vita & miracula in toto Christiano mundo sunt nota, at præcipue in Scotia, ubi natus est, vixit, & circa Christi annum 800 obiit. In posteriori vero editione sic: In Hibernia depositio S. Caniki abbatis & confessoris, cujus pia vita & miracula apud posteros sunt celebria. Circa Domini nostri annum 800 obiit. At Wilsonium plurimum a vero aberrare, dum Sanctum circa annum 800 ex hac vita migrasse asserit, ex dicendis fiet manifestum.

[2] Kill-kenniensis Hiberniæ civitas Sanctum nostrum ut patronum olim venerabatur, [Kill-kenniæ Officio] atque quotannis XI Octobris die ipsius festum Officio ecclesiastico novem Lectionum, quarum sex ipsi propriæ, reliquæ vero e Communi Confessorum, ut vocant, legendæ præscribebantur, celebrabat: quod Officium ex Breviario ecclesiæ cathedralis Aberdonensis, anno 1509 edito, excerptum & in supellectili nostra literaria asservatum hic accipe: Oratio. Preces nostras, quas tibi, Domine, in B. Caynici confessoris tui atque abbatis venerationem deferimus, benignus suscipe, & ipsius interventu, quæsumus, clementer exaudi. Per Dominum &c. Lectio 1. Caynicus, qui de Hibernia genus acceperat, & nomen, Scotiam veniens sub monachali habitu, & monasticorum habitu pluribus militavit annis. Eo namque tempore magnæ sanctitatis & devotionis vir B. Columba in Jona floruit insula, a quo, cum B. Caynicus eum visitaret, venerabiliter receptus est. Lectio 2. Cumque simul confabularentur, varias sacræ Scripturæ quæstiunculas in medium S. Columba proposuit, quas perfecte, ut apparuit, humanam naturam superando, enucleavit, & audientibus claras B. Caynicus reddidit; ita ut sapientiam ejus B. Columba admiraretur, & ab eo interrogatus, unde hæc haberet, Caynicus respondit: Cum solitariam in eremo agerem vitam pro nomine Jesu, ille meum illustravit spiritum, & ruditatem meam spiritu oris sui detersit. Lectio 3. Verum inito per fratres consilio Romam petiit; eo itaque itinerante per Italiam, incidit in latrones, qui cum eum spoliatum occidere niterentur, brachia eorum divina Pietas adeo compescuit & retraxit, ut quasi statuæ immobiles viderentur; sed prece beati Viri brachia, ut ante, sanata sunt, & ad se conversi latrones Deum & beatum Virum laudaverunt, ab eoque genibus flexis veniam postulantes abierunt.

[3] [ecclesiastico] Tres mediæ Lectiones de Communi Confessorum sunt desumendæ. Lectio 7. Quodam etiam die oblatum est beato Viro monstrum, mirabile ad humanam effigiem corpus habens sine brachiis; quod cum vidisset, fontem vivum de terra produxit, in quo monstrum lavit, & confestim omnia membra de massa perfecte proruperunt. E mago etiam, qui se tamquam Deum a populo arte magica coli persuaserat, signo sanctæ Crucis primitus facto, dæmonem, qui illum illuserat, effugavit, & artem magicam illam populo palam demonstravit. Lectio 8. Contigit etiam dæmonem, virorum sanctorum insidiatorem, domum, in qua studebat B. Caynicus, igni dare, cumque Vir Dei domum igne valido accensam intellexisset, domum foris egreditur, & librum Euangeliorum, in quo ex tunc legebat, apertum reliquit, postea, singulis attamen in domo consumptis, liber Evangeliorum sine macula compertus est. Lectio 9. His & quamplurimis aliis virtutibus & claris miraculis sanctus Caynicus mortuos resuscitavit, mare calcabile se præbuit, & cætera elementa ejus nutui obediebant; animam cujusdam de manu dæmonum liberavit, surdos audire & loquela privatis fandi modum dedit. Tandem in bona senectute celeribus super æthera volavit pennis, angelico in præsens associatus choro.

[4] Inter Missas proprias Sanctorum Patronorum Franciæ & Hiberniæ, [& Missa honoratur.] jussu Clementis XII Papæ editas, una præscribitur ad diem XI Octobris, in festo sancti Canicii abbatis, ecclesiæ & civitatis Kilkenniensis patroni, quæ sequentis tenoris est: Introitus. Tenuisti manum dexteram & in voluntate tua deduxisti me, & cum gloria suscepisti me, Deus cordis mei, & pars mea in æternum. Psalmus: Quoniam bonus Israël Deus, his qui recto sunt corde. Oratio: Deus omnipotens, cujus servitus summa & plena est felicitas, præsta, quæsumus, ut beati Canicii imitatione subjecti, invicem in timore Christi, quasi filii obedientiæ, tibi libera charitate in sanctitate & justitia serviamus. Per eumdem Dominum &c. Lectio Epistolæ ex cap. 12 epistolæ B. Pauli Apostoli ad Romanos a ℣. 9: Obsecro vos, fratres. Graduale: Lucerna pedibus meis verbum tuum, Domine, & lumen semitis meis. ℣. Custodivi vias Domini & justitias ejus non repuli a me. Alleluia, alleluia. ℣. Ecce vere Israëlita, in quo dolus non est, vir erat rectus ac timens Dominum & recedens a malo. Euangelium secundum Matthæum cap. 19 a ℣. 16: Unus accedens ad Jesum ait illi. Offertorium: Jacta super Dominum curam tuam, & ipse te enutriet, & delectare in Domino, & dabit tibi petitionem cordis tui. Secreta: Suscipe, quæsumus, Domine, preces & hostias, quas tibi offerimus; & concede, ut beati Canicii imitatione desideria carnis spiritu mortificantes, tibi soli serviamus. Per Dominum &c. Communio: Tu es spes mea, Domine, portio mea in terra viventium. Denique Postcommunio: Deus cordis nostri & pars nostra in æternum, hujus perceptione Sacramenti tribue nobis, intercedente beato Canicio, ut tibi uni adhæreamus in terris, a quo speramus æternam hæreditatem in cælis. Per Dominum &c. Sed de his satis.

[5] Sanctum Cannicum nostrum inter præcipuos Hiberniæ Sanctos celebratum fuisse, [Inter præcipuus Hiberniæ Sanctos & Apostolos] ex variis apud Colganum, in Opere de Sanctis Hiberniæ, locis discimus: quippe in Annotatis ad Vitam S. Finniani pag. 398, num. 24 asserit, illum in quibusdam codicibus inter duodecim Hiberniæ apostolos numerari: in Catalogo Sanctorum Hiberniæ, quem Jacobus Usserius in libro de Britannicarum ecclesiarum Primordiis Commentario illustravit, inter primos Sanctos, qui post S. Patricium sub regibus Tuathail, Diarmata & duobus Murcdaig nepotibus Britanniam sanctitate illustrem reddiderunt, hic Sanctus recensetur: etiam in S. Columbæ Vita apud Colganum inter præcipuos, qui seculo VI in Hibernia floruere, Sanctos S. Cannicus numeratur. Quatuor (inquit laudatus biographus) ex Hiberniæ illo ævo præcipuis Sanctis, venerabiles patres & monasteriorum fundatores, Comgellus scilicet abbas Benehorensis, Cannechus abb. Achadhboensis, Brendanus abbas Cluainfertensis & Cormacus O Liethain abbas Darmagensis, una ex Hibernia profecti in Jonam insulam veniunt ad S. Columbam invisendum.

[6] Porro sancti Abbatis nomen apud varios varie scriptum legimus. Usuardus, ut vidimus, illum Cainichum appellat; [ejus nomen varie scriptum.] Castellanus & auctor Martyrologii Parisiensis Cainicum. Apud Colganum in Vita S. Columbæ Cannechus, in Vita S. Congalli in Opere nostro ad diem decimam Maii Cannicus scribitur: in Actis autem S. Finniani apud Colganum Cainichus dicitur, a Colgano vero Cannicus appellatur. Usserius citati libri pag. 957 Sanctum vulgo S. Kenny nominari asserit, atque locum Achadh-bo, in quo ipse monasterium ejusdem nominis, quod Latine agrum boum significat, ædificarat, postea in civitatem, quæ hodieque Kil-kennia, quod nomen Cellam sive Fanum Cannici denotat, vocatur, fuisse erectam refert. Unde jam varia illa apud diversos scriptores Sancti nostri appellatio repetenda sit, mihi & Colgano prorsus ignotum est; utut sit, ego cum Colgano, Martyrologio Romano aliisque eum Cannicum appellabo.

[7] [Cur Vitam non exhibeamus.] Dolemus sane, quod hujus sancti Viri Vitam nullam habeamus, quam studioso lectori utiliter exhibere possimus. Habemus quidem aliquam auctoris anonymi in codice nostro Ms. Salmanticensi notato Ms. 167, de qua Sollerius in Usuardi, quod edidit, Martyrologio ad hunc diem meminit: verum ea hujusmodi est, ut, etsi Rosweydus illam aliquot Annotatis illustrare voluerit, ego tamen prorsus indignam prelo judicem. Etenim in ea vix quidquam præter prodigia, qualia in jam supra transcripto Sancti Officio leguntur, reperias, eaque partim ex aliis Vitis mutuata, partim tam insulse relata, ut fidem apud eruditos non mereantur, nisi a peritiore certioreque, quam anonymus ille fuerit, scriptore tradantur. Exstare tamen alia Sancti Acta, discimus ex Colgano, qui tum in Actis Sanctorum Hiberniæ, tum in Triade Thaumaturga frequenter laudat S. Cannici Vitam, spondens se eam ad diem XI Octobris editurum; quod tamen, morte præpeditus, non præstitit. Hanc Vitam diversam esse a nostra, liquet ex eo, quod Colganus quædam ex illa recitet, quæ in hac desiderantur.

[8] [Sancti gesta unde eruenda.] Hujus itaque citatæ a Colgano Vitæ defectu cogor ad aliorum Hiberniæ Sanctorum, quæ exstant, Vitas recurrere, quæque in his sparsim narrantur, colligere. At priusqam id agam, lectorem duo universim monitum velim: primum est, Hibernorum Sanctorum Acta passim dubiæ esse fidei, & a scriptoribus minime accuratis ac ætate longe posterioribus conscripta. Alterum est, in iisdem frequentem occurrere rerum simillimarum narrationem, quas variis Sanctis adscribunt; ita ut nescias, cui tuto adscribi possint. Hisce prænotatis ad Sancti gesta progredior.

§ II. Sancti nativitas, quæ fertur prædicta a S. Patricio: parentes: patria. A S. Doco institutus, fit S. Finniani discipulus, ac deinde monasterium Achadh-boense condit. Ipsius cum SS. Columba & Pulcherio familiaritas. Obitus tempus.

[Sancti nativitas, quam S. Patricius prædixisse fertur:] Sancti Cannici nativitatem multis, in lucem ederetur, annis a S. Patricio, Hiberniæ apostolo, prædictam fuisse, auctor est anonymus scriptor Vitæ tripartitæ S. Patricii apud Colganum, ubi pag. 146 cap. 26 cum narrasset, S. Patricium in Kiennacta, quæ regio secundum Colganum in Ultonia, Hiberniæ provincia, sita Kiennacta Glinne Gemhin vocatur, nobilem virum Sednam cum sua familia ad Deum convertisse, sacroque fonte abluisse, hæc subdit: ibi (in Kiennacta) etiam prædixit sanctum Cannechum post tempora nascendum, futurumque decus eximium, communemque istius Kiennacthæ regionis patronum. Adhæc Colganus, qui, S. Patricium hæc prædixisse, credere videtur, in annotatis ad dictam S. Patricii tripartitam Vitam pag. 182, num. 192 refert: Vide Vitam S. Cannechi ad XI Octobris. Ex qua, ejusque notis constabit omnia esse vera, quæ de ipso hic referuntur. Fuit enim natus in illa regione Kiennacta, estque ad hunc diem ejus patronus. At, licet Sanctus in dicta regione natus, ipsiusque patronus sit, quis ex eo, S. Patricium illa vaticinatum fuisse, fieri consectarium dicat? Inde S. Patricium, si reipsa de Sancto nostro talia prædixerit, vera prænuntiasse, solum conficitur. Utut sit, cum nullus, quod sciam, inter S. Patricii biographos, si anonymum dictæ Vitæ tripartitæ auctorem excipias, hujus vaticinii mentionem faciat; cumque de illius tripartitæ Vitæ antiquitate & auctoritate nihil certi possimus constituere, non est, cur cum Colgano, Sanctum Hiberniæ apostolum Sancti nostri nativitatem prædixisse, nulla veterum monumentorum auctoritate præeunte credamus.

[10] Cannici patrem Laydecum nomine fuisse Usserius in Chronologico citati operis indice scribit, [Sancti parentes & patria.] addens eum poëtam fuisse, atque ex Dalani familia originem traxisse. Auctore Vitæ ineptæ, supra memoratæ, Sanctum ex honesta, at pauperi stirpe, patre etiam Laydeco poëeta venerabili, matre vero Melda nomine de nepotibus Maguais ortum refert. Quod ad Sancti patriam spectat, auctor Vitæ triparitæ apud Colganum in Triade, ut statim diximus, S. Patricium vaticinantem inducit de S. Cannico in Kiennacta Hiberniæ regione nascituro, illudque etiam in Sancti nostri Vita, teste, qui ipsam legit, Colgano, referri, numero superiori lectorem monuimus. Nec in hoc capite Vita nostra Ms., quæ S. Cannicum in Kiennactæ regionis loco, Vallis pellis dicto, in lucem editum refert, discrepat: Sanctus igitur, habet, Kannechus in regione Kannachte, in valle pellis natus est; sed in regione nepotum Maguais in loco, qui dicitur Kennbuge, nutritus est.

[11] [a S. Doco institutus] Cum jam S. Cannicus pueritiam excesserat, ex Hibernia in Britanniam transnavigavit, ibique religioso ac sapienti abbati nomine Doco se erudiendum tradidit. Disco id ex sequentibus Sancti nostri biographi verbis, apud Usserium in Britannicarum ecclesiarum Antiquitatibus pag. 952 & 953 relatis: Cum S. Cannicus crevisset, & perfectus esset sensu; voluit scientiam discere, & religiosæ vitæ vacare. Perrexit ad mare, transnavigavitque in Britanniam ad virum religiosum & sapientem nomine Docum. Legit vero apud illum sedulo, & bonos mores didicit. Idem etiam, qui S. Cannici Officium ecclesiasticum Parisiis anno 1620 ediderunt, referunt: Britanniam, habet ipsius Officium, petiit (Sanctus) & apud venerabilem abbatem nomine Docum literali scientiæ, sanctæque religioni se tradens, cum eo in docibilitate atque obedientia aliquot annis permansit. R. D. Godescardus in Opere, cui titulus Vitæ SS Martyrum, aliorumque &c. Parisiis anno 1783 Gallice edito, ad XI Octobris diem inter pauca, quæ de Sancto nostro scribit, ipsum in Cambriam, magnam Angliæ provinciam, Valles Anglis, & Gallis le pays de Galles, ad Docum, quem Sancti titulo insignit, transnavigasse, sic refert: S. Cannicus adhuc juvenis aliquot annis in Cambria sub S. abbatis Doci disciplina vixit. Quis fuerit iste Docus, qui ab erudito Godescardo hic Sancti titulo honoratur, vel cui monasterio præfuerit, huc usque reperire haud potui: interim, si S. Cannicus a quodam abbate nomine Doco instructus fuerit, equidem non in Anglia ab ipso in religione & scientia ecclesiastica eruditum fuisse certum est; nam tunc temporis nec monachos, nec abbates ibidem vixisse; atque tantum anno 596 in Angliam sacerdotes, qui infideles hujus insulæ incolas converterent, a Gregorio I missos fuisse, omnino constat.

[12] [in disciplinam S. Finniani transit: deinde] Auctor Vitæ S. Finniani, seu Finneni abbatis, apud Colganum die XXIII Februarii pag. 395, cap. 19, S. Cannicum, in Hiberniam jam reversum, sub hujus abbatis disciplina, in monasterio Cluain-Erardensi, quod Colganus in Annotatis hodie Clonardiam dictum & in confiniis Lageniæ & Midiæ situm ait, eruditum fuisse sic tradit. In hoc ergo loco, inquit, velut sol in medio cæli, radios virtutum & salutaris doctrinæ atque miraculorum illustrando mundum (Finnianus) emisit. Fama enim bonorum operum ejus ex diversæ terræ partibus viros illustres partim ad Scripturam sacram addiscendam; partim ad ecclesiasticam institutionem percipiendam, quasi ad quoddam totius sapientiæ admirabile sacrarium attraxit. Quorum nomina sunt duo Kyerani; Kyeranus filius artificis, qui Mac-an-Tsoir dicitur & Kyeranus Saighre; Columba-Kille & Columba filius Crimthainn … & Kainnechus … Et hi omnes sancti viri ac virtutibus pleni erant. Acta S. Finniani, inter Prætermissos relati ad diem XXIII Februarii, Majores nostri ad XII Decembris distulerunt: interim, cum apud Colganum in annotatis ad hujus sancti vitam, ipse anno 552 ex hac vita migrasse, dicatur, & S. Cannicus, ut infra videbimus, anno circiter 515 natus, circa annum 597 mortalem vitam cum immortali commutarit, nulla chronologica ratio vetat, quo minus Sanctus noster S. Finnianum discipulus audierit.

[13] Sancti gesta sub Finniani disciplina memoriæ prodita non reperi. [monasterium Achadh-boense condit.] Apud Colganum, & Usserium variis locis legimus quidem S. Cannicum in comitatu inferiori Ossoriæ, in loco Achadh-bo dicto, quem Adamnanus in Annotatis ad Vitam S. Columbæ Campulum-Bovis Latine appellatum asserit, monasterium condidisse, quod postea Kilkenny, quod Fanum Cannici interpretantur, dictum urbi & comitatui Ossoriæ nomen dedisse videtur; at nullam chronologicam notam, qua tempus, quo monasterium illud a Sancto ædificatum fuerit, determinari queat, reperire potuimus: unde his rebus supersedemus. Nunc restat nobis, ut quædam ad Sancti gloriam facientia ex SS. Columbæ, & Mochoemoci seu Pulcherii, quibuscum S. Cannicus familiaris fuisse dicitur, Vitis, in nostro Opere editis, lectori ob oculos ponamus.

[14] Porro Cannicus, dum in suo Achadh-boensi seu Kill-Kenniensi monasterio jam ipse abbas præesset, [S. Cannicus, igneum globum circa S. Columbæ sacrificantis caput apparere, ex socio audit:] S. Columbam quandoque adiisse videtur. Ita discimus ex Vita S. Columbæ in nostro Opere ad diem IX Junii edita, quæ pag. 232 sequentia refert: Alio in tempore quatuor ad Sanctum visitandum Columbam monasteriorum Sancti fundatores de Schotia transmeantes in Hymba eum invenerunt Insula, quorum illustria vocabula Concellus, Cahinnechus, Brendanus, Cormacus. Hi uno eodemque consensu elegerunt, ut Sanctus Columba coram ipsis in ecclesia sacra Eucharistiæ consecraret mysteria. Qui eorum obsecundans jussioni simul cum eis die Dominica ex more post Evangelii lectionem, ecclesiam ingreditur, ibidemque dum Missarum sollemnia celebrarentur, sanctus Brendenus, sicut post Concello & Cahinneco intimavit, quemdam criniosum igneum globum, & valde luminosum de vertice sancti Columbæ ante altare stantis, & sacram oblationem consecrantis, tam diu ardentem, & instar alicujus columnæ sursum ascendentem vidit, donec eadem perficerentur sacrosancta Mysteria.

[15] Citato in Opere nostro loco pag. 216 sequens de Sancto nostro prodigium legitur: [S. Columbam precibus a naufragio eximit:] Alio quoque in tempore sæva nimis insistente & periculosa tempestate, sociis, ut pro eis Dominum sanctus (Columba) exoraret, inclamantibus; hoc eis dedit responsum, dicens: Hac in die non est meum pro vobis in hoc periculo constitutis orare, sed est abbatis Cahinnichi sancti Viri. Mira dicturus sum: eadem hora S. Cahinnichus in suo conversans monasterio, quod Latine Campulus-bovis dicitur, spiritu revelante Sancto supra dictam S. Columbæ interiore cordis aure vocem audierat. Et cum forte post nonam cæpisset horam in oratorio Eulogiam frangere, ocius deserit mensulam, unoque in pede inhærente calceo, & altero præ nimia festinatione relicto, festinanter pergit hac cum voce ad ecclesiam: Non est nobis nunc tempus prandere, quando in mari periclitatur navis S. Columbæ. Hoc enim nomen Cahinnichus ingeminans commemorat, ut pro eo & sociis periclitantibus exoret. Post hæc illius verba oratorium ingressus flexis genibus paulisper oravit, ejusque orationem exaudiente Domino, illico tempestas cessavit, & mare valde tranquillum factum est. Tum dein sanctus Columba Cahinnichi ad ecclesiam præparationem in spiritu videns, quamlibet longe conversantis, mirabiliter hoc de pectore puro profert verbum, dicens: Nunc cognovi, o Cahinniche, quod Deus tuam exaudierit precem: nunc valde nobis proficit tuus ad ecclesiam velox cum uno calceamento cursus. In hoc itaque tali miraculo amborum, ut credimus, oratio cooperata est Sanctorum.

[16] [conficit brevi spatio iter unius diei & coram S. Pulcherio sacrificat: deinde] In S. Mochoemoci seu Pulcherii Vita ab auctore coævo scripta, & in Opere nostro ad diem XIII Martii edita, sequentia, quæ Sanctum nostrum cum S. Pulcherio familiarem fuisse probant, leguntur: Quodam, inquit biographus pag. 286, die constituto B. abbas Kainnicus promisit se venturum hora nona ad S. Pulcherium usque ad Liath. Hanc promissionem S. abbas Kainnicus oblitus est, usque ad nonam diei in suo monasterio manens, Achadh-bo videlicet in regione Ossrige: recordatus autem ingemuit ad Deum, quia non implevit, quod promisit Sancto: & inspiratus Dei dispensatione cœpit currere: sed tam cito agitatus est, quod ipsam nonam in monasterio Liath cum S. Pulcherio cantavit: Deus qui eum conduxit citissime, ipse scit, quid illi accidit, quia sibi & nobis latebat, nisi quod ipse viribus ambularet suis. Iter jam unius diei multis pedibus inter ipsa duo monasteria Liath & Achadhbo constat; & præcepit S. Pulcherius balneum præparari, & ait S. Cannico: Canta nobis, frater, interim Missam, donec fratres de obedientia redeant: sed S. Kainnicus noluit. Sedentes postea in refectorio ad mensam, B. Kainnicus abscidit panem, sed sanguinis rivum de pane in terram concurrere fratres viderunt. Tunc ei leniter dixit S. Pulcherius: Domine pater, redeamus ad ecclesiam, & sacrifica Deo sacrificium laudis, quia hoc ego & fratres valde ambimus. Et B. senior Kannichus tunc Missam Deo cantavit, sicut desiderabat S. Pulcherius. Reversis autem Sanctis post sacrificium, panem nitidum sine abscissione viderunt: & gratias Domino Jesu Christo agentes, comederunt eum cum lætitia spirituali.

[17] [cum S. Pulcherio aliisque Sanctis, S. Mochumbæ benedicit.] Idemque biographus in eadem S. Pulcherii Vita cap. 4, pag. 287 hæc habet: Quamdam cellam S. Pulcherius suo commendavit discipulo, qui vocabatur Mochumbe, & ipse ædificavit ibi primitus ecclesiam & refectorium. Interea S. Pulcherius & S. Kannichus & S. Molua filius Coche, & S. Mofecta convenerunt una nocte ad eamdem cellam; nullaque domus ibi tunc erat tecta nisi ecclesia sola. Et ille discipulus præpositus loci ait illis: Ite vos in ecclesiam, quia aliam domum paratam non habemus. S. Mofecta, qui dicitur & Fecheanus, ait ei: Non; sed ibimus ad refectorium, quamvis sit nudum, & Deus noster non sinet ventum vel pluviam super nos descendere hac nocte. Comedentes ibi Sancti, id est, in refectorio nudo & manentes illic, postea S. Molua dixit: In hoc loco, in quo facta est hæc nobis caritas tanta, abundantia divitiarum semper erit. S. Pulcherius dixit: Hoc nudum culmen meum, sub quo Dominus nos hac nocte tempestiva defendit a nocte & pluvia, benedictum erit, & clarum ædificium hic non deficiet usque in æternum. S. Kainnichus dixit: Filius mortis in hoc loco non morietur. Ita Sancti benedixerunt illum locum, & benedictio illorum semper non fallitur ibi. Et recedentes inde Patres, ille pius discipulus Mochumbe, magister loci, ait eis: Me solum, sancti Dei, hic dimittitis? Dixerunt ei Sancti: spiritualiter hic tecum erimus: & tu eris Sanctus in hoc loco, & tu nobiscum ad judicium Dei convenies: & hoc signum habebis. Tunc Sancti quinque parvos lapides posuerunt ibi in sancto cœmiterio, qui usque hodie immobiles ibi gratia Sanctorum permanent, in signum suæ promissionis, & nemo potest illos inde movere. Plura Sancti gesta lectori communicanda non habeo.

[18] Nunc restat, ut in ejus obitus tempus inquiramus. [Anno 599 vel 598 ex hac vita migrat.] Quotquot S. Cannici seu præclara facta posteritati tradiderunt, seu cultum promovere allaborarunt auctores, hi omnes, inquam, si Wilsonium, qui sancti mortem plus duobus integris seculis serius statuit, excipias, ipsum seculo 6 ex hac vita migrasse, unanimi consensu scribunt; at in dicti seculi anno, quo obierit, assignando haud omnino consentiunt. Usserius citato supra libro pag. 957 Sanctum anno 527 natum, Incarnati verbi anno 599 ex hac vita migrasse sic refert: Anno DXXVII S. Cainicum in lucem editum, DXCIX diem suum obiisse, ex nostris Annalibus didicimus. Qua ratione LXXII tantum annos vixisset: quum octogesimo quarto ætatis suæ anno felicem animam tradidisse deo, in incerto quodam Vitæ ipsius scriptore invenerim. Idem auctor dictis Annalibus adhærens, in Indice chronologico, ad operis sui calcem edito, Sanctum anno 528 primum lucem aspexisse, ac anno 599 obiisse scribit. Usserium secutus R. Dominus Godescardus, citato supra loco S. Cannici nativitatem etiam anno 527, ipsiusque mortem anno 599 illigat. A laudatis jam duobus hisce scriptoribus dissentiens Colganus, in Triade Thaumaturga S. Cannicum anno 515 natum, atque reparatæ salutis nostræ anno 598 ad cælestem patriam, secundum quatuor Hiberniæ Annalium magistros, fuisse evocatum, refert. Colgano Castellanus in Martyrologio Universali, & Parisiensis Martyrologii auctor consentientes, S. Cannicum etiam anno 598 mortalem vitam cum immortali commutasse scribunt. Utri jam opinionum sit subscribendum, mihi in promptu non est definire.

DE S. EUFREDO PRO MARTYRE CULTO
ALBÆ POMPEIÆ IN INSUBRIA

SEC. FORSAN VII.

SYLLOGE.
Sancti cultus ecclesiasticus certus; reliqua fere omnia incerta.

Eufredus pro martyre cultus Albæ Pompeiæ in Insubria (S.)

AUCTORE C. B.

Etsi S. Eufredum nulli prorsus ex hagiologis sive antiquis sive recentioribus, [Sanctus, qui, quamvis nullis Fastis sacris antiquis inscriptus, certo tamen] si Ferrarium & Castellanum, qui eum hodie annuntiant, exceperis, in fastis sacris a se contextis usquam cummemorent, ecclesiastico tamen cultu Albæ Pompeiæ, quæ episcopalis ducatus Montis-ferrati in Insubria ad Tanarum fluvium civitas est, nostrum istum Sanctum, cujus etiam ibidem in cathedrali ecclesia, uti infra videbimus, sacrum corpus quiescit, quotannis hodie & quidem antiquitus, gaudere Clarascique, quod oppidum inde septem P. M. abest, ædem sacram, a nomine suo dictam, præterea habere, fidem facit scriptum, in D. Theobaldi Regii, notarii Albensis, qui id verosimiliter (Operis nostri tom. 1 Junii in beato Theobaldo num. 3 videsis) sec. XVI labente contexuit, Protocollo inventum ac ab Hyacintho Baresiano Vitæ Italicæ Margaritæ Sabaudicæ pag. 153 & tribus seqq. intextum. Id enim, quod Sanctorum, quorum corpora in cathedrali Albensi ecclesia requiescunt, catalogum seu inventarium, ut aiunt, exhibet, sequentia isthæc Italica, quæ Latina facio, verba complectitur: Est præterea ibidem (Albæ Pompeiæ videlicet in cathedrali, quæ S. Laurentio martyri sacra est, ecclesia) corpus S. Eufredi martyris, qui pariter (non secus nimirum ac Sanctus, qui in eodem Scripto ante memoratur, Frontinianus) pro canonizato habetur, lipsanothecæque, quæ in dictæ cathedralis ecclesiæ sacristia invenitur, inclusus festo & officio, idque antiquitus, XI Octobris die honoratur. Clarasci exstat ecclesia, erecta in honorem dicti sancti Eufredi, qui in energumenis & amentibus sanandis elucet.

[2] [cultu ecclesiastico gaudet,] Cum Castellanus, qui Eufredum idcirco indubie, quod Clarascum, ubi is e jam dictis ædem sacram, a nomine suo dictam, habet, in comitatu Astensi situm sit, in comitatu isthoc, non autem Albæ Pompeiæ, ubi corpus ejus in honore esse ait, annuntiat, Martyris titulo Sanctum non distinguat, verosimiliter scriptum illud, in quo is diserte, uti e scripti ejusdem modo hic recitatis verbis liquet, titulo illo donatur, præ oculis haud habuerit, certeque, si secus habeat, sequendum sibi haud duxerit. Nec certo idem scriptum usurpasse censendus est Ferrarius. In Sanctorum enim Italiæ catalogo de S. Eufredo, ut in titulo præmittit, apud Albam Pompeiam martyre, sequentia isthæc, quibus etiam consona in altero suo Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, Catalogo tradit, hodie commemorat: Eufredus, quem monachum Benedictinum injusteque ab impiis circa ea loca interemptum tradunt, martyr Albæ Pompeiæ, ubi illius sacrum corpus in ecclesia cathedrali quiescit, colitur. Exstat apud Clarascum (quod op. ab Alba ad 7 M. P. distat) sacra ædes illi dicata: ad quam amentes, pro quibus invocatur, deduci solent. Iis enim Deum S. Eufredi intercessione sæpissime propitiari ferunt; cum hæc autem cum iis, quæ num. 1 relata e dicto scripto sunt, ad amussim, ut consideranti patescet, omnino haud consonent, ecclesiæ Albensis Tabulæ, e quibus illa a se hausta, sub finem adjungit, verosimiliter fuerint a scripto illo diversæ; ut, cum nihilominus idem prorsus, quod hoc, de ecclesiastico S. Eufredi Albæ Pompeiæ & Clarasci cultu tradant, hic sane, qui e solo etiam dicto scripto est certus, e tabulis illis adhuc firmetur.

[3] Utinam modo, ut cultus, ita etiam reliqua, quæ ad S. Eufredum spectant, [monachus Benedictinus, uti ea,] haberentur comperta! Verum, ait in Annotatione, verbis suis proxime huc transcriptis subnexa, Ferrarius, Vita Actave ejus (S. Eufredi scilicet) Albæ & Clarasci non exstant: idcirco, ubi & quando vixerit & martyrio affectus fuerit, minime scripsimus. Ita ille; verum, etsi ob rationem, quam hic allegat, ubi & quando S. Eufredus vixerit ac deinde martyrium subierit, litteris haud commendarit, reliquaque etiam fere omnia, quæ ad hunc Sanctum nostrum spectant, vel incerta vel prorsus etiam in obscuro sint, anne saltem utcumque determinari tempus, quo floruerit, non potest? Ughellus, tom. 4 Italiæ sacræ col. 402 sermonem de cathedrali Albensi ecclesia instituens, ibidem Corpora sanctorum Eufredi, Cassiani & Frontiniani martyrum, Theobaldi civis Albensis & Eufridi monachi Benedictini & B. Alerini episcopi nec non B. Margaritæ, Amodei a Sabaudia, principis Achaiæ, filiæ … requiescere, affirmat. Quod si itaque scriptore illo standum hic sit, Sanctos duos, quorum alter, nomine Eufredus, martyr, alter, modico literulæ unius discrimine Eufridus vocatus, monachus Benedictinus exstiterit, in cathedrali Albensi ecclesia asservari erit dicendum.

[4] Ast unum dumtaxat, qui & monachus Benedictinus & martyr exstiterit aut saltem pro martyre habitus antiquitus fuerit, [quæ hic in medium] asservari ibidem Eufredum, huncque adeo ab Ughello in duos per errorem perperam dividi opinor; ut autem merito mihi hanc sedere sententiam, ostendam, primo qui is error scriptori isti verosimiliter obrepserit, expono. Duos tantummodo Sanctorum, quorum corpora in cathedrali Albensi ecclesia asservantur, Catalogos, a jam suppeditato ex Ughello diversos, invenio. Horum alter, e D. Theobaldi Regii, notarii Albensis num. 1 jam laudati, Protocollo acceptus, Vitæ S. Margaritæ Sabaudicæ ab Hyacintho Baresiano, qui hanc, a se scriptam, anno 1638 publici juris fecit, pag. 153 & tribus seqq., ut ibidem jam monui, exstat insertus, alter in chronologica S. R. E. e regione Pedemontana Cardinalium, archiepiscoporum, episcoporum & abbatum Historia, a D. Francisco Augustino ab ecclesia, qui hanc, a sese conscriptam, anno 1645 typis Taurinensibus vulgavit, pag. 179 suppeditatur; ambo autem unum dumtaxat, cujus corpus in Albensi cathedrali ecclesia quiescere, affirmant, Eufredum recensent.

[5] [adducuntur,] Verum prior hunc (Scripti, num. 1 memorati, verba, huc jam ibidem transcripta, videsis) Martyris titulo distinguit, posterior vero monachum Benedictinum, nulla omnino martyrii, quod subierit, mentione facta, appellat, cumque Ughellus, qui anno demum 1652 laudatum Italiæ sacræ tomum IV vulgavit, vel ipsosmet Sanctorum, qui in cathedrali Albensi ecclesia requiescunt, duos illos catalogos vel alios, hisce haud dissimiles, conspicatus verosimillime fuerit, Eufredum, qui in Catalogorum illorum priori Martyr, ab Eufredo, qui in eorumdem Catalogorum posteriori monachus Benedictinus appellatur, distinctum existimarit hincque verosimiliter in memorato, quem suppeditat, Sanctorum, in cathedrali Albensi ecclesia servatorum, catalogo Eufredos duos, quorum alter Martyr, alter monachus Benedictinus exstiterit, numerarit. Verum etsi e duobus jam dictis, qui Ughello præluxerint, Sanctorum, in cathedrali Albensi ecclesia quiescentium, catalogis alter Eufredum, quem memorat, Martyrem, alter monachum Benedictinum appellet, ambo tamen, ut jam dixi, unum dumtaxat, qui ibidem asservetur, Eufredum recensent.

[6] [suadent, verosimiliter exstitit, fortassisque sec. VII ad Superos migravit.] Quare, cum duobus illis catalogis potius quam uno, quem Ughellus suppeditat, standum sit, unum dumtaxat, qui & martyr & monachus Benedictinus exstiterit, Eufredum in cathedrali Albensi ecclesia asservari, apparet credendum; ut, cum abs hoc Eufredus noster, utpote in cathedrali Albensi ecclesia, uti quæ num. 1 & 2 adduxi, probant, asservatus, diversus indubie haud sit, hic sane & martyr & monachus Benedictinus, si supra laudatus, quem Franciscus ab ecclesia suppeditat, Sanctorum, in cathedrali Albensi ecclesia quiescentium, Catalogus Eufredum, quem memorat, recte monachum Benedictinum appellet, exstiterit; verosimiliter autem in Catalogo illo monachum Benedictinum recte appellari Eufredum, suadet traditio; hæc enim, ut Ferrarii verba num. 2 recitata docent, monachum Benedictinum exstitisse Eufredum, diserte fert. Jam vero, cum sic habeat nec S. Benedicti Ordo, sec. VI institutus, ante sec. VII domicilia in partibus, Albæ Pompeiæ vicinis, in quibus Eufredus ab impiis fuisse occisus creditur, habuisse videatur, hunc idcirco, quem post sec. VII vixisse nihil etiam suadet, hoc ipso forsan seculo ad Dominum migrasse, supra in margine significavi. Adhæc, cum Sanctus non pro fide, sed injuste ab impiis (Ferrarii verba, num. 2 huc transcripta, videsis) interemptus dumtaxat tradatur, neque adeo pro stricti nominis martyre videatur habendus, hinc eum in titulo Martyrem non vocavi, sed pro martyre tantummodo coli seu haberi, indicavi.

DE S. ETHELBURGA VIRGINE ABBATISSA BERCHINGENSI IN ANGLIA

SENESCENTE SECULO VII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sanctæ memoria in Martyrologiis: cultus: in constructo a S. Erconwaldo monasterio fit abbatissa: ipsius obitus tempus.

Ethelburga V. abbatissa Berchingensis in Anglia (S.)

AUCTORE J. B. F.

Berchingum, Bedæ Berecing dictum, aliis Birchingum, vulgo autem Barking, [De Sancta, quæ in Mrll. hic memoratis inscribitur.] in Orientalium Saxonum, sive Essexiensi provincia, prope Tamesim fluvium, octo infra Londinum milliaribus, teste Malmesburiensi, illustre olim fuisse monasterium, a S. Erconwaldo, Londinensi episcopo, priusquam dictam cathedram conscenderet, in gratiam S. Ethelburgæ, sororis suæ, constructum, Majores nostri jam in Opere nostro ad diem XXVI Januarii, in Commentario ad S. Toritgiddæ Acta, scripserunt. Hujus cœnobii primam cum Abbatissæ dignitate præsidem S. Ethelburgam, quam quidam Edilburgam, alii Athelburgam vocant, hoc die pauci, iique recentiores martyrologi commemorant, ac in primis Molanus his verbis; In Anglia S. Ethelburgæ, virginis & abbatissæ. Quibus etiam verbis eam Grevenus annuntiat. Bellinus Sanctam his verbis celebrat: S. Athelburgæ virginis & abbatissæ. Plura de ipsa Menardus in Martyrologio SS. Ordinis S. Benedicti sic refert: In Anglia sanctæ Edilburgæ, sororis sancti Erconwaldi, Londinensis episcopi, quæ multis virtutibus & signis refulsit. Wilsonius in Martyrologio Anglicano sequenti elogio, Latine hic a me reddito, Sanctam exornat: XI Octobris in oppido Barking in Essexiensi provincia Depositio S. Edilburgæ abbatissæ, sororis S. Erconwaldi, Londinensis episcopi, qui in monasterio, in dicto oppido Barking, prope Tamesim fluvium, a se constructo, ipsam præfecerat, ubi ipsa in omni sanctitate & monasticæ disciplinæ amore animam cælesti Sponso anno Christi sexcentesimo septuagesimo sexto reddidit.

[2] Verum, cum modo memorata Martyrologia, quibus Ethelburga extat inscripta, [cultuque ecclesiastico gaudet,] sint admodum, ut diximus, recentia, adeoque ad ecclesiasticum ejus cultum probandum, haud sufficientia, necesse est, ut, priusquam de quibusdam ad Sanctam nostram spectantibus sermonem habeamus, lectori aliunde probemus, Ethelburgam cultu ecclesiastico jam a longissimo tempore fuisse gavisam, ipsique proinde locum in Opere nostro esse tribuendum. In primis S. Ethelburgæ nomen exhibet Missale Anglicanum cœnobii Gemmeticensis, annis abhinc septingentis scriptum: deinde Sanctam nostram in ecclesia Berchingensi cultu ecclesiastico usque ad religioni infesta Henrici VIII, Anglorum regis, tempora honoratam fuisse, certos nos facit ipsius Officium, duodecim Lectiones proprias complectens, quas quotannis XI Octobris die in S. Ethelburgæ honorem dictæ abbatiæ sanctimoniales recitare solebant. Illud Officium, quod ex pervetusto, ut præfert, codice Ms. Bibliothecæ Cottonianæ sub Othonis effigie Londini excerptum, ad Majores nostros anno 1678 dominus Dugdal transmisit, cum nihil præter ea, quæ huic Commentario subjiciemus, contineat, huc transcribere operæ pretium haud duxi. Hæc cum sufficienter evincant, Sanctam nostram a longissimo tempore honores, Sanctis deferri solitos, in dicta ecclesia fuisse adeptam, ipsi in Opere nostro locum tribuendum esse, censuimus.

[3] [varii scripserunt, qui omes, ipsam] Varii S. Ethelburgæ præcipuas res gestas posteritati tradidere scriptores, quos inter huc usque notos primum locum tenet venerabilis Beda, qui Ecclesiasticæ Gentis Anglorum Historiæ libro 4, cap. 6 de ipsius præclaris factis sermonem instituturus, hoc breve sanctæ elogium præmittit: Edilburga, suscepto regimine monasterii, condignam se in omnibus episcopo fratre & ipsa recte vivendo & subjectis regulariter ac pie consulendo præbuit, ut etiam cælestia indicio fuere miracula. Deinde capite sequenti monumenta, e quibus, quæ narrat, hauserit, his verbis indicat: In hoc etenim monasterio plura virtutum, tempore Edilburgæ, sunt signa patrata, quæ ad memoriam ædificationemque sequentium ab his, qui novere, descripta habentur a multis. E quibus & nos aliqua historiæ nostræ ecclesiasticæ inserere curavimus. Joannes Capgravius in Nova Sanctorum Angliæ Legenda Sanctæ nostræ Acta quibusdam, quæ apud Bedam haud reperiuntur, aucta edidit. Ex hisce fontibus præcipua seligentes, S. Ethelburgæ elogium Maihewus & Bucelinus concinnarunt, quorum lucubrationes cum ea tantum, quæ apud Bedam & Capgravium habentur, complectantur, lectori ob oculos ponere, necesse haud existimamus. Quæ modo a Capgravio edita Sanctæ Acta diximus, infra recudemus, lectoremque de adjunctis, apud Bedam desideratis, quæ, aliunde hausta, in Actis apud Capgravium narrantur, in Annotatis monebimus.

[4] [monasterii Berchingensis, ab Erconwaldo fundati, regimen circa annum 666 suscepisse, autumant.] Etsi pro monumentorum penuria annum, quo S. Ethelburga prima cum Abbatissæ dignitate Berchingense monasterium rexerit, sive quo dictum cœnobium S. Erconwaldus construxerit, pro certo determinare non possimus; tempus tamen, quo circiter id contigerit, antiqua de Cherteseyensis monasterii, a dicto Sancto etiam conditi, fundatione monumenta, in Monastico Anglicano recensita, indicare videntur; in quibus ante fundationis tabulas sequens Prologus præmittitur: Anno ab Incarnatione Domini DCLXVI, regnante glorioso rege Anglorum Egberto, fundata est domus Certes a Frithwaldo, & venerando patre Erkenwaldo, cujus vita & conversatio legitur tam fuisse sanctissima, ut in interiore homine divitias gloriæ cælestis perscrutans, caduca & secularia cuncta postponeret. Habebat autem germanam, Ethelburgam nomine, quam ita disciplinis cælestibus inflammaverat, ut ipsa Virgo & vita, & moribus, & conversatione sanctissima Deo per omnia placere satageret. Renuntiatis itaque pompis secularibus, gloriæ cælestis amore terrenam dignitatem & ampla patrimonia in divinam & ecclesiasticam hereditatem transtulere. Unde unico affectu amborum ipse inclytus frater, scilicet Erkenwaldus, ante pontificium suum (id est, ante annum 675, quo Londinensem sedem occupavit) primitivus conditor emicuit duorum illustrium cœnobiorum; & utrumque, suum videlicet ac sororis, divina familia & rerum copia, ac regulari stabilivit disciplina. Suum in regione Surregiæ super flumen Thamise, in loco, qui dicitur Certeseya, id est, Cirotis insula, celeberrime adhuc floret suis plantationibus; ubi ipse pater monachorum conversatione sanctissima præluxit primus. Ethelburgæ vero in Orientalium Saxonum provincia, in loco, qui appellatur Berkinga: in quo & ipsa benignissima Parens sacro contubernio virginum præfulsit prima, & uterque monasterialium animarum primitias obtulerunt ad sidera. Ex his enim conjectare licet, Berchingense monasterium eodem circiter tempore, quo Cherteseyense a S. Erconwaldo fuisse fundatum, proindeque S. Ethelburgam circa annum 666 in dicto cœnobio Abbatissæ dignitate fuisse condecoratam. Estque hæc etiam communis Rerum Anglicarum scriptorum opinio.

[5] Actorum S. Ethelburgæ auctor, de quo jam diximus, [ipsius obitus tempus.] apud Capgravium, Harpsfeldius in Angliæ Historia, Alfordus in suis Annalibus, & Wilsonius in supra citata Martyrologii Anglicani annuntiatione, ipsam circa Incarnati Verbi annum 676 ex hac vita migrasse, unanimi consensu scribunt. At, si cum laudatis Harpsfeldio & Alfordo Berchingense cœnobium circa annum 666 erectum fuisse dicamus, Sanctæ nostræ ex hoc mundo ad æterna gaudia transitus serius, quam circa annum 676, ut hi omnes scriptores tradunt, collocandus videtur, ex eo quod Beda cit. supra libri cap. 9 Sanctam nostram per multos annos dicto monasterio præfuisse satis insinuet; idque legenti fiet manifestum: Cum autem, inquit venerabilis auctor, & ipsa mater pia Deo devota congregationis Edilburga esset rapienda de mundo, apparuit visio miranda cuidam de sororibus, cui nomen erat Toregid, quæ multis jam annis in eodem monasterio commorata & ipsa semper in omni humilitate Deo servire satagebat, & adjutrix disciplinæ regularis eidem matri existere, minores docendo vel castigando curabat. Cujus ut virtus juxta Apostolum in infirmitate perficeretur, tacta est repente gravissimo corporis morbo & per annos novem pia Redemptoris nostri provisione multum fatigata; videlicet ut quicquid in ea vitii sordidantis inter virtutes per ignorantiam vel incuriam diutine resedisset, totum hoc caminus diutinæ tribulationis excoqueret. Et quibusdam interjectis, dictam Toregid tribus tantum annis S. Ethelburgæ supervixisse sic refert: Cum vero præfata Christi famula Toregid tres adhuc annos post obitum Dominæ (Ethelburgæ) in hac vita teneretur … transacta una die ac nocte, soluta carnis simul & infirmitatis vinculis, ad æterna gaudia salutis intravit. Cum vero dicta Toregid multis annis S. Ethelburgæ in dicti cœnobii regimine inservierit, ac deinde per sex annos Sancta nostra etiam superstite, gravi morbo fuerit afflicta, lector facile perspiciet, hæc omnia decem circiter annorum spatio, scilicet ab anno 666, quo circiter Berchingense cœnobium conditum fuisse jam diximus, usque ad annum 676 Sanctæ, ut laudati supra scriptores ferunt, emortualem, contingere haud potuisse. Quæ cum ita sint, serius Sanctæ nostræ mortis epocha erit differenda, vel dicti monasterii erectioni aliud tempus assignandum. At laudati Harpsfeldius & Alfordus aliique citati scriptores, ut jam diximus, Berchingensis monasterii a S. Erconwaldo eodem circiter tempore, quo ab ipso Cherteseyense fuit conditum, fundamenta posita fuisse scribunt, nec unum post diligentem inquisitionem, qui ipsis in hoc capite refragatur, scriptorem reperire potui. Proinde non anno 676, sed multo serius Sanctam nostram ad cælestia migrasse erit dicendum, cumque annum, quo obierit, pro certo determinare in promptu nobis haud sit, ipsam senescente sec. VII ad æterna gaudia transiisse, erit statuendum.

ACTA
Ex Joanne Capgravio.

Ethelburga V. abbatissa Berchingensis in Anglia (S.)

BHL Number: 2631

Ex J. Capgravio.

CAPUT UNICUM.
Illustre Sanctæ genus, & patria, qua relicta, in constructo a S. Erconwaldo fratre cœnobio abbatissa constituitur: ipsius obitus tempus cuidam sanctimoniali revelatum. Quædam post mortem miracula.

[Sancta, in Lindeseiæ provincia rege Offa prognanta,] Sancta Ethelburga in provincia Lindeseiæ a in villa de Stalingtona originem duxit, cujus pater nomine Offa b, nondum in Christo renatus, per Filiam suam ad fidem Christi converti meruit. Hæc enim Virgo sancta a primæva ætate carnis delicias & sæculi blandimenta abhorrens non levitati, non joco dedita fuit. Ejus studio hostis antiquus invidens patrem ejus Offam adhuc incredulum contra illam incitavit in furorem, ut de patre sevissimus fieret persecutor. Puella vero sancta capellam, in qua baptizata fuerat, secretius sæpe intrans crebris suspiriis & afflictionibus Deum invocare studuit; ut suam castitatem carnali corruptela violari non permitteret. Via, quam pedes Virginis venerandæ in tam sancto proposito eundo & redeundo calcarunt, nunquam marcescens in colore viridi, ut fertur, semper perseverat.

[2] Crescente autem ætate, cum pater copulæ carnali eam tradere vellet, [patrem fugit, & Berchingensi] penitus renuit: utpote quæ a pueritia Sponsum Jesum Christum sibi ex corde elegerat. Et parentum non sustinens molestias, unius ancillæ comitatu contenta, patriam relinquere cogitavit c. Arrepto autem itinere, ancilla tam gravi siti subito est afflicta, quod nisi citius adjutorium adesset, mortem sibi vicinam non dubitaret. Hoc graviter ferens Ethelburga, flexis genibus omnium Creatorem exoravit, quatenus siti ancillæ fuæ subveniret. Nec mora, fons de terra erumpens sitim ancillæ extinxit, & usque hodie manare non desinit. Contigit illas tempore messis in domo mediocri hospitio recipi, & post refectionem hospita cum sua familia ad agrum pergens, assignato unicuique opere, laborem Virgini sanctæ assignavit: genibus in terram flexis, & oratione fusa, Dei cooperante gratia, sine manuum adjutorio laboris impositi expletionem impetravit d.

[3] Erkenwaldus vero germanus suus postea Londinensis e episcopus de patrimonio suo amplissimo duo construxit monasteria: [monasterio, pos quam regularem disciplinam addidicisset, præficitur.] unum sibi in loco, qui dicitur Certescia f, ubi ipse pater monachorum conversatione sanctissima extitit insignis: alterum vero monasterium monialium construxit apud Berkingum, cui sororem suam, virginem Deo devotam, præfecit Ethelburgam. In opere enim inventa est trabs una operi admodum necessaria cæteris brevior & ideo fabricæ minus apta; sanctus ergo Erkenwaldus & Soror ejus aridam trabem inter manus suas arripientes, quo usque cæteris æquaretur, ipsam in longum traxerunt g. Constructo itaque apud Berkingum monasterio, cum sancta Ethelburga habitum monachalem suscipere decrevisset, cumque in Anglia nullum monialium monasterium fundatum esset, sanctus Erkenwaldus regularibus disciplinis eruditam virginem, nomine Hildelitham h, de partibus transmarinis accersivit, cui tradidit sororem suam Ethelburgam moribus imbuendam. Quæ in brevi omnes sorores sanctitate & moribus transcendens, congregatis multis sororibus, Abbatissa & Mater omnium effecta est. Carnem subjecit spiritui; jejuniis, vigiliis & orationibus die nocteque Deo servire studuit, omnia terrena velut caduca & frivola judicavit, seculum contempsit, sororibus incessanter prædicavit, & omnem vanitatem mundi abhorrere docuit.

[4] Summus tandem Arbiter vibrans gladium, tendens arcum, [Sanctimonialibus, locus peste interemptis sepeliendis, divinitus indicatur.] tenens falcem acutam examinabat, quos ad se colligeret. Ecce tempestas mortalitatis late vastans omnia, & terrena dispendia cæli faciens lucra, sacerdotes & ministros monasterii beatæ Ethelburgæ passim abstulit a mundo, & terror maximus totum collegium concussit. Quantis tunc hortamentis Virgo sancta sorores instruxit; ut fide non ficta ornarent lampades suas & tota vigilantia orationum omniumque operum bonorum in occursum Domini paratæ essent. Dulce enim sane habebat post matutinas laudes & vigilias non ad lectulos i, sed ad sepulcra sororum & fratrum choros ducere, & defunctorum animas orationibus Deo commendare. Hac illis devotione quadam nocte ibidem more solito psallentibus, ecce repente admirabilis claritas super eam cælitus effusa, more ingentis linthei late omnes operuit, & tanto eas stupore perculit, ut canticum, quod canebant, tremefactæ intermitterent. Ipse autem splendor emissæ lucis, in cujus comparatione sol meridianus videri posset obscurus, non multo post de loco illo elevatus in meridianam monasterii partem secessit, & aliquamdiu loca illa operiens, cunctis videntibus ad cæli se alta subduxit, ut nulli esset dubium, quin ipsa lux, quæ animas famularum Christi esset ductura in cælis, etiam corporibus earum locum, in quo diem resurrectionis essent expectaturæ, monstraret. Cujus radius lucis tantus erat, ut frater quidam senior, in oratorio positus, vidit * radios lucis per rimas ostiorum & fenestrarum omnem diurni luminis superare fulgorem k.

[5] [Cuidam moniali mortis suæ tempus revelatur.] Quandam virginem monasterii sui pestis sæva percussit, & medio noctis tempore ardentibus candelis ministri servabant moribundam. Cumque illa majori luce, quam mortalis aspectus caperet, confortata esset, & zelo illius visionis accensa, crebro clamore oravit, ut istam mortalem lucernam velut inutilem extinguerent. At illis, qui nil præter lucem materialem erant videntes, dictis puellæ non credentibus illa subjunxit: Numquid, obsecro, non aspicitis, quantus splendor hic affulgeat? Tanta enim claritate hanc domum video coruscare, ut hæc vestra candela videatur penitus deficere. Referebat enim, quemdam Dei famulum, qui eodem anno obierat, sibi apparuisse, atque illucescente diluculo suum transitum ad supernam lucem sibi nunciasse, & factum est ita l.

[6] [S. Ethelburga, cujus futuræ mortis indicia divinitus data fuerant,] Erat autem in ejus monasterio virgo quædam, nomine Torgitha m, ardentissima virtutum æmulatrix, per multos annos Domino serviens in timore & humilitate, junioribus studuit prodesse tam documento quam exemplo, exhortando, obsecrando & corripiendo. Hæc tandem per novem annos velut aurum in fornace ægritudinis decocta, ut virtus in infirmitate perficeretur, & sanitatis offensas vel negligentias morbi medicina expiaret & tribulatio extollentiam reprimeret & patientia coronam augeret. Hæc enim quodam noctis crepusculo egressa de cubiculo vidit subito humani corporis formam omni solis jubare splendidiorem a dormitorio sororum in ardua efferri. Lucebat ipso nitore siderea via & late coruscantibus radiis clarum dabat intuenti spectaculum. Interea apparuerunt cordæ omni luce clariores in cælum tendentes, quibus eadem gloriosa species trahebatur. Nec multo post beata Ethelburga ad cælestia regna migrans, præmonstratæ imaginis spectacula sui transitus indicia fuisse, ostendit.

[7] [pie moritur, & elapsis] Virgo autem Sancta ad extrema perveniens plangentes sorores & ejulantes consolata est dicens: nolite flere filiæ meæ dilectissimæ; sed potius mecum gaudete & gratias Deo agite & vocantem nos ad suam misericordiam tota devotione sequamur & toto corde. Fratres nostri & sorores abiere, immo nos præcessere, ploremus potiusnos illis, quam illos nobis abesse, qui ad beata sæcula migravere. Vosque mecum felicius optetis, ire ad illa gaudia, quam me vobiscum detineri in hac ærumna. Præveniamus faciem Domini in confessione, & jugiter ardentibus supernorum desideriorum lampadibus simus paratæ venienti occurrere. Talia quam plurima suggerendo, virgo sancta erectis ad cælum manibus animam creatori suo reddidit.

[8] Præfata vero Tortgitha triennio sanctæ Ethelburgæ supervixit: [tribus annis S. Theoritgidam ad cælos invitat.] & præfatus languor illam ita exhausit, ut consumptis carnibus ossa pelli adhærere vel resolvi viderentur. Et ecce adest ei sancta Ethelburga de superna habitatione splendida invitans anhelantem ad sua convivia. Quæ cum magna mentis jubilatione gratias agens Deo, spiritum emisit.

[9] Regnante Ethelredo rege, Danorum exercitus Angliam intrans, [A S. Ethelburgæ monasterio Danorum exercitus,] cæde & incendio omnia consumendo ad depopulandum monasterium sanctæ Ethelburgæ venit. Approximantes autem locum sacrum, prospiciunt immanem lupum præ foribus ecclesiæ vice janitoris excubantem, qui velut contra tot pecudes subito insiluit immanique rictu ac dentibus infrendens procul omnes absterruit, nec rebellare ausos fugam ire coegit. Quærunt tutiores aditus, sed ab alio ostio acrius ursus propugnator exturbat. Tertium post hæc ingressum tentantibus resistit leo vastissimus, arcetque longe rugitu & impetu efferatus. Per bestias tandem a bestiali feritate correpti & intelligentes se divinitus extrudi, Sanctos loci orant, se cum pace admitti. Et cum illi ingrederentur, pacis cultoribus feræ ingressum præbuerunt: & oblatis donis copiosis & iterum egressis, bestiæ nusquam comparuerunt n.

[10] Alio tempore cum turba paganorum in monasterium sanctæ Virginis irruere niteretur, [& paganorum turba arcentur,] quidam & fractis membris velut cadaver exanimis jacuit. Hoc socii videntes ad sepulcrum sanctæ Virginis defunctum deferunt, & sibi veniam & mortuo vitam flebiliter implorant. Nec mora; resuscitato mortuo, abdicata idololatria baptismum & fidem susceperunt Christi. Inundantes iterum Dani, & ut fluvius sine obice effusi & omnia se armis cepisse rati, ecclesiam sanctæ Ethelburgæ & tumbam confringere aggrediuntur. Et ecce continuo divina percussi indignatione; alii rabie, alii cæcitate, reliqui diversis cladibus sunt percussi. Hoc terrore compuncti, fusis præcibus, meritis sanctæ Virginis optatam sanitatem & temeritatis suæ veniam consecuti, læti recesserunt.

[11] Mulieres tres cæcitate percussæ ad monasterium sanctæ Virginis accedentes meritis ejus salutem sibi dari implorabant. [ibique tres mulieres cæcæ visum recuperant.] Quarum una per S. Ethelburgam, altera per sanctam Hildelitham, tertia per sanctam Wulfildam o, erumpente ex oculis cruore, amissam oculorum lucem recuperarunt. Viri duo ferreis vinculis p & usque in medium templi visibiliter excussis, læti ad sua Deum laudantes redierunt.

[12] Abbatissa quædam loci ejusdem annis octo gravi vexata languore, [Sancta cuidam dicti loci abbatissæ gloriosa apparet.] dum quodam vespere sermocinaretur de libro Vitæ S. Ethelburgæ, de quo Beda se memorat excepisse, quæ indidit historiæ suæ, nocte sequente vidit, se ad tumbam sanctæ Virginis Ethelburgæ sedere a dextris, & Wulfrunam virginem a sinistris. Deinde apparuit ipsa tumba aperta, & gloriosa virgo adjacere visa est candidissimo lintheo obvoluta, & in capite ejus ferens aureum diadema. Et ait Wulfruna: accipe a pedibus hujus sub dependente lintheo litteras, quas inveneris, & lege. Paruit illa & sigillum sustulit litteris ita inscriptum: Regnat Ethelburga cum Christo. Et soluto sigillo, hujusmodi seriem aureis litteris totam inscriptam respexit: In tribulatione, in angustiis, in necessitatibus, in multa patientia, in longanimitate, in jejuniis, in vigiliis, in charitate, in castitate, per arma justitiæ a dextris, & a sinistris, & libenter gloriabor in infirmitatibus meis, ut inhabitet in me virtus Christi q. Cumque talia & plura virtutum instrumenta perlegisset, Wulfruna ita subintulit: Hæ sunt virtutes, quibus beata Ethelburga ad hanc gloriæ excellentiam, qua nunc præeminet, ascendit. Quasi diceret, quæsisti ejus vitam, ista est, imitare cum patientia. Obiit autem virgo sancta Ethelburga quinta Idus Octobris circa annum Domini sexcentefimum septuagesimum sextum.

ANNOTATA.

a Lindeseia, vulgo Lindsey, apud Bedam Lindissum (ab urbe primaria sic nominata, quæ hodie Lincolnia vocatur) maxima est, teste Camdeno, Comitatus Lincolniensis pars, quæ ab aliis duabus dicti comitatus partibus Hoilandia scilicet & Kestevena Withamæ fluvio sejungitur.

b Sanctam nostram, ipsiusque fratrem S. Erconwaldum genere ortos regio communis scriptorum consensus est, at magna interim discordia de patre: quem hic auctor, Harpsfeldius, & Martyrologii Anglicani auctor, ut jam in Commentario ad Acta S. Erconwaldi in Opere nostro ad diem 30 Aprilis observatum est, Orientalium Anglorum Regem Offam; Spedus vero & Alfordus eorumdem populorum Regem Annam esse volunt. Quæstionem, inquit in dicto Commentario Papebrochius, quia patrocinium a conjectura potissimum habet, in medio nos relinquimus. Quod & nosetiam hic facimus, lectorem solummodo de scriptorum inter se discrepantia monuisse, contenti.

c De hac Sanctæ nostræ fuga (silente Beda) in S. Erconwaldi Actis, in Opere nostro citato statim loco editis, etiam mentio habetur.

d Istius fontis sicut & laboris a Sancta sine manuum adjutorio persoluti nulla apud laudatos siatim auctores fit mentio.

e Londinensem episcopum S. Erconwaldum a S. Theodoro, archiepiscopo Cantuariensi, anno 675 fuisse consecratum, passim scriptores ferunt.

f Cherteseya seu Certeseia locus est juxta Tamesim in Insula Surreia.

g Id prodigium, de quo altum silet Beda, Actorum S. Erconwaldi auctor etiam commemorat.

h De hac Sancta, quæ in Berchingensis cœnobii præfecturam S. Ethelburgæ successit, in nostro Opere ad diem 24 Martii actum est.

i Per hanc vocem puto hic intelligi stalla, in quibus religiosi & canonici tempore, quo horas canonicas in choro persolvunt, sedere vel stare solent.

k Factum illud iisdem fere verbis venerabilis Beda lib. 4, cap. 7 etiam refert.

l Rem hanc venerabilis Historicus sic narrat: Quædam ex eisdem ancillis Dei cum præfato tacta morbo, atque ad extrema esset perducta, cœpit subito circa mediam noctem clamare his, qui sibi ministrabant, petens ut lucernam, quæ inibi accensa erat, extinguerent. Quod cum frequenti voce repeteret, nec tamen ei aliquis obtemperaret, ad extremum intulit: scio quod me hæc insana mente loqui arbitramini, sed jam nunc non ita esse cognoscite. Nam vere dico vobis, quod domum hanc tanta luce impletam esse perspicio, ut vestra illa lucerna mihi omnibus modis esse videatur obscura. Et quum ne adhuc quidem illi talia loquenti quisdam responderet, vel assensum præberet, iterum dixit, accendite ergo lucernam illam quamdiu vultis. Attamen scitote, quia non est mea lux: nam mea lux, incipiente aurora mihi adventura est. Cœpitque narrare quia apparuerit sibi vir Dei quidam, qui eodem anno fuerat defunctus, dicens, quod adveniente diluculo perennem esset exitura ad lucem. Cujus veritas visionis ita circa exortum diei puellæ morte probata est.

m De S. Theoritgida seu Torgitha in nostro Opere ad diem 26 Januarii, quo colitur, actum est.

n De hac, & quæ numero sequenti refertur, Danorum incursione silet Beda, nec mirum, cum hæ Angliæ per Danos vastationes anno 793, quo tempore venerabilis scriptor haud amplius in vivis erat, utpote qui anno 734 ex hac vita migrarat, primum contigisse scriptores tradant.

o De hac Sancta in nostro Opere ad diem 9 Septembris, quo colitur, actum est.

p Pro his vinculis consule in nostro Opere ad diem 1 Octobris Annotata in S. Bavonis Miracula pag. 303 lit. f.

q Epistola B. Pauli ad Corinthios 2, cap. 6.

* l viderit

DE S. ANSILIONE MON. CONF.
LATINIACI IN DIOECESI PARISIENSI

SUB SEC. VII FINEM.

SYLLOGE.
E Martyrologio Parisiensi & aliis Fastis sacris.

Ansilio mon. conf. Latiniaci in diœcesi Parisiensi (S.)

AUCTORE C. B.

[Latiniaci, cujus hic datur notitia, monachum egisse Sanctus] Latiniacum, qui locus in pago Briegio ad Matronam fluvium sex supra Lutetiam Parisiorum leucis positus erat, Erchinoaldus, majordomus in Gallia seu, ut etiam vocatur, Francorum patricius S. Furseo, seculo VII media sui parte nondum elapso, concessit, hicque ibidem, uti ex Opere nostro ad XVI, quo S. Furseus colitur, Januarii diem & e Gallia Christ. aucta tom. 7, col. 490 intelligitur, monasterium, quod hodieque a loco illo Latiniacum nuncupatur, exstruxit. In sacro isthoc asceterio, quod & oppidum homonymum sibi habet adjunctum, & ad diœcesim Parisiensem Ordinemque S. Benedicti modo spectat, monachum primo ac dein etiam Priorem egisse existimatur, de quo hic nobis agendum, S. Ansilio, aut, ut etiam appellatus invenitur, Amsilo seu Amsilio. Ita scilicet opinari me facit Parisiense, quod anno 1727 typis Parisiensibus prodiit, Martyrologium, utpote hodie nostrum istum sanctum sequentibus hisce annuntians verbis: Apud Latiniacum S. Ansilionis, illius cœnobii monachi & postea Prioris. Nullum quidem, quo vel utcumque, quæ annuntiatio isthæc insinuat, confirmari queant, monumentum antiquum invenio; verum nullum etiam, quo convellantur, occurrit.

[2] Adhæc, cum ii, qui Martyrologium Parisiense condidere, [In Mrl. Parisiensi, nec, ut apparet,] Latiniaco certe haud procul abfuerint facileque adeo in res, ad Ansilionem spectantes, inquirere potuerint verosimillime, quæ de hoc in modo huc transcripta annuntiatione produnt, e sinceris probisque notitiis, a monasterio illo sibi subministratis, didicerint; cum autem sic habeat, est sane, cur & a nobis Ansilio Latiniaci primo monachum ac dein Priorem etiam egisse, imo & sub seculi VII finem, uti insuper Martyrologium Parisiense laudatum, apposita in margine notula, indicat, vivere desiisse, Martyrologii ejusdem auctoritate ac fide existimetur. Latiniacenses quidem, de S. Ansilione cultuque ejus ac reliquiis sub seculi proxime elapsi finem, Papebrochio nostro curante, interrogati, aliunde hasce ad se, unde sanctum Latiniaci non egisse monachum non nemo forsan arguat, fuisse aliquando allatas, insinuasse videntur ex iis, quæ, ut post videbimus, laudatus Papebrochius ad secundam Junii diem in Prætermissis de S. Ansilione aliisque aliquot Sanctis loquens, scribit; verum cum chartas, quæ, quid credendum de S. Ansilionis reliquiis esset, docere potuissent, fuisse simul cum hisce a Calvinistis exustas, addiderint illasque adeo legere haud potuerint, dubitari non immerito potest, an probe, quid in iisdem contineretur, habuerint perspectum ac proin an de S. Ansilionis reliquiis insinuando, quod dixi, a veritate haud aberrarint.

[3] [perperam, traditur,] Saussayus quidem de Ansilione iisdemque, de quibus loco mox cit. Papebrochius, Sanctis in Martyrologio suo Gallicano ad secundam Junii diem sequentibus hisce verbis, In Latiniacensi cœnobio agri Parisiensis susceptio sanctarum reliquiarum unius sanctorum Innocentium & beatorum confessorum Deodati episcopi, Maldegarii, Fulberti, Amsilionis & Lauberti, sermonem instituit, sicque & ipse, Ansilionis seu Amsilionis reliquias Latiniacum fuisse aliunde allatas, insinuat. Verum quæ hic a Saussayo reliquiarum susceptio, a Wiono & in Molani ad Usuardum anni 1583 Additionibus translatio vocatur, huicque, etsi etiam reliquiæ illæ non aliunde Latiniacum, sed ibi dumtaxat e loco minus honesto ad honestiorem fuissent delatæ, futurum fuisse locum, nemo ibit inficias. Adhæc fieri potest, ut, quamvis Ansilio Vitam monasticam Latiniaci egerit, alibi tamen, unde post sacræ ejus exuviæ Latiniacum fuerint translatæ, vita functus ac sepulturam sit adeptus; ut ex hisce, quæ aliunde fuissent ad monasterium Latiniacense translatæ, monachum in hoc non egisse Ansilionem, inferri contra Martyrologium Parisiense haud queat.

[4] Quod si tamen, contra ac in Martyrologio isthoc traditur, [ibidemque religiose aliquando servatus] vere forsan Sanctus, quem hodie in Martyrologio suo universali Castellanus ac ad secundam Junii diem in hagiologiis suis monasticis Wionus & Dorganius, loco, ubi monachum egerit, haud expresso, monachum appellant, in monasterio, quod a Latiniacensi esset diversum, Vitam monasticam duxerit, Latiniaci equidem sacras ejus exuvias, utut eo forsan aliunde allatas, fuisse aliquando asservatas, quisque facile e modo dictis colliget ac porro e jam nunc dicendis patescet. S. Ansilionis seu Amsilionis aliorumque aliquot Sanctorum in monasterio Latiniaco translatio ad secundam Junii diem in Molani ad Usuardum anni 1583 Additionibus, minori charactere exaratis, signatur idemque a Wiono, qui Amsilionem aliosque duos e Sanctis illis exstitisse monachos, adjungit, in Martyrologio monastico etiam fit; verum, cum Menardus ejusdem cum Latiniacensibus Benedictini Ordinis monachus, Parisiis ac proin sex dumtaxat a Latiniaco leucis scribens nec Sanctorum istorum, nec vel solius etiam Ansilionis usquam meminerit, ac præterea eosdem minori charactere, quasi inter Prætermissos, Saussayus, qui tamen & ipse Parisiis degens in res, ad Ansilionem reliquosque e dictis Sanctis spectantes, inquirere facillime potuisset, per verba supra huc transcripta commemoret, haud immerito sane dubitari potest, tum an cultu ecclesiastico Latiniaci gaudeant, tum an ibi umquam translatæ ac proin & asservatæ fuerint eorum reliquiæ.

[5] [esto annuo, & quidem antiquitus colitur.] Vidit id Papebrochius, nihilque idcirco certi, nisi melius ante rem totam edoctus, pronuntiare audens, studiose in hanc apud Latiniacenses inquiri curavit sicque, uti ipsemet Operis nostri tom. 1 Junii pag. 157 in Prætermissis docet, dictorum Sanctorum ac nominatim S. Ansilionis reliquias, Latiniaci olim servatas, sed a Calvinistis simul cum chartis, docturis unde & quando vel quomodo allatæ illo essent, exustas fuisse, intellexit. Adhæc singulorum nihilominus Sanctorum istorum festa diebus, quos assignat, Latiniaci quotannis coli, simul etiam didicit; quare, cum ipsammet hodiernam seu XI, qua etiam non tantum in Parisiensi, sed & in universali Castellani Martyrologio Ansilio signatur, Octobris diem annuo ejus apud Latiniacenses festo mox assignet, nec quin id apud hosce immemorabili ante annum 1634 tempore, & quidem non interrupte, celebratum constanter fuerit, dubitandum ullo modo appareat, non potui, quin hic illum, sub septimi, ut puto, seculi finem cum Parisiensi, a quo Castellanus, utpote sec. VIII Ansilionem innectens, haud multum abludit, Martyrologio consignandum, in Opus nostrum inferrem, etsi interim universa propemodum, quæ ad eumdem spectant, in obscuro penitus sint.

DE S. PALDONE ABBATE S. VINCENTII AD VULTURNUM IN ITALIA

ANNO DCCXX

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Asserta Sancti appellatio: patria: S. Vincentii cœnobii ædificatio: Vita edenda.

Paldo abbas S. Vincentii ad Vulturnum in Italia (S.)

AUCTORE J. B. F.

Celeberrimum quondam S. Vincentii monasterium Ordinis S. Benedicti ad Vulturni fluminis fontem, [Titulus sanctitatis asseritur Paldoni.] in Beneventana provincia, Guilielmus Cuperus tomo IV Julii ad diem XIX pag. 646, in Commentario prævio ad Acta S. Ambrosii Autperti, dicti cœnobii abbatis, descripsit. Illustrium hanc olim virorum palæstram S. Paldo, ipsiusque consanguinei Taso & Tato (qui duo fratres erant) ædificarunt, & illos inter Paldo, quo de hic agimus, primus abbas constitutus tam strenue certavit, ut ab antiquo ipsius biographo Petro presbytero, ejusdemque cœnobii anno 739 monacho, Sancti titulo condecoretur, quo etiam titulo Carolus Magnus in suo diplomate, auctor Vitæ S. Thomæ abbatis Farfensis, Mabillonius in Actis SS. Ord. S. Benedicti, & Ughellus in Italia sacra ipsum honorant. Beati nostri Abbatis in duobus Sanctorum Catalogis apud Ferrarium honorifica est memoria, ipsumque Marius de Vipera in Appendice ad Catalogum Sanctorum, quos Beneventana ecclesia colit, sequenti elogio celebrat: Sanctus Paldo nobilis Beneventanus una cum Tatone, & Tasone suis fratribus, relictis parentibus, & facultatibus, peregrinationeque suscepta in Marsorum fines ad Thomam abbatem venit, cujus persuasu in quandam Samnii solitudinem apud Vulturni fluminis ortum se recepit, ubi ecclesia cum cœnobio nomine sancti Vincentii extructa (cui postea a Longobardis principibus, ob monachorum sanctitatem, plurima per circuitum prædia attributa sunt) cum fratribus, & aliis, qui se illis in dies instruendos tradebant, vitam magna cum sanctitate duxit; demum a Domino vocatus, quinto Idus Octobris in pace quievit, cujus corpus a fratribus ibidem sepultum miraculis claruit. Quare nos veteris biographi laudatorumque auctorum auctoritate moti, etiamsi martyrologi Benedictini tam egregii viri & de suo Ordine optime meriti memoriam haud celebrarint, istum pium, primumque monasterii S. Vincentii Parentem Actis Sanctorum inserimus.

[2] De parentibus Sancti nostri, deque ipsius nobili genere, [qui in Beneventano ducatu natus,] aut primæva ætate nihil quidquam litteris consignatum apud scriptores tum veteres, tum recentiores reperi; omnes hi tamen eum nobilem, natione Italum & patria Beneventanum constanter affirmant, cumque suis consanguinitate propinquis Tasone & Tatone, germanis fratribus, S. Vincentii monasterium ædificasse scribunt. Chronicon Vulturnense a Joanne, dicti cœnobii monacho, exaratum, & a Muratorio in Opere de Rerum Italicarum scriptoribus tom. 1, part. 2 editum, sequentem chartam exhibet, in qua Gifulfus I Dux Beneventanus Paldonem, Tasonem, & Tatonem sibi consanguinitate propinquos vocat. Hæc Charta refert, In nomine Domini Dei & Salvatoris nostri Jesu Christi. Concessimus nos dominus vir gloriosus Gifolfus summus dux gentis Longobardorum monasterio sancti Vincentii levitæ & martyris Christi, quod venerabiles famuli Christi, nobis carnis consanguinitate propinqui, Paldo, Tato & Taso, pro amore Dei patriam, parentes & mundi gloriam relinquentes, nuper ædificare cœperunt in territorio sacræ nostræ civitatis Beneventanæ super Vulturni fluminis fontem, terras & possessiones per designatos fines &c. At, huic chartæ haud magnam fidem esse adhibendam, laudatus Muratorius in sequenti, quam chartæ subjicit, nota observat: Antiquissimæ istæ chartæ quæcumque a chronographo nostro producuntur, aut aperta falsitate laborant, aut certe suppositionis suspicionem relinquunt. Mihi suspecta est consanguinitatis istius mentio, ut alia omittam &c.

[3] Nunc, quo Incarnati Verbi anno Vulturnense S. Vincentii monasterium, [circa annum 703 monasterium S. Vincentii Vulturnense] S. Thoma abbate Farfensi juvante, quo de in Opere nostro ad diem X Septembris actum est, a nominatis Sanctis constructum fuerit, inspiciamus. Leo Ostiensis Chron. Cassinensis cap. 4, Vulturnense cœnobium 15 circiter annis, priusquam monasterium Cassinense a S. Petronace (hujus Sancti Acta in Opere nostro ad diem VI Martii consule) anno 718, ut ibidem probatur, restauraretur, ædificari cæptum, sic scribit: Quem videlicet (Petronacem) tres quidem nobiles viri Beneventani Paldo & Taso, atque Tato germani fratres, qui ante quindecim circiter annos monasterium sancti martyris Vincentii, juxta ortum Vulturni fluminis, de propriis sumptibus construere cœperant, cum essent potentes ac divites, in ipso opere tam per semetipsos, quam per suos usque ad restaurationem loci hujus plurimum adjuverant. E quibus, hanc sacram virtutum palæstram in S. Vincentii honorem anno 703 Sanctum nostrum construere incepisse, fit consectarium.

[4] Leoni Ostiensi in hujus cœnobii S. Vincentii fundationis epocha assignanda, [ædificare cœpit,] qua de Sancti nostri biographi Ambrosius Autpertus & Petrus presbyter silent, eruditissimus Mabillonius consentit, qui in Annalibus Benedictinis ad annum 681, num. 22, enarrata monasterii Farfensis a S. Thoma restauratione, & SS. Paldonis, Tasonis & Tatonis quibusdam rebus gestis laudatis, hæc habet: Hæc anticipato simul retulimus de monasterii Vincentiani origine, licet ejus fundamenta vix ante annum septingentesimum tertium jacta sint, perfectio vero collocanda non sit ante annum septingentesimum septimum. Laudatis scriptoribus auctor chronici Vulturnensis, apud Muratorium editi, Joannes Monachus adversatur, qui dictum cœnobium anno 685 fundatum, sic refert: Sanctus autem Paldo, primus hujus loci abbas, post diuturnam hujus vitæ decertationem consummatis operibus sanctis in requiem Christi assumptus, obiit quinto Idus Octobris, anno Incarnationis Dominicæ 720, postquam in loco sacri regiminis decem & septem expleverat annos. Ab ædificatione vero hujus monasterii Christi martyris Vincentii jam agebatur trigesimus quintus. At, cum citatum chronicon, ut ipsius editor Muratorius reflectit, multis mendis & anachronismis sit conspersum, citato supra Leonis Ostiensis asserto anteponendum esse haud existimo. Proinde, donec meliora documenta nobis præluceant, supradictam chronographi Cassinensis sententiam amplectentes, cum Mabillonio, S. Paldonem anno circiter 703 Vulturnensis abbatiæ fundamenta jecisse, dicimus.

[5] [cuique anno 707 perfecto, usque ad annum 720 præfuit.] In annis computandis, quibus S. Vincentii monasterio jam constructo Sanctus noster præfuerit, quædam difficultas, ut eruditissimus Mabillonius & Muratorius reflectunt, occurit, ex eo quod S. Paldonis biographus S. Autpertus, dum de tempore, quo Sanctus noster Vulturnenses monachos rexerit, loquitur, sibi contradicere videatur. En ipsius biographi verba: Sæpedictus venerabilis Paldo, evangelicæ perfectionis vir per omnia consummatus, humanis rebus excedens, præsentis vitæ finem fecit V Idus Octobris Indictione III, anno Incarnationis Dominicæ DCCXX, residente in Sede Apostolica venerandæ memoriæ Gregorio II. Hic susceperat sacri cœnobii regimina ab Incarnatione Domini anno DCCVII, sub sancto Papa Sisinnio.

En, paradise, tuos vernantes collige flores:
Denis septenis annis moderatus habenis
Est Paldo felix, quando tua gaudia cepit.

Si enim S. Paldo ab anno DCCVII, quo Romanam cathedram Sisinnius ascendit, S. Vincentii monasterium administrandum susceperit, mortalemque vitam cum immortali anno DCCXX commutaverit, haud sine errore in versu septemdecim annis monasterio præfuisse hic legitur, cum ab anno DCCVII usque ad annum DCCXX tredecim tantum anni numerentur. Mabillonius hunc Vitæ textum recte sic conciliari posse contendit, ut, inquit, si ab inchoato S. Vincentii cœnobio calculum ducas, annum DCCIII; si a perfecto, annum DCCVII prælaturæ S. Paldonis initium definias. Sic vere Sanctus noster septemdecim annis monasterium rexisse dicetur. Laudatus Muratorius in Præfatione, chronico Vulturnensi affixa, aliam viam init, ut S. Autperti citatum hic versum cum antedictis conciliet; nempe si mendum, quod in hoc versu ex amanuensium incuria cubat, tollamus, & loco Denis septenis annis ponamus Denis & ternis annis. Nec hi modi, quibus S. Autpertus sibi ipse constare posse videtur, sunt rejiciendi.

[6] Superest, ut de Vita, quam cum Petri presbyteri, [Vita edenda.] alterius Sancti nostri biographi, lucubratione collatam huic Commentario subnectemus, sicut & de sinceritate & fide S. Autperti, hujus Vitæ auctoris, quædam dicamus. Vita, quam hic, quod nondum editam fuisse sciam, prelo subjiciam, ex Ms. Domini J. B. Mari descripta, & cum Majoribus nostris communicata in omnibus fere, si quædam excipias, quæ sane ex amanuensium incuria provenisse videntur, cum illa convenit, quam ab eodem auctore S. Autperto conscriptam Mabillonius in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti seculo III, part. 1, Muratorius de Scriptoribus Italiæ tom. 1, part. 2, & Ughellus in Italiæ sacræ tomo VI publici juris fecerunt. Hujus Vitæ auctor S. Ambrosius Autpertus, Vulturnensis cœnobii abbas, qui aliquot post Sanctum nostrum floruit annis, defunctus nimirum (ut in nostro Opere ad diem 19 Julii in Comment. prævio ad ipsius Acta est videre) ante annum 778, hic auctor, inquam, in Prologo Vitæ statim edendæ, in quo causam, cur scribat, edicit, disertis verbis, se Sancto coætaneum non fuisse, fatetur, verum iis, qui illi coætanei fuerant, se convixisse sic affirmat: Hoc enim ego non temeritatis ausu impulsus, sed abbatis mei monita secutus, eaque modo stilo prosequor, de quibus adhuc testes existunt, qui se hæc ab his (SS. Paldone, Tasone & Tatone) audisse confirmant. Apud laudatum Muratorium dictæ jam S. Autperti lucubrationi alia SS. Paldonis, Tasonis & Tatonis Vita subjungitur, quæ in omnibus, paucis exceptis, cum iis, quæ in statim laudata Vita de Sancto nostro memorantur, convenit, cujusque auctor nomen suum, tempusque, quo illam conscripsenit, in Prologo perspicuis verbis sic exprimit: Hæc, quæ dicturus sum, omnia ex ordine retulit mihi Petro presbytero & monacho benignissimus pater, domnus abbas meus Taso. Unde, cum laudatus abbas Taso, ut ex Vita hic edenda fit manifestum, S. Paldoni anno 720 defuncto successerit, atque circa reparatæ salutis annum 730 obierit, hunc biographum S. Autperto supra laudato fuisse anteriorem, fit consectarium. Atque hæc sunt, quæ de Sancto nostro prælibanda censuimus, reliqua ejusdem gesta discet studiosus lector ex Vita, quam, ut diximus, cum edito apud Mabillonium, Muratorium, & Ughellum exemplari, cumque statim laudata Petri presbyteri lucubratione collatam, & de more notis illustratam, huic Commentario subnectimus.

VITA S. PALDONIS, ABBATIS S. VINCENTII AD VULTURNUM IN ITALIA, ET SUCCESSORUM EJUS TATONIS ET TASONIS,
Auctore S. Autperto, ibidem abbate,
Ex Ms. D. J. B. Mari.

Paldo abbas S. Vincentii ad Vulturnum in Italia (S.)

BHL Number: 6415

A. S. Autperto.

PROLOGUS.

[Homo a dæmone seductus] Humani generis primus parens, ad imaginem Dei factus, in paradiso voluptatis positus, ut vitæ præcepta servaret, ab ipsa vita, quæ Deus est, fuit admonitus, & ne hanc pro minimo duceret, mortem ei est comminatus. sed hæc ille contemnens, sponte deseruit Creatorem & secutus est peremptorem. Deus vero, qui mentiri, ut est veritas, non novit, morti, quam minatus est, eum addixit. Dixerat enim illi atque ejus uxori: “In quacumque die comederitis de ligno scientiæ boni & mali, morte moriemini” [Gen. 2, 17.] Quæ videlicet sententia non solum corporis sed & animæ mortem ostendit. Sed, quia benignissimus Deus serpentis suasionibus miserabiliter vidit hominem deceptum, fragiliorisque esse materiæ figmentum, noluit, hunc esse in æternum damnatum. Hinc enim actum est, ut Unigenitus Dei Filius carnem sumens moreretur pro nobis, ne mors animæ ultra regnaret in nobis, ut, quod in Adam perdideramus, in Christo reciperemus. Hinc enim scriptum est: “Cum venit plenitudo temporis, misit Deus Filium suum, factum ex muliere, factum sub lege, ut eos, qui sub lege erant, redimeret, ut adoptionem filiorum reciperemus.” [Galat. cap. 4, v. 4.] Sed, quo caritatis ardore id fecerit pro nobis, nullus verbis explicat ex nobis; ait enim ipse Dei Filius: “Sic Deus dilexit mundum, ut Filium suum Unigenitum daret.” [Johan. cap. 3, v. 16.] Hinc iterum Paulus dicit: Qui dilexit me & tradidit seipsum pro me. De quo rursus ait: “Cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est, esse se æqualem Deo: sed semetipsum exinanivit formam servi accipiens in similitudinem hominum factus & habitu inventus ut homo. Humiliavit semetipsum factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis.” [Philipp. cap. 2, v. 6.] In qua scilicet humanitatis forma conversatus inter homines per omnia ut homo, excepto peccato, iter eis ostendit, quo ad derelicta gaudia repedare possint. Si autem, quod sit hoc iter, inquiramus, Dominum in Euangelio dicentem attendamus. Ait enim: “Ego sum via, & nemo venit ad Patrem nisi per me.” [Johan. cap. 14, v. 6.]

[2] Ecce, audivimus iter, per quod patriam repetamus, videamus nunc, quibus modis ad ambulandum gressus dirigamus. “Qui” (inquit Joannes Epist. 1, cap. 2, ℣. 6) “dicit, se in Christo manere, debet, sicut ille ambulavit, & ipse ambulare.” Libet autem intueri, quæ sint hæc Christi vestigia, qui gressus, quibus in carne ambulavit pro nobis. Ut cætera taceam, quæ euangelica plenitudine narrantur de Baptismo ad tentationem ac jejunium, de jejunio ad prædicationem, de prædicatione ad opprobria, de opprobriis ad flagella, de flagellis ad sputa, de sputis ad crucem, de cruce ad sepulturam pervenit. Ii etenim sunt gressus Dei in terra, de quibus Psalmista ait: “Visi sunt gressus tui, Deus, ingressus Dei mei regis.” [Psalm. 67, v. 25.] Hos imitandos esse denuntians Petrus ait fidelibus: “Christus passus est pro nobis, vobis relinquens exemplum, ut sequamini vestigia ejus.” [Epist. I Petri cap. 2, v. 21.] His se passionibus sequi ipsa Via insinuat dicens: “Si quis vult post me venire, abneget semetipsum & tollat crucem suam quotidie, & sequatur me” [Luc. cap. 9. v. 23.]; & ait Paulus: “Mihi autem absit gloriari, nisi in Cruce Domini nostri Jesu-Christi, per quem mihi mundus crucifixus est & ego mundo.” [Galat. cap. 6, v. 14.] Ii gressus autem & angustam ingrediuntur viam, quæ ducit ad vitam. Ii ambulant super aspidem & basiliscum & conculcant leonem & draconem. In his ambulaverunt Apostoli, hos Martyres & Confessores sunt subsecuti. Hos per gressus incesserunt Monachi, quibus specialiter a Domino dicitur: “Tollite jugum meum super vos, & discite a me, quia mitis sum & humilis corde, & invenictis requiem animabus vestris.” [Matt. cap II, v. 29.] Sed quia nos in illorum tempus devenimus, de quo Dominus in Euangelio ait discipulis suis, “Quia abundabit iniquitas, refrigescet caritas multorum” [Matt. cap 24, v. 12], ac secundum Apocalypsis sententiam, nequaquam ferventes, sed (quod gemendum est) tepidos adspicimus monachos. Ad incitandos animos eorum, tres nuper ad Christum conversos euangelica perfectione probatos auditorum animis ingerimus, Paldonem scilicet, Tasonem atque Tatonem, sanctorum Patrum sudoribus ac laboribus coæquandos: ut, qui desidiosi ac languidi antiquos patres nostros nos imitari non posse causamur, horum nuper conversorum vitam, recolentes erubescamus. Hos ergo non temeritatis ausu impulsus, sed abbatis a mei monita secutus, eaque modo stilo prosequor, de quibus adhuc testes existunt, qui se hæc ab his (SS. Paldone, Tasone & Tatone) audisse confirmant.

ANNOTATUM.

a Secundum monasterii Abbatum seriem apud Ughellum & Mabillonium huic abbati Johannes nomen erat.

CAPUT I.
Sanctorum patria: iter Romanum & reditus ad Farfense monasterium, cujus abbatis suasu cœnobium ad Vulturnum fluvium ædificant.

[SS. Paldo, Taso & Tato clam parentibus] Tres igitur ex nobili genere orti, jure consanguinitatis a propinqui, Paldo, Taso & Tato fuerunt viri Beneventani: ex quibus superior Paldo ex uno, Taso vero & Tato ex altero fratre sunt procreati. Ii euangelica voce excitati, divinoque amore inflammati, una eis sententia, unum consilium fuit, unumque exstitit votum, patriæ solum, divitias, parentesque relinquere & nudos nudum Christum sequi, nudos cum nudo adversario pugnare Galliarumque provincias pro voto expetere atque inibi corpore, non mente ductos diversa monasteria inquirere lenique jugo Christi colla mentis submittere. Hoc autem idcirco studiose facere prævidebant, ut propter Christum ne uno, qui superesse poterat, adspectu visionis corporaliter fruerentur. Quid plura? Ut animo & mente conceperant, iter præparant, nec moram faciunt, nec dilationem prætendunt. Sed carnalium parentum nexus pertimescentes, qui semper impedimentum fiunt ad Christum conversis, eorum oculos pia simulatione deludunt, ita tamen ut mendacii crimen nequaquam incurrant. Dicunt enim, se Romam pergere velle, Apostolorum principis Petri se suffragiis commendare, ejusque desiderata limina osculari: quod & fecerunt. Sicuti autem nobiles decet, oneratis animalibus stipendiis, præparatis ad sedendum equis, famulorum fulti obsequiis, sibi solique Deo cognitum, quid agere vellent, gressus ad ambulandum movent.

Stirps veneranda satis, nimium præcelsa parente.
      Primus a principio luxit ut orbe dies.
Germine purpureo decus hoc tulit urbs Beneventus,
      Jure salutiferos traxit ab urbe Viros.
Scandere regna petunt sublimia corde sereno,
      Digne sacra ferunt signa pro lege Dei.
Terrea cuncta terunt, gazas ut stercora spernunt.
      Laudes magnifico gaude referre Deo.
            Cui laus & virtus,
            Rex bonus invictus.

[4] [in Galliam. ut Deo se consecrent, cogitantes] At vero ubi proprios fines sunt egressi, Marsorumque b provinciam ingressi, descenderunt equis, admonuerunt pueros, ut cum equis & his, quæ allata fuerant ad propria remearent. Et hoc propterea, quoniam sibi tale votum exstitisse dicebant, ut ii tres tantum suis pedibus Romam pergere deberent. Illis autem abscedentibus, dum præfati famuli Christi scandunt iter, obviam habent pauperes vilibas ac scissis indumentis adopertos. Jam ii paupertatis amore inflammati aiunt inter se: Ne sit in nobis, quod mundus honoret, ne quod latro diripiat, his nos vestibus exuamus, pauperibus tribuamus, illorumque nos vilissimis ac sordidis induamus. Hinc perpendant, qui nomen monachi prætendunt, quanti reatus criminis sit, sub Christo paupere degentes, indumentis comtos & non moribus incedere. Ecce etenim ii, per quos monasterium hoc initium sumpsit, talibus induti amictis * initium suæ conversionis dederunt.

Mundus ad ima ruit, miseros ad tartara ducit.
Mutemus vestes, nostras, Deus, instruementes:
Ne sit quod fortis, fur, latro tollere possint.

[5] Et ut ad propositum revertar, dum cœpto itinere pergunt, [ad monasterium Farfense tendunt, a cujus cœnobii] ad monasterium gloriosæ Dei genitricis Mariæ, quod est in Sabinis, perveniunt, in quo vir Vitæ venerabilis Thomas cpater præerat: de quo a pluribus audivi, quia olim in partibus Orientis constitutus, sicut ipse narravit, tamdiu ad Redemtoris sepulcrum orationi vacavit, quoadusque impetraret, quod precibus postulabat. Denique, ut adferunt, nocte quadam precibus fatigato, soporeque depresso adstitit ei quidam gestans in manu miræ pulcritudinis panem, cui & dixit: accipe hunc panem, & abscede. Scito autem te minus ex eodem nunquam habiturum d. Tantæ etenim deinceps, ut aiunt, qui eum viderunt, compunctionis vir fuit, ut pæne de Deo sine lacrymis nil posset loqui. Is dum præfatos Dei famulos hospitio suscepisset, ut monachorum ac bonorum moris est Christianorum, cum fratribus, ut ei solitum fuit, secundum Domini præceptum eorum pedes abluere pergit. Hi autem, qui advenerant, delicata ac candida membra vilibus & sordidis vestribus tegebant, elegantem ac compositum vultus adspectum prætendebant. Quam ob rem nec eorum secretum abscondi potuit oculis viri Dei.

[6] Peracto itaque caritatis officio noctisque cursu transacto, [abbate S. Thoma hospitio excipiuntur, qui Sanctos Romam] cum aurora daret initium diei, seorsum eos blanda locutione inquisivit, qui essent, unde, cur advenerint, ne forte aliquod præjudicium sustinerent, ne peccati crimine peracto fugerent, promittens se eis, in quo valeret, adjutorium ministrare: tantum ut profiterentur; cur eis ita placuerit tantam simulationem arripere. Ad hæc illi obstupefacti, videntes consilium suum seniori celari non posse; consilio accepto narrant cuncta per ordinem, qui fuerint, unde, cur advenerint, quæque gesserint, quorum filii, quibus nominibus vocarentur, qualiterve Romam pergere vellent, indeque Galliarum regiones expetere: multis eum adjurationibus constringentes, ne eorum proposito ipse fieret impedimento. Ad hæc ingemiscens venerabilis senex ait: nequaquam, o filii, in hoc tam laudabili proposito vos impedire cupio, sed magis adjuvare: nec vos interim relinquam, aliquantisper vobiscum pergam, itineris vestri usque ad Apostolorum limina me habebitis comitem. Propterea autem vir Deo plenus itineris illorum particeps fieri gestiebat, ut eos, sicuti & fecit, suis salutaribus consiliis ab illius itineris longitudine revocaret. Quod Dei providentia factum fuisse nullus ignorat, qui hoc monasterium cernit.

Hos specie, forma, cognoscit munere dogma,
Consilio refovet, levat obsequio Pater almus,
Ne paveant, faveant, facilis pateat labor altus.

[7] [comitatus, ad suum monasterium reducit,] Pergunt interea simul, ut senis fuit voluntas, multisque lacrymis profusis, devotionem suam Apostolorum commiserunt suffragiis. Oratione vero completa, cœpit eos reverendæ memoriæ jam dictus pater verbis suasoriis admonere, ut secum ad monasterium reverterentur, & aliquantum apud eum demorati, & propositum institutionis suæ videndo & operando addiscerent, & tum demum, quo eos Dominus vellet vocare, properarent. Et ut verbis illius utar: Audite, inquit, o filii, consilium meum, ad monasterium, eui deservio, revertimini mecum, & propter ardorem vestri desiderii, quamquam extra usum monasterii, intrinsecus vos recipiam, ut simul cum fratribus edatis, simul dormiatis, simul orationi vacetis, ut his exercitiis probati sciatis, quibus modis propositum monachi adimplere valeatis. Hæc & his similia eo dicente, præbuerunt assensum, pariterque cum eo ad monasterium sunt regressi, in quo paucis diebus remorati, pæne ad plenum instructi sunt.

Te simul ecce petunt, Petri dum limina quærunt,
Roma beata nimis, fratresque, senexque fidelis,
Quos trahit ipsa ferens fidei per littora navis.

[8] [ibique a parentibus inventi, nec illorum lacrymus permoti,] Accidit autem, ut dum pater duorum fratrum Tatonis scilicet atque Tasonis, cum cæteris parentibus, huc illucque eos quærerent, rapidissimo cursu Romam venirent, quos dum studiose quærerent, ac nequaquam inibi invenirent; audiunt a dicentibus Sabinis, eos esse in monasterio gloriosæ Dei Genitricis Mariæ. Tunc illi majoris amoris stimulis agitati, spatium itineris illius quasi transvolantes, ad prædictum monasterium pervenerunt, a prædicto monasterii patre petierunt, ut aspectibus illorum præsentarentur. Venerabilis autem senex eorum dolori compatiens, ut erat suadibilis eloquio, admonuit, ut exirent. Illis autem renitentibus compulit eos, ut sibi imperanti obedirent. Ut vero egressi sunt, parentesque eos viderunt, vehementer flere cœperunt, elevataque voce ad eos dixerunt: cur nos peccatores tamquam mortuos reliquistis? ut quid curam animarum nostrarum deseruistis? nullusne vobis inest pietatis affectus? nulla consanguinitatis compassio? obsecramas, inquiunt, obsecramus & per Deum conditorem cœli & terræ deprecamur, ne nos deseratis, quia ad Christum converti e, & sæculum fanditus relinquere sumus parati. Sin autem, contestamur cœlum & terram, sanguinem nostrum de manu vestra a Deo fore quærendum.

[9] [ad solitudinem prope Vulturnum fluvium, suadente] Ad quorum verba, lacrymas atque singultus dum illi pietate nequaquam moverentur, seque, ut Deo promiserant, Gallias petere dicerent; prophetica f, ut aperte nunc cognoscimus, fertur senex ad eos voce dixisse: confidite, inquit, filii, confidite & de Dei misericordia præsumite, quia si modo meis monitis aurem obedientiæ accomodaveritis, multi per vestræ actionis exemplum, cœlesie ingredientur regnum. Audite, inquit, filii charissimi, audite consilium patris vestri & horum preces spernere nolite. Ostendam vobis, si valtis, a Deo vobis locum præparatum. Spero enim in Domino, quoniam illic adimplebit Deus desiderium vestrum, ibique facietis Deo fructum acceptum. Indicium autem loci percipite, & ad eum quantocius properate.

Non pater hos monitis, gemitu movere parentes.
Sed * patriam gentem contemnere rite fatentes
Mollia spernentes, pro Christo dura ferentes.

[10] Est autem, dilectissimi filii, locus, ad quem vos ire desidero, [S. Thoma abbate,] in Samnii partibus super ripam Vulturni fluminis, ubi initium sumit a mille fere passibus, in quo videlicet loco situm est oratorium martyris Christi Vincentii nomine dedicatum: ex utraque vero parte fluminis sylva densissima, quæ habitationem tantum præstat ferarum latibulaque latronum. Omnipotens autem Dominus, cui vos famulatum exhibere desideratis, & vos in eodem loco illæsos servabit, & cunctis iter agentibus a timore latronum pacatum atque securum constituet; necnon & cerasis, dumis, ac sentibus, lignis fructiferis abundare faciet. Ite, ait, filii & in eodem loco sine metu cujuspiam permanete.

Hos pater ire monet, loca monstrat pervia nullis,
Arboribus multis, quæ comant flumina pulcris,
Montibus, & ventis nivibus sunt frigida mæstis.

[11] His igitur & hujuscemodi verbis a rigore obstinationis emolliti, [secedunt: in qua] tamquam Christum in seniore loquentem attendentes, Apostolique dictum recordantes: Nolite quærere quæ vestra sunt singuli, sed quæ alterius g; ab his, quæ cœperant, revocant animos, atque ab eodem benedictione percepta, iter arripiunt, & ad hunc, quem incolimus, perveniunt locum, nihil secum in alimoniis corporis præter viaticum in sportella ferentes, jam tunc non immemores illius præcepti dicentis: Nolite solliciti esse quid manducetis, aut quid bibatis; & nolite solliciti esse in crastinum h. Sed ille, qui propter miseriam inopum & gemitum pauperum ut pius pater exurgit, qui talia agentibus repromittit dicens: quærite primum regnum Dei & justitiam ejus & hæc omnia adjicientur vobis, hanc eorum fidem aspiciens, cito stipem largiendo adfuit.

Tres iter adsumunt, nihil huc nisi corpora ducunt.
Est regimen, victus, tegmen, miseratio Christus.
Lex quoque sacra Dei, lux noctis sive diei.

[12] Nam cum ad hunc, in quo residemus, ut dictum est, [a quodam ignote alimenta accipiunt.] pervenissent locum, quia cuncta, quæ ad usus corporis sunt necessaria deerant, ad illum protinus mentem erexerunt, in quo & per quem omnia vivunt. Ingrediuntur denique oratorium, peragunt in Dei laudibus officium, atque superveniente nocte quieti membra deponunt. Sed cur dico, quieti? cum terratenus tantum artus locantes, ad morem patriarchæ Jacob, lapides capitibus supposuerunt. Dico tamen quietem esse: in qua etsi caro tabescit, spiritus pinguescit. Et ecce facto parvo intervallo, venit ad eos quidam homo ignotus nocturno silentio, regiamque * Oratorii pulsans, ait: quisnam in hoc loco quiescit? ad cujus vocem exiliens tacitus venit ad eum venerabilis Taso. Cui ille, audivi, inquit, a dicentibus, quoniam hic peregrini adessent, & propterea a pastoribus meis veniens, detuli modicum farinæ ac vini. Si habes, ubi hoc, quod attuli, recondas, accipe. Tum ille quædam vascula reperiens, tamquam a Deo sibi oblata suscepit quæ offerebantur: quo abscedente, nullus deinceps compertus fuit, quisnam ille fuisset, qui hoc munus gratanter obtulisset i. His igitur indiciis claret, a quanta perfectione cœperunt ii, per quos hunc locum ad tantæ magnitudinis excellentiam perducere dignatus est omnipotens Deus.

Angelus accessit, dixitque: Quis hic requiescit?
Exsilit inde Taso tacito pede, pectore grato:
Munera cui præstans vinum, similam, redit extra.

ANNOTATA.

a De hac consanguinitate supra laudatus Petrus presbyter & monachus Vulturnensis, sic loquitur: Tres fuerunt viri religiosi, a Deo vocati atque electi, nobili genere orti, Beneventani cives Paldo venerabilis consobrinus Tasonis & Tatonis germanorum fratrum.

b Paulus diaconus de Gestis Longobardorum cap. 20 refert, Marsorum regionem in Latii provincia juxta lacum Fucinum, Valeria dicta, sitam esse, in qua S. Equitius, de quo in nostro Opere ad diem 7 Martii actum est, abbas floruit. Eruditissimus Mabillonius in Annotatis ad Vitam SS. Paldonis, Tasonis & Tatonis putat, Marsorum regionem per se provinciam non esse. En ipsius verba: Marsorum regionem ideo intra Valeriam provinciam æstimo computari, quia in Catalogo provinciarum Italiæ minime ab antiquis descripta est. Si quis autem hanc per se provinciam esse vera ratione comprobaverit, hujus rationabilis sententia modis omnibus erit retinenda.

c Vide in nostro Opere ad diem 10 Septembris hujus sancti abbatis Acta, in quibus hanc Sanctorum peregrinationem etiam rite descriptam reperies.

d Eadem sed fusius refert auctor anonymus Vitæ S. Thomæ, qui haud recte, uti videtur, per vocem quidam hic D. Virg. Mariam est interpretatus, cum in omnibus hujus vitæ exemplaribus vox quidam non vero quædam legatur.

e Petrus presbyter & monachus Vulturnensis sequentia addit: Nam genitor Tasonis & Tatonis de præsenti Deo teste converti promisit, quod & fecit.

f In Vita apud Muratorium & Ughellum legitur propterea; quod certo amanuensium incuriæ tribuendum videtur.

g Vide B. Pauli Apost. Epist. 1 ad Corinth. cap. 10.

h Apud Matth. cap. 6.

i Petrus presbyter monachus Vulturnensis hoc factum paulo fusius sic enarrat: Cui ille, audivi, quod hic peregrini venissent: a pastoribus meis venio, sed habeo hic aliquantulum farinæ, & in utre vinum: accipe, si habes, ubi recondas. Cumque vasculum quæreret jam dictus Taso, invenit cupum aptum jacentem & collocavit in eo ipsam farinam, deinde in angulo Oratorii invenit parvam botticulam, ubi presbyter offerendas amulas suscipere solebat, quando idem missam semel in anno facere veniebat; lavit & effudit, misitque in eam vinum; ac deinceps nullus scire potuit, quis ille fuisset, qui hæc obtulit.

* l. amictibus

* Muratorius se

* subintellige portam

CAPUT II.
Monasterii S. Vincentii S. Paldo primus abbas constituitur: cui defuncto, S. Taso & deinde Tato succedunt.

[Multos ad se alliciunt,] In hac denique Christi paupertate sollicite persistentes, eorum vita, quam Deus ad exemplum plurimorum ostendere disposuit, longe, lateque personuit, atque lucerna super candelabrum posita diutius latere non potuit: & cum multi eorum vitam imitari cupiunt, multitudo fraternitatis ad eos concurrere cœpit.

Longe per * centum sociis moderare talentum
Famina sacra ferunt, palmam bellique tulerunt.
Et capiunt multos valido de gurgite ductos.

[14] Primus itaque præfuit sacro gregi Paldo Dei famulus, [quibus S. Paldo præficitur, qui,] qui erat omnino mitissimus, quippe per omnia hoc in suis actibus ostendebat, quod suis subjectis voce prædicabat: ita amator Christi paupertatis, nec, sicuti carnales, æstuans divitiis terrenis. Hic nempe fertur ad confirmandas animas fratrum, ut in paupertate, quam cœperant, perdurarent, dixisse: Credite mihi fratres, quia monachus ille, qui in hoc monasterio persistens, usque in finem permanserit, anima ejus æterna supplicia nequaquam sustinebit; sed vitam æternam possidebit: & hoc sanctæ congregationis monasterium usque ad finem sæculi ad lucrandas animas permanebit a. Quod quidam ignorantes, qua intentione hæc prosecutus fuerit, falsa se ipsos securitate decipiunt, quamvis male viventes & contra regulam patrum facientes b, hoc in monasterio si permanserint, salvos esse in futurum posse; cum constet omnibus, quia quicumque in perpetratione criminis, hoc in loco permanserint, & ante extremi obitus diem se minime correxerint, ad vitam nequaquam posse transire. Dicendum autem illis est, nequaquam virum Dei contra divina eloquia sententiam protulisse; sed in illis hanc sententiam permanere dixisse, qui ipsorum sobriam & castam vitam ac laudabilem paupertatem vellent imitari.

Culmine præclaro renitens diademate sacro,
Primus præficitur Paldo venerandus & abbas
Innumeras animas Christo super æthera mandat.

[15] Interea turba fratrum succrescente, cœperunt contra votum habere, [rite administrato cœnobio, pie moritur.] per quod possent eisdem, quos regebant, subvenire. Dumque prædicti venerabilis patris Thomæ immemores * dicti: Multos per eos in hoc loco esse salvandos, amicam paupertatem sollicite requirentes, abjicere conantur ea, quæ possidere videbantur. Sed, resistente eis, divino judicio, turba fratrum, studuerunt magis secundum Apostolum non sua singuli, sed, quæ alterius sunt, quærere. Et illud: “Omnibus omnia factus sum, ut omnes salvos sacerem c”. Multa siquidem tunc inter eos fuisse caritas, multa concordia unitatis, multa compassio fraternitatis refertur. Et quidem narrantur de eis quædam digna miraculis; sed nostrum ab hoc tantum fuit studium incitatum, ut, quibus modis sæculum ac diabolum vicerint, apicibus prosequamur. Neque enim majus potest esse miraculum, quam quod tota mente mundum reliquerunt. Et quia multi videntur miraculorum esse participes; sed nullatenus nomina habent scripta in cœlis, nequaquam hoc in tempore virtutes in ecclesia, sed perfectam vitam requirimus. Unde Dominus discipulos de subjectione dæmonum gaudentes deterret dicens: Nolite gaudere in hoc quia dæmonia vobis subjiciuntur d. In quo vero deberent lætari, subdendo manifestat dicens: Gaudete autem, quod nomina vestra scripta sunt in cœlis. Magna siquidem virtus, magnumque & admirabile extitit signum, suæ conversationis exemplo tam innumeros de terris elevasse ad cœlos, de tenebris ad lucem, de morte ad vitam, de exilio reduxisse ad patriam. Et, ut cæpta prosequar, sæpe dictus venerabilis Paldo evangelicæ perfectionis vir, per omnia consummatus, humanis rebus excedens præsentis vitæ finem fecit, quinto Idus Octobris, indictione tertia, anno Incarnationis Dominicæ septingentesimo vigesimo, residente in Sede Apostolica venerandæ memoriæ Gregorio Secundo. Hic susceperat sacri cœnobii regimina ab Incarnatione Domini anno DCCVII sub sancto Papa Sisinnio.

En paradise tuos vernantes collige flores.
Denis e septenis annis moderatus habenis
Est Paldo felix, quando tua gaudia cepit.

[16] [Ipsi S. Taso succedit, qui dein ob zelum a fratribus exauctoratus] Cui successit in sancto regimine Taso, minor quidem annis, sed ardentior in sancto proposito omnibus illis. Quia vero nonnumquam is, qui præest, si considerare negligat & contueri infirmorum imbecillitates, eosque non ut prævaluerint, sed ut rigor districtionis ejus dictaverit, voluerit arctius astringere, nequaquam eos, quo cupit, perducere valet. Quia huic nimius zeli fervor potuit dominari, simile quiddam ei accidisse cognoscitur. Nam cum hunc arduo itinere incedentem nequaquam sequi valerent, penitus deserentes abjecerunt, fratremque ejus majorem natu loco ejus constituerunt. Unde factum est, ut ab utrisque partibus ad pontificem Romanum relatio mitteretur. Quod cum Gregorius Papa secundus audisset, factum improbat, hos contra canones egisse notat, manusque suas in Christum Domini extendisse denuntiat. Quibus & pœnitentiam indicens, hujus facti efficaciam ademit, quam scilicet indictam sibi pœnitentiam vix cum magno difficultatis conamine, obsistente eis aëris ardore, perficere valuerunt.

Post sequitur socius retinens moderamina Taso
Qui minor est annis, validus sapientia quamvis.
Hic alacer, fortis, fervens quoque robore cordis.

[17] [& Gregorii Papæ jussu restitutus ad Superos migrat.] Sed ut ostenderet omnipotens Deus, quanti reatus crimen admisissent ii, qui pastorem a Deo sibi præelectum abjecissent, nequaquam hac pœnitentia placatus, mox sine mora judicium exercuit ultionis. Nam ita cœperunt singuli humanis rebus excedere, ut duorum aut trium corporum fieret una memoria f receptaculum. Eoque hæc grassata fuit sententia, quoad usque pæne nullus eorum in corpore remaneret, qui hujus nævi fuerant consilio maculati. Sed nec ipse diu moratus, eosdem est moriendo secutus. Idcirco autem hujus facti adversitatem huic operi adnectimus, ut a tali deinceps seditione & pastor & grex alieni existant. Quia etsi nequaquam eos, per hoc factum utpote incipientes pænitere, damnandos adfirmare audemus, cum scilicet pastor zeli fervore & grex pusillanimitate erraverit; tantum incertum est, utrum eos hæc judicii sententia ad plenum hujus reatus crimine mundaverit, an etiam purgatorii post mortem supplicio ignis fuerint absoluti. Obiit autem Taso g prædictus pater tertio Idus Januarii in pace, anno Dominicæ Incarnationis septingentesimo vigesimo nono Indictione undecima *.

Sis memor ergo tui, qui cernis fata sepulti h,
Fratri prælatus pœnam Taso fertque reatus
Annis post octo migrans, cui cesserat ordo:
Quem sequitur fratrum numerus sub peste necatus.

[18] Succedunt præterea post hujus discriminis luem, [Huic suffectus S Tato ab anno 729 usque ad 739 monasterium rexit.] ut adsolet, læta quædam atque jucunda, cum superstes Tato loco paternitatis succedit. Hic denique virtutum omnium matre plenus extitit caritate, in animabus colligendis studiosissimus, zelo Dei ferventissimus, pietate uberrimus, discretione cautissimus quique veluti mater super filios, sic semper sollicitus fuit super subjectos, semetipsum in laboribus durissime exercens, gregi ut pater parcens, inter mites mitior existens, inter elatos zelum discretionis exercens. Fertur etiam, ex quo ad monachi habitum venit, nequaquam balneis usum fuisse, numquam caput lavisse, numquam novaculam super caput aut barbam duxisse; &, quod his difficilius est, diebus operæ manuum insudans, noctibus vigiliis propensius vacans; loricæ i onus ad carnem gestans, quo usque virtus corporis prævaleret, non deposuisse. Cum vero, defessis ac fatigatis jam membris, hanc ferre non posset, circulum ex eadem occulte sibi fieri præcepit, quem & usque ad diem obitus sui gestavit. Hunc asserunt lectisternia refugisse. Fertur etiam & hebdomadam jejunio peregisse. His enim ac cæteris virtutibus repletus ad finem usque perdurans, consummatus obiit in pace tertio Idus Decembris Indictione vero sexta *, felici gaudio lætus, anno Incarnationis Dominicæ septingentesimo trigesimo nono.

Hic prius abjectus, fit postea pastor honestus
Undenis actis, postquam Tato præfuit, annis.
Ad finem durans explevit tempora longa,
Qui fuerat magnus studiis, opibus quoque largus.

[19] Hæc de iis dixisse sufficiat, quorum nos exempla ac facta præclara de sæculi turbine ad hanc quietem perduxerunt. [Temporis sui vitia] Sed horum adspicientes fervorem, cogit nos gemitus aliquid dicere de nostræ conversationis tepore. Et quamquam meipsum primo ferire loquendo pertimescam, tamen ea, in quibus jaceo, & mihi similes jacere cognosco, enarrare vitia sublato pudore non erubesco. Fortassis enim per hanc humilitatis confessionem & mihi a Deo venia dabitur & illis salubris correctio ministrabitur. Sed unde exordiar? unde loquendi initium sumam? Omni enim ex parte sanctum a nobis propositum violatur & pœne nihil nobis superest, nisi quod sanctus pater prædixit Benedictus, Per tonsuram & habitum nos Deo mentiri videmur pæne omnes ad superbiam prompti, ad contentionem, ad scandalum, ad detractionem, ad mendacium, ad maledicendum, ad accusationis læsionem, ad contumaciam, ad iram, ad amaritudinem & despectionem, ad susurrationem, ad murmurium, ad gulam atque ornatum vestium sumus illecti: &, ut breviter cuncta perstiringamus, ea, per quæ Sancti cælestia consecuti sunt regna, id est, tribulationes, persecutiones, adversitates, angustias, passiones, contumelias, humilitatem, subjectionem, paupertatem odio habentes: quæ nostra sunt, non quæ alterius, quærentes; falsos honores appetentes, ac per hoc invicem invidentes, invicem mordentes; quidquid ad præsens delectat, quidquid dulcedinis, tota mente requirimus, nescio per quod aliud iter, fallente nos visu interiore, a Sanctorum calle deviantes, ad vitam nos posse pervenire confidimus. Ait enim Dominus: “Arcta & angusta via est, quæ ducit ad vitam, & pauci sunt, qui intrant per eam.” [Matt. cap. 7. v. 14.] Apostolus vero dixit: “Per multas tribulationes oportet nos introire in regnum Dei.” [Act. 14. v. 21.] Et iterum: “Si non compatimur, nec conregnabimus.” [Rom. 8, v. 17.] Et: “Nemo coronabitur, nisi qui legitime certaverit.” [2. Timot. 2, v. 12.] Eja monachi nostri, quid ad hæc dicturi sumus? aut (quod enim nefas est) Scripturam mendacem, aut nosmetipsos mendaces veraciter appellabimus. Sine via enim tendentibus labor est itineris, non profectus. Aut forte decepti dicere poterimus (ut secundum miseriam nostram loquar) Dominum dixisse: Beati, qui induti sunt cappa, vel qui usque in horam nonam jejunant? Nequaquam. Dixit autem de his, qui falsam religionem prætendunt: “Veniunt ad vos in vestimentis ovium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces.” [Matth. cap. 5, v. 3.] De illis autem, qui beati futuri sunt, ait: “Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum cælorum * & c.” Intendamus, qui hæc abhorremus, quibus modis in Scriptura detestantur ea, quæ nunc sequi videmur. Scriptum namque est: “Superbis Deus resistit, humilibus autem dat gratiam.” [Jac. 4, 6.] Et: “Qui detrahit fratri, eradicabitur.” [Ibid 11.] Et: “Neque maledici regnum Dei possidebunt.” [3 Corint. 6, 10.] Et: “Perdes eos, qui loquuntur mendacium.” [Psalm. 5, 7.] Et: “Cecidit accusator fratrum nostrorum.” [Apoc. 12, 10.] Et: “Qui irascitur fratri suo, reus erit judicio.” [Matt. 5,] Et: “Væ, qui scandalizaverit unum de pusillis istis, qui in me credunt.” [Ibid. 18, 6.]

[20] [auctor luget,] Tot enim mortibus digni sumus, quot his malis exemplis scandalizamus. Sed nos, o dilectissimi fratres, superiorum pauperum, quorum mentionem feci, exempla attendamus, ne in vacuum currere videamur. Omni nisu, omni conamine, omni virtute desudemus, ut ab his, quæ dixi, præcipitiis educti, per iter Sanctorum incedere valeamus. Si enim unum in nobis bonum perfecte adesset, tot enumerata mala nequaquam inessent. Et quod est bonum, nisi mandatum novum? “Mandatum novum”, inquit Dominus, “do vobis, ut diligatis invicem.” [Johan. 13. 34:] Et: “In hoc cognoscent omnes, quia mei estis discipuli, si dilectionem habueritis ad invicem.” [Rom. 13, 8.] “Qui enim diligit”, ait Apostolus, “legem implevit. Et plenitudo legis est dilectio.” [Ibid. 10.] Ego autem dico vobis, quia, qui fratrem diligit, nequaquam detrahit, sed corrigit: qui verio detrahit, non diligit. Qui autem non diligit, docente Johanne, manet in morte. Si, inquam, radix hujus dilectionis esset in nobis, omnia virtutum poma maturescerent: quia vero deest, in flore vanescunt.

[21] Sed quia inducias ad corrigendum hujus temporis * a pio Redemtore accepimus, [& fratres suos ad pie vivendum exhortatur.] agamus, ut in melius proficiamus. Non enim sufficit patrias, divitias, parentesque reliquisse, nisi nosmetipsos mortificemus. Diem ergo mortis quotidie attendamus & in æternum non peccabimus. Passiones Domini inspiciamus, & de præsentibus injuriis non dolebimus. Sicque hujus exsilii iter peragamus, ut egredientes de corpore, angelum lucis inveniamus, per quem defensi ab accusatore illuc perveniamus, ubi Deum cuncti cum angelis sine fine laudemus. Ubi jam nullus erit metus mortis, nullus corruptionis metus, nulla esuries, nulla sitis, nullus mœror, nullus dolor, nulla amaritudo, nulla tenebrarum caligo; sed dies æterna, dies beata, in qua qui inventi fuerint, lumine solis non egebunt, quia ab ipso Agno illuminati, sicut sol in regno Patris fulgebunt: ubi semper beati, semper gaudentes, semper lætantes, semperque erunt cum Christo sine fine regnantes: ubi caritas in singulis regnabit, & Deus omnium in omnibus erit, qui in Trinitate perfecta vivit & regnat per omnia sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Monachorum numero celeberrimum quondam fuisse S. Vincentii monasterium, probat dicti cænobii Chronicum, in quo fertur, seculo IX nongentos ejusdem monasterii monachos a Saracenis martyrio fuisse affectos. Istud cœnobium, teste V. C. Angelo de Nuce abbate Casinensiin Notis ad Chron. Casinen. lib. 1, cap. 4, Nunc undique solitudinem spirat & horrorem, omni monachorum cultu destitutum, abbati tantum commendatario commissum. Unde patet, prædictionem hanc non absolutam, sed conditionatam fuisse. Id etiam & sequentia biographi verba confirmant.

b Notat eruditissimus Mabillonius per regulam patrum hic intelligi regulam S. Benedicti.

c Epistola B. Pauli ad Corinth. cap. 9, ℣ 22.

d Vide Lucæ Euang. cap. 10, ℣ 20.

e Vide Comment. prævium.

f Id est, unus tumulus. Nam sæpissime, ut videre est in Glossario Cangii, memoria ad Sanctorum tumulum designandum usurpatur.

g In editione Muratorii sic legitur: Obiit autem Tato prædictus pater tertio Idus Januarias in pace anno Dominicæ Incarnationis DCCXXIX. Contra in editione Vitæ apud Mabillonium sicut & in hoc exemplari Taso tertio Idus Januarias in pace anno DCCXXIX obiisse dicitur. Si Mabillonii statim citata lectiomelior sit, ut reliquus Vitæ textus satis suadet, corrigendus erit in Opere nostro Bollandus, qui Ferrarium in Catalogo Sanctorum Italiæ, aliorum monumentorum defectu, secutus ad diem XI Januarii Tatonis Acta loco Tasonis dedit. Verumtamen de hac re operosius ad diem XI Decembris agetur, ubi de Tasone vel Tatone tractandum erit.

h Hic versus in editione Ughelli desideratur.

i Loricam ferream olim monachi sanctioris vitæ, inter quos eminuit S. Dominicus, ideo Loricatus dictus, ad cutem induebant, ut per hanc mortificationem corpus spiritui subjicerent.

* lege ter

* lege memores

* lege duodecima

* lege septima

* supple vitia

DE S. JULIANA, VIRGINE ABBATISSA PAULIACENSI IN NORMANNIA

MEDIO CIRCITER SEC. VIII.

COMMENTARIUS HISTORICO-CRITICUS.

Juliana V. abbatissa Pauliacensis in Normannia (S.)

AUCTORE C. B.

§ I. Fasti sacri, quibus Sancta inserta; an vel a Julia abbatissa, cujus rogatu S. Austrebertæ Vita fuit conscripta, vel a Juliana, quam Menardus memorat, sit diversa; prolixum, quo a Saussayo ornatur, elogium.

Pauliacum, Gallice Pauilly, nobile olim in Normannia Benedictinarum monasterium, [Sancta, quæ ab hagiologis hic memoratis hodie celebratur,] quatuor ab urbe Rotomagensi leucis eo ipso loco, quo hodie (DD. Cornelium & Martiniereum in Lexicis suis Geographicis ad Vocabulum Pavilli videsis) oppidulum homonymum conspicitur, a S. Filiberto, Gemeticensi abbate, sec. VII in Caletis Caurum versus exstructum, a Danis seu Normannis postea excisum ac denique sub sec. XI finem in Benedictinorum prioratum, S. Austrebertæ dictum, qui & ipse modo, proventibus ejus omnibus, ut Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. XI, col. 127 docent, ad Cartusianos Rothomagenses decimo tertio seculi hujus anno translatis, haud amplius existit, conversum, virtutibus suis ac beato obitu, de qua hic modo agendum, S. Juliana seu, uti etiam vocata invenitur, Julia illustravit. Hinc haud dubie ibidem a Saussayo, Bucelino, Arturo a monasterio & Castellano, qui illam hodie in Fastis sacris a se contextis celebrant, consignatur. Annuntiatio, qua id a Castellano fit, paucis dumtaxat, quæ e Gallicis Latina facio, hisce verbis Pauliaci in Normannia S. Juliana virgo, loci illius abbatissa, cujus corpus Monasterioli ad mare in S. Austrebertæ ecclesia honoratur, concipitur. Nec pluribus, utut nonnihil diversis, constat, quæ ab Arturo in Gynæceo sacro exhibetur; verum prolixum, quo non tantum dicto loco Sancta signatur, sed & quoddam Vitæ ejus compendium continetur, elogium a Saussayo huncque deinde secuto Bucelino suppeditatur. Id integrum, prout apud Saussayum exstat, huc transcribam, cum primum examinaro, an Sancta nostra, quam celebrat quamque Monstrolii cultu ecclesiastico etiam gaudere, infra ostendam, diversa sit vel a Juliana, hodie a Menardo memorata, vel a Julia abbatissa, quæ exstantem apud nos ad X Februarii diem S. Austrebertæ Vitam conscribi, uti hujus præfatio, illi nuncupata, fidem facit, postulavit.

[2] Menardus Julianam, quam memorat, sequentibus hisce verbis in territorio Rothomagensi depositio sanctæ Julianæ virginis sanctimonialis Pauiliacensis, [nec vel a Juliana, per Menardum,] in Benedictino a se contexto Martyrologio hodie annuntiat, ac deinde, illam in cœnobio Pauliacensi sanctimonialem sub Austreberta abbatissa egisse, hujusque, ex nobilissimo, uti apud nos ad X, quo Operi nostro exstat inserta, Februarii diem fas est videre, stemmate ortæ, cognatam exstitisse, suarum in Martyrologium illud Observationum lib. 2 affirmat. Verum Saussayus, Julianam nostram, quam memorat, humili loco natam ac a Benedicta, Pauliacensi abbatissa, quæ Austrebertæ Vita functæ successerat, mirabili hujus, in cœlo jam regnantis, protectione in Pauliacensium sanctimonialium numerum receptam, in elogio, infra huc, ut jam monui, transcribendo, tradit; cum hæc autem cum iis, quæ Menardum de Juliana sua affirmare mox dixi, apertissime pugnent nec conciliari ullo modo queant, vel a veritate aberrare hagiologorum illorum alterutrum, vel Julianam aliam ab uno, aliam ab altero memorari, est dicendum. Vidit id Bucelinus, errorisque tamen nec Menardum, nec Saussayum insimulandum, sed Julianam, a Menardo memoratam, a nostra, quam Saussayus celebrat, distinguendam ratus, duas hodie Julianas, quarum alteri, quam solo venerabilis titulo perperam exornat, ea ipsa, quæ de Juliana nostra Saussayus, alteri vero ea ipsa, quæ de Juliana sua Menardus memorat, adscribit, in Menologio suo Benedictino annuntiat. Verum Julianam, quæ Pauliaci sanctimonialem sub S. Austreberta egerit cognationeque cum hac fuerit conjuncta, numquam exstitisse ac proin Menardum, qui contrarium e jam dictis affirmat, aberrare ea in re a veritate suadent, quæ jam nunc subjungo.

[3] Etsi Mabillonius sibi prælucentem habuerit Menardum, [qui rationibus, in medium] nusquam tamen Julianæ, cui eadem, quæ Julianæ suæ hic, attribuat, in Ordinis sui Benedictini seu Sanctis seu Annalibus meminit. Adhæc in binis, quæ Sæculi 3 Benedictini part. 1 exstant, Austrebertæ Vitis nulla omnino, quæ sanguine cum hac dicatur conjuncta, Juliana memoratur, nec scriptor ullus, Menardo antiquior, e quo Juliana, Pauliacensis sub S. Austreberta sanctimonialis hujusque cognata, innotescat, invenitur. Menardus quidem, sese quæ de Juliana sua memorat, e cœnobii Pauliacensis monumentis hausisse, in Observationibus supra citt. declarat; verum, monumenta illa notissimis Normannorum in Gallias irruptionibus nonoque adeo, quo hæ inchoatæ, seculo vel antiquiora vel recentiora exstitisse oportet; verosimillime autem antiquiora haud exstiterint. Monumenta enim hujusmodi, quæ de Juliana, Pauliaci sub S. Austreberta, anno 704, uti in hac ad X Februarii diem docuimus, e vivis sublata, sanctimonialem professa, tractarint, anno 1629, quo Martyrologium suum Benedictinum Menardus vulgavit, in Pauliacensi monasterio, multis ante seculis a Normannis tum exciso nec paucas vicissitudines alias passo, fuisse adhuc reliqua, in animum quis inducat? Et sane monumenta, e quibus sese, quæ de Juliana sua memorat, hausisse Menardus loco supra cit. indicat, seculo nono haud antiquiora, sed multo etiam exstitisse recentiora, vel ex eo liquet, quod Benedictinus is martyrologus, fuisse adhuc ætate sua Julianæ a se memoratæ corpus Pauliaci asservatum, ex iisdem etiam, uti ipsemet prodit, monumentis didicerit.

[4] [hic adductis, refutatur, memorata,] Jam vero, cum sic habeat ac proin non sit, cur Juliana, a Menardo memorata, sanctimonialem Pauliaci sub S. Austreberta egisse hujusque cognata exstitisse monumentorum illorum fide credatur, Julianam nostram a Juliana Menardi haud diversam merito æstimaris, tum quod, quo die hæc, eodem etiam, quod & de loco dicendum, illa in Fastis sacris supra relatis signetur, tum quod non tantum Mabillonius, sed &, si unum Bucelinum exceperis, hagiologi supra memorati omnes ac ipsemet Menardus unam dumtaxat Julianam recenseant. Reponi quidem potest, corpus Julianæ, a Menardo memoratæ, Pauliaci, nostræ autem, ut post videbimus, Monasterioli asservari; verum an Julianæ ullius, ac proin an Julianæ, a Menardo memoratæ, corpus Pauliaci, uti hic e dictis monumentis insinuat, asservetur, dubitare me facit Pauliaci, quam D. Cornelius num. 1 laudatus in Lexico suo Geographico ad Vocabulum Pavilli e documentis, ipsomet, ut ait, hoc in loco anno 1704 confectis, suppeditat, notitia; in hac enim de aliquot S. Austrebertæ reliquiis, ibidem asservatis, loquitur, nullamque tamen, etsi interim hac occasione commode id facere potuisset, Julianæ ullius, quæ ibidem pariter asserventur, reliquiarum mentionem instituit. Adhæc fieri potest, ut partim Pauliaci & partim Monasterioli unius ejusdemque Julianæ nostræ corpus asservetur. Nec est etiam, cur hanc a Menardi Juliana æstimes diversam, quod Juliana nostra exstiterit abbatissa, Julianamque suam Menardus, ab abbatissæ titulo abstinens, sanctimonialem dumtaxat appellet. Verosimiliter enim perperam id a martyrologo isthoc fieri, vel ex eo concludendum videtur, quod nulla usquam Juliana, sanctitate illustris, quæ sanctimonialis Pauliacensis dumtaxat exstiterit, apud scriptores, Menardo antiquiores, inveniatur, & tamen in S. Austrebertæ Vita, ad X Februarii diem apud nos, & sec. tertii Benedictini part. 1 a Mabillonio edita, occurrat Pauliacensis, cui Vitæ S. Austrebertæ præfatio ab auctore anonymo, Austrebertæ æquali, inscribitur, abbatissa, nomine Julia, hæcque a Juliana nostra, uti jam nunc dicenda suadent, videatur haud diversa.

[5] Sanctam nostram, quam in parthenonem Pauliacensem a Benedicta abbatissa receptam, Saussayus, [vel a Julia abbatissa, cui S. Austrebertæ Vita inscripta,] ut jam supra monui, in elogio infra huc transcribendo tradit, fuisse post in abbatissæ illius defunctæ locum suffectam, adjungit eique nec in hac, nec in aliis, quas ibidem scribit, rebus fidem denegandam, studiosus lector ex infra dicendis intelliget. Porro Mabillonius, qui neutiquam, quæ Martyrologus ille de Sancta nostra scribit, rejicienda putavit, hanc esse illam ipsam jam supra num. 1 & proxime prægresso memoratam Juliam, Pauliacensem abbatissam, sæc. 3 Benedict. part. 1 est suspicatus, uti ipsemet ibidem non obscure prodit, in præviis suis in S. Austrebertæ Vitam Observationibus num. 4 sic scribens: Pauliacensis parthenon in Caletis, quarto miliari a civitate Rotomago, illustratus fuisse dicitur S. Benedicta abbatissa, quæ S. Julianam virginem istuc admisisse creditur, futuram ibidem abbatissam. Forsan ista est Julia, cui subjectæ Vitæ (S. Austrebertæ) præfatio nuncupata est. Ita ille, qui, quod sese, dum hæc exararet, suspicatum dumtaxat esse sic indicat, indubitanter deinde, dum Ordinis sui Benedictini Annales scriberet, sese credidisse, non obscure in hisce ad annum 704, num. 19 prodit his verbis: Sanctæ Austrebertæ gesta primus scripsit auctor anonymus, ejus fere æqualis, rogatu Juliæ abbatissæ Pauliacensis, quæ Benedictæ primæ post Austrebertam Pauliacensi abbatissæ successit. Hæc sine dubio est Julia, aliis Juliana dicta, quam ex servili genere ortam cum Benedicta in numerum sororum, quantumvis postulantem, admittere nollet, morbo gravissimo correpta, sed Austrebertæ sanata meritis, roganti tandem ac flagitanti hanc gratiam concedere compulsa est.

[6] Et vero, Sanctam nostram a Julia abbatissa, cujus rogatu conscripta fuit S. Austrebertæ Vita, [videtur diversa, prolixo,] haud diversam, merito sane non tantum est suspicatus, sed & indubitanter credidit Mabillonius; cum enim auctor anonymus, qui vitam S. Austrebertæ scripsit, fuerit huic, ut idem Mabillonius in suis mox laudatis Observationibus docet, fere æqualis, consectarium est, ut & abbatissa Julia, cujus rogatu id ille fecit, eidem Austrebertæ exstiterit pariter fere æqualis, cumque Sancta nostra a Benedicta abbatissa, quæ Austrebertæ proxime successerat, in parthenonem Pauliacensem fuerit admissa, debere & ipsam eidem Austrebertæ exstitisse fere æqualem, nemo non videt; cum autem sic habeat, enimvero est, cur tam a Julia, Pauliacensi abbatissa, quæ S. Austrebertæ Vitam conscribi rogavit, quam a Juliana, per Menardum memorata, existimetur haud diversa. Itaque, re hac modo, ut facere statueram, stabilita, lectoris oculis prolixum, quo Sancta nostra, ut jam monui, a Saussayo hodie ornatur, elogium subjicio. Id in Gallicano, quod hic contexuit, Martyrologio sequentibus hisce concipitur verbis: In territorio Rotomagensi, Pauliacensi cœnobio, sanctæ Julianæ virginis & abbatissæ, quæ succensa cælesti igne pietatis, ab infantia sua Christo sese in famulam dedicavit; utque carnis & spiritus sui holocaustum perficeret, sanctæ religionis habitum a Benedicta abbatissa humiliter instanterque flagitavit.

[7] A qua ob natalium obscuritatem & rerum inopiam contemptui habita, [quod integrum] perpessaque repulsam, in sanctæ Austrebertæ virginis primæ illius loci abbatissæ jam beatæ clientelam se conjecit, opem ejus assidue implorans, qua abbatissæ in se duritia emolliretur; cujus tamen interim misericordiam assidue enixeque interpellabat; donec die ipso, quo festum sanctæ Austrebertæ eo in monasterio agebatur, Puella incensa vehementiori sancti propositi desiderio, supplex ad sepulcrum sanctæ ipsius accurrit, idque fortiter complexa protestatur, se tametsi membratim discerpi oporteat, a tumulo beatæ opitulatricis suæ, non brachia, non manus, quibus eum stringebat, laxaturam, quin prius habitu sancto religionis donetur. Piam cujus pertinaciam abbatissa ægre ferens jussit a sepulcro venerando illam avelli extrudique mox sacris liminibus. Sed Deus, cujus pauperis æque ac divitis cura est paterna, afflictæ Puellæ protinus injuriam vindicavit & piam juvit intentionem. Percussa illico abbatissa febrili ardore adeo vehementi, ut extremis se jam illa crederet proximam, cum facti pœnitens voto se Deo & beatæ Austrebertæ obstrinxit, si solatium consequeretur, se pauperculæ Puellæ optatis ultro cumulum præstituram.

[8] [huc transcribitur, elogio a Saussayo ornatur.] Vix formata erat seria illa deprecatio, cum repente, extincto febris foculo, abbatissa convaluit. Quæ se extemplo eximens religiosa sponsione Julianam, veste expetita indutam, sacrum in cætum admisit interque sorores, quæ sanctimonialibus primi ordinis ancillantur, quoniam ea sic enixe poscebat, deputavit. Hac in sorte annos perplures transegit devota Filia tanta humilitate, ut Soror de Jesu ob divinos hos præsertim, quibus præstabat, affectus passim cognominaretur. Defuncta deinde abbatissa illa, non multum disquisitum est, quæ Virginali choro præficienda esset. Omnibus enim mox una occurrit Juliana in mentem; cujus divinæ virtutis * dignitatem hanc ipsi singulariter deferebant. Sic omnium facta Mater de filia deque ancilla Domina, onus magis, quam honorem subiit, quantoque ex inferiori loco ad majus fastigium evectam se noverat, eo majori animi demissione se deprimens omnibus humilitatis exemplum præstitit admirandum amorisque & sollicitudinis maternæ studia officiaque eximia. Itaque in Marthæ & Mariæ vicissim exercitata ac demum perfecta muneribus stadium vitæ hujus absolvit, imo e mortis palæstra ad immortalitatis gloriosæ promeritam transivit usuram. Cujus corpus purissimum e Pauliaco Monstrolium usque translatum inclusumque honoro conditorio, illic prope sanctæ Ausbertæ *, cujus benigna aspiratione votis potita est, venerandam lipsanothecam requiescit. Tale est, quo, ut dixi, Sanctam nostram Saussayus exornat, elogium; de iis autem, quæ in hoc tradit, censendum quid sit, § seq. exponam.

[Annotata]

* l. virtutes

* Austrobertæ

§ II. Quid de elogio, § præcedenti exhibito, censendum; tempus, quo Sancta obierit, reliquiarum ejus translatio, cultus ecclesiasticus.

[Quæ in Sanctæ nostræ elogio Saussayus tradit, ac, ut apparet, primitus] Unde Saussayus, quæ in prolixo Sanctæ nostræ elogio, § præced. huc transcripto, tradit, acceperit, nuspiam edicit; ast inter Miracula, apud nos ad X Februarii diem Vitæ S. Austrebertæ e quatuor antiquis codicibus subnexa, occurrit quoddam, quod in horum tribus legitur quodque ibidem num. 4 exponitur hisce verbis: Alio quoque tempore ejus (S. Austrebertæ) memoriam (Sanctimoniales Pauliacenses) recolentes, cum Missarum solemnia celebrarent, Puella quædam, salvare volens animam suam, sanctæ illi congregationi adhærere desiderabat; sed cum multis modis in præterito tempore istiusmodi causam postulanti ei omnis denegata fuisset adeundi facultas; desperata jam ab homine hanc se consequi gratiam posse, de Dei potius misericordia & orationibus Sanctæ illius (Austrebertæ nimirum) confidens, in ipsa hora, qua Dominus Deus Sabaoth Sanctus ter ab omnibus clamabatur, cur rens ad sanctum sepulchrum, beatæ Dei famulæ manibus pallium apprehendit, dicens, se inde nullatenus recessuram, nisi projecta fuisset invita, inquiens, si forte ejiceretur, animam suam perituram fore; sanguinem tamen suum exquirendum de manu ipsius, quicumque devotionem suam ulterius impedisset. Mater vero earumdem ancillarum Dei, quæ illis temporibus monasterio præerat, valde indignans, quod factum est, jussit illam amovere ex loco illo atque cum dedecore expelli, dicens: Tu, inquit, cum sis ex monasterii hujus nata famula debeasque servile opus exercere, quodcumque tibi forinsecus injungitur, ausa es hoc arbitrari, ut rapina corpori sanctimonialium sociata, domina effici delecteris?

[10] Nocte igitur insecuta, cum se sopori dedisset, gravissima ei febris continuo accessit, [& S. Austrebertæ, quod hic narratur, miraculo] ita ut per totum noctis spatium pervigil vexaretur. Mane autem facto, ingravescente febre, jubet adesse presbyterum, simul & omnes sorores: indicat se mori quidem, sed Puellam illam, pro qua se pati dicebat, recipi in congregatione ab omnibus flagitabat. Illæ autem, quia uno animo conspiraverant adversus Puellam, ne recipi potuisset, dubitantes adhuc hac de causa ei ægritudinem accidisse, consilium inierunt dicentes: Eamus primum ad corpus sanctæ Dei famulæ, ibique pro te preces fundamus, votum voventes, si forte misereatur tui Dominus, ut ab hac infirmitate saneris, atque ut per temet ipsam facias, quod hortaris. Quod ita factum est. Nam statim reliquit eam febris, & surgens a lectulo jusit adduci Puellam ac recepit eam in filiam, ceterisque fecit sororem, jam tum bene recordans, quod ante male immemor extiterat, quia Dominus personarum non est acceptor; sed sive servus, sive liber, in Christo unum sumus, & sub uno Domino militiam bajulamus; beneplacitum enim est Domino super timentes eum, & in eis, qui sperant super misericordia ejus. Puellam itaque, humili loco natam, quæ Religionis habitum Pauliaci postularat, repulsamque passa erat a loci matre seu abbatissa, postea ab eadem in parthenonem illum, mirabili modo patrocinante, ad quam confugerat, S. Austreberta, fuisse admissam, tam hæc miraculi, quod eo spectat, jam data relatio, quam supra huc transcriptum, quo Sanctam nostram Saussayus celebrat, elogium memoriæ prodit.

[11] [partim manrunt, videntur ut vero haud absimilia admittenda,] Quare, etsi quidem hoc & illa, ut consideranti patescet, in adjunctis, quibus factum vestiunt, invicem dissonent, in substantia tamen ad amussim conveniunt; cum autem sic habeat, verosimillime id Saussayus vel ex ipsa miraculi, eo spectantis, relatione jam exposita, vel ex altero, in quod hæc manarat, scripto, mutatis pro arbitrio adjunctis, acceperit. Ac postremum quidem credibilius apparet, quod nec qui Puella ista, nec qui abbatissa, a qua hæc tandem Pauliaci fuit admissa, nuncupata fuerit, in relatione memorata dicatur, debeatque proinde Saussayus, qui hanc quidem Benedictæ, illam vero Julianæ nomine distinguit, ita eas appellatas fuisse, e scripto seu documento, ab eadem relatione distincto, intellexisse. Verum quod qualeve id exstiterit? Mabillonius, qui eadem, quæ apud nos loco supra cit. exstant, S. Austrebertæ Miracula Sæc. 3 Benedictini part. 1, pag. 39 & tribus seqq. recenset, in mox relatum de Puella, S. Austrebertæ patrocinio Pauliaci admissa, miraculum in inferiori paginæ ora ita observat: Andreas Saussayus in Martyrologio ad V Id. Octob. ait, Puellam istam fuisse S. Julianam; abbatissam Benedictam … Consentit Officium S. Julianæ a sanctimonialibus Monsteriolensibus recitari solitum. Sanctæ nostræ Officium, a Mabillonio hic citatum ac, ut ait, a Monsteriolensibus seu Monasteriolensibus sanctimonialibus recitari solitum, ad manum mihi non est; ast, cum equidem, ni vehementissime fallar, Saussayo sit antiquius, hic ex illo, utpote in quo, ut Mabillonius verbis jam nunc recitatis indicat, Puella quidem, quæ S. Austrebertæ patrocinio in Pauliacensem parthenonem fuit admissa, Julianæ, abbatissa vero, a qua hæc repulsam fuerat perpessa, Benedictæ nomine distinguatur, ita hasce fuisse appellatas, habuerit perspectum. Nec inde id tantum, verum etiam reliqua, quæ in Sanctæ nostræ elogio supra huc transcripto martyrologus ille tradit, verosimillime didicerit; cum autem sic habeat, proximum est, ut ea, si non ut certa, saltem ut probabilia ac ut vero minime absimilia admittamus, maxime cum Officio illo, quod verosimiliter e monumentis antiquis, Monasterioli asservatis, fuerit compositum, documenta nec præstantiora nec antiquiora, e quibus confutari ac convelli queant, inveniantur.

[12] [ad emortuale Sanctæ tempus determinandum conducunt,] Porro, ut alio modo sermonem convertam, etsi quidem, quæ in dicto elogio Saussayus scribit, diserte tempus, quo Sancta nostra obierit, haud exprimant, non parum tamen ad id determinandum conducunt. Etenim ea inter occurrunt sequentia de Juliana, in parthenonem Pauliacensem admissa sororibusque, quæ primi ordinis sanctimonialibus ancillari solebant, jam adscripta, verba: Hac in sorte annos perplures transegit devota Filia tanta humilitate & charitate, ut Soror de Jesu ob divinos hos præsertim, quibus præstabat, affectus passim cognominaretur. Defuncta deinde abbatissa illa, Benedicta nempe, non multum disquisitum est, quæ virginali choro præficienda esset. Omnibus enim mox una occurrit Juliana in mentem; cum ita autem, Benedictam, Pauliacensem abbatissam, quæ S. Julianam in parthenonem suum admisit, pluribus adhuc annis, postquam id fecisset, in vivis mansisse superstitem, significetur, anteaque eamdem per aliquot adhuc annos dicto parthenoni præfuisse, verosimile appareat, consectarium fit, ut, cum S. Austreberta, cui in Pauliacensis cœnobii regimine successerat, anno 704, uti apud nos ad X Februarii diem fas est videre, obierit, verosimiliter usque ad annum circiter 725 vitam protraxerit; quare, cum Sancta nostra, quæ ei in cœnobii Pauliacensis regimine proxime successit, facile potuerit annis circiter quiaque & viginti post in vivis adhuc existere saperstes, consectarium ulterius fit, ut verosimiliter seculo VIII, media circiter sui parte jam elapso, vitam hanc mortalem cum immortali commutarit. Neque vero id multo vel serius vel citius, quam anno circiter 750 factum, ex eo etiam concludendum apparet, quod Sancta alioquin, contra ac e jam supra dictis fuit, futura fuisse S. Austrebertæ, anno, ut jam monui, 704 vita functæ, fere æqualis haud videatur.

[13] Locus postulat, ut modo de iis, quæ Sanctæ obitum sunt secuta ac vel utcumque ad eam spectant, [corpusque ejus Monstrolium tandem, quod Nortmannis] loquamur. Pauliaci eam, ubi sanctissime vixerat, fuisse terræ mandatam, nec in supra hac transcripto, quo a Saussayo ornatur, elogio, nec alibi usquam notatum invenio; verum id ibi factum, indubitatum apparet. Inde enim post purissimum ejus corpus, etsi eo, ut apparet, aliunde prius haud adductum, Monstrolium, cujus apud nos tom. 7 Maii pag. 800 in S. Framechilde notitia subministrata, fuit translatum. Ita scilicet in Sanctæ nostræ elogio diserte affirmat Saussayus, nec ea in re, cum sacrum illud pignus Monstrolii hodieque ex infra dicendis servetur, nihilque, Sanctum alibi, quam ubi abbatissam egerat, sepultam fuisse, suadeat, aberrare a veritate est censendus. Verum quandonam translatio ista evenit? Eam, Nortmannis sec. IX Gallias vastantibus contigisse, ex iis, quæ de S. Austrebertæ, primæ Pauliacensis abbatissæ, corpore, modo partim Audomaropoli, partim Monstrolii asservato, Mabillonius sæc. 3 Benedictini part. 1 pag. 44 in monito, S. Austrebertæ miraculis subnexo, scribit, verosimile apparet. Audi, qui ibidem is loquatur. Magna, inquit, pars reliquiarum S. Austrebertæ adservatur in virginum Benedictinarum parthenone Austrebertino, quod * muris Monsterioli opidi inclusum * est; pars Audomaropoli in ecclesia cathedrali. Id quam ob rem quave ratione contigerit, paucis accipe. Nortmannis Galliam, præcipue loca Ligeri & Sequanæ fluviis circumfusa, vastantibus, Pauliacenses virgines in Marconnense monasterium sese recepisse feruntur. Istud monasterium in paterno S. Austrebertæ castro, Marconna dicto, ab ipsa, ut aiunt, Austreberta post parentis utriusque mortem constructum fuerat ad Quantiam fluvium, paullo infra Hesdinum opidum hodiernum.

[14] [Gallias vastantibus, verosimillime factam;] At cum nec ibi tutæ essent sanctimoniales ab incursibus Nortmannorum, ad Monsteriolum opidum munitissimum confugerunt; ubi, destructo a Nortmannis utroque parthenone, Pauliacensi & Marconnensi, sedem fixerunt, eoque loci circiter annum millesimum erexerunt cœnobium, S. Austrebertæ nuncupatum, cujus partem reliquiarum possident, partem Audomaropolitana ecclesia, in qua corpus sanctæ Virginis, sæviente Nortmannorum procella, servatum est. Et quidem Monsteriolenses Virgines patronæ suæ reliquias in Theca argentea affabre elaborata, cranii partem in scrinio ex argento deaurato; Audomaropolitani vero canonici portionem suam in feretro argenteo aræ majori imposito venerantur. Cum itaque Pauliacenses virgines, dum Nortmanni Galliam ac præcipue loca Ligeri & Sequana circumfusa sec. IX vastarent, Marconnam primo ac deinde Monstrolium sese recepisse, ut Mabillonius ait, ferantur, tunc verosimillime non tantum S. Austrebertæ, sed & S. Julianæ Pauliaci hactenus servatum corpus, quo, tam hoc, quam illud Nortmannorum furori subducerent, secum asportarint, sicque tunc corpus Julianæ quidem Monstrolium tandem, Austrebertæ vero Audomaropolim, postea inde Monstrolium etiam partim deferendum, fuerit translatum.

[15] [fuisse translatum ac ibi hodieque asservari,] Utut sit, nos equidem, quæ in Sanctæ nostræ elogio Saussayus scribit, fuisse ejus corpus Monstrolium, quod ita aut etiam Monsteriolum seu Monasteriolum a S. Austrebertæ monasterio sibi incluso vocatur, translatum, recte docent, uti etiam sacrum illud pignus ibidem hodieque asservari. Horum enim postremum, e quo primum consequitur, Mabillonius & Papebrochius noster diserte etiam docent; prior quidem, cui & Arturus a monasterio in Neustria Pia pag. 328 jungi potest, sæc. 3 Benedictini part. 1 pag. 29 in suis in S. Austrebertæ Vitam Annotationibus; posterior vero tom. 7 Maii in S. Framechilde, S. Austrebertæ matre, num. 2. Verba ejus, correctis, quibus laborant, mendis typographicis, huc transcribo. Sic habent: S. Framechildis exuviæ Monstrolii reverenter servantur in arca, ad ejus arcæ dexteram collocata, quæ S. Austrebertæ exuvias continet; cui etiam ad sinistram assistit arca S. Julianæ Pauliacensis abbatissæ post S. Benedictum, quæ ipsi beatæ Austrebertæ successit in regimine ejusdem monasterii. Sanctam Benedictam dico, quia ita loquitur Mabilio in prævio ad Vitam S. Austrebertæ Commentariolo; sed optem diem cultus ac modum nosse. S. Juliana apud Saussayum in Gallicano Martyrologio amplum elogium habet XI Octobris, in quem diem optamus de ejus cultu plenius informari. Ita loco cit. laudatus decessor noster, qui deinde ibidem, nonnullis interpositis, subjungit, sese a Claudio Castellano, qui per mensem Julium anni 1686 Antverpiam excurrens Monstrolio transierat ac omnia coram inspexerat, certiorem esse factum, ibidem S. Framechildis corpus pari quo S. Austrebertæ reliquias in honore haberi, ambasque cum S. Julianæ corpore in sanctimonialium choro elevatas spectari.

[16] Quod de S. Julianæ corpore Monstrolii honorifice asservato Castellanus Papebrochium, uti hic testatur, anno 1686 edocuit, id ille in Martyrologio suo universali, anno 1709 vulgato, per Sanctæ nostræ annuntiationem, num. 1 huc transcriptam, [recte docent; etsi autem de cultu sileant, Juliana tamen Monstrolii colitur.] dilucide etiam tradit; ut, cum is martyrologus simulque e dictis Mabillonius & Arturus a Monasterio, S. Julianæ corpus Monasterioli hodieque asservari, unanimi consensu & quidem, ut apparet, e notæ haud adulterinæ notitiis affirment, dubitandum enimvero non sit, quin recte, rem ita habere, edoceant, quæ in Sanctæ nostræ elogio Saussayus scribit; imo vero hæc, sacrum illud pignus, honoro conditorio inclusum, prope S. Austrebertæ lipsanothecam honorifice ibidem servari, recte etiam docere, e Papebrochii verbis modo huc transcriptis fas est colligere. Verum, etsi sic habeat, de cultu tamen, quo Sancta vel Monstrolii vel alibi gaudeat olimve fuerit gavisa, omnino silent. Nec, etsi Papebrochius (verba ejus num. proxime prægresso huc transcripta videsis) de S. Julianæ cultu in hanc, qua de ea foret tractandum, diem plenius informari desiderarit, notitiam ullam, eo facientem, quæ post cum Decessoribus nostris fuerit communicata, in supellectili nostra litteraria reperio. Hinc factum, ut, an Juliana, quæ Fastis sacris dumtaxat recentioribus, supra enumeratis, inscribitur, jure sibi locum in Opere nostro vindicaret, initio dubitarim; verum dubitationem hanc mihi exemit Mabillonius. Julianæ enim Officium, a Monsteriolensibus recitari solitum, per verba, num. XI huc transcripta, citat; cum sic autem, non tantum qualicumque modo, sed & Officio ecclesiastico Monasterioli Julianam coli, non obscure prodat, nec quin id ibi ab immemorabili etiam ante annum 1634 tempore factum fuerit, dubitandum ullo modo appareat, hinc eam, veluti Sanctam, in Opus nostrum illatam, lectori, scrupulo omni deposito, hic exhibui.

[Annotata]

* l. qui

* l. inclusus

DE S. VINARDO SEU WINARDO CONF. PROPE LINGONAS IN GALLIA

SEC. FORTE VIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sancti memoria in paucis, iisque recentioribus dumtaxat, Fastis sacris, cultus ecclesiasticus, tempus emortuale incertum, Vita, ei afficta, cur edenda.

Vinardus seu Winardus conf. prope Lingonas in Gallia (S.)

AUCTORE C. B.

Inter omnia diversi nominis Hagiologia, magno numero penes nos exstantia, [Sanctus, qui, dumtaxat Parisiensi & Universali Castellani Martyrologiis insertus;] duo dumtaxat, Parisiense videlicet & Universale Castellani, Martyrologiorum appellatione distincta, quæ Vinardum seu Winardum hodie celebrant, inveniuntur; verum, etsi sic habeat ac proin nullis prorsus Fastis sacris antiquis seu classicis hic Sanctus exstet insertus, sibi tamen jure locum in Opere nostro hic exposcit; hodie enim cultu ecclesiastico certo gaudet, uti infra ostendam, cum primum, qua ratione in duobus mox memoratis Martyrologiis memoretur, lectori ob oculos posuero. Qui Parisiense, quod anno 1727 in lucem prodiit, Martyrologium contexuit, breviter hodie in hoc S. Vinardi sic meminit: Sancti Vinardi, cujus memoria prope Lingonas extat; Castellanus autem, Sanctum Gallice non Vinart, sed Guenard appellans, sequentibus hisce, quæ e lingua Gallica in Latinam verto, id verbis, S. Vinardi confessoris, & prope Lingonas & prope Nobiliacum in pago Pictavensi culti, in Galliarum Sanctis, hodierno Sanctorum, Martyrologio Romano inscriptorum, laterculo in Martyrologio suo Universali adjunctis, facit; verum hanc Sancti nostri annuntiationem hodie reformari sequenti isthoc modo, S. Guenardi, prope Nobiliacum in pago Pictavensi & prope Andiliacum in diœcesis Lingonensis loco, Cellæ nomenclatione distincto, ubi Vinardus appellatur, culti, in suis ad Martyrologium illud Additionibus & Correctionibus vult.

[2] [Nobiliaci etiam coli ab hoc asseritur, vereque etiam in ecclesia Cellensi] Quod si itaque martyrologo illo standum hic sit, Sanctum nostrum non tantum in diœcesis Lingonensis loco, Cellæ appellatione distincto, ubi Latine Vinardus, Gallice Vinart, verum etiam Nobiliaci in pago Pictavensi, ubi Latine Guenardus, Gallice Guenard, appelletur, cultu ecclesiastico affici, erit dicendum. Verum, cum Sanctum, qui Gallice Guenard, Latine Guenardus, appelletur Nobiliacique in pago Pictavensi hodie colatur, nusquam vel in Fastis sacris vel in aliis penes nos exstantibus libris invenire, diligentissima licet facta indagine, potuerim, enimvero, unde ibi cultu ecclesiastico gaudere Sanctum nostrum, Castellanus didicerit, edicendo non sum. Verum, etsi sic habeat, eum equidem in diœcesis Lingonensis loco, Cellæ seu, ut ab aliis scribitur, Cellulæ nomine distincto sexque ab urbe Lingonensi milliaribus prope Andiliacum sito, cultu ecclesiastico centum amplius annis ante Urbani VIII de Servis Dei, Sanctorum albo ab Ecclesia nondum adscriptis, publice haud honorandis decretum, anno 1634 emissum, fuisse affectum ac proin (neque enim, quod tum ac seculo, uti ex infra dicendis patescet, proxime elapso, factum ibi est, modo haud amplius ibidem fieri, verosimile apparet) hodieque affici, asseverare, & quidem absque errandi periculo, possum.

[3] [antiquitus cultus fuit ac porro hodieque colitur, ecclesiastico, in quo omniæ] A tempore enim, tot, quot dixi, annis mox dictum Urbani VIII decretum prægresso, honore illo Winardum seu Vinardum in præfato diæcesis Lingonensis loco affectum fuisse, luculentissime evincit penes nos exstans, quod Lectiones novem prolixiores aliasque ecclesiastici de Vinardo seu Winardo recitandi Officii partes complectitur, ecgraphum, e veteri Cellensis prope Lingonas ecclesiæ codice Ms. a Jacobo Vignerio, Societatis Jesu sacerdote, excerptum atque ad Decessores nostros transmissum. Hic quidem, cujus ætatis codex ille Cellensis Ms. exstiterit, haud edicit; verum, cum post artem typographicam sec. XV. inventam solideque quibusdam in locis jam stabilitam libri tam spirituales seu ecclesiastici, quam profani manu haud amplius describi, sed typis excudi soluerint, id enimvero, sec. XVI antiquiorem exstitisse Ms. illum ecclesiæ Cellensis codicem ac proin Sanctum, utpote de quo e jam dictis ecclesiasticum in hoc contineatur Officium, centum amplius ante Urbani VIII supra memoratum decretum annis honore Sanctis proprio in diœcesis Lingonensis loco, Cellæ seu Cellulæ appellatione distincto, affectum fuisse, ostendit. Nec ibi tantum, sed & in tota eadem diœcesi jam tum Officio ecclesiastico, etsi interim in hoc, contra ac in Officio, quod e supra memorato ecclesiæ Cellensis codice Ms. Vignerius nobis descripsit, fiebat, nullæ omnino lectiones veluti Sancto propriæ recitarentur, honoratus fuit S. Vinardus.

[4] Ita scilicet dilucide nos docet idem, qui, quod dixi, [de communi Conf. non Pontif., Officio in diœcesi Lingonensi diu honoratus, anno 1604] fecit, Vignerius. Postquam enim e veteri isto ecclesiæ Cellensis codice Ms. Lectiones supra memoratas novem aliasque ecclesiastici de S. Vinardo recitandi Officii partes transcripsit, statim in harum a sese ita confecto, quod mihi ad manum est, apographo, ad V Idus seu XI diem Octobris novem Lectionum de communi confessoris non pontificis Officium de S. Vinardo confessore in veteribus Lingonensibus Breviariis Mss. ac proin sec. XVI, uti e mox dictis nemo non colliget, antiquioribus legi, diserte affirmat. Nec est, cur illi hac in re, cum eam haud dubie e Breviariis illis a sese inspectis acceperit, fides haud adhibeatur. Porro Sanctus eodem etiam modo, uti mox idem Vignerius subjungit, usque ad tempus, quo Claudius de Longovico, dictus Cardinalis de Givry, anno 1561, ut Galliæ Christ. auctæ scriptores tom. 4, col. 635 docent, e vivis ereptus, ecclesiam Lingonensem rexit, in diœcesi Lingonensi coli perrexit, nec mutationem ullam ante annum 1604, quo, ut laudati Galliæ Christ. Scriptores tom. cit. col. 638 tradunt, Carolus d' Escars Lingonensis episcopus Breviarium Lingonense reformavit, fuisse in ecclesiasticum Vinardi Officium invectam, invenio; verum tunc, uti ex ipsomet, quod mihi ad manum est quodque dicto anno 1604 e proxime laudati Lingonensis episcopi mandato notatur excusum, Lingonensi Breviario disco, fuerunt breviores in hoc Lectiones sex, quæ veluti Vinardo propriæ in ecclesiastico ejus Officio ad XI Octobris diem recitandæ proponuntur, illatæ.

[5] Lectiones illas, priusquam meum de iisdem juxta ac de prolixioribus jam supra memoratis Officii, [sex in eo, quæ huc serie continua] quo in ecclesia Cellensi colitur cultusve certe e jam dictis olim fuit Vinardus, Lectionibus novem judicium promam, serie non interrupta huc transcribo. Sic habent: Vinardus, Geniti civis Romani & Alciæ filius, tempore persecutionis, a Decio imperatore Christiano nomini inflictæ natus. Quem parentes diu, post contractum matrimonium steriles, multis precibus & piis operibus a Domino obtinuerunt, & sacro Baptismatis fonte renatum Vinardum nuncuparunt. Hunc, cum viderent bona indole & acri ingenio præditum, Sixto Pontifici Romano litteris & pietate ac religione instituendum tradiderunt. A quo sedulo edoctus progressum non contemnendum assecutus est. Tanta autem fuit illius comitas & in tolerandis coætaneorum in se convitiis patientia, ut, quamvis sæpius impeteretur ab illis, eos certaret beneficiis obruere, memor Dominici præcepti, quo jubemur maledicentibus benedicere. Defuncta deinde matre, cum pater conjugis amissæ anxietate conficeretur, beatus eum Vinardus tam efficacibus rationibus solatus est, ut omnem ei tristitiam ademerit.

[6] [transcribuntur, Lectiones, veluti sibi proprias, e novem ecclesiæ Cellensis] Postea rogatus idem Vinardus a quodam Romano, ut filiæ suæ graviter decumbenti suis precibus subveniret, cum pollicitatione Fidei Christianæ recipiendæ, si filia sua sanitati restitueretur, id assecutus sua oratione Vinardus, eum cum tota familia sua Christianum fecit. Cumque multis clareret miraculis, apud Dioscorum, quod Christianus & magus esset, accusatur. A quo cum multis minis & suppliciis ad sacrificia idolorum compelleretur, idque constantissime renueret, in carcerem postea missus, divinitus est liberatus, multis ejus constantia in asserenda Religione ad fidem conversis. Postea Galliam petens ad locum, cui Cellulæ nomen est, sex miliaribus ab urbe Lingonorum distantem pervenit. Ubi constructo brevi oratorio in honorem divæ Virginis collectisque aliquot discipulis, qui ejus pietatem ac religionem imitari cupiebant, reliquum vitæ tempus die noctuque in orationibus ducens multisque editis miraculis, gloriosus ad Christum migravit. Tales sunt, quæ veluti Vinardo propriæ, in ecclesiastico ejus officio ad XI Octobris diem recitandæ, in Lingonense anni 1604 Breviarium sunt illatæ, Lectiones sex; hæ autem supra memoratis ecclesiastici, quo in Cellensi ecclesia colitur olimve certe cultus S. Vinardus fuit, Officii lectionibus novem recentiores, uti e jam dictis nemo non colliget, certo sunt.

[7] [de Sancto Lectionibus conflatas, est nactus, cumque hæ e S. Genulphi] Quare, cum quæ in hisce novem, eadem fere etiam, episcopi tamen, quæ ibidem Sancto tribuitur, dignitate suppressa aliisque nonnullis brevitatis causa omissis, in sex illis, ut comperio, memorentur hæque certe, quæ præterea in titulo, quem in dicto Breviario præferunt, ex antiquis ecclesiæ Cellularum Tabulis depromptæ indicantur, nulla in re cum dictis Lectionibus novem pugnent, ex hisce esse illas, contractione adhibita, conflatas, indubitatum opinor. Verum quid de iisdem lectionibus novem, e quibus sex istæ aliæ promanarunt, censendum? In Opere nostro ad XVII Januarii diem, qua Cadurci Aquitaniæ primæ populi S. Genulphum veluti primum civitatis suæ antistitem venerantur, Sancti hujus episcopi Vitam, cui & Vitam aliam, ab auctore anonymo conscriptam,e Floriacensi Joannis Boscii bibliotheca addidimus, e duobus veteribus Mss. publici juris fecimus. Porro uti in novem ecclesiæ Cellensis de S. Vinardo Lectionibus hic Sanctus noster, ita in duabus istis Vitis Genulphus Patrem quidem, nomine Genitum, matrem vero, Acliam appellatam, habuisse, a Deo per hosce precibus impetratus, erudiendus Sixto Pontisici traditus ac abs hoc per gradus ecclesiasticos ad episcopatum promotus fuisse narratur. Adhæc eadem propemodum omnia, quæ de Vinardo dictæ Lectiones, de Genulpho etiam dictæ Vitæ memoriæ produnt, frequenter etiam vix in verbis, sed tantum fere vel in ordine, quo res gestas narrant, vel loco, quo hæ Genulphum, illæ Vinardum cum discipulis, a se congregatis, commoratum ferunt, invicem dissonæ; cum autem sic habeat, e duabus dictis S. Genulphi Vitis vel saltem ex harum alterutra conflatas contractione esse novem, de quibus hic nobis sermo, ecclesiæ Cellensis de S. Vinardo Lectiones, merito æstimes.

[8] Hæ quidem tam una, quam altera e duabus illis Vitis longe breviores sunt, [Vitis mutuatæ sint ac proin, quæ tradunt, ad Vinardum] dumque duæ Sancti cujuspiam Vitæ, quarum altera prolixior, altera contractior est, inveniuntur, plerumque prolixior e contractiori per amplificationem nata ab eruditis existimatur; verum vix ullam Sancti cujuspiam Vitam, e Lectionibus, in ecclesiastico ejus officio recitari solitis, compositam, invenias, hæque ut plurimum, ne dicam semper,e Sanctorum Vitis, per eos, qui ecclesiastica de hisce composuere Officia, in compendium, quo paucis multa complecterentur, contractis, adornatæ deprehenduntur; cum autem sic habeat, nec ulla S. Vinardi duæque contra, uti e jam dictis constat, S. Genulphi Vitæ reperiantur, verosimillime harum, tunc passim haud notarum, unam, si non & alteram, qui ecclesiasticum S. Vinardi Officium, recitari in ecclesia Cellensi solitum, composuit, ad manum habuerit, omniaque fere, quæ in illa de S. Genulpho memorantur, haud prorsus inepte S. Vinardo, cujus gesta ignorari sciebat, absque ullo, ne qualecumque furtum hujusmodi, in Sancti hujus gratiam commissum, detegeretur, periculo applicari posse putans, ex iis, in compendium contractis, Lectiones, in Officio isto recitandas, concinnarit.

[9] Ita sane rem vere factam, vel idcirco apparet, quod alioquin, [haud spectent, ne emortuali quidem hujus tempori determinanto] ut universa propemodum, quæ de S. Vinardo in Lectionibus istis narrantur, de Genulpho etiam in duabus hujus Vitis, in quibus tamen id, ut jam vidimus, fit, referrentur, futurum fuisse haud videatur. At vero, cum sic, ut jam dixi, habeat, non ad S. Vinardum, sed ad S. Genulphum spectare, quæ Lectiones illæ memorant, sunt censenda nihilque adeo harum fide de Sancto nostro merito credendum. Hinc, etsi Vinardum fuisse a Sixto Pontifice ordinatum episcopum, diserte tradant, ei ego non episcopi, sed, ecclesiæ Lingonensis, quæ, quemadmodum e veteribus hujus Breviariis Mss. supra citatis liquet, S. Vinardum, ut confessorem non pontificem, antiquitus coluit meliusque ob jam dicta eodem, quo ante annum 1604, officio, omissis etiam in hoc, quas supra num. 5 & 6 huc transcripsi, lectionibus propriis, colere perrexisset, auctoritate potissimum impulsus, confessoris dumtaxat titulum attribui. Hinc, etsi certe, ut Vinardus, quem & circa Decii tempus natum & a Sixto II Pontifice fuisse eruditum, non obscure produnt, vel ad sec. III vel ad sequentis initium referatur, exigant, eum ego ad VIII æræ Christianæ seculum cum Castellano, cujus vestigia hac in re illum, qui Martyrologium Parisiense, anno 1727 vulgatum, contexuit, secutum etiam esse conspicio, malui referre.

[10] [sunt aptæ, etsi interim sint ob rationem hic adductam Comment. huic subdendæ.] Nescio quidem, qua ratione impulsus Castellanus seculum VIII potius, quam aliud quoddam anterius S. Vinardo assignarit; verum cum haud temere vel litteris quidquam mandare vel tempus, quo quid factum sit, determinare sit solitus, errori me minus, si ipsum, quam si Lectiones, quæ, cum ad Vinardum e dictis neutiquam spectent, tempori sane, quo hic vixerit aut obierit, determinando aptæ nullatenus sunt, hic sequerer, exponendum putavi. Porro, etsi ob jam dicta nec emortuale Vinardi tempus statui, nec quidquam de hoc Sancto nostro tuto credi Lectionum istarum auctoritate possit, eas tamen ego omnes novem sub Vitæ, quam in totidem numeros dividam, S. Vinardo affictæ titulo, Commentario huic, Adnotationibus etiam, ubi id res exiget, adjunctis, subnecto; id autem vel idcirco facere est visum, quod ita sit futurum, non tantum ut ab iis, penes quos Opus nostrum exstat, tam cum duabus dictis S. Genulphi Vitis, quam cum brevioribus num. 5 & 6 huc transcriptis Breviarii Lingonensis Lectionibus conferri facile queant, verum etiam ut certo, quod ad rem potissimum hic facit, universi & singuli, a quibus factum id fuerit, primo quidem e duabus istis S. Genulphi Vitis aut saltem ex harum alterutra prolixiores ecclesiæ Cellensis Lectiones, deinde vero ex hisce Breviarii Lingonensis Breviores promanasse seu contractione esse conflatas, dilucide perspiciant ac porro simul etiam, quæ dixi, consectaria inde esse, agnoscant.

VITA, S. VINARDO AFFICTA,
Auctore anonymo,
E veteri Cellensis prope Lingonas ecclesiæ codice Ms.

Vinardus seu Winardus conf. prope Lingonas in Gallia (S.)

BHL Number: 8948

A. Anonymo.

CAPUT UNICUM
Sancti parentes, nativitas, pia sub Sixto Pontifice educatio, ordinatio in episcopum, miracula, cruciatus pro fide tolerati, vita austera, obitus.

[Parentum piorum, sed diu sterilium precibus] Temporibus Decii imperatoris persecutio Christianorum acriter in urbe grassabatur Romana, adeo ut pæne omnes, qui Christum confitebantur, per impium jam supra dictum Augustum idolis sacrificare compellebantur, aut variis perimebantur tormentis. In illis itaque diebus fuit quidam homo Christianissimus, Genitus nomine, nobili genere inclitaque ortus prosapia, occulte Christianitatis servans habitum, multas pauperibus, viduis & orphanis devotissime præbendo eleëmosynas, observans illud: Date eleëmosynas, & omnia munda sunt vobis a. Qui non ob amorem illicitæ voluptatis, sed propter filiorum procreationem accepit secundum suam nobilitatem excellentissimis ortam natalibus uxorem, nomine Acliam, valde a Deo dilectam; qui per diuturnum tempus simul commorantes filium genuere * nequiverunt.

[2] Ambo autem erant justi incedentes in mandatis & justificationibus Domini, [a Deo impetratus Vinardus Sixto Papæ erudiendus traditur,] quorum uterque preces ad Dominum fudit, ut illorum viscera sacro semine dignaretur perfundere, quatenus filium procreare potuissent. Qui exaudivit preces, & dedit beatissimæ Acliæ conceptum; quod cernens beatus Genitus innumerabiles Deo reddidit gratias, sciens, Deo sibi propitio esse fœcundam prolem generandam. Postmodum vero, præclarissimo partu edito a matre, in ejus nativitate valde gavisi parentes, in ablutionem sacri Baptismatis in unum convenientes, puerum Deo dilectum, nomine suo vocaverunt Winardum. Cum autem crevisset, omnes mirabantur elegantem illius formam egregiamque pulchritudinem. Nam cum lustri haberet curricula transacta, tradiderunt illum beato Sixto, Papæ Romano, poscentes eum, ut Puerum sacris imbueret disciplinis, qualiter ejus vestigia juxta humanum posse sequi valeret. Vir denique sanctissimus cum gaudio illum suscepit, & infra breve spatium vetus ac novum Testamentum ei memoriter tradidit.

[3] Ipse autem puer, divina fultus Clementia, quamvis ætate esset puer, [sanctitate præcellens, episcopus ab hoc ordinatur,] moribus tamen senex erat. Nam, si quis ex illius sodalibus atque juvenibus eum convitiaretur atque verberaret, cum gaudio magno propter nomen Domini patienter sufferebat. Videns quoque beatus Sixtus illius sanctitatem nec non & patientiam, per ordinem omnes ecclesiasticos gradus ei committens, ad ultimum ordinavit episcopum. Cum autem ipse in scholaribus moraretur disciplinis, beatissima mater ejus migravit a seculo. Pater nempe cujus, dolens multum de morte uxoris, noluit ullam accipere consolationem; sed tamen veniens ad beatum Sixtum, cui suum tradidit Filium, narravit illi dolorem, quem ex amissa contraxerat conjuge. Beatus itaque Sixtus multis verbis eum consolatus est; & jam consolatione præcepta abiit in domum suam, magnas Deo referens gratias pro conjuge, quam jam Dominus in regnum transtulerat suum b.

[4] Audiens autem hoc quidam homo, nomine Aclibertus c, [puellam ægram sanat eamque & parentes baptizat:] venit ad sanctum Winardum & cecidit ad pedes ejus, dicens: Obsecro te; domine, ut venias in domum meam, & liberes filiam meam ab infirmitate, qua detinetur: si enim hoc feceris, credam in Deum tuum. Tunc abiit sanctus Winardus cum illo & sanavit filiam ipsius in nomine Domini. Videns autem pater filiam sanatam, cœpit deprecari beatum Winardum, ut baptisaret eum cum uxore & filia. Audientes itaque multi infirmi miracula, quæ faciebat Winardus, cœperunt venire ad eum, ut sanaret eos: at ille curabat eos in nomine Domini.

[5] Interea cum hæc agerentur, quidam homo abiit & nunciavit Dioscoro comiti, quod magi duo advenissent a partibus Romæ d, qui docerent templa deorum destrui, ceremonias respui, & omnia priscæ legis decreta convelli. Unum enim Deum prædicant coli, [apud Dioscorum præsidem accusatur ac ad eum adductus animose respondet,] cujus etiam se famulos protestantur. Hæc audiens comes misit milites, qui eos in conspectu suo exhiberent. Et cum fuissent ante illum adducti, interrogavit illos dicens: Nunquid non magi illi estis, qui subvertitis nostram civitatem. Ad hæc beatus Winardus respondit: Non sumus magi, sed servi Domini nostri Jesu Christi. Tunc comes dixit: Nisi sacrificaveritis diis & revocaveritis omnes, quos in errorem induxistis, per multa tormenta vos interficiam. Tunc sanctus Winardus respondit: Neque te timemus, neque tormenta tua, quia non vales amplius nocere, nisi quantum Dominus noster tibi permiserit.

[6] [fustibus cæditur, in ignem conjicitur, illæsusque manens, multos baptizat,] Tunc comes, ira commotus, jussit illos fustibus cædi. At illi cum cæderentur, benedicebant Dominum, qui illos confortabat. Videns autem, quod nihil illis nocere potuisset, jussit illos in clibanum ardentem mitti. In quo cum missi fuissent, descendit angelus Domini de cælo, confortans eos, & refrigerans ignem; factus est statim clibanus velut ros. Populus autem cœpit clamare & dicere: Non est Deus in universa terra, nisi Deus Christianorum, quem servi sui Winardus & Genitus prædicant. Præfectus vero comes tanta insania erat invasus, ut etiam necis erubesceret e, jussitque sanctos Viros de clibano extrahi; cernensque, quod nihil eis nocere posset, præcepit in ipsorum brachia circulos mitti ferreos, atque in carcerem usque in crastinum retrudi. Cum autem ducerentur in carcerem, facta est vox ad illos de cælo dicens: Estote fortes, o Viri sancti, & confortamini in Domino; quia crastina die omnes habitatores civitatis hujus per vestram prædicationem credituri erunt in Dominum Jesum Christum. Populus vero rogabat sanctissimum virum Winardum, ut baptizaretur ab eo. Beatus autem Winardus, accepta aqua, consecravit eam, & baptizavit illo die plus quam trecentos viros, exceptis parvulis & mulieribus, & prædicabat illis, ut pacem inter * haberent f.

[7] [ad locum, qui Cellula vocatur, venit, ibidem oratorium ædificat arduamque vitam ducit,] Postea recedens * inde, venerunt in Burgundiam g ad locum, qui vocatur Cellula: qui locus distat sex milliaribus ab urbe Lingonensi: juxta fontem, a quo manat lympha dulcissima. Cujus successores, post ejus transitum, ipsum fontem sub beatissimi Guinardi nomine, usque in hodiernum diem, in ejus honore nuncuparunt. Beatus vero Winardus ædificavit ibi oratorium sub honore beatissimæ Virginis Mariæ, & laborabat die ac nocte, ut omnes discipuli ejus, post suum discessum, ibidem Deo servire valerent. Audientes quoque viri religiosi, quam arduam beatissimus Winardus ducebat vitam, veniebant ad eum tradentes illi suas possessiones; nec non comam capitis, propter nomen Domini, ibidem deponentes. sicut enim supra insertum est, a die ordinationis suæ, usque ad mortem, vinum non bibit h: panem alium nisi hordeaceum non comedit; vestimentumque illius asperrimum erat cilicium. Ubicumque discordantes videbat, nihilominus ad concordiam revocare studebat. Et quid dicam? Longe ipsius vita fuit a ceteris hominibus i.

[8] Quadam enim die, cum ad excolendum hortum, ubi fieri debuisset, & cum discipulis esset k, bestiola, quæ vulgo vulpes dicitur, unam ex suis invadit gallinam, & ante illum transiens in ore illam ferebat; quod cernens venerabilis vir Dei Winardus, [vulpem, ut gallinam raptam referat, solo mandato compellit,] ait illi, o crudelis bestiola, cur hanc substantiam fratrum defraudare venisti, nullam habens licentiam, nostram deportare gallinam? Sed potius ad ipsum, ubi eam cepisti, revertere locum, ipsamque dimitte illæsam. Tunc illa, servi Dei obtemperans præcepto, reversa ad locum, ubi gallinam ceperat, ibi eam incolumem dimisit. Revertens autem viam suam atque ante fores ecclesiæ transiens, in semetipsa contremiscens, cecidit, & expiravit. Unde ex eo tempore, usque in presentem diem, non fuit visa in eodem loco capta gallina a supradictæ speciei bestiola, per intercessionem sanctissimi Winardi confessoris; hoc autem non admirandum est, sed summa cum reverentia prædicandum: quisquis enim voluntatem Domini fecerit, sine dubio securitatem habere potest, quod omnia, quæ apud Dominum petierit, impetrabit l. Appropinquante autem tempore migrationis suæ ab hac luce, convocans discipulos suos in unum, prædixit illis, quod die quarto sequenti, de hoc seculo esset migraturus. Inter alia admonitionis verba, præcepit eis, sub testificatione, ut corpus ejus in ecclesia non sepelirent, neque involverent linteaminibus, sed cilicio sicco * corporis operirent nuditatem. Audientes autem hoc discipuli, præ nimio dolore cœperunt dicere: O pater, cur nos tam cito deseris, aut cur nos desolatos relinquis? omnes enim a te derelicti perditi erimus.

[9] Sanctissimus itaque Winardus, motus his fletibus, [discipulosque suos consolatus ac ad virtutem hortatus pie moritur.] blande eos consolari cœpit, dicens: Nolite flere, filii dulcissimi, nolite super me contristari: sed habete firmam spem in Domino, & pura mente ac sincero corde, sicut cœpitis, illi servite; & tenete doctrinam, quam vos huc usque docui: si enim hoc feceritis, procul dubio scitote, quod Dominus semper vobiscum erit. Quod si aliqua tribulatio vobis evenerit, cum gaudio, propter nomen Domini, sufferte; cogitantes ipsius verba, in euangelio dicentis: Ego quos amo, castigo, & arguo m. Et illud: Scitote, quia mundus gaudebit: vos autem contristabimini n. His autem peractis, vox de cœlo intonuit, dicens: Jamque o, Serve Dei, festina & veni: accipe coronam, quam tibi præparatam Dominus habet, ab initio seculi, & sic demum missarum solemniis celebratis, admonitioneque discipulorum peracta, corpore & sanguine Domini se munivit, & ad ultimum vale dicens discipulis, migravit ad Dominum, sub quinto Idus Octobris, ad laudem ejus, qui vivit, & regnat nunc & semper, per infinita secula. Amen.

ANNOTATA.

a Lucæ XI, ℣. 41 Date eleëmosynam, & ecce omnia munda sunt vobis.

b Eadem plane, quæ tribus primis hisce numeris de Vinardo hic referuntur, in duabus, quæ apud nos ad XVII Januarii diem exstant, S. Genulphi Vitis, prioris quidem cap. 1, posterioris vero cap. 1 & 2 de Genulpho narrantur.

c Forte hic legendum homo, nomine ac re Libertus, Vignerius in margine admonet; sed homo,nomine Aglibertus, in priori S. Genulphi Vita num. 17, ubi idem de Genulpho, quod hic de Vinardo, narratum invenies, legitur.

d Duæ S. Genulphi Vitæ, priusquam, quæ hic & num. proxime prægresso narrantur, de S. Genulpho memorent, hunc ejusque patrem in Gallias Euangelii ibidem annuntiandi causa missos tradunt; cum id autem ibidem Vitæ, S. Vinardo affictæ, auctor anonymus de Vinardo ejusque patre haud indicet, & tamen non secus atque illæ in plurali numero loquatur, vel sic sese, quæ hic & num. proxime prægresso scribit, e duabus S. Genulphi Vitis aut certe ex harum alterutra mutuasse prodit.

e Locus hic indubie est corruptus. In 1 S. Genulphi Vita num. 24 legitur: Comes, multa invasus insania, etiam nec sic erubescebat.

f Quæ hic & duobus numeris præced. narrantur ac iis, quæ in 1 S. Genulphi Vita num. 17, 19, 20, 22, 23 & 24 referuntur, respondent, tunc primum, cum ex Italia jamabiisset Vinardus, spectatis iis, quæ num. proxime prægresso dicuntur, evenerint; contrarium autem in Lingonensis anni 1604 Breviarii Lectionibus, Commentarii prævii num. 5 & 6 recitatis, indicatur; verum, cum hæ in reliquis fere cunctis ad amussim cum ecclesiæ Cellensis de Vinardo Lectionibus conveniant, ex hisce illas, contra ac jam plus semel indicavi, haud profluxisse, concludendum inde non est, uti nec ex eo, quod Comment. prævii num. 5 in Lectionibus Lingonensibus Vinardus, hic vero num. 3 in Cellensibus Sixtus dicatur Genitum, cum hujus uxor obiisset, efficaciter consolatus.

g Qui Vinardus ejusque pater e carcere, in quem conjecti fuerant, evaserint liberi, auctor anonymus e S. Genulphi Vitis exponere nimio brevitatis studio hic omisit.

h Supra sese dixisse, quod ibidem non dixit, auctor hic innuit, cæce scilicet secutus 1 S. Genulphi Vitam, in qua num. 37 legitur: Sicut enim supra inseruimus, a die ordinationis suæ usque ad diem migrationis suæ omne, quod inebriare potest, os ejus non attigit.

i Præcipua, quæ hoc num. narrantur, sunt præsertim e primæ S. Genulphi Vitæ num. 34,36, 37 & 38 accepta.

k In priori Genulphi Vita num. 38 de Sancto hoc legitur: Quodam die cum ipse sanctissimus confessor invigilaret assiduus in opere, ne quos Christus in eo locello congregaverat, penuria afficeret, excolendi agri causa, quo hortus fieri deberet, cum discipulis expetiit.

l Quod hic de Vinardo, qui vulpem, ut gallinam raptam referret, solo vocis suæ imperio compulerit, id de Genulpho in priore hujus Vita num. 38 & in posteriori num. 29 refertur.

m Apocalyps. 3, ℣ 19.

n Joannis 16, ℣ 20.

o Vocem hanc, pro qua melius poneretur Euge, hic ego, quod primaria manu in ecgrapho nostro exarata reperiatur, retinui; contrarium vero ob causam vocibus Actiam & Actiæ, quæ, correcta primaria manu, in ecgrapho nostro exhibentur, voces Acliam & Acliæ, pro quarum posteriori in Lectionibus Lingonensibus Alciæ legitur, hic supra num. 1 & 2 substitui.

* l. gignere

* supple se

* recedentes

* forte solo

DE S. GRAMMATIO EP. CONF.
SALERNI IN REGNO NEAPOLITANO

SEC. FORTE VIII.

SYLLOGE.
Sancti memoria in utroque Ferrarïi Catalogo, cultus ecclesiasticus, tempus sedis incertum.

Grammatius ep. conf. Salerni in regno Neapolitano (S.)

AUCTORE C. B.

Salernitanum hunc sanctum episcopum Ferrarius in ambobus suis, [Sanctus, qui in utroque Ferrarii Catalogo hodie memoratur, elogioque,] quorum alter Sanctos Italiæ, alter Sanctos, qui in Martyrologio Romano non sunt, complectitur, Catalogis hodie recenset. Ac paucis quidem his verbis: Salerni S. Grammatii episcopi, in posteriori, in priori vero, adhibito etiam, quo quoddam Vitæ S. Grammatii compendium exhibet, prolixiori elogio, id facit. Elogium illud, quod e Gaspare Musca, civitatis Salernitanæ presbytero, quem ad calcem citat, accepit, ipsismet a scriptore isthoc in ecclesiæ Salernitanæ episcoporum Catalogo pag. 12 usurpatis verbis, quæ Ferrarius nonnihil mutavit, Ughellus tom. 7 Italiæ sacræ in episcopis Salernitanis integrum recitat, idque & ego hic facturus modo hic ante omnia sum. Sic habet: Sanctus Gramatius, Salerni episcopus, nobilibus parentibus, sed ob Christianæ pietatis cultum longe nobilioribus, genitus, divinæ Majestatis venerationi mirabiliter a pueritia deditus, cum disciplinarum studio morum ac vitæ integritatem conjungens, grandior factus, ut Christum Dominum, paupertatis auctorem, toto sectaretur animo, suas pauperibus facultates distribuit. Mox cum sanctus vir Bonosius, Salernitanæ urbis episcopus, ex hac peregrinatione ad cælestem patriam evolasset, quamvis invitus, incredibili omnium consensu episcopus creatur.

[2] In cujus honoris fastigium evectus, eandem tamen pauperum sollicitudinem semper habuit, [quod integrum huc transcribitur,] eadem in corde humilitas, eadem in vultu gravitas erat. Assiduis populum concionibus ad humanarum rerum contemptionem & æternæ beatitudinis desiderium vehementer excitans, orationibus, vigiliis ac jejuniis ita carnem spiritus imperio subjiciebat, ut terrenis negotiis solutus, mente cælestibus inhæreret. Morti tandem proximus, supellectilia domus egenis ac pauperibus suis ipse manibus elargitus, accitos presbyteros & clericos, veluti filios de sua ad Dominum transmigratione commonet, ad bene Christianeque vivendum cohortatur, & simul Salernitanam ecclesiam (quod ad gloriosi corpus apostoli & Euangelistæ Matthæi pertinuit) haud multo post tempore cælesti fore thesauro insignem prænunciat, erectisque in cælum oculis V Idus Octobris, qui dies quotannis in ecclesia Salernitana ad ejus honorem festivus agitur, obdormivit in Domino, ejusque sanctitatem quam plurimis postea miraculis, qui est mirabilis in Sanctis suis, Deus illustravit; per quem cæcis videndi & surdis audiendi & mutis loquendi & claudis ambulandi facultatem restituit, leprosos mundavit ac paralyticos etiam & ab immundis spiritibus oppressos liberavit. Tale est, quod huc transcribendum duxi, Grammatii elogium; verum quam fidem id meretur?

[3] [nec tamen ut undequaque certum habetur, a Musca ornatur,] Musca, qui, id suppeditans secundum inter episcopos Salernitanos locum Grammatio in Catalogo supra laudato concedit, in admonitione ad studiosum lectorem huic prævia sub finem sic loquitur: Utinam circa priores episcopos, quos in Sanctorum numero ecclesia nostra semper habuit ac venerata est, certius aliquid, præter dicenda, afferre potuissemus! Sed in iis Tabulas, Breviarium, Missale & antiquas inscriptiones altaris, quod Sanctorum confessorum appellatur, aliaque monumenta ecclesiæ nostræ, quorum fides certa habetur, quoad illorum ordinem, non numerum, secuti sumus. Monumenta itaque, quorum fides certa habebatur, Musca, si vera memoret, sibi prælucentia habuerit; verum, quem deinde est secutus quemque sese ex hisce hausisse, hic indicat, antiquorum sanctitate illustrium ecclesiæ Salernitanæ antistitum ordo, si forte, hosce inter non sedisse ullos alios medios, Musca contendat, haudquaquam, uti ex infra dicendis patescet, est certus. Adhæc, dum ad elogii jam dati calcem, unde, quæ in hoc memorat, acceperit, assignat, Salernitanum dumtaxat Breviarium nominat; cum autem particularium ecclesiarum Breviaria, in quibus non raro, quæ a veritate historica aliena sunt, memoriæ prodita inveniuntur, pro certæ atque indubitatæ fidei monumentis haberi non posse, eruditorum etiam vulgo sit notum, enimvero, quæ in modo huc transcripto Sancti nostri elogio seu Vitæ compendio a Musca traduntur, nec aliunde quam e Breviario Salernitano deprompta noscuntur, neutiquam queunt pro undequaque certis haberi.

[4] [Salerni, ubi honorifice hodieque] Verum, etsi sic habeat, Ferrarius equidem, qui, quemadmodum jam dixi, in ambobus suis Sanctorum Catalogis Grammatium hodie memorat, Salerni illum in brevi supra huc transcripta annuntiatione merito signat. Ibidem enim hic Sanctus noster non tantum episcopum egit, sed & sepulturam est nactus, honorifice hodieque servatur ac porro quod præcipuum est, ut Sanctus, cultu ecclesiastico, cujus initium assignari non potest, afficitur, uti e jam nunc dicendis intelliges. Officii ecclesiastici, infra memorandi, quod inter penes nos exstantia Officia propria (ita scilicet in titulo, quem præferunt, vocantur) festorum ecclesiæ Salernitanæ, ab illustrissimo & reverendissimo viro DD. Bolognino, archiepiscopo Salernitano, apostolica auctoritate reformata & anno MDXCIV Neapoli excusa, ad XI Octobris diem de S Grammatio proponitur, Lectio VI, narrata Sancti morte, hunc in modum concluditur: Corpus ejus, (Grammatii nimirum) in Pontificum altari inferioris basilicæ cathedralis (Salernitanæ) ecclesiæ, ubi B. Bonosius requiescit, fuit repositum; ut quorum eadem in pontificatu fuerat sors, ac eadem in cælis gloria, idem quoque eorumdem esset venerationis locus. Eo ipso, quo hic indicatur, loco sepultum fuisse Salerni S. Grammatium, tradit quoque loco supra cit. Ughellus, Sancti clogio, e Musca recitato, mox subjungens: Reconditum est ejus (S. Grammatii videlicet) corpus in ecclesia cathedrali in crypta inferiore sub altaris confessione, ubi & posita sunt aliorum sanctorum episcoporum ejusdem civitatis (Salernitanæ) veneranda corpora; Salerni autem in cathedrali seu Metropolitana ecclesia hodieque servari aut certe sub sec. XVI finem servatum adhuc fuisse S. Grammatii corpus, fidem faciunt Constitutiones, ab Antonio Marsilio Columma, archiepiscopo Salernitano, in diœcesana synodo anno 1579 editæ & anno seq. typis excusæ.

[5] In his enim Corpora & reliquiæ Sanctorum, quæ condita reperiuntur in Metropolitana ecclesia Salernitana, [servatur, ecclesiastico,] pag. 383 indicantur, ac deinde pag. seq. ista leguntur: In altari, quod constructum est ad honorem confessorum ex parte meridiei requiescunt corpora B. Bonosii, episcopi Salernitani, B. Grammatii, B. Veri, B. Eusterii, B. Gaudiosi, B. Valentini, episcoporum Salernitanorum. Constitutionibus dictis accedit Ferrarius, qui Salerni in majori seu cathedrali ecclesia requiescere seu servari hodieque S. Grammatium in Annotatione, quam hujus elogio subdit, sequentibus hisce verbis, Corpus S. Grammatii in æde majore Salernitana apud S. Bonosium requiescit, diserte affirmat; ut nesciam, cur Castellanus, qui, Ferrarii exemplum secutus, in Martyrologio suo Universali Grammatium hodie signat, in annuntiatione, qua id facit, nostri hujus Sancti corpus in S. Bonosii asservari tradat. Anne forsan cathedralem Salernitanam ecclesiam, quam olim sub titulo S. Mariæ Angelorum, at nunc sub nomine S. Matthæi Apostoli, civitatis patroni, Deo consecratam, Ughellus Italiæ Sacræ tom. 7 in Episcopis Salernitanis scribit, S. Bonosii, episcopi Salernitani, in Opus nostrum ad XIV Maii diem jam illati, appellatione modo etiam insigniri existimarit? Utut sit, sacrum equidem Grammatii corpus in cathedrali Salernitana ecclesia hodieque servari, certum omnino atque indubitatum e jam dictis apparet. Modo ad cultum, quo Salerni gaudet, sermonem converto.

[6] In Kalendario, quod supra laudata festorum ecclesiæ Salernitanæ Officia propria præfixum sibi habent, [uti hic adducta probant, cultur] præscribitur ad diem XI Octobris festum S. Grammatii episcopi & confessoris sub ritu duplici ac dein pag. 69 & binis seqq. post hæc verba Die XI Octob. S. Gramatii episcopi Salernitani; omnia de communi Confessorum Pontif. præter illa, quæ hic sunt propria, Oratio & Lectiones sex propriæ pro ecclesiastico, quo tum honorandus S. Grammatius, Officio recitandæ proponuntur. Oratio, haud multum ab Oratione, quam supra huc transcripto Grammatii elogio Gaspar Musca e Salernitano Breviario subnectit, est diversa hisque verbis concipitur: Deus, qui hodiernam diem sanctissimam nobis beati Gramatii confessoris tui atque pontificis solemnitate tribuisti, adesto propituis Ecclesiæ tuæ precibus, ut, cujus gloriatur meritis, muniatur fuffragiis. Per Dominum &c; quod autem ad Lectiones spectat, hæ præter id, quod, ut supra vidimus, de S. Grammatii corpore in cathedrali Salernitana ecclesia deposito tradunt, nihil fere, quod in elogio seu qualicumque Vitæ S. Grammatii compendio supra huc transcripto non contineatur, subministrant. Adhæc non alibi, ut apparet, quam in festorum ecclesiæ Salernitanæ propriis, anno 1594 (horum titulum num. 4 videsis) reformatis luceque publica donatis, reperiuntur.

[7] [gcudet, secundus inter Salernitanos episcopos a Musca numeratur,] Quare, cam elogio supra huc transcripto, utpote quod, quamvis quidem in Epp. Salernitanorum Catalogo, haud citius quam eodem anno 1594 in lucem emisso, suppeditetur, tum tamen a Musca, uti hic ipsemet ad ejus calcem notat, e Breviario Salernitano, & quidem, ut Ughellus loco supra cit. addit, vetusto, fuerit depromptum, antiquitatis palmam cedant, eas ego integras Syllogæ huic haud inserendas, sed tantum, si quid forsan, quod usui utcumque esse posset, offerrent, lectori id proponendum, existimavi. Interim tam ex illis, quam ex aliis, jam adductis Salerni coli Grammatium, non tantum ut Sanctum, sed & ut Salernitanum episcopum, fit perspicuum; verum, etsi sic habeat, nec, quin vere Sanctus exstiterit Salernitanus episcopus, dubitari ullo modo queat, tempus tamen, quo sedem Salernitanam occuparit, certo determinari non potest, uti e jam nunc dicendis patescet. Musca, qui plures, quam deinde relaturus sit, antiquos episcopos, sanctitate illustres, qui ecclesiam Salernitanam rexerint, exstitisse, in sua ad lectorem, quam supra laudato episcoporum atque archiepiscoporum Salernitanorum Catalogo præmittit, admonitione conjectat, in hoc deinde primum illos inter locum S. Bonosio, secundum S. Grammatio, tertium S. Vero, quartum S. Eusterio, quintum S. Gaudioso, sextum S. Valentiniano ac septimum denique Gaudentio, quem nec ipse Sanctum appellat, nec ut Sanctum ecclesia Salernitana veneratur, concedit.

[8] [veresimiliterque tamen, si forte, qui post annum,] Hinc sunt, qui, post Grammatium primo quidem quatuor adhuc alios episcopos ac tum demum Gaudentium, qui anno 500 sedit, a Musca sic poni conspicati, exstitisse in vivis anno circiter 400 Sanctum nostrum conjiciunt. Verum, ait tom. VII Italiæ Sacræ in episcopis Salernitanis Ughellus, facile est advertere, ut erudite innuit Antonius Caracciolus de sacris Neapolitanis monumentis in Gaudioso, Muscam non habuisse rationem temporis in suis illis episcopis recensendis; sed ante omnes alios, posuisse divos, mox subjecisse Gaudentium cæterosque, qui divi non fuerunt, existimavitque Bonosium, cui successit Gaudiosus, floruisse Neapoli ac Salerni multis annis post Gaudentium. Ita ille, Caracciolum hic, neque vero prorsus immerito, secutus; etsi enim, contra ac his verbis innui videtur, o dinis ac proin & temporis in sex jam memoratis antiquis ac Sanctis Salernitanis episcopis recensendis rationem habuisse seu sedulo, ne quem ex horum numero, qui sedem Salernitanam ante eorumdem alterum occupasset, huic forte postponeret, curasse Muscam, ex ipsismet ejus verbis, num. 2 huc transcriptis, appareat, anne tamen, Sanctos illos Salernitanos episcopos ac proin & S. Grammatium Salernitanis episcopis aliis, sanctitate haud conspicuis, quibus posteriores exstiterint, perperam haud præponat, dubitari vel idcirco potest, quod Gaudentio, qui ecclesiæ Salernitanæ anno 500 præfuisse scitut, præponat Gaudiosum, quem tamen hanc non nisi post annum istum episcopi munere moderatum esse, verosimillimum ex iis, quæ jam nunc subdam, evadit.

[9] Neapolitanam S. Mariæ ecclesiam S. Pomponius episcopus, [uti hic probatur, 500 sedit, Gaudiosus] de quo in Opere nostro ad XIV Maii diem jam actum, post annum 500 seu sec. VI aliquamdiu jam inchoato, uti ex iis, quæ ibidem de Sancto isto dicta sunt, nemo non colliget, exstruxit; in encomiastica autem de S. Gaudioso oratione, Salerni in ejus festo recitari solita, quam, e Ms. abbatis Constantini Cajetani codice exscriptam, Ughellus tom. VII Italiæ sacræ, ubi de Salernitanis episcopis, in S. Gaudioso exhibet, sequentia isthæc de Salernitano hoc episcopo, qui in titulo, orationi præfixo, ortu & genere Neapolitanus dicitur, leguntur verba: Cum igitur esset vocatus ad suscipiendum clericatus honorem, ipsecum fletu id accipere recusavit. Antistes vero (Neapolitanus nimirum) ad hoc habendum, quasi eum invite coegit, qui post multam precum instantiam in ecclesia Dei Genitricis tandem (Neapoli videlicet) cum metu recepit. Fuit itaque Gaudiosus, uti ex his dictæ orationis verbis intelligitur, a Neapolitano episcopo clericus in Neapolitana sanctissimæ Dei Genitricis Mariæ ecclesia ordinatus; cum autem sic habeat nec hæc e jam dictis prius, quam cum jam annis aliquot seculum VI esset inceptum, fuerit exstructa, consectarium est, ut Gaudiosus, qui, quemadmodum in eadem oratione statim post verba, modo ex hac recitata, declaratur, haud admodum diu, postquam clericus factus esset, ad sedem Salernitanam fuit promotus, hanc demum post annum 500, quo Gaudentius, ecclesiæ Salernitanæ præfuit, occuparit.

[10] Verum ut quo hæc vergant, studiosus lector modo intelligat, [ejusque decessor Bonosius sec. demum 8, ut Ughellus conjicit, obierint, tum quoque excesserit e vivis,] quamdiu quidem post dictum annum id factum? Gaudiosum atque adeo etiam ejus decessorem Bonosium non multo ante Grimoaldi Salernitani ducis, quem anno 800 vixisse ait, tempora ac proin sec. VIII e vivis excessisse, Ughellus Italiæ sacræ tom. 7 in Salernitanis episcopis conjicit; cum autem ordo, num. præced. assignatus, quo sex antiquos ecclesiæ Salernitanæ episcopos, sanctitate illustres, Musca recenset, e fidei probatæ, uti hic per verba, num. 2 recitata, indicat, monumentis sit acceptus ac proin, etsi interim sex illi episcopi alios inter sese verosimiliter habuerint medios sibique adeo non immediate, sed mediate dumtaxat successerint, germanus ac veritati consonus esse videatur, consectarium est, ut Grammatius, qui a Musca, eosdem sex istos Sanctos episcopos, recensente, inter Bonosium & Gaudiosum ponitur, sec. pariter octavo, si tum vere hi ambo, uti e dictis Ughellus conjicit, e vivis excesserint, vitam hanc mortalem cum immortali commutarit. Verum anne re etiam ipsa non multo ante Grimoaldi ducis Salernitani tempora seu sec. demum VIII Bonosius & Gaudiosus obiere? Ughellus, qui id, ut dixi, tum factum, conjicit, ex eo dumtaxat id facit, quod, ut ait, a Grimoaldo, Salernitano duce, quem anno 800 vixisse affirmat, S. Gaudiosi, quem in sede Salernitana S. Bonosius præcessit, corpus postularit. Ast ait ad XIV, qua de S. Bonosio, Salernitano episcopo, egit, Maii diem Henschenius noster, Non satis apparet, quorsum dux Neapolitanus non potuerit ab illo (Salernitano duce Grimoaldo) petere corpus S. Gaudiosi, licet pluribus hic seculis fuisset mortuus.

[11] [quamvis autem ista Ughelli conjectura, ut probatur, non subsistat,] Ita sane habet ac proin Ughelli conjectura satis fundata non est, ut ob hanc vel Gaudiosus vel Bonosius seculo demum octavo sedem Salernitanam occupasse credatur. Nec, etsi etiam Gaudiosum haud diu ante Grimoaldi ducis Salernitani tempora ac proin seculo VIII ecclesiæ Salernitanæ præfuisse, tantisper daremus, merito id pariter de S. Bonosio, nisi hic vel proxime vel certe haud diu ante Gaudiosum sedisse statuatur, existimaris. Ast anne vere vel proxime vel haud diu ante hunc sedit Bonosius? Apud Ughellum in encomiastica de S. Gaudioso Oratione supra laudata Sancto huic morti proximo beatus Bonosus & alii Salernitani præsules præcessores apparuisse dicuntur; cum ita autem e S. Gaudiosi, qui huic apparuerint, decessoribus solus Bonosius nominetenus ibidem exprimatur, Ughellus, id ab enconomiaste, quod hunc vel proxime vel haud admodum diu ante Gaudiosum ecclesiæ Salernitanæ præfuisse existimaret, fieri ratus, re etiam vera Banosium vel proxime vel haud admodum diu ante Gaudiosum Salerni sedisse in animum induxit; verum quid ni solum Bonosium, non quod hunc vel proxime vel haud diu ante Gaudiosum, sed ante omnes prorsus hujus decessores Salerni sedisse autumaret, nominasse encomiastes queat? Utut sit, cum sex antiqui Salernitani episcopi, sanctitate illustres, sibi e jam dictis ordine, per Muscam assignato, & quidem non immediate, sed verosimiliter mediate dumtaxat successerint, non est sane, cur Bonosius, quem inter & Gaudiosum a Musca, Sanctos illos sex episcopos recensente, horum omnino tres, videlicet Grammatius, Verus & Eusterius, ponuntur, diu etiam, imo uno alterove ante Gaudiosum seculo sedisse haud credatur; cum autem sic habeat, ex eo certe, quod Gaudiosum seculo VIII sedisse, tantisper daremus, Grammatium pariter, qui Bonosio a Musca proxime subjungitur, tum sedisse, inferri non posset.

[12] [Sanctus tamen ob hic memoratam,] Verum anne tum sedisse Sanctum nostrum ratione alia probari etiam utcumque non potest? In ecclesiastico, quod inter supra laudata festorum ecclesiæ Salernitanæ Officia propria hodie proponitur, S. Grammatii Officio, Lectione VI sequentia de hoc Sancto nostro leguntur verba: Beatissimi Matthæi apostoli corporis adventum his verbis prædixit: “Non post multa tempora ecclesia Salernitana cælesti thesauro decorabitur atque ad summum honoris apicem deducetur.” Fuisse id ipsum, quod hic memoratur, a Grammatio, & quidem jam morti proximo prædictum, a Musca, in Sancti nostri elogio numero 1 huc transcripto, ab Ughello tom. 7 Italiæ sacræ in Epis. Salern., itemque a Mazza in urbis Salernitanæ Historia, anno 1681 vulgata, pariter asseritur. Ast quid inde ad rem nostram? S. Matthæi apostoli & Euangelistæ corpus anno 954, uti in Opere nostro ad XXI Septembris diem in Commentario, Sancti illius Actis præmisso, § V docuimus, e civitate Pestana Salernum fuit translatum. Quod si itaque de S. Matthæi corpore, Salernum translato, intelligenda sit dicta S. Grammatii prædictio, hæcque vere abs hoc Sancto nostro, morti jam proximo, fuerit prolata, necessarium, ut apparet, erit, ut hæc non multa tempora ante corporis S. Matthæi Salernum translationem seu annum, quo hæc e jam dictis facta, 954 ac proin vel sec. X inchoato vel haud multo citius accidisse statuatur.

[13] Verum, cum Grammatius haud expresse, contra ac in ejus elogio Ferrarius, [etsi forte aliter, quam velint, intelligendam Grammatioque haud attribuendam,] Muscæ verbis perperam mutatis, hodie insinuat, Salernitanam ecclesiam S. Matthæi corpore decorandam, prænuntiarit, merito sane, anne de hoc Salernum translato recte intellecta postea fuerit ac porro debeat intelligi Sancti nostri, de qua hic loquimur, prædictio, revocari potest in dubium. Quid si enim, cum obscuriori modo, quæ futura prænuntiantur, explicari plerumque soleant, per cælestem thesaurum, quo ecclesiam Salernitanam decorandam Grammatius prædixerit, intellectus fuerit Gaudiosus, præclare gestis, sanctitate & miraculis plane eximius episcopus, qui haud longo admodum post Grammatii obitum tempore Salernitanis ad gubernandam eorum ecclesiam cælesti munere fuerit concessus? Adhæc cum ista Grammatio attributa prædictio primitus ex ecclesiæ Salernitanæ Breviario, uti e supra dictis nemo non facile colliget, sit hausta, nec particularium ecclesiarum Breviaria fidem integram in iis, quæ narrant, ubique mereantur, merito pariter, an prædictio illa vere a Grammatio fueri prolata, revocari potest in dubium, maxime cum supra assignatus, quem Musca in sex antiquis sanctitate illustribus ecclesiæ Salernitanæ episcopis recensendis est secutus nosque e jam dictis amplectimur, ordo exposcat, ut Grammatius, qui hosce inter ante Gaudiosum, certo ante annum 800, uti e supra dictis pronum est eruere, vita functum, recensetur, vitam hanc mortalem cum immortali ante eumdem annum 800 certeque adeo ante seculum IX & X, contra ac memorata prædictio, si locum umquam habuit ac, ut plerique volunt, debet intelligi, exigere e jam supra dictis videtur, commutasse credatur.

[14] [prædictionem ad VIII potius, quam ad aliud anterius seculum referendus videtur,] Attamen cum subinde veluti brevi futura, quæ non nisi diu post accidere, a Sanctis fuerint prædicta, ac proin, de qua hic agimus, S. Grammatii prædictio haud esset, etsi etiam, ut passim adstruitur, de corporis S. Matthæi Salernum translatione foret intelligenda, nec hæc prius quam cum ducenti circiter, postquam prænunciata fuisset, anni essent elapsi, fuisset peracta, a veritate dicenda aliena, hinc ego eam, quæ, quamvis e dictis certo haud debeat, haud inepte tamen potest de corporis S. Matthæi Salernum translatione exponi, haudquaquam ut certo falsam fictitiamve rejiciendam putans, Sancti nostri obitum, qui ob jam dicta nec in IX, nec in X sec. potest differri, ad VIII potius, quam ad aliud anterius seculum, ut is equidem tam parum, quam fieri possit, a Matthæi, quæ, quemadmodum dicta prædictio fert, haud admodum diu post S. Grammatii mortem acciderit, translatione removeatur, referendum existimo, etsi interim, anne vere tum Sanctus obierit, sit admodum, uti ex omnibus jam dictis nemo non colliget, incertum.

DE S. GUMMARO CONFESSORE
LIRÆ IN BRABANTIA

SEC. VIII SENESCENTE.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Gummarus conf. Liræ in Brabantia (S.)

§ I. Theobaldi, S. Gummari biographi, ætas: Acta ab illo conscripta: præcipua Sancti gesta paucis perstricta.

AUCTORE J. B.

Lira præclarum pariter & amœnum Brabantiæ, qua hæc Campiniam respicit, [S. Gummati, cui Lira suam debet originem,] ad amnem Nethum oppidum S. Gummaro, in cujus prædio condi seculo VIII cœpta est, non modo suam debet originem, sed & eam, ad quam paulatim excrevit, amplitudinem. Primum quidem hoc oppidum, teste Theobaldo, Sancti biographo, ex quo nimirum S. Gummarus, cæsis arboribus dumetisque, lætiorem loco fœcunditatem attulit, Nivesdonch, seu (quod idem valere arbitror) Nieuwdonck dictum fuit; deinde Ledo vel Ledi, quo posteriore nomine in divisione regni Lotharii, anno seculi IX septuagesimo facta, insignitum est, ac Carolo Calvo, Franciæ regi, uti & vicina Mechlinia, cessit; denique Lira, Belgice Lier. Refellendis variis istorum nominum etymologiis, quibus parum ponderis momentique inest, supersedeo: non displicet tamen, si quis, vocem antiquam Ledi seu Ledo in hodiernam Lier migrasse, dixerit, ad eum modum, quo castrum Leda vel Ledi in Cenomanis dictum est vernacule Château-sur-Loir, uti ex Sirmondi in Goffridi abbatis Vindocinensis Epistolam XIV Annotatis Gottefridus Wendelinus de Natali legum Salicarum solo cap. XVI observat: asserenti porro Wendelino, Leodardos, Leudardos, Leudos, Leudiniam, Lidio, quorum in legibus Salicis abs illo editis frequens mentio fit, fuisse oppidum Liranum, adjicere calculum nequeo, quod leges Salicæ, quas Theodoricus, Francorum rex, auxit, Hildebertus correxit, Clotarius, anno 561 defunctus, uti ipse Wendelinus ex Heroldo, Heroldus vero ex Isidoro scribit, tandem perfecit, Lirani oppidi ortum, si qua fides Theobaldo est, dudum antecesserint.

[2] Monumentum, quod S. Gummari mentionem faciat, [scriptor nullus Balderico antiquior meminit;] nullum inveni Chronico Cameracensi Balderici, qui seculo XI scripsit, antiquius, nisi quis S. Gummarum in Præcepto Caroli Magni, quo Laurisheimensi Ordinis S. Benedicti monasterio possessiones quasdam adversus Heimericum comitem vindicavit, memorari forte contenderit, utpote anno 776 Heristalii, ad sinistram Mosæ ripam infra Leodium, unde natale S. Gummari solum haud procul aberat, dato, & in quo inter Caroli Magni vassos seu familiares post comites Gunthmarus quidam recensitus legitur. Pauca hæc de Sancto nostro Baldericus prodit lib. 2, cap. 48: Nec procul hinc (Maslinas seu Mechlinia) est monasterium canonicorum, quod ex propriis prædiis vir Dei Guntmarus, illustris laïcus, struxit, ibique sepultus diem resurrectionis exspectat. Balderico ætate proximus est Theobaldus, qui geminam S. Gummari Vitam, alteram soluta oratione, alteram metro, Sigeri, præpositi Lirani, rogatu primus conscripsit: neque enim, quod Henschenius noster opinatus est, ex eoque Jacobus le Roy, S. R. I. Baro lib. 2, cap. 16 Notitiæ Marchionatus ad verbum exscripsit, ulla ante Theobaldum extitit S. Gummari Vita: ipsissima utriusque scriptoris verba sunt: Extitit Vita S. Gummari “stylo veteri” qui “videbatur rusticari” uti asserit Theobaldus in Prologo Vitæ, a se simplici stylo emendatius scriptæ, & metricis etiam versibus expositæ, quam inscripsit Sigero Lirensi Præposito: ansam errori dedit, quod pro stylum verterem, Henschenius legerit stylum veterem.

[3] Multum se torsit Henschenius, ut aut Sigeri, [Theobaldus, cujus ætas, utcumque determinatur,] Lirani præpositi, aut Theobaldi ætatem alicunde erueret; ac tandem ex probabili conjectura sibi visus est posse asserere ob rationes, a Domino Barone le Roy loco citato expressas, S. Guilielmi, Guilielmitarum parentis, de quo ad diem X Februarii egerat, & S. Gummari Vitas ab uno eodemque Theobaldo, non episcopo, sed monacho vel canonico regulari fuisse conscriptas; vixisse vero Theobaldum sub finem seculi XIII, aut seculo XIV, si non serius. Henricus Schynckele, collegii Lirani anno 1771 rector, collegæ meo Cornelio Byæo Vitam S. Gummari soluta oratione conscriptam exhibuit, ad cujus calcem hæc verba legebantur: Hactenus Theobaldus, canonicus Regularis Ordinis S. Augustini in Rubea-valle, quæ cum anno demum 1373 initium sumpserit, a seculo VIII, quo S. Gammarus fuit, ad Theobaldi tempora sex secula aut plus eo, effluxisse, necesse esset, si vera sint, quæ illic Theobaldi lucubrationi subnectuntur. Ego vero de Theobaldi ætate ita statuendum existimo, ut quidem post Baldericum scripserit, sed non serius seculo XII media sui parte elapso: primum vel ideo opinor, quod Theobaldus voce recentiori Gummarus perpetuo utatur; contra Baldericus voce Gunthmarus, quæ ipsomet S. Gummari ævo in usu fuit, ut ex diplomate numero superiore laudato manifeste conficitur: alterum vero, quod Theobaldus Sigero præposito æqualis fuerit; præpositura vero Lirensis jam inde a seculo XII in Francone desierit, uti colligere est ex Lirensium decanorum serie in Theatro sacro Brabantiæ tom. 2, pag. 167 hoc modo disposita: Sigerus præpositus anno … Franco præpositus anno … Lambertus decanus anno 1147. Balduinus Souverheyt decanus anno 1224 &c.

[4] [Vitam, hic edendam, scripsit.] Franconem præpositi, Lambertum vero decani titulo & quidem uno eodemque tempore gavisos fuisse, etiam ex Henrici, Godefridi tertii, Brabantiæ ducis filii, litteris apud Miræum Notitiæ ecclesiarum Belgii, anno 1630 editæ, cap. 172 litteris liquet; ut adeo præpositorum Lirensium seriem Franco clauserit: num Sigero proxime successerit, necne, nihil magnopere interest: eo enim Theobaldus a rebus gestis, quas prodit, utcumque sese res habeat, temporis intervallo disjungitur, ut vel ex hoc solo capite indubitatam apud prudentiores fidem non sit reperturus, eoque maxime, quod, antiquiore se duce destitutus, quem sequeretur, habuerit neminem, præter unicam, quæ res gestas, miraculaque inprimis, vel fingere, vel exaggerare non raro solet, populi vocem: quod ipsemet, prout infra suis annotabitur locis, subinde prodidit Theobaldus. Acta vitæ & translationis S. Gummari abs illo scripta habemus gemina, altera in capita septemdecim divisa, altera in lectiones die festo S. Gummari, per octavam, & die translationis ad Matutinum recitari solitas: hæc ex Ms. codice ecclesiæ Liranæ transcripta sunt, variisque additamentis, divinum officium recitantium pietati quidem accomodatis, sed ad rem historicam nihil facientibus aucta, & aliqua præterea sui parte mutila: quapropter priora, sed cum posterio ibus collata, hic prelo subjicienda censuimus. Edita quidem ea sunt a Surio, sed mutato nonnihil stilo: item in Legenda Coloniæ & Lovanii anno 1483 & 1485 excusa; sed utrobique absque Prologo, quem ex Ms. codice cœnobii Corsendoncani prope Tournhoutum, sex circiter leucis Belgicis Lira distantis, exhibemus. Vitam metricam, ad quam Prologus ille spectat ab eodem Theobaldo scriptam, in qua vix quidquam est, quod in prosaica non reperias, prelo committere, non putavimus operæ pretium. Fas tamen nobis haud esse duximus omittere Miraculorum sub annum 1475 patratorum Historiam, ab auctore, si non æquali, certe suppari litteris consignatam, quod cum ad illustrandam S. Gummari gloriam, tum ad fovendam fidelium erga eumdem ceterosque mortaliam in cælis Patronos pietatem facere, quod optamus, quamplurimum possit. Nunc præcipua rerum capita, quas de S. Gummaro Theobaldus narrat, quoniam eo antiquiorem non habemus, dispiciamus: in Annotatis dicentur cetera, ubi usus facto fuerit.

[5] [Natus nobili quidem, non tamen regio stemmate, sec. VIII non admodum provecto, in pago Emblehem,] S. Gummarum Theobaldus generosa stirpe exortum ait; illustrem Laïcum Baldericus vocat: satis id quibusdam recentioribus visum est, ut e Carolidarum, seu ex eadem, qua natus est Pippinus Brevis, primus hujus nominis Francorum rex, stirpe prognatum dicerent, ut scriptor Historiæ Miraculorum, de quibus supra, in Epilogo, & auctor Florarii nostri Ms. ad diem XI Octobris faciunt: sed, cum nullum dicti sui testem afferant, denegari illis hac in re fides absque injuria potest. De loco natali consentiunt omnes: fuit is pagus Emblehem, milliari Belgico circiter uno Lira distans, ad dextram Nethæ Minoris, modo in diœcesi Antverpiensi & provincia Renensi seu Riensi, vulgo het lànt van Ryen, situs: de anno, quo editus in lucem fuit, haud ita convenit: neque est, unde illum certo & exacte determines. Id unum hanc in rem Theobaldus asserit, in aula Puppini regis, exacta nempe pueritia, fuisse versatum, ejusque jussu accepisse uxorem; ex quo apparet, eum ætatis non admodum provectæ fuisse, cum ad aulam accessit Pippini regis, qui anno, ut melioris notæ Chronica testantur, 752 ad regiam dignitatem e Childeberti, Francorum regis, majore-domus fuit evectus: quæ, quantum opinor, ratio fuit, cur recentior anonymus in Vita S. Gummari, idiomate Flandrico conscripta, nativitatem ejus anno 725 illigarit. Laudato mox anonymo fere consentit Bailletus, S. Gummarum natum scribens, cum Carolus Martellus, Pippini regis pater, palatii præfectum egit, quo munere apud Austrasios ab anno 712 usque ad annum 742 functus est. Natum anno 700, Judocus Kegelius, Lirensis canonicus, memorato mox anonymo paulo antiquior, tradit in Vita Sancti anno 1644 typis Antverpiensibus edita: neuter forte verum attigit: sed Theobaldo conformior videtur opinio prior, nisi quis Theobaldi verba ad Pippinum Heristallum, Caroli Martelli patrem, detorquere voluerit.

[6] Quæ fuerit a cunabulis S. Gummari indoles, Theobaldus sic primum quidem universim exponit: [quam a teneris hauserat,] Qui sanctis pollens exordiis, sanctioribus vero postmodum insistens studiis sanctissimo fine vitæ cursum consummavit. Nam a cunabulis mancipatus Deo, tantum proficiebat virtutibus & fide, quantum crescebat corpore & ætate. Tum vero speciatim: Avertens quidem se a vanitate & ludis, animo suspirabat ad cælum: illic patriam & patrem sibi esse affirmans. Quid vero multum de principio sanctitatis ejus dicam? Lenis erat in sermone, constans in bono opere, humilitate submissus, pietate profusus. In jejuniis & vigiliis castigator carnis, eleëmosynarum largitor dapsilis, id est, largus & liberalis. Auctor Vitæ Latinæ S. Fredegandi abbatis, Theobaldo recentior, tom. 4 Julii pag. 295 ait, S. Gummarum sub Pippino, Francorum Orientalium duce circa annum 700 (obiit Pippinus, nempe Herstallius, anno 714) militantem a S. Fredegando arcessitum fuisse, quod ille ex proprio verosimiliter penu deprompsit, eos imitatus, qui in rebus obscuris quidvis comminisci sibi licitum putant: nec proinde est, cur cogamur a Theobaldo recedere. Addit idem anonymus, S. Fredegandum fuisse cum SS. Rumoldo & Gummaro sæpissime conversatum, cujusmodi nihil in horum Actis occurrit.

[7] Christiana itaque a teneris unguiculis pietate imbutum, [etiam in aula pietatem servat:] & seculi vanitatis osorem, parentes tamen ad aulam Pippini regis, cum jam utcumque adolesceret, deduxerunt; anno ætatis suæ 26, Zachariæ Papæ quinto, coronatoque abs illo in regem Francorum Pippino, inquit Kegelius cap. 3; sed oblitus, sese paulo ante S. Gummari ortum cum anno 700 copulasse, nesciusque annum Zachariæ V incidisse in annum Christi 745; Pippinum vero in regem Francorum a S. Bonifacio, archiepiscopo Moguntino, fuisse coronatum anno 752, aut proxime superiori. Quam inierat Gummarus in paternis laribus vitæ rationem in aula constanter retinuit, atque ita se gessit, ut brevi magna præfectura honoratus fuerit, inquit Theobaldus num. 2: at qualis ea fuerit, divinandum reliquit. Totius Riensis tractus jure feudi a patris obitu eum dominum fuisse, scribunt biographi recentiores supra laudati, nullo antiquitatis monumento fulti: certum autem aliunde est, Rohingum, virum præpotentem in tractu Riensi multa eadem tempestate possedisse, uti ex donationibus ab ipso S. Willebrordo, quarum diplomata apud Miræum aliosque videre est, factis constat. Tractus Riensis Dynastam eum vocarunt Bollandus & Henschenius, cum Gaspari Nemio, archiepiscopo Cameracensi, tomum 2 Februarii dedicarunt; non quod illius tractus Dominus fuerit, sed quod in eo multa lautaque possederit prædia opibusque valuerit. Nec Bollandus, nec Henschenius Rohingum aut ejus donationes ignoravit: imo vero Henschenius non modo Rohingum eodem tom. pag. 820, num. 4 Antuerpiensium principem, in indice vero historico Anverpiæ Dominum appellat, sed ejusdem etiam diplomata laudat; unde consequitur, Baronem le Roy, dum in Notitia Marchionatus sacri imperii pag. 148 illos, quod S. Gummarum nominarunt tractus Riensis Dynastam, carpsit, aliter eorum verba, atque abs illis dicta sunt, accepisse.

[8] [uxori junctus] Ab eadem, quam a teneris unguiculis imbiberat, pietate profectum est, ut, licet inter aulæ illecebras deliciasque versantem, nulla ineundarum nuptiarum libido incesserit; ad quas tamen principis sui jussu compulsus est. Obtigit illi uxor, mulier imperiosa, avara, immitis & pervicax. Apographum nostrum Grimmaram nominat: alibi Guimaria, Grimmaria vel Guuinmaria dicitur. Non inusitatum fuisse id seculo VIII apud Belgas nomen, ex Actis SS. Herlindis & Renildis, seculo nono scriptis, colligo, in quibus (vide tom. 3 Martii pag. 386 & seq.) illarum matrem Grinuaram, Gruinaram vel Grumiaram appellatam reperio: unde Grimmaram, S. Gummari uxorem, in Belgio verosimillime natam, haud difficulter admisero: at vero Pippini neptem fuisse, quod Kegelius alterque Vitæ S. Gummari scriptor anonymus asserunt, non item: ejusdem generis commentum arbitror esse, quod de Grimmara, tandem, Deo vindice, telluris hiatu absorpta tradunt, licet palustrem puteum, in quo, corpore nusquam invento, demersam credunt, teste Gramayo lib. 2 de Antverpia cap. 6, ostendant indigenæ. Has porro S. Gummari cum Grimmara nuptias post annorum aliquot intervallum, si nempe non ad Pippini Herstalli, sed Pippini Brevis aulam a parentibus adhuc juvenis ductus fuerit, expeditiones militares, quas verbo tantum attigisse satis Theobaldo fuit; sed plus æquo exornare ex arbitrio magis suo, quam ex vero recentiores ejus vitæ scriptores voluere, exceperunt.

[9] [& Pippini castra] Ex quo Pippinus ad regium fastigium evectus est, seu ab anno 752 ad obitum usque, qui anno 768 accidit, bella gessit fere continua; primum adversus Saracenos, quos Narbona expulit; dein adversus Saxones, tum adversus Aistulphum, Longobardorum in Italia regem: denique adversus Waifarium, Aquitaniæ ducem, quod quidem bellum, anno 760 inchoatum, non nisi 768 finem accepit. Novem porro annis (alibi legitur septem) uti Theobaldus scribit, domo S. Gummarus abfuit: quos ita disponit Bailletus, ut ab anno 755 ad annum 762, id est, bello Italico, Saxonico anni 758, ac Aquitanico jam tertium resumpto, in Pippini castris S. Gummarus fuerit. Bello Saracenico, Italico & Aquitano illum interfuisse, imo & a rege secundum præfuisse, scribit recentior ejus biographus: miraberis equidem incidere Pippino potuisse, ut rei bellicæ summam homini, qui soli hactenus pietati vacaverat, nec umquam arma triverat, committeret: verum mirari, ut id desinas, ait, eo Pippinum, nocturna Zachariæ Papæ (obiit prius Zacharias, quam Pippinus rex Francorum coronatus fuerit) visione & triplici angeli admonitione, sibimet facta, fuisse permotum. Apage succenturiatam fabulæ fabulam.

[10] Quod vero ad veram, qua ad bellum S. Gummarus profectus sit, [annos aliquot secutus,] epocham attinet, quis eam certo determinet? Si autem conjecturis hic uti liceat, ac Theobaldi, quo potiorem ducem non habemus, stare verbis lubeat, illam neque bello Saracenico, neque Italico, sed uni Aquitano, anno 760 cœpto, probabilius innectendam existimo. Contractis enim sub annum 752 cum Grimmara nuptiis, Emblehemum ex aula Pippini und cum uxore S. Gummarus rediit, annorumque aliquot lapsu, quo esset in familiam suam iniqua mulier animo, didicit; hinc sollicita illa abeuntis Gummari admonitio, ut suos benigne humaniterque, se absente, haberet: hinc item e bello redux, nusquam alio, quam in Emblehem se contulit, ut uxorem familiamque reviseret Cum porro annos novem domo abfuisse Gummarum, Theobaldus scribat, totidemque præcise annis bellum protractum fuerit Aquitanum, huc digitum, cum novennalem S. Gummari absentiam asseruit, intendisse Theobaldum, non admodum mihi apparet a verisimilitudine alienum.

[11] Irrita fuere, quibus ad bellum profecturus uxorem instruxerat, [ad suos redit, conditaque SS. Petro & Paulo æde sacra,] monita, eoque confecto, eo primum curas intendit, ut turbatam Grimmaræ immanitate odioque familiam pristinæ tranquillitati restitueret. Ceterum se totum Christianæ pietatis exercitationibus dedit: Romanum iter, ut SS. Apostolorum Petri & Pauli limina viseret, meditatus est; sed, mutato consilio, ex angeli monitu, ut Theobaldus scribit, seu, quod verius puto, divino suggerente Numine, exiguam iisdem Apostolis ecclesiam condidit, milliari circiter uno a vico Emblehem dissitam, eo, quo nunc Liranum oppidum situm est, loco; de qua ecclesiola ita Theobaldus in Vita ejusdem metrica cecinit:

Moles basilicæ, quam Sanctus fecerat iste,
Structura lapidum minime surgebat in altum,
Lignea sed modicis constabat fabrica tignis.

Monasterium item canonicorum construxisse diserte tradit Baldericus num. 2 laudatus, quod monachorum prius, dein autem canonicorum, nimirum secularium, fuisse, nonnulli, nescio, quo solido argumento, contendunt: neque enim quidpiam aut apud Baldericum, aut apud Theobaldum, alibive reperi, quod me in istam concedere sententiam cogat. Baldericus quidem utitur voce monasterium: sed id nominis tum canonicorum collegiis, tum monachorum claustris fuisse olim commune, notius est, quam ut pluribus ostendi debeat: sufficiet hanc in rem vel unicum cap. 30, lib. 2 apud Baldericum proferre, quod ita habet: In castro Valentianensi monasterium est canonicorum, quod Arnulfus comes, consilio & auctoritate Rothardi, in honore S. Johannis Baptistæ construxit, rebusque pro opportunitate collatis, XII canonicos deputavit. Utitur quidem Theobaldus nuda voce monasterii num. 20 inquiens: Postquam vero ædificatum est monasterium, quod illic adhuc cernitur, in illud elevatus est honorifice & sublevatus. Sed monasterii nomine significari hic templum, quod priori ecclesiolæ a S. Gummaro conditæ successit, perspicuum est. Similiter num. 24 ait: Ignem jactaverunt (Normanni) ad fastigium monasterii: sed hic iterum, non canonicorum aut monachorum ædes, sed novum templum intelligi debet: subdit enim paulo post: Templum, quod comburere injectæ foris flammæ non potuerant, ingressi sunt, ut manu propria fierent noxii. Nec minus dilucide loquitur in Vita metrica sequentibus versiculis:

Venerunt etiam, duce Netha flumine, Lyram:
Hic quoque nonnulli ferro periere coloni,
Tunc magnæ in cineres ceciderunt ignibus ædes
Temtantesque domum simul & violare sepulchrum
Sancti Gummari, jactis ad culmina flammis,
Non poterant; tectum fax sæpius attigit ipsum,
Sed vim virtutis oblitus decidit ignis:
Sic, Pater alme, tuum facis inviolabile templum.

[12] [ac, fundato canonicorum collegio,] Non est itaque aut apud Baldericum, aut apud Theobaldum, unde monachos Liræ, quibus postea canonici successerint, a S. Gummaro primitus institutos fuisse concludas: imo vero sanctimonialis, Wrachtildis nomine, quæ noctu in S. Gummari ecclesia cubare solebat, atque adeo matricularia illius fuisse videtur, meminit Theobaldus num. 18, ubi de S. Gummari sepultura & translatione sermonem instituit: feminas vero hujusmodi templorum ministeriis a monachis fuisse adhibitas non arbitror: Cangius certe verbo Matricularii ex libro Ordinis S. Victoris Parisiensis Ms. cap. 21 hæc verba profert: In ecclesia tres semper ad minus dormire debent, videlicet sacrista, matricularius, & tertius, cui abbas injunxerit: contra vero eas ecclesiarum secularium ministeriis (sed vilioribus) fuisse addictas ex Flodoardo lib. 11, Historiæ Remensis cap. 9 patet; unde Cangius hæc verba deprompsit: Deputat (Bennadius, Remensis proxime ante S. Remigium archiepiscopus) sanctimonialibus & viduis, in matricula positis, sol. III. Neque movere quempiam debet, Wrachtildem sanctimonialem a Theobaldo appellari: hoc enim olim nomine, teste eodem Cangio, mulieres Deo dicatæ, etiamsi nullis votis monasticis obstrictæ, comprehendebantur, quas nunc devotarum nomine appellamus. Talis etiam fuit Gerlindis sacristana in Actis S. Rumoldi Theodoricianis num. XI memorata. Eodem, quo de monasterio Lirano, de Mechliniensi, quod S. Rumoldus instituit, Baldericus modo loquitur, id est, canonicorum monasterium appellat: Baertius tom. 1. Julii in Annotatis ad S. Rumoldi Acta, a Theodorico, abbate Trudonopolitano, qui anno 1107 obiit, scripta, pag. 244 & seq., primine illud incoluerint monachi, an canonici, quærit. Monachos fuisse primos illius incolas putavit, tum quod S. Rumoldus religi sam vitam prius professus videatur, quam in Belgium venerit; tum quod Notgerum, Leodiensem episcopum ac Mechliniæ ab anno 971 ad 1007 Dominum, duodecim canonicorum illic collegium condidisse repeterit. Baertii Annotatis mox eorumdem Annotatorum continuator Sollerius subdit: Quid ego de primo S. Rumoldi monasterio censeam, alibi indicavi: tale autem fuisse non dubito, quale Mechliniensi conjungit Baldericus, nempe Liranum, communicatis, ut opinatur, cum S Rumoldo consiliis, a S. Gummaro constructum. Ordini quidem Benedictino ibidem Mechliniense monasterium abrogat; verum pag. 187 num. 84 fueritne illud a Notgero primitus pro canonicis institutum, an dotatum dumtaxat, ambigit: atque adeo num Mechliniæ & Liræ monachi alterius cujusdam, quam Benedictini, instituti, an clerici seu canonici primitus illud incoluerint, reliquisse videtur in dubio: sed utcumque Mechliniensis monasterii sese habuerint initia, ac S. Rumoldi usus S. Gummarus consiliis fuerit, Liranum numquam a monachis inhabitatum fuisse, Balderici auctoritate, iisque, quæ mox dicta sunt, fultus opinor. Fundatum id a S. Gummaro fuisse sub annum 760 Miræus tradit in Annotatis ad cap. 75 lib. 1. Donationum Belgicarum, nescio, quo monumento aut testimonio ductus; reor tamen, quod sub dictum annum S. Gummarum e Pippini castris reversum, tumque id operis exorsum fuisse censuerit: at quemadmodum annus, quo e castris rediit, in incerto est; ita & annum cæpti abs illo monasterii seu collegii perinde in incerto esse, necesse est. Addit lib. de Canonicorum collegiis, auctam fuisse postmodum a Carolo Magno fundationem, ac canonicos illic institutos; quæ si vere abs illo sint addita, ipsummet S. Gummarum a Carolo Magno id impetrasse credi non absurde posset; si Gunthmarum, de quo num. 2, eumdem ac Nostrum esse constaret.

[13] Pippino rege, ex hac vita sublato, Gummarus soli Deo vixisse videtur, [pie moritur sub ejusdem seculi VIII finem.] ad memoratum mox sacellum recurrere identidem solitus, orationibus & rerum divinarum in eo contemplationi, in Emblehem autem piis erga proximum operibus vacans, uti num. XI Theobaldus scribit: quotannis etiam cum S. Rumoldo, Mechliniensium Apostolo, medio fere Mechliniam inter & Liram itinere congredi soluit; quod quidem, non obstante Theodorici Trudonopolitani in Vita S. Rumoldi ea de re silentio, vel ob utriusque vicinitatem paremque ætatem verosimillimum apparet: locum congressus Sancteyck Gramayus appellat, ac corrupte sua ætate Scadeneyck dictum scribit: Theobaldus autem Scadeneyck nominat: Miræus in Notitia ecclesiarum Belgii cap. 199 ex monumentis vallis Rosarum, monialium Ordinis Cistertiensis ad Netham fluvium monasterii scribit Staeydeke, & villam ait in Duffele sitam, quam a fratre suo Ægidio Berthout emit Sophia Bertout, quarta vallis Rosarum ab anno 1294 usque ad annum 1328 antistes, ita ut eum locum Santeyck umquam dictum fuisse, mera sit Gramayi, multa sæpiuscule absque idoneo teste confidenter asserere soliti, conjectura. Cetera, quæ de S. Gummaro usque ad ejusdem obitum narrat Theobaldus, passim miracula sunt, de quibus in Annotatis dicetur: annum, quo ad immortalem vitam S. Gummarus abscessit, haud exprimit Theobaldus, sed diem tantum, quintum nempe Idus Octobris: id contigisse recentiores scribunt, alius quidem anno seculi octavi septuagesimo, alius autem 74 vel 75, non alia, ut opinor, ratione ducti, quam quod sub id tempus S. Rumoldus ad superos migrasse credatur. Itaque si anno 775 obiisse, ac 25 circiter ætatis suæ ad Pippini regis aulam accessisse S. Gummarus ponatur, obierit anno circiter ætatis suæ 48; a relictis vero Pippini castris septimo: quod si postremum id temporis spatium arctioribus, quam par sit, limitibus circumscriptum quis putet, cum arbitraria potius, quam solide stabilita sit Gummariani obitus epocha, eam in annos aliquot differat, quod facere absque piaculo potest.

§ II. S. Gummari sepultura, translatio, cultus sacer & apud martyrologos recentiores mentio.

[S. Gummari corpus. ex Emblehemo Liram translatum, elevatumque in novo S. Petri sacello,] Finem vivendi S. Gummarus fecerat, ejusque exuvias in Emblehem loci incolæ sepelierant, ut illic defuncti ossa quiescerent, ubi ille vitales primum auras hauserat, ac ætatis partem maximam summa pietate transegerat: verum, teste Theobaldo num. 18, secus Deo visum est, sacrasque ejus reliquias in id, quod S. Petro condiderat, sacellum transferri voluit, nec absque prodigiis. Ter a S. Gummaro in somnis monita sanctimonialis, nomine Wrachtilt, convocatis incolis divinæ voluntatis esse, ut sacra S. Gummari ossa Emblehemo ad S. Petri sacellum transferrentur, quæque sibi contigissent, aperuit: fidem invenit mulier, tum quod, uti verosimile admodum est, notæ apud omnes virtutis esset; in primis vero, quod vestigia manifesta vultu gereret manus S. Gummari, quæ hic dormienti tertio apparens impresserat. Apertus itaque sacri corporis loculus est, sed illud cum in cymbam, qua per Netham fluvium ad S. Petri oratorium veheretur, transferendum esset, moveri vi nulla aut arte potuit; dum illud pecorum S. Gummari custos facile sustulit, ac in cymbam detulit, quæ sponte Liram delata, ubi S. Petri templo propior facta est, etiam ultro substitit. Ita fere Theobaldus, sed ex aliorum relatu, uti sub initium Commentarii dictum est. Porro vero jam tum invocari cœptum esse, ac miraculis coruscasse S. Gummarum, absimile vero non apparet, hincque factum arbitror, ut, destructo tenui illo, quod S. Gummarus condiderat, S. Petri sacello, templum aliud, quod illic adhuc cernitur, inquit Theobaldus num. 20, loci incolæ substituerint; utut sit, anno equidem post translationem mox memoratam circiter quadragesimo, in illud, ut Theobaldi verbis utar, elevatus est honorifice & sublimatus; quæ quidem res priscis illis temporibus pro canonizatione est habita. Addit Theobaldus, S. Gummarum deinceps plurima ad suam usque ætatem patrasse miracula, ac e multis unum veluti speciminis loco num. 22 describit, quod ante cladem Normannicam contigisse necesse est, siquidem res eo, quo gestæ sunt, ordine referat.

[15] Sic autem de clade, quam Antverpiæ, Mechliniæ & Liræ seculo IX intulere Normanni, [a quo Sanctus Normannorum furorem prodigiose] Theobaldus scribit, ut incensa Antverpia, vastata Walachria, exciso Turnino, incenso pariter Mechliniæ S. Rumoldi templo, furorem suum Liram versus converterint, ac templum, in quo sacræ S. Gummari servabantur exuviæ, igne consumere conati, sed incassum, fuerint, Deo scilicet ob S. Gummari merita flammarum vires cohibente, Reginario autem & Reolfo, Normannorum ducibus, altero morte punito, altero cæcitate percusso, territis ceteris. Vereor, ne quæ diversis accidere temporibus, in unum idemque tempus Theobaldus contulerit: ceterum, cum crebræ fuerint seculo IX Normannorum in Belgium nostrum incursiones, quo anno Liram appulsi fuerint, accurate definire, perquam difficile est: si quid tamen audendum est, annum Christi 835 vel e duobus proximis aliquem funestam illam Brabantiæ cladem attulisse dixerim, Annalium Fuldensium potissimum fide, qui res gestas ab anno 833 usque ad 896 complexi, apud Chesnium tom. 2 Scriptorum Galliæ pag. 546 ad annos supradictos ita habent; ad annum quidem 835: Normanni Dorestadum (Batavodurum, Wyk te Duerstede) vastaverunt: dein ad annum 836: Normanni Antwerpam civitatem incendunt, similiter & Wittham emporium juxta ostium Mosæ fluminis, & a Frisionibus tributum acceperunt: ad annum denique 837: Normanni tributum exactantes in Walchram insulam (inter Scaldis ostia sitam & Zelandiæ nunc attributam) venerunt, ibique Eggihardum ejusdem loci comitem, & Hemmingum Halpdani filium, cum aliis multis XV Kal. Jul. occiderunt, & Dorestadum vastaverunt, acceptoque a Frisionibus tributo, reversi sunt. Neque enim quidquam reperire uspiam potui, quod ad Theobaldi sensa accedat propius, eamque epocham, veluti probabiliorem ceteris, amplexus est Sollerius tom. 3 Julii pag. 709, uti & Papebrochius in Annalibus suis Mss., eodem Sollerio teste. Depulsi furoris Normannici memoriam incolæ læto campanarum ecclesiæ collegiatæ sonitu, & ingenti ad S. Petri sacellum concursu, accepti a Deo per S. Gummarum beneficii memores, recolere feria V ante festum S. Andreæ quotannis solent: unde factum arbitror, ut credulum vulgus, discedentibus Lira Normannis, spontaneum campanas sonitum edidisse putarint, quod quidem recentiores Vitæ S. Gummari scriptores aiunt; Theobaldus autem tacet.

[16] Vacillat etiam ipsiusmet Theobaldi fides, cum, [sed non sine adjunctis falsi suspectis, avertisse perhibetur:] popularem verosimillime secutus traditionem, Reginarium numinis vindicta oculos amisisse, Reolfum vero, effusis visceribus, periisse scribit; quæ, mutatis paululum adjunctis, ab Aimoino, monacho Pratensi & seculi IX scriptore lib. de Miraculis S. Germani mutuata & a Normannis, qui S. Germani prope Parisios templum anno 845 diripuerunt, ad Normannos Liræ eadem fere tempestate grassatos translata videntur; quorum ducem Ragenarium diffusis visceribus medium crepuisse, ex oculati testis fide affirmat. Addit præterea Aimoinus, Ragenarii socios momentanea saltem cæcitate fuisse percussos, ut qua e S. Germani templo sese proriperent, vix invenerint, ac demum dysenteria miserum in modum periisse, quæ a Theobaldi narratione haud admodum differunt. Generis ejusdem verosimiliter commentum est, quod de Reolfo, altero Normannorum rege seu duce, effusis visceribus, exstincto narrat: Reolfus enim idem valet, quod Danicum Rolf, pro quo, teste Olao Wormio lib. 3 Monumentorum Danicorum pag. 196, jam Rudolphum malunt, addas, licet, & Francici illius ævi scriptores maluerunt: vix autem dubito, quin Reolfus seu Rudolphus hic memoratus idem sit, qui Hruodulphus Normannus, regio Normannorum sanguine ortus & in Annalibus Francorum Fuldensibus ad annum 873 memoratus, qui, uti ibidem legitur, post regnum Caroli Calvi sæpenumero devastatum, Ludovici, Germaniæ regis, regnum aggressus, conferto cum Frisiis prælio, cecidit primus & cum eo octingenti viri: Haud satis itaque Theobaldum inter & scriptores illo antiquiores convenit, ut fidem illi, quantum quidem ad pœnas Normannis, Deo ultore, inflictas attinet, indubitatam debeamus. Sed & cum Theodorico Trudonopolitano Theobaldus pugnat, dum hic, quod struxerat Mechliniæ S. Rumoldus templum, a Normannis exustum; ille autem ab eorum furore perstitisse illæsum ait; nisi Mechliniam iteratis vicibus, quod fieri facile potuit, primum quidem sub annum 835, ac dein sub annum v. g. 881 efferæ gentis impecum rabiemque expertam fuisse contenderis.

[17] [magnificum ejus nomini templum Liræ excitatum,] Pacatiora nostratibus tempora affulsere, postquam anno 891 Arnulphus Normannos prope Lovanium ingenti clade protrivit: miracula item jam aliquot S. Gummarus, uti in superioribus dictum est, ediderat, ac edere porro perrexit: Hoc testantur præclara miracula, inquit Theobaldus infra num. 21, quæ frequenter apud tumulum ejus in salute multimoda ostenduntur. Pleraque ratione (lege relatu) fidelium didicimus: pleraque nostris temporibus facta cognovimus. Minime itaque dubitandum videtur, quin sacer ejus cultus temporis serenioris lapsu insigne incrementum ceperit, ac ædificia sacra ejus nomini exstrui cœperint: præcipuum in his merito locum obtinet præclara S. Gummari Liræ ecclesia, cujus quidem apud Theobaldum, qui seculo XI vel XII ex dictis supra fuit, vestigium nullum; sed mentionem factam reperio apud Miræum in Notitia ecclesiarum Belgii cap. 189 in charta Henrici, Brabantiæ ducis, qua S. Gummaro & canonicis Liranis munificum se præbuit anno 1211. Desinit illa in hæc verba: Actum anno millesimo ducentesimo undecimo. Sita est ex adverso sacelli S. Petri, & S. Joannem Baptistam patronum alterum habet: ex quo præcise tempore S. Gummari dici cœperit, nusquam reperi: splendidis ædificiis, uti Gramayus scribit, ab anno 1326 usque ad annum 1475 subinde augeri cœpit.

[18] [& alia quæ dam loca,] In hoc, inquit Henschenius noster (in Ms. quodam, quod præ oculis habeo) tunc perfecto (non perfodo, uti perperam, non satis accurate inspectis Henschenii characteribus, habet D. le Roy in Notitia Marchionatus S. R. I. lib. 2, cap. 16) templo S. Gummari, hujus tumba visitur supra tabulam altaris, non procul a boreali porta in excurrente in formam crucis porticu siti, ubi e regione altaris picta aliqua miracula: est etiam in dextera parte ostii tabulæ summi altaris picta imago S. Gummari habitu principis. Templum SS. Petri & Pauli, quod ecclesiam collegiatam ex adverso respicit, ab ipso S. Gummaro angeli monitu constructum passim traditur; sed Theobaldus in Vita Metrica S. Gummarum sacellum ligneum illic condidisse, cui ante irruptionem Normannicam aliud, quod sua ætate adhuc cernebatur, successisse significat, uti num. XI diximus. Ibi, pergit Henschenius, sub altari visitur sepulcrum S. Gummari unde corpus in majus est templum (nempe sub annum 1470, die XVII Maii, quo illa Liræ quotannis recolitur) translatum. Est ibidem post altare rotundum foramen, per quod caput suum inserunt quidam pii homines sepulcro, quod ad latus aperitur.

[19] Hinc vero ad aliud templum seu sacellum, S. Gummari memoriæ sacrum, [sive Liræ,] ita progreditur Henschenius: Est & tertium sacellum, reclusorium dictum, vulgo de Cluse, illo in loco, ubi quercum abscissam, collectis fragmentis iisque cingulo junctis, ut recresceret, effecisse infra in Actis traditur: & in tanti miraculi memoriam arbor ferrea affabre facta medium sacelli occupat. Stabat adhuc sana & vegeta quercus illa Theobaldi ætate, ut ex num. 7 Actorum liquet: postquam periit, locum, quo steterat, dictum mox sacellum, anno 1262 conditum, cinxit, saxumque in eo positum, quod loci, in quo quercus steterat, memoriam conservaret: arbor porro ferrea sacello binis circiter seculis recentior est, utpote sub annum dumtaxat 1470 illic collocata, uti ex Historia Lirana Ms. Teutonica, auctore, ut apparet, Richardo van Graesen, Lirano sub initium seculi XVII consule, in supellectile nostra litteraria annotatum reperio. Quibus fere Gramayus consonat, de hoc sacello, collocataque in ea quercu ita scribens lib. 3 de Antverpia cap. 8: Locus hoc miraculo (præcisæ restitutæque quercus) honoratus frequentatur admodum, cui anno MCCLXII sacellum, & seculo sequenti reciusorium (inde nomen retinet) superstructum, choro anno 1466 renovato, quod vitio temporis collapsum, reposita illic anno 1605 icuncula (ex ligno arboris, in qua Aspricollis reperta est) Deiparæ nunc nitidiuscule restauratur, annitente in primis Richardo van Grasen & Joanna Munninx conjugibus, succurrente piorum eleemosyna. Arbor serrea affabre facta medium sacelli occupat, & locus, ubi miraculo prior succreverat, saxo notatur. De ædibus, S. Gummaro sacris, quas ambitu suo Lira complectitur, hactenus.

[20] Est extra urbem, inquit Henschenius, ad duo M. P. pagus Emblehem, [sive alibi ejusdem cultui sacra.] nativitate & habitatione S. Gummari celebris, ubi etiam sacellum S. Gummari & fons contra febres salutaris: neque contra febres tantum, sed alios etiam corporis morbos & vitia, uti Miracula S. Gummari sub annum 1475 facta legenti abunde constabit: hunc S. Gummarus sedandæ agricolarum siti, defixo in terram baculo, excitasse in Actis dicitur; cujus scaturigo minime miraculosa, sed naturalis apparet, inquit D. le Roy supra laudatus; unde commentitium esse excitati a S. Gummaro sontis miraculum suspicatus est. Fateor quidem, non eum esse Theobaldum, ut fidem dictis suis certam vindicet: neque id miraculi certo evincunt collata divinitus eo fonte utentibus beneficia, ut quæ conferri ægris potuerint, non tam in excitati a S. Gummaro fontis testimonium, quam in illorum erga Deum Sanctosque fiduciæ præmium: favent tamen utcumque indigenarum traditioni: neque, ut fons prodigiose excitetur, necesse est, hunc eo scaturire loco, unde emanare naturaliter nequeat, ac vel ipso sui situ prodigium prodat.

[21] [Sancti reliquiæ sec. XIV integræ repertæ.] Præterea in Hollandia Boreali, quæ & Frisia Occidentalis dicitur, pergit Henschenius, ad mare Australe oppidum Enchusa olim, cum religio orthodoxa ibidem florebat, venerabatur patronum suum S. Gummarum, cui ecclesia erat dicata, & in ea pollex ejusdem Sancti religiose adservabatur, & solebant cives Enchusiani quotannis multo numero Liram ad natalem Patroni sui accedere, ejusque feretrum in supplicatione quasi suo jure circumferre. E duabus ecclesiis parochialibus alteram S. Gummaro, alteram S. Pancratio martyri sacram Enchusæ fuisse, locique incolis in more positum, ut Liram sacra S Gummari ossa veneratum irent, legitur etiam Bataviæ Sacræ parte altera pag. 449. Seculi XV anno XXII aut sequenti S. Pancratii templum, ut ibidem legitur, conditum fuit: verum de Gummariani templi epocha nihil isthic occurrit: neque, qua occasione, quove tempore peregrinationem Liranam instituerint Enchusiani, uspiam reperi. Gramayus S. Gummarum villæ Enoch (ita Enchusam appellat) Dominum Pippini regis munere fuisse tradit; Euchusianos vero illum jam inde ab ejus obitu primos invocasse, & in Patronum sibi delegisse, ac quotannis ejus tumulum gregatim visitare solitos: verum hoc non convenit cum ratione temporum; oppidum enim illud multis seculis recentius est, nec scio, unde illa (Gramayus) hauserit, inquit dominus le Roy, &, ut apparet, fundate satis: fatetur equidem Menso Alting Notitiæ Germaniæ inferioris, quam ex Germanicarum & Francicarum Rerum scriptoribus, ac medii ævi monumentis concinnavit, parte altera pag. 51, se mentionem hujus oppidi seculo XIII antiquiorem non invenisse. Quod autem ad fontem, unde hauserit, quæ hic Gramayus scribit, attinet, hunc non alium fuisse, quam Historiam Liranam Ms., sermone vernaculo a domino Richardo van Graesen conscriptam, propterea existimo, quod illius excerptum de S. Gummari reliquiis præ oculis habeam, in quo pariter S. Gummarus Enchusæ Dominus fuisse perhibetur; sed ea non est domini Graesen, Lirani consulis, auctoritas, ut certam hac in re sibi fidem vindicet, nisi pariter de monumentorum, quibus usus est, antiquitate & auctoritate constiterit. Eodem porro cultus genere S. Gummarum, patronum suum, annuatim prosequi olim consuevere lignorum fissores Antverpienses, cui & altare in ecclesia cathedrali erexerunt: Gandenses item annis pluribus ante & post annum 1475 S. Gummari feretrum in solenni supplicatione succollasse, in eodem Historiæ Liranæ Ms. Excerpto dicuntur. Visitur etiam in pago Duffele diœcesis Mechliniensis, medio fere inter Liram & Mechliniam itinere, sacellum SS. Rumoldo & Gummaro sacrum ob congressus utriusque Sancti memoriam, sed non ita pridem exstructum; & in diœcesi Antverpiensi non procul Lira pagus Herenthout, S. Gummari dictus. De locis S. Gummaro sacris hactenus: proximum est, ut de ejusdem nunc reliquiis quædam, etsi pauca, delibemus.

[22] Defuncti S. Gummari corpus in vico Emblehem, [populoque interdum est ostensæ,] ubi primum traditum humi fuit, per annos prius quadraginta, quam Liram translatum inde fuerit, jacuisse bini ejus biographi recentiores, & auctor Historiæ Liranæ in Excerpto, num. superiore laudato, tradunt; quibus tamen assentiri non possum: neque enim Theobaldus annos 40 ab obitu S. Gummari usque ad primam ejusdem translationem, sed a dicta translatione usque ad ecclesiæ novæ, quæ minori, a S. Gummaro exstructæ, successit, ædificationem elapsos scribit, id quod non solum in Vita prosaica infra num. 20, sed etiam in Vita metrica hisce versiculis tradit:

Ibant a navi psalmis hymnisque canori.
Nec non sancta sacro posuerunt ossa sepulchro.
Moles basilicæ, quam Sanctus fecerat iste,
Structura lapidum minime surgebat in altum;
Lignea sed modicis constabat fabrica tignis.
Hic jacuit sacer ille cinis denos quater annos,
Dum conspirantis pariter devotio plebis
Erexit talem, qualem nunc conspicis, ædem.

Erecta hac nova incolarum pietate ecclesia, sacrum ejus corpus (ita sonant Excerpti supra memorati verba) inde (ex humiliori loculo) extractum & elevatum est, positumque in capsa bene clausa mansit in illa usque ad annum MCCCLIV, quo anno, consentiente episcopo Cameracensi, Petro nomine (tenuit is sedem Cameracensem ab anno 1350 usque ad annum 1368) primum capsa fuit aperta, in eaque inventum est corpus adhuc integrum cum veste, in qua involutum jacuerat annos XL in sepulcro, eaque pariter integra & incorrupta; uti constat ex litteris, illa de re in pergameno scriptis, quæ hodiedum servantur apud æditimos. Hæc eadem vestis deinceps crebro ostensa fuit, periitque tandem in iconoclasi Belgica hæreticorum.

[23] Altera inspectio ostensioque ejusdem sacri corporis facta est anno MCCCLXX die XX Aprilis. [in collegiætam S. Gummari translatæ, ab hæreticis profanatæ, & cum Tongerioënsibus] Tertia MCDVI, XII Septembris. Quarta MCDLXXV, quando corpori integro nihil deerat, nisi costa una, quæ capsellæ argenteæ inclusa per crystallum spectanda & veneranda proponebatur. Alterius igitur cujusdam Sancti, non S. Gummari, pollex fuerit, cujus olim possessione gloriati sunt Enchusiani. Gramayus item tres sacri ejusdem corporis visitationes memorat, quarum prima anno 1344, altera 1369, tertia 1406, die tertia Octobris contigerit; quæ cum Excerpto nostro, & tempore, quo Petrus episcopus Cameracensem rexit ecclesiam, pugnant; sed hujus mihi potior fides est, quod ex Ms. Historia Lirana vernacula translatum sit, cujus auctor hac in re ecclesiæ Liranæ monumenta procul dubio consuluerit. Ceterum anno 1475 die 17 Martii S. Gummari reliquiæ ex ecclesia seu sacello S. Petri translatæ fuerunt ad ecclesiam collegiatam, novis ædificiis auctam: opus plane insigne dignumque, quod tanti Thaumaturgi ossa exciperet; hæc vero non minus digna, quæ summa incolarum advenarumque veneratione colerentur: verum nec loci majestas, nec sacri pignoris sanctitas cohibere scelestas hæreticorum manus potuit, quin id templum seculo XVI diripuerint, sacras S. Gummari exuvias profanarint, disperserint, ac caput ejusdem ambusserint, Normannorum impuris dexteris nihilo ex hac parte meliores; quam cladem accidisse scribit anonymus S. Gummari biographus anno 1580. Hinc factum, ut haud multum reliquiarum S. Gummari hodiedum ecclesiæ collegiatæ supersit. Earum pars aliqua in abbatia Tungerloënsi servatur, uti ex abbatiæ illius Chorographia, Sanderi Brabantiæ subnexa, intelligo.

[24] [ac Antverpiensibus lignorum fissoribus aliquando communicata:] Partem item earumdem reliquiarum Antverpiensibus lignorum fissoribus, de quibus supra, dono dedit dominus Franciscus Ortiz de Ybarra, cathedralis ecclesiæ Antverpiensis decanus, ac diœcesis vacantis vicarius generalis, quæ in eadem ecclesia anno 1699 solenni ritu fidelium venerationi expositæ exaltatæque fuerunt XI Octobris, quo præterea die indulgentias plenarias in sacello fissorum lignariorum a fidelibus lucrandas ad augendam eorum erga S. Gummarum, peculiarem adversus hernias patronum, pietatem concessit Pontifex summus Innocentius XI, uti habetur in earum programmatibus anni 1705 & 1712, quæ præ manibus habeo. Canonici porro Lirani uti olim consuevere sigillo, quod S. Gummari equo insidentis effigiem exprimebat; quo autem nunc utuntur, scutum album, cruce rubea insignitum, exhibet: quæ de antiquo capituli Lirani sigillo mox dixi, hausta sunt ex citata paulo supra Tungerloënsis abbatiæ Chorographia, ubi hæc leguntur: Post Eugeramum ergo Wenemarus VII abbas pedum Tungerloënse moderatus est, & sub illo facta est quædam transactio ad annum MCCX inter canonicos Tungerloënses & Lyranos S. Gommari. Ubi in sigillo collegiatæ ecclesiæ de Lyra cernitur D. Gummarus equo insidens & hastatus cum hac inscriptione: “Sigillum S. Gummari pretiosi militis Christi.”

[25] [Officiam denique ecclesiasticum, & apud martyrologos mentia.] Commentarium claudant reliqua Henschenii de S. Gummaro, quam, suppresso ejus nomine, dominus le Roy Operi suo fere totam inseruit, lucubratio. Præterea solenni cultu dies natalis ejus in ecclesia tam Antverpiensi, quam Bruxellensi celebratus fuit. Hinc primo loco ad diem XI Octobris in Ms. Martyrologio Bruxellensi S. Gudilæ ista leguntur: “Apud Liram oppidum Brabantiæ depositio S. Gummari confessoris.” In antiquo Breviario Antverpiensi, excuso anno MCCCXCVI, & in Bruxellensi, anno MDXVI impresso, habentur Lectiones propriæ sex, aut etiam novem, ad Matutinum recitari solitæ & ex Actis assumptæ, cum hac ubique Oratione: “Omnipotens sempiterne Deus, angelorum decus & gaudium, qui gloriosum nominis tui confessorem Gummarum signis & prodigiis mirabilem demonstrasti, propitiare populo supplicanti, ut, qui venerandam ejus solennitatem celebrat, ejus sacro interventu æternæ salutis portum inveniat. Per Dominum.” Colitur etiamnum in tota diœcesi Antverpiensi ritu duplici, sed omnia de communi Confessoris non Pontificio desumuntur. Lectiones secundi Nocturni incipiunt: “Deridetur justi simplicitas” (dein substitutæ sunt his propriæ) & tertii Nocturni Euangelium: “Nolite timere pusillus grex.” Initium Missæ: “Justus ut palma.” Memoria ejusdem celebratur in Ms. Florario cum longo encomio ex Vita, additurque “de stirpe Carolidarum” prognatus. Item in Auctario Grevens, & Molani ad Usuardum, item in hujus Indiculo & Natalibus Sanctorum Belgii, Fastis Belgicis Miræi aliisque cum hodierno Martyrologio Romano, cujus Annuntiatio hæc est: Liræ in Belgio, depositio S. Gummari confessoris.

VITA
Auctore Theobaldo.

Gummarus conf. Liræ in Brabantia (S.)

BHL Number: 3696

A. Theobaldo

PROLOGUS
Ex Vita Metrica.

[Theobaldus Sigero Vitam S. Gummari versibas a se redditam mittit.] Domino Sigero, Litensi Præposito, frater Theobaldus a summam salutem. Hortata est caritas tua, ut in Vita sancti Gummari stilum verterem, qui videbatur rusticari b, quod tamen etsi ita esset, ego quoque sentirem, nolui tamen mox acquiescere petitioni tuæ, non laborem fugiens, sed quorumdam animos nobiscum non sentire mecum reputans. Rogatus ergo iterum atque * excusavi, sed nihil excusando profeci. Instantem itaque obnixius non * offenderem amicum, cui non solum mea meumque laborem, sed etiam meipsum impenderem, tandem assensi, manum apposui, me *, integritate servata, stilum verti, ea præcipue causa, quoniam pia & sincera devotione erga sanctum Gummarum fervere intellexi animum tuum. Hoc etiam provisum est, ne rem lucidam tenebris obvolverem, sed materiam simplicem prosequeretur stilus simplex. Sed vide, frater mi, ne me dentibus invidiæ & detractionis morsibus objeceris, quasi superflue superducam Opus novum. Ab his veniam postulo, pacem peto, ad juris quoque præsidium fugiens postulo, ne præjudicent indiscussum. Cessa, quæso, invidia, obmutesce detractio; si erravi, si excessi, erravit pietas, erravit charitas: amico enim roganti obtemperavi. Scio equidem, si quis segnitiæ torporem calore studii excussit, & oculos collirio rationis inunxit, non aspiciet hæc torvo lumine, nec veterem somnum novæ vigilantiæ præponet. Accipe ergo amici tui donum, de Patre ac Patrono tuo Opusculum, quem quia diligis, etiam, quidquid de eo loquitur, amplecteris: sed vera dilectio non parit fastidium, sed potius ampliat desiderium. Quare repetitum est metrice, quod expositum fuerat prosaice, ut sancto Gummaro nunc per planitiem prosæ te delectes, nunc in pedibus versuum saltes.

ANNOTATA.

a Non serius scripsit seculo XII, quo vixit Fronto, Lirensium Præpositorum postremus.

b Vitam S. Gummari Theobaldus prosa conscripserat; sed stilo, uti censebat Sigerus, haud satis eleganti: stilum itaque Theobaldus vertit, id est, orationem solutam vertit in ligatam, quod manifeste ipsemet prodit in Prologi calce. Nulla igitur antiquior S. Gummari Vita, quod Henschenius & D. le Roy opinati sunt, Theobaldo præluxit.

* supple: iterum me

* l. ne

* metrice

CAPUT I.
S. Gummarus in Emblehem nascitur, uxore ducta, Pippini castra sequitur, oratorium SS. Petro & Paulo condit, miraculis ac virtutibus clarus ad Dominum migrat.

CAP. I.

Sanctus Gummarus generosa stirpe a exortus, apud Emblehem, [S. Gummarus stirpe nobili in Emblehem ortus,] Renensis provinciæ vicum b, natus fuit & nutritus. Qui Sanctis pollens exordiis, sanctioribus vero postmodum insistens studiis, sanctissimo fine cursum vitæ consummavit. Nam a cunabulis mancipatus Deo, tantum proficiebat virtutibus & fide, quantum crescebat corpore & ætate. Avertens quidem se a vanitate & ludis, animo suspirabat ad cælum, illic patriam sibi esse affirmans. Quid vero multum de principio ejus sanctitatis dicam? In jejuniis & vigiliis castigator carnis, eleëmosynarum largitor dapsilis.

CAP. II.

[2] Igitur cum bonorum flores sanctus Gummarus emitteret, [cum ad Pippini aulam accessisset,] ad aulam regis perductus est a parentibus suis, dignus quidem, ut regni principibus interesset & negotia regni procuraret. Pippinus eo tempore primatum tenebat imperii c: ab eo itaque susceptus est. Sed sanctus Gummarus mallet Deo servire, quam regi; vellet potius privatus esse, quam in aula consistere. Cogitabat secum, se quasi procul a littore abductum in procellas & turbines seculi, in quo tumultuantur vitiorum cunei, ubi superbia regnat, avaritia sollicitat, invidia mordet, luxuria ardet, ceteraque hujusmodi virtutum acies impugnant. Pro sua ergo industria non solum regi acceptus, sed etiam cunctis optimatibus suis factus est charissimus. Sermo ejus sapientia conditus erat. Omnia opera ejus Deo & hominibus complacebant; nec multum temporis magna præfectura d honoratus est.

CAP. III.

[3] Libet nunc breviter recitare de sancto Gummaro rem parvam, [hujus jussu uxorem ducit,] sed magnæ pietatis plenam. Cogente rege, nulla autem libidine, uxorem duxerat, nomine Grimmaram e, longe a suis moribus dissimilem. Nam quanto hic lenitate & misericordia, tanto illa redundabat impietate. Cum ergo jussu regis ad expeditionem proficisci pararet, domus suæ totiusque familiæ illi reliquit potestatem, & quantam mansuetudinem erga subditos exhibere deberet, ammonuit, profectusque est. Sed illa, mente crudelis, ut fera, cæpit sævire in suos: falsis eos obligabat culpis quasi negligentes, & constituta debita non solventes, servitia eorum despiciebat. Qua occasione abstulit boves eorum omnemque possessiunculam, nichil eis relinquens præter paupertatem & laborem, præter vitam summamque miseriam. Cumque tamen exigeret absque pietate quidquid solebat prius sibi persolvi, & illi bobus essent spoliati, subibant jugo, ut jumenta, trahebantque plaustra onusta ad usque domum illius dolentes atque gementes. Attende nunc animum non feminæ, sed crudelis belluæ. Postquam spoliaverat eos rebus suis, duris affligebat verberibus, & capillos capitis detonderi f jubebat.

CAP. IV.

[4] Annis vero novem transactis, cum dimissus a militia rediret exercitus, [turbatamque abs illa familiam e bello redux tranquillitati primum restituit;] Sanctus quoque Gummarus remeavit ad sua g. Et ecce apud rivulum, qui dicitur Diepenuorth, quendam servulorum aspexit trahentem plaustrum, vehementer cæsum, & toto capite rasum, dolenterque lachrimantem. Et cum appropinquaret, motus pietate, inquit: Quis te, frater, in tantum afflixit? Quis tibi capillos abrasit? Quænam est lachrimarum vel tanti causa doloris? Adhæc ille, * nequaquam responderet, metuens Dominæ suæ crudelitatem, multis eum minis aggressus est, donec rei veritatem ab eo extorsit. Audiens pius pater sanctus Gummarus sævitiam uxoris suæ, suspirans ab imo, jussit illum secum reverti: sed reverti præ timore renuit, donec violenter a Domino suo coactus est. Præmonuit Vir sanctus omnes, qui secum aderant, dicens: Ingressus domum ut potus michi detur, præcipiam. Si vituperatur ab illa, laudetur e contrario a nobis, ut confusa erubescat. Intranti ergo domum occurrit tota familia, ejulans & clamitans, se graviter cæsos, injuste spoliatos, omnibus modis miserabiliter afflictos. At ille hoc videns animo conturbatus est & conversus ad uxorem dixit: Conturbet te Deus, sicut conturbasti nos. Oportet bonum operari ad omnes, maxime autem ad domesticos fidei: sive enim servus, sive liber, omnes in Christo unum sumus. Parce ergo servis tuis: pone modum sævitiæ tuæ. Eadem hora pecus omne jussit e pastu reduci, & unicuique, quod suum erat, restitui. Deinde cum sedisset, quasi sitibundus potum afferri præcepit, & cum cerevisia allata propinaretur in circuitu, solita a versutia mulieris vituperata est: sed sanctus Gummarus & omnes, qui cum illo venerant, opposita laude potum commendantes, confusam tacere fecerunt. Post hæc convivium grande & copiosum tam liberis, quam servis fieri jussit, & sic corda omnium paterna consolatione lenivit, & exhilaratos remisit in domos suas.

CAP. V.

[5] Igitur sanctus Gummarus magis magisque ad Deum intentus, [mox soli Deo militare decernit; Romamque cogitans] sanctioribus studiis voluit insudare, sicut interest omnium bonorum, ut de virtute in virtutem proficiant. Animum itaque super terrena & caduca erigens, anhelabat toto desiderio ad superna, ut videret Deum Deorum in Syon. In sancto igitur ipsius pectore, nonne tibi videtur tale versari consilium? Hactenus militavimus regi terreno: deinceps militandum est, regi regum, Deo. Parum est labore præsentis militiæ præmia capere peritura; optimum vero sanctitate vitæ dona mereri sempiterna. Abjiciendus est mundus iste, quia fugitivus est, & omnis gloria ejus sicut fœnum marcessit. In castra ergo summi imperatoris devotus miles venio. Hunc sequor, hunc diligo, huic fidem perseveranter custodio. Itaque commendans se Deo, Romam iter aggressus est. Erant ergo secum nonnulli de vicinis suis. Adverte nunc jocundum novumque miraculum. Primo die incepti itineris non longe a domo sua progressus, fixit tentorium juxta fluvium, qui vocatur Nita h. Arborem quoque in proximo stantem, pulcram valde jussit succidi i, quia ad fixionem tentorii erat necessaria.

[6] [præcisam arborem] Continuo possessor loci illius rusticus affuit iracundus, & jurgiis tumidus, cunctos aggreditur, nulli parcit, omnes incusat, conversusque ad sanctum Gummarum, tali vexavit illum asperitate verborum: cur agrum meum pervasistis? Ecce jumenta vestra, ecce tentoria vestra. Quasi propria sic tenetis aliena: omnia depascitis, omnia conculcatis, cuncta prosternitis. Quid michi & tibi, Gummare? Quid tibi male feci? Neque te offendi, nec quemquam tuorum læsi. Quod si nullum meum causaris peccatum, cur innocentem conteris? Sed ut cetera dampna obmittam, hoc unum præcipue doleo, quia arborem hanc, quam plantavi, quam michi tot annos servavi, succidi fecisti. Respondit placido vultu sanctus Gummarus: Fateor peccatum meum: sed si injuriam intuli, sicut justum est, satisfaciam tibi: aut arborem prostratam tibi restituam, aut pro dampno justam mercedem tibi rependam. Quiesce, precor, quiesce tantum ista nocte. Vix multis precibus consensit rusticus, ut sileret usque mane & abscessit. Nocte ergo instanti, cum jam sopor & silentium tenerent omnes, sanctus Gummarus ad consuetum præsidium & solita orationis arma confugit. Domine, inquit, tu refugium factus es nobis, adjutor oportunus in tribulationibus. Ne avertas faciem tuam a clamore meo, nec claudas aures tuas ad preces nostras. Quod si ego, Domine, exaudiri non mereor, saltem hos, qui mecum sunt, attende. At si peccatis nostris omnes gravemur, ne ascendant ad te petitiones nostræ, fac propter temetipsum, Domine, cujus nec pietas habet finem, nec dona mensuram. Reveletur hominibus gloria tua; prædicetur ab incredulis nomen tuum, & sciant, quia non est vana fides nostra, nec deserit sperantes in majestate tua. Tu ergo, Domine, qui de nichilo omnia condidisti, qui die tertia herbas, arbores, & virgulta de terra produxisti, restitue arborem, ut prius integram, & aufer a servis tuis, quam ignoranter incurrimus, contumeliam.

[7] [suis precibus redintegrat,] Et cum orasset secus arborem prostratus, surgens tulit zonam suam, collegit arborem, præcinctam colligavit. Res mira, & memoria venturæ generationis digna. Ita enim solidata est, acsi nullam antea læsionem sensisset k. Adhæc in eodem loco ipsam videmus omnino sanam l. Aspicimus tantum vestigia circumligatæ zonæ retinentem. Signum ligaturæ arbor integra repræsentat ad gloriam Dei & laudem servi sui. Mane autem facto, rediit rusticus ex condicto, hesterna tumidus ira, & pro dampno replicans jurgia. Quem sanctus Gummarus leni affatu & læto vultu compescens, apprehensum manu perduxit ad arborem, & ostendens illæsam, ecce, ait, fili, arborem, quam præcipue dolebas recisam. Dedit Deus solatium dolori tuo: abstulit quoque angorem cordi nostro. Gratias refer omnium bonorum largitori Deo, cujus pietate donum memoriale accepisti. Quod signum cum viderat ille, qui prius impatienter sæviebat, divina inspiratione compunctus ait, virtus Dei hæc est; non est opus hominis, ut arbor succisa exiguæ noctis spatio in pristinum consurgat statum. Arbor ista, quam hoc miraculo dedicasti, ultra non erit mea: hanc ego tibi do: totum quoque territorium, quidquid meæ hereditatis est, in possessionem stabilem tibi constituo. Igitur, ut post illum diem firmam ad invicem amicitiam pepigerunt, osculantes & salutantes mutuo se, pacifice digressi sunt.

[8] Prædicta nocte, quæ prima fuit itineris sui, [SS Petro & Paulo angeli monitu] quiescebat sanctus Gummarus in tentorio; & ecce, angelus Domini in visione apparuit ei supra tentorium quasi columba assistens m: qui dixit ad eum, O Gummare, vigilas? Vigila. Nam ego nuncius a Deo missus sum, ut ipsius mandata tibi aperiam. Præmonet te, quid facturus sis, ostendens, ubi maneas, vel qualem vitam ducere debeas. Disposuisti Romam ire, & oratoria Apostolorum Petri & Pauli visitare. Sed Deus ubique præsens est, bonos & malos in omni loco contemplantur oculi ejus; novitque Dominus, qui sunt ejus. Tu autem, hoc itinere omisso, imperium, quod tibi mandat, attentius audi. Haud longe ab hoc loco, in quo jaces, locus est circumfluente amne conclusus, arboribus quoque consitus. Arbores inde exstirpabis & oratorium ibi sacies: hic tibi viventi sedes, hic tibi defuncto erit requies. Nam cum in cætus sanctorum fueris assumptus, hic in monumento pausabunt artus tui. Sed constanti animo esto, & bonis operibus vigilanter insiste, certissime sciens, quia ad consortium angelorum pervenies, & sempiternæ vitæ præmia pro labore temporali percipies.

[9] Tali autem admonitione completa, egressus Vir sanctus, [Liræ,] vidit in apice tentorii angelum in specie columbæ, mirabili splendore rutilantis. O beatum Virum, qui angelico affatu dignus fuit; qui etiam inspicere illum oculis morituræ carnis promeruit. Illico ammiranda visione lætatus in hanc vocem erupit: Benedictus es Deus, qui respicis humilia in terris, in throno celestis gloriæ tremendus angelis, ammirabilis hominibus, quem omnis creatura veneratur, cui genua cunctorum flectuntur. Tibi laus & honor, tibi jubilatio & gratiarum actio, tibi regnum, decus & gloria sine fine in sempiternum. Ecce ego visione ista certus, & ammonitione instructus, non morabor omittere, quod incepi, & apprehendere opus, quod jussisti. Tunc sanctus Gummarus transiens flumen, ingressusque locum, cœpit cædere, cœpit exstirpare arbores & frutices: nec cessavit donec planicies amænissima facta est: projecit autem excisas arbores in vicinum fluvium, quarum congeries tanta est, ut videatur adhuc ædificiorum culmina adæquare n: ubi cum fuissent hactenus avium ferarumque domus, habitatio hominum aptissima facta est.

[10] Sed nunc locus ille paucis describatur. Nomen huic villæ antiquum Nivesdonch fuit, [cujus hic situs describitur,] quod mutatum vulgus Ledonem o appellavit. Hæc uno a latere respicit Taxandriam; a latere altero Renensem provinciam: sed inter has & villam amnis, Nita nomine, medius influit, qui eam suo ambitu inclusam ab utraque sequestrat; quæ in flexuoso sinu ipsius quasi insula stans, hinc advenientes admittit per pontem unum, inde exeuntes emittit per pontem alterum. Sed amnis iste, Nita nomine, in accessu marinæ effusionis crescendo alveum suum complet: recessu vero decrescendo minuit; dulces aquas tamen ad potandum semper habet, atque sub illis alit immensam piscium habundanciam. Progressus inde idem amnis præterfluit villas, præterfluit casas in ripis suis exstructas, prata irrigat, fæcundat arva, transit silvarum umbracula. Si quis autem de medio supradictæ insulæ oculos hac illacque circumferat, in jocundo spectaculo delectatur animus ejus. Aspicitur enim ultra amnem planicies lata & speciosa, quæ longe lateque diffusa, & floribus decorata est & pascuis uberrimis. In circuitu autem ingens silva conspicitur, quæ plurima magnitudine in longum latumque porrigitur. Illic glandiferæ arbores, illic pascua, illic ferarum cubilia, usuique hominum multum necessaria. Quid de agrorum adjacentium fertilitate dicam? Illos præ ceteris laudant, quia parvo coluntur labore, sed maxima abundant ubertate. Igitur in tali territorio locus situs gestat in medio sui ecclesiam lapidibus exstructam p, & decenter perornatam, in qua S. Gummari reliquiæ continentur, quæ sunt totius patriæ munimentum, liberatio hominum, spes benigna, laus jocunda, salus certissima.

[11] [oratorium condit,] Sed nunc ad inceptum redeamus opus: sanctus Gummarus, postquam arbores & spineta & frutices exstirpavit, & in fluvium, sicut jam dictum est, dimersit, ecclesiam ibidem in honorem sancti Petri condidit; in qua jugiter orationibus invigilans, ad supernam civitatem & cives ipsius desiderans suspirabat; oculos interiores ad vanitatem non retorquens, sicut scriptum est: Nemo mittens manum ad aratrum & respiciens retro, est aptus regno Dei q. Sanctorum vero gesta perscrutabatur & exemplis Sanctorum vitam sibi formabat. Præceptorum Dei erat auditor, & illa opere complebat. Qui, cum ad villam suam Emblehem reverti vellet, in eundo vel redeundo nullum sustinebat laborem; nam modico intervallo inde aberat * Considerate, fratres, temporalem hujus Viri miliciam. Apud Emblehem activam vitam exercebat. Nudis scilicet porrigens indumenta vestium, esurientibus largiens victum, infirmorum curam gerens, peregrinantes suscipiens, pupillos judicans *, defendens viduas, & hujusmodi operibus insistens. At quotiens a terrenis animum levabat, ut soli conditori per contemplationem intenderet, ad locum oratorii sui recurrebat.

[12] [baculo fontem excitat,] Silendum vero non est, quam præclara virtute sanctus Gummarus enituit. Nam messis in tempore, cum exirent homines undique in agros, ait illi uxor sua: Ecce videmus alios ad messem properantes. Quid in desidia consumimur? Et exivit cum familia in agros. Cum instarent operi, nec respirarent, sitire cœperunt vehementer: fervor quoque nimius erat, jam solis æstu diem mediante. Petierunt itaque paulisper dimitti, donec restringerent * ardorem sitis. Sed mulier truculenta nullam incepti operis moram, fieri sinebat: Immo lacessitos urgebat minis, & amaris sermonibus. Cumque jam gravitate laboris & sitis deficerent, ecce, sanctus Gummarus veniebat in agrum; cui occurrerunt omnes cum fletu & procidentes ad pedes ejus dixerunt: Ecce, Pater, ecce, deficimus: labor iste in tanto diei fervore gravis est, & siti perimus. Petivimus a domina nostra, ut concederet nobis paulisper respirare & aquæ haustu animas nostras refocillare; sed aspere renuit. Miserere ergo saltem tu, Pater, & salva famulis tuis animas nostras. Horum lacrimosa voce commotus, ait uxori suæ: O cor impium! o mens perversa. Cur ad pietatem non inclinaris? Quare viscera miserationibus occludis? Non sit tibi sors nobiscum, quæ talem geris animum. Recede hinc, revertere domum, Deo invisa & hominibus odiosa. Quæ statim recessit, increpationem illius parvipendens. Tunc sanctus Gummarus fodit baculo terram, & erupuerunt * aquæ largissimæ. Omnes ergo alacres hauserunt aquas; sed magis præsenti miraculo, quam potu refecti sunt. Adhuc manat fons ibidem, ut sit jocundæ virtutis testimonium r.

[13] Uxor autem illius, ut dictum est, domum regressa nimio sitis ardore periclitari cœpit. [signo crucis uxorem præ siti de vita periclitantem reddit incolumem,] Denique ultrix impietatis suæ sitis eam apprehenderat, quæ prius sitientem familiam refocillari non permiserat. Justo quidem judicio: quæ enim per compassionem sentire noluerat, quantum affligeret alios, tormentum sitis translatum in se experimento didicit. Dicit quippe in Euangelio Dominus: “Eadem mensura, qua mensi fueritis, remetietur vobis s”. Sed ardorem aqua restringere * non potuit; vim & naturam suam aqua perdiderat, quæ in pectore suo fomes & nutrimentum incendii erat. Sentiens autem illa sibi mortis instare periculum, misso nuntio, orabat clementiam sancti Gummari: ille autem intellexit divina ultione illam cruciari & incidere * laqueum, quem ipsa tetenderat. Sed recogitans malum pro malo non esse reddendum, ad ægrotam pervenit, vidensque in extremitate vitæ periclitantem, ita ut pene expiraret, signaculo sanctæ crucis signavit illam, & potum manu sua porrexit; quæ statim ab infirmitate corporis convaluit, sed in infirmitate mentis perduravit.

[14] Alio tempore cum apud Lanchem t familia sancti Gummari meteret in agro, [puerum a colubro illæsum servat,] cogente domina sua, venerat mulier quædam habens filium inter eas, quæ secundis feriis debebant operari; quæ eumdem infantulum suum pannis involutum jactavit super manipulum, ut dormiret, & ab eo ad opus recessit. Qui cum obdormisset, ingressus coluber os ejus, per guttur delapsus est in interiora. Interea superveniens sanctus Gummarus, reperit infantem sopitum, viditque colubrum ejus faucibus illapsum, & adhuc forinsecus eminere caudam. Tunc atletha Christi festinanter arripiens dolcum u, quo erat surpatum x pallium ejus, perforavit caudam ejus & colubrum extraxit. Et convocans familiam, Quæ est, inquit, mater hujus pueri? Quæ, cum in præsentia timida constitisset, dixit: Quare huc infantem detulisti? Cur non reliquisti eum domi? Gratias age Deo; ecce, quanto ab hoste illum eripuit. Quod vivit, donum Dei est: nam quis tanta possessus morte vivat? Caput & totum pene corpus ventri immerserat: vix cauda ex ore prominebat. Cunctis inde stupentibus, in virga suspendit, & iterum atque iterum videndum obtulit. Cui cum mater diceret, infantulum non esse tutum sine matre, misericordia motus, omnibus suis constituit, ut mulier quæcumque habens lactantem parvulum feria secunda ab omni servitio esset libera.

[15] [statis temporibus cum S. Rumoldo congreditur,] Erat eodem tempore vir quidam Rumoldus, quem superna gratia sua inspiratione repleverat. Hic viciorum temptamenta penitus mortificans, ad virtutum culmina cotidie exurgebat. Non die, non nocte a bono opere vacabat; sed carnem suam jejuniis & vigiliis attenuans orationibus assiduis incumbens. Omaibus igitur virtutum armis præmunitus, ubicumque bonæ conversationis aliquem esse noverat, desiderabat ejus præsentiam, ut cum illo de æterna vita conferret, & sanctæ Scripturæ ferculis pinguesceret. Audiens sancti Gummari præclaram opinionem, videre illum æstuabat. Famam quoque ejus sanctus Gummarus audiens, non minori desiderio noticiam ejus quærebat. Cumque tandem convenissent duo clarissima illius provinciæ Luminaria, non de vanis & caducis rebus habuere sermonem: sed mutua exhortatione se instruentes, jam cælestis vitæ prægustant dulcedinem. Præmonent se, quantæ sint insidiæ dæmonis, quæ arma Deus e contra contulerit; quæ supplicia reprobis, quæ præmia dentur justis: quam brevis sit hæc vita, & quot incurrimus pericula. Revocant ad memoriam & victorias Sanctorum: quis bestiis sit objectus, quis lapidibus obrutus, quis ferro trucidatus, quis igne consumptus. Magna quidem de Euangeliis & Apostolorum & Prophetarum dictis proferentes, divinarum Scripturarum aperuerunt fontem & rigabant mentes audientium.

[16] [corumque baculi ex aridis mutantur in virides,] Cum vero ab invicem separari deberent, diem & locum constituerunt, ut iterum convenirent. Ipso autem die ad locum, qui dicitur Stadeyke y, sibi invicem occurrerunt, gestantes uterque virgam aridam, quæ dicitur archadica *. Illic igitur more suo spiritualibus epulis refecti, hunc locum medium itineris elegerunt, quia æquali spacio ab utriusque distabat mansione. Placuit illis ex inspiratione divina, ut singulis annis cum tota populorum frequentia in supradicto convenirent loco, cum crucibus & capsulis & Sanctorum pignoribus, Missasque ibi pro communi salute celebrarent z. Iis dispositis, uterque jaculatus est virgam, quam gestabant, quæ steterunt in vicinæ quercus stipite; & cum prius fuissent aridæ, in momento reviruerunt, floresque & folia protulerunt, sicut multi attestantur aa. Hoc certo & manifesto signo Deus declarare voluit, illud sibi placuisse consilium, talemque conventum esse gratissimum.

[17] [securus denique ad Dominum migrat.] Tandem cum instaret tempus, ut emeritum Athletam a corporali milicia ad coronam Deus evocaret, cœpit modica ægritudine fatigari sanctus Gummarus, sensitque diem resolutionis suæ adesse, nec habuit timorem illum omnium timorum, scilicet mortis. Erat enim securus de præmio, sciens, cui se a primæva ætate devoverit, cui huc usque certaverit, quod ad illum tamquam victor transiret ex hoc mundo. Postquam ergo ægritudine correptus in villa sua decubuit, terminavit cursum mortalis vitæ quinto Idus Octobris, sanctamque animam per manus Angelorum in supernas transmisit sedes. Fruitur itaque nunc perhenni vita gloriosus confessor Dei Gummarus; lætatur calestium Civium contubernio se introductum, gaudetque ille sacer Chorus, numerum suum tanto Concive esse adauctum.

ANNOTATA.

a Et quidem e stirpe Carolidarum, uti aiunt nonnulli, sed omni antiquitatis testimonio destituti.

b Milliari circiter uno Lira, nec procul a dextera Nethæ Minoris ripa distantem.

c Quod adiit anno 752 tenuitque usque ad annum 768.

d Præfectum palatii seu Majorem-domus Pippino regi fuisse, Kegelius scribit, nescio, qua de causa: an quia Illustrem Baldericus vocat, quo titulo præfecti palatii S. Gummari ævo utebantur? Sed illustrem Laïcum eum appellasse Baldericus potuit vel ob solam generis claritudinem; neque ita proprius palatiipræfectis hic titulus fuit, quin & aliis, uti docet Mabillonius de Re diplomatica lib. 2, cap. 3, fuerit quandoque concessus.

e Variis id nomen modis scribitur; eoque appellata etiam fuit SS. Herlindis & Renildis mater. Consule Comment. prævium num. 8. Grimmaram, S Gummari uxorem, fuisse Pippini neptem, ac terræ hiatu absorptam narrant; verum de his altum est Theobaldo, licet alia multa ex aliorum relatu non tacuerit, silentium.

f Nempe ut adderet sævitiæ probrum. Non diu post Carolus Magnus servo, qui latronem exsilio mulctatum suscepisset, dimidium caput tonderi statuit in capitulari anni 809, uti apud Bouquetum scriptorum Rer. Gall. & Francic. tom. 5, pag. 680 videre est.

g Sub annum 762 vel 768. Vide dicta num. 9 & 10 Comment. prævii.

h Nethæ duo sunt, alter Major dictus, alter Minor: oritur uterque in Brabantiæ Campiniæque confiniis; ac suo quisque alveo Liram usque procurrit: inde vero in eumdem alveum confluit, recipiturque a Dilia ad pagumRumpst primo a Mechlinia lapide.

i Malim credere id, inscio Gummaro, factum; uti innuunt ista ad calcem num. seq. Sancti verba: Aufer a servis tuis (Domine) quam ignoranter incurrimus, contumeliam; & forte quidem, cum S. Petri oratorium conderet, uti Wichmannum abbatem Tongerloënsem in Brabantia Mariana ex Theobaldo scribere, ait dominus Le Roy.

k Ita equidem fert constans & vetus, quæ hodieque viget, indigenarum traditio.

l Hæc Theobaldus haud serius seculo XII scripsit: exaruerat quercus illa anno seculi proxime insecuti sexagesimo, quo ædes sacra eo, quo steterat loco, fuit exstructa.

m Factum sæpissime, ut ejusmodi angelorum apparitiones Sanctorum biographi, ab horum ætate remotiores, ad ornatum potius argumenti, quam ex vero retulerint; unde habentur passim ac merito suspectæ.

n Mirum profecto, si tam alta lignorum congeries a seculo VIII ad Theobaldi ætatem usque perdurarit.

o Eo nomine appellatur in divisione regni Lotharii, anno 870 facta.

p Quam S. Gummarus exstruxit, ligneam fuisse, Theobaldus in ejusdem Vita Metrica scribit: Verba habes num. XI Commentarii prævii.

q Luc. 9, ℣. 62.

r D. le Roy in brevi quodam Ms. apud nos servato, cui titulus: Disquisitio Vitæ S. Gummari, qui Lyræ colitur XI Octobris, sic scribit: Cæterum ad levandam sitim messorum scipione fontem excitasse quoque scribitur, & etiamnum visitur puteus, quem Fontem divi Gummari appellant, in pendente collis prope fluvium Netham. Unde suspicor, commentum esse hujus fontis miraculum, cujus scaturigo minime miraculosa, sed naturalis apparet. Sed esto, ut illius seu putei seu fontis situs naturalis appareat: estne hinc consectarium, eum ad Sancti preces non fuisse productum, aut geminari debuisse prodigium?

s Marci 4, ℣. 24.

t In Vitis Sanctorum Lovanii in domo Joannis de Westphalia anno 1485 impressis fol. 240 verso legitur Leuchen; qui locus idemvideri posset, qui Lechenen, viculus in suburbano Lirensi, de quo D. le Roy in Notitia Marchionatus S. Imperii lib. 2, cap. 16, pag. 151 & seq. Sed terram, quam Giselbertus in Lanchem possederat, abbatiæ Tongerloënsi anno 1186 confirmavit Urbanus III apud Miræum Notitiæ Ecclesiarum Belgii cap. 173: videturque idem viculus, qui Lankom, haud procul Tongerloa situs.

u Id est, sicam vel pugionem.

x Quid ea vox significet, plane ignoro; nisi, quod verisimile est, legendum sit sirpatum: significat autem sirpare idem, quod alligare vel implicando colligare.

y Vide dicta de situ hujus villæ num. 13 Comment. prævit.

z Tanto id apparatu factum minus credo: nec vero admodum simile sit, ibi Missas celebratas fuisse, nisi tum temporis illic sacellum exstiterit. Visitur quidem illic sacellum in memoriam occursus utriusque Sancti, sed anno demum 1688 excitatum. Post obitum tamen utriusque Sancti locum illum solenni vicinorum locorum supplicatione in congressus illius memoriam honorari olim consuevisse, satis indicant ManuscriptiLirensis, cui editio Lovaniensis, de qua ad lit. t, consonat, verba isthæc: Quia igitur, fratres, quæcumque scripta sunt, sanctorum hominum exempla imitetur parvitas nostra; ut in eodem loco a cunctis provinciæ incolis per singulos annos conventus fiat.

aa Postrema hæc Theobaldi verba, sicut multi attestantur, primum quidem, Theobaldum hoc non nisi ex aliorum relatu memorasse, palam satis ostendunt: dein vero, an satis omnibus ea, qua scribebat, ætate probatum id fuerit, relinquunt in dubio. Vivebat id fere temporis Theodoricus abbas Trudonopolitanus, vir virtute & eruditione insignis, anno 1107 defunctus; nec tamen hujus miraculi, quod S. Gummaro ac S. Rumoldo commune fuisset, in Actis S. Rumoldi vel verbo meminit. Siluit is quidem etiam S. Rumoldi cum S. Gummaro congressum, quod facere absque rerum a S. Rumoldo præclare gestarum notabili dispendio potuit. Aliter vero censendum de scipione S. Rumoldi ex arido in viridem repente converso: Theodoricum enim, qui tom. 1 Julii de Rumoldo ita scribit: Præterea de inserendis arboribus & insitivis earum, non ignobile illud recordamur miraculum. Quidquid enim ejusmodi seminum sanctissima ejus manus sparsisset, eum incremento cælestis donum comitabatur (sed absque miraculo) efficaciæ… Fagineam hoc negotio nutriverat silvulam, sub quarum plerumque recubans tegmine meditabatur harmoniam Davidicæ melodiæ. Ad nostra usque tempora una harum perdurat arborum, miraculum tam insigne, argumentoque, quod eo loci tractabat, tam affine, si id cognitum habuisset, vel sufficienti traditione suffultum credidisset, silentio præteriturum fuisse, vix inducar, ut credam. Retulit id quidem Belgicus S. Rumoldi biographus, a Domynsio Latine redditus, sed recentior, &, ut verosimillimum apparet, ex Theobaldo.

* supple cum

* sic Ms. L

* an vindicans?

* Ms. L. restinguerent

* Ms. L. eruperunt

* Ms. L. restinguere

* Ms. L. addit in

* an pastoralis?

CAPUT II.
S. Gummari sepultura, translatio, & quædam post ejus obitum patrata miracula.

[S. Gummari, in Emblehem sepulti, corpus] Convenerat ad exequias sancti Gummari multa amicorum & affinium multitudo, quibus pari consensu placuit, sanctas reliquias in supradicta villa Emblehem recondere, ut ibidem sepulturam haberet, ubi natus fuerat & nutritus. Sed [alia] erat divina voluntas Dei, quod mox, ipso revelante, innotuit a. Nam, quiescente quadam sanctimoniali, nomine Wrachtilt, in oratorio sancti Petri, quod, jubente angelo, sanctus Gummarus exstruxerat, talis ad eam divinitus vox facta est: Transferantur beati Viri reliquiæ de loco, ubi sepultæ sunt b, & recondantur in illa, quam ipse construxit, ecclesia: hanc divinam jussionem omnibus revelabis, ut eam omni devotione maturent perficere. Evigilans illa cœpit in secretario cordis visionem revolvere, dubitans, an fidem auditis adhiberet; an potius ludibrium somni fuisse crederet. Num, inquit, talem visionem audeam cuiquam revelare? Quis enim credet asserenti? Deridebunt omnes aniculam, fantasiis delusam; aut dicent, figmenta me composuisse fæminca deliratione.

[19] Melius itaque est silere, quam verba deliramentis similia proferre. [nutu divino] Secunda vice ammonita siluit, trinam ammonitionem expectans, ut constanti voce mandata summæ Trinitatis astrueret. Tertia autem nocte sanctus Gummarus visus est ei assistere quiescenti, in tali sermone: cur negligenter agis? Cur adusque hanc horam siluisti? Tandem acquiesce, tandem acquiesce, surge & jussionem divinam cunctis loci illius incolis effare, ut reliquias meas inde sublatas apud Ledonem reponant: & ut te a nobis missam certius cognoscant, hoc signum meæ præsentiæ in facie tua aspiciant. Et hoc dicens, posuit manum dexteram supra faciem ejus; cujus attactu caro in candorem conversa; palmæ autem & digitorum vestigia manifesta retinuit. Ecce, si verbis, inquit, non credant, tamen signo acquiescant. Mane facto, surgens mulier, presbyterum cum omnibus, qui aderant, incolis convocavit c, trinum mandatum apparuit *, signumque impressum sibi ostendit; & ne moram præcepti ageret, constanter ammonuit. Nullus autem fantasiis deputare ausus erat, quia tertia ammonitione repetitum; signo quoque manifesto videbatur confirmatum.

[20] [Liram transfertur elevaturque deinde vero Sanctus.] Venerunt igitur ad locum, ubi humatæ erant sanctæ reliquiæ, quas, aperto sepulchro, conati sunt elevare; sed neque plaustro, neque equis, vel navi, neque ullo vehiculorum genere potuerunt eas amovere. Stupentibus vero cunctis, advenit custos pecorum sancti Gummari, qui in ecclesia, quam ipse construxerat, cooperator ejus fuerat. Hic primo conatu levavit a sepulchro sanctissimam glebam: usque ad amnem ubi subvectum erat, parata navicula deportavit. Suscipiens igitur navis sacratissimum pondus, remota ultro a ripa, cursu velocissimo properavit sine remigis officio, sed evidenti cum miraculo: videbant enim navim velociter currentem, sed in ea gubernatorem nullum d. Postquam vero in ripa præfatæ villæ cursum fixit sacra illa sarcina, humeris portantium in ecclesiam suam subvecta est, ibique cum magna reverentia sepulta annis XL quievit e. Postquam vero ædificatum est monasterium f, quod illic cernitur, in illud elevatus est honorifice & sublimatus. Ibi quoque usque in hodiernum diem multa mirabilia per servum suum operatur Dominus noster Jhesus Christus. Ægris sanitatem restituit, freneticos ad sensum reducit, claudis gressum reparat, surdis auditum. Cæcis visum renovat, linguas mutorum reserat. Ipsas quoque animas a suis languoribus purgat. Certum quippe est, quicumque fideliter invocaverit sanctum Gummarum, sentit eum in omni necessitate propicium. Unde quia divinitus talem suscepit thesaurum, merito exultat loci illius plebecula laudes illi & gratias offerens, qui vivit in secula Deus.

[21] [miraculis inclarescis, e quibus recenset auctor,] Si quis hæc pauca de vita & conversatione sancti Gummari diligenter intendat, habet, quod miretur: quia litterarum rudis attigit ad culmen perfectionis. Quanta in eo mansuetudo fuit! Quam sancta simplicitas! Quam placitus Deo in fide & in omni opere! Quis dubiret, eum disciplina sancti Spiritus eruditum? Quis dubiret, eum Deo vixisse, in Deo quoque vitam finisse? Hoc testantur præclara miracula, quæ frequenter apud tumulum ejus in salute multimoda ostenduntur. Pleraque ratione * fidelium didicimus: pleraque nostris temporibus facta cognovimus. Sed de præcedentibus dubitare nefas est, quorum fidem recentia veraciter astruunt.

[22] [prodigiosam mulieris peccato obnoxiæ conversionem;] Fuit quondam bonæ memoriæ mulier quædam, quæ famam virtutum sancti Gummari audiens cœpit secum cogitare, ut ad sepulchrum ejus tenderet, & orationibus ejus se commendaret. Erat de provincia, quæ dicitur Brachbant, de villa Nutucui g nuncupata. Venit ergo ad oratorium sancti Petri, ubi ejus reliquiæ; & cum introisset orationis causa, cogitabat secum partem hereditatis suæ sancto Gummaro tradere pro sua suorumque sospitate. Et, adductis testibus, cum accepisset wantam h, ut super altare, solito tradicionis more i, deponeret, nequaquam inde manum retrahere valuit. Wantam excutere volebat; sed non potuit. Wantam secum excutere & auferre conata est; sed nequivit. Omnes, qui aderant tradicioni, facti sunt testes miræ virtutis. Obstupebant omnes, sed mulier præ omnibus. At illa divinitus inspirata rediit in se: iniquitatem recognovit, & peccato se obligatam esse expavit. Tunc partem, quam sibi retinuerat, priori adjunxit, & sancto Gummaro totam possessionem tradidit. Insuper, abjecto peplo, comam capitis sui arripiens k sese in ancillam ipsi mancipavit, dedit se & redemit se. Sanctus autem Gummarus solvit eam a vinculis corporis, postquam habuit totam sui juris. Et illa postmodum in fide magis solidata fuit, & in terrenis bonis copiosissime habundavit.

[23] Quodam tempore, cum excrevissent peccata hominum, [S. Petri templum] & superno judicio correptionis flagella meruissent, a Deo educta a sedibus suis gens Northmannica, gens ferocissima, quæ navigio in Rhenensem provinciam advecta circumquaque omnia depopulati sunt. Hantverpiam incenderunt l, Walchram vastarunt: adeo alii dispersi sunt, ut nullus esset locus, ubi cessaret luctus. Per fluvium igitur, qui dicitur Schinda m, ad villam Turninum devenerunt, ubi erat monasterium sancti Fredegandi confessoris n. Sed Deus propter iniquitatem inhabitantium exosus locum, reliquias ipsius jussit alio transportari, ut nullum esset obstaculum contra desolationem. Quibus sublatis, velut muro & turribus civitatis destructis, irruit gens inimica & incendio pereunt cuncta ædificia; ipsumque monasterium consumpsit, homines partim trucidavit, partim captivos abduxit. Neque domus superfuit, neque habitator evasit. Nichil nisi solitudo remansit. Ergo Northmanni inde transmeantes post fluvium, qui vocatur Thile o, apud Machlinas ecclesiam sancti Rumoldi succenderunt.

[24] Digressi inde per alveum Nitæ, ad sanctum Gummarum ferocitatis suæ direxerunt cursum: [adversus Normannos mirabiliter defensum,] sed illic pugnavit sancti Viri meritum contra sævitiam hostium. Ignem jactaverunt ad fastigium monasterii; sed repulsus & emortuus elanguit. Vim virtutis suæ oblitus est ignis, ut domus sancti Gummari maneret incolumis. Sed quantum amittebat ignis de virtute sua, tantum incendebantur amplius inimicorum corda. Nam templum ingressi sunt, ut manu propria fierent noxii: quia ignis non obtemperabat eorum furori. Interim beatæ memoriæ Fredegerus p presbyter infulatus q assistebat *, offerens sacrificium Dominici corporis & sanguinis pro sua & aliorum salute. Nam cum audiret adventum ferocissimæ gentis ait: cruentas horum manus non fugio: in manu Dei est anima mea. Si placet illi, ut vivam, quis vitam meam tollet? Dum vixi, tibi, sancte Gummare, vitam impendi. Si locum istum, te permittente, tollunt, me simul perdant: me cadens domus ista involvat trabibus suis & parietibus sepulchrum mihi faciat. Hæc requies mea in seculum seculi: hic habitabo quoniam elegi eam r. Hæc dicens vestimenta sacerdotalia induens ad Missam processit. Cumque summæ Majestati mactaret sacrificium, mactatus est ipse Deo in holocaustum. Ingressi enim, ut prædictum est, irruerunt in eum & crudeliter peremerunt. Cecidit igitur super altare victima suavissimi odoris Domino, & felix quievit in somno. Sic honoravit servum suum sanctus Gummarus; hoc illi præmium reddidit, quod ad martyrii eum coronam proveheret, & perpetuæ gloriæ consortem haberet. Sed divina ultio graviter reos consumpsit. Nam cum universa, quæ rapuerant, ligatis etiam cum sanctimonialibus detulissent ad navim, duo reges, qui aderant, percussi sunt: alter eorum Reolfus, alter vocabatur Reginarius: sed Reolfus, cum ventrem purgaret, omnia intestina per secessum emisit: Reginarius autem oculorum lumine privatus, graviorem morte mortis pænam sustinuit s. Habens enim quod semper plangeret; portans in se, quod semper defleret, ipse testis reatus sui fit, præco majestatis Dei, ne quis loca sacra temerare audeat, vel mittere manum in sanctum Dei præsumat.

[25] [surdum mutumque auditu ac loquela donatum.] Est autem aliud, quod diebus nostris Deus ostendit. Illum, de quo nunc locuturus sum, viderunt multi in villa sancti Gummari manentem, & devotissime illi servientem. Unde loqui fideliter audeo, quod affirmare fideles audivi personas. Erat juvenis quidam Gerolfus nomine, qui a primo nativitatis die & auditu caruerat & loquela: erat autem, ut aiunt, ingenuis parentibus oriundus, de vico Tornicensi t, qui, cum hac debilitate ad juventutem processisset, disponente Deo, ingressus est navim & applicuit nostræ viciniæ, tandem ad villam sancti Gummari pervenit. Illic cum oratorium frequentaret, & sedulus in monasterio esset, aquam deferens & pavimentum purgans, respexit operarium suum sanctus Gummarus, & laboris sui gratissimam illi mercedem restituit. Nam aures ejus diu clausas aperuit; linguam quoque diu ligatam resolvit, ut clare audiret & discrete responderet. Auditum est illud miraculum ab incolis, & fit concursus in ecclesiam omnis sexus & ætatis. Accedunt, aspiciunt, colloquuntur, & audiunt. Gracias Deo omnes clamant; gracias Deo iterum pronunciant. Prima autem muti illius vox fuit, qua sancti Gummari nomen protulit. Hanc semel, hanc secundo, hanc tertio edidit. Adeo autem loci illius habitationem dilexit, ut nec parentes, nec patriam vellet revisere; sed serviret fideliter, a quo mirabilem illam acceperat servicii mercedem.

[26] [Nescio, cujus additamentum.] Multo plures virtutes per sanctum Gummarum claruisse certum est; sed scriptis commendatæ non sunt. Nec licet cuiquam dubitare quippiam difficile esse in cælo commoranti & cum Deo viventi. Et, si cessavit miracula operari, ideo certe fit, quia rari sunt, qui fideliter petant, devote quærant, perseveranter pulsent. Imploremus ergo misericordiam summi judicis, quæramus nota suffragia hujus clementissimi confessoris, quatenus interioris hominis sospitatem & æternæ vitæ consortium impetret nobis a Deo & Domino nostro Jhesu Christo, cui est honor in secula seculorum. Amen u.

ANNOTATA.

a Si mox S. Gummari corpus Liram transferri Deus voluit, qui annis 40 prius Emblehemi, quam Liram deferretur, quievit, prout ejus biographi vernaculi tradunt?

b Nempe ex Emblehem, ubi mox ab obitu sepultum fuisse Theobaldus dixit: Baldericus quidem in monasterio canonicorum ab se condito sepultum ait; verum illi sermo est, non de loco, quo primum tumulatus fuit, & in quo brevi admodum temporis spatio jacuisse videtur, sed de eo, quo ea, qua scribebat, ætate jacebat.

c Editio Lovaniensis sic habet: Mane facto, surgens mulier presbyterum cum omnibus, qui aderant in collegio, convocavit.

d Nihil hic miraculi agnoscit D. Le Roy in Mss. ad Vitam S. Gummari Animadversionibus penes nos exstantibus. Secundo quippe, inquit, rectoque alveo (scapha) vehebatur. Verum æstui marino Netha hodieque cedit: quid si igitur Emblehemum usque seculo VIII ille se extenderit, perque retroeuntes Nethæ undas, atque adeo adverso flumine scapha sine remis, sine rectore delata Liram fuerit, atque isthic, frustra illam retro trudente æstus accessu, sponte substiterit?

e Non in Emblehem, ut ejus biographi vernaculi tradunt, sed Liræ in oratorio a se constructo; cui post annos ab ejus translatione circiter 40 suffectum est aliud, quod, inquit paulo post Theobaldus, illic adhuc cernitur.

f Si annis 40 circiter post S. Gummari Liram translationem conditum illic monasterium est, quomodo id a S. Gummaro factum Baldericus scribit? At Baldericus de instituto a S. Gummaro canonicorum cœtu locutus est: Theobaldus vero monasterii nomine novum SS. Petri & Pauli sacellum intellectum voluit, id quod num. XI Comment. prævii ostensum est.

g Locus est mihi non notus.

h Id est, chirothecam.

i Prisci hujus moris exempla plura videsis apud Cangium.

k Capillorum tonsio servitutis olim symbolum fuit.

l Verosimiliter circa annum 836.

m Hodieque Turninum pagum prope Antverpiam alluit, indeque progressus Antverpiæ in Scaldim devolvitur: minoribus eo navigiis Normanni appulsi fuerint, aut Scinda capaciore, quam modo, fluxerit alveo.

n Relatus est in Opus nostrum ad diem XVII Julii.

o Nunc vocatur Dilia; conjungitur Nethæ ad pagum Rumpst, indeque vocari incipit Rupela.

p Meminit illius Molanus in Natalibus SS. Belgii ad diem XI Octobris, ubi de S. Gummaro: non tamen in Præfatione sua, ubi interdiœcesis Antverpiensis Sanctos Gummarum, omisso Fredegero, recenset. Retulit igitur Fredegerum ad eorum classem, qui, etsi natalem in nulla ecclesia haberent, merito tamen inter Beatos numerantur.

q Seu vestimentis sacerdotalibus indutus.

r Psalm. 131, ℣. 14.

s Videsis de his dicta num. 16 Commentarii prævii.

t Liram inter & Tongerloam non procul a Netha Majori occurrit via quædam, dicta Doornickstraete, quem tractum hic vici Tornicensis nomine indicari, existimo.

u Additamentum videtur: non enim exstat in editione Lovaniensi, pugnatque præterea cum iis, quæ num. 20 Theobaldus asserit; hic facere miracula S. Gummarus cessat: illic autem, seu num. 20, in hodiernum diem multa mirabilia per Servum suum operari Dommus, dicitur.

* l. aperuit

* relatione

* adde ex Ms. Lir. altari

MIRACULA S. GUMMARI, SUB ANNUM 1475 PATRATA,
Auct. anonymo subæquali,
Ex Ms. Corsendoncano.

Gummarus conf. Liræ in Brabantia (S.)

BHL Number: 3699

A. Anonymo.

PROLOGUS.

[Auctor Miraculorum, sub annum 1470] Benedictus Deus in donis suis & mirabilis in Sanctis suis; nobis, in quos fines seculorum devenerunt, nova prodigia miraque portenta per sanctum nominis * confessorem Gummarum circa annos Domini mille quadringentos septuaginta in diversis utriusque sexus personis, per longa terrarum spatia ad oppidum Lyrense Renensis provinciæ confluentibus, catervatim pariter & devote, varios languores ac diversa morborum genera curando, sua ex ineffabili atque immensa clementia ostendit, ut, si omnino vitæ vel gestorum ejus scripta deessent, ad prædicanda meritorum ipsius insignia hæc pluralitas miraculorum utique sufficeret. De quibus inauditis, divina gratia annuente, ad ipsius laudem nec non & beatissimi Confessoris honorem aliqua, mentes hominum maxime in admirationem moventia, brevi sub stylo redigere curabimus, quorum patrandorum occasio hujusmodi fuisse perhibetur.

[2] [S. Gummari intercessione patratorum,] Nam cum rectores ecclesiæ S. Gummari cernerent, eam multis ac diversis gravatam debitis ob ipsius ampliationem ac dilatationem, creditoribusque suis non posse satisfacere, tractaverunt inter se dicentes: Quid faciemus? Unde nobis tanta denariorum copia, uti ad competentem ædificiorum ecclesiæ nostræ structuram & congruentem creditorum satisfactionem sufficere possit? Nonne cernere est, charitatem multorum obriguisse, & paupertatem undique crevisse, ut vix unus denarius ad ecclesiæ hujus fabricam præstetur? Consulite igitur, quid facto opus sit. Respondit unus eorum, & dixit: Scitis, curtim unam in parochia de Broechem a ecclesiæ nostræ de patrimonio S. Gummari provenisse: vendamus igitur eam, ut de pretio inde nobis proventuro creditoribus nostris satisfacere, & fabricam ecclesiæ nostræ ampliare possimus. Quid plura? Fit consensus multorum, laudantium & approbantium, tam sanum, ut videbatur, consilium.

[3] [occasionem exponit.] Mox igitur in tali loco consueto tribus festivis diebus proclamatur præfata curtis venalis, quatenus majus pretium præstaturus ipsam recipiat in suam. Audi denique miraculum. Convenerunt itaque quadam die ab abbate & conventu monasterii S. Michaëlis Antverpiensis directi una cum rectoribus præfatæ fabricæ, investigantes, quonam modo illius curtis inhereditationem obtinere valerent. Ipsis igitur circa hanc materiam occupatis, pulsantur interea campanæ, fit concursus populorum ad ecclesiam confluentium, clamantium ac dicentium: Benedictus Deus, benedictus Deus! siquidem primum miraculum, quod hic subscribitur, tunc recenter contigisse memoratur, propter quod stupefacti tractatores præfati, ac tam novum prodigium cernentes, absque pacti confirmatione ab invicem discesserunt, cognoscentes, S. Gummarum non sine causa & mysterio hoc egisse miraculum: quod utique rei gestæ permaxime declarat eventus; cum per eumdem Sanctum eodem tempore ac deinceps innumera miracula coruscare noscantur. Quapropter, ecclesiæ B. Gummari multa simul & magna donaria proveniunt, quibus non solum creditoribus suis satisfacere, verum etiam egregie ac magnifice valeant ædificare, qui præsunt eidem. Horum igitur miraculorum innumerabilium quædam hic annotasse sufficiat, ut per hæc & alia cognoscantur, & Deus in Sancto suo, tædio ablato, quod multitudo parit, glorificetur.

ANNOTATUM.

a In diœcesi Antverpiensi & decanatu Lirano.

* supple sui

CAPUT I.
Miraculorum pars prima.

[S Gummari opem contracti] Anno Domini millesimo quadringentesimo septuagesimo quinto in die sanctissimæ Pentecostes quidam honestus vir ac discretus, nomine Nychaleus, cognomento Struyssens, moram trahens pro tunc in oppidulo Flandrensi noviter constructo, Middelborch vocato a, longo tempore membrorum solatio destitutus erat adeo, ut absque apodiamentis sibi minime quiret auxiliari. Hic ob spem recuperandæ salutis limina beati Gummari confessoris Christi in ecclesia collegiata, ipsius nomine quoque consecrata, quiescentis, adiit & orationem coram reliquiis sacris, plurimis fide dignis civitatis Lirensis personis præsentibus & eventum rei præstolantibus, suppliciter effundens, alterationem suæ naturæ ex occulta Dei dispositione & B. Gummari intercessione sentiens, & attonitus ac stupefactus, ignorans, quid sibi acciderit, sanus & incolumis effectus, gratias non minimas Deo & sanctissimo Confessori referens, sospes & incolumis ad propria est reversus. Anno, quo supra, ultima die Maii quædam juvencula dæmoniaca Elyzabeth de Oelen, quatuor annis membrorum solatio destituta adeo, ut sine baculorum sustentaculo incedere non valeret, etiam visitans sanctissimi confessoris Christi Gummari ecclesiam ac devotam illic orationem effundens, subito sanitatem reparavit; Deumque ac beatum Confessorem ejus magnifice collaudans, incolumis, baculis, quibus prius sustentabatur, in præsata ecclesia relictis, domum repedavit.

[5] Eadem die, qua supra, quædam mulier ab annis pluribus contracta, [tres, surdus.] suarumque virium robore privata, beatum Gummarum cum hostiarum immolatione in eadem ecclesia visitans, & orationum suarum preces humiliter eidem offerens, subito, cunctis rite peractis, obtentu Confessoris Christi sanctissimi restituta est sanitati, ut saccum siligine plenum, quem S. Gummaro pro gratiarum actione offerret, suis humeris impositum ad præfatam ecclesiam, pluribus intuentibus, deferret. Præterea hac ultima die Maii adolescens quidam viginti annorum, dictus Andreas Minten, sedecim annis sospitate membrorum suorum frustratus, ut, nisi aliorum adminiculo suffultus, incedere minime valeret, cum aspiceret tot ac tanta diversarum curarum * genera, preces supplices in præfata basilica coram beati Confessoris reliquiis toto cordis affectu ingeminans, optatam meritis sanctissimi confessoris Gummari recepit sanitatem. Dehinc sequenti die ejusdem anni, videlicet prima Julii quidam honestus vir dæmoniacus, Jacobus Rumoldi, oppidanus Lirensis, auditu aurium non mediocriter privatus, precibus devotis imploravit auxilium sanctissimi confessoris Christi Gummari, & confestim usui pristino sibi redditus est auditus.

[6] [claudus, mulier contracta, laborans cruribus,] Secunda die mensis Junii ejusdem anni adolescens quidam quindecim annorum, claudus existens, & a parentibus de villa Contik b delatus ad reliquias S. Gummari gratia percipiendæ sanitatis, qui, pede ad palmam manus altero breviore nimirum, cespitabat, & idcirco recte gradiendi officio frustratus erat. Pro hoc igitur oratione a cunctis devote magnoque affectu cordis Deo ac beatissimo Gummaro effusa, nec non & hostiarum oblatione soluta, incunctanter pedi claudo alteroque breviori prolongatio additur, &, cunctis ibidem eventum rei exspectantibus, adolescens sanus & incolumis resiliit, & Deus in Sancto suo illico gloriosus existit. Præterea quinto die Junii constat, quamdam honestam matronam, nomine Margaretam, de villagio, vulgariter Vreemde nuncupato c, omnibus suis membris contractam curru ad ecclesiam sæpe dicti Confessoris evectam & a pluribus coram sacris ejusdem reliquiis delatam, orationibus devotis pro ea cum hostiarum sacrificiis humiliter fusis, meritis B. Gummari sanitatem membrorum suorum integre adeptam, domum sine cujusquam sublevamine repetentem *. Eodem die quidam civis Daventriensis d, dictus Nicolaus Janssen, decem annis crurum execrabilibus languoribus fatigatus, qui facultatem bonorum suorum in medicos expenderat satis abundanter, nullam tamen medelam persenserat; imo ipsorum magis decisionem expectabat de die in diem. Hic, percepta creberrimorum miraculorum fama, meritis beatissimi confessoris Gummari spem firmam concipiens sanitatis, ac de misericordia Dei confidens, cum labore expensisque non modicis basilicam ejusdem visitavit, nec non fontem, quem S. Gummarus, divina virtute fultus tamquam insigne prodigium de terra ebullire fecit, adiens, crura sura cum ejusdem aqua abluens & perfundens, sospitatem diu concupitam magno cum gaudio adeptus, magnificeque Deum in Confessore suo glorificans, lætus ad propria remeavit.

[7] [alter item] Anno, quo supra, decima die mensis ejusdem Junii mancus quidam fuit Bruxellæ, dictus Joannes Hugens, qui quatuordecim fere annis apodiamentis baculorum gressus suos dirigens, altero crurum ejus breviore existente, reliquo uno pede fœtidissimas nihilominus habens fistulas undecim, aspectui intuentium propter fœtorem continuum & saniem exinde prorumpentem abominabiles, omni medicorum, in quos magnam facultatis suæ substantiam expenderat, industria cessante, quod multorum discretorum notitiam non latuit, nec non fere omnium civium Bruxellensium utriusque sexus, a quibus sæpius pro vitæ suæ necessariis alimoniam expetierat. Hic itaque antedictus Joannes decisionem languidi cruris dietim præstolans atque formidans, mirabili atque laudabili tantorum signorum & prodigiorum B. Gummari rumore a diversis personis percepto, confisus in Domino & spem suam in B. Confessoris subsidio constituens, iter ad visitandum basilicam ejusdem confessoris Gummari in sæpedicta civitate Lyrensi non sine magno labore arripuit, sanitatem ac restaurationem suæ valetudinis ab eo sperans.

[8] Quid multis immorer? Intranti denique illi ecclesiam, [claudus,] & orationem supplicibus suspiriis Deo coram S. Gummari reliquiis ingeminanti confessionemque suorum peccaminum secundum Apostolicum præceptum facienti, nec non communionem sacrosancti corporis & sanguinis Domini Christi sumenti accidit quiddam mirabile & inauditum, plurimis fide dignis in eadem ecclesia præsentibus. Nam, eo adhuc in oratione persistente, panni fasciales, quibus languidum membrum fuerat involutum, miraculose disrupti sunt, & ipse integram firmamque, breviori crure ad æqualitatem alterius distento, nec non omnibus plagis sopitis, virtute divina & meritis haud dubium beatissimi confessoris Gummari adeptus est sanitatem. Fit itaque tam spiritualium, quam popularium concursus ad tam novum & insolitum prodigium, spirituales odas una cum sanato consona voce omnipotenti Deo, nominisque sui confessori Gummaro depromentium. O quam incomprehensibilis misericordia Dei, & quam stupenda ejus magnificentia, per quem in Sancto suo tanta clarescunt miracula, cujus nomen sit benedictum in secula. Amen.

[9] Eodem die, quo supra, contigit, quod quidam Mechliniensis, [puer, cujus caput humero erat annexum: hydrops:] dictus Quirinus van Gaveren, filium suum, cujus caput humeris adhærebat, nec illud quoquo modo erigere valebat, ad ecclesiam S. Gummari adduceret, ob recuperandæ valetudinis spem & fiduciam. Qui quidem juvenis, in via cum genitore suo moram faciens, asseruit sublevaminis aliquale sentimentum se habere, ac tandem una cum patre genibus procumbens coram capsa reliquiarum B. Gummari, oblatione cum orationibus præviis debite persoluta, caput recepit diu optatæ incolumitati restitutum, acsi nullam antea sensisset jacturam. Gratias itaque quamplurimas Deo & beato referentes nominis sui confessori Gummaro ad propria hilariter sunt reversi. Ceterum anno, quo supra, die decima quarta mensis Junii quidam Walterus Struyne van Hove ad S. Laurentium e, ydropicus multo tempore, genitalibus ad unius capitis magnitudinem intumescentibus, visitans devote cum precibus & blada ad sui corporis gravitatem offerens, in ejus basilica adeptus est ipsius interventu celerem liberationem, domumque cum multa gratiarum actione sospes est regressus.

[10] Quinta die Julii ejusdem anni mulier quædam Mechliniensis, Barbara nomine, gestans in cruribus viginti duas fistulas, vovensque limina beatissimi confessoris Christi visitare, subsidium mox persensit, nec tamen votum persolvit. Verum quia scriptum est, [mulier fistulis laborans, puer peno exstinctus,] “Vovete & reddite” f, cum tutum non sit promittere Sanctis, & non satisfacere, tantis rursus cœpit molestari doloribus, livoribus & pœnis, ut usum gradiendi, quo non antea caruerat, penitus amitteret. His denique attentis, omni cum celeritate nec non devotis precibus debitum votum persolvere festinavit, &, plagis fistularum fonte sanctissimi Gummari ablutis, valetudinem, quam magno concupierat desiderio, consecuta est. Ceterum septima die Julii ejusdem anni vir quidam, nomine Henricus Verhaghe, filium habens septem annorum, qui prunellum una cum lapide deglutierat, ac per hoc quasi semimortuus in terram corruerat, perplexus nimirum pater & attonitus, hoc infortunio viso, vovit, una cum filio ac tota familia domus suæ basilicam se Confessoris antedicti visitaturum, & statim post votum prunellum per guttur pueruli exiliit, ac sanus effectus est. Dehinc impleta sunt, quæ promissa fuerant a patre.

[11] [loquela destitutus,] Dehinc ultima die Septembris unum quasi ceteris contigit mirabilius. Nam quidam civitatis Coloniensis emissarius, nomine Godefridus de Dliva, vocalem arteriam habens obstrusam, ut nedum edere, sed nec loqui valeret, potu tantum tenui a festo præteritæ Nativitatis Domini refocillatus. Tunc enim inciderat in armigeros, qui eum, manibus post tergum restrictis, ac gutture suo arbori cum fune fortiter tribus diebus, totidemque noctibus alligato, despoliaverunt, ipso postmodum illam ægritudinem guturis retinente. Miraculis itaque præclaris sæpedicti Confessoris Christi per omnem circumquaque regionem crebrescentibus, diversis quoque ægritudinibus præsidio & adminiculo beatissimi Gummari curatis, præfatus Godefridus non sine magno affectu per tantarum terrarum spatia acceleravit adire basilicam ejusdem Confessoris in oppido Lyrensi, & supplices cum oblationibus & cereo coram sanctis reliquiis, genibus provolutus, preces cordiales depromens, nec non ultro ad ipsius fontem extra prædictum oppidum progrediens, & aliquantulum aquæ deglutiens, subito loquebatur recte, ac usum recepit manducandi. Recessit igitur inde magnificans & glorificans Deum, qui per Sanctum suum tanta mirabilia operari dignatus est.

[12] [a latronibus] Quidam mercator erat in parochia de Berse prope Oorschot g, cui nomen erat Joannes Godefridi, qui quodam tempore pro mercimoniis suis pergens in Frisiam incidit in latrones inter Zwollas & Daventriam h. Captus est itaque ab eis, &, oculis obstructis, ad loca incognita perductus, qui ipsum illic tribus hebdomadibus nihil penitus videntem tenuerunt, omnia sua diripientes. Tandem que squalori carceris eum mancipantes, ac diversis pœnis eum nihilominas affligentes, magnam summam pecuniarum ab eo extorquere satagebant. Accidit denique, finito tempore trium hebdomadarum, ut is, quamvis antea sæpius miserabiliter atque immaniter punitus fuisset, ex tunc tamen magis exquisite torquebatur *, vinctus super scamnum quatuor funibus fortissimis ad quatuor sui corporis partes. Hic igitur captivus in lamentabili constitutus periculo spem firmam constituit in Deo & in confessore ipsius beatissimo Gummaro, ob cujus merita plures diversorum morborum languore detenti sospitatem adipiscuntur, ac in periculis constituti spe sua non fraudantur, suppliciter ac devote auxilium supernum pro sua liberatione invocans, ut meritis sanctissimi Confessoris posset manus punientium se evadere, vovensque, vita comite, se post liberationem reliquias præfati Confessoris devote visitaturum.

[13] Quod cum mente revolveret, vincula subito sunt disrupta, [captus, orbatus oculo,] quibus ligatus erat; quod videntes prædones iniquitate pleni alium funem arripuerunt & pedes ejus circumligaverunt, ac trahentes eum pedibus sursum, capite deorsum suspenderunt: qui quidem funis, sicut priores, disruptus est. Tandem manus ejus a tergo constringentes, grandi saxo ejus pedibus apposito, ipsum per transversum in pertica levantes pertraxerunt, &, ut prius, vincula disrupta sunt. Quod considerantes præfati prædones & causam hujus rei ab ipso cognoscentes, eum liberum abire permiserunt, ducentes illum, præfato modo obtutibus obstructis, ad locum, in quo eum repererant. Qui videlicet Joannes, desiderio suo adepto, votum peregrinationis devote persolvit, immensas Deo ac ejus confessori Gummaro referens gratias. Quemdam virum, Joannem Kermam nuncupatum, quem morbillorum diutius languor invaserat ac unum oculorum ejus occupaverat adeo, ut per decem hebdomadas videndi usu caruerit, constat, in præsentia reliquiarum S. Gummari luminis beneficium obtinuisse. Nam præfatus Joannes, oculi officio destitutus, sese devoverat beati Confessoris basilicam cum pondere siliginis, quantæ ipse foret gravedinis, visitaturum; quod cum facere maturasset, usum videndi recepit, ac Deo & sanctissimo Gummaro magnificas gratias egit & lætus ad propria remeavit.

[14] Infantulam quamdam trium annorum ex Zelandia, [infantula apoplectica, sacerdos fistulis laborans,] gravi quadam infirmitate, quam physici apoplexiam nuncupant, uno in latere corporis percussam & omni ejusdem lateris vitali sensificatione destitutam, insuper usu loquendi privatam, quam parentes sui ob ejus incolumitatem recuperandam Deo & Gummaro devoverant, ecclesiam ipsius cum orationibus & sacrificiis debitis expetentes, constat meritis ejus fuisse sanatam ac loquendi facultatem & usum adeptam. Quare non immerito de tam munifico beneficio gaudentes & admirantes, Deumque ac ejus Confessorem omni cum devotione collaudantes, votis peractis, ovanter domum propriam expetebant. Præterea quidam sacerdos Nivellensis i, Bartholomæus Lamberti denominatus, in uno crure triginta & amplius abhorrendas habens fistulas, quibus nullus medicorum, in quos non modicas pecunias expenderat, curationem impendere valuit, audivit de tanta, tamque multiplici miraculorum operatione, quæ meritis B. Gummari continue actitabatur, moxque omni medicorum confidentiæ renuntians & ad verum ac spiritualem medicum sese convertens, vovit reliquias sacrosanctas beatissimi Gummari, in ecclesia Lirensi reconditas, se visitaturum, quatenus ob ipsius merita Deus suæ infirmitatis optata dignaretur præstare remedia. Itaque, voto emisso, se sopori dedit, & post hæc, sole, nocte transacta, diem præstante, integram suo livido cruri sensit accessisse sanitatem. Cupiens igitur fideliter perficere, quod voverat, omni dilatione semota, basilicam præfati Confessoris cum devotione vifitavit præcipua, Deo & B. Gummaro laudes cum sacrificiis oblationum offerens, ad propria lætus repedavit.

[15] [puer submersus, experiuntur.] In parochia de Boechout k exstitit quidam, Gerardus Fabri vocatus, cui erat infantulus octodecim mensium, qui ex parentum seu domesticorum incuria quoddam inopinatum incurrit periculum, uti videlicet in vase quodam aqua repleto lapsus submergeretur. Cumque a parentibus undique requireretur, ac tandem in vase suffocatus aquis cerneretur, fit undique luctus omnium & lamentatio cum ejulatu magno conquerentium, parvulum tam innocenter occisum propter incuriam custodum. Quid plura? Accurrunt vicini & propinqui puerulum aqua submersum intueri cupientes, & non erat vox, neque sensus. Consilio itaque præstito, extrahitur infans, nullum vitalis animantis signum prætendens, sed facie adinstar nigri panniculi fuscata fere dimidiæ horæ spatio perdurans ab omnibus mortuus judicatur. Quapropter Deum & B. Gummarum, per quem Dominus copiosa & inaudita miracula operatur in diversorum morborum & casuum eventu, invocantes præfati parentes, ejusque misericordiam ferventi affectu ac lachrymosis vocibus implorantes, devoverunt ipsum puerulum sanctissimo Gummaro, ut ejus interventu extincto infantulo divina pietas subvenire dignaretur, ipsique ab animæ & corporis anxietate liberarentur. Mira res! Denique voto emisso, statim apertis occulis arridet parvulus tristibus parentibus, cunctis familiaribus eorum non sine magno & admirabili gaudio id B. Gummari meritis evenisse, asserentibus. Fit igitur omnibus, prius quidem dolore ac gemitu detentis, tripudium ac lætitia, singulis in voce exultationis & laudationis prorumpentibus, & dicentibus: Gratias tibi Deo, qui humilium & contritorum es consolator, offerimus immensas, qui ob sancti Confessoris tui merita nos consolari dignatus es, & liberare ab ingruenti miseria. Tandem præfati parentes sancti Gummari in oppido Lirensi ecclesiam una cum puerulo, in quo perpetratum fuerat tam evidens miraculum, visitantes, suasque preces & oblationes humiliter offerentes, reversi sunt ad proprii domatis limina, puero incolumitate perseverante non sine cunctorum intuentium stupore & admiratione.

ANNOTATA.

a In Franconatu Brugensi sito, ac eodem seculo XV a Petro Bladelino equite in oppidi formam primum redacto. Aliud ejusdem nominis oppidum in Zelandia visitur.

b Medio fere Mechliniam inter & Antverpiam itinere.

c In decanatu Lirano.

d Daventria Transisalanæ provinciæ oppidum est ad Isalam fluvium.

e In decanatu Antverpiensi Anverpiam inter & Liram.

f Psalm. 75, ℣. 12.

g Buscoducensis olim diæcesis pagum, a quo ad fluvium Beerze non procul absunt pagi Beerze, Oosterbeerze, Westerbeerze, Middelbeerze: priorem ex his hic significatum puto.

h Utrumque oppidum in Transisalania situm est.

i NivellaGallo-Brabantiæ oppidum est.

k In decanatu Lirano.

* curationum

* l. repetiisse

* torqueretur

CAPUT II.
Miraculorum pars altera.

[Mulier morti proxima, hydrops,] Simile pene accidit de muliere quadam ex civitate Aldenardensi provinciæ Flandrensis, quæ dicebatur Barbara van Keye, quæ tanta infirmitate attrita erat, quod nullus in ea vitalis motus percipi posset; sed a cunctis ipsam inspectantibus æstimaretur jam jamque defuncta. Qua de re germanus ejus, qui ipsam affectione fraternali diligebat, sororem suam Deo & B. Gummaro confessori commendavit ac devovit, deprecans humiliter ac promittens, quod, si eam vivam & sanam adhuc intueri posset, ipsam esset cum tanto ceræ pondere, quanto ille gravis esset, ad limina basilicæ S. Gummari perducturus. Mirum in modum, vix emisso voto, mulier, quæ ab omnibus penitus mortua putabatur, apertis oculis fratrem suum intuens, loquebatur & sensim sanabatur. Quam ob rem sine quavis dilatione suam promissionem adimplere cupiens frater cum sorore anno Domini millesimo quadringentesimo sexto octavo die Junii ad templum S. Gummari apud opidum Lirense cum oblationibus & multiplicibus gratiarum actionibus advenere. Quidam insuper ydropicus, Henricus van den Sype denominatus ex Heveren a, villagio sic dicto juxta Mechliniam, tota extitit ydropis mole depressus, ut sese vix in aliquam partem movere posset. Audiens itaque, tanta per S. Gummarum miracula coruscare, spem suam in Domino ac Gummaro integraliter reponens, devovit, se quantocius cum hostiarum oblationibus reliquias ipsius B. Confessoris visitaturum. Vix autem promissionis verba finierat, &, ecce, cruribus ejus quasi quodam cauterio apertis, superfluus humor exitum petivit per S. Gummari interventionem, & exinde perfectam consecutus est sanitatem. Suum itaque votum omni cum devotione adimplens, ac gratiarum actiones Deo ac sancto ejus Confessori persolvens, ad propria est reversus.

[17] Præterea in oppido Hollandiæ, nomine Delft, [puer calculo laborans,] civis quidam erat, qui dicebatur Theodoricus Gerardi, qui habebat filium decem annorum dolore calculi lamentabiliter laborantem, nullumque medicorum peritia subsidium obtinentem; omnes quoque intuentes, & præcipue genitorem in compassionem & gemitum trahentem. Hic denique Theodoricus magna cum devotione Deum ac beatissimum ejus confessorem Gummarum invocans ac deprecans pro remedio liberationis filii sui, devovit præfatum infantulum ad ejusdem Sancti ecclesiam cum oblationibus debitis se delaturum. Igitur, voto emisso, liberatur eodem die filius ejus, ita ut, nullo dolore pungente, meatu urinali emitteret calculum, quantitatem unius lapilli dactyli habentem. Quare exhilaratus pater cum filio votum persolvere gestiens, calculum illum, manu artificis in argento redactum seu inclusum, in memorabile testimonium tam subitancæ gratiæ ad ecclesiam sæpedicti Confessoris detulit, orationibusque suis cum oblationum muneribus exhibitis, lætus & gaudens, ac Deum in Sancto suo magnificans ad propria reversus est, calculo illic relicto in testimonium veritatis. Acta sunt hæc anno Domini millesimo quadringentesimo septuagesimo sexto, vigesima prima die mensis Junii.

[18] [duæ mulieres contractæ, clauda,] Item ultima die Maii anni LXXV b mulier quædam novem annis solatio virium & membrorum destituta suorum, officium gradiendi vix sine adminiculo appodialium complens, orationum suarum vota & oblationum sacrificia Domino & S. Gummaro ejus confessori humiliter repræsentans perfectam & stabilem recepit sanitatem. Simile accidit de alia muliere, quæ denominabatur Barbara Firmans, eodem die, quæ gradiendi usum longo tempore propter membrorum impotentiam amiserat, devote reliquias sæpefati S. Gummari adiens, suasque preces humiliter offerens, perfectam obtinuit sanitatem, & ad propria sine cujuslibet adminiculo, quo prius non caruerat, cunctis admirantibus, repedavit. Idem pene accidit de quadam muliere Lyrensi eodem die, Heylwige nomine, simili modo curata. Alia quædam mulier, quæ dicebatur Elyzabeth Scuts van de Pulderbossche c, anno, quo supra, quinto die Junii, quia clauda erat, in vehiculo delata ad reliquiarum S. Gummari præsentiam, & suas Domino ac beato ejus Confessori orationes & oblationes offerens, non est a suo desiderio frustrata, sed membrorum suorum perfectam obtinuit sanitatem. Quæ, cum se cerneret sospitati redditam, non est ingrata reperta; sed magnificas Deo & S. Gummaro gratias rependens reversa est cum gaudio ad propria.

[19] [laborans cruribus,] Eodem die, quo supra, de villa Contike d apparuit mulier, Katharina Sans nuncupata, quæ ob crurum suorum execrabilem dolorem firmam habens spem in S. Gummari subventione devovit, se cum omni devotione ac hostiarum oblatione sacratissimam capsulam, reliquiarum B. Gummari contentivam, visitaturam; cujus voti non immemor studuit omni cum celeritate implere, quod promiserat. Hæc itaque veniens ante præfatas reliquias, cum orationes supplices & oblationes suas præsentaret, nec tamen aliquod eadem die sublevamen inde perciperet, nihilominus tamen in Deo & ejus confessore S. Gummaro spem totam & fiduciam reponens, & perseveranter orationibus continuatis diebus insistens, tandem dehinc octava die suorum crurum obtinuit curationem. Quæ Deo & B. Gummaro laudes non exiguas jucundo corde decantans ad propria lætanter est reversa.

[20] [corpore languidus,] Anno & mense, quo supra, nono die ejusdem mensis quidam civis Gandensis, Theodoricus nomine, basilicam S. Gummari devote adivit, qui longo tempore gravissimo viscerum suorum dolore anxie laboraverat, & ob nimiam & continuam doloris impulsionem suorum ope membrorum caruerat, ut sine appodialibus instrumentis incedere non valeret. Hic, inquam, se Deo ac B. Gummaro cum importunis precibus commendans, & flexis genibus coram sanctis reliquiis perseverans, & suimet oblitus propter inexspectabilem divinæ virtutis ac S. Gummari gratiam suæ naturæ variationem sentiens, nimirum quasi in extasi constitutus existeret, attonitus erat & perplexus. Mira res & stupenda! Denique, cunctis illic præsentibus & cernentibus, ab oratione sanus & incolumis exurgens sensit, omnimodam se recepisse suæ infirmitatis sospitatem. Fit itaque populorum clamantium ac Deum laudantium concursus, catervatim gestientium, quæ per S. Gummari merita fiebant mirabilia. Qua de re præfatus Theodoricus miraculum hoc, quod in eo divina operata est gratia, coram venerabilibus dominis & canonicis ecclesiæ collegiatæ S. Gummari Lyrensis ob certissimæ veritatis testimonium, qualiter fuerat, referens, & gratiarum laudes ipsi Domino ac ejus Confessori sanctissimo decantans, ad domum, sanus & suorum membrorum compos effectus, reversus est propriam.

[21] Præterea eadem die mulier quædam de villagio, [lateris usu dettita, contracta, claudus,] Boome e vulgariter nuncupato, quam longus & inevitabilis dolor detinuit adeo, ut præ illius magnitudine ac diuturnitate vigorem lateris unius omnino perdiderit, ac sine alterius sublevamine ac baculi sustentamento sese movere minime potuerit, quia se cordialiter Deo & S. Gummaro devoverat, orationesque ac oblationes suas coram S. Gummari confessoris rel quiis devote obtulerat, pristinæ reddita est sanitati, & non sine magno [gaudio] & multiplici gratiarum actione absque alicujus adminiculo ad propriam domum repedavit, plurimis fide dignis clericis & laïcis tantæ rei signum intuentibus. Alteri cuidam mulieri, quæ dicebatur Elyzabeth Berrevoets de Ranst f, septem annis per membra contractæ, frequentanti ecclesiastica limina S. Gummari confessoris, suasque preces cum hostiarum muneribus devote eidem offerenti per intercessionem utique beatissimi Confessoris præfati restitutum est perfectum gradiendi officium. Quidam civis Antverpiensis, qui dicebatur Thomas Moerlyn, septemannis debilis pedibus extitit adeo, ut absque sustentaculis iter agere non valeret. Hic vir Deo ejusque confessori sanctissimo Gummaro sese commendans, beatissimam glebam reliquiarum ejus, apud Lyram in ecclesia sua quiescentem, toto nisu, quo potuit, visitans, & cordialiter devoteque orationum preces multiplicans, diu optatam adeptus est sanitatem, & non sine multorum, Deum secum collaudantium, admiratione ad propria, sustentaculis in præfata ecclesia relictis, sospes & incolumis repedavit.

[22] Ceterum decima quinta die supra memorati mensis scilicet Junii, [membris tumidi tres,] matrona quædam Antverpiensis, quæ denominabatur Catharina Hanssens, intolerabiles sustinens dolores uno in brachio adeo, ut præ nimia torsione, propter quam ipsum brachium tumidum reddebatur, infra unius anni spatium illud ad caput erigere minime valeret. Hæc, inquam, matrona magno cum affectu limina S. Gummari adiens, & sese Deo ac ejus confessori Gummaro commendans, oblatione cerei brachii cum oratione multiplici peracta, cupitam recepit in plurimorum fide dignorum præsentia sanitatem. Die vero decima sexta ejusdem mensis pene simile contigit viro cuidam Bruxellensi, qui dicebatur Guilhelmus van den Leemputte, quique ob sui cruris tumorem per unius anni spatium claudus incessit. Hic devovens, se basilicam S. confessoris Gummari visitaturum ob spem convalescentiæ, cum iter arriperet cum devotione, antequam ad terminum desideratum perveniret, sanitatem integram non sine magna admiratione consecutus est. Nihilominus tamen votum suum ardenter & cum gratiarum actione ac laude ipsi Deo sanctoque ejus confessori Gummaro persolvit. Die vigesima ejusdem mensis quædam de Heyst g habens magnum tumorem, quem nullus medicorum sanare poterat, ex cordis intimis se Deo & B. Gummaro devovens, ac limina ipsius cum precum instantia visitans, nec non infirmam partem sui ventris de aqua fontis, quem S. Gummarus de terra divina virtute ebullite fecit, humectans, sospitatem integram meritis antedicti Confessoris gavisa est recepisse.

[23] [contracta simul & apoplectica, claudus,] Præterea die vigesima prima ejusdem mensis mulier quædam Antverpiensis, quæ denominabatur Margareta van den Dale, contracta, nec non & apoplexia percussa, spem suam de recuperanda sanitate in Deo & beatissimo Gummaro defigens, restituta est duplici sanitati, pluribus existentibus testibus, qui hoc viderunt. Quæ quidem mulier magna cum devotione ob gratiarum actiones debitas referendas sæpedictam ecclesiam visitavit, coram omnibus magnum sibi a Deo beneficium per sancti sui Gummari merita collatum manifestans. Porro die vigesima tertia ejusdem mensis Junii quidam vir Antverpiensis, dictus Joannes van den Perre, per tres annos claudicabat in pedibus, qui devote reliquias S. Gummari, appodiamentis sustentatus, in ecclesia sæpe dicta visitans, orationumque preces suppliciter pro incolumitate Deo beatoque Gummaro libans, optatam, plurimis illic præsentibus, sanitatem est consecutus, domumque propriam, sustentaculis in ecclesia relictis, lætanter expetivit.

[24] [cruribus male affecta duo,] Dehinc non silentio prætereundum, quod vigesima quarta die ejusdem mensis quidam vir Mechliniensis, dictus Petrus de Scheppere, longo tempore multisque diebus magno dolore crucis propter execrabilem saniem defluentem, quod omni medicorum arte mederi fuerat ineptum, in quos etiam magnam sacultatis suæ partem expenderat, [cruciatus] cum de die in diem ipsius cruris præstolaretur abscisionem, magna cum fiducia recuperandæ sanitatis devote limina basilicæ S. Gummari adivit, ibique orationum suarum precibus suppliciter coram reliquiarum ipsius capsula fusis, & eodem crure fonte S. Gummari abluto, & oblatione cum cereo crure illic peracta, restituta est eidem cruri sanitas diu affectata, & ipse cum multa gratiarum actione ad propria est reversus. Eodem die, quo supra, Gregorius Fabri, civis Bruxellensis, multas habens in suis cruribus sistulas, devote reliquias S. Gummari visitavit, qui cordis intentionem Deo & B. Gummaro obnixis precibus explicans, voti sui obtinuit de gratia ipsorum intentum, sicque sospitate, præsentibus fide dignis, suscepta, ad propria est reversus laudando Deum & confessorem suum B. Gummarum.

[25] [brachio contracta, clauda,] Præterea vigesima octava die ejusdem mensis mulier quædam habitatione Bruxellensis, sed natione Insulensis h, contracta erat in brachio, quæ propter inexplicabilem, quem sentiebat, dolorem nedum operari, sed nec quidem dormire valebat. Quodam ergo die, cum se sopori dedisset, nec ob nimiam pœnam somnum sumere potuisset, cœpit in stratu suo cogitare, quonam modo, vel quibus mediis suum posset sortiri desiderium, ut a tanta pœna & angustia liberaretur. Venit itaque tandem in mentem ejus, quomodo tot & tanta nostris temporibus per S. Gummari merita clarebant miracula, & qualiter omnes, qui ejus deposcunt auxilium, a suo non fraudantur desiderio. Qua de re mulier præfata totis cordis sui medullis sese Dei ac beati nominis ipsius confessoris Gummari, cum oblatione videlicet unius cerei brachii & argentei denarii, commendavit gratiæ, quatenus per eam doloris sui brachii posset accipere sublevamen. Mira res. Vix mulier verba suæ sponsionis finierat, &, ecce, quod diu desideraverat, brachii videlicet incolumitatem consecuta est. Benedictus itaque Deus, per quem ob sui confessoris Gummari merita tanta miracula coruscant. Præterea secunda die Julii quandam feminam Antverpiensem, cui nomen Catharina Nouts, annis octo pedibus claudam, & sine ligneo adminiculo incedere non valentem, atque ob suorum crurum valetudinem basilicam S. Gummari adeuntem scimus, & veridicorum relatione sui voti compotem fuisse *, quæ ex magnifica gratia, sic collata, devota & hilaris effecta, Deum sanctumque Gummarum collaudavit, ac sustentaculo, quo iter agere consueverat, illic in ecclesia relicto, cum gaudio ad propria domatis limina repedavit.

[26] Porro, ut paululum retrocedamus, prima die Julii ejusdem anni prænominati quidam Cornelius nuncupatus, [claudus,] de ȳspen i oriundus, ob suorum crurum debilitatem magnosque dolores, quibus continue vexabatur, non solum cum apodiamentis, sed etiam cum nola, quemadmodum infecti morbo S. Antonii incedere consueverunt, per vicos & plateas pro sui victus necessariis iter agere solebat. Hic itaque tanta miracula ob S. Gummari merita per diversas provincias coruscantia percipiens, se ex integro cordis affectu ad ipsius Sancti basilicam ob recuperandæ sanitatis spem convertit. Insuper tandem cum labore ac suspiriis ad eamdem basilicam perveniens prostravit se humiliter in sanctarum reliquiarum præsentia, Deum sanctumque suum Confessorem supplicibus precibus flagitans, ut, per quem tot ac tanti infirmi ac debiles suum consecuti sunt desiderium, ipse non privaretur voto suo, sed propter gloriam Dei augmentandam potiretur beneficio tam optato. Porro mirum in modum prælibatus Cornelius ab oratione, quam ex intimis sui cordis profuderat, sensit se, multis testibus præsentibus, sanatum. Quapropter multiplices Deo & S. Gummaro gratiarum referens actiones, apodiamentis suis & nola in testimonium certissimæ sanitates consecutæ in ecclesia ejusdem relictis ad sua lætanter est reversus.

[27] Præterea quinta die Julii Ægidius Bliers, civis Bruxellensis, [cæcutiens, membris impotens,] suorum oculorum lumine fere privatus adeo, ut nisi ad manum alterius gressus ejus dirigeretur, viam bene incedendi tenere minime potuisset, cum tantorum mirabilium insignia ob S. Gummari merita rutilare conspexisset, devote suum Deo, ac ejus Confessori desiderium explicans, & commendans, ecclesiam S. Gummari se aditurum promisit. Voti vero sui compos effectus, statim solus, nullius adjutorio fultus de Thenismonte k ad ecclesiam præfatam pervenit, orationumque suarum libamina, nec non hostiarum munera illic persolvens læto animo ad propria reversus est. Porro eodem die venit quidam vir Petrus de Pomerie ex villa, quæ Themseca l dicitur, tribus annis membrorum suorum minime compos. Hic denique, postquam diversos curationum excogitasset modos, & quadam nocte lecto decumbens, quid propter nimium dolorem urgentem agendum sibi foret, anxie pertractaret, statim menti ejus incidit rumor de præclaris B. Gummari miraculis & virtutibus, quibus utriusque sexus hominibus quotidie subveniebatur in diversis regionibus; qua de re ipse hæc eadem apud se revolvens spopondit, numquam se comesturum carnes, nisi prius reliquias B. Confessoris in urbe Lirensi visitaret, & illic de peccatis suis, propter [quæ] in corporibus languores plerumque generantur, cum debita contritione confessionem faceret. Et ecce miraculum. Vix enim præfatus Petrus verba sponsionis finierat, &, nullo temporis intervallo mediante, convalescentiam est consecutus. Promissionis itaque suæ non immemor omni cum festinatione ad ecclesiam S. Gummari pervenit & confessionem suam cum oblationibus debitis, ac orationem supplicem cum gratiarum actionibus faciens, ad destinatum locum, unde exierat, incolumis est reversus.

[28] [claudi duo, fistulis laborans,] Die insuper eodem Joannes, cognomento Sien, Diestensis m tribus annis cum apodiamentis gressum faciens ob nervorum suorum contractionem, & quasi tantum retrorsum, quantum antrorsum gradiens, reliquias in ecclesia sæpe dicta S. Gummari reconditas spe adipiscendæ sospitatis adiit, & supplices preces cum hostiarum oblatione devotius, quo potuit, Deo ac B. ejus confessori Gummaro fundens, adeptus est subito diu optatæ sospitatis beneficium, &, in testimonium veritatis apodiamentis suis illic relictis, sanus & incolumis ad propria remeavit. Simile per omnia contigit cuidam mulieri Mechliniensi, quæ pluribus annis in pedibus impotens, officium gradiendi non recte peragere potuit, nisi fulciretur alterius adminiculo aut baculorum sustentaculo. Quæ tandem limina præclari confessoris Gummari cum recuperandæ pristinæ potentiæ fiducia visitavit, & orationum suarum precibus suppliciter fusis, sanitatem adepta est optatam. Magnas igitur Deo, ejusque Confessori gratias referens, baculorum instrumentis illic dimissis in tantæ rei signum, ad domum propriam sospes & læta repedavit. Die vero decima quinta Julii quidam civis Bruxellensis, dictus Guilhelmus Erum, diu dolore unius cruris fatigatus, quod quidem obtutibus hominum abominabile fuit ad videndum propter saniem exinde per viginti fistulas erumpentem, fiducialiter agens, ecclesiam S. Gummari adivit. Qui solotenus prostratus in reliquiarum ejus præsentia suas preces effudit, & posthæc de aqua fontis ejus accersiens, crus suum lividum ac dolore fatigatum de ipsa fontali aqua cum magna fiducia lavit. Denique incontinenti meritis præclarissimi confessoris Dei Gummari obtinuit sanitatem integram, acsi pridem nullum omnino in suo crure sensisset dolorem aut livorem habuisset. Hic itaque lætabundus & laudans ac gratias magnificas Deo referens ad proprii domatis fines remeavit.

[29] [ex diuturno pedum dolore] Dehinc ejusdem mensis die decima septima quidam vir Antverpiensis, qui dicebatur Adrianus, cognomento de Pleckere, quatuor ferme annis suorum pedum vigore destitutus in tantum, ut nedum illius temporis medio non sine apodiamentis incedens, verum etiam tanto dolore ac languore fatigatus, ut longo tempore omnino decumberet lecto, tædio ex hoc magno afficiebatur. Hic denique tanta morborum genera curata per merita sanctissimi confessoris Christi Gummari audiens, magna cum fiducia Deum, ut per sui Confessoris interventum suæ miseriæ condoleret, ac debilitati auxiliaretur, exoravit. Quique tandem omni conamine, quo valuit, spe adipiscendæ sanitatis limina basilicæ S. Gummari devotus adiit, & illic suam Deo ac ejus Confessori petitionem * in terra prostratus ait: o sanctissime Deus, ego peccator humilis, & multorum criminum meorum conscius, ob quorum magnitudinem & numerositatem tanta debilitate fatigor, tuam invoco clementiam, ut me digneris exaudire in hac hora & per merita præclarissimi confessoris tui Gummari, per merita quem tam innumera crebrescunt miracula, mihi peccatori animæ salutem & corporis sospitatem præstare digneris.

[30] Qui tandem ab oratione consurgens nullam sensit sui desiderii consecutionem; [lecto affixus,] nec tamen ab importunitate precum desistens, tribus diebus orationem suam protelandam dignum æstimavit, quatenus quod unica & simplici obsecratione obtinere non poterat, saltem perseveranter orationem multiplicans, id, quod optabat, consequi posset, audiens Domini pollicitationem in Euangelio: “Qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit n”. Demum tertia die sentiens paululum convalescentiæ ad habitationis domicilium est reversus, apodialibus instrumentis subnixus. Mira res & dignissima *. Nam hic Deo fidelis ejusque Confessori sanctissimo, videlicet Gummaro, beneficii quoque accepti, quamquam parvuli non immemor nec ingratus, sed continue in oratione perdurans, ac Dei misericordiam pulsans, flagitabat obnixis precibus recuperationem pristinæ sanitatis. Porro Deus pius & misericors, nolens supplicem oratorem suum fraudare a desiderio suo, per interventum sui sanctissimi Confessoris tribuit illi optatam sanitatem. Itaque præfatus Adrianus de tanto beneficio sibi collato nolens ingratus reperiri, sospes repedavit sine apodiamentis ad antedictam B. Gummari basilicam, magnificas Deo, ejusque Confessori referens gratiarum actiones cum oblationum muneribus.

[31] Præterea vigesima die præfati mensis Julii quædam matrona Bruxellensis, [clauda, puer languidus & nonoculus,] cui nomen erat Elizabeth Tynnens, quadraginta annis incommodum unius cruris sustinens erat pro eo, quod brevius tribus digitis in latitudine extitit, deferens ea de causa sandalia, quorum unum altero tribus digitis præstantius erat in altitudine. Audiens itaque tot & tanta, quæ per S. Gummarum quotidie fiunt, miraculorum insignia, devovit, sese ob reparandæ salutis, ac removendæ tantæ incommoditatis auxilium limina sanctissimi Gummari ocyus visitaturam. Voto igitur emisso, mox iter aggrediens per merita & intercessionem sanctissimi Gummari melius & rectius solito incedere cœpit, & absque longa mora, quidquid voverat, adimplevit, basilicam B. Confessoris reverenter visitans & precum laudes, gratiarumque actiones decantans, ac oblationum munera libans, integram sospitatem se suscepisse gaudebat, in cujus testimonium veritatis unum sandaliorum, quod altius erat, illic relinquens, ad propriam urbem & domum læta remeavit. Ceterum vigesima tertia Julii puer quidam, natione Bruxellensis, Philippus de Burgundia nuncupatus, diu intensi languoris molestia fatigatus, uniusque oculi lumine orbatus, sperando confidenter una cum matre sua in beatissimi confessoris Christi Gummari patrocinio, ejus reliquias devote omni cum alacritate visitavit, &, orationibus suis coram eisdem fusis cordialiter, atque hostiis ac muneribus oblatis, hilariter, præsentibus pluribus fide dignis, illic retulerunt, quod postquam in sanctissimi Gummari interventu confidentes sese Domino ac ejus confessori ob recuperandæ sanitatis spem devoverunt, statim postmodum puer a gemina infirmitate sanatus sit, obtenta molesti languoris curatione, & luminis restitutione ocularis. Igitur divinorum promissorum non immemores, ne tamquam promissa debita minime solventes increparentur, Deo & ejus Confessori sanctissimo gratiarum actiones magnificas rependerunt.

[32] [venam ruptam gerens, presbyter claudus,] Tandem vigesima quarta die mensis ejusdem quidam honestus civis Mechliniensis, qui dicebatur Ægidius de Palude, basilicam, in qua sanctissimæ reliquiæ præclari confessoris Christi Gummari reconduntur, devote, ut spoponderat, visitavit hac de causa, prout illic retulit. Nam gestaverat venam quamdam subcutaneam per viginti sex annos ruptam & sanguinem evomentem, sæpius exinde molestiam non modicam perpessus adeo, ut nec in sedecim hebdomadibus aliquo longe pergere valeret. Audiens itaque præfatus Ægidius per beatissimum Gummarum tam innumera clarere miracula, tactus devotione cordis intrinsecus, sese Deo ac ejus Confessori commendavit, promittens ejusdem Confessoris ossa sacrata se visitaturum, si vel aliquam saltem sublevaminis gratiam sensu percipere posset. Mira res. Nam suam vix orationem verbis expresserat, & eadem vena, nullo instrumento aperta, instanti aperta est in ipso sanguinem ad quantitatem unius Walpodii o emittens, quam ipse modico restringens emplastro, integerrimam a tam diu passa molestia sospitatem, haud dubium, quin meritis beatissimi Gummari, adeptus est. Sicque, ut voverat, ad prænominatam Sancti basilicam, nulla morula interveniente, cum innumera gratiarum actione sanus & incolumis advenit. Præterea quinta die mensis Octobris ejusdem anni Dominus Joannes Patribays, presbyter & curatus in Heripont p, quinque ferme annis claudus pedibus existens, ut non sine baculorum sustentatione incedere valeret, devote limina sæpedicti præclari confessoris Christi Gummari visitavit, qui simplici corde preces coram ejus reliquiis in terram prostratus effundens, suæ miserandæ debilitatis subsidium expetivit. Et, ecce, mox, ut ad aures pii Patroni devoti sui preces insonuissent, in eodem loco, quod optavit, obtinuit non sine multorum admiratione, ac domum rediit cum gratiarum actione.

[33] [aliique quamplures,] Hæc pauca diversorum signorum ac prodigiorum, quæ gloriosus Deus modernis temporibus per beatissimum nominis sui Confessorem, S. videlicet Gummarum, Karoliensium ac Brabantensium germine inclitum ac præclarum q, manifestare ac quaquaversum dilatare dignatus est, extant quasi granum de massa & quasi stilla de fluvio: tanta sunt etenim, ut nulla mortalium lingua ea digne valeret exprimere, etiamsi Demosthenis facundiam possideret, egregii oratoris; ac tot quotidie augmentantur & accrescunt, ut nemo ea plene dinumerare sufficeret, etiamsi totius Arithmeticæ peritiam haberet: tot enim & talia sunt & fuerunt; ut arenæ maris coæquarentur & copia mensuram excederet r. Denique ut de omnibus & singulis infirmitatibus taceamus, quas impossibile foret hic recensere ac dinumerare, quis vel in uno genere languoris detentos & curatos digne posset explicare, cujus diversitatem nec nominetenus valeret appellare, nec cordetenus quidem indagare? Putamus enim Avicennæ, Galeni, seu Ypocratis hic cespitare debere physicalem peritiam, si conata fuerit investigare morbidas species, nedum curare, quas Deus omnipotens dignatus est per merita & suffragia dilecti confessoris sui Gummari tam potenter, quam misericorditer ab innumeris utriusque sexus hominibus auferre & sanare.

[34] Proinde, separata majestate mysterii, videres & audires beatissimum Gummarum cuilibet * indigenarum & advenarum exhortantem & dicentem verbum Euangelicum a Christo ad discipulos Joannis prolatum, [quos ad gratitudinem hortatur auctor,] ut virtus Dei hoc modo manifestaretur ex his, quæ facta sunt, & laus ejus exinde dilatetur: “Euntes” inquit, renuntiate Joanni, quæ vidistis & audistis. Cæci vident, leprosi mundantur, claudi ambulant, mortui resurgunt, pauperes euangelizantur s. Et item in alio loco: “Ite, ostendito vos sacerdotibus &c t.” Ita laus Dei est & voluntas sanctissimi ejus confessoris Gummari, si qui per eum quovis modo curati sunt, quatenus redeant ad ecclesiam S. Gummari Lyrensis, in qua S. Joannes antiquitus est patronus constitutus, ille cognomento Baptista & Præcursor Domini Jesu, & dent gloriam Deo cum leproso alienigeno & Samaritano, simul & gratiarum actiones referant præclaro confessori ejus S. Gummaro, recitantes illic, quæ in seipsis experti sunt, & per eum virtute Dei & sui facta fuerint magnalia, ne & ipsi abominabilis ingratitudinis notentur & arguantur, quemadmodum & alii novem leprosi, qui, postquam cum præfato Samaritano curati sunt, non tamen cum eo redierunt, neque gratias egerunt.

[35] Quod quidem aliqui hactenus benefecerunt, ut scriptum est, [S. Gummari opem experti sunt.] quorum etiam ralatione hæc miracula ad nostram notitiam pervenerunt u, quæ curavimus hic annotare, quia propositi nostri fuit, per eadem divinam laudem propagare ac Sancti sui nomen dilatare, legentibus quoque devotionem & reverentiam per hæc pauca inculcare. Quis enim tam idoneus & sufficiens est, qui omnia languidorum, claudorum, cæcorum, ydropicorum, febricitantium, herniosorum atque diversorum aliorum languorum molestiis laborantium & gravatorum genera meritis & suffragiis præclarissimi confessoris Christi pristinæ sanitati restitutorum enarrare sufficiat, cum, ut dictum est, innumerabilia sint, nedum inexplicabilia, imo incomprehensibilia? Quorum multiplicitatem satis explicat continua numerositas adventantium, testimonia suæ sanitatis, pignora videlicet sua, illic relinquentium ad laudem Domini Jesu Christi. Amen.

ANNOTATA.

a Ad flumen Diliam inter Lovanium & Mechliniam.

b Legendum forte LXXVI.

c Ad Majorem Netham fere Liram inter & Hoogstraeten.

d Vide lit. b in Annotatis ad cap. 1.

e Secundo ab Antverpia lapide ad fluvium Rupelam.

f Prope Liram in diœcesi Antverpiensi.

g Inter Liram & Arschotum.

h In Gallo-Flandria.

i Forte Nispen in diæcesi Antverpiensi & decanatu Bergizomensi.

k Brabantiæ oppido ad fluvium Getam, cui etiam Tillæmontis nomen tribuitur.

l Ad Scaldim inter Dendermondam & Rupelmondam.

m Diesthemium Brabantiæ oppidum est ad fluvium Demeram.

n Matth. 10, ℣. 22, & cap. 24, ℣. 13.

o Videtur significari certum sanguinis pondus.

p Prope Bronium seu Brenniam-Comitis in Hannonia.

q Quod absque idoneo teste asseritur.

r Plurima quidem præter hic relata patravit miracula S. Gummarus: at eorum numerum hic nimium augeri, nemo non censeat.

s Matth. XI, ℣. 5.

t Luc. 17, ℣. 14.

u Hinc colligo, auctorem Miraculis, quæ in litteras misit, ætate fuisse saltem supparem.

* supple didicimus

* supple pandens

* supple stupore

* lege quemlibet

DE S. BRUNONE, ARCHIEPISCOPO COLONIENSI

ANNO CMLXV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Bruno archiep. Coloniensis (S.)

BHL Number: 1469

AUCTORE C. B.

§ I. Sancti Coloniæ Agrippinæ ac præcipue Tornaci cultus, memoria in Fastis sacris, Vita, ab auctore æquali conscripta, hicque edenda.

Quos Beatorum Sanctorumve canoni Ecclesia nondum adscripsit, [Sanctus qui, quamvis Beatorum Sanctorumve canoni ab Ecclesia nondum adscriptus,] nos hosce, etsi etiam subinde velut Sanctos aut Beatos Fastis sacris recentioribus insertos, in Opus nostrum inferre non solemus, nisi forsan a tempore immemorabili seu centum annorum metam excedente, ante annum 1634, quo, ne cultu ecclesiastico venerabiles hujusmodi Dei Servi, hoc jam antea a pari temporis spatio continue haud affecti, deinceps afficerentur, Urbanus VIII, summus Pontifex, inhibuit, honores Sanctis proprios adepti hisque non interrupte gavisi alicubi fuisse noscantur. Quare, ne cui mox forte, dum hic de Brunone, Beatorum Sanctorumve canoni hactenus ab Ecclesia haud adscripto, ac ne quidem in Mrl. Rom. hodiernum illato, tractare aggredimur, a more isio, merito certe apud nos usitato, recedere videamur, Coloniensem illum sanctitate juxta ac natalium splendore illustrem Antistitem, qui & Brunus subinde nuncupatur, fuisse alicubi jam inde a tempore, centum amplius annis dictum annum 1634 prægresso, cultu ecclesiastico, & quidem ad eumdem usque annum haud interrupto, gavisum, statim hic a Commentarii hujus initio juverit probassel.

[2] Verum qua ratione id præstemus? Etsi quidem Sanctorum in Fastis sacris, [Tornaci tamen Officio ecclesiastico ab immemorabili, ut probatur, ante annum 1634 tempore,] classicorum nomine distingui solitis perque suos auctores ante sec. X contextis, inscriptio pro cultu ecclesiastico soleat haberi, eo tamen, ut Bruno, anno demum, uti infra docebo, 965 e vivis ereptus ac proin Fastis sacris adeo antiquis haud inscriptus, fuisse jam inde ab immemorabili ante annum 1634 tempore honores, Sanctis proprios, adeptus probetur, recurri certe haud posse, nemo non videt. Ast opportune hic succurrunt duo antiqua penes nos exstantia ecclesiæ Tornacensis Missalia, quorum alterum anno 1498, alterum anno 1509 notatur excusum; in hisce enim ad XVIII Julii diem Missa de S. Brunone, episcopo & confessore, præscribitur; de alio autem Brunone, quam de nostro, non agi, dilucide ostendit antiquum, quod penes nos pariter exstat, ac, ut in fine signatur, anno 1508 fuit excusum, ecclesiæ ejusdem Breviarium. Id enim ecclesiasticum, quod Lectiones novem, S. Brunonis, Coloniensis archiepiscopi, Vitam, Commentario huic subdendam, compendio exhibentes, complectitur, Officium, ad XVIII Julii diem recitandum, proponit; ut Bruno, Coloniensis archiepiscopus, qui, uti inde consequitur, cultu ecclesiastico jam inde a seculo XV ac proin a centum amplius annis seu ab immemorabili ante annum 1634 tempore Tornaci fuit gavisus, alius certe, quam Bruno noster, haud sit, hunc autem jam inde etiam a seculo XIII fuisse honore isthoc ibidem affectum, suadet Usuardi, quod ad XVIII Julii diem apud Sollerium exstat, quodque tunc Brunonis, episcopi & confessoris, meminit, Auctarium, ex Usuardino ecclesiæ Tornacensis codice depromptum.

[3] [& quidem ut pariter probatur, non interrupte, XVIII Julii die fuit honoratus,] Sanctus enim, qui Tornaci, ut modo docui, cultu ecclesiastico a longissimo jam tempore gavisus ad XVIII Julii diem fuit, nec hac tamen, sed, quemadmodum infra videbimus, XI Octobris obiit, fuerit indubie ad dictam XVIII Julii diem haud aliam ob causam in codice mox memorato signatus, quam quod tunc, cum exaratus isthic fuit, ista etiam die, pro arbitrio scilicet assumpta, Tornaci seu in ecclesia Tornacensi coli soleret; cum autem codex ille, ut laudatus Sollerius in prævia sua in Usuardum Præfatione num. 215 docet, verosimiliter inter annos 1219 & 1252 fuerit conscriptus, consectarium fit, ut verosimiliter a tempore, binos inter hosce annos medio ac proin jam inde saltem, si non etiam aliquanto citius, a seculo tertio decimo honores, deferri Sanctis solitos, Tornaci S. Bruno fuerit adeptus. Porro Sancti ibidem cultum, qui longo adeo ante annum 1634 temporis spatio obtinuit, interruptum etiam usque ad eumdem annum haud fuisse, e duabus penes nos exstantibus, quarum altera anno 1591, altera anno 1712 prodiit, propriorum diœcesis Tornacensis Officiorum editionibus fas est colligere; in ambabus enim ecclesiasticum de S. Brunone Lectionum novem, quarum tres mediæ quodpiam hujus Vitæ Compendium exhibent, Officium, ad XVIII Julii diem recitandum, præscribitur.

[4] [cultu, Sanctis proprio, Coloniæ etiam.] Quare, cum cultu ecclesiastico, quem Tornaci, ut supra docui, immemorabili ante annum 1634 tempore obtinuit, non interrupte etiam, uti e mox dictis eruitur, usque ad eumdem annum Tornaci fuerit gavisus, nihil omnino, quo minus ei, ibidem haud dubie hodieque culto, locum in Opere nostro concedamus, impedire nos debet; cur autem id, etsi e jam dictis Tornaci XVIII Julii die colatur, hodie demum faciamus, infra exponam, cum primum de sacris, quibus insertus exstat, Fastis simulque de cultu, quo Coloniæ Agrippinæ etiam gaudet, fecero sermonem. Ibidem Sanctum, etsi non ecclesiastico, ut Tornaci, Officio, vero tamen cultu, exhiberi Sanctis solito, honorari, apparet indubitatum. Contrarium quidem in sacris & piis Agrippinensibus Fastis indicare videtur Gelenius, utpote [Col. 069A] hodie Brunonem sic signans: Coloniæ in basilica S. Panthaleonis beati Brunonis I archiepiscopi, quem Tornacensis ecclesia colit Officio novem Lectionum, sed propter reverentiam S. Romanæ Sedis, quæ eum necdum inter Sanctos censuit, Coloniensis ecclesia ipsamet eum necdum honorat; verum Gelenio, si, ut apparet, ita etiam re ipsa, nullo prorsus cultus genere, Sanctis proprio seu hisce deferri solito, Coloniæ Agrippinæ Brunonem honorari, fortassis velit, assentiendum hac in re non esse, suadet id, quod Ghinius & Molanus aut, si forsan (hic jam supra in S. Nuncio num. 1 & 2 dicta videsis) quis malit, Petrus Louwius, hic quidem in Sanctorum Belgii, ille vero in Canonicorum Natalibus, scribunt.

[5] Quotannis enim Coloniæ Agrippinæ, recurrente XI, [uti hic adducta ostendunt, hac XI Octobris die gaudet] qua e dicendis S. Bruno obiit, Octobris die, in S. Pantaleonis ecclesia, ubi Sanctus noster fuit e dicendis depositus, celebrari in ejus honorem sacrosanctum de æterna Sapientia Missæ Sacrificium, ambo illi hagiologi, ac præcipue Louwius, qui, convenientibus etiam ad solemnitatem omnibus canonicorum Coloniensium collegiis, rem fieri affirmat, diserte in Fastis suis sacris mox laudatis tradunt, nec est, cur illis hac in re fides indubitata haud adhibeatur; cum autem Missæ hujusmodi, ut Benedictus XIV de Servorum Dei Beatificatione ac Beatorum Canonizatione lib. 2, cap. 9, num. 4 docet, anniversario Servorum Dei obitus dei celebratio inter publici cultus actus, Servis Dei nondum beatificatis aut canonizatis exhiberi vetitos ac proin Sanctis seu Beatis proprios, recenseatur, est sane, cur Coloniæ etiam qualicumque cultu ecclesiastico, Sanctis seu Beatis proprio, & quidem (neque enim hujus usquam invenitur initium) ab immemorabili ante annum 1634 tempore gaudere S. Brunonem, ac proin Gelenio, qui, ut jam dictum, contrarium indicare videtur, assentiendum non esse, ob id, quod, ut dixi, Ghinius & Molanus, seu potius Petrus Louwius, scribunt, arbitremur. Castellanus interim, uti etiam Usuardini, quod, e codice Bruxellensi acceptum, apud Sollerium hodie exstat, Auctarii auctor ita haud sensisse aut certe pro Sancto aut beato Brunonem non habuisse videntur; prior enim, qui Brunonem, quod Remis, uti infra videbimus, XI Octobris die obierit, ibidem in Martyrologio suo Universali hodie signat, Venerabilem dumtaxat eum appellat, posterior autem ne quidem etiam hunc titulum ei attribuit.

[6] Verum Grevenus, cui & Canisius in Martyrologio Germanico ad amussim consonat, [ac a plerisque, a quibus tum celebratur, hagiologis pro Sancto agnoscitur;] sequentibus hisce verbis Brunonem hodie annuntiat: Item sanctæ memoriæ Brunonis archiepiscopi Agrippinensis Coloniæ & confessoris, germani Ottonis primi imperatoris; ita autem Bruno, etsi nec Sancti nec Beati titulo afficiatur, dilucide tamen pro Sancto, ut consideranti patescet, a martyrologo illo habetur, idque ipsum non tantum a mox laudatis, qui e dictis per id, quod scribunt, Coloniæ etiam coli Brunonem, insinuant, Ghinio & Louwio, verum etiam a mox pariter laudato Gelenio, imo & ab ipsomet Molano fieri est censendum; etsi enim hic in sua Usuardi, quam anno 1568 vulgavit, editione nusquam Sancti aut Beati titulo Brunonem insigniat, nec eum vel Tornaci vel Coloniæ Agrippinæ coli insinuet, eumdem tamen Beati appellatione in altera posteriori, quæ anno 1573 prodiit, antiqui illius seu, ut loquuntur, Classici martyrologi editione distinguit, simulque in Annotationibus, annuntiationi, qua id facit, subnexis, cultu ecclesiastico Coloniæ juxta ac Tornaci gaudere, luculenter docet. Quod autem ad Gelenium spectat, quamvis hic Coloniæ non coli Brunonem, indicare e supra dictis videatur, ei tamen, quem & Beati titulo exornat, honorem illum Tornaci, & quidem novem Lectionum Officio, deferri, diserte verbis, num. 4 huc transcriptis, ait; ut enimvero Brunonem, veluti Sanctum ac Beatum, tam is & Molanus, quam Grevenus & Canisius, Louwiusque item & Ghinius, quibus etiam Miræus, Ferrarius & Florarii nostri Ms. auctor jungendi, unanimi censensu agnoscant.

[7] [etsi autem in XX Octobris diem a Florario nostro rejiciatur,] At vero horum posterior id non XI, qua alii, sed XX Octobris die facit: ita scilicet exigere ipsi visa fuerit, quam adhibet, quamque aliunde, ut puto, acceperit, annuntiatio, his verbis concepta: Apud Coloniam Agrippinam in cœnobio sancti Pantaleonis martyris depositio beati Brunonis archiepiscopi Coloniensis; cum enim S. Brunonem, qui, quemadmodum ejus Acta, Commentario huic subdenda, num. 69 docent, XI Octobris die Remis obiit octavoque inde post die Coloniam Agrippinam fuit advectus, ibidem non XI, sed XX mensis ejusdem die in S. Pantaleonis cœnobio fuisse depositum seu terræ mandatum, verosimillime crediderit, mox datam annuntiationem, quod hac illud factum indicari existimarit, non ad XI, sed ad XX Octobris diem referendam, in animum induxerit; verum, cum Brunonem in S. Pantaleonis ecclesia quarto decimo Kal. Novembris seu XIX Octobris die fuisse depositum, Acta illa num. 73 diserte notent, intra dies Octobris octo, quarum ultima seu ab obitu octava Sanctum Coloniam advectum num. 69 tradunt, ipsammet emortualem ejus diem seu XI Octobris incluserint. Adhæc, cum equidem, etsi etiam secus foret, vox Depositio, uti apud Cangium in Glos. & apud nos ad XXIX Junii diem in Comment. de SS. Petro & Paulo num. 46 fas est videre, tam ad diem, qua quis obiit seu vitam deposuit, quam ad diem, qua terræ fuit mandatus, significandam accipiatur, non fuit sane, cur dictam annuntiationem, quod ea S. Brunonis depositio memoretur, non ad XI, sed ad XX Octobris diem referret.

[8] [hodie tamen a nobis hic datur. Biographum ractus est Rotgerum;] Utut sit, reliqui equidem omnes hagiologi modo hic adducti, si unum supra laudati Tornacensis ad Usuardum Auctarii auctorem anonymum exceperis, Brunonem hodie celebrant, cumque is sanctus noster Coloniensis Antisies hodie etiam & cultu Sanctis proprio ab ecclesia Coloniensi, ut jam docui, afficiatur, & vitam hanc mortalem cum immortali, ut post videbimus, commutarit, mihi eum, quem præterea a XVIII Julii die, qua in Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum Additionibus memoratur, iterumque deinde a VI Octobris, qua a Ferrario annuntiatur, ad hodiernam, qua ab eodem Ferrario repetitur, diem decessores nostri remisere, non in mensis hujus XX cum Florario nostro rejicere, sed, vel ut fidem abs hisce datam liberem, hac die, qua etiam Vitam ejus exhibet Surius, in Opus nostrum inferre est visum. Hanc, ut Prologus, quem præfert, fidem facit, Rotgerus seu Rogerus aut etiam (varie enim a variis id nomen exaratur) Rutgerus, & quidem, uti ex infra dicendis patescet, haud diu post S. Brunonis mortem, imo quatuor forsan post hanc nondum elapsis annis, conscripsit. Verum quis ille hujus Sancti nostri biographus?

[9] Trithemius, qui sub sec. sexti decimi initium floruit, [Hic, qui a nonnullis S. Panthaleonis, Corbeiensisque a Schateno, cum illis forte] in chronico Hirsaugiensi ad annum 953 nonnulla de S. Brunone præfatus, sic scribit: Præfuit autem ecclesiæ Coloniensi strenue & utiliter annis duodecim, cujus Vitam & gesta Rutgerus monachus sancti Pantaleonis descripsit; etsi autem antiquum nec scriptorem nec monumentum, e quo, quem hic adstruit, Rotgeri in Coloniensi S. Pantaleonis cœnobio monachatum hauserit, is scriptor alleget, ei tamen Miræus hodie in Fastis Belgicis & Hist. Litterariæ Franciæ scriptores tom. VI, pag. 307 assentiuntur, nec illos id faciendo a veritate certo aberrasse asseverare ausim. Rotgerum quidem, qui Brunonis Vitam conscripsit, monachum Corbeiensem Schatenus in Annalibus Paderbornensibus, anno 1693 vulgatis, appellat; verum is pro se pariter antiquum nec scriptorem nec monumentum adducit, nec scio, an cum scriptoribus proxime laudatis, qui, Trithemium secuti, Rotgerum faciunt S. Pantaleonis monachum, in concordiam nequeat adduci. Quid si enim Rotgerus exstiterit simul & Corbeiæ-Novæ & S. Pantaleonis monachus? Qua ratione factum id esse queat, expono. Coloniense S. Pantaleonis monasterium S. Bruno, uti in ejus Vita num. 42 Rotgerus docet, exstruxit monachisque, qui ibidem Domino religiose servirent, concessit; hosce autem, si, quod Annales Corbeiæ-Novæ docent, Brunonem eo loci exstitisse monachum, verum foret, fuisse inde eductos, verisimilius sibi futurum, Mabillonius in Annalibus Benedictinis lib. 45, num. 96 declarat.

[10] Ast, etsi quidem Bruno Corbeiæ-Novæ monachum, [in concordiam adducendo, monachus vocatur, neque tamen monachus forsan exstiterit,] uti infra, manente etiam monasterii hujus Annalium veritate intacta, docebo, verosimiliter haud fuerit professus, ex affectu tamen plane singulari, quo in id exstitisse Sanctum, luculenter, quæ in iisdem Corbeiensibus Annalibus ad annum 942 & aliquot seqq. narrantur, evincunt, regularem disciplinam in sacro isto asceterio tum maxime viguisse primosque S. Pantaleonis monachos fuisse ex hoc accitos, vero haud immerito potest apparere haud absimile; cum autem sic habeat, Rotgerus, ut potest, ita etiam re ipsa ex horum numero exstitisse ac proin Corbeiæ-Novæ simul & S. Pantaleonis monachum, utpote vitam monasticam primo quidem in priori, deinde vero in posteriori e duobus illis monasteriis professum, exstitisse, vero etiam reipsa mihi, si modo vel monachus fuisse probari solide posset, appareret haud absimile. Verum nihil omnino, quo vel utcumque certus reddi Rotgeri monachatus queat, invenio. Surius quidem Benedictinum appellat hunc Sancti nostri biographum; verum hic in tota, quam, ut dixi, scripsit, S. Brunonis Vita nihil omnino, e quo vel monachus, vel Benedictinus exstitisse intelligatur, suppeditat. Nec quidquam hujusmodi vel apud Sigebertum vel apud Ægidium, Aureæ-vallis monachum, qui scriptoribus omnibus, de Rotgero locutis, antiquiores sunt, occurrit; prior enim sequentia dumtaxat, quæ huc spectant, verba, Rotgerus scripsit Vitam Brunonis, Coloniensis archiepiscopi, qui fuit dux & frater Othonis imperatoris, in lib. de Scriptoribus ecclesiasticis cap. 130 subministrat, nec plura vel hic in chronicis ad annum 953, ubi iterum de Rotgero loquitur, vel Ægidius in 34 de episcoporum Leodiensium gestis caput, quo de Rotgero sermonem instituit, nos docet.

[11] [Brunoni exstitit æqualis, aut saltem, uti hic] Verum Rotgerus, sive non exstiterit monachus, Brunoni equidem vel omnino vel saltem fere fuit æqualis, imo etiam quadantenus familiaris. Utrumque e jam nunc dicendis patescet. Lucubrationem suam Rotgerus ita orditur: Domino in gratia Christi beatissimo atque in omni splendore sapientiæ perfectissimo Folemaro archiepiscopo Rotgerus servorum suorum ultimus veræ claritatis gloriam sempiternam. Imposuit sanctitatis vestræ reverentia super caput meum gravem quidem sarcinam, sed pro captu parvitatis meæ dulcem & jocundam, videlicet ut Vitam mirabilis & magnifici archiepiscopi Brunonis, qua potuerim, sermonis facultate describerem. Jubente itaque Folemaro seu, ut ab aliis scribitur, Folcmaro aut etiam Volmaro, Coloniensi archiepiscopo, S. Brunonis Vitam Rotgerus, uti ipsemet his verbis docet, litteris mandavit; quare necesse est, ut id, quatuor nondum post Sancti nostri obitum elapsis annis, fecerit, si Folcmarus, qui, quemadmodum inter omnes convenit, S. Brunoni in sedem Coloniensem proxime successit, post quatuor in episcopatu transactos annos e vivis, ut volunt, excesserit. Verum, cum non longiori temporis spatio sedisse Folcmarum, undequaque certum haud sit, aliter adhuc, S. Brunonis Vitam haud diu post ejus obitum litteris Rotgerum esse complexum, juverit probasse. Is num. 8 de Sancto nostro sic scribit: Eo tempore generosa regum proles, annos circiter quatuor habens, liberalibus litterarum studiis imbuenda, Baldrico venerabili episcopo, qui adhuc superest, Trajectum missa est.

[12] [adductæ probant, fere æqualis,] Baldricus, Trajectensis episcopus, hic memoratus in vivis, dum Rotgerus Sancti nostri Vitam scriberet, hicque adeo jam obiisset, exstitit adhuc, uti hæc verba ferunt, superstes; cum autem diu ante S. Brunonis obitum seu annum e dicendis 965 Baldricus, Trajectensis ad Mosam seu Leodiensis episcopus, e vivis, uti apud Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 3, col. 843 videre fas est, excesserit, consectarium est, ut non hic, sed Baldricus Trajectensis ad Rhenum seu Ultrajectensis episcopus, qui, quemadmodum in Chronicis Ultrajectinæ Historiæ, anno 1643 vulgatæ, insertis, pagina hujus 34 Joannes de Beka, vix non omnibus, qui de re loquuntur, scriptoribus aliis ei assentientibus, docet, anno 977 post longissimum annorum amplius quinquaginta ecclesiæ illius regimen ad Superos migravit, a Rotgero in textu, proxime huc transcripto, designetur, utque proinde Sancti nostri Vita, utpote quam is ante Ultrajectini istius antistitis obitum in litteras, uti e jam dictis nemo non concludet, conjecerit, ante annum 978 atque adeo intra duodecim circiter annorum spatium, quod intra ipsiusmet Brunonis & Baldrici, Ultrajectensis modo memorati episcopi, obitum intercessit, fuerit conscripta. Res omnino certa apparet; hinc autem consectarium evadit, primo quidem, cum Sancti nostri biographus nec seculi undecimi initium attigisse videatur, indubie & Surium, qui eum anno 1040 floruisse ait, & Vossium, qui eumdem veluti a Rotgero, monasterii sanctæ Crucis seu sancti Leutfredi in Normannia abbate, integro facile seculo post S. Brunonem e vivis sublato, haud diversum in suo de Historicis Latinis Opere obtrudit, a veritate aberrare; deinde vero, Brunoni æqualem Rotgerum, ejus biographum, exstitisse.

[13] Modo etiam, familiarem pariter fuisse; ostendendum. [imo etiam familiaris. Hinc fidem integram meretur, hicque lucubratio ejus] Quo id præstem, qui num. 8 & 44 de Sancto nostro Coloniensi Antistite loquatur, exhibuisse suffecerit. Priori e duobus hisce locis sic habet: Deinde, ubi prima Grammaticæ artis rudimenta percepit, sicut ab ipso in Dei omnipotentis gloriam hoc sæpius ruminante didicimus, Prudentium poëtam, tradente magistro, legere cæpit; posteriori vero sequentibus hisce utitur verbis: Juvenis ut erat omnique pompa circumfluus, audeo dicere, dissolvi vellet, tantum ut cum Christo esset. Hinc lacrimæ assiduæ, suspiria fere continua, furtivæ orationes & singultus, in ipso etiam lecto clarius perstrepentes, ut testantur, quos id minus celare poterat, etiam dum latere volebat. Quotiens diem mortis posuit ante conspectum cordis? Quotiens ad hoc vocis quoque officio prorupit, quod corde molitus est? Quotiens audivimus eum vehementi gemitu præoptasse id, quod futurum, non tamen sine gravi trepidatione, speravit, ut æstuosum mundi hujus naufragium, in Dei sola misericordia tutus, evasisset, & in litore tandem securitatis intimæ constitisset? Diligenter modo studiosus lector binos hosce Rotgeri textus expendat, nec dubito, quin futurum sit, ut Brunoni hunc non tantum seu æqualem seu fere æqualem, sed & familiarem exstitisse ac proin, quæ de illo scribit, haud parvi facienda esse, fateatur. Hæc quidem, quæ notis chronicis raro munit, nec adeo, ut Sigebertus in Chronicis ad annum supra cit. vult, luculenter, nec stylo, qui ubique elegans censeri merito queat, exponit; verum cum ea, quæ litteris mandat nec ipsemet vel vidit vel audivit, sese ex aliis, a quibus vel visa vel audita fuerant, accepisse, loco etiam non uno indicet, nec fallere voluisse ullo ex capite sit credendus, est equidem, cur hisce aliisque, quæ supra de ætate, qua floruit, familiaritateque, qua Brunoni adhæsit, disserui, consideratis, fidem integram mereri lucubratio ejus existimetur, estque proinde hic edenda.

[14] Verum qua ratione id præstabimus? Lucubratio ista seu Sancti nostri Vita, [non quidem e Suriana, quæ narrationem prolixam, a Rosgero] jam bis typorum beneficio, primo quidem a Surio, apud quem, ut supra innui hodie exstat, deinde vero a Leibnitio, a quo inter Scriptores, Rerum Brunsvicensium illustrationi inservientes, tom. 1 a pag. 273 exhibetur, fuit vulgata. Hic illam, quæ unde a Surio fuerit accepta, nec abs hoc ipso, nec ab ullo alio notatum invenio, e Ms. Bibliothæcæ augustæ Guelfebytanæ codice deprompsit, huncque fideliter, servato etiam, quo res expressas exhibet, stylo nec ulla cujusvis generis alia mutatione adhibita, est secutus. Istarum porro editionum altera ab altera subinde discrepat. Discrimen quidem, quod inter eas intercedit, magni ut plurimum momenti non est; verum notatu admodum dignum est, quo de SS. Evergissi & Patrocli reliquiis, Coloniam Agrippinam a Brunone seu attractis seu adductis, loquentes invicem dissonant. In Leibnitiana enim, fuisse illas ad hanc urbem a Sancto, aut certe eo curante, delatas, paucis dumtaxat verbis indicatur; in Suriana vero, qui res gesta sit, & quæ hanc fuerint comitata adjuncta, narratione admodum prolixa, quæ XXVII & tria sequentia capita occupat, explicatur; ast hanc a Rotgero haud profectam, sed opus esse a Sancti nostri Vita separatum, Leibnitius in Annotationibus, huic subjectis, recte contendit.

[15] [non profectam, sibi habet intextam,] Reliquæ enim narrationi, uti hanc & illam apud Surium expendenti patescet, haud sat apte cohæret; contra autem, quæ, prolixa illa narratione omissa, in Leibnitiana editione leguntur aptissime inter se cohærent. Surius ad XXIV mensis hujus diem S. Evergislo sacram, e codicibus Mss. Coloniensis hujus episcopi vitam recenset ac deinde ad hujus caltem subjungit: Hoc loco sequitur in Mss. codicibus de sacri ejus corporis translatione; sed eam supra inveniet lector in Vita S. Brunonis, archiepiscopi Coloniensi, cap. 27 die XI Octobris. Ab eo itaque, qui S. Evergisli Vitam seu Historiam, seculo, ut reor, X jam senescente aut XI, scripsit, translationem ejusdem pariter conscriptam hancque deinde una cum S. Patrocli translatione, aliunde accepta, in S. Brunonis Vitam, a Rotgero concinnatam, a manu posteriori illatam fuisse, opinor. Ea mihi ut sedeat sententia, faciunt non tantum jam supra dicta ac porro infra num. 26 & tribus seqq. dicenda, verum etiam & vel maxime Ms., e quo Sancti nostri Vitam, a Rotgero adornatam, Leibnitius, ut jam dixi, vulgavit, bibliothecæ Guelfebytanæ codex, alterque olim Vallicensis modoque penes nos exstans, qui vitam eamdem complectitur ac PMS. 159 signatur, Ms. itidem codex. Uti enim, teste in sua in Operis sui tomum primum Introductione Leibnitio, haud in priori e duobus istis codicibus, ita nec, ut comperio, in eorumdem posteriori Vita illa intextam sibi habet, quæ in Suriana hujus editione reperitur, prolixam illam de SS. Evergisli & Patrocli translatione narrationem.

[16] [editione, sed e codice nostro Ms, ratione hic exposita edetur.] Jam vero cum sic habeat ac Sancti nostri Vitam, prout a Rotgero primitus conscripta, non autem prout post, additionibus abs hoc non profectis, aucta fuit, edi a nobis conveniat, præstaret sane, ut non e Suriana, sed e Leibnitiana editione hic ederetur; attamen, cum ista, prout in hac exhibetur, Rotgeri lucubratio cum lucubratione eadem, prout in codice nostro mox memorato exstat, ad amussim fere consonet, hanc ego, ut, quam verum id sit, studiosus lector ex utriusque collatione queat dispicere, nec e Leibnitiana editione, quam, si velit, habere potest ad manum, sed e dicto, e quo nondum prodiit in lucem, codice nostro Ms., cum Surii & Leibnitii editionibus collato, Commentario huic in capita & numeros pro more nostro divisam subnectam, Adnotationibus etiam, ubi id vel necessum vel expedire visum fuerit, adjunctis. Sic quidem una cum Sancti nostri Vita, cui tamen etiam, prout in codice nostro & editione Leibnitiana fit, Testamentum ejus subjungam, Translationes duas, in prolixa, quam supra memoravi, narratione expositas, obtenturus sibi studiosus lector non est; verum nihil inde amittet. Præterquam enim quod ambas apud Surium, apud quem e jam dictis in Sanctis nostri Vita exstant, consulere, si opus fuerit, facile queat, harum altera, quæ ad S. Patroclum spectat, in Opus nostrum ad XXI, qua hic Sanctus antiquissimis Martyrologiis inscriptus, Januarii diem illata jam est, altera vero, quæ S. Evergisli est, haud dubie in id ad XXIV, quæ Sancto huic sacra est, mensis hujus diem inferetur. Quod si autem quæpiam hic de Brunone memorari translationes illæ exigant, hæc etiam vel in Comment. isthoc vel in Adnotationibus, quas Vitæ edendæ subjungam, locum invenient.

§ II. Nobile Sancti genus, tempus natale, educatio, Balderico Ultrajectensi episcopo commissa, ingens in litteris progressus.

[Sanctus, qui e nobilissimo genere] Henricus, cognomento Auceps, Saxoniæ dux ac dein Germaniæ rex, triennio, uti annalista Saxo ad annum 911 docet, ante Ottonis patris sui, Saxoniæ itidem ducis, obitum, qui, teste Ditmaro, anno 916 evenit, matrimonium cum Mathilde, lectissima ac nobilissima femina, contraxit. Hanc, quæ vita sanctissime acta merito apud posteros Sanctorum honores est adepta, in Opus nostrum ad XIV Martii diem, ei sacram, jam intulimus: cum autem, quæ ibidem in Commentario, illustrissimæ istius reginæ Actis prævio, num. 1 allegata sunt, nobilem tam hujus, quam Henrici mariti progeniem sufficienter edoceant, eo lectorem, qui, quam illustri Bruno, parentes illos nactus, genere oriundus sit, scire avet, brevitatis studio simulque, ne hic actum agam, remitto. Porro S. Bruno, ut Commentarii mox laudati num. 2 adducta ostendunt nec obscure in Annalibus, Quidlinburgensi abbatissæ Mathildi, B. Mathildis mox memoratæ ex filio Ottone nepti, inscriptis, Witikindus, qui ab anno 946 usque ad annum 975 floruisse dicitur, lib. 1 docet, fratres duos duasque itidem sorores habuit.

[18] Harum altera, quæ, quemadmodum ad annum 929 annalista Saxo supra laudatus ait, [post fratres ac sorores suas hic memoratas] Gisleberto, Lotharingiæ duci, primum ac dein post hujus necem Galliarum regi Ludovico Transmarino, uti in Chronico ad annum 939 Frodoardus tradit, nupta fuit, Gerberga seu, ut ab aliis scribitur, Girbir fuit vocata; altera vero, quæ, quemadmodum Glaber Rodulphus, sec. XI scriptor, Historiarum lib. 1, cap. 4 testatur, ab Hugone Magno, Francorum duce seu, ut alii loquuntur, Parisiensium comite, in uxorem & quidem anno, ut Frodoardus in Chronico prodit, 938 fuit accepta, Hathuidis seu Hadvidis aut etiam Hadwigis nomen obtinuit; quod autem ad duos Brunonis fratres jam spectat, horum alter, qui, patre nondum rege, natus, primo Germaniæ rex ac dein imperator fuit creatus, appellatus fuit Otto, Magni etiam cognomen a rerum gestarum magnitudine adeptus; alter vero, qui, patre jam rege ac proin post annum 918 natus, ducatum Bavariæ anno 947 a fratre suo Ottone accepit, nuncupatus fuit Henricus. Tam hoc, quam illo S. Bruno, qui nomen forsan ab avi sui Ottonis fratre Brunone, inter Martyres Ebbeckesdorpienses, anno 880 occisos ac in Opus nostrum ad 2 Februarii diem, eis sacram, jam illatos, primario, fuerit sortitus, exstitit junior, ut Witikindus loco supra cit. diserte docet. Nec, quin pariter duabus suis sororibus junior exstiterit Bruno, dubitare sinunt nuptiæ, abs harum priori quidem anno 929, posteriori vero seu Hadwige anno 938, ut jam docui, contractæ. Hisce enim tum contrahendis ineptæ præ ætatis sat maturæ defectu futuræ fuisse videntur, si juniores exstitissent Brunone, qui anno demum 925 natus est, uti jam nunc sumus visuri.

[19] [anno, uti hic ex Rotgero.] Rotgerus in Sancti nostri Vita sequentia de hoc subministrat num. 6 verba: Natus eo tempore, quo pater ejus Henricus, rex gloriosus, perdomita barbarorum sævitia, represso etiam intestinæ cladis periculo, diruta magno studio reædificabat, & volentem populum justitiæ in tutissima & optatissima demum pace regebat. Natus itaque, uti verbis hisce Rotgerus indicat, Sanctus noster tunc fuit, cum regnum, quod tam ab ipsismet incolis, pacem minime amantibus, quam ab hostibus externis fuerat turbatum, jam penitus, curante rege Henrico, esset pacatum; cum id autem in annum 925, uti quisque, qui ad hunc proximeque prægressos annos vel Regionis continuatorem vel annalistam Saxonem evolverit, haud difficulter, ni fallor, agnoscet, quam optime quæret, est sane, cur ob modo huc transcriptum Rotgeri textum Sanctus noster anno 925 credatur natus. Attamen, cum cuique ad manum bini illi scriptores, e quibus res patescat, non sint, juverit hanc alio adhuc modo monstrasse. Rotgerus, num. 62 nonnulla de Ottone imperatore ex Italia in Germaniam reverso ac Sancto nostro ei obviam progresso præfatus, ita deinde prosequitur: Igitur cum in sanctissimo studio imperator tricesimum regni sui, Germanus ejus duodecimum pontificatus sui ageret annum, nondum nisi vix prælapsus ætatis quadragesimum, sanctam Pentecosten simul Coloniæ celebrantes, qua major mortalibus gloria concessa non est, sese invicem inter sancta solennium dierum Officia, una cum diva matre, sorore regina, nepotibus, filiisque regibus totaque illa Deo dilecta familia & cunctis regni senatoribus adfuerunt.

[20] [qui regni Ottoniani initium ab anno 937 haud repetiit,] Quod hic Rogerus narrat, id anno 965 indubie evenit. Ipsemet quidem hic Sancti nostri biographus, qui, prout apud Surium exstat, anno 937 regnare incepisse Ottonem, cap. 6 & 17 affirmat, hic rem cum trigesimo regni principis hujus anno conjungit, sicque eam anno non 965, sed seq. contigisse, luculenter, cum annus, qui ab anno 937 exstitit trigesimus, nullam omnino, ut computanti patescet, anni 965 partem occupasse queat, insinuat; verum pro verbis, quibus Otto regnare cœpisse anno ab Incarnatione Domini nongentesimo tricesimo septimo a Rotgero apud Surium loco cit. asseritur, de Ottone sequentia isthæc, Regnare cepit CLXXXVIII lustro, LXIII Indictionum circulo, ab Incarnatione Domini nostri Jhesu Christi, tam in Rotgeri per Leibnitium editione, quam in nostro, e quo, ut dixi, Sancti nostri Vita Comment. huic subdenda, codice Ms. leguntur; hæc autem, ut consideranti patescet, haudquaquam, ut regni Ottoniani initium ab anno 937 repetiisse credatur Rotgerus, exposcunt. Et vero hunc Sancti nostri biographum, non ab anno 937, sed a proxime hunc prægresso regni Ottoniani annos numerare incepisse, persuasum mihi habeo, primo quidem quod id omnes scriptores alii, si unum Sigebertum ac ob jam dicta anonymum, qui Sancti nostri Vitam, a Rotgero conscriptam, interpolarit, exceperis, unanimi consensu faciant, deinde vero quod abs hoc biographo per verba supra huc transcripta cum trigesimo regni Ottoniani anno conjungatur duodecimus episcopatus Brunonis annus, usque ad Pentecosten, quam inclusit, provectus, qui, cum Bruno sedem Coloniensem jam inde ab anno 953, usque ad Julii initium circiter, uti infra videbimus, provecto, occupare inceperit, Christi annum, ut consideranti patescet, 965 indubie designat.

[21] Utut sit, Rotgerus equidem supra relatum Ottonis, [probatur, natales] Brunonis aliarumque personarum illustrium congressum duodecimo episcopatus Brunonis anno, ad Pentecosten usque provecto, ac proin Christi, uti e jam dictis consequitur, 965 innectit. Nec is tantum postremum isthoc facit, verum etiam Frodoardus & Reginonis continuator. Prior enim in Chronico ad annum 965 sic scribit: Otho imperator ab urbe Roma regrediens Coloniam venit, ibique Gerbergam reginam sororem suam cum filiis Lothario rege Karoloque puero ad se venientem excepit & cum eis aliisque magnis proceribus placitum magnum habuit; posterior vero ad eumdem annum sequentia isthæc, imperator, cum scilicet ex Italia aliquamdiu jam esset reversus … Wormatiam progressus fratrem suum Brunonem archiepiscopum in purificatione sanctissimæ Mariæ virginis sibi obviam habuit sicque tota quadragesima in Francia commorans, in Ingelheym Pascha cum magno gaudio celebravit. Inde navigio Coloniam attingens, matrem suam dominam Mathildem & sororem suam Gerbirgam reginam filiumque ejus regem Lotharium sibi obvios condigno ibi amore & honore tractavit, subministrat verba.

[22] Jam vero cum sic habeat ac proin Ottonis cum Brunone aliisque congressus anno 965, [anno 925 paulo ante 14 Maii est nactus, quadrimus dumtaxat adhuc] & quidem, uti e supra datis Rotgeri verbis intelligitur, ad Pentecosten usque provecto, acciderit, tuncque Bruno, uti hæc etiam produnt, nondum nisi vix prælapsus esset annum ætatis quadragesimum, seu, quod hac phrasi indubie significatur, nondum diu prætergressus esset quadragesimum ætatis annum, ita enimvero, cum anni quadraginta, ex annis 965 subducti, ad annum 925 deducant, annoque 965 Pascha in 26 Martii ac proin Pentecoste in 14 Maii inciderit, consectarium ex omnibus jam fit, ut Sanctus noster anno 925 paulo ante 14 posterioris hujus mensis diem sit natus. A Sancti natalibus horumque tempore jam sat prope determinato ad ejus educationem progredior. Generosa regum proles, inquit de Brunone adhuc puerulo num. 8 Rotgerus, annos circiter quatuor habens, liberalibus literarum studiis imbuenda Baldrico venerabili episcopo, qui adhuc superest, Trajectum missa est.

[23] [litteris imbuendus Balderico,] Hic designari Baldericum, non Leodiensem seu Trajectensem ad Mosam, sed Trajectensem ad Rhenum seu Ultrajectensem episcopum, jam supra ostendi; hunc autem jam tum, cum Bruno litteris informandus missus ei fuit, exstitisse episcopum, ipsamet modo recitata Rotgeri verba sat luculenter produnt, idque, etsi secus foret, constaret etiam ex iis, quæ jam nunc subdo. Baldericus, Ultrajectensis episcopus, Radbodo, qui anno 917 obiit, in sedem Ultrajectinam fuisse suffectus, hancque usque ad annum 977 obtinuisse, ab omnibus propemodum, qui de Ultrajectinis episcopis tractant, scriptoribus tam antiquis, quam recentioribus asseritur, nec quidquam, ob quod an vere toto illo tempore Ultrajectinæ ecclesiæ præfuerit, ambigendum appareat, occurrit; quare, cum Bruno, qui, quemadmodum supra ostendi; anno 925 paulo ante XIV Maii diem est natus, quatuor circiter, ut per verba mox recitata Rotgerus testatur, annos habens ac proin anno circiter 929 informandus litteris Trajectum ad Baldericum missus fuerit, consectarium e modo dictis fit, ut hic certe non modo post, sed jam tum, cum id factum est, Ultrajectensis episcopus exstiterit.

[24] [qui jam tum episcopus Ultrajectinus exstitit,] Brunonis interim Ultrajectum, quo ibidem liberalibus litterarum studiis a Balderico episcopo imbueretur, missionem esse circiter dicto Christi anno innectendam, Sigismundus Calles, dum ecclesiastico um Germaniæ Annalium tom. IV anno 1758 Viennæ Austriæ vulgatum, conscriberet, animadvertisse haud videtur. Ibidem enim lib. 8, num. 57 sic scribit: Ultrajecti in Frisia ad VI Januarii anni DCCCCLXXVII migravit ad dominum Baldricus episcopus, postquam raro exemplo ecclesiam suam annis LIX usque ad summam senectutem suam sanctissime rexisset… Is est Baldricus, qui Brunonis Coloniensis archiepiscopi pueritiam primus Græcis Latinisque litteris instituit; cum autem, Baldericum, quem Brunoni litteras tradidisse hic ait, non tunc, cum id faceret, sed postea dumtaxat exstitisse Ultrajectinum episcopum, in cit. eorumdem Annalium tom., lib. 6, num. 144 dilucide insinuet, idque tamen, si tum, cum Bruno litteris imbuendus Balderico missus fuit, fuisse circiter 929 Christi annum in cursu, animadvertisset, facturus indubie haud fuisset, est sane, cur id re etiam ipsa haud animadvertisse is scriptor censeatur. Utut sit, Baldericus equidem, uti ipsamet etiam Rotgeri verba proxime recitata clare indicant, exstitit jam tum, cum Brunonem litteris informandum accepit, Ultrajectensis episcopus, eique, uti e jam dictis liquet, anno circiter 929 datus fuit Bruno litteris imbuendus.

[25] [traditus, cum magno in hisce progressu apud illum] Porro Bruno sub tali magistro, qui unanimi scriptorum omnium calamo quammaximis laudibus effertur, certeque ab Henrico Aucupe nisi virtute juxta ac doctrina præstitisset, ad puerum regium erudiendum haud fuisset assumptus, tantos in studiis fecit progressus, ut, cum prima Grammaticæ artis rudimenta edoctus, Prudentium, magistro id permittente, legisset, imo non tantum poëtæ illius exteriores verborum sententias, sed & intimam harum medullam, non secus ac nectar suavissimum, majori, quam dici possit, aviditate hausisset, nullum penitus esset in omni Græca vel Latina eloquentia studiorum liberalium genus, quod, quemadmodum Rotgerus num. 9 loquitur, ingenii ejus vivacitatem effugeret. Neque vero, ut is Sancti nostri biographus ibidem adjungit, vel divitiarum affluentia vel turbarum circumstrepentium assiduitas vel ullum alicunde subrepens fastidium Brunonem umquam, ut a litteris scientiisque excolendis desisteret, commovit, singulari etiam, quo hasce complectebatur, amore faciente, ut vel libros, quibus utebatur, incaute refringi aut corrugari aut quomodolibet minus diligenter tractari, ægerrime ferret. Ita Sanctus noster litterarum studiis, quibus etiam pietatis ac virtutis exercitium adjunxerat, continuo operam dans apud Baldericum septennio circiter commoratus jam erat, cum pater ejus Henricus excessit e vivis.

[26] Id anno 936 die secunda Julii accidisse, continuator Reginonis ad annum istum tradit, [usque ad annum, quo, contra ac Sigebertus ait.] eidemque etiam anno Hermannus Contractus & Marianus Scotus principis illius mortem innectunt; cum autem Frodoardus, qui tempore isto vixit, dicto anno Henricum e vivis fuisse sublatum, in Chronico pariter notet, eique Ditmarus, qui a tempore eodem haud multum abfuit Henricique obitum anno 936 die secunda Julii signat, jungendus etiam sit, nemo prudens Sigeberto, qui sub sec. XII initium obiit, eventumque illum in annum 937 differt, standum hac in re esse, existimabit. Aperte quidem scriptori isti verba, quibus, ut jam supra vidimus, Ottoniani regni initium anno nongentesimo trigesimo septimo diserte, nullis omnino numericis seu Romanis seu Arabicis notis adhibitis, in Suriana Rotgeri editione cap. 6 iterumque deinde, ubi de S. Evergisli translatione agitur, cap. 17 illigatur, adstipulantur; verum illa non ab ipsomet Rotgero profecta, sed a scriptore posteriore, qui Sancti nostri Vitam, abs hoc scriptam, interpolavit, esse in hanc intrusa, dilucide vel duo, a quibus verba illa absunt, vitæ illius exemplaria, quorum alterum Leibnitiana Rotgeri editio, alterum codex noster P MS. 159 exhibet, evincunt.

[27] Adhæc annus regni Ottoniani trigesimus cum anno episcopatus Brunonis duodecimo non modo in Leibnitiana Rotgeri editione, [Henricus Auceps secunda] verum etiam, quod interpolationi id haud attribuendum argumento est, in Ms. nostro codice ac in ipsamet Rotgeri ejusdem per Surium editione conjungitur; inde autem, verum esse, quod jam nunc dixi, concludi pariter potest. Quod si enim Otto anno demum 937 regnare incepit, annus regni ejus trigesimus ab anno 966 in annum 967, contraque, si jam inde ab anno 936 regnare incepit, ab anno 965 in annum 966 excurret. Quare, cum annus ab anno 965 in annum 966, non vero a posteriori hoc anno in annum 967 excurrens, quam optime, ut consideranti patescet, cum anno episcopatus Brunonis duodecimo, qui, cum hic Sanctus noster anno 953 sedere ex infra dicendis inceperit, anno 965 terminatur, possit componi, enimvero id, Rotgerum, qui, ut dictum, trigesimum regni Ottonis annum cum duodecimo episcopatus Brunonis anno conjungit, regni Ottoniani annos non ab anno 937, sed ab anno 936 numerare incepisse, ac proin supra memorata, quæ in Rotgeri per Surium editione occurrunt Sigebertoque, Henrici Aucupis obitum anno 937 illiganti, suffragantur, verba non ab ipsomet Rotgero, sed a scriptore posteriore, qui hujus de Sancto nostro lucubrationem interpolarit, esse profecta, argumento etiam est.

[28] [Julii die obiit,] At vero, inquies, trigesimus regni Ottoniani annus cum duodecimo episcopatus Brunonis anno, usque ad Pentecosten provecto, haud recte, spectatis iis, quæ Reginonis Continuator & Ditmarus scribunt, conjungitur. Ambo enim e jam dictis Henrici Aucupis obitum anno 936, die secunda Julii, signant; quare, cum secundum illos ab hac ipsa anni 965 die usque ad eamdem anni 966 diem trigesimus regni Ottoniani annus, ut computanti patescet, excurrisse debeat, is certe jam inde ab anni 965 decima quarta Maii die, qua e supra dictis duodecimus numerabatur episcopatus Brunonis annus, cucurrisse ac proin recte cum hoc, si Reginonis continuatore & Ditmaro, Henrici Aucupis obitum die secunda Julii signantibus, standum sit, conjungi non potest. Fateor, sic habet, si regni Ottonis annos ab ipsomet die ac mense, quo pater ejus Henricus Auceps obiit, Rotgerus numerarit. Verum anni, quibus regnavit Otto, in principis hujus Diplomatibus modo ab anni 936 mense & die, quo pater ejus, obiit, modo ab ipsiusmet, in quem dies ille & mensis incidit, anni 936 initio, etsi vere tunc inchoati haud fuerint, solent numerari.

[29] [936 est commoratus,] Quam verum id sit, unusque facile deprehendet, qui notas chronicas, quibus nonnulla Ottonis diplomata, apud Meibomium tom. 3 Rerum Germanicarum a pag. 730 aliosque exstantie, muniuntur, expenderit; cum autem sic habeat annusque regni Ottoniani trigesimus, nisi hujus anni ab ipsomet anni 936 initio computentur, cum duodecimo episcopatus Brunonis anno, usque ad XIV dumtaxat Maii diem provecto, conjungi haud queat, Rotgerus, qui hunc nihilominus eo usque tantummodo provectum cum trigesimo, ut jam dictum, regni Ottoniani anno conjungit, regni Ottonis annos, non ab anni 936 secundo Julii die, quo pater ejus Henricus obiit, sed ab ipsiusmet, in quem dies ille & mensis incidit, anni 936 initio computare est censendus. Jam vero, cum sic habeat ac proin cum Ditmaro & Reginonis continuatore Rotgerus minime pugnet, consectarium est primo quidem, ut, cum equidem regni Ottoniani annos, non ab anno 937, sed e jam dictis ab anno 936 numerarit, neutiquam sane, quo minus verba, quibus regni Ottoniani initium ab anno 937 in Suriana Rotgeri editione repetitur, ab interpolatore in hanc intrusa credantur, officiat; deinde vero, ut, cum scriptoribus, qui Henricum Aucupem anno 936 secunda Julii die obiisse scribunt, standum omnino e jam dictis sit, Sanctus noster, qui usque ad Henrici Aucupis obitum litteris operam sub Balderico dedit, fuerit ut minimum usque ad anni 936 secundam Julii diem apud antistitem illum commoratus.

§ III. Sanctus e scholis in palatium vocatur, scientias etiam ibidem ac pietatem excolit, monasteria aliquot administranda accipit, neque tamen monachus exstitisse videtur.

Rotgerus de Ottone, regnare jam exorso, num. 10 sic scribit: [Bruno, a fratre suo vocatur ad aulam; ibidem] Hic germanum suum Brunonem, Deo dicatum, adhuc adolescentulum honorabiliter, ut par fuit, e scolis in palatium evocavit; cum id autem, quod hic Rotgerus narrat, Otto verosimiliter tunc, cum nondum diu regnare incepisset, præstiterit, hinc simul & ex anno 936, quo regnare, ut § preced, docui, Otto incepit, consectarium sit, ut Bruno vel anno eodem vel certe proxime seq. e scholis in palatium a fratre suo Ottone fuerit vocatus. Ac vere quidem tum Sanctus, utpote qui non citius quam anno 925, ut supra docui, natus esset, adolescentulus, uti a Rotgero per verba proxime recitata vocatur, adhuc erat; verum, etsi sic haberet, neutiquam tamen aulæ deliciis sese inescari alioque avocari patiens, totum sese, ut antea, pietatis & litterarum studiis dedit. Tum, inquit num. XI Rotgerus, quicquid historici, oratores, poëtæ & philosophi novum & grande perstrepunt, diligentissime cum doctoribus cujuscumque linguæ perscrutatus est, & ubi magister excelluit ingenii velocitate, ibi se Discipulum præbuit humilitate. Magistris variis, tum Græcis, tum Latinis usum tunc esse Sanctum nostrum, Rotgerus num. mox dicto & sequenti non obscure prodit; verum unum dumtaxat, quem Israëlem episcopum Scotigenam appellat, posterorum memoriæ commendavit, nec aliunde alii, si unum, de quo non pauca, ut post videbimus, Fulcuinus, Lobiensis abbas, Sancto nostro æqualis, litteris a se mandata reliquit, Ratherium episcopum exceperis, innotescunt.

[31] Israël, sub cujus magisterio plurimum sese profecisse, [magistro primum, qui Hibernus exstitisse videtur,] ipsemet Bruno, ut Rotgerus num. 12 ait, est testatus, de illustrissimi Discipuli sui moribus a quibusdam interrogatus, sanctum eum apprime Virum esse, percunctantibus, teste ibidem eodem Rotgero, respondit. De illo, qui ante alios aut certe ante Ratherium Brunoni, in aula jam commoranti, cessisse in præceptorem videtur, Leibnitius in sua in Scriptorum Brunswicensium Collectionem introductione, primo horum tomo præmissa, sequentem loquitur in modum: Nescio, an alibi, quam apud Rotgerum, mentio fiat Israëlis episcopi Scotigenæ, id est, Erigenæ, ut puto, seu Hiberni… Nam constat, antiquo significatu Scotorum appellationem ad Hibernos pertinuisse, & Joannes Erigena Scotus, ut vulgo loquuntur, nihil aliud est, quam Joannes Erigena seu Scotus, uti Rabanus Maurus duplicatio est ejusdem nominis nihilque aliud sibi vult, quam Rabanus seu Maurus, id est, Corvus seu Niger. Eris erat antiquum Jernes nomen & fertur significasse occidentem. Postea Scoti Hiberniæ, Coloniis ductis, Caledoniorum regioni nomen Scotiæ dedere. Porro viri docti ex Hibernia, diu ante & post Carolina tempora, claros in Europæ continentem viros misere, cum postea, mira rerum commutatione, vix ulla pars Europæ magis, quam insula illa, a cultu desciverit. Ita laudatus Leibnitius, e viris, doctrina claris, quos ante & post Caroli Magni ætatem in Europæ continentem subinde Hibernia misit, exstitisse Israëlem Scotigenam Brunonis magistrum, non immerito suspicans; verum anne hunc merito pariter cum S. Siläo episcopo Hiberno, ad XXI Maii diem in Opus nostrum jam illato, Lucæque in Hetruria culto, per verba, quæ jam datis mox subjungit, suspicatur eumdem?

[32] [ac Sanctum, provectioris etiam ætatis factum, sub disciplina sua habuit, Israële Scotigena,] Ut alia, ob quæ suspicio ista mihi displicet, omittam, vel solum ingens, quod inter Siläi & Israëlis nomina intercedit, discrimen facit, ut ab omni propemodum veri specie aliena mihi videatur. Plura non addo, suspicionemque illam, uti & alteram, qua Israëlem Scotigenam cum Israhele episcopo Britone, qui a Frodoardo in Chronico ad annum 947 synodo Virdunensi, tunc celebratæ, cum episcopis aliis ibidem enumeratis, præsente Brunone abbate, regis Ottonis fratre, interfuisse, sedis loco non expresso, memoratur, unum esse atque eumdem non nemo forsan conjiciat, lectoris judicio relinquens, ad aliud, quod de Israële, episcopo Scotigena, Brunonis magistro, tuto credi posse videtur, progredior. Hic, qui ante alios aut certe ante Ratherium mox memorandum Brunoni, in aulam vocato, in præceptorem e jam dictis cessit, hunc Sanctum nostrum provectioris etiam ætatis jam factum sub disciplina sua adhuc habuisse videtur; cum enim, ut supra vidimus, de Brunone discipulo suo interrogatus, sanctum eum apprime Virum esse responderit, oportet, ut is, quem ea occasione Virum Israël appellavit, provectioris ætatis tunc exstiterit, utque proinde, cum indubie tunc, cum honorifico illo testimonio ab Israële decoraretur, episcopi hujus esset discipulis, sub sua adhuc hic illum, provectioris etiam ætatis jam factum, habuerit.

[33] [ac deinde, qui Veronensis antea exstiterat episcopus,] Verum ei tunc vel successit vel certe additus fuit Ratherius, e sede Veronensi, ad quam fuerat evectus, bis jam ejectus. Rotgerus quidem, Brunonis præceptorem exstitisse Ratherium, nusquam tradit; verum id facit in abbatum Laubiensium Gestis Folcuinus, qui cum æque ac Rotgerus Brunoni exstiterit æqualis, non est, cur ei illa in re fidem haud adhibeamus. Ratherius, qui ea, quam Mabillonius Sæc. V Benedict, part. 1 exponit, ratione e monacho Laubiensi factus erat sub annum 931 Veronensis in Italia episcopus, multa ibidem perpessus ac tandem ex Italia abire compulsus primo in Provinciam secessit ac deinde ad abbatiam Laubiensem circa annum, ut Hist. lit. Franc. Scrip. tom. 6, pag. 343 contendunt, 943 est reversus; verum tunc episcopi illius, qui, cum antea vitam monasticam Laubiis adhuc prositeretur, monachorum omnium, qui ibidem tum litteris ediscendis operum dabant, perspicacissimus exstitisse e Folcuino intelligitur, fama longe lateque diffusa ad imperatoris Ottonis aures est perlata. Hinc factum, ut hic, qui fratrem suum Brunonem ab optimis quibuscumque magistris Philosophia juxta ac omnibus aliis scientiis & vel maxime rerum ecclesiasticarum cognitione erudiri cupiebat, Ratherium, quo id certius consequeretur, in curiam sub annum, ut apparet, 944 advocarit. Otto, inquit cap. 22 Fulcuinus, Tunc potentissimus Austrasiis & subactæ Italiæ imperitabat; cujus frater Bruno, unicum & singulare in Christi ecclesia decus futurum, velut pretiosissimus lapis, multiplicibus philosophorum poliebatur argumentis. Advocatur Ratherius & habetur inter Palatinos philosophos primus. Quid multa? Non destitit, donec regiam illam & mirificam indolem in omnibus disciplinis perspicacissimam reddidit & perfectam.

[34] Mabillonias, qui loco supra cit. hunc Folcuini textum pariter recitat, [Ratherio maximo cum progressu in scientiis usus,] ei mox subjungit: Hæc aliquot annis ante Brunonis episcopalem dignitatem, seu annum ex infra dicendis 953, accidere atque adeo, antequam Otto Italiæ subactæ imperaret; quod tamen anticipato ei tribuit hoc loco Folcuinus. Ita omnino habet; ast Brunonem equidem sub Ratherio, quem & abundanti doctrina & eloquentia copiosa inter sapientissimos ætate sua floruisse, Rotgerus num. 58 ait, in omnibus disciplinis ac præcipue in Philosophiæ sacræ studiis, quam maxime profecisse, Folcuino, verbis jam datis id tradenti, est credendum. Absit tamen, ut quis idcirco tantum Sancti in studiis progressum Ratherio præsertim aut aliis, quibus usus est, magistris putet adscribendum; eo enim plus, quam magistrorum labor atque industria, contulisse videtur ipsamet Sancti indoles raraque ei a naturæ Auctore collata in litteras ac scientias propensio. Hac tantum studendi ac legendi conceperat ardorem, ut, quemadmodum Rotgerus num. 13 testatur, quocumque circumagebantur tabernacula & castra regalia, biliothecam & ipse suam circumduceret, &, quod somno alii, epulis aut confabulationibus tempus tribuerent, legendo ille, studendo ac commentando exigeret.

[35] Hinc præsertim, operam suam conferentibus magistris, [reliquos hisce ætatis suæ] est factum, ut Bruno, etsi etiam fratris castra, uti ex illis Rotgeri verbis nemo non colliget, sequeretur, musæque, ut loquuntur, inter arma sileant, in intima tamen Philosophiæ sacræ & profanæ arcana penetraret, historicosque, oratores & poëtas continuo evolvendo, tam in rerum, quæ ex hisce hauriri potest, cognitione, quam in aliis altioris ordinis scientiis facile omnibus palmam præriperet. Veritati apprime id esse consonum, suadet tam quæ, Græce juxta ac Latine erudita, sec. X floruit, Roswitha Poëtria, quam qui eodem sec. Vitam B. Joannis, abbatis Gorziensis, litteris mandavit, scriptor. Prior enim in Metrica Ottonis I Panegyri de S. Brunone, postquam hujus fratrem Henricum nonnullis carminibus laudavit, ita, aliis hic sequentibus, quæ omnia, quod usui post adhuc sint futura, huc transcribo, mox canit:

Post hunc Ecclesiæ pastor Brun nascitur almæ,
Gratia pontificis quem duxit summa perennis
Dignam catholici curam gestare popelli.
Hinc quoque divino nutu patris pia cura,
Abstractum gremio charæ nutricis amando,
Ipsum servitio Christi fecit religari,
Ut regni pompis posset constare relictis
Miles stelligera semper regnantis in aula.
At Christi Patris sapientia vera perennis
Tyronem refovendo suum clementius istum
Ipsi dona dedit tantæ præclara Sophiæ,
Quod non est illo penitus sapientior ullus
Inter mortales fragilis mundi sapientes.

[36] [eruditos superat, virtuteque etiam] Ita laudata poëtria, dilucide sane, Brunonem rerum multarum cognitione aut, si mavis, altioris etiam ordinis scientiis quammaxime inter eos, qui ætate sua veluti eruditi ac sapientes celebrabantur, eminuisse, declarans. Nec minus dilucide id facit scriptor, qui, ut dixi, seculo decimo Vitam B. Joannis, abbatis Gorziensis, litteris mandavit. Audi, quomodo & hic, qui forsan, ut Bollando nostro visum est, Joannes abbas S. Arnulphi Metis exstiterit, apud nos in dicta Beati illius Vita num. 116 loquatur. Bruno …, inquit, germanus regis (Ottonis I scilicet) sapientia & doctrina, cum rerum publicarum, tum omnium liberalium eruditione disciplinarum, ita apprime eruditus, ut sui temporis omnes superaret, & antiquos pene æquipararet, cui insuper & Græcæ lectionis multa accesserat instructio, omnium tunc temporis publice ac privatim agendorum communicator ac prudentissimus erat consultor. Scriptori isti & Roswithitæ jungi queunt jam supra laudati Folcuinus abbas & Ditmarus, quorum alter S. Brunoni e jam dictis exstitit æqualis, alter sub sec. X finem sequentisque initium floruit. Prior enim Brunonem in philosophicis studiis eruditissimum unicumque & singulare in Christi Ecclesia decus in supra citt. Abbatum Laubiensium Actis cap. 20 & 22 appellat; posterior vero, etsi, ut post videbimus, sinistris ac levibus vulgi rumoribus deceptus perfidiæ labem Sancto perperam aspergat, Sapientissimi tamen titulo eum condecorat. Verum Sanctus, qui a scriptoribus modo memoratis aliisque propemodum omnibus, qui ætate ejus seu sec. X floruerunt, tantopere ob doctrinam juxta ac multiplicem scientiam fuit laudatus, non minus ob virtutem ac singularem morum probitatem laudari promeruit.

[37] [præstans, monasteria aliquot moderanda adhuc adolescens accipit. Hæc inter.] Utcumque studiis vacaret, haud propterea tamen calamitosis patrocinari, consulere afflictis, opem ferre miseris, quotiescumque id faciendi opportuna, quæ vix umquam deerat, sese offerret occasio, omittebat. Tantum aberat, ut scientia inflaretur, ut contra, quo magis hac præcelleret, tanto inde redderetur humilior. Plus quidem quid gravitatis induebat; verum hæc & a fastu semper aliena & cum urbanitate, ut biographus noster, qui hæc aliaque eo spectantia num. 12 nos docet, affirmat, erat conjuncta. Hinc fiebat, ut, quamvis Bruno episcopali charactere nondum esset insignitus, ab episcopis tamen, ut loco cit. biographus addit, ac ab aliis quibuscumque præstantissimis viris, qui nihil, nisi eo adjutore, in religionis causa vel magnum vel præclarum moliebantur, adhiberetur in consilium. Hinc verosimillime etiam factum, ut rex Otto, æquus, siquis, meritorum æstimator, fratrem suum, cujus præclaras animi dotes, virtutem ac doctrinam universorum ore prædicari audiebat, religiosis familiis rite gubernandis aptum existimans, ei, etiamsi adhuc tantummodo adoscenti, monasteria nonnulla administranda commiserit. Prima dispensatio, inquit num. 15 Rotgerus credita est illi adhuc adolescenti in quibusdam monasteriis, in quibus degentes cum idoneo Eccesiæ testimonio, partim voluntate, partim vi ad regularem vitam constrinxit, sciens, quod & invitis bona præstantur. Ipsaque post paululum Deo sacrata loca, annuente regia liberalitate, privilegiis & immunitatibus pristinis reformavit, nichil sibi suisve exinde beneficii jure reservans, nisi quantum cænobiorum patres sponte causa caritatis optulerant. In his exstat Loresham, locus regum munificentia nobilis, adhuc in memoriam tanti Viri retinens & prærogativam libertatis & monumenta religionis.

[38] Ita ille; verum quandonam, quæ hic narrat, [cui, uti in Annalibus Laurishamensibus traditur, post Ebergisum,] gesta? quandonam S. Bruno monasterio Laurishamensi fuit ab Ottone præfectus? In novissima Annalium Laurishamensium editione, anno 1766 sub codicis diplomatici Laurishamensis titulo facta, ad annum 944 sequentia hæc occurrunt verba: Post Ebergisum (Laurishamensem abbatem) Otto serenissimus rex germanum suum Brunonem Coloniensis sedis archiepiscopum & omnium virtutum floribus adornatum eidem monasterio præfecit. Hic inter cetera pietatis opera, quæ non solum in ecclesia sibi commissa, sed etiam per totum fratris regnum fideliter & feliciter gessit, apud sedis suæ metropolim tria monasteria construxit, unum apud sanctum Pantaleonem, ubi conditus requiescit, aliud ad sanctum Andream Apostolum, tertium ad sanctum Martinum. Laurishamensi quoque monasterio inter plurima liberalitatis suæ dona thuribulum argenteum magnum & duos nolarum circulos argenteos contulit, & XXX hubas in Brumat a fratre suo Ottone sancto Nazario (id est, Laurishamensi, quod ut patronum suum S. Nazarium veneratur, monasterio) dari expetivit.

[39] Cum monasterio Laurishamensi præfectus fuisse Bruno, [& quidem, contra ac Gelenio visum est,] priusquam Coloniensis esset archiepiscopus, per verba, num. 37 recitata, non obscure a Rotgero insinuetur, in Annalibus Laurishamensibus per hæc, modo huc transcripta, anticipato Coloniensis Archiepiscopi titulo, non quod jam tum, cum Laurishamensi monasterio a fratre suo Ottone fuit præfectus, archiepiscopalem illam ecclesiam moderaretur, sed quod postea moderandam acceperit, condecorari est censendus; cum autem usque ad tempus, quo id factum; seu ex infra dicendis annum 953 anni sex ab anno 947, quo Bruno abbas, frater Ottonis, concilio Virdunensi interfuisse a Frodoardo in Chronico ad annum illum asseritur, numerentur, hinc sexennium utminimum monasterio Laurishamensi præfuisse Brunonem erroremque adeo in Annalibus Laurishamensibus, qui Laurishamensi Brunonis præfecturæ quatuor dumtaxat annos per verba supra recitata attribuunt, cubare, Gelenius in pretiosa Hierotheca pag. 54 existimat. Verum, cum Sanctus, non solum Laurishamense, sed etiam (Rotgeri verba num. 37 recitata videsis) plura alia monasteria gubernanda ab Ottone acceperit, unum horum aut alterum a Laurishamensi diversum, & verosimiliter quidem ob infra dicenda Corbeiæ-Novæ, ante annum etiam 947 accepisse potest, sicque & ut abbas concilio Virdunensi tunc interfuisse & sexennio amplius, priusquam Coloniensis archiepiscopus crearetur, exstitisse abbas potest, etsi interim nec citius quam anno 950 Laurishamense cœnobium moderandum accepisset, nec id etiam diutius quam annis quatuor rexisset.

[40] [anno demum 950 fuit præfecius, Laurishamense] Et vero Brunonem haud ante annum 947, imo nec ante annum 950 monasterio Laurishamensi fuisse præfectum ac proin in Annalibus Laurishamensibus, qui per verba supra recitata id factum ad annum 944 signant, errorem cubare, ex Ottonis I, quod in supra laudata novissima Annalium Laurishamensium editione tom. 1, pag. 120 & seq. adducitur, diplomate juxta ac Fuldensi, quod ibidem pag. 123 laudatur, Necrologio apparet indubitatum; in hoc enim Ebergisus, qui proxime ante Brunonem monasterio Laurishamensi præfuit, anno demum 950 obiisse traditur; in diplomate vero, quod anno 948 datum notatur, idem Ebergisus veluti tunc adhuc vivens ac monasterium Laurishamense gubernans laudatur. Etsi itaque Bruno unum quidem aut alterum, aut forte etiam, quorum unum Corbeiense exstiterit, plura monasteria, a Laurishamensi diversa, administranda a fratre suo Ottone ante annum 947 seu Verodunensem tunc celebratam synodum acceperit, posteriori tamen haud citius quam anno 950 fuerit præfectus idque ab hoc anno usque ad tempus, quo factus est Coloniensis episcopus seu annum 953, ac proin non per annos sex, ut Gelenius supra laudatus vult, sed per annos quatuor, ut Annales Laurishamenses perhibent, gubernarit. Verum, etsi sic habeat, haud propterea tamen, ut apparet, intra quadriennium illud prærogativam libertatis, de qua per verba, num. 37 recitata, biographus noster loquitur, monasterio Laurishamensi, agente Brunone, fuisse concessam seu restitutam, recte intuleris. Verosimiliter enim per prærogativam illam libera intelligitur, quæ sacro isti asceterio fuerat adempta, abbatis electio; hanc autem monasterio Laurishamensi anno demum 956 restitutam fuisse, Reginonis continuator docet. Sed hæc de sacro isto asceterio jam dicta sufficiant. Ad id, quod Corbeia-Nova vocatur, quodque verosimiliter inter monasteria, Brunoni, priusquam Coloniensis fieret archiepiscopus, ab Ottone seu tradita seu commissa, numerandum jam supra indicavi, sermonem modo converto.

[41] [&, quod Corbeia Nova vocatur, numerari debent. Hujus tamen] Annales Corbeienses ad annum 953 sic habent: Bruno, commonachus noster, Ottonis regis frater, fit archiepiscopus Colon., ac deinde ad annum 954. Functus seduli œconomi & boni prælati officio, noster in omnibus, auxit bibliothecam monasterii & supellectilem fratrum, pauperum insignis benefactor; hisce autem verbis, monachus Corbeiensis anonymus, qui Annales illos scripsit, monasterii sui prælatum seu abbatem exstitisse Brunonem, indicare mihi videtur, nec facile futurum puto, ut quis mihi hac in re haud assentiatur. Verum an Sanctus, quem præterea Commonachum suum verbis mox datis laudatus monachus Corbeiensis anonymus appellat, vere etiam monachum in monasterio Corbeiensi fuit professus? Idem Annalista Corbeiensis anonymus ad annum 942 sic scribit: Otto rex ad petitum Brunonis, fratris sui, tunc monachi Corbeiensis, monasterio nostro multa confert; hisce autem verbis, Corbeiensem monachum exstitisse Brunonem, luculentissime sane tradit; verum Rotgerus in tota Sancti nostri Vita, quam longa est, nusquam suppeditat vel verbum, e quo eum, non dico monachum Corbeiensem, sed vel monachum exstitisse, colligas. Rotgerus quidem, fuisse a Brunone S. Pantaleonis prope Coloniam monasterio abbatem, nomine Christianum præpositum, num. 42 præfatus, mox subjungit, breve ad hunc a Sancto nostro ex Occidentis partibus scriptum fuisse commonitorium, sequentibus hisce conceptum verbis: Ut sis, quod vocaris, cura; gentilitati ne degeneres; id serio triumpha, ut non, sicut prius, antiquetur, sed de virtute in virtutem ut eatur, nava; verum e verbis hisce, monachum exstitisse illum, a quo profecta sunt, colligendum haud video.

[42] Mabillonius quidem, qui verba ista ipsimet Rotgero Sæc. V Bened. part. 1, [nec omnino monachus, ut rationes,] pag. 335 perperam attribuit, concludere ex iis Rotgeri monachatum fas esse, pronuntiat; verum id, sedulo re expensa, a veritate non modo quantum ad Rotgeram, sed etiam quantum ad Brunonem, ad quem dicta verba vere spectant, certissime esse alienum, comperio, nec dubito, quin id pariter comperturi sint, quicumque hæc attento animo expenderint. At vero, inquies, Rotgerus, de Brunone adhuc adolescentulo, per Ottonem fratrem jam regem e scholis in palatium vocato, num. 10 loquens, fuisse eum jam tum Deo dicatum, perspicue tradit. Imo Sanctum a prima ætate, nutricis gremio abstractum, Christi servitio, volente patre Henrico, fuisse mancipatum, fidem faciunt Rosivithæ poëtriæ carmina, num. 35 ex Ottonis Panegyri huc transcripta. Fateor, sic habet, idque, quod Roswitha ait, verosimiliter tum, cum Bruno litteris imbuendus Balderico episcopo traderetur, acciderit; verum quid tum? Inde Sanctum vitæ monasticæ a patre suo destinatum fuisse, nedum monachum aliquando exstitisse, concludi haud potest. Veritati enim Rotgeri & Rosivithæ asserta erunt omnino consona, si vel canonicali ordini seu clero sub episcopo secundum canones viventi a teneris unguiculis fuerit Sanctus seu adscriptus seu destinatus. Res apparet omnino certa; verum, sciscitabere forsan modo, qua ergo ratione Bruno, si monachus haud fuit, ad annos supra citt. Monachus & commonachus, iterumque deinde ad annum 965, quo ejus obitus refertur, olim commonachus noster ab Annalista Corbeiensi vocatur?

[43] Etsi quidem hic sec. demum XV floruerit nec omnia & singula, [hic in medium] quæ scribit, e fidei probatæ documentis hausisse asseverari certo queat, in dubium tamen, quæ de Sancto nostro memorat, revocare nolim; verum, crediderim ego, ab annalista isthoc iis, quas jam memoravi, appellationibus Brunonem distingui, quod in monasterio Corbeiensi frequenter fuerit versatus, tumque ibidem non secus ac monachus inter monachos monastica etiam, etsi interim vitæ monasticæ ex voto haud esset obstrictus, instituta observans, vixerit. Mabillonius in Annalibus Benedictinis ad annum 942, num. 49 Corbeiensium, quæ supra transcripsi, Annalium verba, quibus Otto rex ad petitum Brunonis fratris sui, tunc monachi Corbeiensis, monasterio Corbeiensi multa contulisse dicitur, pariter transcribit, neque tamen monachum exstitisse Brunomen, pronuntiat. Imo contra, cum dictis Annalium istorum verbis mox subdat, verum Brunonem monachum fuisse, non dicit Rotgerus, ejus Vitæ scriptor, monachum credidisse Brunonem non videtur. Addit quidem, Sanctum a Frodoardo vocari abbatem, eaque de re lib. 45, num. 95 a se iri tractatum; verum, dum post ibidem de abbatis appellatione, Brunoni a Frodoardo attributa loquitur, nihil omnino, quod Brunonis monachatum probare natum sit, adducit, nec hic e sola ista appellatione, cum subinde sec. etiam X monachorum cœnobiis, qui monachi non essent, præfuisse noscantur, potest inferri.

[44] [adductæ, suadent, exstitit Bruno,] Neque vero inter scriptores recentiores bene multos, de Brunone locutos, vel unum, qui aut inde id intulerit, aut monachi etiam appellatione Sanctum nostrum distinxerit, invenio. Hunc nempe monachum haud exstitisse, vel omnes vel saltem plerique existimarint, neque sane immerito; cum enim scriptores propemodum omnes, qui seculo decimo floruerunt, Brunonem, cum de eo loquendi sese obtulit occasio, summis laudibus efferant, neque tamen eumdem monachi titulo uspiam distinguant, imo vero id etiam Vitæ S. Joannis, abbatis Gorziensis, scriptor & abbatum Laubiensium historiographus Folcuinus, qui ambo tamen ipsimet exstitere monachi impenseque Brunonem laudant, haud faciant, id enimvero, cum futurum fuisse, ut, si monachus exstitisset Bruno, id nullus ex his omnibus vel verbo indicasset, verosimile haud appareat, re etiam ipsa monachum haud exstitisse Brunonem, argumento est perquam valido; hinc autem & vel maxime ex eo, quod ipsemet Rotgerus, qui, quæ ad Sanctum nostrum spectant, diligenter litteris est complexus, nihil etiam, e quo monachum exstitisse Brunonem, elicias, usquam suppeditet, re etiam ipsa monachum haud exstitisse hunc Sanctum nostrum, ac proin Corbeienses, qui Sanctum facere videntur Corbeiensem monachum, Annales modo supra assignato intelligendos, opinor.

[45] [etsi interim, Deo a teneris dicatus, admodum adhuc juvenis fuerit diaconus.] Verum, etsi Sanctus noster haud exstiterit, uti e jam dictis apparet, monachus, eum tamen, qui, spectatis iis, quæ Roswitha & Rotgerus scribunt, Dei servitio jam tum, cum adolescentulus dumtaxat esset, imo cum a nutricis gremio vix foret abstractus, mancipatus e jam dictis fuit, jam inde ab anno 942 ac proin, uti ex anno 925, quem, ut vidimus, natalem consecutus est, consequitur, jam tum, cum dumtaxat septemdecim circiter esset annorum, diaconatus ordine, quod sane mirum videri potest, fuisse insignitum, fidem facit Ottonis I, quod a Schateno in Annalibus Paderbornensibus pag. 286 & seq. integrum recitatur annoque 942 datum notatur, diploma; in hoc enim, quo Otto multa bona, ut fecisse e jam dictis in Annalibus Corbeiensibus ad annum 942 asseritur, monasterio Corbeiensi concedit, S. Bruno, ad cujus preces facere id sese ait, Diaconi titulo diserte afficitur; etsi autem, quamdiu quidem post, sacerdotio etiam initiari Brunonem contigerit, nuspiam expresse notatum inveniam, eum tamen, priusquam in episcopum Coloniensem anno, ut mox videbimus, 953 eligeretur, sacerdotem jam exstitisse, vel ex eo, ut apparet, fas est colligere, quod, si non citius, jam inde saltem ab anno 952 Ottonis archicapellanus exstiterit, ut fidem facit vel hujus apud Meibomium loco supra cit. exstans ac a Mabillonio tom. 3 Annal. pag. 517 etiam memoratum Diploma, quod anno 952 datum notatur sibique sequentia isthæc verba, Ludolfus cancellarius ad vicem Brunonis archicapellani recognovi, habet subjecta.

§ IV. Eligitur Coloniensis episcopus ac paulo post Lotharingiæ præficitur; quandonam hæc facta.

[Anno 953 eligitur Coloniensis episcopus.] Sublato e vivis Wicfrido, Coloniensium episcopo, suffectum fuisse Brunonem, Ottonis regis fratrem, Sancti nostri biographus num. 17 & seq. nos docet, idque anno, quem is non exprimit, 953 factum, Frodoardus in Chronico, Reginonis continuator, annalista & chronographus Saxo, Hugo Flaviniancensis aliique unanimi consensu tradunt; ut sane, quin anno illo Sanctus noster, etsi interim rem Leodiense apud Labbeum tom. 1 Bibliot. Mss. pag. 336 Chronicon ad annum 952 referat, creatus fuerit Coloniensium antistes, dubitandum non sit. Verum quo anni illius mense quove die id evenit? Wicfridi, Coloniensis episcopi, cui proxime Bruno successit, mortem anno 953, die VII Julii a Frodoardo in Chronico consignari, Dionysius Sammarthanus Galliæ Christianæ auctæ tom. 3, col 645 affirmat; verum Frodoardus in Chronico hæc dumtaxat, quæ huc spectant, sequentia verba, Wicfredus Coloniensis antistes defungitur, & Bruno, frater regis Othonis, inibi pontifex ordinatur, cui etiam Otho regnum Lothariense committit, ad annum illum subministrat. Nec plura habet Hugo Flaviniacensis, ut mirer a Sigismundo Calles, qui Annalium ecclesiasticorum Germaniæ tom. IV, pag. 321 Wicfredi, Coloniensis episcopi, mortem anno 953, die septima Julii consignat, abbatem Flaviniacensem in inferiori paginæ margine citari. Adjungit quidem adhuc Necrologium Fuldense; verum id apud Leibnitium tom. 3 Rerum Brunswic. pag. 764 Wigfridi obitum ad annum 953 commemorans duobus tantummodo utitur his verbis: Wigfrid archiepiscopus. Hæc considerans non possum non, an Wigfridus vere VII, qua mortem ejus Callesius signat, Julii die obierit, hærere dubius; verum, etsi sic habeat, Wicfridum equidem dicto anno circa mensem Julium obiisse eique in sedem Coloniensem mox successisse Brunonem, ob ea, quæ biographus noster scribit, in animum induco. Meritone, an immerito, e jam nunc dicendis patescet.

[47] Nonnulla de tempestate seu magna rerum perturbatione subito exorta, [Id, gravissima in regno] qua, ut quidam interficere ipsummet imperatorem fuerint conati, factum ait, præfatus, num. 16 primo subjungit: Tunc sanctae Coloniensis ecclesiæ pastor Wicfridas, diu admodum imbecillis, regiæ tamen majestati & patriæ satis fidus, fessis tandem relictis terræ artubus, supernis spiritibus sociatus est; plebs autem, destituta pastore, in ipsa confusione nil anceps, nil varium molita, unicum unice optatum in domino Brunone, magnifico viro & probatissimo, sibi delegit solatium, secuta magnatum & totius cleri consilium; ac deinde, nonnullis in Brunonis laudem interpositis, num. 18 ita prosequitur: Conspirantibus itaque omnibus & idem in Christo sentientibus, cum adhuc inhumatum & ad oculos positum, secundum consuetudinem loci, corpus bonæ memoriæ decessoris ejus adspicerent, electi sunt a senatu sanctissimo quatuor summi viri & eodem numero laïci, omnes apprime eruditi, qui omnia hæc perferrent ad palatium, & patefacta post defletam destitutionem electionis unanimitate, memoratum desolatis flagitarent solatium. Quid multa? Conplacuit (Deo gratias) imperatoriæ authoritati sic & tempori & loco consulere, ut petitum tanta constantia visitatorem festinanter ad destituti gregis custodiam mitteret. Missus tandem e castris terreni imperii in cælestis Regis tabernacula cum spiritualibus nequitiis pugnaturus intravit.

[48] [contra Ottonem conspiratione exorta, est factum.] Wicfridus itaque, uti ex his biographi nostri verbis intelligitur, vitam cum morte tunc, cum gravissima in regno perturbatio, imo in regem Ottonem, in qua ipsemet hujus, ut postea num. 25 idem biographus tradit, filius Ludolphus partem habebat, conspiratio seu conjuratio esset exorta, commutavit, statimque post Bruno unanimi omnium suffragio Coloniensis episcopus defuncti loco electus, Coloniam e regiis castris, quod ob infra dicenda bene notandum, a fratre suo inde eo missus, advenit; cum autem deinde, omnibus acclamantibus, in cathedram episcopalem fuisset absque mora ibidem evectus, haud diu post, uti quæ Rotgerus num. 22 & quinque sequentibus narrat, manifestant, ab Ottone, qui tunc Moguntiam, a Ludolpho aliisque rebellibus occupatam, obsidebat, accitus, nepotem suum, qui in castra, securitatis fide per obsides accepta, venerat, seorsum a turba secum acceptum, gravissimo sermone in viam reducere est conatus. Ut ergo, quo circiter tempore Wicfridus obierit, eique successerit Bruno, habeatur compertum, hic tantummodo, ut consideranti patescet, quandonam ista in Ottonem conjuratio fuerit exorta, quandonam ad hanc comprimendam exercitum is princeps eduxerit, Moguntiam cum hoc obsederit, securitatisque fide per obsides accepta, in patris sui castra inde Ludolphus venerit, studiosus lector est docendus, idque proinde, narratione etiam, ut sic, tam quæ biographus noster scribit, quam quæ in Comment. hoc subinde dicenda, lucem inde accipiant, paulo altius ab iis, quæ dictam conjurationem præcesserunt, repetita, præstiturus modo hic sum.

[49] [Hac, quæ, suscepta in Italiam ab Ottone expeditione, ductaque ibidem uxore Adelheïde,] Sub anni 950 finem Lotharius, Italiæ rex, qui a puero in regni consortium a patre Hugone vocatus, regium nomen annis aliquot gesserat, excesserat e vivis, Adelheïdam viduam, quæ Rodulsi, Burgundiæ quondam regis, filia erat, post se relinquens. Berengarius, Berengarii augusti ex filia nepos, qui, Lothario adhuc vivente, pene rex erat, re comperta, XIV Decembris die regni gubernacula Ticini suscepit, filiumque Adelbertum in regni consortium adlegens, Adelheïdam huic, quo regnum sibi firmet, poscit uxorem; verum a muliere, quæ eum marito suo hujusque patri Hugoni experta fuerat infestum; passus repulsam, eam deinceps, non ut reginam, sed ut vile mancipium habuit, eo etiam progressus, ut Willæ, rixosæ conjugis suæ, pugnis calcibusque contusam in carcerem detruserit; verum rex Otto, qui, conjuge sua Editha, e qua Ludolfum regni hæredem Lutgardemque filiam genuerat, a quadriennio circiter jam amissa, hæc omnia noscebat, regnumque Italiæ reliquis suis regnis adjicere desiderans, in Italiam, quo Adelheïdam, e Berengarii custodia ereptam, sibi in conjugem ac cum ea Italiam in dotem accipiat, proficisci cum exercitu statuit, omnia in expeditionem parat, in Italiam, ubi, qui patri præiverat, filius Ludolfus nihil memoratu dignum, patruo Henrico, Bavariæ duce, adolescenti in omnibus præ invidia, ut Reginonis continuator ait, adversante, egerat, magnis itineribus properat, eo sub Septembris initium anno 951 appulsus, brevi totam Italiam superiorem subigit, Berengarioque a Canusinæ arcis, in quam Adelaïs, e custodia, cui fuerat inculsa, elapsa, sese receperat, obsidione recedere compulso, reginam ad sese evocatam honorificeque susceptam matrimonio sibi jungit.

[50] Verum Ludolfus, novas hasce nuptias in detrimentum suum cessuras, [a Ludolpho & Conrado in regem ob causas hic memoratas] sive ultro, sive, aliis id suggerentibus, suspicatus, patruoque Henrico, quem sibi adversari senserat, iratus in patriam una cum Frederico, archiepiscopo Moguntino, clam patre revertitur occultaque ibidem adversus eum agitat consilia. Rex, Ticini primum celebrato Dominicæ Nativitatis festo, in Germaniam anno 952 sub veris initium und cum nova sua conjuge redit, relicto in Italia, qui Berengarium, cujus vires nondum penitus attritæ erant, omnino subigeret, Lotharingiæ duce Conrado. Hic, qui cum Lutgarde, Ottonis filia, matrimonio junctus erat, Berengariumque consilio potius, quam armis subigendum censebat, captato viri colloquio, firmam ei, fore ut, si sese Ottoni submitteret, Italiæ regnum, quod contra principis hujus voluntatem tenere non posset, benevolentia ejus obtineret, spem facit, cumque sese id pro ea, qua apud socerum suum valebat, auctoritate & gratia effecturum, spopondisset, Berengarius fidei ejus sese committit, ac cum eo ad Ottonem, anno 952 ad Maium nondum provecto, in Germaniam se confert. Verum cum is, contra ac Conradus volebat, non statim, sed post triduum dumtaxat ad regis colloquium fuisset admissus, nec nisi verba, quibus, quod desiderabat, in mensem Augustum differebatur, accepisset, hinc Conradus ac Ludolphus, qui totum id Henrici, ducis Bavariæ, sibi maxime suspecti ac invisi artibus adscribebant, quammaxime succensentes, ambo, arctissima sese inter amicitia contracta, ab Ottone, prior quidem in Lotharingiam, cujus dux erat, posterior vero in Sueviam seu, ut tunc vocabatur, Alemanniam, quam, uxoris suæ Idæ patre Hermanno, qui illius dux erat, a tribus circiter annis defuncto, obtinuerat, abscedunt.

[51] Otto statuta mensis Augusti die Berengario ejusque filio Adelberto, [conjurantibus excitata fuit, anno 953] sese in Clientelam ejus tradentibus, in publico regni apud Augustam vindelicorum conventu Italiam, Aquileiensi dumtaxat ac Veronensi marcis, quas fratri suo Henrico, Bavariæ duci, committit, exceptis, regendam permittit, rebusque ita compositis, Otto in Saxoniam, Berengario ac filio ejus Adelberto in Italiam revertentibus, redit, indeque haud ita diu post Francofurtum ad Mænum, natalem Domini diem ibidem celebraturus, se confert. Atque hæc omnia, quæ modo ex Witikindo, Ditmaro, Frodoardo, Reginonis continuatore & Annalista Saxone compendio hic & duobus numeris proxime prægressis exposui, in Italia & Germania anno 951 & seq., ut jam satis suis locis indicavi, sunt gesta; nunc quæ anno, quo deterrima, jam antea a Conrado & Ludolpho in Ottonem formata, conspiratio erupit, 953 acciderint, lectori etiam & quidem præcipue, quod potissimum ad mensem ac diem, quo circiter Wicfridus obierit huicque in sedem Coloniensem suffectus fuerit Bruno, determinandum conducant, ob oculos ponenda. Regionis continuator, qui annos pro more, ætate sua multis in locis usurpato, a Nativitatis Dominicæ festo orditur, non pauca, quæ huc ipsismet ejus verbis juverit transcripsisse, suppeditat. Anno, inquit, Dominicæ incarnationis 953 rex (Otto) Natalem Domini Franconofurdiæ celebravit, indeque Alsatiam progrediens, socrui suæ Bertæ, matri scilicet dominæ Adelheïdæ reginæ, abbatiam Merenstein dedit.

[52] [detecta, rex, Moguntiæ, ut decuit, non receptus, Colonia post Pascha, Lothariensibus,] Tunc jam animositates & consilia occulte contra eum facta palam cœperant apparere, & unusquisque eorum, quæ in corde contexerant, apperire. Redeunte enim illo de Alsatia & Ingelheym Pascha celebraturo, Luidolfus filius ejus & Chuonradus dux nequam, fautoribus & maxime juvenibus & de Francia & de Saxonia & de Bavaria sibi coadunatis, conspiraverant, & quacumque poterant, munitiones seu castella futuræ seditioni muniebant. Nec enim jam clam agebatur, quo tendebant, sed aperta rebellionis signa monstrabant. Rex igitur Ingelheym perveniens, paucis suorum fidelium secum habitis, non tuto inter medios hostes Pascha celebrandum ratus, Maguntiam inde secessit. Ubi aliter, quam regem decebat, diutius ante portas expectans, Fridericho archiepiscopo jam cum illis conspirante, vix urbis ingressum obtinuit. Tunc Luidolfus & Chuonradus ibi ficta ad eum humilitate, ut postea claruit, venientes, nihil talium se in ejus contrarietate egisse dicebant. Sed, si Henrichus frater ejus in Pascha Ingelheym veniret, illum se comprehensuros, non negabant; quod rex tranquille ac modeste suscipiens, navigio Coloniam attigit indeque progrediens Droomanni vico Pascha celebravit. Post Pascha, coadunata fidelium suorum multitudine, Coloniam iterum rediit, ibique Mettensem episcopum, in quo maxima spes & fiducia Luidolfo & Chuonrado esse videbatur, omnesque Lotharienses, exceptis paucis, quibus prœdæ & rapinæ cordi erant, obvios habuit, & ab amicis suis deficientes, benigna ad se venientes suscepit charitate & in sua fidelitate firmos & stabiles coadunavit.

[53] [a quibus Conradus expellitur, in fidem acceptis, in Saxoniam se confert, indeque] Ita hactenus, quem laudavi, Reginonis continuator, Metensi autem, qui Adalbero vocabatur, episcopo reliquisque Lothariensibus, uti is verbis jam datis narrat, Coloniæ in fidem acceptis, Otto inde in Saxoniam reversus, filio generoque severe, ut, ni sese publicos hostes haberi vellent, sceleris auctores puniendos traderent, injunxit. Lotharienses seu, ut ab aliis vocantur, Lotharii interea, qui, quod jam diximus, fecerant, arma in Conradum, ducem suum, arripiunt Lotharii …, cum regem duci Cunrado sensissent offensum, cum jam olim ei infesti essent, eo quod ducatum super eos administraret, ipsis invitis, arma contra eum sumunt, inquit lib. 3 Witikindus, mox addens, acerrime inter partes dimicatum fuisse, neque tamen ulli, nocte pugnam dirimente, victoriam cessisse. Verum postea, quod, ut Witikindus & Frodoardus, scriptores ambo synchroni, in concordiam adducantur, dicendum apparet, Ragenario, Hagenoensium comite, & Conrado, quorum prior ad quoddam hujus castrum obsidendum, posterior ad obsidionem solvendam venerat, congressis, Conradus, ut Frodoardus in Chronico ad annum 953 tradit, in fugam vertitur, Moguntiamque sese recipere compellitur. Hic copias sibi reliquas cum copiis Ludolfi, cui interea Fredericus archiepiscopus, partium motu audito, civitatem illam tradiderat, Brisacumque, rerum eventum ibidem exspectaturas, sese receperat, conjungit. Rex audiens, Moguntiam inimicis suis deditam, ad eam obsidendam ingenti cum exercitu, cui etiam Henricus, Ottonis frater, cum copiis e suo Bavariæ seu Bajoariæ ducatu adductis, sese adjungit, velocitate quam maxima accedit. Quo circiter anni 953 die res gesta sit, simulque, qui civitatis illius obsidio fuerit peracta, uti etiam quamdiu durarit, Witikindus lib. 3 exponit. Verba ejus omnia, quod præcipue ad rem nostram hic faciant, huc transcribo.

[54] Sic habent: Rex … circa Calendas Julias, [post movens, Moguntiam circa Julii initium obsidet. Hinc Sanctus, qui eodem circiter, quo] moto exercitu, armis filium generumque quærere tentavit, obvias urbes partis adversæ aut armis cepit aut in deditionem accepit, quousque Moguntiam perveniret, quam filius cum exercitu intravit patremque, dictu miserabile, armatus expectavit. Ibi plusquam civile & omni calamitate acerbius bellum cœptum: multæ machinæ muris admotæ, sed ab urbanis destructæ vel incensæ, crebræ ante portas pugnæ, raro forinsecus stationes fusæ; cunctando enim res universæ variavere, dum dominatorem regni foris, intus successorem metuebant. Obsidio itaque dum sexaginta dies ferme excederet, sermo fit de pace; unde datus est obses in urbem consobrinus regis Ecbertus, quo libera via cuilibet pateret in castra crimen purgandi, de pace atque concordia tractandi. Quod de S. Brunone, nepotem suum Ludolfum, cum obsides, quo ex urbe Moguntiacensi obsessa ad Ottonis castra absque metu transiri posset, dati fuissent, in viam revocare conato, a Rotgero, ut supra vidimus, num. 26 narratur, id haud dubie eodem tempore, quo, quod Witikindus hic de Ekberto, in obsidem, quo liber ex urbe Moguntina ad Ottonis castra accessus pateret, obsessis dato, hic refertur, evenerit; cum autem hoc postremum tunc, cum urbis Moguntinæ per Ottonem obsidio, haud diu admodum post primam Julii diem inchoata, per dies circiter sexaginta seu duos fere menses, uti ex Witikindi verbis jam datis & Frodoardo in Chronico ad annum 953 fas est eruere, durasset, ac proin sub mensis Septembris initium habuisse debeat locum, consectarium fit, ut & tunc id, quod de Brunone, Ludolphum in viam obsidionis Moguntinæ tempore revocare conato, Rotgerus narrat, acciderit.

[55] [id factum, tempore episcopus Coloniensis fuit electus, ad sedem illam circa Julii initium,] Jam vero, cum Bruno, dum id fecit, recenter dumtaxat, ut Rotgerus ibidem indicat, designatus fuisset Coloniensis episcopus, id enimvero, eam, si non tunc primum, cum Moguntiæ per Ottonem, quod e dictis haud diu admodum post I Julii factum, obsidio cœpta est, certe haud diu ante creatum esse Coloniensem antistitem, argumento est. Adhæc, Wicfridum tunc, cum rebellionis in Ottonem contages longe lateque, quod ante anni 953 Pascha haud obtinuit, per totum regnum sese jam diffudisset, excessisse e vivis, Rotgerus num. 16 & 17 scribit, ac deinde, postquam Brunonem, statim defuncti loco electum ac ab imperatore e castris Coloniam missum, summo ibidem honore ut episcopum fuisse receptum, num. 18 & 19 narravit, novum illum Agrippinæ civitatis, ut loquitur, custodem & designatum antistitem ab imperatore, Moguntiam jam obsidente, in castra accitum fuisse, per ea, quæ num. 22 & 24 refert, dilucide prodit. Quare cum Bruno, uti hinc, spectato, quem Rotgerus sequitur, narrationis ordine, fas est colligere, Coloniensis episcopus tunc, cum Moguntia quidem nondum obsessa, sed brevi post esset obsidenda, fuerit electus, ac ab imperatore e castris Coloniam tum missus, haud diu post inde, cum episcopatus, ad quem electus erat, possessionem jam adiisset, ad castra fuerit ab imperatore revocatus, consectarium fit, ut verosimillime tunc, cum imperator cum exercitu suo in procinctu, ut Moguntiam obsideret, jam staret, ac proin, uti e supra dictis nemo non eruet, circa mensis Julii initium & Wicfridus diem extremum clauserit & ei in episcopatum Bruno fuerit suffectus.

[56] [ex eo vero, quod deinde, postquam ea quæ] Porro Sanctus necdum diu ecclesiæ Coloniensi fuerat præfectus, cum simul a fratre suo dux Lotharingiæ fuit creatus, seu quod (neque enim sub Ottonibus ducatus in imperio erant hæreditarii, sed a ducibus, veluti a præsidibus ac legatis, qui pro nutu amoveri possent, administrabantur) eodem recidit, Lotharii regnum, ut biographus noster num. 30 docet, gubernandum accepit. Qua ratione id acciderit, expono. Venerant, ut supra vidimus, ad Ottonis castra, fidei obside abs hoc in urbem Moguntinum misso consobrino suo Ecberto, Conradus & Ludolphus, inde, ut de pacis conditionibus tractarent, egressi, spesque summa erat, ut bello absque mora finis imponeretur. Verum res longe aliter cecidit, nullumque e labore, quo, ut dictum, Ludolphum nepotem suum revocare ad officium conatus est Sanctus noster, consecutus est fructum. Audi, qui Witikindus post verba, supra ex eo recitata, paucis interpositis aliis, loquator. Ingens, inquit, interea oritur lætitia in castris & a castris circumquaque fama diffusa, nunquam (Ludolfum & Conradum) urbe egressaros, nisi omnibus essent a rege imperatis obtemperaturi. Eæ spes incassum conceptæ; nam, cum obedirent edictis regis, motus Henricus (frater regis) adversus adolescentem, (Ludolfum scilicet regis filium) Nihil te, inquit, jactitas contra dominum meum regem fecisse, & ecce, omnis exercitus usurpatorem te regni invasoremque novit. Ipse ergo si accusor reus criminis, si culpabilis existo, quare non contra me legiones ducis? Signa adversum me move, & festucam de terra sumens, hujus, inquit, pretium a me meaque potestate rapere non poteris. Quid tibi visum est solicitare hujuscemodi rebus patrem tuum? Contra summam Divinitatem agis, dum domino patrique tuo repugnas. Si aliquid scis vel vales, in me furorem tuum evome; ipse enim tuam non timeo iram.

[57] Ad hæc adolescens nihil respondit, sed, audito rege, [lectoris oculis hic subjiciuntur,] cum suis urbem ingressus est; consobrinus autem regis Ecbertus, cum obses datus esset in urbem, suasibilibus corruptus verbis, regi fit aversus, cum & antea ei iratus esset … Dum hæc agerentur, proxima nocte Bajoarii comites fratris regis, relicto eo, conjuncti sunt Luidolfo; qui pergens cum eis cepit urbem regiam, quæ dicitur Reinesburg, cum cæteris in ea regione munitissimis, omnemque pecuniam ducis suis militibus divisit; conjugem cum filiis patrui & amicis non solum urbe, sed & regione excedere cogit … Erat autem junior Arnulphus cum fratribus, qui tale consilium machinatus est contra Henricum, eo quod paterno regno subrogaretur, ipse autem honore patrio privatus esset. Exercitus, diutino labore fatigatus, missionem petit & accipit, rege cum paucis admodum filium in Bajoariam subsequente. Arnulphus junior, cujus Witikindus in textu modo huc transcripto meminit, filius erat Arnolphi seu Arnoldi, cognomento mali, Bavariæ ducis, qui cum anno 938 obiisset, ducatum, defuncti, non filiis, sed fratri Bertolpho, cumque deinde hic anno 947 obiisset, germano suo Henrico Otto impertiit. Hinc factum, ut Arnoldus ille, etsi etiam ejus soror Juditha matrimonio cum Henrico juncta esset, facile tamen cum fratribus suis ob ducatum familiæ suæ subtractum sese conjuratis in Ottonem adjunxerit, eaque, quæ hic Witikindus memorat, in Henricum Ottonis fratrem fuerit machinatus.

[58] Verum rem paulo aliter, quam Witikindus per verba modo huc transcripta faciat, [evenissent, Lothariensium dux] gestam esse, apud nos ad diem IV Julii scriptor anonymus in Vita S. Udalrici cap. 6, num. 39 narrat. Henricus dux, inquit, commendata civitate Ratispona, totaque regione Noricorum Arnolfo Palatino comiti & ceteris insuper suis fidelibus, perrexit ad regem. Moram autem illo ibi faciente, præfatus Arnolphus cum multitudine populi fraudulenter Ratisponam cum ceteris urbibus & cum frequentia populorum & cum omnibus, quibus potuit, Luitolfi potestati subegit. Ita ille, hæcque ejus narratio, quæ, ut eo modo, quo a Witikindo traditur, Moguntiæ obsidio soluta credatur, pati non videtur, cum Rotgeri narratione melius convenit. Hæc enim, statimatque frustraneum Brunonis pro Ludolpho in viam reducendo conatum num. 26 & duobus sequentibus exposuit, sequentia, quæ huc spectant, verba complectitur: Interea tamen modis omnibus nec dolis minus quam viribus certare, neque dies, neque noctes requiescere, adversarios interdum suspectos facere, nichil intentatum relinquere, neque quicquam pensi habere, dummodo id efficerent, ut maximis intra regnum urbibus & his opulentissimis, quocunque ingenio potirentur, inde cunctis regni finibus facile se imperaturos arbitrantes.

[59] [fuerit statutus, ad dignitatem hanc] Ac ne quid penitus sine fraude fieret, cum Arnoldo, strenuo imprimis viro, cui summa rerum per idem tempus in Bauwariorum terra commissa fuit, secretius pollicitationibus infinitis, commemorando insuper odium vetus, egerunt ut se primum, deinde Regenesburg urbem præclaram, postremo totum illud regnum Henrico duci perjurus abdicaret; tantum sibi roboris inter eos invidia & odium vindicavit. Simul Ungros, antiquam pestem patriæ solicitabant, ut regnum ipsum divisum invaderent; arbitrantes, hoc modo solicitudinem, qua premebantur, aut penitus adimi, aut aliquatenus minui posse. Hac de re, ut puta, tam subita & improvisa, commotus imperator & magis illorum miseria, quam suo damno, dolens, obsidionem Magontiæ, accepto tandem, quod petebatur, pacto, dimisit. Ita biographus noster, a Witikindo sane haud parum dissonans; verum etsi sic habeat, Ottonem equidem Moguntiæ obsidionem solvere fuisse compulsum, tam unus, quam alter scribit; cum autem Otto statim post hanc, uti ambo, Reginonis continuatore aliisque consentientibus, tradunt, in Bavariam, Ludolfo filio suo, ibidem vel jam, ut verosimilius apparet, per Arnoldum grassato, vel propediem grassaturo, sese oppositurus, moverit ac, priusquam id faceret, Lotharingiæ ducatum, seu tunc primum, seu prius etiam, quam quod num. 53 narravi, accideret, certeque anno 953, uti ex Frodoardo in Chronico ad hunc annum constat, Conrado ereptum, fratri suo Brunoni, ut biographus noster addit, contulerit, hic modo, ut, quandonam id Otto fecerit, quamproxime determinetur, juverit jam supra dictis, quæ tempori, quo soluta fuerit Moguntiæ obsidio, definiendo subseviunt, sequentia addidisse.

[60] [sub Septembris initium fuisse anno 953 evectus concluditur.] Otto, post Moguntiæ obsidionem in Bavariam appulsus, Ratisponam, ut Reginonis continuator ad hunc annum docet, obsedit; cum autem, postquam tres menses integros ibidem egisset, re infecta, in Saxoniam circa Kalendas Januarii, ut Witikindus tradit, fuerit reversus nec dies pauciores certe quam quindecim circiter itineri ex agro Moguntino in Bavariam conficiendo impenderit, consectarium fit, ut sub Septembris initium a Moguntiæ obsidione destiterit, ac proin ut tum ab eo Lotharingiæ regnum Bruno moderandum acceperit seu, ut Biographus noster num. 30 loquitur, regni illius tutor & provisor, imo & archidux seu supremus gubernator fuerit statutus. Frodoardus quidem, Reginonis continuator & Annalista Saxo, qui Brunoni regni Lothariensis gubernacula fuisse ab Ottone commissa, pariter tradunt, nihil omnino, unde vel diem vel mensem, quo res gesta sit, elicias, suppeditant, verum eam ad annum 953 unanimi consensu referunt, cumque id pariter, uti e jam dictis nemo non eruet, faciat Sancti nostri biographus, a veritate indubie aberrat Magnum Chronicon Belgicum, quod quamvis non secus ac nos scriptoresque illi omnes, ecclesiæ Coloniensis episcopum anno 953 creatum fuisse Brunonem notet, eum tamen quinto demum præsulatus sui anno Lothariensium ducatum adeptum affirmat.

§ V. An Bruno, quod Lotharingiæ regnum gubernandum acceperit, reprehendendus merito sit.

[Sanctus, qui, quod Lotharingiam gubernandam acceperit, a Melbomio hic reprehenditur,] Meibomius, Rerum Germanicarum tom. 1 in suis Witikindum Annotationibus pag. 680 de Sancto nostro primum nonnulla præfatus, mox de eodem sic scribit: Coloniensem archiepiscopen indeptus est anno 953, ut idem Frodoardus & continuator Reginonis. Qua dignitate non contentus post quinquennium (imo vero, ut jam monstravi, eodem, quo episcopus creatus fuit, anno 953) ducatum Lotharingiæ a fratre augusto sibi committi passus est Insolens hoc erat & numquam antea in Germania auditum. Primi enim ejus episcopi, Italicis Gallicisque similes, nec dominia ulla, nec imperia vel mera vel mixta, affectabant, memores utique doctrinæ Christi, qua regnum ejus vel hac in parte ab imperio & gladio seculari separavit. Sed sortis suæ & officii sese admonentes, hoc ipsum esse satagebant, quod dicebantur. Exemplum Brunonis secuti postmodum ex prælatis alii, religione neglecta desertaque, ad dominatum & imperium sese converterunt, similiores facti satrapis, quam sacerdotibus. Hinc locus de episcopo Wirceburgensi apud Adamum Bremensem lib. 4, cap. 5. Hinc Adelberti archiepiscopi Bremensis studium comitum jurisdictionem exterminandi. Æmilius Veronensis Historiæ Francor. lib. 9 scribit, Brunonem insolenter archiducis appellationem sumpsisse; a quo non recedit monachus Nussiensis in Chronico Belgico magno. Ineptum vero est, quod Witichindus Brunonem exemplo Samuelis excusare nititur. Longe enim alia ratio erat vocationis Samuelis quam Brunonis, quem & Filii Dei mandatum expressum disertumque & salutaria synodorum decreta imperatorumque sanctiones salutares, pia denique superioris seculi episcoporum exempla ab omni gubernatione politica avocabant. Annotavit Aventinus, hunc episcopum, fratris augusti auctoritate fretum, inter primos fuisse, qui reipublicæ munia obierint, cum hactenus episcoporum studium fuisset sacras literas docere.

[62] Ita Ecclesiæ Catholicæ episcopum, quem virtute non minus, [quique tamen id nec ex ambitione,] quam doctrina effulsisse, nemo non fatetur, ambitionis, superbiæ & inanis gloriæ reum agit laudatus Meibomius; verum, omniane & singula, eo conducentia, quæ vir, nimio partium studio abreptus, in Sanctum nostrum hic intorquet, veritati ad amussim sunt consona? Ducatum Lotharingiæ, inquit sub verborum, quæ jam nunc recitavi, initium, a fratre Augusto sibi committi passus est. Fateor, sic habet; verum quis hinc, Brunomen, episcopali, ad quam evectus fuerat, dignitate non contentum, id fecisse, cum Meibomio concludat? Postremum hoc indicat ambitionem, primum non item. Sanctum autem ducis dignitatem seu munus non ambivisse, aut, ut mox Meibomius innuit, affectasse, Rotgerus, Sancti nostri biographus, cui certe potior, quam Meibomio, fides debetur, haud obscure prodit num. 36 de Brunone sic scribens: Cogente igitur imperiali authoritate, suscepit, ut jam dictum est, tractare negotia regni apud Lotharicos. Porro uti Sanctus haudquaquam ex ambitione ducis Lotharingiæ munus suscepisse, ita nec insolenter archiducis appellationem sibi assumpsisse est credendus. Contrarium quidem sese æstimasse aut certe credi voluisse, sequentibus hisce mox iterum recitatis verbis, Æmilius Veronensis Historiæ Francor. lib. 9 scribit, Brunonem insolenter archiducis appellationem sumpsisse; a quo non recedit monachus Nussiensis in Chronico Belgico magno, indicare videtur Meibomius.

[63] [nec, assumpto archiducis titulo, fecit.] Verum in Magno Chronico Belgico quatuor dumtaxat, ut comperio, locis, pag. nimirum 2, 75, 80 & 81, Brunonis mentio occurrit, cumque duæ harum priores & poste ior nihil omnino, e quo dicendi, quod de Chronico isto hic dicit, occasionem arripere potuerit Meibomius, in sese, uti quisque, qui ibidem memorata evolvet, comperturus est, complectantur, oportet, ut hanc scriptori isti, quæ quatuor, quas modo citavi, paginarum tertia leguntur, suppeditarint; verum etsi quidem Nussiensis, non monachus, uti illum vocat, sed Canonicus Regularis Brunoni ibidem Archiducis titulum attribuat, hunc tamen insolenter sibi sumpsisse Sanctum, minime edicit ac proin Meibomius, qui contrarium prodit, a veritate indubie aberrat; quare, ut ad Æmilii Veronensis, quæ ad manum mihi non est, Historiam jam respondeam, in dubium saltem, an, quod in isthac ab Æmilio de Sancto nostro scribi, Meibomius affirmat, re etiam ipsa scribatur, seu an a veritate pariter is scriptor, id affirmans, haud aberret, revocari haud immerito posse opinor. Meibomius quidem, dum Brunonem insolenter sibi assumpsisse archiducis appellationem, a duobus modo laudatis scriptoribus tradi, affirmat, id ex horum testimonio a Brunone non arroganter, sed contra morem, antea usurpatum, factum esse seu fieri soluisse, fortassis dumtaxat vult; verum Archiducis titulum ratione ulla a Brunone fuisse assumptum, Canonicus Regularis Nussiensis haud dicit, estque adeo ob jam dicta, an id vel ab Æmilio dicatur, incertum ac dubium. Et vero Brunonem nullatenus sibi Archiducis appellationem assumpsisse, vel ex eo fas est colligere, quod Sancti nostri biographus num. 30 de Ottone loquatur sequentem in modum: Brunonem Occidenti tutorem & provisorem, &, ut ita dicam, archiducem misit; quod si enim Archiducis titulum sibi adscribere Bruno solitus fuisset, ab Ottone hunc statutum fuisse archiducem, verosimillime ibidem Rotgerus, omissa, quam adhibet, loquendi formula, ut ita dicam, fuisset simpliciter scripturus.

[64] [exemplo suo, quæ de Wirceburgensi & Bremensi episcopis Adamus Bremensis memorat, effecisse] Fuisse itaque una cum Archiepiscopi titulo non archiducis, sed ducis dumtaxat appellationem a Brunone usurpatam, opinor; verum, anne, uti id forsan ab alio episcopo antea haud factum, ita etiam ducatum seu principis politici munus sibi committi passum esse episcopum, insolens nec umquam, priusquam id a Brunone fieret, in Germania, ut Meibomius, statim a verborum, quæ supra recitavi, initio ait, fuerat auditum? An, quod de episcopo Wirceburgensi, immoderatoque Adelberti, Bremensis sec. XI archiepiscopi, universam comitum jurisdictionem exterminandi studio apud Adamum Bremensem lib. 4, cap. 5 narratur, Brunonis exemplo est factum? Priusquam meam hac de re sententiam proferam, Adami Bremensis, quæ huc spectant, verba lectori exhibeo. Sic habent: Potuit ecclesia nostra (Bremensis scilicet) dives esse, potuit archiepiscopus noster (Adelbertus) Coloniensi aut Mogontino in omni rerum gloria non invidere. Solus erat Wirzeburgensis episcopus, qui in episcopatu suo neminem dicitur habere consortem. Ipse enim cum teneat omnes comitatus suæ parochiæ, ducatum etiam provinciæ gubernat. Cujus æmulatione noster præsul statuit omnes comitatus, qui in sua diœcesi aliquam jurisdictionem habere videbantur, in potestatem Ecclesiæ redigere. Ita laudatus scriptor. Dispiciamus modo, an, quæ verbis hisce narrat, Brunonis, qui sibi Lotharingiæ ducatum committi passus est, exemplo, ut vult Meibomius, acciderint.

[65] S. Burchardus, Herbipolensis seu Wirzeburgensis episcopus, [haudquaquam, uti quæ hic in medium] ad XIV Octobris diem, qua Martyrologio Romano hodierno exstat insertus, in Opus nostrum inferendus, gubernationem ducatus Franconiæ & potestatem judiciariam accepit, imo vero & episcopus & gubernator ducatus Franconiæ fuit, & dignitatem ducalem successoribus suis reliquit, uti, quæ Joannes Georgius ab Eckhart in suis de Rebus Franciæ Orientalis & episcopatus Wirceburgensis Commentariis, anno 1729 vulgatis, tom. 1 a pag. 393 usque ad pag. 400 allegat, dilucide ostendunt; cum autem S. Burchardus, uti idem Eckhartus in dictis Commentariis tom. 1 pag. 522 docet, haud diu post annum 750 ob erit ac proin jam inde a sec. VIII Wirceburgenses episcopi ea, quæ Adamus Bremensis per verba mox recitata ait, possederint, qui factum esse potest, ut Brunonis, qui duobus demum seculis post floruit sibique Lotharingiæ ducatum committi passus est, exemplo per episcopos illos fuerint accepta? Sane id inde nec accidisse, nec accidere potuisse, nemo non videt; cum autem sic habeat, consectarium fit primo quidem, ut, cum immoderatum, quo Adelbertus, Bremensis archiepiscopus, fuit incensus, universam diœcesis suæ comitum jurisdictionem exterminandi studium e sola, qua Adelbertus Wirzeburgensi episcopo par esse volebat, æmulatione, ut per verba proxime recitata Adamus Bremensis non obscure prodit, originem duxerit, id pariter exemplo, quod Bruno Lotharingiæ ducatum accipiendo præbuerit, adscribendum haud sit; deinde vero, ut ducatum seu politici principis munus sibi committi passum esse episcopum, in Germania ante Brunonis etiam ætatem, contra ac Meibomius ait, fuerit auditum.

[66] At vero, inquies, Leibnitius in sua in Scriptorum Brunswicensium tom. 1 Introductione, [adducuntur, luculenter. Leibnitio etiam] duces olim & rei militari præfuisse & domi supremam jurisdictionem cum jure gladii per provinciam administrasse, hocque episcopos judicibus regiis seu ducibus comitibusque, etiam in suis territoriis, donec ipsimet tandem episcopi ducatus comitatusque accepere, reliquisse, prafatus, mox subjungit: Credibile est, exemplum Brunonis, viri ob mores scientiamque laudatissimi, plurimum potuisse, ut nec vererentur dare principes, nec accipere prælati, quod tantus vir habuisset. Ita, fateor, neque prorsus immerito, opinatus est laudatus Leibnitius; verum, etsi forsan fuerint aliquot Germaniæ episcopi Brunonis exemplo, ut diœcesium suarum ducatus comitatusque, cum sibi offerrentur, acciperent, impulsi, id tamen, quantum ad omnes, ac nominatim quantum ad Wirceburgensem Leibnitius haud putavit. Verbis enim proxime recitatis sequentia isthæc, quibus etiam ante Brunonis ætatem ducis jus Herbipolensi seu Wirceburgensi in Franconia episcopo fuisse, ab Adamo Bremensi, contra ac num. 61 indicat Meibomius, memoriæ prodi, insinuat, mox subjungit: Quidam longius justo provecti, omnem episcopis & abbatibus sub Carolinis regibus secularem potestatem negant, tanquam primus omnium Otto magnus eam contulerit. Sed ecclesiæ dudum prædia amplissima allodii jure & in illis vasallos habebant, quibus terras in beneficium dederant, aut a quibus dominium directum reddito utili acceperant, quod feudum oblatum vocamus. Aliquot etiam rusticorum seu colonorum millia aliquando sub sua ditione habebant, quos coercere potuisse mixti imperii jure non dubito.

[67] [suffragante ostendunt, est censendus;] Sed jurisdictionem in liberos homines (quæ tunc infima nobilitas) aut merum imperium in quoscumque habuisse non apparet, donec ipsi comitatus ducatumque aut æquivalentem eis potestatem in sua quisque ditione accepere. Hoc primus forte in Occidente episcopus Romanus obtinuit Pipini I & Caroli M. liberalitate. Ducis etiam jus Herbipolensi in Francia Orientali antistici antiquitus fuisse, ait Adamus Bremensis; & Wormatiam ducis potestati exemptam episcopoque attributam, narrat Ditmarus Modo hæc studiosus lector expendat, videbitque, Leibnitium haud adversari, imo contra etiam suffragari assertioni, qua Brunonis exemplo, quæ Adamus Bremensis per verba num. 64 recitata scribit, haud attribuenda, contendo. Adhæc, etsi Leibnitius Brunonis exemplum, ut nec principes episcopis ducatus comitatusque dare, nec hi illos vererentur accipere, plurimum potuisse, sit arbitratus, is tamen scriptor tam in Sanctum nostrum, qui accepit, quam in Otto em, qui ei contulit Lotharingiæ ducatum, exstitit Meibomio, etsi non secus atque hic, heterodoxus, longe æquior neutrumque idcirco carpens, proxime ante verba supra recitata Ottonem etiam, quod Lotharingiæ ducatum Brunoni contulerit, excusat, de Sancti nostri biographo sic scribens: Idem non dissimulat fuisse, qui reprehenderent, quod episcopus rem populi & bella tractaret; sed cui magis fideret frater imperator in illa temporum difficultate, qua filius seductus in patrem insurrexerat; qua Hungari, Slavi, Galli metuebantur?

[68] [haud inepte, contra ac Meibomius contendit,] Ita ille, recte etiam Witikindum, qui Samuëlis, politica juxta ac sacra potestate Dei populum moderati, exemplo excusare Brunonem nititur, ineptiæ, ut Meibomius per verba supra recitata facit, nuspiam insimulans. Rationes quidem hic, cur Samuëlis exemplo perperam a Witikindo excusari Brunonem autumet, adjungit; verum hasce, quod vult, minime evincere, studiosus lector facile perspiciet. Neque vero solus Witikindus, sed & biographus noster Brunonem Samuëlis exemplo excusat. Audi, qui is num. 36 loquatur: Causantur, inquit, forte aliqui, divinæ dispensationis ignari, quare episcopus rem populi & pericula belli tractaverit, cum animarum tantummodo curam susceperit. Quibus res ipsa facile, si quid sapiunt, satisfacit, cum tantum & tam insuetum, illis præsertim partibus, pacis bonum per hunc Tutorem & Doctorem fidelis populi longe lateque propagatum aspiciunt; ne pro hac re, quasi in tenebras amplius, ubi est præsentia lucis, offendant. Nec vero nova fuit hujusmodi gubernatio, aut sanctæ Dei Ecclesiæ rectoribus ante inusitata; cujus exempla si quis requisierit, in promptu sunt. Nemo igitur super hac re culpabilem eum dicat, cum Samuëlem sanctum & alios plures sacerdotes pariter legamus & judices, & Daniëlem prophetam duos presbyteros ad mortem damnasse legamus.

[69] At vero, ait, quo Brunonem haud apte Samuëlis exemplo excusari ostendat, [Samuëlis exemplo excusatur,] Meibomius, Longe … alia ratio erat vocationis Samuëlis, quam Brunonis, quem & Filii mandatum expressum disertumque & salutaria synodorum decreta imperatorumque sanctiones salutares, pia denique superioris seculi episcoporum exempla ab omni gubernatione politica avocabant. Non una sane ratione, suscepta in sese, quam Otto ei committebat, regni Lotharingici gubernatione, Sanctus noster, si nude & simpliciter, quæ Meibomius hic dicit, admittenda sint, peccarit; verum, si quæ allegat, Brunonem ab omni gubernatione politica avocare necessario debebant, qui factum, ut ea ipsa sec. VIII a suscipienda politica diœcesis Wirtzeburgensis gubernatione S. Burchardum, Wirceburgensem episcopum, haud avocarint? An expresso Filii Dei præcepto synodorumque decretis S. Bruno, at non item S. Burchardus fuerit obstrictus? Id nemo certe dixerit, potuitque vel solum Burchardi exemplum efficere, ut, quamvis Bruno politicam regni Lotharingici gubernationem minime ambiret, eam tamen sibi a fratre oblatam haud detrectandam existimarit. Burchardus, episcopi simul & ducis munere Franconiam moderandam, quod in majus hujus bonum exigeret, suscepit, parque ratio ac Burchardi præterea exemplum Brunonem, ne ducis seu politici Lotharingiæ gubernatoris munus dignitati episcopali adjungere vereretur, impulisse potest.

[70] Schatenus, qui Sanctus noster, jam creatus Coloniensis archiepiscopus, [cumque non pauca alia, Schateni verbis] Lotharingiæ ducatum a fratre suo Ottone acceperit, in Annalibus Paderbornensibus anno 1693 excusis, ad annum 953 primum narrat, ac deinde non pauca jam supra adductis, quæ & ad Ottonem, quod ducis munus Brunoni contulerit, & ad hunc, quod id acceperit, excusandum conducunt, adjungit. Lubet idcirco hæc omnia, quæ simul episcoporum in Germania dignitatem fuisse cum principis potestate bene conjunctam probant, huc transcribere. Ibidem itaque is scriptor sequentem loquitur in modum: Scio equidem ab heterodoxis nostrorum temporum reprehendi Ottonem regem, quod hæc duo (episcopi nempe ac ducis munera) conjunxerit in fratre suo, & Brunonem perstringi, quod primus (contrarium e supra dictis liquet) admiserit utramque dignitatem, episcopi scilicet & politici principis, secus quam institutio sacerdotis patiatur. Sed jam satis responderunt ad hasce inanes querimonias Widekindus & Rotgerus in rebus gestis Brunonis, aliique veteres eorum temporum scriptores, qui Brunonem exemplo Samuëlis principatum cum sacerdotio gessisse docent; quod & Melchisedechum sacerdotem & Moysen Pontificem, & Machabæorum duces ac reges fecisse constat, & jam ex omni legis statu hujusmodi exempla supperunt. Quemadmodum etiam ab exordio regni Francici episcopi confederunt cum regibus in conventibus publicis principes, administri, judices & moderatores reipublicæ.

[71] [hic proposita, porpugnando Sancto,] Quo instituto Carolus M. & ab eo ceteri imperatores ac reges eodem honore ac munere dignati ante duces suos, marchiones ac comites in comitiis imperii episcopos collocarunt; eoque etiam episcopi diœceses suas subjectosque sibi homines & bona principis potestate administrarunt, antequam ulli in Saxonia aut Germania Hereditarii principes conspicerentur. Hinc episcopi a Carolo M. constituti, ordinarii missi ac legati per provincias; hinc judices civilium etiam causarum & gravissimarum in reges ac regum filios controversiarum arbitri leguntur in Annalibus. Quare magnopere falluntur qui primum a Brunone hanc politicam potestatem traducunt. Multo quidem melius episcopis consultum fuisse opinentur, si intra pontificalia munia sua relicti fuissent; sed ejusmodi tempora inciderunt, ut principatum cum sacerdotio pro communi ecclesiæ bono conjungere necesse fuerit. Sane Brunonem Sigebertus gloriosum Virum ex utroque munere dilaudat: Ursbergensis magna religione & bono imperii episcopum & ducem egisse testatur; quo & Otto Frisingensis aliique accedunt, quod multo æquius ac longe melius scriptores illi censuerunt, quam hoc seculo, quo hæresis in pontifices & sacerdotes concitavit scriptores, hujusmodi per invidiam evulgantur. Tot a Carolo M. imperatores ac reges sapientissimi ac religiosissimi hæc episcopis detulerunt, & qui admisere episcopi, haud minus sapientes sanctique etiam viri fuerunt; quæ nunc sero tandem obtrectantur.

[72] [quod potestati episcopali politicam adjunxerit, inserviant,] Sane satali nostra ætate, nisi episcopi principum auctoritate & potentia se objecissent deficientibus ceteris a religione per Saxoniam & Germaniam principibus politicis, hæresis totam Germaniam absorbuisset; quod Bellarmini aliorumque sapientum virorum judicium est. Ita hactenus Schatenus laudatus, valide sane Brunonem contra illos, qui ei, quod potestatem politicam cum episcopali in sese conjungi passus sit, obtrectant, propugnans. Foret quidem idcirco carpendus Bruno, si, quemadmodum Meibomius loquitur, similior factus satrapis quam sacerdotibus, totam sese ad dominatum & imperium, omni religionis cura abjecta, convertisset; verum, etsi potestate politica rem publicam administrandam suscepisset Sanctus, haud propterea tamen religionem neglexit, sed populum etiam, quæ ad religionem & fidem spectabant, docens, tam episcopi, quam ducis munus strenue obivit. Nec id ipsemet diffitetur Meibomius. Audi, qui proxime post verba num. 61 huc transcripta de Brunone loquatur. In administratione, inquit, tam ecclesiastica quam politica oppido gnavus fuit & industrius; etenim diœcesis suæ libertatem, possessiones ædesque sacras, quibus potuit modis (potuit autem multis) auxit, amplificavit, stabilivit.

[73] Hæc ille, nimis evidenti haud dubie rei veritate convictus; [perperam certe idcirco a Meibomio arguitur.] etsi autem contrarium assereret, haud propterea tamen, a Sancto nostro omnes tam episcopi, quam ducis, partes fuisse strenue impletas, minus certum foret atque indubitatum. Id enim, præter scriptores, a Schateno in textu mox huc transcripto, nominatim memoratos, disertissime testatum etiam facit, qui hic pariter idcirco nominatim recenseri meretur, annalista Saxo ad annum 953 sub finem sic scribens: Bruno frater regis gloriosus totius Lothariensis regni ducatum & regimen cum episcopatu suscepit. Ita cum magna religione usus est officio sacerdotis, &, exigente necessitate, functus est virtute magnanimi ducis. Quoniam itaque tam episcopi, quam ducis munere Sanctus noster quam optime, uti vel ex hoc Annalistæ laudati testimonio intelligitur, fuit perfunctus, hinc simul & ob alia jam supra allegata Brunonem sane ob politicæ simul & episcopalis potestatis in se uno conjunctionem, quam in evidentissimum reipublicæ bonum cessisse, scriptores non pauci testantur, perperam a Meibomio reprehendi, evadit indubitatum. Quare haud plura de hoc argumento jam dictis adjungens ad ea modo, quæ Sanctus, cum primum dignitatem ejus episcopalem addita ducali Otto auxisset, primum egerit, § seq. examinanda sermonem converto.

§ VI. Quæ sub episcopatus sui initium potissimum egerit, & an ante annum 955 epistolam synodicam ad Agapitum Pontificem haud miserit.

[Conrado in Lotharingiam irrumpente, Bruno inimici conatibus sese oppositurus, Aquisgranum se confert,] Moguntiæ obsidione anno 953 sub Septembris, ut supra vidimus, initium soluta, dux Conradus mox in Lotaringiam, verosimillime tum ut suum in Brunonem, cui rex Otto ei ablatum Lotharingiæ ducatum contulerat, odium exerceat, tum ut de Adalberone Metensi episcopo Lothariensibusque huic adhærentibus, qui sese haud ita pridem, ut supra docui, Ottoni adjunxerant, vindictam sumat, irrumpens, urbem Metensem aggreditur. Otto rex, inquit ad annum 953 in Chronico Frodoardus, urbem Maguntiam, ubi Conradus se receperat, obsidet, tandemque post duos fere menses cum egresso ad se Conrado locutus & obsidibus ab eo acceptis, trans Renum regreditur. Nec mora Conradus, dimisso Maguntiæ misitum præsidio, Mettensem appetit urbem, quam mox futura pervadit inreptione Otho rex, vocatus a fratre Heinrico, Bajoariam petit, quam filius ejus Luidulfus, captis quibusdam urbibus, devastabat. Conradus Metensem quoque urbem post non modicam ipsius deprædationem, hortatu, ceu fertur, Agenoldi abbatis reliquit. Nec tantum, quæ hic Frodoardus ait, tum fecit Conradus; verum etiam minis, terroribus, promissis atque aliis quibuscumque modis Lotharienses a fide Ottonis abstrahere est conatus. Fas est id colligere e Sancti nostri biographo. Hic enim de Hungarorum anno 954 paulo post Pascha, uti infra sumus visuri, facta in Lotharingiam irraptione num. 38 locutus, de Conrado mox subjungit: Ante contra eum (S. Brunonem videlicet) dura quæque fraudulenter, quia vires defecerant, tentavit, ita ut Metim urbem opulentissimam dolo invaderet, ipsi Coloniæ & cæteris regni munitionibus suspectum se faceret, probra jactaret, minas effunderet. Bruno itaque, pravis haud dubie Conradi molitionibus sese oppositurus sicque ducis muneri, sibi imposito, satisfacturus, Aquisgranum, statimatque Otto in Bavariam moverat, sese contulit.

[75] [Coloniæque anno 953 ante XI Octobris ordinatus episcopus.] Docet id num. 33 Sancti nostri biographus, mox etiam, quid ibidem Sanctus egerit, sequentibus his verbis, quæ etiam, minis promissisque a Conrado, ut mox asserut, actum fuisse, confirmant, exponens: Principes regni (Lotharingici nimirum) quorum id intererat, convenit, eos variis multisque modis instruxit; atque hoc cum eis potissimum egit, ne seductoribus aut vanis eorum promissis crederent, ne minas timerent; rogiæ majestati & suæ ipsorum fidei pollicitationes nullas præponerent, spondens se ante tempus & in tempore semper paratum sore, ut pacem Ecclesiæ violatam, si sic necesse esset, vitæ etiam suæ periculo reformaret. Porro Sanctus, ita ducis simul & archiepiscopi munus implere exorsus regnique Lotharingici primates ad fidem erga regem fratrem suum servandam hortatus, Aquisgrano Coloniam Agrippinam, ibidem, uti ex iis, quæ Rotgerus num. 34 scribit, nemo non colliget, ordinandus episcopus, discessit. Ordinatum quidem, statim atque eo advenit, haud fuisse, Rotgerus loco proxime cit. insinuat; ast id equidem anno 953 ante XI Octobris diem ac proin ob supra dicta eo temporis spatio, quod hanc inter & Septembris initium anno illo intercessit medium, factum esse, ex Ditmaro fas est concludere. Hic enim, Brunonem, quem anno 965 Vita functum, inter omnes convenit, decimo tertio ordinationis suæ anno obiisse, lib. 2 scribit; cum autem, si Bruno anno 953 ante XI Octobris diem haud fuisset ordinatus episcopus, decimus tertius ordinationis ejus annus, dum dicta XI Octobris die anno 965 obiit, in cursu, ut cuique computanti fiet perspicuum, nondum fuisset, necesse est, ut Sanctus, ne alioquin Ditmarus, a quo, ut dictum, tertio decimo ordinationis suæ anno obiisse traditur, a vero aberrasse sit dicendus, anno 953 ante XI Octobris diem ac proin ob supra dicta eo temporis spatio, quod hanc inter & Septembris initium anno illo intercessit medium, ordinatus fuisse episcopus credatur.

[76] [epistolam synodicam eodem anno, contra ac Pagius] Haud diu, ut apparet, post ordinationem suam Bruno ad Agapitum, Romanum Pontificem, synodicam suam, qua huic, qui ad sedem Coloniensem esset electus, significavit, epistolam per Hadamarum, Fuldensem abbatem, Romam misit. Quoniam igitur, inquit num. 40 Sancti nostri biographus, humilis iste philochristus & meliorum ardens æmulator charismatum servus Domini Bruno, secundum dignitatem sedis suæ, Romanæ quoque sedis & apostolicæ benedictionis privilegio debuit insigniri, & cum eis pariter, qui traditam a beato Petro apostolo sanam servavere doctrinam, Catholicæ fidei integritate in vera confessione & inviolabili veritate prædicationis uniri, synodicam suam epistolam per Hadamarum, venerabilem monasterii Fuldensis abbatem, Romam ad Agapetum, miræ sanctitatis Papam, direxit. Agapetus, accepta ista epistola, ad Brunonem, qui tum Romæ concors & concivis, ut Rotgerus ait, Apostolorum, princeps ac propagator Domini præceptorum fuit vocatus, sacrum pallium, addita, quæ raro concedi solebat, eo utendi, quotiescumque vellet, facultate, per eumdem, qui synodicam Sancti nostri epistolam attulerat, Hadamarum abbatem misit. Id ad annum 953, & vero, ut mihi equidem apparet, rectissime, refert Baronius; ast, ait ad annum illum num. 4 Pagius in Criticis, Quod hic narrat Baronius de pallio ab Agapito Papa ad sanctum Brunonem misso, pertinet ad annum nongentesimum quinquagesimum quintum. Rotgerus enim monachus in Vita sancti Brunonis, antequam referat, Brunonem Romam ad Agapetum Papam direxisse Hadamarum abbatem Fuldensem, qui ei attulit pallium, cap XXI de Galliarum vastatione per Hungaros verba facit, & capite antecedenti de pace per Brunonem conciliata; Hungari autem anno sequenti in Gallias irrupere, eodemque anno die decima septima mensis Decembris Ottonem inter & Luidolfum filium pax sancita, uti anno sequenti videbimus.

[77] Ex eo itaque, quod Rotgerus non prius, [ex Rotgero] quam cum de Hungarorum in Gallias anno 954 facta irruptione paceque, sub anni ejusdem finem Ottonem inter & filium ejus Ludolfum sancita, tractarit, de pallio ab Agapeto ad Brunonem misso loquatur, id anno, non 953 aut seq., sed anno demum 955 factum, Pagius contendit. Verum Rotgerus vel de pace, Ottonem inter & Ludolfum sub anni 954 finem composita, loco a Pagio cit. haud loquitur vel, si id faciat, res eo, quo evenerunt, ordine haud narrat; Hungarorum enim in Gallias anno 954 irruptio haud diu, uti infra videbimus, post Pascha certeque proinde ante pacem, sub anni ejusdem 954 finem initam, evenit & tamen Rotgerus, si Pagio standum sit, prius de hac quam de illa, sermonem instituit; cum autem sic habeat ac proin res eo, quo evenerunt, ordine haud narret, enimvero ex hoc, fuisse demum anno 955 ab Agapeto pallium ad Brunonem missum, Pagius haud recte, spectatis etiam ïis, quæ ipsemet scribit, conclusit. At vero Rotgerus, non de pace, quæ sub anni 954 finem Ottonem inter & Ludolfum fuit composita, sed de pace, quæ tunc, cum Brunonis Vitam scriberet, obtinebat assiduisque Sancti, strenue ducis, dum in vivis ageret, officio functi, curis debebatur, loco a Pagio cit. loquitur.

[78] Ut quam verum id sit, patescat, verba ejus de Brunone eo spectantia, [contendit.] huc transcribo. Sic habent: Causantur forte aliqui, divinæ dispensationis ignari, quare episcopus rem populi & pericula belli tractaverit, cum animarum tantummodo curam susceperit. Quibus res ipsa facile, si quid sanum sapiunt, satisfacit, cum tantum & tam insuetum, illis præsertim, partibus, pacis bonum per hunc tutorem & doctorem fidelis populi longe lateque propagatum aspiciunt. Jam vero, cum sic habeat ac proin de pace, a Brunone non sub anni 954 finem, sed per totum, quo Lotharingiæ ducatum administravit, tempus ubique procurata, Rotgerus loquatur, ex eo sane, quod de hac prius, quam de pallio, per Agapetum misso, sermonem instituat, fuisse hoc demum anno 955 a pontifice isto ad Sanctum nostrum missum, inferri non potest. At vero, inquies, Rotgerus equidem haud prius de misso ad Brunonem per Agapitum pallio, quam de Hungarorum anno 954 facta in Gallias irruptione facit sermonem. Fateor, sic habet; verum quid tum? Dicesne forsan, res eo, quo gestæ fuerunt ordine a Rotgero narrari, ac proinde ab Agapeto ad Brunonem pallium, utpote de quo Rotgerus non prius, quam de Hungarorum anno 954 facta in Gallias irruptione sit locutus, sermonem instituat, jam inde ab anno 953 missum haud fuisse?

[79] Ast, si sic habeat, consectarium erit, ut nec anno demum, [ad Agapetum Papam misit,] contra ac Pagius vult, 955 pallium ad Brunonem fuerit ab Agapeto missum. Rotgerus enim in Sancti nostri Vita, prout In capita & numeros divisa Commentario huic subdetur, primo quidem num. 38 de jam memorata, quæ, ut dictum, anno 954 paulo post Pascha evenit, Hungarorum in Gallias irruptione, dein vero num. 41 de misso ab Agapeto ad Brunonem pallio, ac tandem, contra ac Pagius supra ait, num. 52 de pace, Ottonem inter & Ludolfum ejus filium sub anni 954 finem seu septima decima Decembris die Arnstedii, ut post videbimus, stabilita sermonem instituit; quare, si res eo, quo gestæ sunt, ordine exponat, necesse est, ut ab Agapeto ad Brunonem pallium eo temporis spatio, quod anno 954 Pascha inter & septimam decimam Decembris diem intercessit medium, missum credatur. Res evidens apparet; verum a Rotgero res eo, quo gestæ sunt, ordine ubique non narrari, vel ex eo apparet, quod victoriæ plane insigni, quam ab Ottone de Hungaris relatam, num. 52 & seq. refert, quam plurima, quorum certe non pauca gloriosum istum anni 955 eventum haud præcessere, num. 48 & tribus seqq. præmittat; cum autem sic habeat ac proin ex ordine, quo res gestas Rotgerus narrat, tempus, quo hæ gestæ sint, determinari haud queat, synodicam ad Agapitum epistolam, etsi de hac haud prius, quam de Hungarorum anno 954 facta in Gallias irruptione sit locutus, sermonem instituat, fuisse tamen jam inde ab anno 953 a Brunone, qui & tum aut certe initio sequentis pallium acceperit, missam, opinor, quod curæ illi fuisse, ut tam cito, quam fieri posset, suæ in archiepiscopum Coloniensem electionis certiorem redderet Pontificem, verosimile appareat.

[80] [cumque etiam tunc mortuus esset Farabertus Leodiensis episcopus,] Porro ut Bruno sub episcopatus sui initium synodicam ad pontificem epistolam, qua hunc electionis suæ certiorem redderet, misit, ita etiam, quo ecclesiæ Leodiensi, cujus episcopus Farabertus anno 953 die 28 Augusti, ut Ægidius, Aureæ-vallis monachus, testatur, obierat, de optimo pastore prospiceret, Ratherium, suum aliquando, ut supra docui, magistrum, quem maximi faciebat, ecclesiæ isti vacanti præficiendum curavit. Folcuinus in abbatum Lobiensium gestis, Sancti nostri ad sedem Coloniensem promotione cap. 22 narrata, ita deinde cap. seq. prosequitur: Contigit eo tempore Leodiensem cathedram vacare, Faraberto decedente; cui in emolumentum magisterii magna Brunonis industria Ratherius est incardinatus: quod quidem propter abundantem doctrinam & eloquentiam copiosam, qua inter sapientissimos florere visus est, non eidem solum ecclesiæ, cui præfuit, sed & multis aliis circumquaque valde proficuum fore putatum; simul quia in illis partibus per zelum atque contentionem, unde fieri solet inconstantia & omne opus pravum, quidam etiam sacerdotes Domini plerumque, quod nefas est dictu, terrenæ plus justo confisi potentiæ populum imperitum scandalizabant, sæpe dictus & sæpe dicendus dominus Bruno, cujus jam totius regni dispensandi cura imminebat, ratus id, quod verum fuit, hunc ejectum antea & neglectum, hoc tanto beneficio ad illud fidei & veritatis fœdus adduci, ut a nemine posset seduci, ita demum os loquentium inimica obstruere se posse credidit, si nulla occasio scandali posset in eorum episcopo reperiri.

[81] Eadem fere apud Sancti nostri biographum num. 88 etiam leguntur, [Ratherium ei in sedem illam] hincque anne abs hoc, an contra a Folcuino primitus sint profecta, incertum esse, Mabillonius, a quo una cum nonnullis aliis, apud binos illos scriptores pariter occurrentibus, Sæc. V Benedict. part. 1, pag. 481 & seq. etiam recitantur, pronuntiat; verum, utcumque res hæc, de qua in Annotatis, Sancti nostri Vitæ subdendis, iterum loquendi locus dabitur, sese habeat, Brunonem equidem, ut Leodiensi ecclesiæ post Faraberti obitum, qui e dictis anno 953 contigit, ab optimo pastore prospiceret, operam dedisse, e Folcuini verbis jam recitatis fit manifestum. Ac id quidem, quod in Emolumentum magisterii Folcuinus, secundum statuta canonum factum, Rotgerus ait, eo tempore, quo Bruno ad sedem Coloniensem fuit evectus, contigisse, indicare videtur Folcuinus; ast cum sub loquendi, qua id facit, formula duo etiam anni comprehendi queant, annone 953, an sequenti Ratherium creari Leodiensem episcopum curarit Bruno, dubium relinquit. Nec certum id facit Sancti nostri biographus. Etsi enim de Ratherii ad sedem Leodiensem promotione locuturus num. 57 sequentia isthæc, Libet meminisse quoddam hujus pii Patris pium & laudabile factum, quod in ipsis sacerdotii sui primordiis ut pro luctu spirituque mœroris in oppressorum cordibus excitaret spem salutis, effecisse cognoscitur, verba præmittat, sicque Ratherii, quam hic designat moxque subjungit, ad sedem Leodiensem promotionem in ipfismet episcopatus S. Brunonis primordiis fuisse abs hoc procuratam prodat, nihil tamen, quo isthæc verba, quibus simul & anni 953 finis, & sequentis initium, ut nemo non fatebitur, significari queunt, ad alterutrum dumtaxat significandum determinentur, adjungit.

[82] Verum anne id aliunde determinari seu, quod eodem recidit, [subsistuendum sub anni 954 initium curavit.] sat certo, annone 953, an sequenti Ratherium ad sedem Leodiensem promoveri curarit Bruno, definiri non potest? Cum Farabertus, cui Ratherius in sedem Leodiensem successit, anno 953, & quidem, ut Ægidius, Aureæ-Vallis monachus, testatur, XXVIII Augusti ac proin quatuor circiter mensibus ante anni 953 finem, obierit, nihil impedit, quo minus currente adhuc anno isthoc Ratherius ad sedem Leodiensem S. Brunonis cura credatur promotus, hincque factum, ut re etiam ipsa tunc ad sedem illam evectus a nonnullis scriptoribus recentioribus statuatur. Verum chronographus Saxo, a Leibnitio typis Lipsiensibus anno 1698 in lucem emissus, ad annum 954 sic habet: Ratherius, bis episcopatu Veronensi depulsus, Leodiensium episcopus ordinatur per Brunonem archiepiscopum post Farabertum; quare cum chronographo isto antiquior non sit, qui, contra ac hisce verbis is facit, Ratherii in episcopum Leodiensem ordinationem anno 953 consignet, enimvero Ratherium, qui bis antea e sede Veronensi expulsus, certo jam erat ordinatus episcopus, fuisse reipsa anno 954, sed ob supra dicta haud multum provecto, Leodiensium, curante Brunone, creatum episcopum, scriptoris illius, cui & Chronicon Magnum Belgicum pag. 81 hac in re consonat, auctoritate ac fide videtur credendum.

§ VII. Quænam præterea Sanctus anno 954 egerit, explanatur.

[Hungaris; qui contra Brunonem & Raginerum acciti, anno 954] Uti supra, quo lux iis, quæ § IV & duobus seqq. erant dicenda, affunderetur, lectori, quæ anno 951 & binis seqq. in Germania potissimum & Italia evenere, compendio exhibui, ita modo hic, quo nonnulla, quæ deineps sunt dicenda, luculentiora evadant, compendio pariter, quæ anno 954 potissimum gesta sint, exhibere est visum. Otto, qui, ut vidimus, post frustraneam Ratisponæ trium circiter mensium obsidionem e Bavaria in Saxoniam sese anno 954 circa Kalendas Januarii receperat, ibidem hyemem exegit. Ludolfus tum & Ratisponæ & tota late Bavaria dominabatur; Conradus, qui Cunradus, imo & Cono seu Cuno a Rotgero, Folcuino multisque aliis scriptoribus, ut Pagius in Criticis ad annum 954, num. 3 observat, indiscriminatim vocatur, per nuperam, quam supra retuli, urbis Metensis populationem Lotharienses sibi reddiderat quammaxime infestos, cumque eos ac Brunonem, vicaria regis, ut vidimus, per totum Lotharingiæ regnum potestate auctum, suis ipse viribus depellere non posset, Hungaros adhuc, ut notum est, tum paganos in regni maxime Lothariensis perniciem accersit. Hi itaque abs illo contra Ragenarium postissimum & Brunonem, ut plurimorum erat opinio, acciti, Bavariam, anno 954 nondum diu inchoato ingrediuntur, inde ad Rhenum & Mosam transituri. Tristis ea de re nuntius in Saxoniam celerrime defertur. Otto rex, inquit Witikindus lib. 3, pag. 655,interea audit, quia Avares (sic Hungaros appellat) intrantes Bajoariam jungerentur adversariis disponerentque eum publico bello tentare.

[84] [In Lotharingiam, dace Conrado.] At ille satis imperterritus tali necessitate, nequaquam se, gratia Dei, Dominum ac regem oblitus est, sed collecta valida manu obviam procedit acerrimis hostibus; illi autem diverunt ab eo, acceptisque ducibus a Luidolfo, totam Franciam (ita tum regio, quæ Franconiam, Hassiam, Francofurtum ad Mænum, Wormatiam, Moguntiam aliasque non paucas urbes ad utrumque Rheni littus sitas complectebatur, appeltari solebat) pervagati sunt. Wormatiam Dominica palmarum advenerunt; ibi ne omnia obtererent vel auferrent, publice eis, ut Laudatus Witikindus lib. cit. pag. 654 ait, ministratum est & muneribus auri & argenti plurimum donatum. Inde in Lotharii regnum transivere. Conradus pacto cum Hungaris inito, inquit ad annum 954 in Chronico Frodoardus, eos per regnum Lothariense deducit usque in terram Ragenarii, scilicet æmuli sui, atque Brunonis episcopi. Qui & cur hæc Hungarorum excursio facta sit, Folcuinus de abbatum Lobiensium Gestis cap. 25 fusius exponit. Nonnulla, quibus id facit, verba, e biographo nostro, ut apparet, abs ipso partim deprompta, juverit huc transcripsisse. Sub Ottone .., inquit, orta est tempestas contentionis, dormiente, puto, Jesu in pectoribus vigilum, ante fores domus Domini excubantium, ita ut quidam socii satanæ regem conarentur exstinguere. Cassato per Dei misericordiam hoc per serpentinum sibilum concepto consilio, nequitiæ suæ virus per totius regni ejus viscera diffuderunt. Erat in ea conjuratione princeps ipsius regis filius Luidulfus, spectabilis adolescens & unice clarus, si seductoribus minime credidisset, & heres esse, non proditor, maluisset, & cum eo, quasi quidam stimulus Cono dux, paulo ante fortissimus …

[85] Hi Hungros, antiquam, ut prædiximus, pestem,[irruperunt,] sollicitaverunt, ut regnum, in se ipsum divisum invaderent; arbitrantes, hoc modo sibi sollicitudinem, qua premebantur, aut penitus adimi aut aliquatenus posse minui. Hac de re sæva Hungrorum gens, & qualem numquam terra nostra sensit barbariem, a perversis illecta civibus, transitis Germaniæ & plerisque Galliæ provinciis, cui jam olim nobilis ille Francorum populus insedit, omnia ferro & ignibus vastatura se totam infudit. In hac acie Cono prædictus cum suis sequacibus militavit; sed ubi Trajectum, quam Mosa alluit, ventum est, ab eis, incertum, qua de causa, descivit; Hungri Hasbaniam ignibus & deprædatione aggressi Carbonariam petunt. Ita Hungaris, qui, quemadmodum Frodoardus loco supra cit. docet, multis Galliarum locis devastatis nec parva suorum manu tam præliis quam morbis amissa, per Italiam in patriam suam sunt reversi, Lotharingiæ regno imminentibus, rex Otto, appropinquante Quadragesima, in Bavariam, cum inde Hungari vix essent egressi, e Saxonia cum exercitu revertitur. Ei obviam cum exercitu Ludolfus se fert, cumque prope esset, ut prælium etiam cum patre committeret, S. Udalrico Augustano & Hartberto Curiensi episcopis intervevenientibus, fiunt induciæ indictoque in XV Junii diem apud Cinnam seu Einnam, ubi quisque eorum, quæ egisset, rationem dare responsionemque reddere posset, congressu, patris & filii exercitus invicem sejunguntur.

[86] Verum, priusquam ad condictum locum conventus fieret, parum abfuit, quin, qui infestationibus, ut Frodoardus in Chronico ad annum 954 loquitur, Lotharienses lacerabat, Conradis & Bruno, coactis in unum, quas habebant, copiis, [inde digressis, congressuri prope erant Bruno & Conradus; sed hic, mutato consilio,] in Belensi pago manus consererent. In eodem anno (954 scilicet) Chuonradus dux, inquit Reginonis continuator, cum Lothariensibus, duce Brun archiepiscopo, in Belensi pago apud villam Rimilinga comgressurus erat; sed in ultimo, quia contra regem erat (Deo volente) ne fieret, remanebat. Qui factum sit, ut Bruno & Conradus, cum jam ad congrediendum starent parati, congressi haud fuerint, laudatus scriptor non edicit; verum, Hungaris, qui, ut Folcuinus loco supra cit. refert, abbatiam Lobiensem secunda Aprilis die aggressi prodigiose, Ursmaro aliisque sanctis loci patronis agentibus, magno cum dedecore & damno fuerant rejecti, e Lotharingia digressis, Conradus, qui jam ab illis, cum ante dictam Aprilis secundam diem Trajecti ad Mosam essent, desciverat, respicere sese & ad saniora consilia cœperat redire, cumque a rege conventum, in quo quisque eorum, quæ gesserat, rationem reddere veniamque de admissis obtinere posset, in XV Junii diem indictum esse intelligeret, ad eum sese conferre ac cum rege in gratiam statuerat redire. Hinc verosimillime factum, ut, cum copiæ, quas Bruno & Conradus ducebant, ad præliandum in pago Belensi starent paratæ, pugna tamen secuta haud sit. Utut sit, certum equidem ex Witikindo est, tam Conradum, quam Fredericum, Moguntinum archiepiscopum, ad indicti conventus locum pacis communis studio venisse, nec deinceps, recalcitrante licet Ludolpho, defecisse.

[87] [ad indictum ab imperatore conventum se conferens in gratiam recipitur.] Ac Fredericus quidem, Moguntinus archiepiscopus, cum ad conventum illum venisset, seque paratum quocumque judicio demonstrare, nihil se vel consilio vel voluntate adversus regem fecisse, nec ab eo nisi timore coactum, quod nempe gravissimis accusationibus oppressus & quamvis insons, in odium tamen apud ipsum esset adductus, discessisse, palam esset professus, in gratiam, pollicitus de cetero, a fidei sacramento numquam sese recessurum, a rege fuit receptus; etsi autem de Conrado seu Cunone duce nihil simile expressis verbis referatur, eum tamen pariter ibidem in gratiam cum rege rediisse, vel ex eo fas est colligere, quod, non secus ac archiepiscopus, Ludolphum ad officium revocare, sedulo, quamvis incassum, fuerit conatus. Pontifex, inquit Witikindus loco supra citato, cum duce Chunrado, cum adolescentem non possent inclinare, quatenus patri subderetur, ejusque sententiam secutus sustineret, discesserunt ab eo, Deo regique se jungentes. Ita jam Ludolfus sibi relinquebatur; verum, etsi sic haberet, a contumacia haud recessit, sed proxima nocte, inquit Witikindus, a rege cum suis discedens, urbem Reinesburg cum exercitu intravit.

[88] [In contumacia adhuc manet Ludolfus; sed post marte adverso fractus patri se submittit;] Tum rem nisi armis confici non posse rex cernens, filium insequitur, Ratisponam properat, urbi exercitum admovet; verum opinione gravior & productior obsidio fuit. Attamen, cum vel ipsamet hujus diuturnitate, cui & alia accedebant incommoda, fracti essent obsessorum animi, Ludolfus, ut Witikindus narrat, urbe egressus, pacem postulat; etsi autem, hac, quod patri obedientiam neget, non impetrata, urbem iterum ingrediatur, haud diu tamen post, cum prælium haud sat faustum, in quo Arnoldus Palatinus perierat, ad Orientalem urbis portam fuisset commissum, cum sociis urbe iterum egressus, interventu principum, dum mense integro & dimidio obsideretur, pacem (ipsamet Witikindi verba sunt) obtinuit usque ad condictum diem, dum de his causis dijudicaretur, locusque consilii apud Fridesleri notabatur. Verum Ludolfus regni conventum exspectandum, haud ratus, Ottoni patri, venatione sese oblectanti, obvium se fert, prostratusque in genua oratione flebili, qua & omnium præsentium & patris lacrymas extorquet, abs hoc, cui sese obtemperaturum iisque, quæ voluerit, assensurum spondet, in gratiam ex amoris paterni affectu suscipitur. Obit interim Fredericus, archiepiscopus Moguntinus, hocque defuncto, regni conventus, qui Frideslariæ e jam dictis fuerat indictus, XVII Decembris die, non ibidem, sed Aranstedi fuit celebratus.

[89] Ita credere me faciunt Guilielmus, Ottonis regis filius, [ac cum eo pacem init] & Rotgerus Sancti nostri biographus. Prior enim in Chronico a se scripto & a Trithemio in Chronico Hirsaugiensi citato apud Marianum Scotum ad annum 954 sic scribit: Anno Dominicæ Incarnationis DCCCCLIV. Indict. XII. beatæ memoriæ dominus Fridericus, sanctæ Moguntiacensis ecclesiæ, archiepiscopus, VIII Calend. Novembris obiit. Eodem vero anno ego Guilielmus, tantæ successionis indignus, loco ejus cum consensu cleri & populi ejusdem sanctæ sedis XVI Kal. Januarii (ipsoque die pace inter regem Ottonem & filium ejus Luitolphum facta) in loco Aranstedi sum electus & in die IX Cal. Januarii Moguntiæ ordinatus; posterior vero, de iterata Hungarorum in Bavariam, quæ anno 955 accidit, irruptione loquens, num. 52 sequentia subministrat verba: Prævenit hanc pressuram, imminentem Ecclesiæ, pax in palatio regali, quod in Arnstat habitum fuit, ex integro condicta & ex magna jam parte per imperatoris nostri fratrumque ejus sapientiam confirmata. In conventu illo Guilielmus, Ottonis regis, non ex Editha regina, ut Pagius aliique scriptores recentiores aiunt, sed, quemadmodum Ditmarus lib. 2 nonnihil post medium testatur, ex matre quamvis captiva, tamen nobili & Slavonica, filius, in sedem Moguntinam, uti ex ipsismet ejus verbis mox datis & Reginonis ad annum 954 continuatore intelligitur, Frederico recens defuncto fuit suffectus.

[90] Porro idem conventus, sub cujus tempus Moguntia, [cui firmanda Bruno sese impendit.] sesquianno ab inimicis jam occupata, Ottoni regi tandem fuit reddita, generalis seu, ut Witikindus loco proxime cit. loquitur, universalis exstitit; quare, cum ab omnibus regni tum episcopis, tum optimatibus celebratus indubie fuerit, ei certe præsentem etiam sese stiterit Sanctus noster. Et vero Brunonem conventui isti reipsa interfuisse, indicare videtur Rotgerus, dum pacem, Arnstedii mitam, Ottonis fratrumque ejus, quorum e dictis natu minimus Sanctus noster erat, sapientia confirmatam fuisse, per verba proxime recitata tradit. Sane Sanctum nostaum, qui, quemadmodum Frodoardus in Chronico ad annum 954 testatur, anno isthoc operam suam, ut Lotharius, Gerbergæ sororis suæ & Ludovici Transmarini tum defuncti filius, Francorum rex consecraretur, contulit, sedulo juxta ac gnaviter, ut pax, Arnstedii eodem e dictis anno 954 inita, firma ac stabilis maneret, seu tum seu post adlaborasse, e verbis illis ac vel maxime ex eo quod, ut post videbimus, Ludolphum, regis filium, continere in officio adnisus, in Bavariam iterum anno 955 irrumpentibus Hungaris, quammaxime sit, apparet indubitatum. Verum, priusquam eo progrediamur, hoc loco, quo de rebus, 954 a Sancto nostro gestis, agimus, modo adhuc, an is, quod, ut apparet, tunc, si locum habuisset umquam, accidisse foret dicendum, perfidiæ in fratrem suum Ottonem reum sese reddiderit, § seq. indagandum.

§ VIII. An Bruno perfidiæ in fratrem Ottonem umquam sese reddiderit reum.

[Bruno, fratri infidus, Lotharingiæ curonam Hugoni, genero suo,] Ditmarus, cujus verba omnia, quæ huc spectant, lectori in antecessum hic exhibenda, lib. 2 de Brunone, ad episcopi ducisque dignitatem per Ottonem evecto locutus, mox de eodem ibidem sic scribit: Hic post iniquorum, quamvis sapientissimus esset consilio depravatus, pro bono malum regi suimet germanoque restituere meditatus est. Vocavit nempe ad se Hugonem generum, regi, ut supra memoravimus, nimis infidelem, ad convivium & cum corona artificiose gemmata regnum ipsi committere, consanguinitatis & juramenti immemor instituit. Qui cum in sancto die solennis Paschæ, paratis omnibus instrumentis regalibus, generum promissa fœmineo expetentem desiderio, coronare voluisset, odii, divinæ miserationis gratia, sapientiæque, cuncta volventis, freno paululum laxato, puduit incepti & pœnituit; accersitoque clam suimet secretario, quem prædiximus, Volckmaro, quod in mente latebat, vulnus aperuit, qualiterque curaretur, diligenti consilio quæsivit. Sed conversis quibusque paratus ad omnia Dominus huic in mentem cælitus misit, quo curam sui senioris respondendo talibus mitigavit. “Sanctus”, inquit, “Spiritus tibi, senior carissime, suggessit, ut non amplius adversus nos prævaleret tanti auctor sceleris inimicus; quem sic confundi teque autumo posse honorari. Coronam, quam genero tuo cras te daturum promisisti, vobis considentibus præsentabo, ut fides tua in conspectu omnium clarescat, & invitus corruens disrumpam eandem, ut fraternus amor modo frigidus in posterum recalescat.”

[92] [conferre voluisse a Ditmaro narratur;] Placuit hoc archiepiscopo & sic expleri votis exultantibus divinas pulsavit simpliciter aures Mane autem facto, dicta hæc ut factis sunt impleta, archiepiscopus magnum simulabat mœrorem. Hugo autem suique tanta spe frustrati inconsolabilem sustinuere dolorem consummatisque diebus festivis, aliis, quam ratus sit, donis honoratus rediit. Post hæc confratres, rex inquam, & episcopus, reconciliati invicemque pietatis studio perseverantes omnem inimicitiæ scrupulum deinceps amovere curabant. Ut ratione & via in hac, qua perfidiæ nota Sancto nostro inuritur, Ditmari narratione examinanda procedam, necesse est, ut, quis sit Hugo, cui, uti hæc fert, coronam deferre voluerit Sanctus noster, definiam. Iste haud dubie non alius, quam Hugo, regi, ut supra Ditmarus (verba ejus mox huc transcripta videsis) memorarat, nimis infidelis, exstiterit. Verum quis Hugo, quem supra regi nimis infidelem memorarat Ditmarus? Sub libri secundi, quo hic narrationem jam datam suppeditat, initium, relatis Ottonis in Italia cum Adelheïde regina nuptiis, mox subjungit: Qua de re Ludolfus, filius ejus, admodum tristis effectus, ad nostrates properavit, locisque, quæ ad Salfeldum pertinent, abditis doloque idoneis insidias occultavit.

[93] Post hæc, Papia præsidio munita dispositisque ibi rebus necessariis, [verum, quæ hic in medium] revertitur, quem Beringerus * cum duce Conrado (hic jam supra num. 50 & seq. dicta videsis) subsequitur, regisque gratiam in urbe Augustana sua filiique deditione promeruit simulque reginæ iram supplici venia placavit bonaque cum pace patriam revisit. Rex autem Franciam (ita a Ditmaro aliisque sec. X & XI scriptoribus Germaniæ pars, quæ Franconiam, Hassiam, Francofurtum, Wormatiam, Moguntiam aliasque ad utramque Rheni ripam sitas urbes complectitur, appellari, ut jam supra monui, solebat) regrediendo perlustrans, latentes insidias, quæ a filio generoque Hugone parabantur, comperit moxque eis per internuncios hæc, ira dictante, mandavit, ut vel tanti facinoris autores sibi mitterent, vel se potestatis regiæ inimicos pro certo scirent. En Hugonem, qui, cum Ottoni, uti hic Ditmarus narrat, struxerit insidias, ei certe nimium quantum exstitit infidelis, estque adeo de hoc Ditmarus, utpote de Hugone alio, qui Ottoni sese infidelem exhibuerit, nusquam antea locutus, per verba, num. 91 & seq. huc transcripta, loqui censendus. Verum quis Hugo, qui Ottoni struxisse insidias a Ditmaro per verba proxime recitata asseritur? Is alius non est, quam Lotharingiæ dux Conradus, qui, quamvis a Ditmaro, aliisque scriptoribus ac nominatim, ut jam supra monui, a Sancti nostri biographo indiscriminatim modo Conradus, modo Cuno appelletur, hic tamen Hugo, errore in Ditmari textum librarii seu oscitantia seu alia quacumque ratione illapso, nuncupatur.

[94] Ea sedet sententia primo quidem, quod id, [adducuntur, scriptorem illum non de Hugone, Parisiensium comite,] quod per verba illa de insidiis, Ottoni a filio generoque Hugone structis seu paratis narratur, in Cunonem quidem, at non itidem in Hugonem, Parisiensium comitem, contra ac, quod hic e supra dictis Hadwigi, Ottonis sorori, nuptus fuerit, non nemo forsan opinetur, quadret, uti palam vel ex eo fit, quod Hugo, qui una cum Ottonis filio Ludolfo Ottoni, ex Italia reverso Franciamque Ger manicam lustranti, struxisse insidias a Ditmaro per dicta verba traditur, simul in hunc cum eodem Ludolfo, ut supra vidimus, tunc conspirarit, idque Hugo, Parisiensium comes, etsi bellum contra Ottonem antea gessisset, fecisse nusquam legatur; deinde vero, quod Hugo, a quo insidius Ottoni structas Ditmarus refert, nimis erga hunc infidelis exstitisse a scriptore isto dicatur, idque iterum in Hugonem, Parisiensium comitem, utpote qui Ottonis subditus non fuerit, haud quadret. Adhæc inter lectiones & emendationes Ditmari varias, quas Leibnitius ad scriptorum Brunswicensium tomi 1 calcem recenset seriusque annotatas ait, notatur, Ditmari lib. 2, pag. 330, lin. 5 ac proin in textu proxime huc transcripto pro Hugone forsan Cunone esse legendum; id autem, quod ibi, adhibita, quæ dubitantium esse solet, particula forte, Leibnitius pronuntiat, id mihi, si non prorsus certum, vero saltem apparet simillimum non tantum ob jam dicta, verum etiam & quidem præcipue ex eo, quod, quæ in dicto textu ac proxime post hunc de Hugone, Ottonis genero, dicuntur, soli convenire Cunoni, manifestissimum efficiant, quæ de hoc seu Conrado Witikindus sub lib. tertii initium, Frodoardus in Chronico ad annum 953, itemque ad eumdem annum Reginonis continuator, chronographus & annalista Saxo memoriæ produnt.

[95] [sed de Conrado seu Cunone duce,] Quate, cum Hugoni, qui Ottoni, ex Italia in Franciam Germanicam regresso, insidias una cum Ludolfo parasse ac proin ei infidelis exstitisse in duorum Ditmari modo recitatorum textuum posteriori asseritur, Conradus seu Cuno, quod postremum nomen ad Hugonis nomen propius accedit, debeat substitui, nec ab Hugone isto diversus e jam dictis sit Hugo, cui regni Lotharingiæ coronam conferre voluisse S. Bruno a Ditmaro in eorumdem textuum priori narratur, consectarium est, ut & in hoc Cuno Hagoni debeat substitui, utque proinde & ibidem Ditmarus non de Hugone, Parisiensium comite, sed de Conrado seu Cunone, Lotharingiæ duce, loqui sit censendus. At vero, inquies, Hugo, de quo in priori e duobus dictis textibus sermonem Ditmarus facit, S. Brunonis gener ibidem vocatur, cumque Hugo, Parisiensium comes, Hadwigi, Brunonis & Ottonis sorori, nuptus e supra dictis fuerit, soleantque tam sororum quam siliarum mariti vocari eorum, quorum hæ sunt, generi, is certe S. Brunonis exstitit gener; etsi autem neptis etiam & proneptis mariti appellari generi eorum, quorum hæ sunt, queant, haud propterea tamen S. Brunonis gener appellari Cuno potuit; Lutgardis enim Ottonis filia, cui, ut supra docui, matrimonio junctus Cuno erat, Brunonis, etsi hic ejus esset patruus, neptis appellari, cum vocabulum hoc, spectata, quam apud probatiores sermonis Latini auctores habet, significatione, filiæ seu filii filiam significet, haud potuit.

[96] [qui sano etiam sensu Brunonis gener exstitit, loqui voluisse, suadent,] Fateor, sic habet, resque etiam confirmatur ex Ulpiano, qui in Dig. lib. 5, tit. 16, num. 136 sic scribit: Generi appellatione & neptis & proneptis, tam ex filio, quam ex filia editarum cæterarumque maritos contineri manifestum est. Verum etsi id ita sit, Gener tamen apud medii ævi scriptores subinde etiam, uti apud Cangium in mediæ & infimæ Latinitatis Glossario videre est, tantummodo id ipsum, quod agnatus seu affinis, significat; cum autem sic habeat, in significatione isthac Hugonem, seu potius, substituendum huic e dictis Cunonem, qui, cum e dictis Lutgardi, Ottonis filiæ ac proin S. Brunonis cognatæ, nuptus esset, affinitate certe cum hoc erat conjunctus, a Ditmaro in duorum supra huc transcriptorum textuum priori appellari Brunonis generum, opinor. Et vero vel hoc admittendum, vel de Hugone, Parisiensium comite, a Ditmaro agi ac proin, e textu isto verba, quibus sese de eodem, de quo ibidem loquitur, Hugone fuisse antea locutum Ditmarus insinuat, eradenda, est dicendum. Res cuique, qui jam dicta attente expenderit, fiet perspicua; cum autem e textu verba illa, veluti quæ a Ditmaro primitus profecta haud sint, esse eradenda, parum admodum verosimile appareat, in textum eumdem librariorum oscitantia pro nomine Cunonis nomen Hugonis irrepsisse, huicque adeo Cunonem, in quem quadrant, quæ sese antea de Hugone suo dixisse Ditmarus insinuat, substituendum, ac proin non de Hugone, sed de Cunone scriptorem hunc ibidem loqui, est credendum. Annalista Saxo, de Conrado seu Cunone duce ad annum 954 locutus, mox Ditmari de corona regni per Brunonem genero suo destinata narrationem recenset nec hunc usquam Hugonem appellat. Verum sive de Cunone, sive de Hugone, Parisiensium comite, loqui Ditmarus voluerit, narratio equidem, qua ei Lotharingiæ regni coronam conferre voluisse Brunonem, tradit, pro mero ac puto figmento videtur habenda.

[97] Quod si enim de Hugone Parisiensium comite loqui voluerit, [nec vel Hugoni Parisiensi homonymove hujus filio,] necesse est, ut Bruno, qui e dictis haud citius, quam cum jam aliquantum temporis spatium post Pascha esset elapsum, anno 953 creatus est Coloniensis archiepiscopus, Hugonique Paschatis tempore ad se invitato Coloniamque venienti conferre, cum jam archiepiscopus esset, Lotaringiæ coronam voluisse a Ditmaro narratur, id certe anno 953 facere haud voluerit. Nec id pariter anno vel 954 vel 955 vel denique 956, quo Hugo, Parisiensium comes, obiit, facere eum voluisse, est credibile. Anno enim 954 turbatis parricidali Ludolfi in Ottonem patrem bello Germaniæ rebus, Hugo, Parisiensium comes, Coloniam non venit, sed in Galliis, ubi sibi, quemadmodum Frodoardus in Chronico ad annum illum docet, Aquitaniam & Burgundiam a Lothario puero obtinuit, indubie permanserit. Anno 955 Hugo in Paschate Gerbergam reginam cum Lothario rege ejus filio Parisiis excepit; quod cum sic habeat, Coloniæ tum certe, ubi regni Lotharingici coronam a Brunone accipere potuisset, haud exstitit; quod autem ad annum 956 seu ultimum, quo forte coronam Hugoni Parisiensi a Brunone conferri potuisse, quis putet, anno isto post Pascha Hugo obiit, Otto imperator conventum Lothariensium Coloniam, uti iterum Frodoardus in Chronico ad annum illum docet, indixit; eo ipso autem anno Hugoni, jamjam morituro, coronam regni a Brunone, injuriæ sic sibi illatæ ultore mox adfuturo fratre rege, fuisse destinatam, quis credat? Parum sane credibile id esse, viderit Georgius Fabricius, hincque, quod de corona Hugoni a Brunone destinata Ditmarus narrat, non ad Hugonem, qui e dictis anno 956 obiit, sed ad homonymum hujus filium originum Saxonicarum lib. 3 retulit; verum huic, qui præterea nullo e supra relatis modis S. Brunonis gener exstitit, non magis quam patri, quæ de Hugonis, a sese memorati, infidelitate Ditmarus antea scripsit, conveniunt.

[98] Despiciamus modo, an si de Cunone, pro quo perperam Hugo in Ditmari textu legarur, Ditmarus loqui sit censendus, majorem fidem mereatur ejus narratio. [vel Conrado seu Cunoni duci regni Lotharingici] Cum Cuno, uti infra docebo, anno 955 in prælio, contra Hungaros die S. Laurentio sacra commisso, fuerit occisus nec prius, quam jam aliquanto temporis spatio Pascha an. 953 esset præteritum, Bruno e jam dictis fuerit creatus Coloniensis archiepiscopus, consectarium est, ut, si hic Cunoni vere in Paschate voluerit conferre Lotharingiæ coronam, necessario id vel anno 954 vel sequenti debeat accidisse. Verum annorum istorum neutro, ut regni Lotharingici coronam Cunoni conferre voluerit Bruno, factum esse, e jam nunc dicendis patescet. Witikindus lib. 3, pag. 655 de Frederici, archiepiscopi Moguntini, quem Summum Pontificem subinde appellat, obitu simul & universali populi conventu, in quo, ut supra vidimus, sub anni 954 finem stabilita inter Ottonem regem & filium Ludolfum pax fuit, locutus, mox subjungit: Mogontia post annum & dimidium regi tradita cum omni Francia: filius ac gener in gratiam suscepti, qua & in finem usi sunt fideliter. Eo anno (954 scilicet) Sclavi, qui dicuntur Uchri, a Gerone cum magna gloria devicti, cum ei præsidio esset dux Cunradus a rege missus. Cum igitur Conradus seu Cuno, quem dicto conventui interfuisse certum est, post hunc ad Geronem, qui contra Sclavos bellum gerebat, suppetias laturus Ottonis jussu sit profectus, bellum istud ipsamet, quæ in annum 955 exiit, hieme vereque hanc secuto gestum verosimillime fuerit; cum autem sic habeat, Paschali anni 955 tempore Coloniæ Cunonem fuisse ibidemque ei tum Lotharingiæ coronam conferre voluisse Brunonem, nemo sane facile crediderit.

[99] [coronant conferre] Adhæc Conradus seu Cuno Ottonis gratia, in quam e dictis in conventu Arnstadiensi, sub anni 954 finem celebrati, fuerat receptus, fideliter usque in finem, ut Witikindus per verba proxime recitata testatur, est usus; cum autem, si Paschali anni 955 tempore Coloniam sese, Lotharingici regni coronam ibidem a Brunone contra fidem, Ottoni datam, recepturus, contulisset, fideliter usque ad finem Ottonis gratia, in quam, exeunte anno 954, fuerat susceptus, usus fuisse, veritate salva, dici haud posset, neutiquam sane, ut id dicto anno 955 fecisse illum, credamus, permittit Witikindus. Restat ergo solus annus 954, cujus tempore Paschali, si Lotharingiæ coronam Cunoni conferre vere umquam Sanctus noster voluerit, facere id hic voluisse erit dicendus. Ast anne id anno illo, ad quem & ab annalista Saxone refertur, re etiam vera facere voluit S. Bruno? Conradus seu Cuno, ut supra vidimus, Hungaros in Lotharingiam anno 954 accivit, iisque, in quorum acie cum suis sequacibus erat, ducem viæ sese præbuit; cum autem, dum Trajectum ad Mosam ventum esset, abs hisce illum descivisse causamque, ob quam id fecerit, esse incertam, Folcuinus per verba num. 85 huc transcripta diserte tradat, erit fortassis, qui, Cunonem inde tunc paulo ante Pascha Coloniam Agrippinam, quo corona regni Lotharingici donandus a Brunone invitatus fuisset, sese contulisse suspicetur.

[100] [S. Bruno voluit,] Verum, cum Hungari, priusquam in Lotharingiam anno 954 irrumperent, Wormatiæ, ut supra vidimus, Dominica Palmarum substiterint, itinerique inde Trajectum ad Mosam, ubi abs illis Cuno discessit, conficiendo quinque ut minimum aut etiam sex dies impendisse debeant, consectarium fit, ut certe non citius, quam vel ipsomet Paschatis festo vel die id proxime prægresso Trajectum ad Mosam advenerint, utque proinde tunc Cuno, contra ac Ditmari narratio, si vera foret ac de Cunone intelligenda, exigeret, Coloniæ Agrippinæ adesse, ut coronam Lotharingiæ a Brunone acciperet, haud potuerit. Adhæc Hungaris, Wormatia in via Trajectum ad Mosam existentibus, omniaque, quæ sibi occurrebant, vastantibus, vel Brunonem de Cunone e ferocissimorum hostium exercitu ad se evocando cogitasse, vel si reipsa ducem illum, fratri suo rebellem, Coloniam tunc evocarit Sanctus, hincque ille ab Hungaris, cum Trajectum ad Mosam ventum esset, discesserit, id Folcuinum, qui eo ipso & loco & tempore, quo res gesta est, at non itidem Ditmarum, qui non nisi quinquaginta circiter annis post proculque a Lotharingia vixit, ignoraturum fuisse, quis credat? Nemo sane, qui, quod de corona Hugoni destinata ac a Volcmaro, simulata pedum offensione in terram prolapso, confracta Ditmarus verbis supra recitatis memorat, coram pluribus hominum millibus gestum esse debuisse, ac proin, si vere locum habuisset, Folcuinum latere non potuisse, considerarit. Esse itaque Ditmari narrationem, si, ut apparet, re etiam ipsa, Brunonem aliquando genero suo Hugoni seu Cunoni Lotharingiæ coronam conferre voluisse, ferat, a vero alienam ac porro eamdem, quæ, si vel secundum se consideretur, fabulam manifeste sapit, non e documentis authenticis, sed ex infidis tantummodo vulgi rumoribus haustam, in litteras scriptorem illum conjecisse opinor.

[101] Nec est, cur id cuiquam vel mirum vel creditu appareat difficile. [nec Ditmari, contrarium tradentis, qui subinde etiam] Ditmarus enim loco non uno etiam alia, quæ vel commentitia videntur, vel ex eo, quod cum auctoribus, Ditmaro antiquioribus fideque dignioribus pugnent, falsitatis merito ab eruditis argui queunt, memoriæ prodit. De prælio, contra Hungaros anno 955 ab Ottone prope Augustam Vindelicorum die S. Laurentio sacra commisso, lib. 2, pag. 332 loquens, pridie festi illius jam cum Hungaris & male pugnatum, captivos tamen a Conrado duce iterum servituti ereptos & sic tandem postero die redintegratum a rege prælium & patratam victoriam perperam affirmat; Witikindus enim Ditmaro antiquior, Sancti nostri biographus Rotgerus ceterique omnes uno omnia S. Laurentii festo perpetrata esse, memoriæ produnt. Adhæc, ut omittam alia, in quibus Ditmarus falsi haud difficulter posset convinci, de Ludolfo, postquam eum Ottoni Patri, in quem, ut supra vidimus, arma anno 953 & seq. gesserat, sese submisisse pag. 332 narravit, pag. 333 sic scribit: Luidolfus regis filius, malorum depravatus consilio, rursum restitit, patriaque cedens, Italiam perrexit, ibique cum unum ferme annum esset, VIII Idus Septembris præ dolore obiit; id autem cum Witikindo & Sancti nostri biographo Rotgero, quibus ambobus, utpote Ditmaro antiquioribus, potior certe, quam Ditmaro, fides debetur, manifestissime pugnat.

[102] Prior enim, Ludulphum, a Patre post suam in hunc rebellionem in gratiam receptum, [a vero aliena, imo etiam fabulis simillima,] fideliter ea usque in finem, ut jam supra docui, usum esse, affirmat; posterior vero, Ludolphum, patri suo jam reconciliatum, Italiam, neutiquam hoc repugnante, sed propense, contra ac verbis proxime recitatis Ditmarus innuit, consentiente, imo & subsidia, quibus illam sibi subjiceret, subministrante, petiisse, dilucide prodit, nec a duobus illis scriptoribus antiquioribus scriptores alii itidem antiqui dissentiunt; ut sane, quin Ditmarus, qui contrarium per verba proxime recitata tradit, a veritate hac in re aberret, dubitandum non sit. Atque hæc de iis, in quibus convinci falsitatis Ditmarus posse videtur, dixisse jam sufficiat; quod autem ad ea, quæ fabulis etiam simillima ac plane commentitia videntur, jam spectat, lib. 2, pag. 334, sic scribit: Multa Sanctorum corpora imperator ab Italia ad Magdeburg per Dedonem capellanum suimet transmisit. Hoc autem, quod de ejus clerico audivi, nomine Poppone, Wilhelmi comitis germano, memoria dignum non est præterelundum. Is cum imperatori diu fideliter inserviret, nimis infirmatur & in ecstasi effectus, in montem excelsum ducitur, ubi civitatem magnam & pulchra ejus conspicatur ædificia.

[103] [planeve commentitia,] Inde perveniens ad turrim arduam, laboriosos ejusdem scandit aggressus. In cujus summitate magna Christum cum omnibus Sanctis sedentem videre promeruit. Ibi Bruno, archiepiscopus Coloniensis, ob inanem Philosophiæ executionem a summo Judice accusatus, & B. Paulo defensus, iterum inthronizatur. Tunc iste vocatus simili de causa redarguitur, & supplici Sanctorum intercessione suffultus, talem audivit vocem: “Post tres dies ad me veniens, hanc, quam nunc ego tibi demonstro, cathedram possidebis.” Hæc omnia sacerdos, cum evigilaret, cæsari ad se accersito explicuit, & non esse somnium, sed veram visionem, gratias ei retulit pro bonis omnibus, quæ ei umquam fecit, & sic ei indicatum est. Facta confessione & indulta a præsentibus remissione, dereliquit aliena, repetens sua cum pace bona, flentem tam felici obitu consolatus seniorem. Hanc seu visionem seu dæmonis aut somni ludificationem nitidius simul & luculentius, quam id his verbis a Ditmaro hic fiat, Gelenius in Hierotheca Pretiosa pag. 54 exponit, ac deinde subjungit: Hæc Dithm. lib. 2. Frustra igitur & sine fundamento Meibom. in Witich. Annal. lib. 1 & Fabric. in Orig. Saxon. hanc historiam explodunt. Historiam illam aut, si mavis, visionem, qua probatum potius, quam improbatum fuisse Philosophiæ in Brunone studium æstimare queas, perperam sane, veluti inane & ridiculum commentum a Fabricio & Meibomio explodi, in animum & ego indubitanter inducerem, si ex antiquis fideque dignis monumentis a Ditmaro haustam, haberem compertum.

[104] [ut probatur, memoriæ prodit,] Verum nihil omnino id suadere vel utcumque natum invenio, imo contra suam de visione, quæ Popponi, Ottonis sacellano, oblata fuerit, narrationem sese auditu dumtaxat ab aliis accepisse, ipsemet hic scriptor statim ab ipso, quæ modo huc transcripsi, verborum initio luculenter prodit; ea autem, quæ non e documentis authenticis, sed ex auditu dumtaxat noscuntur, nata utplurimum, imo vix non semper, e rumoribus dumtaxat ac infida vulgi fama sunt, quæ, cum eundo crescat, sæpenumero fit, ut, quamvis res, circa quas versatur, initio quidem haud penitus incredibiles forsan sint, paulatim tamen, dum per alios atque alios, a quibus referuntur, adjuncta, quibus vestitæ primum erant, vel mutantur, vel nova prioribus adduntur, in narrationes, quæ fidem omnem superant, degenerent; cum autem sic habeat nec visionibus, revelationibus miraculisque seu quibusvis, quæ naturæ vires solitumve hujus cursum excedunt, factis fides, nisi in notæ undequaque probatæ monumentis fundata ac proin haudquaquam e rumoribus incertis hausta noscantur, adhibenda facile sit, est sane, cur supra Ditmari verbis relata, utpote pro qua certe monumenta hujusmodi haud stent, Popponis sacellani visio, si non pro certo commentitia ac falsa, pro dubia saltem atque admodum suspecta habeatur. Porro re etiam ipsa, ut narrationes, ex infida vulgi fama natæ, etsi initio haud penitus forsan incredibiles, paulatim in fabulas, fidem omnem superantes, degenerent, non raro, ut mox innui, accidere, haud difficulter potest probari, nec, ut id fiat, extra ipsummet, de quo hic agimus, argumentum est evagandum.

[105] Quod enim de corona regni, per Brunonem genero suo Hugoni promissa ac a Volcmaro, [narrationi, forte etiam ad aliarum, non secus ac ea ipsamet.] Sancti diacono, cum conferenda illi solenni Paschatis die fuisset, in terram simulata pedum offensione prolapso, confracta, a Ditmaro per verba supra recitata narratur, in compendiaria, quæ a Gelenio in Hierotheca sacra pag. 59 laudatur, S. Brunonis Vita Ms., adjunctis, quibus a Ditmaro vestitur, mutatis, tot præterea adjunctis aliis, a scriptore posteriore vel confictis vel e fallere assueta fama acceptis, augetur, ut res, quæ, prout a Ditmaro narratur, credita hactenus a nonnullis fuit, fidem certe, prout in compendiaria illa Vita exstat, apud sani capitis neminem sit inventura. Ut quam verum id sit, utque simul quantum fabulæ temporis lapsu crescant, studiosus lector vel inde colligat, compendiariæ illius Vitæ verba omnia, quæ huc spectant locoque cit. a Gelenio exhibentur, juverit e scriptore isthoc huc transcripsisse. Sic habent: Romanum regente imperium glorioso Ottone, ipsius ad gratiam frater ejusdem Coloniensibus pontifex præficitur, ad sæculum egregiæ indolis, circa Deum miræ religionis, cujus apud nos vita vel actus multarum virtutum redimita flosculis curiosum delectabit lectorem. Et quidem miram viri efficaciam maxima ex parte indigestam scriptoris transilivit articulus, quoniam fama ejus celebrior remotos orbis angulos impleverat. Hujus sacerdotii temporibus orta occasio regem cum exercitu Italicas movit in partes, de regni negotiis cum Longobardis acturum, qui eidem fratri & episcopo Galliarum procurationem delegavit, facere judicium & justiciam injunxit, prospectum sciens sub tali patrono ecclesiæ tam populo quam clero tam civili, quam Plebeio.

[106] At sanctus Bruno depositi curam gerens, lustratis ecclesiis, [prout apud Gelenium e compendiaria] vicis, castellis, urbibus, quaque ad agenda quosque animavit, dissidentes ab invicem concordavit, pacem reformavit, reformatam jurisjurandi sacramento consolidavit cum primis provinciarum. Mediante ita B. Petri festo, idem antistes, cum esset Coloniæ, missa legatione, regem Parisiensem solemnisandi gratia invitavit. At rex, tam consanguinitatis, quam dilectionis ex affectu conjunctus, ire non distulit; decenti & congrua rei veneratione suscipitur, plenissima jucunditate tractatur. Tamen nescio qua temeritate die sacra coronatus procedere dictaverat. Quod renisus Antistes, ut ne insolitis consentiens fraternum præcaveret offendiculum, regiæ coronæ procuratorem, quo quomodo suasum hoc egisse dicitur, ut sacra die eam prolaturus, ex populi pressura occasionem sumeret, & spontaneo lapsu, quasi impulsus, pedibus offenderet, casuque simulato diadema labi permitteret. Sic factum est & populi angustiatus pressuris, cum labente corona labitur populique strepentis pedibus allentatur. Nec res gesta regem latere poterat, qui spe sua frustratus, processit quidem, circulatus tamen, Missisque peractis, prægustato potius quam sumpto cibo, non ultra discumbere voluit, sed maturato procinctu ire perrexit. Res interim silentio tegitur. Parisiensis tamen se dolens injuriatum, similem Antistiti retributionem machinatur.

[107] [Sancti Vitæ profertur,] Unde sacra die B. Dionysii, Parisiorum apostoli, rex invitatum episcopum, qui solemnem Missam omni cum clero celebraturus gratiam pro gratia reciperet. Paruit Antistes dieque sacra pontificiali cum gloria ornatus procedens, alium nescio quem gentis illius episcopum altario astare reperit. Intellexit eruditus animus veteris iræ ultionem, sed quoniam se sacris missalibus initiaverat, aliud ad altare divertit, suisque cum sequacibus impositam Missam explevit, & nec regi valefaciens, impransus, suis comitatus civitatem egreditur, innotesci volens tam regi quam civitati, pro illata injuria judicium eis affuturum. Nec ultra moratus suos comprovinciales revisit, sumptus & necessaria parat, castra militum ordinat, reversusque regem cum suis omnibus expugnat, propellit & exturbat, civitatem flammis absumit & vastat & victor regreditur. Hæc e laudata compendiaria Sancti nostri Vita Gelenius, ea ipsa etiam in Chronicis Coloniensibus insinuari, mox adjungens. Certo quidem, quæ qualiave illa, a Gelenio hic citata, Chronica sint, edicendo non sum; ast in Chronico Belgico Magno pag. 80 a Canonico Regulari Nussiensi anonymo citantur episcoporum chronica, in quibus, uti hic ibidem ait, sequentia isthæc leguntur verba: Dum Otto imperator, Brunonis archiepiscopi Germanus, moram faceret in Italia; Bruno recepta ab imperatore procuratione Galliarum Cisalpinarum, latrocinantibus fortiter Francigenis intulit bellum & adeptus victoriam cœpit urbem insignem Parisiensem & thesauris copiosis spoliavit.

[108] [narrationum modum enatæ,] Quid si ergo citata a Gelenio Coloniensia chronica ab episcoporum, quæ anonymus Nussiensis laudat, chronicis diversa haud prorsus sint? Hæc quidem in iis, quæ de urbe Coloniensi hic referunt, non parum ab iis, quæ de eadem urbe in compendiaria Sancti nostri Vita sub verborum huc proxime ex hac transcriptorum finem narrantur, dissonant; verum hæc in Coloniensibus a se citatis chronicis non contineri, sed tantum insinuari indicat Gelenius. Utut sit, non magis quod in chronicis a Nussiensi, quam quod in chronicis a Gelenio laudatis de urbe Parisiensi a Brunone seu incensa, seu etiam dumtaxat thesauris spoliata memoriæ proditur, fidem meretur. Id enim nec a Ditmaro, nec a Witikindo, nec a Reginonis continuatore, nec denique, cui etiam annalista & chronographus Saxo jungi queunt, a Frodoardo, rem certe, si fuisset, scituro minimeque tacituro, memoriæ asquam proditum invenitur, nec verosimile ullo modo apparet, facturum fuisse Brunonem, quod in chronicis illis fecisse narratur. Otto rex in Galliam anno 946, uti ad hunc annum Reginonis continuator refert, valido cum exercitu, ut suppetias Ludovico Transmarino contra Hugonem Magnum ferret, est ingressus, Parisiensique agro, qui Hugoni parebat, vastato, hunc etiam Parisiis, ut Witikindus lib. 3, pag. 651 narrat, obsedit. Hoc factum, variis, quibus vestitur, adjunctis vel mutatis vel, omissis, ab Ottone ad hujus fratrem Brunonem Chronica illa verosimiliter transtulerint. Quod autem nominatim ad jam supra ex compendiaria Sancti nostri Vita seu Gelenio huc transcriptam narrationem modo spectat, hæc a narratione, qua Bruno genero suo Hugoni conferre voluisse regni coronam, a Ditmaro narratur, non parum sane in adjunctis dissonat, imo vero & altera cum altera, uti quisque, qui ambas contulerit, haud difficulter comperiet, manifestissime pugnat.

[109] Ac posterior quidem, nonnullis, quæ in priori reperiuntur, [fides indubitata est adhibenda.] adjunctis munita, aliisque, quæ abs hac absunt, aucta, Parisiensem regem, quem diadema sibi a Brunone imponi voluisse narrat, nusquam vel Hugonis vel alio nomine distinguit; etsi autem sic habeat, vel ex eo tamen, quod tum, absente in Italia Ottone, vicariam in imperio potestatem, quod e dicendis, si umquam, certe ante annum 961 haud accidit, commissam ab imperatore Brunoni fuisse, prodat, non de Hugone Magno, Parisiensium comite, qui rex numquam fuit jamque ab anno 956 e vivis erat sublatus, sed de Hugone Capeto, hujus filio, qui Francorum rex postea est factus, fieri in illa sermonem, fit perspicuum. Haudquaquam quidem in supra data ex Gelenio narratione occurrunt, quæ, ut antea jam docui, in Hugonem Capetum haud quadrantia, a Ditmaro narrantur; verum vel hinc, in scriptoris hujus narratione a scriptore posteriore, Coloniensi scilicet S. Pantaleonis, qui compendiariam S. Brunonis Vitam scripsit, monacho anonymo haud pauca esse mutata, fas est colligere; cum id autem ex aliis etiam jam dictis constet, dubitari potest, an in ipsamet Ditmari, tum qua de visione, quæ Popponi sacellano oblata, tum qua de corona, quæ Hugoni a Brunone destinata fuerit, sermo instituitur, mutationes quædam, quibus Brunoni, quod adscribendum ei haud fuisset, fuerit adscriptum, temporis lapsu a scriptore posteriore factæ haud sint, cumque e dictis alia adhuc sint, quæ utriusque illius narrationis fidem haud commendant, tantum abest, ut vel prior etiam, quæ, Brunonem Hugoni, seu Parisiensium, qui anno 956 obiit, comiti homonymove hujus filio seu Cunoni Lotharingiæ coronam dare voluisse fert, fidem indubitatam mereatur, ut contra pro mero ac puto figmento, ut jam supra asserui, videatur habendu.

[Annotata]

* l. Berengarius

§ IX. Suscepta, ut ægrum nepotis animum erigat, cura, monasterii S. Pantaleonis exstructio aliaque anno 956 gesta.

[Defectum nepotis animum] Quamvis anno 954 ab Ottone in gratiam Ludolfus & Conradus fuissent recepti, haudquaquam tamen, pace etiam hosce inter & regem sub anni ejusdem finem Aranstedi composita, Conradus, quem amiserat, ducatum recuperavit, eoque contra fuit Ludolfus etiam mulctatus. Fas est id colligere e Reginonis continuatore, qui Wilhelmi, regis filii, in archiepiscopum Moguntinum, quæ unanimi populi & cleri suffragio Arnestedi facta erat, electione ad annum 954 narrata, mox subjungit: Ea tempestate Ludolfus, in gratiam regis revocatus, vasallos, quos habuit, & ducatum (Alemanniæ nimirum seu Sueviæ) patri reddidit; cui Burchardus in ducatu successit. Chuonradus etiam omnium, quas habuit, divitiarum nudus, omisso Lotharingiæ ducatu, in gratiam regis intromittitur, vita & patria & prædio contentus. Pœna ista, qua a patre regnique, ut ex hoc scriptoris, qui Reginonem continuavit, textu apparet, conventu damnatus erat Ludolfus, poterat sane, criminis gravissimi, quod arma in patrem arripiendo regnumque, advocatis etiam in hujus perniciem Hungaris, cædibus & sanguine miscendo admiserat, ratione habita, haud admodum gravis videri; verum ea juvenem principem ægerrime habebat, timendumque erat, ne desperato rerum suarum statu ad consilia, quieti & paci futura perniciosa, sese denuo, si qua forsan novas turbas excitandi sese offerret occasio, abripi pateretur.

[111] [erigit, eique Italiam,] Non latebat id Brunonem, cumque novam, quæ provecta anni 955 æstatecontigit, Hungarorum in Bavariam irruptionem intellexisset, veritus, ne quid forsan novi hac occasione moliretur Ludolphus, ægrum ejus animum demulcere speque meliorum erigere tum præcipue, quamvis & id antea fecisse sit censendus, summo studio est conatus. Fas est id colligere e Sancti nostri biographo, qui, nonnulla de Hungarorum, cujus modo memini, in Bavariam irruptione, pugna cum hisce prope Augustam Vindelicorum commissa, Conrado duce in hac occiso insignique victoria de inimicis ab Ottone relata num. 52 & seq. præfatus, ita deinde, quæ S. Bruno interea egerit, num. 54 exponit: Cum videret (S. Bruno nimirum) se ad præstitutum diem seniori & fratri suo magno imperatori cum auxiliaribus copiis non posse occurrere, simulque esset sollicitus, ne forte barbari bellum vitantes, in Galliam suo juri commissam provinciam, declinarent, arbitratus sic se regno consulere votisque imperatoris sic amplius deservire, Ludolphum prolem regiam, nepotem suum, convenit, ægrum ejus animum blanditiis melle dulcioribus delinivit, statum pristinum, si quæ sua erant, accuratius vellet attendere, repromisit. A quo postquam medicinalia sermonum & exhortationum suarum antidota, non ut prius, obliquis ambagibus declinari, sed solito avidius prægustari & ad interiora pectoris recipi sensit, eum mox in episcopii sui locum venerabilem, Bonnam videlicet, jucunde satis invitavit, jucundius suscepit, omni voluptate, utrisque digna & commoda, cunctisque, qui aderant, gratissima, non immemor regiæ dignitatis affecit. Qui dum adhuc simul essent, de his, quæ in expeditione bellica, imo divina virtute facta sunt, nuncios acceperunt.

[112] Institit nepotem patruus amplius consolari. S. Brunonis hic memoratum cum Ludolpho congressum, [quo is etiam, expeditione in Berengarium, non invito,] in quo hunc consolari est nisus, fuisse Bonnæ anno 955 mense Augusto habitum, perspicuum ex eo fit, quod, cum patruus & nepos adhuc simul essent, nuntios ibidem, uti ex hisce modo huc transcriptis biographi nostri verbis intelligitur, de pugna cum Hungaris die S. Laurentii sacra seu X Augusti commissa victoriaque de hisce ab Ottone relata acceperint. Nec inani tantum verborum solatio nepotem suum Bruno demulsit; verum etiam ea, qua apud fratrem suum Ottonem valebat, auctoritate effecit, ut haud ita dudum post tota ei Italia delegaretur. Factum est, inquit statim post verba proxime recitata Rotgerus, in brevi, instinctu hujus consiliarii, ut filio suo, qui perierat & inventus est, imperator totam Italiam delegaret. Verum, cum Italiam Berengario regendam anno 954, ut supra vidimus, Otto dederit, qui factum, ut eam totam haud ita dudum a pugna, contra Hungaros prope Augustam Vindelicorum anno 955 commissa, Ludolpho delegarit? Id nec Reginonis continuator, nec Witikindus, nec ulli alii Rerum Germanicarum, qui sec. X floruerunt, scriptores exponunt. Hinc forsan factum, ut Ditmarus, Italiam ab Ottone fuisse Ludolpho delegatam ignorans huncque nihilominus regionem illam anno 956 esse aggressum, aliunde habens perspectum, id abs illo, in patrem denuo rebellante, factum existimarit ac porro litteris etiam, ut supra docui, commendarit; verum Walperti, Mediolanensis archiepiscopi, a Berengario metum, cui reconciliare Walpertum Otto frustra fuerat conatus, in causa fuisse, cur hic anno 956 filium suum Ludolphum cum exercitu in Italiam mitteret, Arnulphus scriptor Italus, Rerum Mediolanensium lib. 4, cap. 5 affirmat.

[113] Utut sit, Ludolphum equidem, quod hic, ne quis cæce omnia, [sed juvante etiam patre, suscepta, proficiscitur, curat delegandam,] quæ Ditmarus scribit, credenda existimet, bene observandum, Italiam, invito patre, haud petiisse, sed eo abs hoc ipso, etsi forte non alio consilio, quam ut inquietam filii adhuc juvenis indolem externo potius, quam domesiico bello distineret, missum fuisse, e Reginonis continuatore, Arnulpho mox laudato, chronographo & annalista Saxone, quibus omnibus, unanimi consensu id asseverantibus, fides potior, quam uni Ditmaro, debetur, omnino est certum. Luidolphus, inquit ad annum 956 Reginonis continuator, in Italiam ad deprimendam Berengarii tyrannidem dirigitur, & in brevi, expulso Berengario, totius pene Italiæ possessor efficitur. Eadem habent annalista & chronographus Saxo; fuisse autem Berengarium cum Adalberto filio in fugam conjectum Papiamque & urbem & provinciam a Ludolpho occupatam, Hermannus Contractus diserte affirmat, cumque id non nisi ægre admodum, si suis tantum copiis, & non etiam paternis rem tantam is princeps fuisset aggressus, fieri potuisset, id enimvero illum, non tantum non invito, sed juvante etiam Ottone, expeditionem, a Reginonis continuatore per verba proxime recitata memoratam, in Berengarium suscepisse, argumento etiam est; huicque confirmando inservit, quod Otto, ut biographus noster num. 55 testatur, filio suo Italiam, Brunone interveniente, non tantum delegarit, sed &, quod majus fuit, paternam ei, ut loquitur, firmissime pietatem impenderit.

[114] [duobus placitis seu conventibus, anno 956 celebratis, interest,] Porro Reginonis continuator, qui Ludolphum ad coercendam Berengarii tyrannidem fuisse anno 956 in Italiam missum, per verba proxime recitata ait, fuisse etiam eodem anno ab Ottone placitum Coloniæ Agrippinæ post Pascha celebratum memoriæ prodit eique ad annum illum chronologus & annalista Saxo assentiuntur. Ac hi quidem omnes tres unius dumtaxat placiti, quod Coloniæ Agrippinæ Otto post Pascha habuit, meminere. Verum Frodoardus in chronico ad eumdem annum non unius tantummodo, quod Coloniæ Agrippinæ, sed & alterius, quod Ingelheimii ab Ottone celebratum fuit, mentionem instituit his verbis; Rex Otho placitum habuit apud Engulenheim cum Lothariensibus, a quibus & obsides accepit de cunctis pene ipsorum oppidis. Item aliud placitum ab eo post Pascha Coloniæ habitum est, ubi non paucos a Lothariensibus thesauros accepit. Quid in duobus illis placitis gestum fuerit, nusquam a quoquam ex professo memoriæ proditum invenio; verum tam in uno, quam in altero partem non minimam habuisse S. Brunonem, verosimillimum vel ex eo apparet, quod utrique Lotharienses, quorum dux seu gubernator erat, adfuerint. Ac primum quidem, cum in hoc obsides de cunctis sere Lothariensium oppidis rex acceperit, vel ob metum, quo, ne quid novi forsan hi molirentur, timebatur, vel ob certam ab iisdem petendam pecuniæ summam, quam deinde in placito altero, datis in priori pro solutionis securitate obsidibus, etiam solverint, celebratum fuisse opinor.

[115] [in horum priori ob metum, ne turbæ] Et vero tum metum, ne quid novi Lotharienses molirentur, haud penitus abfuisse, suadent sequentia isthæc, quæ fere etiam absque ullo discrimine apud biographum nostrum num. 59 leguntur, de Ratherio, qui sub anni 954, ut vidimus, initium, agente Brunone archiepiscopo, ad sedem Leodiensem fuerat evectus, a tumultuante Leodiensi clero & populo ex hac anno, ut Sigebertus notat, 956 ac proin, cum hic annos a 25 Nativitatem Domini prægrediente Martii die exordiatur, resque hoc in festo, uti e scriptore jam nunc laudando intelligitur, gesta sit, sub anni 955 finem ejecto, Folcuini abbatis Lobiensis verba. Cum apud nos Nativitatem Domini festive & opipare celebraret, facta est Leodii contra eum gravissima conspiratio, quæ nisi & hinc penitus amoveretur, & in eundem locum Baldricus, qui erat de magnatorum terræ illius prosapia oriundus, subrogaretur, sedari visa est non posse. Ad hanc sentinam tempestates innumeræ confluxerunt, navis ecclesiæ, laborante remige, fluctuavit; gubernator ipse procellosæ tempestatis impetum ferre non valuit. Cessit igitur, cessit, ne vinceretur a malo, sed vinceret in bono malum: cessit adversantium voluntati, ut suo eos gladio jugularet sibi: obstricti sunt sacramentorum fide spontanei, ut, si accipere mererentur episcopum, quem petebant, invicta exinde firmitate auctoritatem ecclesiæ & jus imperatorium tuerentur.

[116] Ita contentione quammaxima Leodienses, a minis etiam, [excitentur, Ratherium, a sede Leodiensi dejectum, restituere huic haud studet.] tumultu excitato, aut vix aut ne vix quidem abstinentes, Ratherium e sede Leodiensi dejici illique in hanc substitui Baldricum, postulabant; cum id autem, uti ex hisce ad annum 956 Sigeberti verbis, Ratherio ab episcopatu Leodiensium ejecto, Baldricus, annitente avunculo suo Raginerio comite Montense, episcopus substituitur, fas est colligere, instigante Raginerio, Montensium comite, qui plurimum non tantum apud Leodienses, sed & apud Lotharienses reliquos valebat, facerent, verosimillime metus omnis, ne quid hi novi molirentur, ab Ottone, ejusque fratre Brunone, dum duo jam supra memorati conventus, alter Ingelheimii, alter Coloniæ Agrippinæ, anno 956 celebrarentur, haud abfuerit. Hinc, ni fallor, factum, ut in horum priori Bruno, ne novæ in regno turbæ, extremam forte perniciem huic allaturæ, excitarentur, Ratherium, contra jus fasque e sede Leodiensi naperrime dejectum, tuendum seu in hanc restituendum haud susceperit, etsi interim omnibus alias viribus id facere foret paratus, uti vel ex eo fas est colligere, quod eidem postea sedem Veronensem, e qua, ut supra docui, pulsus fuerat, reddendam, fratre suo Ottone adlaborante, curarit, ut biographus noster num. 59 docet, mox verbis, quibus Ratherii e sede Leodiensi expulsionem ibidem narrat, sequentia hæc de Brunone subjungens: At ne quid in ejusmodi negotio imperfectum restaret, quod euriosis alienarum rerum investigationibus scrupulum commoveret, cum imperatore germano suo id effecit, ut Ratherio episcopo, bis jam destituto, antiqua sedes Veronensis ecclesiæ redderetur.

[117] Quod modo ad secundum e duobus dictis conventibus Coloniæ post Pascha celebratum spectat, [principis politici partes sedulo explet,] accepisse in hoc Ottonem a Lothariensibus non paucos thesauros, seu, ut apparet, non parvam pecuniæ vim, Frodoardus tantummodo verbis supra adductis docet; verum quid præterea ibidem tum non tantum ab Ottone, sed & a fratre ejus Brunone gestum sit, perspicue e biographo nostro intelligitur. Hic enim, de Italia Luidulpho, quod e supra dictis anno 956 factum, delegata num. 55 locutus, mox isthæc, quibus de conventu illo agi palam est, sequentia verba subjungit: Pater autem ejus imperator ac semper magnificus triumphator, post luctum consolatione recepta, cum fratre suo veterem necessitudinem nova consuetudine junxit. Coloniam venit. Ibi se non tam fraternis deliciis, quam mutuis cum illo aspectibus, affatibus & cunctis omnino jucundissimis usibus oblectavit. Nec defuit ibidem severa in improbos & importunos cives regni censura judicii, blanda item in bonos & mites piæ dominationis liberalitas. De statu regni rebusque ejus tutandis & dilatandis sedulo & strenue in commune consultum; ut de sanciendis quibuslibet, aliis resecandis cautissime ageretur, summo consilio provisum est. Nec tantum, quæ hic memorantur, cum fratre suo in conventu illo egit Sanctus noster; verum etiam, ut idem biographus noster mox subdit, Quæsivit … summa diligentia …, navos & industrios viros, qui rempublicam suo quisque loco, fide & viribus tuerentur, iis ut neque consilium, neque copiæ deessent, sedulo curavit. Quotquot etiam de principibus & regionariis primoribus, cæterisque, quorum dispositio regni intererat, saluberrimis suis ammonitionibus ad communis bonorum omnium utilitatis fœdus fide plena consenserant, hos ipse inter summos & familiares habebat, eisdem imperatorem germanum suum apprime conciliabat, pensans non temere a quodam sapiente dictum: “Bonus, ubi negligas, segnior, aut malus fit improbior.”

[118] [episcopique munus haud negligens S. Pantaleonis monasterium,] Ita, quæ ad politici principis partes spectabant, Sanctus sedulo ac strenue explevit. Nec propterea tamen ullo modo, quæ ab ipso vel religio, vel munus episcopi exigebat, neglexisse est putandus. Quid autem, inquit de Brunone jam ordinato episcopo num. 34 Rotgerus, fecerit, quomodo docuerit, qualiter pro pace ecclesiarum Dei seipsum impenderit, actu est mirabile, dictu difficile. Tantum enim superiorum insignia hujus quotidiana opera præcedebant, ut totum, quod in ecclesiis sive ampliandis sive restaurandis, quod in reliquiis & corporibus Sanctorum in suam parochiam transferendis, quod in privatis vel publicis ædificiis componendis, quod in ordinandis domibus, familiæque sanctæ Dei Ecclesiæ rebus fecerat, ad aliorum operam pene incomparabile videretur. Inter ædificia, quæ a Sancto composita seu exstructa Rotgerus hic indicat, a nobis hoc loco, quo de rebus, anno 956 a Sancto gestis, tractamus, memorandum venit, quod Bruno haud procul ab urbe Coloniensi exstruxit, aut, ut alii volunt, instauravit, S. Pantaleonis monasterium. Hadamarus, Fuldensis abbas, per quem, ut supra vidimus, Bruno synodicam epistolam ad Agapetum Papam anno 953 misit, Roma una cum pallio, ad Sanctum nostrum per Agapetum misso, S. Pantaleonis, de quo prævius apud nos ad XXVII Julii diem Commentarius num. 43 & seqq. consuli potest, reliquias secum tulit, hasque cum sacro isto habitu in antiqua & ruinæ proxima S. Pantaleonis prope Coloniam ecclesia, ubi illas Hadamarus deposuerat, S. Bruno recepit. Hic itaque, quo congruam sacris illis pignoribus sedem pararet, Non multo post, ut biographus noster apud Surium & Leibnitium, tribus illis aliisque quinque sequentibus vocibus in codice nostro ab oscitante librario omissis, cap. 24 docet, ibidem, ut puta in loco secretiori & ab urbanæ inquietudinis molestia remotiori fratres in laude divina pervigiles & solicitos sub monasticæ regula disciplinæ Domino servire instituit; quibus abbatem præposuit nomine Christianum.

[119] [cujus fundationem in annum 964 Gelenius differt.] Gelenius de Coloniæ Agrippinæ Magnitudine lib. 3, syntagmate 12 primo sic habet: Anno Dominicæ Incarnationis, ut tabulæ (fundationis scilicet dicti monasterii) aiunt, 964 Bruno ecclesiæ Coloniensis archiepiscopus duodecimus primique Ottonis imperatoris germanus monasterium S. Panthaleonis extra urbis mœnia fundavit, fratresque in laude divina pervigiles sub monasticæ Benedictinæ regula instituit, quibus abbatem præposuit Christianum nomine; ac deinde, nonnullis interpositis, ita prosequitur: Idem Bruno archiepiscopus in diplomate fundationis monasterii plurimas eidem concedit libertates, prohibet spolia a morte defunctorum abbatum, & mandat, ut locum defuncti nullus penitus obtineat, nisi quem votiva fratrum electio fecundum timorem & amorem Christi de suis sibi præesse voluerit. Eximit vero cœnobium ab omni onere, nisi cum dominis successoribus suis pro statu & negotio regni ultra Alpes proficiscendum est, ab abbate præfatæ ecclesiæ pro charitate spadicem validum accipiant, sed nudum, si vero infra, vehiculum absque jumentis, quod post expeditionem si superfuerit, restituatur, ne vel in hoc damnum ecclesiæ suæ inferant. Ita laudatus Gelenius; cum autem fundationis diploma, quo, quæ hic memorantur, monasterio S. Pantaleonis a Brunone fuere concessa, anno 964, ut mox subdit, datum notetur, hinc verosimillime, anno isthoc monasterium illud fundatum existimarit ac porro re etiam ipsa id tum factum, in diplomate illo, quod fundationis tabulas appellat quodque liberius, quam par sit, interpretatur, tradi, per verba priori loco hic recitata affirmarit.

[120] Verum Mabillonius, qui Coloniense S. Pantaleonis monasterium anno 956 conditum putat, [anno 956, ut Mabillonius censet,] constructionem ejus a Gelenio (loco nempe a me nunc cit.) serius differri idque e Brunonis diplomate seu privilegio, quo, quæ jam dicta sunt, sacro isti asceterio conceduntur, abs illo probari, Annalium Bened. lib. 45, num. 96 præfatus, mox subjungit: Verum hoc privilegium post aliquot a condito monasterio annos concedi potuit; nec verisimile est, Brunonem post acceptas ex Urbe sancti Pantaleonis reliquias ad annos undecim exspectasse, quo congrua eis sedes ac loci religiosi custodes & cultores assignarentur. Res plane, ut mihi equidem apparet, sic habet. Et vero, Brunonem non in annum usque 964 cœnobii S. Pantaleonis structuram distulisse, suadet mihi etiam ipsemet Sancti nostri biographus. Postquam enim, S. Pantaleonis reliquias in antiqua ruinæque proxima sancti illius martyris prope Coloniam ecclesia ab Hadamaro Fuldensi abbate, qui eas, uti e supra dictis nemo non colliget, anno 953 vel sub sequentis initium Roma attulerat, fuisse tantisper depositas, num. 42 narravit, non multo post ibidem fratres in laude divina pervigiles ac sollicitos, qui Domino servirent, a Brunone fuisse institutos, mox adjungit, id utique non facturus, si annis demum vel decem vel undecim post res facta fuisset. Adhæc annalista & chronographus Saxo ad annum 956 sic scribunt: Brun archiepiscopus Coloniensis, frater regis, cœnobium S. Pantaleonis construxit; cum autem scriptor, annalista & chronographo isto vel præstantior vel antiquior, qui monasterii S. Pantaleonis constructionem post assignatum abs hisce annum 956 statuat, haud inveniatur, Mabillonio, qui anno huic, ut jam dixi, illam innectit, standum opinor.

[121] Ceterum Gelenius, qui anno demum 964 fuisse a S. Brunone fundatum S. Pantaleonis monasterium autumat, [ab ipsis etiam, ut apparet, fundamentis exstruit,] Syntagmatis supra laudati initio sic scribit: Ecclesia sub patrocinio sanctorum medicorum Panthaleonis, Cosmæ & Damiani ob vetustatem originis notitia caret; exstitisse tamen temporibus Ludovici imperatoris & Lotharii filii ejus, ex diplomate anni 853 constat, in quo hæc lego: “Ecclesia S. Panthaleonis, quæ ad thesaurum & luminaria ejusdem matris ecclesiæ (metropolitanæ) pertinere dinoscitur, sed & hospitale inibi ad pauperum receptionem constructum &c.” Quæ verba non novitiam originem, sed anilem ætatem subindicant. Hæc ille, nonnulla deinde adhuc alia, e quibus, monasterii S. Pantaleonis, etsi hujus fundator censeatur S Bruno, exordia ante hujus ætatem reponenda, cognosci affirmat, adjungens; verum cum antiqua S. Pantaleonis prope Coloniam ecclesia, dum in ea S. Pantaleonis, quas Roma attulerat, reliquias Hadamarus Fuldensis abbas tantisper deposuit, inculta ac ruinæ proxima, ut Rotgerus loco mox cit. testatur, exstiterit, nihil impedit, quo minus illam, etsi etiam olim, uti quæ Gelenius allegat, probare videntur, a monachis occupatam, dirui jussisse novamque una cum ædificiis, monachorum usui destinatis, a fundamentis exstruxisse Bruno credatur. Et vero re etiam ipsa id fecisse Sanctum, nec tantum ecclesiam antiquam instaurasse, suadent mihi una cum supra plus semel laudato, quod, ut dixi, inter tria monasteria, Coloniæ Agrippinæ a S. Brunone, ut tradit, exstructa, S. Pantaleonis nomine insignitum diserte recenset, Laurishamensi Chronico annalista & chronographus Saxo, supra pariter plus semel jam laudati, qui, dictum Coloniense S. Pantaleonis monasterium a Brunone, non instauratum, sed exstructum, fuisse, memoriæ produnt.

[122] [Gerbergæ sorori suæ bona dotalia curat restitui.] Modo a sacro isthoc asceterio, quod, ut docui Sanctus anno 956 exstruxit, aut certe (neque enim id forte eodem, quo fuit inceptum, anno ad umbilicum fuerit adductum) exstruere incepit, ad alia, quæ Bruno adhuc eodem anno 956 fecisse narratur, progrediamur. Lotharius, Ludovici Transmarini, Francorum regis, ex Gerberga Sancti nostri, ut supra docui, sorore filius, qui patri, anno 954 e vivis sublato, in regnum successerat, biennio circiter inde elapso seu anno 956 Raginarii, Hanoensium comitis, castrum, supra Carum fluvium situm, occuparat, liberosque ejus ac milites, direpto incensoque castro, secum abduxerat. Gerberga, hac occasione, ut bona, dotis nomine a priore marito suo Gisleberto duce accepta, quæ Ragenarius violenter detinebat, recuperaret, utendum rata, cum Brunone fratre suo, ut, hoc interveniente, voti sui compos reddi resque cum Ragenario componi possent, in colloquium descendit; Bruno autem, cum sorore ac, ut verosimillimum apparet, cum Ragenario etiam locutus, effecit, ut illi quidem bona sua, huic vero liberi militesque restituerentur. Ita colligo ex Frodoardo, qui in Chronico ad dictum annum 956 sic scribit: Lotharius rex munitionem quamdam super Carum fluvium, quam Ragenarius comes Ursioni cuidam Remensis ecclesiæ militi abstulerat, pugnando recepit, & infantes Ragenarii ac milites quosdam, ibidem inventos, secum abduxit, ipsumque castrum direptum incendit… Gerberga regina colloquium habuit cum Brunone fratre suo, ubi prædicto Ragenario sui milites & infantes redduntur; reginæ vero possessiones, quas illi quondam Gislebertus dux dotis nomine dederat, restituuntur.

[123] Eodem, quo hæc gesta, anno 956 accidit etiam aliud, [eumque ad Abderramenum, Saracenorum regem, a quo legati ad Ottonem venerant,] in quo Sanctus partem non exiguam habuit. Crebris victoriis, inquit de Ottone lib. 3 Witikindus, imperator gloriosus factus atque famosus multorum regum ac gentium timorem pariter & favorem promeruit; unde plurimos legatos suscipit, Romanorum & Græcorum, Saracenorumque, perque eos dies diversi generis munera, vasa aurea & argentea; id autem, quod verbis hisce refertur, vel anno, ut apparet, 956, cui passim ab eruditis innectitur, vel certe sub anni 955 finem, ad quem ab annalista Saxone refertur, evenit. Witikindus enim statim post verba jam recitata, paucis dumtaxat aliis, quæ eodem spectant, interpositis, sic habet: Liudulfus autem filius imperatoris, cum fidem vult servare amicis, patria cessit, Italiamque cum iis adiit; quo agente annum fere totum, diem extremum obiit; quare, cum sic, ut apparet, eodem circiter, quo Ludolphus Italiam, post annum ibidem moriturus, adiit, tempore venisse ad Ottonem diversorum regum ac gentium legatos, insinuet, Italiamque Ludolphus anno, ut supra vidimus, 956 adierit, consectarium fit, ut legati, a Witikindo memorati, ad Ottonem vel eodem anno 956 vel certe (neque enim quid eventum illum anno 957 illigandum suadet) anno 955 advenerint.

[124] Porro, ut ad id modo, quod ad Sanctum nostrum spectat, [legati pariter abs hoc essent mittendi,] proprius accedam, inter legatos illos erant etiam, qui, quemadmodum S. Joannis abbatis Gorziensis Vita, Operi nostro ad XXII Februarii diem intexta, nos docet, per Abderamenum, Maurorum in Hispania potentissimum regem, cum litteris ac muneribus missi erant. Hisce, quibus episcopus quidam præerat, pro dignitate receptis diuque retentis, post longiores moras, quas inter episcopus ille moritur, quinam ad Saracenorum regem ab Ottone mittendi pariter sint legati, disquiritur. Dum a nostris, quinam eo, inquit Vitæ S. Joannis abbatis Gorziensis scriptor, remittantur, disquiritur, post nonnulla aliquamdiu tracta confilia id demum convenit, ut, quia idem rex sacrilegus & profanus, utpote qui Sarracenus & a vera fide prorsus esset alienus; quique, quamvis amicitiam expeteret principis Christiani, in litteris tamen, quas miserat, blasphema nonnulla in Christum evomuerat, cum scriptis imperialibus, quæ ferrent, vocem quoque suam ipsi aperire, &, si quo pacto divinitus daretur, immutare possent perfidiam. Difficili ac longæ deliberationi finem imposuit Bruno, Coloniensis archiepiscopus, qui Adalberoni, Metensi episcopo, ut viros e suis idoneos duos, qui Christianam veritatem libere, si res ita posceret, profiteri parati essent, in legationem illam deligeret, injunxit.

[125] Qui res gesta sit lauditus Vitæ S. Joannis, [Adalberoni Metensi, ut e suis duos, legationi isti idoneos, pararet, non ante,] abbatis Gorziensis, auctor sequentibus hisce apud nos num. 116 verbis exponit: Forte, inquit, sub ipsos dies Adalbero noster sacræ memoriæ palatium adierat. Bruno magno ac felici postmodum futurus usui & decori, germanus regis, sapientia & prudentia, cum rerum publicarum, tum omnium liberalium eruditione disciplinarum ita apprime eruditus, ut sui temporis omnes superaret & antiquos pæne æquipararet, cui insuper & Græcæ lectionis multa accesserat inctructio, omnium tunc temporis publice & privatim agendorum communicator ac prudentissimus erat consultor, eique imperialium data provincia litterarum. Is, varie ceteris consultantibus, nostrum Adelberonem sacræ memoriæ nominat episcopum, nullique aptius id negotii sic addit posse injungi, quia ipse plurimos perfectorum virorum haberet, quos humanis nequaquam cessuros terroribus satis constaret, utpote seculo jam defunctos & libero pro fide coram quibuslibet potestatibus ore locuturos. Convenitur episcopus, & ut duos suorum idoneos legationi Hispaniarum paret, imperatur. Cum magno ac felici postmodum futurus usui & decori litterarumque imperialium provinciam demandatam sibi habuisse Bruno hic dumtaxat, nuspiam ei vel episcopi vel ducis titulo attributo, a laudato Vitæ S. Joannis abbatis Gorziensis Vitæ scriptore dicatur, sicque hic illum archicapellanum quidem, quo officio Sanctum nostrum prius etiam, quam foret episcopus, apud Ottonem functum esse, supra vidimus, non autem etiam episcopum, faciat, non nemo forsan, antene, an postquam ad dignitatem illam jam esset evectus, ac proin an ante, an post annum 953 Sanctus noster fecerit, quod fecisse illum, verbis jam datis narrat, revocabit in dubium.

[126] [sed post annum, uti hic adducto suadent, 955] Verum Witikindus non prius, quam duabus, quarum alteram de Hungaris, die e supra dictis S. Laurentio sacra seu X Augusti, alteram de Sclavis, die, ut Hepidannus docet, S. Gallo sacra seu XVI Octobris anno 955 Otto retulit, victoriis narratis, supra huc transcripta verba, quibus ad Ottonem, crebris victoriis jam gloriosum ac celebrem, diversarum nationum ac nominatim Saracenorum legatos venisse tradit, subministrat; quare, cum res eo, quo gestæ fuerunt, ordine scriptor ille, qui eodem, quo Sanctus noster, seculo X floruit, narrare sit solitus, auctoritas ejus omnino exigit, ut legatos illos non prius, quam cum duæ dictæ victoriæ ab Ottone fuissent relatæ annusque proinde 955 ad XVI Octobris diem jam esset provectus, ad principem hunc venisse credamus. Jam vero, cum certe etiam, ut consideranti patescet, non prius, quam cum jam venissent ad Ottonem dicti legati, Sanctus noster fecerit, quod fecisse verbis proxime huc transcriptis a Vitæ S. Joannis abbatis Gorziensis auctore narratur, hocque inter & legatorum ad Ottonem adventum haud prorsus exiguum temporis spacium, uti e supra dictis pronum est colligere, intercesserit, consectarium est, ut Sanctus noster id, quod per dicta verba ab auctore isto traditur fecisse, verosimillime ante annum 956 & quidem aliquantulum jam provectum haud fecerit seu ut Bruno tum demum, cum posterior hic annus aliquamdiu jam fuisset in cursu, Adalberoni, Metensi episcopo, injunxerit aut certe injungendum curarit, ut duos e suis viros, legationi, ad Abderamenum Saracenorum regem mittendæ, aptos, deligeret.

[127] Nec est, cur a quoquam, an res jam inde ab anno, quo etiam ad Ottonem diversarum nationum legatos venisse, Frodoardus in Chronico scribit, [injunxit seu injungendum curavit.] 948 ac proin ante annum 953 seu tempus, quo Sanctus noster factus est Coloniensium episcopus, haud acciderit, in dubium revocetur ex eo, quod supra plus semel jam laudatus Vitæ S. Joannis abbatis Gorziensis scriptor Sanctum nostrum per verba supra huc transcripta Ottonis archicapellanum, at non itidem episcopum, faciat. Bruno enim apud Ottonem etiam tunc, cum ad Coloniensem cathedram jam fuisset promotus, archicapellani functus est officio, nec necesse fuit, ut Vitæ S. Joannis abbatis Gorziensis scriptor, Brunonem designare volens, eum in finem omnes, qui huic competebant, titulos usurparet. Sanctum quidem, utpote quem (verba illius supra adducta videsis) Magno ac felici, non jam tum fuisse, cum fecit, quod verbis illis fecisse dicitur, sed postmodum dumtaxat futurum usui & decori, insinuet, episcopum nondum etiam tum fuisse, suspicandi ansam præbet; verum cum scriptor ille exstiterit monachus, ita forsan fuerit locutus, significare volens, Brunonem, cum fecisset, quod fecisse illum narrat, factum esse paulo post, non Coloniensem episcopum, sed, nonnullis, qui monachis in Hannonia erant quammaxime infesti, malevolis ac nominatim Montensium comite Raginero, quem anno 957 in exsilium, ut § seq. sumus visuri, pepulit, repressis, ecclesiarum & monasteriorum in Lotharingia protectorem ac patronum. Utut sit, Abdarameni equidem ad Ottonem legationem anno 948 certissime esse posteriorem ac proin tempori jam assignato innectendam, vel ex eo liquet, quod, annis certe nondum quinque post hanc elapsis, Saracenorum ille rex Joanni, Ottonis legato ac dein Gorziensi abbati, Hungarorum, uti in hujus supra laudata apud nos Vita num. 136 videre licet, in Ottonis regna, duce Conrado, hujus genero, irruptionem, anno, ut supra vidimus, 954 factam, objecerit.

§ X. Quæ ad religionem spectant, studiose curat; Ragenarium, Hanoniensium comitem, in exsilium pellit; cur & quando id fecerit.

[Monasteria varia diœcesi Coloniensi vel exstruit vel instaurat.] Inter ædificia, quæ Sanctum nostrum exstruxisse, Rotgerus per verba, num. 118 huc transcripta, docet, non tantum, quod, ut dictum, anno 956 exstruxit quodque § proxime prægresso, cum de rebus, a Brunone tum gestis, sermo ibidem foret, commemoravimus, Coloniense S. Pantaleonis, verum etiam multa alia variis locis in diœcesi Coloniensi exstructa monasteria recenseri debent. Sancti nostri biographus de non paucis hujus gestis jam locutus num. 48 sequentia isthæc de eodem subjungit verba: Interea certatim multis in locis per parochias episcopii sui fidelis hic Domini Servus & prudens ecclesias, monasteria & cetera ædificia servitio Domini Dei sui & honori Sanctorum ejus apta, quædam a fundamentis erexit, quædam prius fundata nobiliter auxit, alia olim diruta reparavit. Monasteria omnia & singula, quæ a Sancto nostro vel instaurata vel aucta vel a fundamentis erecta hic memorantur, nullus uspiam scriptor enumerat. Adhæc, etsi etiam Coloniensi jam memorato S. Pantaleonis monasterio duo adhuc alia, S. Andreæ nimirum & S. Martini, monasteria, veluti a Sancto in ipsamet Coloniensi urbe exstructa, Laurishamense Chronicon per verba, num. 38 huc transcripta, adjungat, neutrum tamen per Brunonem fuisse a fundamentis exstructum, Gelenius de Coloniæ Agrippinensis Magnitudine lib. 3, syntagmate V & XIII contendit.

[129] [Id vel fecit, vel saltem facere incepit, priusquam Ragenarium] Verum, etsi sic habeat, ambo tamen loca ista sacra ædificiis saltem opibusve, uti ipsemet ibidem non diffitetur Gelenius, fuerint indubie a Brunone aucta hincque, veluti abs hoc condita, in Chronico Laurishamensi notata. Utut sit, fuisse equidem monasteria haud pauca in diœcesi Coloniensi a Sancto nostro vel aucta vel instaurata vel etiam a fundamentis exstructa, e proxime huc transcripto biographi nostri textu habetur compertum; etsi autem tempori etiam, quo cuilibet illorum manum admoverit, determinando haud sim, hic tamen pauca, quæ modo protuli, de sacris illis ædificiis proferre est visum, quod certo equidem prius id, quam quæ modo memoraturus sum, Sanctus noster fecerit aut saltem facere inceperit. Res e dicendis haud difficulter cuilibet patescet. Rotgerus, statim atque de monasteriis, in diœcesi Coloniensi a Sancto exstructis liberaliterque fundatis, per verba, jam partim mox huc transcripta, fecit sermonem, subjungit: Idem ad exteras nationes transfudit & in regno suæ providentiæ delegato, partim exemplo, partim opere proprio, partim varia personarum qualitate & crebra admonitione diffudit. Quod itaque Sanctus, in diœcesi sua Coloniensi instaurando exstruendove ac porro fundando monasteria præstitit, id certe, priusquam idem in regno, curæ suæ commisso seu Lotharingia præstaret, vel fecerit, vel saltem, uti ex hisce biographi nostri verbis nemo non colliget, facere inceperit. Verum quandonam Sanctus in Lotharingia pariter monasteria vel exstruxit vel instauravit?

[130] [relegaret. Hunc ob causam, hic a Folcuino,] Ut quæque eo, quo gesta videntur, ordine proponam, ea de re sermonem non prius instituam, quam de Ragenario, Hanoensium comite, a Brunone in exsilium misso, tractaro. Frodoardus in Chronico ad annum 957 sic scribit: Bellorum tumultus agitantur inter Brunonem ex præsule ducem & Ragenarium comitem cæterosque Lotharienses … Lotharius rex cum matre sua & amita sua relicta Hugonis (hæ ambæ, quarum hæc Hadwigis, illa Gerberga vocabatur, S. Brunonis e jam dictis erant sorores) obviam pergit in pagum Camaracensem avunculo suo Brunoni. Videns vero Ragenarius non posse se venienti resistere multitudini, ad Brunonem venit; at quia quæsitos dare noluit obsides, eum Bruno comprehendens sub custodia secum deduxit, nec multo post trans Rhenum in exilium misit. Fuit itaque Raginarius, uti ex hoc Frodoardi textu liquet, a Brunone in exsilium pulsus. Verum utquid id a Brunone & an anno per Frodoardum assignato factum? Folcuinus de abbatum Lobiensium gestis apud Dacherium in Spicilegio edit. anni 1723 pag. 739, ecclesiæ S. Ursmari per Ragenarium violatione aliisque nonnullis, quæ impie hic gessit, narratis, sequentia, quæ huc potissimum spectant, verba suppeditat: Post prædictam ecclesiæ sancti Ursmari violationem Raginerus tyrannidem multiplicat, pauperes premit, & res ecclesiarum, non Dei, sed suas facit; pro quibus omnibus a domino Brunone vere pacifico apud sanctum Salvium evocatus, confessus & læsæ regiæ majestatis convictus reus, proscriptus est ac perpetuo exilio deportatus.

[131] Folcuino adstipulantur anonymus Vitæ S. Gerardi, [cui Vitæ S. Gerardi scriptor & Baldericus in Chronico,] abbatis Broniensis, scriptor, qui sec. XI floruit, & Baldericus, chronici Cameracensis auctor eruditus & gravis. Prior enim apud nos tom. 2 Octobris in Vita illa num. 39 sic habet: Ut mentio fiat quantulacumque de altero fratre ejus duce atque archiepiscopo Brunone, cujus nimirum memoria est in Benedictione, quisnam queat condigna relatione virtutes ejus æquiparare? Sub cujus procuratione sagaciisima radicitus amputante improborum spurca vitulamina, tamquam arbor fructifera refloruit Lotharingia pacis & justitiæ abundantia, asseverans ejus tutamine revexisse * aurea quondam tempuscula. Cujus rei indicio est Raginerus comes Hainoensium haud ignotus, cognomento Longicollis, qui, quia tyrannice suis importunabatur comprovincialibus & noluit resipiscere, semel & secundo commonitus, nunc usque exsulat in ignotis regionibus, procurante incustria ambidextra Archipræsulis hujus; posterior vero in laudato Chronico lib. primo, cap. 94 sequentem loquitur in modum: Audita igitur longe lateque morte imperatoris (Ottonis I nempe) Rainerius atque Lantbertus, filii videlicet Raineri, quem, vivente adhuc imperatore, archiepiscopus Bruno, qui sub fratre monarchiam tenebat, pro insolentiis, pro rapinis, pro Ecclesiæ incussionibus, pro multis etiam sceleribus sæpe arguendo corrigebat, sæpe beneficiis ejus sævitiam placando leniebat; sed cum tamen ejus feritatem siriatico targore inflatam nullo modo premere potuerit, in exilio tandem perpetuo damnatum fratri contradidit.

[132] Verum Sigebertus in Chronico ad annum 959 sic habet: [at non item per verba hic recitata] Bruno archiepiscopus & archidux Lotharingiæ secundas partes in regno fratris sui (Othonis I nempe) potenter & industrie administrans Raginerum, Montensem comitem, qui Longi-collus cognominabatur, apud Valentianas evocatum capit, & irrevocabili exsilio damnavit pro eo quod regnum bellis inquietabat, vel quod verius fuisse dicitur, pro eo quod mortuo Gisleberto duce consanguineo suo, ea, quæ Gislebertus uxori suæ Gerbergæ sorori imperatoris in dotem contulerat, violenter ei auferre præsumebat. Quod si itaque fides Sigeberto, cui etiam annalista Saxo & Chronici Belgici Magni auctor, utpote idipsum, quod hic ille, iisdem etiam fere verbis referentes, adstipulantur, adhibenda hic sit, Raginerus non certo, quod bellis regnum vexaret, rapinas exerceret, res sacras violaret tyranniceque gubernaret, sed vel idcirco, vel quod, quæ Gerbergæ, Brunonis sorori, a marito suo defuncto in dotem fuerant collata, violenter auferret, exsilio fuerit a Sancto nostro mulctatus; ast, cum possessiones, quas a defuncto marito suo Gisleberto Gerberga dotis nomine acceperat, fuerint ei a Raginero, ut num. 122 vidimus, jam inde ab anno 956 restitutæ, haud prorsus immerito, an vel partim ob illas vi ablatas Raginerus post fuerit a Brunone in exsilium missus, dubitari posse videtur. Et vero aut id certe illa etiam partim de causa non factum, aut Raginerum dictas possessiones, cum Gerbergæ hasce anno 956 reddidisset, iterum ei post violenter abstulisse, est dicendum.

[133] [Sigebertus, suffragantur,] Cum Sigebertus, dum per verba proxime huc transcripta causam, ob quam relegatus a Brunone Ragenarius fuerit, exponit, sub disjunctione loquens, id vel quod hic regnum bellis turbaret, vel quod dotalia Gerbergæ bona violenter auferret, factum esse, scribat, ita semet, an vel partim ob postremam hanc causam pœna illa Ragenario fuerit inflicta, dubium hærere, non obscure prodit; etsi autem, id ob solam etiam eamdem hanc postremam causam verosimilius factum, nonnulli, ut insinuat, crediderint, hinc tantum, talem quidem horum opinionem, at non itidem veritati hanc exstitisse consonam, potest concludi. Quoniam non raro fit, ut, quæ sanctissimi Viri optima etiam intentione faciunt, in deteriorem partem malevoli interpretentur, facile inducor, ut credam, quosdam pro genio suo, quod Bruno relegando Raginarium fecerat, sinistre interpretatos, id abs illo, non ut reipublicæ & religioni consuleret, sed ut sororis suæ commodis serviret, factum credidisse ac porro vulgasse. Verum hosce, qui, quemadmodum e recitatis Sigeberti verbis apparet, Raginarium idcirco dumtaxat, quod dotalia Gerbergæ bona violenter abstulisset, exsilio fuisse a Brunone mulctatum, arbitrati sunt, fuisse in hac opinione sua deceptos, supra recitata non modo anonymi, qui S. Gerardi, abbatis Broniensis, Vitam scripsit, auctoris, verum etiam ac præcipue quidem Fulcuini, qui eodem, quo S. Bruno obiit, anno 965 creatus fuit Lobiensis abbas, verba evincunt. Hisce enim, nulla omnino dotalium, quæ Gerbergæ per Ragenarium fuerint ablata, bonorum mentione facta, fuisse hunc in exsilium, quod tyrannidem exerceret, pauperes opprimeret, ecclesiasque diriperet, a Brunone missum, tantummodo indicatur.

[134] [allegatam, in exsilium] Nec est, cur quis, opinioni illorum, qui ob ablata Gerbergæ bona dotalia relegatum a Brunone fuisse Ragenarium, credidere, Frodoardum quadantenus, qui illum Hanöensium comitem, quod quæsitos dare noluisset obsides, in exsilium a Brunone missum fuisse, per verba supra recitata tradit, suffragari arbitretur. Etsi enim Bruno, quo dotalium Gerbergæ bonorum, quæ Ragenarius iterato forsan invaserat, vel sese restituturum quidem anno 956 promiserat, re tamen ipsa restituere nondum voluerat, restitutionem certam ac tutam redderet, postulare merito obsides a Ragenario potuerit, id tamen etiam, quo hunc ad pacem servandam sceleraque, quorum, spectato Folcuino, reum sese reddiderat, deinceps haud patranda, certius adigeret, facere illum potuisse, nemo non videt. Adhæc Ragenarium cum in Brunonis potestate ac manibus jam foret, libertatem suam tam parum curasse, ut, quo ex hisce sese eriperet, Brunoni, quos petebat, dare obsides detrectarit, haud admodum, etsi interim Frodoardus id e jam dictis asserat, verosimile apparet; quare Folcuino, qui nec obsidum, quos Raginarius dare noluerit, mentione facta, fuisse hunc idcirco, quod, a Sancto nostro ob tyrannidem exercitam, ob pauperum oppressionem, ob ecclesiarum direptionem evocatus, læsæ regiæ Majestatis reus fuisset convictus, a Brunone relegatum, loco supra cit. memoriæ prodit ac porro hac in re, si non aperte sibi assentientes, saltem suffragantes, Cameracensem chronographum anonymumque Vitæ S. Gerardi, abbatis Broniensis, scriptorem habet, standum opinor.

[135] Quod modo ad tempus, quo Ragenarium Sanctus noster relegarit, [anno, uti ex Frodoardo statuendum apparet, 957 pepulit.] spectat, fueritne id anno 957, an sequenti factum, dubitari haud immerito posse videtur; dilucide enim posteriori huic anno rem non tantum annalista Saxo, sed & Reginonis continuator, qui ibidem habet, Factione Brun archiepiscopi Reginerus comes comprehenditur, & in Slavos exul mittitur, innectit; etsi autem Sigebertus, non ad annum 958, sed ad sequentem id referat, haud propterea tamen, cum hic forsan, ut subinde etiam alibi, documenta sibi prælucentia secutus, facit, a XXV Martii die, Nativitatem Domini prægrediente, annorum initium repetat, ab annalista Saxone & Reginonis continuatore, qui a Domini Natali numerare incipiunt, certo dissentit. Verum, etsi sic habeat, Frodoardo tamen, qui Ragenarii exsilium anno 957 illigat, assentiri malo, primo quidem, quod, quamvis Reginonis continuator, qui, ut dictum, Ragenarium anno 958 exsilio mulctatum notat, Brunoni exstitisse, non secus ac Frodoardus, a nonnullis existimetur æqualis, id tamen omnino certum haud appareat; deinde vero, quod Reginonis continuator pro scriptore minus accurato, quam Frodoardus ab eruditis passim soleat haberi, nec ullum ipsi pondus ex annalista Saxone, utpote qui vel ipsummet scriptorem illum vel Sigebertum cæce fuerit secutus, possit accedere.

[136] Porro Bruno eo ipso, quo e jam dictis in exsilium pepulit Ragenarium, [Eodem anno Normannos plures,] anno 957 plures Nortamannorum, non tantum plebeios, sed & principes seu magnates sacris Baptismatis undis, ut chronographus & annalista Saxo ad annum illum testantur, ablui curavit; etsi autem Sigebertus id Sancti factum ad annum 958 referat, haudquaquam tamen abs hisce, cum forte hic iterum annum & a XXV Martii & a novem, priusquam id illi faciant, mensibus inchoet, dissentire est censendus. Verum, quinam sunt Nortmanni, quorum plures non tantum plebeios, sed & principes seu magnates baptizari curarit Sanctus noster? Rotgerus num. 60, de Brunone, Lotharium adversus Hugonis Magni filios in Galliis tutato, locutus, mox subjungit: Imminet regno illi, quod reticendum non est, sæva clades, Nortmannorum gens, quibus in piratico latrocinio non sunt alii exercitatiores. His ex magna jam parte præda erat populus, dissentione & civili pernicie assuetus. Quod illis superfuerat, inter se domestica seditione consumpserant; egit autem provida dispensatio Rectoris nostri, qui, quoniam hominem se esse intellexit, humani nihil alienum a se putavit, egit, inquam, ut ad se, quasi ad tutissimum portum, confugerent omnes, qui quietem & pacem amarent; ipsorum etiam barbarorum immanitatem & intolerandam dudum ferociam mitigavit, siquidem eodem tempore & rex eorum Haroldus cum magna suæ multitudine gentis Regi regum Christo colla submittens vanitatem respuit idolorum.

[137] [cum Normannis una cum Heroldo, Danorum rege,] Ita ille; cum autem una cum Haroldo, Nortmannorum seu potius (Nortmannorum enim nomine etiam Dani solebant distingui) Danorum rege, quem una cum magna gentis suæ multitudine, curante, ut indicare videtur, aut operam saltem ad id conferente Brunone, Christi jugo se submisisse hic memorat, plures haud dubie, dum id rex ille fecit, Nortmannorum seu Danorum non tantum plebeii, sed & magnates sacris Baptismatis undis fuerint abluti, non nemo forsan, hosce esse illos ipsos Normannos, quos sacris undis ablui anno 957 curasse Brunonem, Sigebertus non secus ac chronographus & annalista Saxo, memoriæ, ut docui, prodit, in animum inducat. Verum fuit, uti ex iis, quæ Adamus Bremensis in ecclesiastica sua historia lib. 2, cap. 2 & Helmodus scribunt, omnino constat, Haroldus, Danorum seu Nortmannorum rex, jam inde ab anno 947 ad Christi fidem conversus; quare, necesse est, ut Nortmanni, quos cum hoc Christi jugo se submisisse, Rotgerus per verba proxime recitata docet, diversi a Normannis, quos anno 957, Brunone curante, baptizatos, Sigebertus, annalista & chronographus Saxo tradunt, exstiterint. Forsan quidem, cum Danos a Nortmannis distinguat, hosque pro Norwegis loco proxime cit. Adamus Bremensis habeat, factum esse posse, quis contendet, ut, quemadmodum Dani regem, nomine Haroldum, jam inde ab anno 947 ad fidem conversum, ita etiam nominis ejusdem regem, qui serius christiana sacra fuerit amplexus ac a Rotgero per verba supra data memoretur, Norwegi habuerint.

[138] [ut Rotgerus narrat, ad fidem] Verum, etsi quidem reipsa rex, qui Haroldus seu Haraldus fuit vocatus, Norwegis ab anno 950 usque ad annum 962, ut Torfæus Rerum Norvegicarum part. 2, pag. 78 & seq. docet, præfuerit, fuisse tamen illum umquam Christiana sacra amplexum, nec hic edicit, nec aliunde potest probari. Adhæc Rotgerus in narrandis iis, quæ loco citato seu num. 60 scribit, ordinem, quo gesta sunt, vel servare vel non servare est censendus; si primum fuerit admissum, consectarium erit, ut, etsi etiam, de Haroldo Nortmannisque, qui non Dani, sed Norwegi exstiterint, seriusque quam anno 947 ad fidem cum illo rege suo fuerint conversi, a Rotgero loco cit. tractari, tantisper dederimus, necessario tamen Nortmanni illi seu Norwegi a Nortmannis, quorum plures tum plebeios, tum magnates sacris Baptismatis undis, curante Brunone, anno 957 fuisse ablutos, annalista & chronographus Saxo, Sigeberto etiam e jam dictis suffragante, tradunt, exstitisse debeant diversi. Cum enim Rotgerus loco cit. de Haroldo Normannisque una cum hoc ad fidem conversis non prius, quam de Brunone, Lotharium adversus Hugonis Magni filios in Galliis tutato fuerit locutus, sermonem instituat, ac anno demum 958 Lotharium contra Hugonis filios tutari Bruno, ut post videbimus, inceperit, consectarium fit, ut, si res eo, quo gestæ fuerunt, ordine Rotgerus narret, Haroldus Nortmannique, quos una cum hoc Christiana sacra amplexos, deinde tradit, id ante annum 958 haud fecerint, ac proin ut a Nortmannis, ad fidem anno 957, ut Sigebertus, annalista & chronographus Saxo referunt, conversis, debeant exstitisse diversi.

[139] Jam vero, cum sic habeat, non est sane, [conversis, non confundendos, baptizari curavit,] cur, ut vera loco cit. memorasse Rotgerus ostendatur, Haroldum, Normannorum, qui Norwegi exstiterint, regem, ab Haroldo, Nortmannorum rege, anno 947 ad fidem converso, distinctum, qui serius Christiana sacra fuerit amplexus, absque ullo vade antiquo admittamus, cumque adeo Haroldus, Danorum rex, a Rotgero loco cit. memoratus, alius indubie, quam Haroldus, anno, ut supra docuimus, 947 una cum multis Nortmannis Christiana sacra amplexus, non sit, nihil superest, quam ut hosce cum Nortmannis, quos anno 957 ad fidem conversos, Sigebertus, annalista & chronographus Saxo tradunt, non confundendos resque eo, quo gestæ fuerunt, ordine a Rotgero loco supra cit. non narrari, credamus. Quare, dum sequentia hæc verba, Eodem tempore & rex eorum (Nortmannorum seu Danorum) Haroldus cum magna suæ multitudine gentis Regi regum Christo coha submittens, vanitatem respuit idolorum, sub num. 60 finem usurpat, non ad aliquid, antea a se memoratum, quod eodem, quo, quod verbis illis prodit, tempore gestum sit, respexisse, sed tantum, eodem tempore & Haroldum, Danorum regem, & magnam gentis hujus multitudinem Christi jugo colla submisisse, significare voluisse est censendus. Sed hæc illa de re jam sufficiant, modo ad illa, quæ Sanctus, pulso in exsilium Ragenario, in Hannonia præstiterit, sermonem convertamus.

[140] Brunonem, pulso in exsilium Ragenario pacataque tandem hunc in modum Hannonia, [pacataque Ragenarii exsilio Hannonia, pariter ibidem diversa] rebus ibidem tam temporalibus, quam spiritualibus misere turbatis debito ordini restituendis, clericis & monachis, qui ab ecclesiastastica & regulari disciplina desciverant, reformandis ecclesiisque ac monasteriis, quæ prægressis Normannorum in regionem irruptionibus intestinisque hasce secutis bellis devastata erant bonisque orbata, instaurandis, operam indefesso studio dedisse, apud omnes Hannoniæ, qui ea de re fuere locuti, scriptores tam antiquos, quam recentiores in confesso est; hisce autem suffragantur etiam non pauci scriptores alii, ac in primis Molanus, qui pro se etiam citans Chronica, vernacula Hannonum lingua conscripta, de Brunone hodie in Sanctorum Belgii Natalibus sic scribit: Lotharici regni populum, dum episcopus esset, sic cum fratre gubernavit, ut eum ex inculto & fero pacatum reddiderit & mansuetum. Explicatius autem istud per capita aliquot exprimitur de Hannonibus in eorum vernaculis Chronicis. Erat tunc miseranda facies monasteriorum, ecclesiarum & cleri. Nobiles ecclesiastica bona invaserant & gravi jugo subditos premebant. Nordmanni enim omnia vastaverant; sed ex his archiepiscopus & archidux beatus Bruno multos cum principibus suis baptizari fecit.

[141] Raginerius, comes Montensis, cognomine Longicollus, regnum inquietabat, sed hunc Valentianis cepit & irrevocabili exilio damnavit; [monasteria vel instauravit vel a fundamentis exstruxit.] bonis ad fiscum publicatis. Quibus sedatis, nobilitatem & clerum Hannoniæ in decentissimum ordinem redegit, & collapsa loca tam sacra quam profana restauravit. In quibusdam tamen locis nimium vastatis pro monachis & sanctimonialibus canonicos substituit, ut Montibus, Sonegiis, Condati. Horum enim tunc magna erat in Ecclesia dignitas propter regularem disciplinam & studium juvandi plebem. Vernacula Hannoniæ Chronica, a Molano laudata, verosimillime alia non sunt, quam quæ sub Annalium nomine Latine Jacobo Guysio sub sec. XIV finem contexta ac deinde sec. XVI in linguam Gallicam conversa sub Illustrationum Galliæ Belgiæ titulo typis Parisiensibus anno 1532 prodiere in lucem; ast anne S. Bruno Sonegiis, Montibus, Condati (addi potest & Malbodii) vel monachis canonicos, vel sanctimonialibus canonicas, ut Guysius memoriæ prodit, re vera substituit? Brunonem, quod in variis diœcesis suæ Coloniensis parœciis, non tantum, ut jam supra vidimus, instaurando, exstruendo ac fundando monasteria, verum & in horum singulis statuendo, qui Deo omnipotenti sub regula vitæ canonicæ deservirent, præstitit, id ad regnum, curæ suæ commissum, seu Lotharingiam ac proin ad hujus etiam partem Hannoniam extendisse, biographus noster num. 48 docet; quare cum, quæ Sonegiis, Montibus, Malbodii & Condati exstiterant, monasteria vel Normannorum aliorumve barbarorum irruptionibus, vel bellis intestinis indubie tum fuissent vastata, dubitandum non apparet, quin Bruno tunc & ea instaurarit & in singulis, qui sub vitæ canonicæ regula Domino deservirent, collocarit.

[Annotata]

* revixisse

§ XI. Quamnam vitæ normam monasteriis, a se in Hannonia instauratis, præscripserit.

[Montibus Hannoniæ sanctimoniales in canonicas seculares,] Dionysius Sammarthanus tom. 3 Galliæ Christ. auctæ col. 144 de Castrilocensi seu Montensi, quod supra Molanus inter monasteria, vitæ canonicæ regulam professuris a Brunone, ut ait, concessa, primo loco recenset, S. Valdetrudis monasterio sic scribit: Castrilocense seu Montense S Valdetrudis monasterium, Ordinis quondam Benedictini sacrarum Virginum, modo nobilium canonicarum insigne collegium, nomen habet a S. Waldetrude, quæ fundamenta ejus consilio venerabilis viri Gisleni jecit anno 656 in monte, qui vocabatur castrorum locus, & lapsu temporis excrevit in urbem amplissimam, hodie totius Hannoniæ primariam, a situ nomen Montes sortitam. Paulo post Sigebertus, Austrasiæ rex, fundationem hanc donis adauxit pro anima patris sui Dagoberti, qui ducem Brunulphum apud Ablatonem interfecerat. Majorem videlicet ecclesiam B. Mariæ virgini exstrui curavit, triginta præbendis, pro totidem nobilibus puellis, institutis, quæ in ea Christi manciparentur obsequio; monachis autem in primario ejusdem Sanctæ templo, quod erat SS. Apostolorum Petri & Pauli, collocatis, census ad victum comparavit, ut ipsi statis horis in sacra puellarum æde divinis operarentur.

[143] Haud igitur ab initio S. Germani ecclesia deputata fuit in ministerium sacrum monialibus impendendum, [monachosque, hisce ibidem in sacris deservire solitos, in canonicos seculares mutasse Brunonem,] sed fuit tantum olim paræcia Montium, in qua circa annum 957, diruto jam monachorum S. Petri monasterio, Bruno Coloniensis archiepiscopus clericos instituit, qui in æde nobilium virginum S. Waldetrudis sacra facerent. Tunc etiam temporis idem Antistes, accepta a summo Pontifice nuntii apostolici auctoritate ad incumbendum reparationi dirutarum a Nortmannis ecclesiarum in Hannonia, moniales S. Waldetrudis in canonicas & monachos similiter S. Petri in canonicos seculares transmutavit, quorum postea præbendæ numero tredecim, S. Dionysii de Broqueroya monachis cesserunt ex dono Balduini, Hannoniæ comitis, anno 1084. Ipsa vero ecclesia Sancti cessit S. Germani canonicis sub annuo censu sex denariorum ecclesiæ S. Dionysii in ipsius S. Dionysii festo solvendorum, qui nunc etiam quotannis abbati Brocqueroyano penduntur, sicque, ut ita dicam, ecclesia S. Petri desiit. Iis itaque, quæ verbis hisce laudatus scriptor memorat, spectatis, S. Bruno, auctoritate etiam a Pontifice Romano munitus, Benedictinas Montibus Hannoniæ S. Waldetrudis sanctimoniales in canonicas seculares, Benedictinosque itidem, in sacra illarum æde divinis operari solitos, SS. apostolorum Petri & Pauli ibidem monachos in canonicos seculares mutavit, clericosque, postea etiam factos canonicos, qui in nobilium S. Waldetrudis vinginum templo sacra deinceps facerent, in Montensi S. Germani ecclesia instituit.

[144] Præclare sane, si modo hæc omnia vel authentico quopiam documento vel antiqui fideque digni scriptoris testimonio possent firmari! [Dionysius Sammarthanus e Guysio vel Vinchantio qui id etiam a Sancto] Verum non aliunde quam vel e supra laudato, qui sec. demum quarto decimo floruit, Jacobo Guysio, vel e Vinchantii, qui & ipsemet illa ex hoc hausit, Hannoniæ Annalibus, anno 1648 vulgatis, videntur accepta. Ea sedet sententia primo quidem, quod, de quo hic loquimur, Dionysius Sammarthanus paulo post verba supra huc transcripta Vinchantium, infraque, dum de Malbodiensi parthenone tractat, Guysium etiam, nonnullis ejus in inferiori paginæ ora transcriptis verbis, citet; deinde vero, quod, quæ de S. Waldetrudis monasterio per verba jam data docet, re etiam vera ipsemet, prout apud nos in linguam Gallicam versus exstat, tom. 2, fol. 65 Guysius, aut, si mavis, qui hunc pro se citat, Vinchantius in Annal. Hannoniæ cap. 24 memoriæ prodit, ita verbis Gallicis, quæ Latina facio omniaque, quod discutiendu sedulo hic sint, huc transfero, de Brunone ibidem scribens: Montibus tres vicinas S. Waldetrudis, S. Petri & paræcialem S. Germani ecclesias quammaxime, quod S. Waldetrudis collegium, bonis hujus a comite Ragenario in belli sumptus occupatis ac plerisque domicellis apud parentes suos vivere coactis, redditibus juxta ac religiosa disciplina foret imminutum, turbatas invenit. Ut faciliori simul & suaviori modo splendorem pristinum ecclesiæ isti redderet, auctoritate Apostolica, quam a sancta Sede acceperat, cum domicellabus, dispensavit, easque primum, ut Guysius, etsi id alii, sed minori cum fundamento, anno 817 post Aquisgranensem synodum factum velint, affirmat, in canonicarum secularium collegium erexit.

[145] [Malbodii factum, aiunt,] Tunc ergo, ut auctoritate Apostolica redditæ sint seculares, primo est factum, habitum tum pariter, assumpto, quo modo utuntur, mutasse putantur. “In villa Montensi”, ait Guysius, “in ecclesia beatæ virginis Mariæ, quæ nunc sanctæ Waldetrudis nuncupatur, & in villa Malbodiensi in ecclesia, quæ nunc S. Aldegondis dicitur, canonicales ordinavit præbendas sæculares, de sanctimonialibus canonicos & canonicas sæculares ordinans, & proventibus a prædictis Sanctis & aliis defunctis derelictis eas adstipulans.” Montenses dein S. Petri, Malbodiensesque S. Quintini monachos in canonicos transmutavit, quatuordecim quidem pro prioribus, duodecim vero pro posterioribus ordinans; & in S. Germani, quæ erat Montensis parœcia, quatuordecim, qui postea canonicorum nomen assumpsere, sacellanos, ut Guisius, qui tamen opinionem suam Gisleberto (hujus Hannoniæ Chronicon cura & studio marchionis du Chasteler in lucem primum anno 1784 jam prodiit) contrarium fatetur, memoriæ prodit, instituit. “Alias ecclesias”, inquit nimirum Guysius, “conventuales atque collegiales cum canonicis & præbendis stabiliens, qui domicellabus antedictis in his, quæ ad Officia divina & ecclesiastica pertinere debent, devotius deservirent, & insuper dictas ecclesias restauravit.” In Montibus de monachis ecclesiæ sancti Petri, sicut mutavit sanctimoniales in canonicas seculares, ita monachos in canonicos transmutavit sæculares. Item in ecclesia S. Germani in loco, ubi villæ parochia constructa erat, canonicos, vel forte, ut supra e Guysio Vinchantius ait, sacellanos postea canonicos factos, & præbendas ad finem superius declaratum ordinavit.

[146] [affirmat; verum id, quod Malbodii a Brunone non factum, S. Theodorici abbatis Vita] Conferat nunc hæc studiosus lector cum supra recitatis Dionysii Sammarthani verbis, videbitque, quæ hisce is scriptor de S. Waldetrudis monasterio memorat, non aliunde haud dubie, quam vel e Guysio vel Vinchantio promanasse; verum, an quod hi de Montensibus Malbodiensibusque Sanctimonialibus in canonicas seculares, monachisque in canonicos itidem seculares a Sancto nostro mutatis per verba jam data tradunt, veritati certo est consonum? In S. Theodorici abbatis Andaginensis Vita, Sæc. VI Benedictino part. 2 & apud nos ad XV, qua sanctus ille abbas anno 1087 obiit, Augusti diem auctor anonymus æqualis nonnulla de vitæ sanctitate virtutibusque, quibus Malbodiensi S. Aldegondis monasterio Ansoaldis, S. Theodorici soror, effulgebat, præfatus, sequentem deinde de hac loquitur in modum: His & ceteris cum gratia Dei redundaret virtutibus, multas in Malbodiensi cœnobio ad similem virtutem excitavit, multas post lapsum ad pœnitentiam revocavit; &, annuente Gerardo episcopo Cameracensi & Rainero comite Montensi, ordinem religionis monasticæ, quæ pœne annihilata erat in eodem monasterio, correxit & in melius reparavit. Cum itaque religio monastica, sec. XI media sui parte, uti e modo dictis pronum est eruere, jam elapso, in Malbodiensi S. Aldegondis monasterio, nondum penitus esset extincta, sed tantummodo valde intepuisset ac proin partim saltem locum tum adhuc ibidem haberet, id enimvero monasterii illius sanctimoniales jam inde a sec. X in canonicas seculares per S. Brunonem haud fuisse mutatas, argumento est perquam valido.

[147] Quare a veritate, qui contrarium per verba supra recitata tradunt, [suadet, Montibus quoque factum non esse,] Guysius & Vinchantius verosimillime aberrant; cum autem sic habeat, quis, quæso, fuisse etiam jam inde a seculo X Montenses S. Waldetrudis sanctimoniales in canonicas secalares per Sanctum nostrum mutatas, indubitanter in animum facile inducat? Itaque fuisse quidem S. Waldetrudis & S. Aldegondis monasteria, quæ tam a Normannorum irruptionibus, quam a bellis intestinis plurimum passa erant, a Brunone instaurata, iisque, quæ hæc vel inhabitabant vel inhabitaturæ deinceps erant, fuisse etiam, ut, rigidiori, quod antea secutæ fuerant, vivendi genere relicto, minus rigidum deinceps sequi, non tamen, ut voto castitatis salutæ vitæque communi haud amplius adstrictæ ad nuptias, si vellent, transire hodiernarum adinstar secularium canonicarum possent, a Brunone concessum, omnino apparet credendum. Nullum quidem, quo Montenses S. Waldetrudis sanctimoniales in canonicas seculares haud fuisse a Brunone mutatas, probari tam valide queat, quam id jam quantum ad S. Aldegondis Malbodienses est præstitum, argumentum invenio. Verum, etsi sic habeat, mihi tamen, non magis Montenses S. Waldetrudis, quam Malbodienses S. Aldegondis sanctimoniales fuisse a S. Brunone in canonicas seculares mutatas, persuasum habeo.

[148] Ita animo comparatus sum primo quidem, quod nullum prorsus, [sed eam ibi quam Malbodii] e quo vel unum in Belgio nostro ante sec. XI exstitisse cononicarum secularium collegium, probari solide queat, documentum inveniam. Deinde vero, quod Rotgerus, Sancti nostri biographus, postquam, S. Pantaleonis monasterium fuisse a Sancto nostro in Coloniensi suburbio sub monasticæ regula disciplinæ institutum, num. 42 narravit ac porro, fuisse ab eodem diversis etiam episcopatus Coloniensis locis ecclesias, monasteria aliaque Dei ac Sanctorum servitio apta ædificia vel a fundamentis exstructa vel aucta seu instaurata ac in horum singulis, qui Deo omnipotenti sub regula vitæ canonicæ deservirent, constitutos, num. 48 edocuit, hanc Sancti curam ad exteras nationes & nominatim ad regnum ei commissum seu Lotharingiam fuisse diffusam, mox adjungat. Inde enim, ibidem haud secus atque in Coloniensi diœcesi fuisse a Brunone non tantum diversis locis monasteria seu exstructa seu instaurata, verum etiam in horum singulis, qui Deo omnipotenti sub regula vitæ canonicæ deservirent, collocatos, concludi posse videtur. Quare, cum per vitæ canonicæ regulam verosimillime non aliam, quam quæ secundum canones in communi victuris ab Aquisgranensi anni 816 concilio fuit præscripta, Rotgerus intelligat, consectarium evadit, ut Sanctus non tantum in diœcesis Coloniensis, sed & in Hannoniæ monasteriis, a se vel exstructis vel instauratis, constituerit, qui secundum concilii Aquisgranensis statuta essent victuri, utque adeo sanctimonialibus, quæ in Montensi & Malbodiensi cœnobiis prius fuerant, non canonicas seculares, sed virgines sacras, quæ secundum dicta concilii Aquisgranensis statuta forent victuræ, substituerit.

[149] [fuisse, quæ secundum regulam in concilio Aquisgranensi] Res sat certa apparet, si modo, ut dixi, Rotgerus per canonicæ vitæ regulam non aliam, quam quæ clericis, in communi secundum conciliorum canones victuris, ab Aquisgranensi anni 816 concilio fuerat præscripta, intelligat. Ast an vere per canonicæ vitæ regulam Rotgerus non aliam quam abs isto Aquisgranensi concilio præscriptam intelligit? Clerici, qui, seculo VIII usque ad mediam sui partem nondum provecto, a matricula seu canone ecclesiæ, cui inscripti erant, vocari canonici solebant, postea sub Pipino & Carolo Magno, a regula, e sanctorum patrum scriptis conciliorumque canonibus composita, quam sequebantur, nomine illo fuerunt affecti. Regula ista, quæ congregationes, in quas tunc clerici adgregari cæpere, vitæ communi in claustro ducendæ ita adstringebat, ut cuique tamen proprium & patrimonium retinere & peculium habere permitteret, a S. Chrodegango, Metensi episcopo, fuerat composita, passimque in omnibus canonicorum collegiis usque ad annum 816 fuit observata; verum tunc canonice seu secundum canones victuris nova ex hisce Chrodegangi regulæ admodum similis in consilio Aquisgranensi, addita etiam, quæ sacris virginibus canonice victuris, inservitura esset, regula haud multum absimili, fuit contexta.

[150] [præscriptam viverent, statutas, hic adducta,] Duabus istis regulis postea & tertia, quam canonici regulares, aliorum canonicorum votis paupertatis Euangelicæ votum addentes, sunt amplexi, accessit. Verum quamnam e tribus istis vitæ canonicæ Regulis, præter quas aliæ hic memorandæ haud veniunt, Rotgerus per vitæ canonicæ Regulam, de qua loco supra cit. loquitur, intellexit? Cum tertia seculo demum X, ut Thomassinus de veteri & nova Ecclesiæ Disciplina tom. 1, lib. 3, cap. XI docet, fuerit introducta, eam certe per vitæ canonicæ Regulam, de qua loquitur, haud intellexerit Rotgerus; quare nihil superest, quam ut vel Chrodegangi vel concilii Aquisgranensis Regulam (neque enim canonicorum, quos seculares modo vocamus, vivendi rationem vel introducere in monasteria a se instaurata voluisse Brunonem vel hanc per vitæ canonicæ regulam designasse Rotgerum verosimile ullo modo est) intellexisse credatur, cumque post Aquisgranense concilium, passim, quam id, non autem, quam Chrodegangus condiderat, regulam canonicorum collegia duobus circiter seculis fuerint secuta, Aquisgranensem regulam per vitæ canonicæ regulam, de qua loquitur, intellexisse Rotgerum, si non prorsus certum, vero saltem apparet simillimum.

[151] [objectione etiam una] Jam vero, cum sic habeat ac proin Sanctus in instaurata a sese Hannoniæ, ac nominatim tam in Montense S. Waldetrudis, quam in Malbodiense S. Aldegondis monasteria haud aliam verosimillime, quam Aquisgranensem regulam introduxerit, consectarium fit, ut tam in S. Waldetrudis, quam in S. Aldegondis monasterio non canonicas seculares, quarum vitæ ratio ab Aquisgranensi canonicarum regula longissime distat, sed alias, quæ secundum hujus præscripta vitam exigerent, collocarit. Id quidem in Malbodiensi S. Aldegondis monasterio haud factum, non nemo forsan contendet ex eo, quod in hoc, utpote in quo Religio monastica seculo XI media sui parte jam elapso nondum penitus, ut Vitæ S. Theodorici abbatis Andaginensis verba, num. 146 huc transcripta, fidem faciunt, esset extincta, nondum etiam tum Aquisgranensis vitæ canonicæ regula obtinuerit locum; verum, cum Bruno in omnia a se instaurata Hannoniæ monasteria ac proin & in Malbodiense, hisce, uti e jam dictis apparet, accensendum, Aquisgranensem vitæ canonicæ regulam verosimillime introduxerit, anonymus Vitæ S. Theodorici abbatis Andaginensi auctor, dum in Malbodiensi parthenone pæne annihilatam sec. XI media sui parte jam elapso Religionem monasticam fuisse, per verba ista prodit, ita loqui est censendus, non quod tunc ibidem utcumque adhuc religio seu vita monastica obtineret locum, sed quod ipsamet, quam jam pridem monasticæ regulæ seu religioni Bruno in dicto cœnobio substituerat, Aquisgranensis vitæ canonicæ regula, monachorum ac sanctimonialium regulæ in multis similis, ibidem observari fere etiam omnino tum desiisset.

[152] Sane vel id, vel Malbodiense monasterium haud fuisse a Brunone, [atque altera, quæ in contrarium] contra ac supra docuimus, instauratum, est dicendum. At vero, inquies, S. Bruno sanctimoniales, quæ S. Mariæ monasterium Coloniæ inhabitabant, inde justis de causis, quod scilicet, ut Gelenius in Hierotheca sacra pag. 62 ait, familiarius, quam par esset, cum frutribus S. Petri vicinis agerent, amotas, in villæ regiæ a Carolo Magno fundatum monasterium, vulgo Königsdorf appellatum, transtulit, iisque in S. Andreæ ecclesia, monasterio isti adjacente, canonicos substituit; hosce autem, non ad regulam Aquisgranensem regulares, sed seculares fuisse, vel ex eo concludendum apparet, quod id alioquin non ægre aliqui videantur fuisse laturi, uti tamen factum esse, Rotgerus docet, num. 50 de Brunone sic scribens: De ancillis Dei, quæ in monasterio sanctæ Mariæ divinæ religioni fuerant deditæ, deque canonicis ad sancti Andreæ Apostoli ecclesiam translatis, &, si qua erant hujusmodi, scrupulum quidem reliquit non modicum, sed iis, quibus mentis acies ita non urget, ut sinceram ejus intentionem in diversis operibus valeant perspicaciter intueri. Qui utique si adverterent, non homines propter locum, sed locum a Deo eligi propter homines &, quia obedientia Deo placet super sacrificium, scirent fortasse, oves vocem pastoris audire debere, & magis id ratum acceptumque Deo fore, quod per obedientiam, quam quod per propriam voluntatem sequuntur. Seculares exstitisse canonicos, quos ad S. Andreæ ecclesiam a Brunone translatos fuisse, verbis hisce Rotgerus tradit, Rotgeri modo adducta verba minime probant.

[153] Id enim, quod Sanctus fecisse hisce dicitur, [utcumque facit, soluta,] a nonnullis non ex eo, quod iis, qui vitæ rigidioris genus sequebantur, quospiam alios, qui vitam minus rigidam amplecterentur, substituisset, sed quod locum, qui ad sanctimoniales antea spectarat, canonicis attribuisset, fuisse improbatum, unicuique, qui Rotgeri verba modo huc transcripta attente expenderit, fiet perspicuum. Utut sit, nihil omnino, quod canonicos, a Sancto ad S. Andreæ ecclesiam translatos, alterius tunc, cujus antea haud fuerant, instituti factos esse suadeat, Rotgerus per verba proxime huc transcripta suppeditat; cum autem sic habeat, ac proin ex hisce Sanctum vel monachos in canonicos seculares vel sanctimoniales in canonicas itidem seculares in diœcesi Coloniensi commutasse, inferri haud possit, sane, id illum in Hannonia fecisse, verba illa argumento esse haud queunt; quare, cum contra Sanctus in monasteriis a se in diœcesi Coloniensi seu exstructis seu instauratis non alios, quam qui canonice secundum Aquisgranensis, quod anno 816 celebratum fuit, concilii præscripta essent victuri, constituisse ac proin nusquam ibidem vel monachos in canonicos seculares vel sanctimoniales in canonicas seculares commutasse e jam supra dictis videatur, consectarium fit, ut id pariter, quidquid interim de canonicis ad S. Andreæ ecclesiam translatis dicatur, in Lotharingia ac proin & in hujus parte Hannonia haud fecerit.

[154] [ostendunt, uti etiam eamdem regulam in alia Hannoniæ monasteria fuisse introductam.] Hinc autem jam fluit, ut, quidquid seu Guysius seu Vinchantius non tantum de sanctimonialibus in S. Waldetrudis & S. Aldegondis monasteriis in canonicas seculares, sed & de monachis, seu Montensibus, seu Malbodiensibus, seu denique Sonegiensibus in canonicos seculares a Brunone mutatis scribunt, merito queat revocari in dubium, imo vero & haberi ut a veritate verosimillime alienum. Crediderim itaque, a Brunone cum dictorum monachorum cœnobia propemodum collapsa ruinæve proxima instaurasset, fuisse illis, qui hæc vel inhabitabant vel inhabitaturi deinceps erant, concessum, ut, severiori relicta vitæ monasticæ regula, minus rigida, quæ Aquisgranense anni 816 concilium condiderat, statuta sequerentur. Ac id quidem optimo consilio, ut scilicet, cum Normannorum in regionem irruptionibus bellisque intestinis monasteria ad summam pauperiem essent redacta, alendisque, qui ea inhabitabant, non sufficerent, id saltem, si a canonicis, qui patrimonium peculiumque proprium habebant, occuparentur, abs illis inde adjuta facere possent, Sanctus noster indubie fecerit. Verum paulatim temporum injuria est factum, ut, relaxatione in disciplinam introducta, ab ipsamet, quam Aquisgranense concilium præscripserat, vivendi norma canonici desciverint, ac tandem tam vitæ communi quam claustro nuntium mittentes, institutum, quod modo sequuntur, quos canonicos seculares vocamus, fuerint amplexi idemque etiam, proportione servata, fecerint, quas modo seculares canonicas vocamus.

§ XII. Burgundiam pacis componendæ causa petit. Lothariensibus a sese deficientibus Fredericum præponit; an tum, vel umquam Lotharingiam bifariam diviserit.

[Anno 958 in Burgundiam, soro res ac nepoces in concordiam adducturus, tendit,] Etsi Sanctus quietis publicæ juxta ac pacis studiosissimus foret, ei tamen anno 958 & binis seqq. quiescere neutiquam licuisse, palam fit ex iis, quæ Frodoardus in Chronico ad tres annos istos memoriæ prodit; ad priorem enim ibidem sic habet: Bruno Coloniensis archiepiscopus cum exercitu Lothariensium per Franciam proficiscitur in Burgundiam, locurutus cum sororibus ac nepotibus suis. Sancti sorores, ut jam supra monui, erant Gerberga & Hadwigis; nepotes autem, ex priore quidem, quæ, marito suo Ludovico Transmarino e vivis jam ab annis quatuor sublato, vidua erat, Lotharius Francorum rex & Carolus, Lotharingiæ inferioris postea dux; e posteriore vero, quæ, marito suo Hugone Parisiensium comite, e vivis anno 956 erepto, vidua pariter jam erat, Hugo, cognomento Capetus, Francorum postea rex, Otto & Henricus, ambo, alter scilicet post alterum, Burgundiæ duces. Colloquium itaque cum hisce habiturus Bruno anno 958 in Burgundiam se contulit; verum Frodoardus, qui id nos docet, causam, ob quam id Sanctus fecerit, silentio sic præterit, ut id tunc Sanctum, quo sororum ac nepotum discordias componeret, fecisse, conjiciendi ansam subministret, mox ad annum 959 verbis jam recitatis sequentia isthæc subjungens: Anno nongentesimo quinquagesimo nono Bruno iterum in Franciam venit, & apud Compendium cum regina sorore ac nepotibus suis discordantibus pro quibusdam castris, quæ rex Lotharius ex Burgundia receperat, colloquium habuit, obsidibusque datis, pacem inter ipsos usque in futurum tempus placiti pepigit.

[156] Oportet, ut id, quod verbis hisce laudatus scriptor refert, [a nepote Lothario, Franciæ rege, Coloniæ invisitur, Lotharienses,] sub anni 959 initium seu tum certe, cum is nondum ad Pascha esset provectus, contigerit. Mox enim ibidem scriptor, Brunoni vicem qui Lotharius Francorum rex ac Sancti nepos reddiderit, edocens, ita prosequitur: Lotharius rex cum matre regina Coloniam proficiscitur in diebus Paschæ, moraturus hac festivitate cum avunculo suo Brunone, dataque illi securitate de regno Lothariense & quibusdam acceptis ab avunculo donis, Laudunum revertitur. Per regni Lothariensis securitatem, Brunoni a Lothario, ut Frodoardus hic indicat, promissam, verosimillime is scriptor, fuisse Brunoni a Lothario promissum, fore ut, si Lotharienses, quod timebatur ac paulo post factum est, a Brunone deficerent, eos Lotharius nec in clientelam suam reciperet, nec ullo modo juvaret, significatum vult. Ita autumo, quod re etiam ipsa a Brunone descivisse Lotharienses mox subjungat. Lotharienses, inquit, a Brunone duce desciscunt, suadente quodam Immone, qui ejus pridem consiliarius exstiterat & ab eo nuper recesserat, propter oppida quædam ipsorum novitia, quæ idem dux everti præcipiebat aliaque onera ipsis insueta, quæ ipsis imponere velle ferebatur. Ita ille; verum Bruno, Lothariensium rebellione audita, curam omnem, quo eos ad officium revocaret, adhibuit. Præceptum, quo eis, ut nova quæpiam, quæ exstruxerant, oppida destruerent, injunxerat, revocavit, simulque, ut apparet, futurum, ut insueta, quæ timebant, onera ipsis haud imponerentur, promisit.

[157] [Frederico hisce, quorum regnum an duas in partes,] Quibus postmodum, inquit de Brunone statim post verba proxime recitata Frodoardus, revocatis, Fredericum quendam comitem eis vice sua præfecit. Sigismundus Calles, hisce, quibus vicariam dumtaxat ducis potestatem Frederico comiti fuisse a Brunone collatam, indicari videtur, Frodoardi verbis juxta ac nonnullis ejusdem, quæ mox dedi, scriptoris aliis Annalium ecclesiasticorum Germaniæ tom. IV, pag. 381 transcriptis, mox subjungit: Hunc Fredericum filium fuisse Ottonis, quondam ducis Lothariensis ante Conradum, Ottonis M. generum, defunctumque anno 984 Mabillonius Annalium Benedictinorum tom. 3, pag. 544 affirmat. Idem fratrem illi Adalberonem, Metensem episcopum, conjugem Beatricem, Hugonis M. ex Hadwide, Ottonis regis ac Brunonis sorore filiam, tribuit, ex qua Theodericus illi filius, nepos Fridericus II, Barrenses ac Mosellanici duces, ut scilicet, quemadmodum in margine notat, Albericus in Chronico ad annum 958 & Arnulphi episcopi apud Chesneum tom. 2, pag. 543 Genealogia prodit, descenderunt. An jam tum, an aliquot post annos, Ottonis M. assensu, Lotharingia, in Superiorem seu Mosellanicam, quæ, Mosella decurrente bifariam dissecta, iisdem fere, quibus hodierna Lotharingia, finibus claudebatur; & Inferiorem, quæ Brabantiam cum parte Belgii, Geldriæ, Juliaci aliisque inter Mosam, Scaldim, Rhenumque proviciis complectebatur, divisa sit, non facile statuero, præsertim cum vicariam tantum potestatem Fridericus, ut ex Frodoardo diximus hoc anno (959 nempe) a Brunone acceperit, nec parum verosimilis sit eorum opinio, qui anno primum post sexto, in Coloniensi conventu regum, transactam rem tantam velint.

[158] [Bruno umquam,] Regum conventus, de quo laudatus scriptor hic loquitur, fuit anno 965, cum primum ex Italia, quo ex infra dicendis anno 961 erat profectus, Otto esset reversus, Coloniæ Agrippinæ, ut infra videbimus, celebratus. Ac ad annum illum quidem a Reginonis continuatore & Frodoardo, itemque a Sigeberto & ab annalista Saxone, quibus etiam, a quo id num. 62 fit, biographus noster jungi debet, memoratur; verum quæ ibidem scribunt, opinionem, quæ in conventu illo ac proin anno 965 Lotharingiam in inferiorem & superiorem fuisse divisam statuit, non parum verosimilem efficere mihi haud videntur. Neque tamen, etsi ita animo comparatus sim, bifariam fuisse a Brunone umquam, nedum determinato anno, ut nonnulli volunt, 959, regionem illam divisam, pro certo atque indubitato reor habendum. Utcumque quidem placeret contrarium, si Fredericum, quem, teste e dictis Frodoardo, Lothariensibus Bruno vice sua, vel anno e dicendis 959 vel certe haud diu post præfecit, Lotharingiam non integram, sed hujus dumtaxat partem gubernandam tum accepisse, probari solide posset; verum id ficri ullo pacto posse, haud conspicio. Valesius in Notitia Galliarum pag. 286 sic scribit: Fridericum a Brunone, Lotharingiæ archiduce, primum Mosellanorum ducem anno DCCCCLIX factum esse prodit Miraæus ejusque rei auctorem Frodoardum laudat; apud quem tantum dicitur Bruno anno DCCCCLIX. Fredericum, fratrem Adalberonis Mettensis episcopi, Hugonis principis generum, ex comite Lothariensibus vice sua præfecisse; quem Fredericum Lothariensium ducem in anno DCCCCLX appellat; Fridericum Galliæ Medianæ ducem Vita Adalberonis junioris, ejus filii, Mettensium episcopi: ita ut totam Lotharingiam, an partem ejus sub Brunone rexerit, incertum sit.

[159] Hæc ille; verum, etsi quidem, totam sub Brunone Lotharingiam, [ut nonnulli autumant,] non autem hujus dumtaxat partem, rexisse Fredericum, certum, ut ait, haud sit, toti tamen isti regno sub Brunone hunc præfuisse, mihi vero apparet similius, primo quidem, quod Frodoardus, dum a Brunone Lothariensibus præfectum fuisse Fredericum, scribit, universim, nullo omnino, quo ad alterutrius dumtaxat Lotharingiæ incolas sermo restringatur, vocabulo adhibito, loquatur; deinde vero, quod, cum Fredericus, uti verbis jam datis Valesius testatur, in Adalberonis filii sui Vita Galliæ Medianæ, quibus duabus vocibus Lotharingia integra, non autem hujus dumtaxat seu Inferior seu Superior pars, designari videtur, dux nuncupetur, necessarium appareat, ut aliquando saltem Lotharingiæ totius dux exstiterit. Adhæc Frodoardus, dum de Lothariensium præfectura, Frederico a Brunone collata, facit sermonem, nihil omnino, quo tum Lotharingiam a Sancto in Inferiorem & Superiorem fuisse divisam, vel utcumque indicet, adjungit. Ast etsi hæc sic habeant, Calmetus tamen in Lotharingiæ & Barreus in Germaniæ Historia, Brunonem, cum sese diœcesi suæ Coloniensi simul & late extenso Lotharingiæ regno commode gubernando imparem esset expertus, id duas in partes divisisse, harumque unam, sibi reservata dumtaxat altera, Frederico administrandam dedisse, affirmant binisque illis scriptoribus plures alii assentiuntur.

[160] Ita scilicet sibi omnes illi faciendum rati sunt, [diviserit,] quod Bruno, postquam Lothariensibus Fredericum vice sua jam præfecisset, ducis potestatem, uti e Frodoardo intelligitur, & ex infra dicendis patescet, in Lotharingiam adhuc exercuerit, idque, ut putant, facere haud potuisset, nisi regno illo in duas partes jam diviso, is quidem in harum unam, Fredericus vero in alteram dominium obtinuisset. Verum Fredericus vicariam dumtaxat, uti e Frodoardi verbis supra huc transcriptis apparet, potestatem in Lotharingiam a Brunone accepit; cum autem huc transcriptis apparet, potestatem in Lotharingiam a Brunone accepit; cum autem sic habeat ac proin Sanctus supremum sibi semper in hanc ducis reservarit dominium, ex eo sane, quod, Frederico Lothariensibus jam præfecto, ducis in hosce potestatem adhuc exercuerit, Lotharingiam abs illo duas in partes, quarum alteram sibi is retinuerit, alteram Frederico gubernandam dederit, divisam fuisse, statuendum non est. At vero, inquies, etsi quidem Bruno vere sibi semper supremum in Lotharingiam, quod duci esset proprium, dominium reservasse videatur, ac proin ex eo, quod, Frederico Lothariensibus jam præfecto, in Lotharienses adhuc ducis potestatem exercuerit, fuisse abs illo duas in partes, quarum alteram sibi retinuerit, alteram Frederico gubernandam dederit, Lotharingiam tunc divisam, inferri haud queat, erit tamen, cur id a Sancto, si non anno 959 aut seq., anno saltem 961 factum fuisse credatur, si duces duo, qui tum Lotharingiæ sub Brunone præfuerint, assignari queant. Inde, fateor, pro opinione de Lotharingia a Brunone bifariam divisa utcumque posset argui; verum an duo assignari queunt duces hujusmodi?

[161] [& an harum uni Godefridum ducem hic memoratum] Mabillonius in Annalibus Benedictinis primo ad annum 959 de Brunone sic scribit: Fridericum comitem vice nomineque suo moderatorem ac ducem Lotharingiæ Mosellanæ dedit; deinde vero ad annum 963 inter eos, quos e peste in Italia obiisse in Ottonis imperatoris exercitu memorat, recenset Godefridum ducem Lothariensis provinciæ inferioris, quam, ut ait, Mosanam vocant ad discrimen Mosellanæ, cui Fridericus præerat. Lotharingiam itaque jam tum, cum Bruno adhuc viveret, fuisse in Mosellanam & Mosanam seu in Superiorem & Inferiorem divisam ac priori quidem Fredericum, posteriori vero Godefridum præfuisse, existimavit. Verum an recte? A Sancto nostro auxiliares copias, non levem armaturam de Lotaricorum populo, fuisse Ottoni, in Italiam anno 961 profecto, submissas, Rotgerus num. 61 scribit ac deinde subjungit: Iis præfuit Godefridus dux, quem ipse nutrivit, vir sapiens & religiosus, amantissimus pacis, observantissimus æquitatis … Hic eodem tempore (quo nempe imperator cum exercitu in Italia versabatur) febre correptus expiravit. Godefridus, hic memoratus, indubie alius non est, quam Godefridus dux Lothariensis, qui anno 964 e peste in Italia obiisse a Reginonis continuatore ad annum illum traditur; hunc autem Lotharingiæ Inferioris ducem exstitisse, Mabillonius, Molanum Militiæ ducum Brabantiæ Sacræ cap. 29 Louwiique in hanc Notas, secutus, existimavit, hincque verosimillime factum, ut, Lotharingia in Superiorem & Inferiorem jam divisa, Superiori quidem anno 959 Fredericum, Inferiori vero Godefridum, anno 964 defunctum, præfuisse, locis supra citt. indicarit.

[162] [præfecerit;] Ast an Godefridus, a Rotgero per verba proxime huc transcripta & a Reginonis continuatore loco proxime cit. memoratus, vere exstitit Lotharingiæ Inferioris dux? Cum Fredericum, comitem quemdam, Lothariensibus præfecisse Bruno universim a Frodoardo loco supra cit. asseratur, sicque hic scriptor, Fredericum, quem etiam ad annum 960 Lothariensium ducem universim appellat, toti Lotharingiæ, non autem hujus dumtaxat parti, fuisse a Brunone, cum primum a Sancto Lotharienses defecissent, vicaria seu qua non suo, sed Brunonis nomine res administrare posset, potestate præfectum, indicet, sane anno 959, quo id ex infra dicendis factum, Godefridus nondum a Brunone Lotharingiæ Inferiori fuerit prapositus; verum, cum postea in Sanctum sub anni 960 finem Lotharienses quidam, cum res jam fuissent pacatæ, iterum e dicendis insurrexerint, pactisque cum illis induciis Coloniam ille sese receperit, nihil impedire videtur, quo minus vel tunc vel sub anni sequentis initium S. Bruno regnum, quo pax firma in hoc stabiliri posset, duas in partes, assentiente fratre Ottone, fuisse partitus, ac illarum unam, Frederico altera jam ante collata, Godefrido ducis nomine gubernandam, suprema sibi in utramque auctoritate reservata, concessisse credatur.

[163] Ac ita quidem vere & rem tum gestam & Lotharingiæ Inferiori, [est dubium,] non Superiori, quod hæc, at non item illa, Frederico post Brunonis mortem inveniatur mansisse subjecta, Godefridum fuisse præfectum, arbitrarer a veri specie haud alienum, si per nomen ducis, quod e jam dictis Godefrido a Sancti nostri biographo & a Reginonis continuatore tribuitur, significari, noncopiarum militarium præfectum, sed provinciæ seu regni gubernatorem, foret indubitatum; verum, cum id plane, ut mihi equidem apparet, sit incertum, dubium pariter atque incertum esse necesse est, an anno 960 aut sequentis initio Bruno & Lotharingiam duas in partes diviserit, & an harum, cum jam alteri Fredericum antea præfecisset, Godefrido moderandam impertierit. Ottonem imperatorem notalem Domini Coloniæ Agrippinæ celebrasse ac ibidem tum cuncta Lothariensis regni negotia, prout ei videbatur, disposuisse, Reginonis continuator & annalista Saxo ad annum 966 tradunt; cum autem a nativitate Domini annorum computum ineant, Ottonem, quod aiunt, tribus nondum post Brunonis obitum elapsis mensibus, egisse, si adhibenda ipsis fides sit, est necesse. Quid si ergo ipsemet Otto tum demum Lotharingiam duas in partes divisisse ac harum unam Frederico, cum jam antea is non eam ipsammet, sed Lotharingiam integram a Brunone accepisset, gubernandam reliquisse, alteramque sibi reservasse dicatur? Quid si etiam ante Brunonis ætatem, ut Valesio ex Annalibus Bertinianis visum est, Lotharingia bifariam fuerit divisa?

[164] Utut sit, Brunonem equidem, seu diviserit, seu non diviserit duas in partes Lotharingiæ regnum, [duce constituto, compescit.] supremam sibi semper vel in hoc totum vel in ejus partem, postquam Fredericum Lothariensibus vice sua præfecisset, retinuisse, indubitatum apparet primo quidem ex Frodoardo, qui ad annum 960 Fredericum diserte Lothariensium ducem appellat & tamen Brunonem & illo ipso anno & anno proxime prægresso cum exercitu, e Lothariensibus partim composito, in Gallias movisse ad utrumque illum annum tradit; deinde vero e Sancti nostri biographo, qui hunc Ottoni fratri suo, anno 961 in Italiam profecto, copias auxiliares, e Lothariensibus compositas, misisse ac proin hisce adhuc tum præfuisse, num. 61 dilucide prodit. Nec tantum, quod dixi, ex iis, quæ Frodoardus ad duos dictos annos scribit, habetur compertum, verum etiam Lotharienses, qui anno, ut jam dictum, 959 a fide, Brunoni debita, defecerant, ad officium, Frederico illis præfecto, jam inde ab eodem anno rediisse, eosque proinde Brunonis industria ac studio fuisse utcumque jam tum pacatos. Res ex eo, quod alioquin cum Brunone in Gallias tunc profecturi Lotharienses haud fuissent, certa apparet atque indubitata; quare de isthac plura haud addens, ad ea, quæ Sanctus in Galliis, dum eo duobus dictis annis cum exercitu, e Lothariensibus partim composito, advenerat, gessisse memoratur, sermonem converto.

§ XIII. Sedi Trecensi Ansegisum, injuste ex hac expulsum, restituit, sorores ac nepotes in concordiam adducit, Lothariensesque reddit omnino pacatos.

[Anno 959, si quæ chronicon] Frodoardus in Chronico ad annum 959 sequentia prodit memoriæ: Castrum Divionum Rotbertus comes invadit, regis expulsis fidelibus. Quapropter accitus Bruno regis ac reginæ petitione in Burgundiam venit cum Lothariensibus aliisque sibi subditis populis idemque castrum, sed & Trecas civitatem, quam præfatus potiebatur Rotbertus, obsidione vallat. Ita ille, nec quo successu urbem Trecensem S. Bruno obsederit, adjungens, nec Brunonem aliam ob causam, quam quod contra Rotbertum, comitem Trecensem, qui Castrum Divionense, militibus regiis expulsis, occuparat, a rege Lothario ejusque matre, Gerberga regina, accitus esset, in Gallias tunc venisse, nos do cens; verum apud Dacherium tom. 2 Spicilegii a pag. 705 exstat Chronicon, S. Petri Vivi Senonensis appellatione distinctum, a Clario, primum Floriacensi ac deinde ejusdem cœnobii S. Petri monacho, conscriptum ac ab anno 446 usque ad annum 1179 deductum, in quo, narrata Ottonis, Burgundiæ ducis, morte, chronographus ita prosequitur: Sub ipso tempore oritur contentio inter Ansegisum, Trecarum episcopum, & Rotbertum comitem. Ejectus autem ex civitate Ansegisus a Rotberto perrexit in Saxoniam ad Otonem imperatorem, adductisque Saxonibus mense Octobri obsedit Trecas civitatem tempore longo. Venientes autem in prædam Senones * voluerunt vastare totam regionem. Occurrerunt vero illis Archembaldus archiepiscopus (Senonensis nimirum) & Rainardus comes vetulus cum exercitu maximo in loco, qui vocatur Villare; intersectisque Saxonibus cum duce suo Elpone, Senonenses victores rediere.

[166] [S. Petri vivi notat,] Dixerat Elpo, incensurum se ecclesias & villas usque ad civitatem, mittere lanceam in portam sancti Leonis. Interfectus autem reportatus est in patriam suam Ardennam. Sic enim jusserat mater ejus Warna. Planxerunt autem eum valde Rainardus comes & Archembaldus archiepiscopus; consanguineus enim illorum erat. Videns autem Bruno dux, socius ejusdem Elponis, quod ipse mortuus esset & populus, reversus est in patriam suam. Quod si itaque chronographo isti, cui etiam in Chronico Hugo Floriacensis & Aimoïnus seu potius hujus continuator multo recentior lib. 5, cap. 44 ad amussim fere, utpote rem iisdem propemodum, quibus ille, verbis exponentes, consonant, assentiendum sit, Bruno nec tantum ob causam, quam Frodoardus allegat, anno 959 in Gallias venerit, nec felici eventu urbem Trecensem obsederit; verum, etsi quidem Hugo, Aimoïnus seu hujus continuator & Clarius de eadem, de qua per verba supra recitata Frodoardus, Brunonis in Gallias expeditione locis modo citatis agere videantur, hanc tamen, quam Frodoardus anno 959 innectit, illi, ut apparet, usque ad Ottonis, Burgundiæ ducis, mortem, quæ, teste Frodoardo, anno 965 evenit, perperam differunt nec Lothariensium, e quibus, ut Frodoardus tradit, exercitus, cum quo Bruno anno 959 in Gallias venit, partim erat compositus, mentionem instituunt. Adhæc omnes tres ducentis ut minimum annis vixerunt a Brunonis ætate remoti; ut merito, an, quæ de hoc scribunt, sat explorata habuerint, revocari queat in dubium. Sane anonymus Translationis S. Patrocli auctor, qui, quamvis a Rotgero, Sancti nostri biographo, diversus e jam supra dictis sit, haud serius tamen quam sec. XI floruisse videtur, nullam uspiam infelicis, quo Bruno, restituere in sedem Trecensem Ansegisum episcopum expulsum volens, urbem Trecensem obsederit, eventus mentionem instituit, etsi interim de Ansegiso e sede Trecensi expulso eidemque per Brunonem restituto loquatur.

[167] Attamen, cum nihil omnino, quo minus Bruno & ut Ansegisum sedi suæ restitueret & ut Robertum, [veritati consonent, infelici eventa] Trecensem comitem, qui Divionense castrum, regiis ex hoc præsidiariis expulsis, occuparat, ad id regi reddendum compelleret, expeditionem in Gallias anno 959 suscepisse credatur, impediat, nec nisi in tempore, ad quod hanc referunt, cum Frodoardo, qui, quo eventu Trecas Bruno obsederit, non edicit, Clarius aliique duo modo laudati scriptores pugnent, certo esse a vero aliena quæ, ex antiquis forsan documentis etiam accepta, de argumento illo memoriæ produnt, asseverare non ausim. Nec id asseverare ausi sunt, dum de Archembaldo, Senonensi archiepiscopo, qui Saxones, urbem Trecensem anno 959 obsidentes, profligasse a laudatis scriptoribus narratur, in Gallia Christiana Antiqua tom. 1, pag. 625 tractarunt, Sammarthani fratres. Horum, quæ huc spectant, verba, quod verbis Clarii, quæ supra exhibui, illustrandis subserviant, juverit hic ob oculos posuisse. Illi itaque, Archembaldum, Roberto comite Trecensi & Adeleïde Burgunda natum, parentum potius, quam Dei examine probatum nec canonica electione nominatum, accepisse nihilominus anno circiter 959 a Joanne Papa consecrationis munus, præfati, ita deinde inceptum de illo prosequuntur sermonem: Idem … in delitiis enutritus & prophanæ vitæ sectator sacra neglexit; quin & * continuator Aimoïni (apud me lib. 5, cap. 44) notat lib. 4, cap. 43, oborta contentione inter Ansegisum episcopum Trecensem & Robertum Archembaldi patrem, cum utrimque ad arma ventum esset, Otho imperator Saxones, duce Helpone, in subsidium episcopi misit, Senonensisque metropolitanus, adjuncto Rainardo, comite Senonico, ejus consanguineo, in loco Villari exercitum (Helponis scilicet) prossigavit.

[168] [Trecas obsedit, sed anno,] Ita laudati Sammarthani, addentes deinde, Archembaldum, qui, ne Ansegisus a comite Roberto ex urbe Trecensi expulsus, sedi suæ per Brunonem anno 959 restitueretur, potissimum obstiterat, misere tandem, si supra laudato Senonensi S. Peri vivi Chronico fides sit, a B. Saviniano percussum, interiisse. Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 12, col. 494, Archembaldi pariter Senonensiumque de Saxonibus, qui anno 959 ad obsidendas Trecas, duce Helpone, venerant, victoria e dicto S. Petri Senonensis Chronico narrata, ita deinde subjungunt: Anno 960 Bruno, Coloniensis episcopus, ab Othone imperatore fratre missus in Galliam ad reconciliandos filios duarum sororum suarum Ansegisum episcopum expulsum restituit, a quo secum asportandum obtinuit corpus S. Patrocli martyris. Nec Bruno id tantum, quod verbis hisce scriptores illi memorant quodque anno 959 facere armis haud potuerat, anno 960 obtinuit, verum etiam tunc, ut & castrum Divionense in regis potestatem, quod armis pariter, ut apparet, consequi anno 959 haud potuerat, concederet & sororum suarum filii inter sese conciliarentur, effecit. Hæc omnia partim e Frodoardo, partim, e supra laudato, qui S. Patrocli translationem litteris mandavit ac, ut jam supra monui, verosimillime haud serius quam seculo XI floruit, scriptore anonymo perspicue docemur.

[169] [uti e translationis S. Patrocli auctore] Hic enim hodie apud Surium in Sancti nostri Vita cap. 28, Aurelianum imperatorem, sub quo S. Patroclus passus est martyrium, anno ab Incarnatione Domini nostri Jesu Christi ducentesimo septuagesimo quinto Romani imperii habenas tenere incepisse, præfatus, ita mox prosequitur: Exinde circiter sexcentos octoginta quinque annos (hi, additi annis 275, ad annum, ut computanti patescet, 960 deducunt) sanctus Bruno, reverendissimus Coloniensis ecclesiæ archiepiscopus, ab Othone imperatore augusto, fratre suo, in Lugdunensem Galliam missus est, nobis in tempore ipso, populo illius provinciæ pene sero; ubi diversæ voluntates civium distractæque fuerunt sententiæ, velle suum cuique, nec consiliis solum & studiis, sed armis etiam dissidebant & castris. Illic ergo duarum sororum ejus filii summa rerum potiebantur. Hi propinqui inter se fœdere sanguinis, discordes animis, ludibrium avaris suis militibus erant, qui lucris tantum divitiarum intenti neque in hac, neque in illa parte fidem habebant. Ubi enim regionis principes avaritiæ æstibus anhelant, pacis gaudia miseri quique frustra exspectant. Sed gloriosus archiepiscopus, pacis nuncius citius, quam credi posset, calidæ fecit silentia turbæ majestate manus; deinde, quid utile omnibus esset, quid singulis expediret, edocuit, &, reconciliatis invicem civibus, bonitate in suos usus, justitia in omnes, pacem integerrimam reformavit.

[170] [& Frodoardo liquet,] His ita gestis, cum jam redire disponeret, multis præcibus obtinuit ab Ansegiso, Tricassinæ ecclesiæ venerabili episcopo, quem, & paulo ante expulsum, inter alia insignia legationis suæ, cum ingenti plausu populi restituit propriæ sedi, ut donaret sibi secum pariter absportandum corpus B. Patrocli martyris. Hæc scriptor laudatus anonymus; Frodoardus autem in Chronico ad annum 960 ita prodit memoriæ: Divionem quamdam Munitionem, quam regis Lotharii fideles tenebant, Rotbertus, frater Heriberti, fidelem regis se fallens, dolo ingressus invadit, regiis expulsis custodibus. Ad quam recipiendam rex cum matre regina profectus ipsum obsidet castrum. Bruno præsul, cum Lothariensibus & aliis sibi subditis illuc adveniens, obsides a Rotberto accepit, quos regi tradidit. Quorum unus, Odalrici comitis filius, proditor comprobatus & judicatus atque decollatus est; alter vivus retentus. Otho & Hugo, filii Hugonis, mediante avunculo ipsorum Brunone, ad regem veniunt ac sui efficiuntur; quorum Hugonem rex ducem constituit, addito illi pago Pictavensi ad terram, quam pater ipsius tenuerat, concessa Othoni Burgundia. Expendat modo studiosus lector hæc omnia tum Frodoardi, tum laudati, qui S. Patrocli translationem litteris mandavit, scriptoris anonymi verba, moxque ex hujus, quem complectuntur, textu, Ansegisum, Trecensem episcopum, sedi suæ, quam deserere a comite Trecensi Roberto fuerat coactus, anno 960 fuisse a Brunone restitutum, perspiciet.

[171] Ac sic quidem tum id, quod armis, si quæ Clarius, [960 exstitit felicior,] Hugo & Aimoini continuator per verba supra huc transcripta memorant, veritati consonent, efficere anno 959 haud potuerat, consilio potissimum & prudentia verosimillime effecerit; verum cum Bruno tunc, cum id fecit, seu anno e dictis 960 cum exercitu, e Lothariensibus partim composito, in Gallias, uti e jam datis Frodoardi verbis nemo non colliget, advenisset, partim etiam armorum metu factum reor, ut Robertus, Trecensis comes, qui ex urbe sua Ansegisum, hujus episcopum, anno, ut apparet, 959 expulerat, hunc intra illam anno 960 receptum sedi suæ passus sit a Brunone restitui. Nec alio modo occupatum ab eodem comite Rotberto Divionense castrum ad regis potestatem dicto anno redierit. Id juxta ac Trecas anno 959 Bruno, ut supra e Frodoardo vidimus, obsederat, sed, uti vel ex eo, quod hic scriptor, quo successu factum id sit, haud addat, concludendum apparet, irrito conatu. Verum, cum comes Robertus, Divionense castrum anno 959 occupasse non contentus, anno sequenti Divionensem munitionem, seu, ut opinor, urbem homonymam, tum munitam, a castro haud multum remotam, dolo etiam cepisset, idque rex Lotharius, quo munitionem sibi denuo subjiceret, obsidione cinxisset, Bruno, cum Lothariensibus appulsus, obsides, quos regi tradidit, a comite, sibi verosimillime ab exercitu, cum quo Sanctus venerat, timente, accepit, postque non tantum Divionense castrum, sed & munitio homonyma, ut Frodoardus, qui, quod modo de obsidibus Brunoni traditis, dixi, per verba supra recitata tradit, paulo post hæc etiam testatur, in regis potestatem, eodem adhuc anno 960 labente, concessit.

[172] [paci inter nepotes suos componendæ intentus, Hugonis filios] Verum Bruno, qui, non tantum, ut Ansegisum sedi suæ restitueret comitemque Robertum reprimeret, verum etiam, ac præcipue quidem, ut sororum suarum filios inter sese dissidentes in concordiam adduceret, in Gallias venerat, Ansegiso sedi suæ jam restituto ac ad officium fere jam omnino adducto Roberto, totum sese nepotibus suis inter sese conciliandis impendit. Utcumque quidem hosce inter pacem anno 959 composuerat; verum hæc in tempus tantum, quo alius esset habendus conventus, fuerat statuta, nec alia, quæ diuturnior ac firmior esset futura, facile statui posse videbatur. Potentiores ipsomet rege Lothario erant Hugonis Magni, Parisiensium comitis, anno 956 vita functi, filii, hincque, ut apparet, altiori, quam par esset, spiritu elati, Lothario, ut regi suo, sese submittere omnino detrectabant. Verum Bruno, qui jam bis, anno videlicet 958 iterumque deinde anno proxime sequenti in Gallias, non tantum ut pacem. Lotharium inter & potentiores illos Hugonis filios componeret, verum etiam, ut, si necesse foret, contra hosce etiam, ut apparet, Lotharium armis tueretur, cum exercitu venerat, eo tandem anno 960, uti e Frodoardi verbis, proxime huc transcriptis, colligendum apparet, rem adduxit, ut Hugo & Otho, duo Hugonis Magni majores natu Lothario tandem, cum prior quidem abs hoc Francorum una cum pago Pictavensi ducatum, posterior vero Burgundiam in feudum accepisset, sese, ut regi suo, fidem & obsequium ei pollicentes, submiserint.

[173] [ad debitam Lothario fidem promittendam adducit.] Ita quidem diserte, quæ proxime memoravi, Frodoardi verba haud ferunt; verum hisce, quam modo protuli, interpretationem adhibendam existimavi ob Sancti nostri biographum, qui num. 60 sequentem de Brunone loquitur in modum: Præterea Lotarium, sororis suæ filium, de antiqua regum prosapia ortum, cum a sobrinis suis vehementer esset oppressus, mirifice eruit & exaltavit, nec cessavit, donec in locum patris sui regem constituit, ac majores ipso potentioresque Hugonis filios omnesque illius regni principes sub jugum ejus stravit, ita prospiciens universis, ut, sub unius moderamine imperii omnes pariter & ab hostibus tuti & inter se invicem possent esse pacati. Cum statim atque aut certe haud admodum diu postquam Ludovicus Transmarinus anno 954 excessit e vivis, filius ejus Lotharius, ab Artaldo, Remensi archiepiscopo, Franciæ, Burgundiæ & Aquitaniæ proceribus ac ipsomet Hugone Magno, ut Frodoardus ad annum 954 docet, consecratus Remis fuerit Francorum rex, ac proin Brunoni, quo etiam, ut ibidem idem scriptor testatur, favente, res ea fuerat peracta, post certe, ut fieret, laborandum adversus Hugonis filios haud fuerit, fuisse a Sancto nostro, non ut Lotharius rex coronaretur, sed ut ei debitum in subditos assereretur imperium, laboratum, Sancti nostri biographus per verba proxime huc transcripta verosimillime dumtaxat significare voluerit.

[174] [Lothariensesque, horum quibusdam iterum rebellantibus,] Itaque, ne hic cum Frodoardo utcumque collidatur, hinc, quæ supra proxime huc transcripsi, scriptoris hujus de Hugone & Othone, Hugonis Magni filiis, verba ita interpretatus sum, ut hisce, Hugonis filios tandum Lothario sese, agente Brunone, submisisse, significetur. Et vero ipsamet Frodoardi de Othone & Hugone, Hugonis Magni filiis, mox data, utpote quibus hosce Lotharii regis factos esse subditos seu fideles, significari videatur, sequentia isthæc una cum aliquot aliis verba, ad regem veniunt ac sui efficiuntur, adversari interpretationi hujusmodi haud videntur. Quod si tamen forsan sit, ob quod hæc certo admittenda haud videatur, fuisse equidem Lotharium inter & duos Hugonis Magni majores natu filios concordiam & pacem, agente Brunone, anno 960 compositam, e Frodoardo est certum. Verum, dum Sanctus in Francia pacem restituit, in Lotharingia seu regno, ejus curæ, ut Rotgerus loquitur, commisso, res turbantur, uti palam fit ex iis, quæ Frodoardus verbis suis proxime huc transcriptis mox de Brunone subjungit: Audiens autem, inquit, quosdam adversum se Lothariensium insurgere, illo cum festinatione regreditur, rege ad obsidionem cum suis consobrinis dimisso. Quidam Brunonis hostium, Rotbertus nomine, Manuvium * castrum muniebat, alter Immo munitionem, quam dicunt Capræmontem: ad cujus obsidionem approperans Bruno, loca circumquaque rebus exhausta reperit sicque abundantem alimentis obsidet hostem. Datis ergo treugis, Coloniam ingreditur.

[175] Apud Miræum tom. 3 Diplomat. Belg. exstat Charta, [reddit, Godefrido duce forsan] anno 946 data, qua villa Melin abbatiæ Valciodorensi a Roberto, comite Namurcensi, donatur. Fuerit verosimillime is, qui Berengarii, Namurcensis seu Lomacensis comitis, diplomati, quo abbatiæ Broniensis fundationem Henricus Auceps anno 932 confirmavit, subscripti, exstitisse putatur filius, ille ipse Rotbertus, a Frodoardo hic memoratus; quod autem ad Immonem, alterum Brunonis a scriptore illo memoratum hostem, spectat, is haud dubie alius non est, quam qui Lotharienses, ut a Brunone desciscerent, anno 959, ut supra vidimus, concitarat. Ast, ut quid hi, cum e modo dictis Bruno jam ea, ob quæ anno 959 a sese descivisse Lotharienses norat, revocasset, in Sanctum iterum insurrexere? Id in obscuro est; verum, etsi sic habeat, videntur equidem ambitione potius, quam ratione vel in speciem gravi aut honesta Rotbertus & Immo eo fuisse impulsi. Utut sit, cum eis, ut Frodoardus addit, inducias, verosimillime, ut sic sese respiciendi atque ad officium redeundi haberent locum, Sanctus pactus est, nec novi, quos in Lotharingia excitarant, motus diu post durasse videntur. Verum qui brevi adeo fuere hi compositi? Fuisse id potissimum, constituto, qui Lotharingiæ inferiori præesset, Godefrido duce, factum, utcumque verosimile efficiunt, quæ supra num. 161 & binis seqq. adduxi. Rem quidem simul, quæ ibidem adjunxi, incertam reddunt ac dubiam; ast, etsi sic habeat, haud magis equidem evadit dubia ex eo, quod Godefridi ducis mentionem Frodoardus nec ad annum 959, quo de Frederico, Lothariensibus per Brunonem tunc præposito, loquitur, nec ad annum 960, quo novos istos in hunc quorumdam ex illis rebellium motus refert, instituat.

[176] Qui enim motus, quos posteriori loco memorat, [illis præposito,] fuerint compositi, is scriptor nec ibidem, nec post exponit; priori autem loco tantummodo quid Bruno, quo Lotharienses, cum prima hosce vice rebelles in sese fuisset expertus, egerit, edicit; ut, cum tunc illis Godefridus haud fuerit præpositus, mirum sane non sit, cur hujus ibidem mentionem haud faciat. Verum, etsi sic habeat, haud fuisse tamen quosdam, qui postremo in Brunonem insurrexerant, Lotharienses, Godefrido duce hisce præposito, pacatos, omnino erit dicendum, si Godefridus dux, qui apud Marteneum & Durandum tom. 2 Veterum Scriptorum Diplomati, quo Sanctus noster quamdam bonorum commutationem, inter Werenfridum Stabulensem abbatem & Warnerum comitem factam, confirmavit, subscriptus reperitur, Lotharingiæ dux exstiterit. Cum enim diploma illud anno 953 datum notetur, consectarium erit, ut jam inde ab anno isthoc Lotharingiæ sub Brunone dux, nomine Godefridus, exstiterit, nec erit amplius, cur Bruno anno 960 aut seq. Lotharienses, tunc primum hisce duce Godefrido præfecto, compescuisse credatur. Imo vero, si Godefridus dux, dicto diplomati subscriptus, Lotharingiæ dux seu gubernator, uti ex eo, quod ad Lotharingiam id spectet, exstitisse videri potest, re ipsa exstiterit, existimari ob jam supra dicta merito poterit, duci isti, qui jam aliquot abhinc annis Lotharingiæ sub Brunone dux fuerat, ducem alterum, nomine Fredericum, a Sancto nostro anno 959 fuisse adjunctum, divisaque duas in partes Lotharingia, Fredericum harum alteri, Godefrido alteram retinente, supremamque sibi in ambas auctoritatem reservante Sancto, fuisse præfectum.

[177] [omnino pacatos.] Verum, etsi sane, si res ita habuerit, novos Lothariensium quorumdam motus, præfecto hisce Godefrido duce, compositos fuisse, credendum haud sit, haud diu tamen, ut jam dixi, durasse videntur. Ita autumo, primo quidem, quod Frodoardus, qui anno 960 illos exortos narrat, eorumdem deinceps haud amplius meminerit; deinde vero, quod priusquam Otto in Italiam anno 961 proficisceretur, res rite, ut Witikindus, Reginonis continuatore & Sigeberto qui Galliam & Germaniam tum bene pacatam fuisse ait, etiam suffragantibus, testatur, per omnem Franciam, Saxoniamque & vicinas circumquaque regiones fuerint compositæ. Adhæc Lotharienses sibi anno 961, uti infra sumus visuri, Ottonis filium adsciverunt suffragio unanimi in regem; quod, nisi tum penitus fuissent pacati, facturi fuisse haud videntur. Sanctus itaque, qui anno 960 Ansegisum, e sede Trecensi expulsum, restituerat, Lothario Divionense castrum reddendum curarat aut certe eo multum contulerat, ac denique nepotes suos seu sororum suarum filios conciliarat, eodem etiam anno aut certe haud diu admodum post Lotharingiæ populum omnino pacarit; ut eo verosimiliter respexerint biographus noster & Witikindus, prior quidem, dum Lotharicorum populum ex inculto & fero pacatum & mansuetum, sicut, dum ista is scriberet, cernebatur, a Brunone redditum fuisse, num. 60 asserit; posterior vero, dum sequentia isthæc lib. 2 prodidit memoriæ: Dominus Brun magnus erat ingenio, magnus scientia & omni virtute ac industria. Quem cum rex præfecisset genti indomitæ Lothariorum, regionem a latronibus purgavit, & in tantum disciplina instruxit, ut summa ratio summaque pax illis in partibus locum tenerent.

[Annotata]

* Saxones

* supple, ut

* al. Namwrum

§ XIV. Bremensem ecclesiam, veluti ecclesiæ Coloniensis suffraganeam, sibi subjicere conatur; quandonam & an jure id fecerit.

Qui, insigni de Danis ab Ottone I imperatore relata victoria, [Bruno, ut Bremensis ecclesia Coloniensi] tres in Cimbrica Chersoneso, Sleswicensis nimirum, Ripensis & Arnhusensis episcopatus, Hamburgensi deinceps archiepiscopatui, veluti suffraganei, futuri subjecti, fuerint instituti, Adamus Bremensis Historiæ ecclesiasticæ lib. 2, cap. 2 exponit, ac deinde, nonnullis adhuc, quæ ad rem nostram haud faciunt, interpositis, cap. 3 subjungit: Fortissimus rex Otto universos Slavorum populos suo subjicit imperio. Et, quos pater ejus uno grandi bello domuerat, ipse Otto deinceps tanta Dei adjutorio potentia constrinxit, ut tributum & Christianitatem pro vita simul & patria libenter offerrent victori, sicque baptizatur gentilium populus universus. Et ecclesiæ tum primum in Slavonia sunt constructæ… Igitur post hæc Coloniensis archiepiscopus Bruno, videns, jam Hammaburg nostram, divina opitulante gratia, suffraganeos habere, veterem de Brema, sicut in scriniis ecclesiæ nostræ invenimus, instauravit querelam, sperans, se, quæ voluit, eo facilius adepturum, quod filius (imo frater) erat Ottonis regis. Sed, dum frustra omnibus modis laborasset, nec Papæ concilium, nec patris (imo fratris) meruit habere auxilium. Ita ut Vir nobilis atque sapiens auctoritate pontificis Adaldagi facile superatus, in nostræ gratiam ecclesiæ rediit, prædicans, Hammaburgensem ecclesiam, quæ in tanto gentilium periculo constituta sit, non debere lædi ab aliquo, verum dignam esse, quæ omni consolationis amore foveatur & celebretur ab omnibus ubique ecclesiis. Adhuc posteris in memoria est, quendam Erp, diaconum pontificis Adaldagi, quia fideliter ei adstiterit in præfata contentione, Ferdensi ab rege episcopatu donatum.

[179] Bellum ab Ottone I adversus Slavos tanto, [denuo subderetur, anno 960 est nisus,] quanto sub horum verborum initium narratur, cum successu gestum a chronographo & annalista Saxone, quibus etiam Reginonis continuator & Sigebertus suffragantur, ad annum 960 refertur; quare, cum Sanctus noster tam post id, quam post novos in Dania, quos mox nominavi, institutos episcopatus antiquam de Bremensi ecclesia querelam, ut modo recitata Adami Bremensis verba fidem faciunt, instaurarit seu, ut per veterem de Brema querelam Adamus significare hic vult, Bremensem, ecclesiam veluti suffraganeam, Coloniensi ecclesiæ subjicere fuerit conatus, consectarium est, ut id ante dictum annum 960 haud fecerit; anne autem haud paulo etiam serius, operæ pretium non est inquirere; verum cum sint, qui Sanctum, quod litem, quam, dudum antea, ut aiunt, contra ecclesiam Coloniensem seu hujus episcopos decisam, renovarit, carpendum existiment, jure illum, ut Bremensis ecclesia, veluti suffraganea, Coloniensi subjiceretur, contendisse, modo hic ostendendum; quod ut præstem, litis illius occasionem, initium, progressum & qualemcumque, quæ Sancti nostri ætatem præcessit, decisionem lectori ante omnia juverit compendio exposuisse. Caroli Magni tempore episcopatu Brema fuerat insignita, huncque, qui statim ab initio, veluti suffraganeus, Coloniensi ecclesiæ fuit subjectus, administrandum suscepit S. Willehadus, VIII Novembris die, quo colitur, Operi nostro inserendus.

[180] [idque, cum Bremensem ecclesiam, etsi legitime cum Hamburgensi] Huic substitutus est, qui sub Ludovico Pio Transalbianis populis Christi fidem annuntiavit, Willericus, huicque, anno 837 vita functo, suffectus est, ad quem S. Anscharius, e sede sua Hamburgensi ab ethnicis pulsus, confugit, Leudericus; qui cum deinde anno 849 obiisset, statim de S. Anschario, sede Humburgensi pulso, episcopatui Bremensi præficiendo apud Ludovicum, Germaniæ regem, agi est cœptum. Hic, utrum canonica id auctoritate liceret, discuti volens, episcoporum conventui rem proposuit, cumque hi multis exemplis, quod diœcesis Hamburgensis parva esset jamque sæpius barbarorum incursionibus devastata, aliam ei solatii causa adjungi posse, probassent, sedes Bremensis archiepiscopatui Hamburgensi fuit unita traditaque S. Anschario gubernanda. Verum, cum tunc Colonia, cujus suffraganea erat Bremensis ecclesia, episcopo esset orbata, Gunthariusque, qui post creatus fuerat Coloniensis archiepiscopus, sedis Bremensis cum archiepiscopatu Hamburgensi unioni quammaxime, quod sic ecclesiæ suæ sedes suffraganea subtraheretur, contrarium sese exhiberet, res in synodo, Moguntiæ anno 857 celebrata, fuit denuo discussa, cumque Guntharius, ab episcopis, ibidem congregatis, ut unioni consentiret, rogatus, sese eam, si Apostolica auctoritate approbaretur, ratam quoque esse habiturum, respondisset, ad Nicolaum I Papam missa est legatio, hicque unionem confirmavit. Hinc ad dictum annum 857 annalista Saxo sic habet: Bremensis atque Hammaburgensis parrochiæ coadunatio facta est ultimo tempore sancti Ansgarii ex auctoritate Nicolai Papæ, qui tam ipsum, quam ejus successores legatos & vicarios constituit in omnibus gentibus Sueonum, Danorum atque Sclavorum; quod & ante Gregorius Papa (hujus nominis IV nimirum) concessit.

[181] [antea unitam, redire tamen, siquando hæc episcopatibus aliis] Verum, etsi sedes Bremensis, cujus cum archiepiscopatu Hamburgensi unio stabilita hunc in modum erat, videri posset Coloniensi ecclesiæ haud amplius subjecta, Anscharius tamen, quamdiu in vivis adhuc mansit superstes, &, qui ei proxime successit, S. Rembertus quempiam constanter Coloniensi antistiti subjectionis modum detulerunt. Ea sane maxime probanda erat in viris sanctis agendi ratio; ast, cum hanc deinde, qui Remberto in sedem Bremensem, cum archiepiscopatu Hamburgensi unitam, anno 888 successerat, Adalgarius neglexisset, difficultas major, urgente Hermanno archiepiscopo Coloniensi, recruduit, episcoporum archiepiscopo Coloniensi subjectorum Francofurti congregata est synodus, in qua Adalgarius nec per se, nec per vicarium comparuit; ad Formosum Papam, qui ab anno 891 usque ad annum 896 sedit, est recursum; is scripta ad Adalgarium epistola, quæ apud nos ad III Februarii diem in Commentario S. Anscharii Actis prævio, § XX integra recitatur, dispensative censet, Bremensem ecclesiam ad subsidium archiepiscopi Hamburgensis, cum aliquo subjectionis respectu, permanere posse, dum, fundatis novis episcopatibus, Hamburgensi antistiti subjiciendis, Bremensem ecclesiam recipiat sedes Coloniensis.

[182] [augeretur, ad Coloniensem debere, Formosus Papa statuisset,] Dispensative censuimus, inquit, nonnulla de controversia duabusque Hamburgensi & Bremensi ecclesiis præfatus, Formosus, quatenus, quoadusque divina suffragante gratia, prælibata Hammaburgensis ecclesia in tantum dilatetur, ut episcopiam instituere valeat, jam memoratam Bremensem ecclesiam ad subsidium habeat, & quoties in magnis ac pernecessariis canonicis negotiis oportuerit, non subjectione aliqua, sed affectu fraternæ caritatis Hammaburgensis archiepiscopus, qui ejusdem Bremensis ecclesiæ regimen obtinet, per se aut vicarium, suam vicem gerentem, in adjutorium Coloniensis archiepiscopi invitatus accedat. Dilatata autem Hammaburgensi ecclesia, largitore omnium bonorum amminiculante, & fundatis episcopiis, sæpe memorata Coloniæ sedes Bremensem recipiat ecclesiam. Inhumanum quippe est inter seculares, aliena jura pervadere; quanto magis sanctissimos episcopos statutos a patribus transgredi terminos, & eos litigare, qui pacis debent subditis exempla præbere? Hæc autem ad hoc decreta est dispensatio, ut pax vigeat, cesset contentio & justitiæ vigorem misericordiæ compassio temperet, scientes, sine pacis bono nullum Deo munus fore acceptabile.

[183] Talis erat controversiæ, de qua modo hic nos, [nec sententiam hanc Sergius tertius,] sub seculi IX finem status; cum tunc autem, etsi quidem Bremensis ecclesia cum archiepiscopatu Hamburgensi a Nicolao I Papa, consentiente etiam Gunthario Coloniensi archiepiscopo, fuisset jam antea unita sicque ab ecclesia Coloniensi, cujus suffraganea fuerat, avulsa, a Formoso Papa, ut, si quando episcopatibus suffraganeis augeretur Hamburgensis ecclesia, ad archiepiscopum Coloniensem rediret Bremensis ecclesia, fuerit e jam dictis statutum, Bruno certe anno 960, cum tunc jam ab annis amplius decem Sleswicensis, Ripensis & Arnhusensis in Cimbrica Chersoneso episcopatus fundati Hamburgensique ecclesiæ veluti suffraganei subjecti fuissent, jure potuit, ut Coloniensi ecclesiæ Bremensis denuo subderetur, contendere. At vero, inquies, Sergius tertius Papa, qui ab anno 904 usque ad annum 911 sedit, Adalgarii calumnias, id est, querelas, miseratus, privilegia ecclesiæ Bremensis postea renovavit. Ita, fateor, scribit supra laudatus Adamus Bremensis; verum sit ita, ecclesiæ Bremensis privilegia Pontifex ille renovarit, sic tamen haudquaquam sententiam, qua, ut ad Coloniensem ecclesiam, si Hamburgensis archiepiscopatus episcopatus alios, sibi suffragaturos, acquireret, ecclesia Bremensis rediret, Formosus, ejus decessor, statuerat, abrogavit, imo vero ne quidem, ut nulla plane ratione ecclesiæ Coloniensis suffraganea deinceps censeretur Bremensis, effecit. Liquet id ex ipsomet Adamo Bremensi & Alberto Stadensi, qui Bremam post Formosi scilicet jam memoratum decretum omni tempore sub Adalgario & Hogero Coloniæ factam esse suffraganeam, affirmant.

[184] [contra ac Lambecius vult,] Etenim tam Hogerus, quam Adalgarius, exstitit Bremensis episcopus, ac posterior quidem sedem hanc archiepiscopatui Hamburgensi unitam ab anno 888 usque ad annum 909, prior vero abs hoc anno usque ad annum 914, ut Petrus Lambecius in suo ad Rerum Hamburgensium libri primi Auctario, Chronologice ab anno 808 usque ad annum 1225 digesto, docet, occupavit; cum autem sic habeat ac Brema omni tempore, quo episcopalem hujus sedem occuparunt, ecclesiæ Coloniensis, ut Adamus Bremensis & Albertus Stadensis aiunt, suffraganea exstiterit, Sergium Papam, qui ab anno, ut jam monui, 904 usque ad annum 911 sedit, effecisse, ut nulla plane ratione ecclesiæ Coloniensis suffraganea censeretur, in animum quis inducat? Nemo sane, quantum opinor; quod si autem ne id quidem Sergius fecerit, fuisse etiam abs illo, quod de ecclesiæ Bremensis ad Coloniensem, si quando Hamburgensis archiepiscopatus suffraganeis episcopatibus aliis augeretur, ecclesiam reditu Formosus Papa sub sec. IX finem statuerat, abrogatum, omnino incredibile apparet. Lambecius quidem in suo mox citato Auctario ad annum 911 sic scribit: Hoc anno Æ. C. 911 transmisit Pontifex Sergius Tertius pallium episcopale Hogero, quarto Hamburgensi archiepiscopo, & abrogationem sententiæ contra Hamburgensis archiepiscopi Adalgarii jus in ecclesiam Bremensem, Pontificum Gregorii IV & Nicolai I privilegiis communitum, in concilio Triburiensi cum consensu Pontificis Formosi A. Æ. C. 895 promulgatæ, confirmavit. Extat etiamnum ea de re ipsum Pontif. Sergii tertii Rescriptum, Kal. Junii currentis anni Æ. C. 911 datum, quod in Appendice triapostolatus Septentrionis a Philippo cæsare editum est; verum in Sergii, quod hic laudat moxque integrum recitat Lambecius, Rescripto nihil omnino, e quo sententiæ, a Formoso contra Adalgarii jus latæ, abrogatio extundi merito queat, occurrit.

[185] [abrogasset, anno 960 exigere jure potuit,] Pontifex rescripto illo seu epistola Hogero, postquam ei sese ex more pallium ad Missarum Solemnia celebranda transmisisse significavit, dies dumtaxat, quibus eo uti possit, præscribit ac deinde salutaria quæpiam monita ad ecclesiam, curæ suæ commissam, recte gubernandam subministrat. Sergius quidem eo epistolæ loco, quo dies illos determinat, sequentem loquitur in modum: Pallium … Fraternitati tuæ ex more ad Missarum Solemnia celebranda transmisimus, quo tibi, novaliter ecclesiæ tuæ privilegiis in suo statu manentibus, uti largimur non nisi solummodo in die sanctæ ac venerandæ Resurrectionis Domini nostri Jesu Christi &c; verum, etsi sic Pontifex, sese velle, aut, si mavis, sese de novo, ut ecclesiæ Hamburgensis privilegia illibata ac intacta maneant, statuere, utcumque insinuet, sese tamen supra dictam Formosi sententiam abrogare haudquaquam prodit. Imo vero, cum privilegia non nova concedere, sed ea dumtaxat, quæ ecclesia Hamburgensis ante habuerat, renovare videatur, privilegium huc spectans, quod hæc ante habuerat, quodque, ut, quamdiu novis episcopatibus, sibi ut suffraganeis subjectis, aucta non esset Hamburgensis ecclesia, ad sui subsidium retineret Bremensem ecclesiam, dumtaxat ferebat, haud immutasse ac proin dictam Formosi sententiam haud abrogasse, sed potius confirmasse est censendus; cum autem sic habeat, ac e jam dictis novos episcopatus, sibi ut suffraganeos subjectos, Hamburgensis ecclesia jam inde ab anno circiter 947 esset adepta, jure sane Sanctus, ut Bremensis ecclesia ecclesiæ Coloniensi veluti suffraganea denuo subderetur, anno 960 potuit exigere.

[186] Nec est, cur quis hic opponat Agapiti II Papæ, [nec contrarium vel ex hic memorata,] qui ab anno 946 usque ad annum 956 sedit, ad archiepiscopum Hamburgensem epistolam, ab Artzheimio e Mansi Supplementi Concilior. tom. 1 in Conciliorum Germaniæ tom. 2, pag. 619 & seq. illatam; etsi enim illa Pontifex ad archiepiscopi Hamburgensis postulationem jura omnia, a Nicolao I Papa huic concessa, confirmet, episcopatus novos, in Cimbrica Chersoneso nuper erectos, eidem subjiciat, archiepiscopum Coloniensem nullam sibi deinceps jurisdictionem in diœcesi Bremensi vindicare posse hancque & Hamburgensem, non deinceps duas, sed unam esse & vocari, decernat, nusquam tamen vel Formosi Papæ, vel decreti, quo hic, ut Bremensis ecclesia, si quando Hamburgensis novis episcopatibus sibi suffraganeis augeretur, ad Coloniensem rediret, per verba num. 182 recitata statuerat, mentionem instituit. Imo vero ne novisse quidem decretum illud videtur; alioquin enim, sese velle, non tantum, ut una deinceps esset Hamburgensis & Bremensis diœcesis, verum etiam ut harum posterior, etsi episcopatibus suffraganeis aucta jam esset earumdem prior, ad Coloniensem haud rediret, verosimillime fuisset dicta epistola seu decreto, huic incluso, declaraturus, cum per hoc, ut aiunt, voluerit abrogare, quæ de Bremensi ecclesia a Formoso fuerant statuta; cum autem sic habeat hæcque adeo Hamburgensis archiepiscopus, cui postulanti Agapetus, quæ dixi, per memoratam epistolam seu decretum, huic inclusum, concessit, verosimiliter Pontificem celarit, fuisse postremum hoc decretum obreptitie ac subreptitie impetratum, Sanctus noster putare atque adeo, ut rescinderetur sibique, quod Formosus statuerat, concederetur, postulare jure merito potuerit.

[187] Adhæc an memorata Agapeti epistola supposititia haud sit, [quæ an supposititia non sit, dubitari etiam potest, Agapeti epistola,] dubitari potest; toto enim tempore, quo Romanam S. Petri cathedram Agapetus II occupavit, nullus archiepiscopus, nomine Adalgarius, ad quem in titulo, quem præfert, missa indicatur, ecclesiam Hamburgensem gubernavit; etsi autem privilegia omnia, quæ a Nicolao I aliisque Romanis Pontificibus ecclesiæ Hamburgensi fuere concessa, fuisse pariter Adaldago, qui ab anno 937 usque ad annum 987 ecclesiæ Hamburgensi præfuit, ab Agapeto concessa, Adamus Bremensis Hist. Ecclesiast. lib. 2, cap. 2 scribat, meritoque, ut apparet, vel hinc, in mox dictum epistolæ titulum pro Adaldagi nomine nomen Adalgarii irrepsisse per errorem, oriri queat suspicio, Lambecius tamen, qui, quæ loco cit. Adamus scribit, minime ignoravit, nusquam epistolam, quæ ab Agapeto ad Adaldagum fuerit conscripta, in medium, quo abrogatum fuisse, quod de ecclesia Bremensi Formosus statuerat, probatum det, adducit, etsi interim eum in finem Sergii tertii rescriptum, quod tamen, ut jam docui, rem neutiquam probat, proferre haud omittat. Et vero epistolam, qua id abrogatum fuerit, ab Agapeto ad Adaldagum scriptam haud fuisse, imo & supra memoratam, qua is Pontifex, Coloniensi archiepiscopo jurisdictione omni in diœcesi Bremensi interdicta, hanc & Hamburgensem unam deinceps & esse & vocari, decreverit, supposititiam esse, vel ex eo mihi apparet, quod, quemadmodum apud nos ad tertiam Februarii diem in Comment., S. Anscharii Actis prævio num. 10 fas est videre, Coloniensi ecclesiæ Bremensis sec. XI adhuc fuerit subjecta, ac tum demum, prout Krantzius lib. 2 Metropolis, cap. 21 observat, Adalbertus seu Albertus, archiepiscopus Hamburgensis, apud summum Pontificem & imperatorem, ut in suam dignitatem Hamburgensis ecclesia, metropolitico jure adversus Colonienses gavisa, rediret, effecerit.

[188] [vel ex eo, quod Bruno voti compos factus haud sit, potest concludi.] Hinc enim consequitur, non tantum, ut non, quod mox memoravi, Agapetus, Hamburgensi ecclesia novis episcopatibus, sibi suffragaturis, jam aucta, decreverit, verum etiam, ut tum, quod eo in casu fieri debere Formosus statuerat, Colonienses episcopi sec. X adhuc currente impetrarint; etsi autem, ut Adamus Bremensis per verba, num. 178 recitata, docet, id Brunoni, summa licet auctoritate pollenti modisque omnibus, ut ea in re voti compos efficeretur, adniso, concessum haud fuerit, jure tamen, ut sibi concederetur, postulare eum haud potuisse, non magis inde, quam e supra memorata, quæ Agapeto, sed, uti e dictis apparet, falso, tribuitur, epistola potest inferri; id enim verosimillime est factum, non quod justitiæ consonum, quod Bruno postulabat, non esset, sed quod, quam ob causam cum Hamburgensi ecclesia unire Bremensem Ludovico Germaniæ regi visum olim fuerat, alteram ab altera haud sejungendam Otto ab eamdem existimarit. De episcopatu Bremensi cum Hamburgensi uniendo, ut S. Anscharius, utrique præfectus, majori cum fructu suam ad Euangelii lumine illustrandas Septemtrionales terras legationem obire posset, Ludovicus, Germaniæ rex, uti in Anscharii Vita S. Rembertus ejus discipulus testatur, cogitavit; Otto vero duas illas ecclesias invicem haud sejungendas verosimillime putarit, ut Adaldagus, ambabus præfectus, qui, quemadmodum Adamus Bremensis loco supra citato testatur, totum sese ethnicorum conversioni & animarum saluti impendebat, majori cum fructu campum amplissimum, longe lateque Euangelio disseminando per Ottonis de Danis Slavisque victorias apertum, posset excolere.

§ XV. Ab Ottone, Italiam petente, Ottonis Junioris tutor & regni Cisalpini vicarius statuitur, Hugoni Remensi excommunicato adversatur, ecclesiis vacuis ab optimis prospicit pastoribus; synodos duas seu conventus celebrat.

[Ab Ottone, in Italiam anno 961 profecturo,] Itali a Berengario ejusque filio Adelberto, quibus Otto, cum in clientelam ejus se dedissent, regnum Italiæ anno 952 restituerat, graviter pressi, principem sibi Ottonem desiderabant, annoque 960, circa quem etiam, uti infra, cum de S. Patrocli reliquiis, a Brunone obtentis, agetur, observandum opportunius erit, Euracrus, episcopatu sane dignissimus, ecclesiæ Leodiensi, Brunone concedente, fuit præfectus, enixissime eum, ut in Italiam præpropere veniens Berengarii tyrannide eos liberaret, erant obteslati. Legati, inquit ad annum istum Reginonis continuator, ab Apostolica Sede veniunt Joannes diaconus & Azo scriniarius vocantes regem ad defendendam Italiam & Romanam rempublicam a tyrannide Berengarii. Waltbertus etiam archiepiscopus Mediolanensis & Waldo Cumanus episcopus & Opertus Marchio, Berengarium fugientes, in Saxonia regem adeunt. Sed & reliqui pene omnes Italiæ comites & episcopi litteris eum aut legatis, ut ad se liberandos veniat, exposcunt. Otto, auditis singulorum querelis, tempestivum in Italiam adventum pollicetur, sed iter gravibus de causis in annum sequentem differens, rebus interea in Germania componendis, omnibusque in expeditionem parandis operam dat. Nec hæc tantum sibi facienda, verum humanæ conditionis memor, regno sibique de saccessore filio, si quid humonitus sibi contingeret, providendum existimavit. Otto is erat, a sexennio dumtaxat seu anno, ut Reginonis continuator docet, 955 ex Adelheide natus.

[190] Hunc itaque, priusquam in Italiam proficisceretur, [filium Ottonem ia tutelam,] regem, Germaniæ quidem Wormatiæ, Lotharingiæ vero Aquisgrani, ut Reginonis continuator memoriæ prodit, eligi curavit, eumque, utpote rebus administrandis præ ætate adhuc ineptum, Brunoni fratri suo ac Wilhelmo filio commendavit seu, ut apparet, eorum, a quibus etiam & Henrico, Trevirensi archiepiscopo, rex inunctus & consecratus fuerat, tutelæ commisit. Hæc fere omnia partim ex Reginonis continuatore & partim e Sancti nostri biographo docemur. Prior enim ad annum 961 sic habet: Rex in Italiam ire disponens, maximam suorum fidelium multitudinem Wormatiæ coadunavit; ubi consensu & unanimitate regni procerum filius ejus Otto rex eligitur; indeque progrediens convenientia quoque & electione omnium Lothariensium Aquis rex ordinatur; posterior vero num. 61 sequentia prodit memoriæ: Erat imperatori filius adhuc tenellus delicatissimæ indolis & integerrimæ voluntatis, obses pacis & gloria plebis; hunc archiepiscopis Patruo fratrique commendatum ad custodiam regni Cisalpini reliquerat imperator, profecturus Romam & res totius Italiæ ordinaturus cæsar ipse futurus, electum summo consensu ab omni populo regem esse constituit, unxeruntque Ottonem, æquivocum patris, Bruno archiepiscopus, Wilhelmus & Henricus cæterique sacerdotes Domini regem in Aquisgrani palatio & exultavit maxima gratulatione populus dicens: vivat rex in æternum. Optimo sane Otto consilio filium suum regem recens inunctum, tam Wilhelmi, filii sui, Moguntiacensis archiepiscopi, quam Brunonis tutelæ commisit.

[191] [etsi id Reginonis continuator nullatenus insinuet,] Cum enim futurum esset, ut sub illo, regni negotiis administrandis præ ætate adhuc inepto, ea regis adhuc pueri tutores vel omnia vel magnam saltem eorumdem partem administrare deberent, non alios sane, quam qui consilio & prudentia præcellentes, animis etiam inter sese essent concordes, ad tutelam illam deligi conveniebat; talem autem exstitisse tam Wilhelmum quam Brunonem vel ex eo fas est colligere, quod hic, quem prudentia & consilio excelluisse, nemo negarit, frequenter, prius etiam, quam id fieret, adhibere Wilhelmum soluerit in consilium, ut Rotgerus in Sancti nostri Vita num. 56 dilucide testatur. Verum Otto, in Italiam anno 961 profecturus, filium suum Ottonem Wilhelmo archiepiscopo tuendum & nutriendum commisisse, ad annum istum, nullo omnino, quo vel commendatus ille Brunoni avunculo suo fuisse indicetur, verbo adhibito, a Reginonis continuatore asseritur eique apud nos ad XIV Martii diem anonymus Vitæ S. Mathildis, qui sec. XI floruit, scriptor suffragatur, utpote ibidem num. 25 de Ottone in Italiam anno 961 profecturo, sic scribens: Tunc commendans regnum & Ottonem parvum filium suum piæ natri & archiepiscopo Wilhelmo secum tulit fortia virorum pectora; hinc autem erit, qui forsan, an Otto in Italiam anno 961 discedens filii sui tutelam Brunoni commiserit, revocet in dubium. Et vero, cum Otto filium suum Wilhelmo, Moguntino archiepiscopo, nutriendum etiam, ut Reginonis continuator ait, tunc dederit, isque deinde patri, ex Italia anno 965 revertenti, obviam, non cum Brunone, sed, quemadmodum denuo Reginonis continuator testatur, cum Wilhelmo, Moguntino archiepiscopo, processerit, fuisse apud hunc Moguntiæ Ottonis, in Italia absentis, filium commoratum ejusque adeo tutelæ potissimum commissum, credendum apparet.

[192] [datum fuisse Brunoni, vel ex eo, quod ei etiam imperatoris vices, uti ex Vindrico,] Verum tam Brunoni, quam Wilhelmo, fuisse ab Ottone, Italiam anno 961 petente, filium suum commendatum, Sigebertus æque ac biographus noster affirmat. Quare, etsi quidem Coloniæ apud Sanctum nostrum Otto junior, absente in Italia patre ejus, commoratus, ut apparet, haud fuerit, illius tamen nepotis sui, cui Otto, ut Rotgerus num. 61 ait, regni Cisalpini custodiam reliquerat, in administrandis hujus negotiis tutorem egisse Brunonem, vel ex eo apparet, quod ipsiusmet Ottonis, in Italia absentis, vices, si non in toto dicto Cisalpino regno, in magna saltem hujus parte, gesserit, uti e jam nunc dicendis studiosus lector intelliget. Apud nos ad XXIII Aprilis diem, qua S. Gerardus, Tullensis ad Mosellam episcopus, colitur, in hujus Vita, a Vindrico, auctore synchrono & S. Apri abbate, scripta, sequentia isthæc num. 4 leguntur verba: Interea domno Gauzelino, Tullensis sedis pontifice, rebus humanis (circa annum scilcet 962) exempto, qui, morum illustris sanctimonia, angelorum, ut creditur, in cœlis ascitus est consortio, plebs Leucha graviter mærebat tanti orbata pastoris solatio. Erat tunc temporis venerandus Bruno, Agrippinæ ecclesiæ summus pontifex, qui in tota Germania sibique finitimis partibus imperiales agebat vices, utpote magni Othonis augusti germanus frater; ipse autem prænominatus princeps tunc forte aberat, quia fines Italicos, causa urgente, adierat. Quod si itaque scriptori isti adhibenda sit fides, erit sane, cur Brunonem ab Ottone, in Italiam proficiscente, imperii in Occidente vicarium constitutum fuisse, credamus. Verum, ne id illico absque omni examine faciamus, obstant, quæ jam nunc sum dicturus.

[193] Witikindus, nonnullis, quæ, Ottone tertia jam vice, [cum Reginonis continuati Chronicis] quod, ut Reginonis continuator docet, anno 966 post XV Augusti diem evenit, in Italiam profecto, ibidem accidere, lib. 3 narratis, subjungit: Eo tempore, quo hæc intra Italiam gerebantur, summus pontifex Wilhelmus, vir sapiens & prudens, pius & cunctis affabilis, a patre sibi commendatum regebat Francorum imperium; cum sic autem, ut consideranti patescet, Ottonis imperatoris, in Italiam anno 966 profecti, vices in Germania seu in regno Cisalpino egisse Wilhelmum, Moguntinum archiepiscopum, memoriæ prodat, eique etiam Ditmarus, utpote qui, de Wilhelmi, Moguntini archiepiscopi, morte, quæ anno 968 die secunda Martii evenit, sermonem lib. 2 instituens, illi tum Parthenopolim disponendi cæteraque regni necessaria regendi curam, ab Ottone patre commissam, incubuisse, affirmet, assentiatur, erit forsan non nemo, qui Ottonis, in Italiam anno 961 profecti ibidemque usque ad anni 965 initium commorati, in regno Cisalpino vices pariter eumdem Wilhelmum, non autem Brunonem, egisse, existimet, eo potissimum impulsus, primo quidem, quod Witikindus, Ditmarus & Reginonis continuator, qui, ab Ottone, Italiam anno 961 petente, fuisse Ottonis Junioris tutelam Brunoni commissam, nulla plane ratione indicant, nihil etiam, unde vices suas ei in regno Cisalpino Ottonem tum commisisse, colligas, suppeditent; deinde vero, quod, cum Otto, anno 961 in Italiam discendens, Ottonis Junioris tutelam Wilhelmo, Moguntino archiepiscopo, ut Reginonis continuator docet, commiserit, consectarium inde, ut apparet, certo sit, ut tunc eidem Wilhelmo, utpote juvenis hujus principis, cui, etsi rebus admimistrandis præ ætate nondum apto, pater Otto, ut Rotgerus docet, regni Cisalpini custodiam reliquerat, tutori, id quoque vice sua gubernandum concesserit.

[194] Sane, ut res ita habuerit, exigere, quæ Reginonis continuator scribit, [ratione hic assignata conciliando] videntur; verum, cum Vindricus, qui æque ac Reginonis continuator Brunoni fuit coævus, Brunonem Ottonis, dum hic ab anno 961 usque ad anni 965 initium in Italia versaretur, egisse in Germania seu in regno Cisalpino vices, aperte tradat, satisque adeo ipsum inter & Reginonis continuatorem haud conveniat, quid hic faciamus? Cum auctores, qui paris meriti sunt ac fidei, non collidendi, sed, si fieri possit, inter sese componendi sint, recta ratio exigit, ut Windricum, qui e jam dictis cum Reginonis continuatore in speciem pugnat, in concordiam cum hoc adducere conemur. Quo itaque id faciamus, Ottonis vices in Occidentali seu Cisalpino imperio tam Wilhelmum Moguntinum archiepiscopum, quam Brunonem egisse, ac Wilhelmum quidem id in Francia Germanica, cujus Moguntia, ubi sedem habebat, tum erat metropolis, præcipue fecisse, est dicendum. Ita sane, tam a Vindrico, quam a Reginonis continuatore, veritate salva, dici potuisse, quæ de hoc argumento dicunt, nemo non facile intelliget. Ditmarus quidem, Witikindus & Reginonis continuator nihil omnino, e quo Brunonem Ottonis, cum hic in Italiam anno 961 esset profectus, egisse in Occidente vices concludas, suppeditant; verum id fecisse Sanctum, diserte e jam dictis Vindricus affirmat, nequitque adeo e trium istorum scriptorum de re silentio, utpote quod, uti inde consequitur, universale non sit, concludi contrarium.

[195] [& charta hic memorata probatur,] Adhæc iidem tres scriptores nihil etiam, quo ab Ottone, in Italiam an. 961 profecturo, Ottonem filium commendatum Brunoni fuisse, vel utcumque insinuetur, subministrant & tamen abs illo id tunc factum, e supra proxime huc transcriptis Rotgeri verbis est certum. Apud Miræum in Notitia Ecclesiarum Belgii cap. 61 exstat charta, qua Sigifridus comes castellum Luziliburgum, in pago Arduennæ situm, a Wikero, S. Maximini Trevirensis abbate, titulo permutationis sibi ac suis acquisivisse omnibus tam præsentibus quam futuris declaratur; in isto autem documento authentico, quod anno 963 datum notatur, Bruno archiepiscopus, frater imperatoris Ottonis, tunc principatum totius regni post ipsum tenuisse, asseritur. Quare, cum Bruno, si tum solus Moguntinus archiepiscopus Guilielmus in Occidentalibus omnibus imperii partibus imperatoris vicarium ac proin primas post hunc partes egisset, principatum totius regni post Ottonem ac proin primum abs hoc in illo locum anno 963 tenuisse Bruno, veritate salva, in laudata charta dici non potuisset, hæc certe, in qua id nihilominus dicitur, Sanctum nostrum tunc imperatoris locum tenuisse seu vices, saltem in Lotharingiæ regno, in quo castellum, permutatione per comitem Sigifridum a S. Maximini abbatia acquisitum, situm erat, egisse, argumento est perquam valido. Nec est, quod reponas, Brunonem, quod Lotharingiæ dux esset, dici potuisse in regno isthoc principatum post Ottonem seu primum abs hoc locum anno 963 obtinuisse.

[196] [demandatæ in regno Cisalpino fuerint, concludendum apparet;] Quod si enim tunc imperatoris vices in Lothariensium etiam regno obtinuisset solus Moguntinus archiepiscopus Guilielmus, hic utique ibidem tunc, non autem Bruno, primum ab imperatore Ottone obtinuisset locum, dicique proinde totius regni Lotharingici principatum post Ottonem anno 963 obtinuisse Sanctus noster in charta supra laudata, veritate salva, haud potuisset. Bruno itaque imperatoris, in Italia ab anno 961 usque ad annum 964 absentis, in toto Lotharingiæ regno vicarium, non autem dumtaxat hujus ducem, egerit, simulque communi consilio una cum Guiliemo archiepiscopo reliquas imperii Cisalpinas provincias, præcipue interim harum partem, Franciam Germanicam, in qua Moguntia sita erat, Guilielmo administrante, imperatoris vice ac nomine gubernarit. Ut rem sic vere gestam ac proin & Ottonem Juniorem Brunoni in tutelam tum datum fuisse, credam, ex eo etiam inducor, quod alias etiam Otto Brunonis consilio & opera ad regna sua optime moderanda uti solenne habuerit, ut fas est colligere e sequentibus hisce, quæ Rotgerus num. 59 suppeditat, de Sancto nostro verbis: Multa sunt alia & prope infinita, quæ in brevi non in Lotharicorum tantummodo populo, quem ipse ex integro susceperat gubernandum, … sed etiam per totum regnum gloriosissimi imperatoris sui in Dei rebus & salute totius populi, strenuissime operatus est. Erat enim eidem omnino communis cura cum seniore & germano suo, quorum uterque de altero merito gloriabatur in Domino. Ad ea modo, quæ Sanctus noster, absente ab anno 961 in Italia Ottone, egerit, progredior.

[197] Artaldo, cui Remensis sedes, Hugone, Heriberti comitis filio, [Hugonis Remensis ex communicati restitutionem dissuadet,] qui eam legitime haud aditam aliquamdiu occuparat, multisque ea occasione turbis excitatis, conciliis etiam sese sistere noluerat, excommunicato, adjudicata anno 948 fuerat, e vivis anno 961, ut Frodoardus in Chronico docet, sublato, Hugo modis omnibus, ut jam vacua Remensis sedes sibi redderetur, est adnisus, restitutionique ejus rex Lotharius aliique non pauci favebant; verum Bruno, sedi episcopali restituendum, qui a tot episcopis excommunicatus fuisset, haud ratus, Hugoni sese contrarium exhibuit, ut Frodoardus docet, in Chronico ad annum 962 sic scribens: Anno 962 Gerberga regina fratris Brunonis colloquium petiit, eique hic Frater ejus, ne Hugoni Remense redderetur episcopium, prout fratres ejus petebant, suggessit; ita autem Brunonem sorori suæ Gerbergæ nihil, nisi quod esset sacris canonibus consonum, suasisse, rei hujus exitus manifestavit. Cum enim tredecim episcopi, a quibus in synodo ad Matronam in diœcesi Meldensi res fuerat discussa, nihil omnino, sancta Sede inconsulta, in Hugonis causa statuendum censuissent, hæcque adeo fuisset ad Romanum Pontificem delata, a Joanne Papa, præfatum Hugonem quondam episcopum, non tantum a Papa & omni synodo Romana, sed & ab alia synodo, apud Papiam celebrata, fuisse excommunicatum, est responsum, Remensesque, pontificii hujus responsi per Brunonem certiores facti, Hugonem rejiciunt, sibique Odalricum illustrem clericum, Hugonis cujusdam comitis filium, eodem Brunone juxta ac Lothario rege & regina matre faventibus, episcopum eligunt, uti apud Frodoardum loco proxime cit. est videre.

[198] Porro Bruno, qui e jam dictis, ne in sedem Remensem Hugo excommunicatus restitueretur, [Metensem ecclesiam aliquamdiu vacuam administrat,] anno 962 obstiterat, eodem anno sedem Metensem, pastore orbatam, ad tempus una cum Coloniensi administrandam accepit ac v osimiliter ad annum usque 965 administravit. Ita scilicet e Theodorici, Metensis episcopi, quæ apud Meurisseum in Episcoporum Metensium Historia pag. 326 exstat, charta colligendum opinor. In hac enim antistes ille, in sedem Metensem Adalberoni, anno 962, ut Reginonis continuator ad hunc annum docet, e vivis sublato, anno 965, uti iterum idem Reginonis continuator ad hunc annum tradit, Ottone, ex Italia jam reverso, suffectus, aliquanto post Adalberonis, pii decessoris sui, obitum tempore Brunonem archiepiscopum, in quo, ut loquitur, regni tunc procuratio seu vicaria hujus ab imperatore e dictis ei collata cura incumbebat, disposuisse seu administrasse sedem vacuam, non obscure prodit. Brunonis administrationem aliquot dumtaxat mensium exstitisse, Meurisseus in mox laudata, quam contexuit, Historia pag. 216 affirmat; verum illam, si toto, quo ab Adalberonis obitu usque ad Theodorici promotionem sedes Metensis vacavit, tempore duravit, diuturniorem indubie exstitisse, e jam dictis liquet. Passum interim esse Sanctum, ut sedes illa tamdiu absque episcopo maneret, mirum potest non immerito videri; verum id, quo fratri suo, qui sedem illam usque ad suum ex Italia reditum vacuam manere voluisse videtur, obtemperaret, verosimillime fecerit.

[199] [Berengario, qui anno 956 ad sedem Cameracensem fuerat evectus, episcopum,] Id sane nulla accidisse Sancti nostri culpa vel ex eo fas est conjicere, quod cum eodem, quo sedes Metensis, tempore duæ aliæ in Lotharingiæ regno, Cameracensis videlicet & Tullensis, ecclesiæ episcoporum suorum morte factæ essent vacuæ, mature hisce ab optimis pastoribus prospexerit. Res e jam nunc dicendis patescet. Fulbertus, Cameracensis episcopus, anno 956 excesserat e vivis fueratque huic Berengarius, Transrhenensis e nobili stemmate clericus, eodem anno, ut Frodoardus in Chronico docet, suffectus; cum autem aliquamdiu post ipsum inter & Cameracenses dissensio, non tam episcopo, ut apparet, quam civibus, quos tum omnibus suis episcopis exstitisse semper præ ferocitate inobedientes ac rebelles, Baldericus, sec. XI scriptor, in Chronico Cameracensi lib. 1, cap. 79 non obscure prodit, attribuenda, esset exorta, negotiorumque causa in Germaniam Berengarius esset profectus, hunc, dum reverteretur, intra urbem suam haud amplius recipere Cameracenses, conspiratione inita, statuere. Episcopus, cum jam, confectis, quorum causa in Germaniam iverat, negotiis, in itinere, sedem suam episcopalem repetens, existeret, rei factus certior, a Brunone, ut a rebellibus, quod ab his sibi denegatum iri norat, vi extorqueat, copiosam militum manum, in subsidium etiam etiam Arnulpho, Flandriæ comite, accito, impetrat. Cives, id edocti, sibique a copiis, Cameracum properantibus, quibus sese impares noscebant, timentes, ad officium redeunt, episcopumque, etiam solum ad eos venientem, vi nulla sibi illata, intra urbem suam recipiunt.

[200] [qui civibus, immanitate horrenda abs hoc offensis vitæ sanctitate præluceat,] Ita omnia jam videbantur pacata, nec quidquam Berengarius, ob quod vel ipse, vel Bruno, subministrando, quibus ad officium adigerentur Cameracenses, militares copias, reprehendi merito posset, hactenus commiserat; verum, evoluto aliquo, ut Baldericus, qui modo relata in Cameracensi Chronico lib. 1, cap. mox dicto & seq. narrat, cap. 82 subjungit, temporis intervallo, episcopus injuriæ sibi a civibus illatæ memor, horrendam de hisce, nihil amplius quid hujusmodi timentibus, vindictam, clam vocatis ad se militibus, sumit, dumque in illa modum omnem excedit, alii per hosce interficiuntur, alii manibus pedibusque truncantur, alii oculis orbantur ac alii denique ferro ardente frontes notantur. Detestanda enimvero in quocumque fuisset certeque adeo erat in episcopo immanitas; verum quam inultam divina justitia, si Balderico fides sit, haud reliquit. Berengarius enim, cum præterea, uti is chronographus cap. 83 addit, violasset crudelitate sua S. Gaugerici ecclesiam, noctu abs hoc percussus, misere paulo post Coloniæ, quo sese contulerat, interiit. Cum itaque hæc, quæ omnia, ut absque culpa Sancti nostri, qui utique, Berengario militarem manum, Cameracenses rebelles ad officium adacturam, præbens, antistitem illum hac abusurum, haud præviderat, accidere potuisse, studiosus lector, a quo fuerint attento animo expensa, intelligat, hic narranda existimavi, gesta essent, atque adeo episcopo destituta foret Cameracensis ecclesia, S. Bruno nihil habuit antiquius, quam ut huic mature in eo rerum statu episcopum optimum, qui, quod alter pessimo exemplo in fidelium mentibus destruxerat, bono vitæ sanctæ ac virtutum odore reædificaturus esset, concederet.

[201] Ingelrannus, alias Ingrannus, aut etiam Enguerrannus, [nomine Ingrannum, virtute ac morum probitate insignem,] Corbeiæ Antiquæ monachus, vitæ ac morum probitate insignis, in Sancti nostri, cum monasterii sui bona trans Rhenum procuraret, familiaritatem sese insinuarat. Hunc Bruno in sedem Cameracensem Berengario defuncto substituit, aut certe substitui curavit, ut Baldericus in Chronico jam sæpius cit. lib. 1, cap. 84 nos docet. Verba, quibus id facit, huc transcribo. Sic habent: Post hujus (Berengarii nimirum) excessum Engrannus, ante Corbeiensis cœnobii sancti Petri monachus, obtentu Brunonis præfati archipatris, cum quo pro rebus fratrum, quas trans Rhenum procurabat, notitiam & familiaritatem habebat, ad episcopale solium promovetur. Hic tam ecclesiasticis, quam secularibus disciplinis sufficienter instructus, mira erga gregem charitate pollebat, omnique mansuetudine plenus, tanto ambitu religionis episcopi dignitatem implebat, ut propositum monachi nullo modo excedere videretur. Semper nempe in ecclesiasticæ culturæ studio insudabat, gregemque commissum exemplo vitæ innocentis morumque bonorum informatione doctrinabat. Talis erat, qui curante S. Brunone, Berengario vita functo in sedem Cameracensem fuit suffectus; verum quandonam id factum?

[202] Ingrannus, ut Baldericus in Chronico lib. 1, [non anno, uti ex iis, quæ Dionysius Sammarthanus scribit, consequitur, 957,] cap. 86 docet, Cameracensem ecclesiam triennio moderatus, ad Christum migravit; quare, si Dionysio Sammarthano, a quo Berengarius quidem, anno, ut docui, 956 ad sedem Cameracensem promotus, post episcopatus annum, Ingrannus vero die XII Octobris anno 960 e vivis excessisse tom. 3 Galliæ Christ. auctæ col. 16 asseritur, standum sit, consectarium erit, ut Ingrannus certe haud citius quam anno 957 verosimillimeque hoc ipso anno ad sedem Cameracensem fuerit evectus; verum unius dumtaxat anni spatio, quæ supra ex Balderico de Berengario narravi, gesta esse huncque adeo anno 957 obiisse, creditu apparet oppido difficile. Neque vero id, quantum opinor, ipsemet Dionysius Sammarthanus credidisset, nisi Ingrannum, quem triennio ecclesiæ Cameracensi præfuisse, e Balderico habebat compertum, die XII Octobris anno 960 obiisse, persuasum sibi habuisset. Verum qua ratione impulsus hoc postremum induxerit in animum ac porro in litteras miserit, haud facile quivis intelliget. Eo ipso enim loco, quo e dictis Ingranni mortem anno 960 illigat, citat Folcuini abbatis Laubiensis, qui ab ipsomet Ingranno ordinatus fuit abbas, vigesimum octavum de abbatum Laubiensium gestis caput: quod si autem hoc una cum cap. proxime prægresso vel perfunctorie dumtaxat evolvisset, Ingrannum anno 960 haud obiisse, sed vitam utminimum usque ad annum 965 protraxisse, e scriptore illo didicisset.

[203] [sed, quemadmodum e Folcuini hic recitatis verbis] Is enim, nonnulla de Aletranno Laubiensi abbate, cap. 27 præfatus, sub cap. ejusdem finem primo ita prosequitur: Hac igitur diu desiderata pacem * jam tandem sero potita citissime ecclesia nostra est destituta. Nam D. Bruno, in quem rei summa decumbebat, diem clausit VI (Rotgerus habet V) Idus Octobris, & domnus abbas (Aletrannus nimirum) postquam biennii paralysi dissolutus est, postque quinquennium quam præesse cœperat, in magna spe futuræ gloriæ defunctus est III. Nonas Novembr. anno uterque DCCCCLXV Dominicæ Incarnationis; ac deinde cap. seq. seu 28 sequentibus hisce orditur verbis: Post hæc domnus Euracrus (Leodiensis episcopus) Folcuinum vere peccatorem, sed & ætate juvenem, Lobiensibus præfecit abbatem; quem, cum esset idem pontifex coloniæ in præsentia imperiali, in frequentia magna populari, recitata prius & lecta fratrum electione, ibidem ordinari fecit. Ordinatus est ergo ab Ingranno, Cameracensi episcopo, die ipso Domini Natalicio.

[204] [concluditur, anno 963 substituit vel substituendum curat,] Cum igitur, uti e binis hisce Folcuini textibus palam fit, Aletrannus Lobiensium abbas anno 965 die tertia Novembris diem extremum clauserit ac post is scriptor, qui Aletranno fuit suffectus, ipso Natalicio Domini die Lobiensium abbas Coloniæ ab Ingranno fuerit ordinatus, consectarium fit, ut hic Cameracensium antistes, qui, teste e jam dictis Balderico, triennio sedem Cameracensem occupavit, hanc verosimillime haud citius quam anno 966 morte sua vacuam reliquerit, utque proinde jam inde ab anno 960 obiisse a Dionysio Sammarthano perperam dicatur. Scriptori huic, qui, Ingrannum non tantum anno 960, sed & die XII Octobris obiisse, diserte loco supra citato scribit, documentum quodpiam antiquum, in quo præsul ille anno nongentesimo sexagesimo sexto obiisse per numericas Arabum notas 966, superiori harum tertiæ parte fere exesa aut certe non sat clare expressa, signabatur, præluxisse, opinor, hincque esse factum, ut in monumento illo, non 966, sed 960 notari existimans, Ingranni mortem & anno 960 illigarit, & Berengarii, qui hunc præcessit sexque annis circiter sederit, anno uno sedem circumscripserit; cum autem sic habeat, hinc simul & e jam supra dictis, Ingrannum ipso etiam anno 966, ad XII Octobris diem provecto, obitu suo vacuam sedem Cameracensem effecisse, fuisseque proinde ad hanc, quam triennio e dictis occupavit, anno 963 promotum, recte existimaris.

[205] Ac is quidem, qui, e jam dictis, curante Sancto nostro, [eodemque anno Gerardum, pro Sancto etiam honoratum,] ecclesiam Cameracensem moderandam anno 963 accepit, honore Sanctis proprio, etsi interim vitæ ac morum probitate exstiterit plane insignis, nuspiam afficitur; verum alius, qui & cultu ecclesiastico gaudet, modo etiam memorandus hic est, ad dignitatem episcopalem Sancti nostri opera pariter promotus. S. Gerardus is est, Tullensis, quæ antiqua Leucorum ad Mosellam fluvium urbs est, episcopus, Operi nostro, ut jam monui, ad XXIII, qua colitur, Aprilis diem insertus. Hunc in sedem illam a S. Brunone eodem, cui supra Ingranni ad infulas Cameracenses promotionem innexui, anno 963 fuisse S. Gauzelino paulo ante defuncto suffectum, auctor synchronus, num. 192 laudatus, qui vitam ejus, in Opus nostrum loco cit. illatam, conscripsit, nos in illa num. 4 & binis seqq. docet. Verba, quibus id ibidem facit, proxime verbis num. 192 huc transcriptis, quibus regni Cisalpini vicarium, dum Otto in Italia anno 963 abesset, egisse Brunonem prodit, subduntur. Eorum præcipua, quod quanto studio Bruno, ut ecclesiis vacuis optimos pastores vel ipsemet præficeret vel præficiendos curaret, laborandum existimarit, argumento sint, lectori hic ob oculos pono.

[206] Sic habent: Mæstus ergo (ob Gauzelini scilicet episcopi sui obitum) Leuchorum populus & consilio pastoris viduatus ad memoratum archipræsulem Brunonem legatos dirigit, [ad sedem Tullensem, inito cum cleri præcipuis consilio,] desolationem sui humili suggestione intimat, utque sibi succurratur, suppliciter expostulat, ne velut grex errabundus, pastore perdito, pereat. Is vero clementis compassione animi eorum lamentationi condolens; ipsamque urbem regno Franciæ confinem, Romano nuperrime adjunctam imperio perpendens, summa mentis angebatur sollicitudine, cogitans, quem eidem ecclesiæ idoneum juxta canonum scita potuisset pontificem eligere, secundum divinæ cultum religionis, cum bonitate morum, sapientiæ sale conditum & in scientiæ secularis studio exercitatum. Sed Deus, qui in bonorum dispositionibus semper piorum assistit affectui, suis non permisit eum diutius agitari curarum fluctibus, suoque inspiravit consilio, venerabilem Gerardum huic præficiendum officio, asciscere, quem constabat utilem superni dono Conditoris in cunctis existere. Ita ille, qui, nonnullis deinde de Gerardo, pœnitentiæ tunc vacante, interpositis, primo subjungit: Religiosus ergo pontifex Bruno ad se primos cleri convocat, eis coëpiscopi sui domini Gauzelini transitum flebilem notificat, quemque illi successorem subroget, familiariter consultat.

[207] Mox decanus, divinæ amator religionis, sani consilii ejus consultibus hæc reddidit: [multum licet præ humilitate reluctantem promovet,] Si, domine Præsul, meo dignaris tantillo credere dicto, fratrem Gerardum, huic gradui præ ceteris idoneum, veridico assero testimonio: quem vera humilitate subjectum, prompta obedientia clarum, longanimi patientia certissime attestor probatum; ac post, nonnullis adhuc præmissis, qui Gerardus suæ ad episcopatum promotioni obstiterit, eique tamen tandem assentiri a Brunone fuerit compulsus, exponit: Vir Domini, inquit de Gerardo, in humilitatis fundamento firmiter stabilitus, huic ordinationi cunctis obnitebatur viribus, magisque elegit pristinum pœnitentiæ otium repetere, quam hujus prælationis laborioso prægravari pondere. Tamen plurimum reclamans, plurimum repugnans, coram jam dicto Archipræsule (Brunone scilicet) deducitur, & sub jussione obedientiæ pontificalem apicem suscipere compellitur. Dum ergo annus Incarnationis Dominicæ nongentesimus sexagesimus tertius curreret, Leucham urbem adducitur, obviisque populorum turmis cum hymnisonis laudibus excipitur, ac, sicut mos exigebat, præsulari sedi inthronizatur. Ita Bruno Tullensi ecclesiæ præfecit virum, episcopatu sane dignissimum; cum autem tempus etiam, quo id factum sit, Vindricus, S. Gerardi biographus, modo huc transcriptis verbis diserte assignet, opus non est, ut de Tullensi isto antistite, qui qualis quantusque fuerit, apud eumdem Vindricum loco supra cit. studiosus lector inveniet, plura hic in medium adducam.

[208] [synodosque deinde seu conventus duos anno 964 celebrat.] Nunc synodi seu conventus duo, quorum alterum Coloniæ Agrippinæ, alterum ignoto quodam Lotharingiæ loco Sanctus noster anno 964 ac proin haud admodum diu, postquam duo, quos jam memoravi, optimi episcopi Tullensi & Cameracensi ecclesiis fuissent præfecti, celebravit, hic adhuc, priusquam § huic finem imponam, sunt memorandi. Innotescit horum prior quidem e Trithemio, qui in Annalibus Hirsaugiensibus ad annum, quo proinde is, ut jam innui, celebratus fuerit, 964 sequentia prodit memoriæ: Bruno dux & archiepiscopus Coloniensis, vir ecclesiasticæ disciplinæ studiosissimus, synodum Coloniæ provincialem celebrans, omnes episcopos & abbates de toto archiepiscopio suo convocavit & multa in eodem concilio ad utilitatem communem constituit; posterior vero e Balderico, plus semel jam laudato, qui in Chronico Cameracensi lib. 1, cap. 85 sic scribit: Eo tempore Bruno dux sive archiepiscopus conventum generalem cum multis principibus & episcopis apud quandam villam, cujus nomen non subvenit *, habuisse dicitur, in quo de pace & religione sanctæ Dei Ecclesiæ statuque regni salubriter & competenter tractatum est; conventum, hic memoratum, anno, ut dixi, 964 celebratum pariter fuisse, indubitatum apparet. Cum enim, ut Baldericus loco cit. docet, Ingrannus, anno demum e jam dictis 963 Cameracensis episcopus creatus, dicto conventui interfuerit, consectarium fit, ut hic, utpote qui non prius, quam cum jam aliquantulum temporis spatium ab Ingranni promotione esset elapsum, videatur habuisse locum, verosimillime haud citius, quam anno 964 fuerit celebratus; cum autem Bruno, qui ei pariter, ut Baldericus docet, interfuit, sub anni 965 initium redeunti ex Italia Ottoni imperatori, uti infra videbimus, obviam progressus, magnum dein cum hoc circa Pentecosten Coloniæ Agrippinæ conventum celebrarit, hocque finito, in Gallias profectus, Remis obierit, ac proin tempus opportunum & congruum, quo Balderici verbis mox memoratum Lotharingiæ conventum anno 965 celebrasset, assignari haud queat, consectarium e modo dictis fit, ut tam hunc, quam priorem a Trithemio memoratum Bruno, non anno 965, sed, ut dixi, anno 964 celebrarit.

[Annotata]

* pace

* modo non occurrit

§ XVI. Ottoni fratri, ex Italia redeunti, obviam procedit, Pentecosten simul & maximum regni conventum cum eo Coloniæ celebrat; Galliam post, ut nepotes suos, sese inter denuo dissidentes, componat, petens, Remis obit Coloniamque relatus ibidem sepelitur.

[Ottoni fratri, ex Italia anno 965 redeunti, Wormatiam usque obviam procedit, cumque illo,] Otto, quem anno 961 in Italiam esse profectum, supra docuimus, quemque ibidem, imperiali etiam corona a Pontifice jam accepta, multo diutius, quam futurum initio putarat, commorari turbæ aliæ ex aliis continuo natæ compulerunt, anno demum 965 in Germaniam, postquam natalitia Domini festa anno 964 Papiæ celebrasset, est reversus, tumque tam S. Brunonem, quam Wilhelmum Ottonemque filios sibi, in Germaniam jam appulso, obvios habuit. Imperatoris præterea reditum frater ejus nocte dieque solicitus expectavit, redeunti in omni gloria lætus occurrit. Ita num. 62 de Sancto nostro Rotgerus; verum cum nec annum, quo reditus Ottonis acciderit, nec quo usque huic obviam Bruno processerit, edoceat, opportune hic Reginonis continuator succurrit. Hic enim ad annum 965 sequentia subministrat verba: Anno Dominicæ Incarnationis 965 imperator Papiæ natalem Domini celebravit, &, peracta festivitate, statim in patriam, dispositis in Italia regni negotiis, commeavit; cui filii sui Otto & Wilhelmus archiepiscopus in consinio Franciæ & Alemaniæ in villa Heimbodesheym occurrerunt, & cum magna ibi eum alacritate susceperunt. Inde Wormatiam progressus, fratrem suum Brun archiepiscopum in Purificatione sanctissimæ Mariæ virginis sibi obviam habuit; ita autem, cum annum, quod bene notandum, a Nativitate Domini inchoet, anno 965, quæ de Ottonis in Germaniam reditu ac Brunonis in ejus occursum progressu hic narrat, accidisse, licet, quod de Nativitate Domini Papiæ ab imperatore celebrata ait, anno 964 evenerit, non obscure prodit.

[210] Porro uti Rotgerus, etsi obviam Ottoni, ex Italia in Germaniam reverso, [qui, Paschate Ingelheimii celebrato, Coloniam se confert,] processisse Brunonem, scribat, locum tamen, quo id factum, haud expressit, ita etiam, etsi haud multo post Coloniæ cum Brunone eumdem Ottonem sistat præsentem, locum tamen, unde eo advenerit, in obscuro reliquit; verum hunc iterum Reginonis continuator nos docet. Ottonem enim, ut primum ex Italia anno 965 erat reversus, tota quadragesima in Francia, Germanica scilicet, cujus metropolis, ut jam supra monui, Moguntia tum censebatur, commoratum esse Paschaque magno cum gaudio Ingelheimii celebrasse, præfatus, mox subjungit: Inde navigio Coloniam attingens, matrem suam dominam Mathildem & sororem suam Gerbirgam reginam filiumque ejus regem Lotharium sibi obvios condigno ibi honore & amore tractavit. Ita laudatus scriptor; etsi autem, quod hic, ut jam monui, facit, biographus noster locum, unde tum Coloniam Otto appulerit, haud edoceat, annum tamen, imo & anni, qua id acciderit, tempestatem non obscure prodit, num. 62 sic scribens: Cum … Imperator tricesimum regni sui, Germanus ejus (Bruno nempe) duodecimum pontificatus sui ageret annum, nondum nisi vix præterlapsus ætatis quadragesimum, sanctam Pentecosten simul Coloniæ celebrantes, qua major gloria mortalibus concessa non est, sese invicem inter sancta sollempnium dierum officia una cum diva matre, sorore regina, nepotibus (Carolo scilicet & Lothario, Gerbergæ filiis, aut certe præter horum posteriorem juvenculo adhuc, quem Mathildis, uti hujus supra laudata apud nos Vita num. 26 fidem facit, secum adduxerat, Henrico, Henrici Bavariæ ducis anno 955 defuncti, filio) filiisque regibus totaque illa Deo dilecta familia & cunctis regni senatoribus affuerunt.

[211] [Pentecosten magnumque conventum ibidem,] Duodecimo episcopatus Brunonis anno, quem cum trigesimo regni Ottonis anno Rotgerus hic conjungit, annum Christi 965 designari hocque proinde anno, quod is verbis jam datis de Pentecoste, a Brunone Coloniæ cum Ottone celebratu, magnoque tunc ibidem regum conventu refert, luculenter, quæ supra § 2 disserui, evincunt, nihilque adeo iis, quæ, ut id ostenderem, ibidem adduxi, hic addendum; verum alia quædam in magnum Coloniæ habitum, quem is Sancti nostri biographus memorat, regum ac reginarum conventum seu congressum Pentecostenque, abs hoc ibidem anno 965 celebratam, observanda occurrunt. Reginonis continuator, postquam verbis supra huc transcriptis, Ottonem anno 965, Ingelheimii Paschate celebrato, navigio inde Coloniam petiisse, ibique matrem Mathildem, sororem Gerbergam hujusque filium regem Lotharium obvios habuisse honorificeque tractasse, narravit, mox, nulla omnino Pentecostes, quam Coloniæ etiam tunc celebrarit, mentione facta, hinc iterum illum in Saxoniam abiisse, subjungit; verum Sigebertus Ottonem anno 965 post Pascha Ingelheimii celebratum Coloniam inde tunc venisse ibique matrem, sororem ac hujus filium regem obvios habuisse, nusquam memorans, ad annum 965 sic scribit: Otho imperator Pentecostem Aquisgrani celebravit, concurrentibus ibi a Francia sororibus suis, regina scilicet Francorum Gerberga, matre Lotharii regis & Karoli ducis, & Hathuide uxore Hugonis Parisiorum comitis; quorum filius fuit Hugo, qui post regnavit in Francia.

[212] [non autem; ut Sigebertus tradit, Aquisgrani, celebrat,] Ubi omnis illa regalis prosapia tanto ad invicem congratulationis jubilo est affecta, ut in omni vita eorum vix aliquid gaudii huic lætitiæ potuerit æquiparari; hinc autem factum, ut annalista Saxo, qui, quæ apud Sigebertum, Reginonis continuatorem, Witikindum & Ditmarum reperit, in Annales suos solet inferre, Coloniæ quidem regum conventum a Reginonis continuatore absque ulla Pentecostes a conventu illo celebratæ mentione, Aquisgrani vero, hac addita, a Sigeberto signari, conspicatus, duos regum conventus, alterum Coloniæ, alterum Aquisgrani, anno 965 habitos, Pentecostenque tunc abs illorum posteriori celebratam fuisse, litteris mandarit. Verum non solum una cum Reginonis continuatore biographus noster, sed etiam Frodoardus in Chronico unum dumtaxat regum, qui anno 965 celebratus sit, conventum recenset, cumque pariter unum dumtaxat tunc celebratum Sigebertus memoret ac abs hoc Pentecosten celebratam, dicat, dubitandum non apparet, quin de eodem, quem tres illi scriptores memorant quemque Pentecosten celebrasse, biographus noster adjungit, regum conventu sermonem instituat. Quare cum omnes tres, qui eo ipso, quo res gesta est, tempore vixerunt, scriptores illi ac nominatim biographus noster, qui a dicto conventu, Coloniæ, ut & ipse & alii duo produnt, habito, Pentecosten ibidem celebratam, ait, majorem certe, quam Sigebertus, qui sesqui circiter seculo a re gesta abfuit, fidem mereantur, proximum est, ut & regum anni 965 conventum & Pentecosten abs hoc tunc celebratam, non Aquisgrani cum Sigeberto, sed Coloniæ Agrippinæ cum biographo nostro, cui e jam dictis Reginonis continuator & Frodoardus suffragantur, statuamus.

[213] Ad alia, quæ, priusquam quid Sanctus noster, [finitoque, cui an, ut Sigebertus ait, Hadwigis, Hugonis Magni vidua,] finito, de quo hic loquimur, conventu, egerit, edicam, observanda in hunc adhuc sunt, progredior. Cum Sigebertus juxta ac Magni, qui Sigeberto est recentior eique hic assentitur, Chronici Belgici auctor in loco, quo Ottonem una cum regibus anno 965 convenisse Pentecostenque celebrasse aiunt, assignando e jam dictis errent, dubitari merito potest, an iis, qui conventui interfuisse memorantur, Hathuidem seu Hadwigem, Hugonis Parisiensium comitis uxorem, de qua id nec Reginonis continuator, nec Frodoardus, nec denique biographus noster tradit, recte adjungant. Ast erit fortassis, qui, quemadmodum Hathuitis iis, qui conventui interfuerunt, haud recte forte a Sigeberto & Magni Chronici Belgici auctore accensetur, ita etiam inter eos, qui eidem conventui adfuere, haud recte pariter Ottonis filios reges a biographo nostro numerari suspicetur ex eo, quod Otto anno 965 unum dumtaxat filium regem, Ottonem videlicet, anno 961 Wormatiæ quidem Germaniæ, Aquisgrani vero Lotharingiæ regem, ut supra vidimus, coronatum, habuisse reperiatur. Sane quinam per Ottonis filios reges, quos supra memorato regum conventui interfuisse, Rotgerus memorat, intelligantur, dictu apparet primo intuitu difficile; verum regum filii, etsi reges nec electi nec coronati essent, reges etiam interdum, imo & pari modo filiæ appellari a medii ævi scriptoribus reginæ inveniuntur.

[214] Ut res exemplo patescat, in titulo, præfationi, [at non item, an, ut Rotgerus prodit, Ottonis filii reges interfuerint, dubitari potest,] qua Witikindus Annales suos, jam supra a nobis sæpius laudatos, Mathildi, Ottonis I imperatoris & Adelaïdis filiæ, inscribit, diserte hæc, quamvis tum Quodlimburgensis dumtaxat sanctimonialis ac proin haudquaquam esset regina, regina abs illo nuncupatur. Quod si itaque præter Ottonem, jam regem electum & coronatum, alius adhuc Ottonis imperatoris filius regum, de quo hic nobis sermo, conventui interfuerit, Ottonis filios reges conventui isti adfuisse recte asseruerit Sancti nostri biographus; ast quem alium illum Ottonis filium dicamus? Witikindus, Annalium lib. 2 de Ottonis filiis, ex Adelaïde natis, sermonem instituens, sic scribit: Nati sunt autem regi filii ex serenissima regina primogenitus Henricus, secundus Bruno, tertius Otto, paterni nominis majestate designatus; cum autem e tribus hisce hic memoratis Ottonis filiis Bruno jam inde ab anno 957, uti e Necrologio Fuldensi constat, obiisset, esse videtur, cur Henricus, qui quandonam obierit, nusquam invenitur, existimari queat alius ille Ottonis filius, qui una cum Ottone jam rege electo & coronato conventui dicto interfuisse a biographo nostro indicatur; attamen cum is, teste Witikindo, primogenitus exstiterit Ottonis filius, nec facile, ut Otto natu minimus anno 961, si ille adhuc exstitisset tunc in vivis, rex constitueretur, futurum fuisse videatur, alium illum Ottonis filium, qui una cum Ottone jam rege conventui prædicto interfuisse a Rotgero indicatur, Wilhelmum, Moguntinum archiepiscopum, qui & ipse, quamvis haud ex uxore legitima, Ottonis imperatoris, ut jam supra docui, filius erat, exstitisse, verosimilius opinor, maxime cum is conventui isti indubie interfuerit, neque tamen ei interfuisse, nomine ejus expresso, a Sancti nostri biographo usquam dicatur. Utut sit, cum equidem vel Wilhelmus archiepiscopus vel natu major Ottonis & Adelaïdis filius esse e jam dictis queat ille alius ex Ottonis filiis regibus, qui conventui interfuisse a Rotgero dicuntur, merito sane in dubium, an ei Ottonis filii reges interfuisse abs illo biographo nostro recte dicantur, revocari non potest.

[215] [conventu illo, Bruno, cujus rogatu an convocatus is fuerit, est dubium,] Porro conventum illum, in quo etiam collegiatæ S. Martini Leodiensis ecclesiæ fundatio, uti exstans ea de re apud Marteneum tom. VII Veterum Script col. 54 diploma, a Brunone archiepiscopo & primiscrinio, uti ei subditur, recognitum, fidem facit, confirmata fuit, placiti magni appellatione Frodoardus, qui id cum Gerberga regina, hujus filio Lothario rege ac cum aliis magnis proceribus ab Ottone habitum fuisse, adjungit, distinguit eique biographus noster, utpote qui placito isti seu conventui non tantum reges, sed & cunctos regni senatores adfuisse dicat sicque in eo de regnorum negotiis, uti in magnis placitis solebat, tractatum fuisse, utcumque, ut apparet, insinuet, suffragatur. Conventum illum Brunonis rogatu convocatum, ac abs hoc in illo, ut Lotharingiæ a se facta duas in partes divisio confirmaretur, postulatum fuisse, quorumdam est opinio; verum, cum divisionem hujusmodi a Brunone factam fuisse, undequaque, uti e supra dictis fas est colligere, certum haud sit, fuisse a Sancto, ut confirmaretur, in dicto conventu postulatum, certum pariter esse non potest; etsi autem Brunonis consilio & rogatu non pauca gessisse Ottonem, biographus noster loco non uno innuat, non pauca tamen etiam, ad quæ certe a Brunone haud fuerat impulsus, egisse merito creditur. Quare opinio, quæ, dictum conventum Brunonis rogatu convocatum, absque ullo vade antiquo statuit, dubia etiam est atque incerta. Minus sane, Gerbergam & Lotharium, qui, suadente Brunone, Coloniam, ut imperatori de victoriis relatis gratularentur, advenerant, suppetias & consilium adversus Hugonis, Parisiensium comitis, filios, a quibus, sibi antea per Brunonem, ut supra vidimus, conciliatis, Lotharius iterum dissidebat, ab Ottone postulasse, a veritatis specie abhorret.

[216] Ita autumo, quod post Coloniensem, de quo jam satis superque disserui, [in Galliam proficiscitur, Remisque, Compendio isthuc, ut Sigerbetus,] conventum Ottonisque ex hoc Orientem versus seu in Saxoniam discessum Sanctus noster in Franciam, ut ibidem nepotes suos ab invicem dissidentes ad concordiam revocaret, sese iterum, ut biographus noster num. 63 testatur, contulerit. Verum quo successu iter illud Sanctus suscepit? An iterum sorores suas ac nepotes, ut fecisse illum anno 960, jam vidimus, in concordiam adduxit? Dum rei huic animum habet intentum, laborum suorum metam invenit, in ætatis suæ flore e mortali hac vita ereptus. Qui res facta sit, indagemus. Sigebertus in Chronico ad annum 965 sequentibus his verbis utitur: Bruno dux & archiepiscopus in Franciam pergens ad pacificandos nepotes suos Lotharium regem & filios Hugonis, ubi Compendium venit, febre correptus Remis redit; ubi, quidquid habuit jure mancipi, per testamentum ecclesiis Sanctorum delegato, mortuus est. Corpus ejus a Deoderico, Mettensi episcopo, Coloniam refertur; Sigeberto autem annalista Saxo & Albericus in Chronico assentiuntur, nec scriptorem ullum sive antiquum sive recentiorem, a quo, si de re illa loquatur, S. Bruno, cum Compendium, quo, nepotes suos inter se dissidentes in concordiam adducturus, erat profectus, Remos inde morbo correptus rediisse ibidemque obiisse non dicatur, invenire quivi; verum, etsi sic habeat, non neminem tamen, anne Sanctus noster, Colonia Compendium, ut ibidem nepotes suos in concordiam adduceret, profectus, morbo haud fuerit, priusquam eo adveniret, & correptus & e vivis sublatus ac proin an Compendium umquam tunc fuerit appulsus, dubitare forsan faciet Sancti nostri biographus. Hic enim, Brunonem in via, cum Colonia in Galliam abierat, ægrotare cœpisse ac in civitate Remensi, cum ad hanc pervenisset, morbo, quinta jam die durante, fuisse detentum ibique que ex hoc obiisse, indicare videri potest.

[217] Ut studiosus lector, meritone, an immerito ita sentiam, [rem interim dubiam] dijudicare queat, verba omnia, eo spectantia, quæ num. 63 & seq. suppeditat, oculis ejus hic subjicio. Cum, inquit, summus antistes (ita haud dubie Brunonem, quod archiepiscopus esset, hic nuncupat) Bruno senioris (Domini) & fratris, sui, Orientem versus euntis, contubernia, ruens prius in oscula & flens largiter, liquisset, pacataque omnia & quieta intra metas regni sibi creditas, agens Deo gratias, aspexisset, iterum iterumque suos omnes, clerum populumque, quæ agenda fuissent, ammonuit, & mox in Occidente Compendium adiit, ut ibidem nepotes suos ab invicem dissidentes ad concordiam revocaret, in fide & gratia stabiliret ecclesiæ Religionem, regi honorem &, quæ sua essent, dictante æquitatis ratione, annuente Domino, singulis confirmaret. Eo intentus negotio infirmari cœpit & Remensium civitate gravi corporis molestia detentus quinto demum die postquam invasit ægritudo eum prevenit. Quibus diebus in itinere non minus, quam in hospitio, lectione assidua, nullo pene alio cibo refocillatus est. Interrogatus autem familiariter ab episcopo Wicfrido, ut ipse testis est, cujus morbi gravedine urgeretur, non morbum, sed dissolutionem sui corporis esse, respondit. Priora textus hujus verba, quibus Bruno Compendium, ut ibidem nepotes suos, invicem dissidentes, in concordiam adduceret, adiisse traditur, haudquaquam, ut apparet, quo minus in dubium, Compendiumne usque, ut id faceret, Sanctus iverit, an in viam dumtaxat eo versus sese dederit, revocari queat, impediunt.

[218] [atque incertam faciente] Nec Compendium usque eum pertigisse, certum, ut apparet, efficitur ex eo, quod verbis illis sequentia isthæc de Brunone mox subdantur: Eo intentus negotio infirmari cœpit; cum enim tam in via Compendium versus, quam cum ibidem jam versaretur, potuerit Sanctus animum paci inter nepotes suos componendæ habere intentum, enimvero, cœperitne tum primum, cum Compendium jam esset appulsus, an ante, ægrotare, e posterioribus illis verbis palam haud fit, cumque id pariter, ut consideranti patescet, ex aliis, quæ sequuntur, haud innotescat, Rotgerus sane, Compendione jam redux, an eo nondum appulsus, Bruno Remis obierit, incertum ac dubium facit suo scribendi modo. Nec Remis sanctum, cum Compendio illuc esset reversus, obiisse, Sigebertus aliique supra laudati, qui diserte id asserunt, certum efficiunt. Etenim scriptor nullus, Sigeberto antiquior, qui id pariter asserat, invenitur, hicque, Rotgerum sibi prælucentem nactus, eumdem, veluti a quo Sancti nostri Vita luculenter sit descripta, in Chronicis suis ad annum 953 laudat; quæ cum ita sint, Brunonem Remis, cum Compendio illuc esset reversus, obiisse, non aliam, ut puto, ob causam scripsit, quam quod ita per Rotgeri verba, supra huc transcripta, significari existimarit. Verum an Sigebertum, qui Rotgero centum utminimum annis est recentior, sua illa in re haud fefellit opinio, sicque annalistam Saxonem, Albericum aliosque hanc secutos in errorem haud induxit?

[219] [aut certe relinquente Rotgero,] Incertum esse admodum, an Bruno Remis, Compendio redux, obiisse supra huc transcripto Rotgeri textu significetur, e modo huc adductis nemo non, quantum opinor, facile agnoscet. Nec ut contrarium putet, efficere ullo modo queunt, quæ in textu illo verbis hisce, Eo intentus negotio infirmari cœpit, mox subduntur, sequentia isthæc alia, Et Remensium civitate gravi corporis molestia detentus quinto demum die postquam invasit ægritudo eum prevenit; hisce enim secundum se spectatis nec ullo modo mutatis quid certo significetur, nemo facile dixerit, nisi forsan modice mutata sequentem hunc patiantur sensum: Et in Remensium civitatem, gravi corporis molestia detentus, quinto demum die, postquam invasit ægritudo eum, pervenit. Ast, etsi etiam reipsa sensum hunc haberent, haud propterea tamen, ut consideranti patescet, efficere possent, ut Bruno, cum Compendio Remos rediisset, in posteriori hac civitate obiisse a Rotgero per textum supra huc transcriptum dilucide significetur. Et vero id per hunc a Rotgero haud significari vel ex eo potest contendi, quod, futurum fuisse, ut Bruno, si Compendii, cum ægrotare cœpit, exstitisset, præpropere inde, ubi apud sorores suas ac nepotes fuisset versatus, Remos sese, nulla omnino, ob quam suum in Germaniam reditum maturaret, urgente causa, reciperet, verosimile haud appareat.

[220] Verum cum Otto imperator, qui post supra memoratum anni 965 conventum Colonia in Saxoniam, [memoriæ prodit, reversus,] seu, ut Rothgerus num. 63 loquitur, Orientem versus discessit, Magdeburgi seu Parthenopoli anno illo jam inde a XXVI Junii die, uti ejus apud Meibomium Rerum Germanicarum tom. 1, pag. 749 Diploma, in ecclesiarum Hamburgensi suffragantium favorem ibidem tunc concessum, fidem facit, exstiterit, conventus ille, cui etiam, qui infra memorandi venient, Theodoricus & Wicfridus, Metensis & Virdunensis episcopi, haud dubie, utpote diplomati num. 215 citato subscripti, interfuere, ultra XIV Junii diem verosimillime haud fuerit protractus; cum autem Bruno, conventu sinito, mox Compendium, ut Rotgerus num. 63 docet, sit profectus neque tamen, ut idem Rotgerus num. 64 luculenter prodit, ante finem Septembris Remos, citius certe, nisi alio primum iter inflexisset, eo adventurus, advenerit, equidem Sanctum nostrum Colonia Compendium recta petiisse ac tum demum, cum, ibidem duobus circiter mensibus, ut nepotes suos in concordiam adduceret, versatus, ægrotare cæpisset, Remos inde se deferri jussisse, verosimilius apparet. Quare, eum, cum infirmari cœpit, jam Compendium, ut Sigebertus scribit, fuisse appulsum, vitamque, cum inde esset reversus, Remis terminasse dicendum opinor, etsi interim is scriptor, Brunonem, statim atque Compendium venisset, cœpisse infirmari, per verba, num. 216 recitata, haud recte, uti e jam dictis nemo non eruet, insinuet.

[221] Ast, utcumque hæc tandem habeant, Brunonem equidem Remis obiisse, [ex hac vita anno 965, non X, ut Folcuinus ait,] omnino est certum. Id enim non tantum Sigebertus, sed & Rotgerus reliquique scriptores fere omnes, qui de re illa fuere locuti, unanimi consensu tradunt. Verum quo anno & die id factum? Rotgerus de magno, cujus supra meminimus, regum conventu, anno 965 circa Pentecosten, ut docuimus, Coloniæ celebrato, num. 62 locutus, Compendium inde Brunonem esse profectum Remisque quinto Idus Octobris obiisse, num. 69, nulla omnino, quæ alio, quam dicto anno 965, acciderit, re relata, narrat, sicque eum hoc ipso anno e vivis excessisse, non obscure prodit; Rotgero autem non tantum Sigebertus, annalista & chronographus Saxo, verum etiam, qui Sancto synchroni exstitere, Reginonis continuator & Folcuinus Laubiensis abbas (hujus verba, num. 203 huc transcripta videsis) assentiuntur; quare non est sane, cur ab ullo, an Sanctus vere anno 965, obierit, revocetur in dubium. Verum diene X, an XI Octobris, ut passim creditur, id acciderit, posse utcumque in dubium revocari videtur. Bruno enim non quinto, sed VI Idus, id est, non XI, sed X Octobris die obiisse a Folcuino (ejus iterum verba num. 203 huc transcripta videsis) asseritur; verum Sanctum nostrum quinto Idus seu XI Octobris die vitam hanc mortalem cum immortali commutasse, non tantum Rotgerus, sed & Reginonis continuator & Ditmarus, quibus etiam Sancti Epitaphium, Vitæ ejus subjectum, consentit, memoriæ produnt, iisque scriptores vix non omnes, qui de emortuali Brunonis die fuere locuti, suffragantur.

[222] [sed XI, uti hic adducta, ratione etiam,] Brunonis quidem corpus quarto decimo Kal. Novembris, id est, XIX Octobris, cum pridie hujus diei seu die Octobris XVIII Coloniam octavo post Sancti obitum die, ut Rotgerus num. 69 diserte ait, fuisset allatum, fuisse ibidem in S. Pantaleonis monasterio sepultum, idem Rotgerus num. 73 tradit, sicque, cum dies octo a XVIII Octobris die retrogradiendo computati ad diem mensis ejusdem decimam deducant, Brunonem hac ipsa, non autem XI Octobris die obiisse, arguendi ex iis, quæ scribit, ansam præbet. Verum octavo, postquam Bruno obiisset, die corpus ejus Coloniam fuisse allatum, a Rotgero, ipsomet emortuali Sancti die adnumerato, affirmari, num. 10 jam docui. Nec est, cur in notas numericas, quibus dies ille a Rotgero exprimitur, librariorum oscitantia errorem irrepsisse, suspiceris. Præterquam enim quod, non notis hujusmodi, sed vocibus, absque ullo compendio exaratis, dies, quo Bruno obierit, in codice nostro Ms. & in Suriana Rotgeri editione, etsi interim in Leibnitiana contrarium fiat, exprimatur, ipsummet Rotgerum non VI, sed V Idus Octobris pro emortuali Sancti die loco supra cit. signare voluisse, vel ex eo liquet, quod Sanctum nocte media, quæ SS. Gereonis & sociorum ejus festum, decima Octobris die quotannis recurrens, proxime excepit, jam transacta, ac proin undecima Octobris die, utpote quæ a nocte illa media, in qua decima mensis ejusdem dies desierat, initium e dicendis acceperit, obiisse, per ea, quæ num. 68 & seq. scribit, luculentissime prodat.

[223] [qua facile, ut a veritate hic aberrarit is scriptor,] Adhæc V Idus Octobris diem extremum clausisse Sanctus noster tam in suo Epitaphio, Dithmarique & Reginonis continuati, ut jam supra indicavi, Chronicis, quam in scripta per Rotgerum Vita asseritur; quod sane, e librarii errore, ut id in hac fiat, natum haud esse, argumento etiam est; contra autem, cum VI Idus Octobris obiisse S. Bruno in solis Lobiensium abbatum per Folcuinum Gestis dicatur, idque, notis numericis Romanis, in quas e librariorum oscitantia errores irrepere pronum est, adhibitis, fiat, dubitari haud immerito posse videtur, an e librarii, qui Acta illa transcripsit, oscitantia natum non sit, ut in hisce non V, sed VI Octobris dies, veluti Brunoni emortualis, signetur. Nec, etsi in Folcuini textum, quo Bruno IV Idus seu die decima Octobris obiisse traditur, errorem haud irrepsisse, certum omnino foret atque indubitatum, propterea die illa vere obiisse Sanctum, foret credendum. Ea sedet sententia primo quidem, quod Rotgerus, quæ de S. Brunonis morte memorat, e Wicfrido, Virdunensi episcopo, qui sancto Remis ægrotanti & e morbo, quo ibidem decubuit, morienti adstitit, auditu, uti ipsemet per verba, num. 217 recitata, non obscure prodit, acceperit, potioremque proinde indubie is, dum XI, quam Folcuinus, dum X Octobris die obiisse Sanctum, scribit, fidem mereatur; deinde vero, quod, cum Sanctus nocte, quæ naturali proxime sequenti Octobris die undecima solis ortum præcessit, diem extremum clauserit, Folcuinus forsan nocturnum illud, quo id factum, tempus non ad undecimam, sed ad decimam Octobris diem, veluti hujus, si pro die, non civili seu artificiali, sed naturali accipiatur, complementum retulerit, sicque a vero obitus Brunonis die hic aberrasse Folcuinum, creditu haudquaquam apparebit difficile.

[224] Cum enim e more, apud Gallos, Anglos, Germanos, [factum esse queat, assignata, evincunt, Octobris die,] Hispanos, Lusitanos ac denique Belgas, qualis Folcuinus fuit, recepto, dies (diem hic, non naturalem seu tempus ab ortu usque ad occasum solis elabens, sed civilem seu temporis spatium, quod unica solis circa tellurem revolutione absolvitur, intellige) a media nocte initium mediaque nocte sequenti finem accipiat, consectarium fit, ut ab eadem nocte media, in qua Octobris dies decima desinit, undecima mensis ejusdem dies inchoetur; quare, cum die undecima Octobris paulo post noctem mediam ac proin paulo etiam dumtaxat post diei decimæ finem Sanctus noster Vitam e jam dictis terminarit, facile factum esse potest, ut, quod sub diei undecimæ initium factum erat, id sub diei decimæ finem accidisse, nonnulli, haud sat omnia, quæ Brunonis mortem comitata fuerant, adjuncta habentes explorata, perperam crediderint, hincque abs hisce in errorem inductus Folcuinus, Sanctum nostrum, non V, sed VI Idus Octobris obiisse, litteris mandarit. Verum quacumque demum ratione impulsus id fecerit, eum equidem ea in re a veritate aberrasse ac porro S. Brunonem vitam hanc mortalem cum immortali, non X, sed XI, qua propterea etiam anniversaria mortis ejus dies Coloniæ Agrippinæ quotannis recolitur, Octobris die commutasse, satis superque, ni vehementer fallar, jam adducta evincunt.

[225] Id porro, cum Sanctus ætatis suæ quadragesimum primum, [ætatis suæ 41, episcopatus 13 annum agens, excessit,] episcopatus vero tertium decimum annum dumtaxat adhuc ageret, contigisse, vel ex eo, quod, paulo ante anni, ut supra num. 22 ostendi, 925 quartam decimam Maii diem natus, Coloniensium episcopus anno 953 circa Julii initium, ut § IV monstravi, fuerit creatus, fit perspicuum; ut plura, quo id probatum dem, hic afferre minime sit necesse. Nec opus etiam est, ut hic, quanta animi propensione atque alacritate voluntatem suam ad voluntatem divinam, dum mortem imminentem cerneret, conformarit, quanta pietate ad hanc sese compararit, quanta fide ac veneratione sacrum viaticum, confessione præmissa, susceperit, quanto conatu sacerdotale officium, lethali licet morbo oppressus, adhuc persolverit ac quam fervida in Deum charitate firmaque fiducia dissolutionis suæ horam exspectarit, exponam; hæc enim omnia Rotgerus a num. 64 usque ad num. 69 tam luculenter, ut commentatione nulla indigeat, nos docet. Iis, quæ ibidem etiam de testamento, per Sanctum mature tunc condito, refert, dumtaxat adjungo, solis per id sacris locis prospici, neque tamen esse, cur id mirum cuiquam appareat. Etsi enim in hoc ultimæ voluntatis suæ monumento nec pauperum, nec loci, quo sepeliri vellet, mentionem instituerit, haud propterea tamen vel hujus, vel illorum, dum morti esset proximus, fuit oblitus.

[226] Rotgerus enim, postquam, qui Sancti corpus, octavo ab obitu ejus die Coloniam Agrippinam allatum, ibidem in S. Petri ecclesia tum fuisse depositum postridieque ad id ingentem populi multitudinem confluxisse, narravit, mox num. 71 subjungit: [Coloniamque delatus, ibidem in S. Pantaleonis monasterio est sepultus.] Processerunt in medium, qui nimirum morienti adstiterant, Mettensis & Virdunensis episcopi Theodericus & Wicfridus, testes ultimæ sanctionis ejus… Lectum est testamentum ejus in presbiterio venerabili ante altare sanctissimi Petri. Recensita sunt & ea, quæ pio quidem & sollicito in Dei rebus animo rogavit & jussit, sed scribenda non censuit, videlicet ut anno illo toto per singulos * numquam minus, quam libra integra in usus pauperum erogari deberet. Deinde secundum postulationem & desiderium cordis ejus, quo flagrabat in extremis suis, suasum est clero sanctissimo, ut volenti animo corpus ejus transferri permitterent ad monasterium monachorum, quod in honore sanctorum martyrum Pantaleonis, Cosmæ & Damiani atque Quirini … construxit. Ita ille, cumque, ut mox addit, clerus in omnia, quæ Sanctus præscripserat, ac in horum etiam, etsi admodum ægre, postremum, consensisset, fuit Bruno in SS. Pantaleonis, Cosmæ, Damiani & Quirini templo quarto decimo Kalendas Novembris seu decima nona Octobris die cum magno ordinum omnium luctu sepultus, &, quemadmodum loca sacra, ita etiam pauperes benignitatem ac benevolentiam defuncti fuerunt experti.

[Annotata]

* supple dies

§ XVII. Qua sanctitatis & virtutum fama ante & post obitum inclaruerit & an quæ etiam ingenii sui monumenta ad posteros transmiserit.

[Magnam probitatis ac sanctitatis, uti e S. Wolfgango] Fuisse Brunonem, dum adhuc, sed provectioris ætatis jam factus, juvenis esset, ab Israële Scotigena, sub cujus disciplina versabatur, Viri sancti appellatione condecoratum, num. 31 & seq. jam vidimus. Hæc porro præclara sane, quam is de discipulo suo conceperat, opinio apud alios etiam postea, uti modo sumus visuri, invaluit. Ac primo quidem hosce inter loco memorandus hic est S. Wolfgangus, Ratisponensis episcopus, Operi nostro ad XXXI, qua Martyrologio Romano hodierno inscribitur, Octobris diem inserendus. Cum hic, quem æquum virtutis arbitrum exstitisse, nemo certe ibit inficias aliquamdiu cum S. Brunone Treviris, quo hic post Henrici Trevirensis archiepiscopi, in Italia anno 964, ut Reginonis continuator docet, defuncti, mortem sese contulerat, fuisset conversatus, postea frequenter, uti ejus, quæ apud Mabillonium Sæc. V Benedict., part. 1 exstat, Vita, ab auctore anonymo, qui familiaris S. Wolfgango fuit, conscripta, cap. 9 fidem facit, asseruit, sese eidem Brunoni episcopo similem in omni probitate raro vidisse. Wolfgango, qui de S. Brunone, in vivis adhuc superstite, indubieque etiam post de mortuo tam præclare sensit, jungendi etiam sunt, qui Pastore fuerant illo gavisi, vel omnes vel certe illorum quam plurimi.

[228] Ita statuendum liquet ex Rotgero, qui, postquam Sanctum in SS. Pantaleonis, Cosmæ, [ac e nonnuliis hic memoratis,] Damiani & Quirini monasterio sepultura, ut petierat, fuisse donatum, num. 73 retulit, ita deinde prosequitur: Ubi usque hodie perspicue monstratur, quantus fuerit in oculis bonorum omnium. Quem posteaquam amiserunt, qualis fuerit, & boni & mali lucidius agnoverunt. Frequentant locum sepulturæ ejus, certatim memorant, quid fecerit, quid docuerit, qualis vixerit, qualis obierit. Modo pro illo orant, modo, ut ipse pro se orare dignetur, rogant. Signa non quærunt, vitam attendunt, doctrinam recolunt, futurum in eo aut sibi aut posteris suis magnum aliquid pollicentur. Denique omnes ejus monimentis, sicut olim per vivum, ita nunc per mortuum ad Dei laudem & gloriam excitantur. Ita ille de iis, a quibus Sanctus, præsertim cum jam obiisset, ob virtutes, morum probitatem vitæque sanctitatem celebratus fuit, generatim proloquitur; ut autem quinam præter hosce ac mox memoratum S. Wolfgangum de Brunone jam mortuo magnifice pariter opinati ac porro fuerint locuti, magis etiam speciatim innotescat, juverit adhuc tam quæ duo scriptores anonymi, quorum alter Translationem S. Evergisli, alter Vitam S. Gerardi, abbatis Broniensis, litteris mandavit, quam quæ scriptor tertius, itidem anonymus, qui S. Mathildis Vitam, in Opus nostrum ad XIV Martii diem jam illatam, contexuit, opportune ad institutum nostrum hic suppeditant, allegasse. Prior, cui etiam de Abbatum Laubiensium gestis Folcuinus, qui unicum & singulare in Christi Ecclesia decus cap. 20 nominat Brunonem, jungi potest, hunc eumdem Sanctum, piissimum, morum bonorum speculum appellat. Nec minus magnifice de Sancti virtutibus morumque probitate sensit e scriptoribus anonymis modo citatis secundus. Apte enim delineari seu digne adumbrari virtutes omnes, quibus Sanctus effulserit, haud posse, per verba, num. 131 huc transcripta, luculenter prodit.

[229] Quod modo ad tertium seu Vitæ S. Mathildis scriptorem anonymum pertinet, [quorum unus est S. Mathildis biographus, scriptoribus concludi posse videtur.] hic, quam præclare de Brunone senserit, exponit elogio sat prolixo; quod cum totum fere circa virtutes, quibus Sanctus emicuerit, versetur ac proin ad argumentum, nobis hic propositum, spectet, lectoris oculis integrum id iis ipsis, quibus a scriptore illo comprehenditur, verbis hic subjicio. Is itaque, S. Brunonem in sedem Coloniensem Wicfrido defuncto fuisse suffectum sicque ad episcopalis dignitatis honorem evectum, in dicta S. Mathildis apud nos Vita num. XI præfatus, mox de eodem sequentia isthæc subjungit verba: Ascenso autem tanto culmine pietatis, nequaquam sibi inde crescebat tumor elationis, sed sancta mens Episcopi se potius inclinavit humilitati; illud in memoria recondens, quod Scriptura admonet dicens: Quanto magnus es, humilia te in omnibus. Pervigil fuit sapientia, placabilis lenitate nimia, serpentis astutiam cum lege custodivit & columbæ simplicis animum non amisit. Gregem sibi commissum dilexit & per baculum disciplinæ multos ab errore eripuit; quosdam collationibus assiduæ disputationis ad meliora ducens, quosdam placidæ maturitate doctrinæ desiderio sanctæ conversationis implens. In sermone fuerat mitis, in doctrina humilis, malorum acerrimus destructor & veritatis studiosissimus assertor; humilibus blandus, superbis severus, quosdam intra septa gregis suscipiens ex lupis oves fecit, alios extra septa enutrivit; &, quidquid alios docuit, ipse primum implevit, nec non in eadem civitate exstruxit quam plurima monasteria. In omnibus etiam exstitit fortis athleta Dei & propugnator Christianæ fidei.

[230] [famam post se reliquit, eruditioneque præstans] Hæc annis circiter quadraginta post Sancti obitum laudatus scriptor anonymus, e quibus sane aliisque aliorum de Sancto nostro jam adductis seu verbis seu judiciis, Brunonem ob virtutes, quibus juxta ac incorrupta morum probitate, dum viveret, eluxit, egregiam plane sanctitatis, cum jam obiisset, reliquisse post se famam, videtur haud inepte posse concludi; verum cum Sanctus, quem nonnulli etiam Magnum a rerum, pie juxta ac fortiter gestarum, magnitudine appellant, ita etiam fuerit eruditus, ut, quemadmodum Vitæ S. Joannis abbatis Gorziensis scriptor (hic supra num. 36 dicta videsis) testatur, sui temporis omnes superaret & antiquos pæne æquipararet, cum nullum, ut Rotgerus num. 9 memoriæ prodit, penitus fuerit studiorum liberalium genus in omni Græca vel Latina eloquentia, quod ingenii ejus vivacitatem effugerit, cum doctrinæ profanæ sacram adjunxerit, ac denique, ut Rotgerus num. 49 memoriæ pariter prodit, prædicatione verbi Dei & rara in explicandis sacris Litteris subtilitate præstiterit, an non, ut virtutum, quibus effulsit, famam, ita etiam aliquot ingenii sui monumenta ad posteros transmisit? Fuisse illum & lucubrationibus inveniendis intentissimum & in dictatu, quæcumque sunt honestissima, acutissimum, biographus noster Rotgerus num. 12 tradit; verum nullam prorsus lucubrationem, quam seu dictarit, seu contexuerit, nominatim recenset. De epistola synodica, a Brunone, cum ordinatus fuisset episcopus, ad Agapetum II Papam missa, sermonem dumtaxat, nullis omnino, quibus illa constiterit, verbis adductis, num. 40 instituit.

[231] [Commentarios etiam in quatuor Euangelia & in Pentateuchum ad posteritatem transmisit.] Epistolam etiam admodum brevem seu potius schedulam, non alia re magis, quam summo, quo elucet, laconismo notabilem, qua Sanctus, in Lotharingia existens, Christianum, monasterii S. Pantaleonis recens exstructi, abbatem, ad virtutem hortatur, num. 42, paucis etiam, quibus ea constat, transcriptis verbis, recenset. Idem biographus noster orationem præterea, quam Sanctus morti jam proximus ad suos habuit, num. 65 & tribus seqq., omnibus etiam & singulis, quibus concepta fuit, verbis recitatis, suppeditat. Monumentum est, in quo eloquentia, doctrina, pietas, fides, spes & charitas pari fere passu incedunt. Hæc, quæ jam dixi, nec plura Rotgerus, nisi forsan jam memoratis, brevem quidem, sed gravem ac ad movendum aptam, quam num. 26 & seq. recitat quamque, ut nepotem suum Ludolphum, patri rebellem, in viam reduceret, adhibuisse Brunonem, ait, orationem adjungere placuerit, de ingenii monumentis, a Sancto nostro relictis, subministrat; verum an modica ista ac fere nulla illorum notitia major aliunde ac luculentior acquiri non potest? Sixtus Senensis Bibliothecæ Sanctæ edit. anni 1610, lib. 4, pag. 217 sic habet: Bruno, archiepiscopus Coloniensis, edidit in quatuor Euangelia Commentarios non negligendos, quorum initium est: “Post Pentateuchum Mosis ut nova veteribus jungeremus.” Extant in bibliotheca Bononiensi Prædicatorum. Idem quoque testatur, se in Pentateuchum scripsisse.

[232] Ita ille, Brunonem, quod hic ait, de semetipso testari, [Horum posteriorem Bononiæ asservari, Vossius,] e solis, ni fallar, verbis, quibus ejus in quatuor Euangelia Commentarios inchoari asserit, concludens, simulque hosce, non autem etiam, quem in Pentateuchum Sanctus scripsit, Commentarium Bononiæ in Dominicanorum bibliotheca exstare, affirmans. Verum Vossius, qui, de Brunonis lucubrationibus locuturus, Sixtum Senensem vel omnino non legerit vel id certe animo sat attento haud fecerit, nullam prorsus contextorum a Brunone in quatuor Euangelia Commentariorum mentionem instituit, idque, quod de hisce Sixtus Senensis per verba mox recitata ait, ad compositum a Sancto in Pentateuchum seu in quinque Moysis libros Commentarium transferens, hunc in Bononiensi Dominicanorum bibliotheca asservari tradit. Audi, qui in sua de Historicis Latinis Lucubratione lib. 2, cap. 40 loquatur. Bruno, inquit, archiepiscopus Coloniensis, Henrici Aucupis imperatoris (imo Germaniæ regis) filius, Ottonis I imperatoris frater fuit. Hic præter Commentarium in Pentateuchum, qui a Sixto Senense laudatur ac Bononiæ in Dominicanorum bibliotheca exstat, etiam vitas aliquot Sanctorum consignavit.

[233] Dupinius in eumdem, quem hic Vossius, id ipsum, [sequacem etiam nactus Dupinium, perperam affirmat,] quod de Sancti nostri in quatuor Euangelia Commentariis asserere debuisset, de ejusdem in Pentateuchum Commentario asserens, admittit, errorem est prolapsus. Quare esse videtur, cur bibliographum istum, Sixto Senensi non inspecto, cæce dumtaxat Vossii vestigia hic pressisse, non immerito quis suspicetur. Utut sit, Sixto Senensi equidem, qui Commentarium, non quem Sanctus in Pentateuchum, sed alterum, quem in quatuor Euangelia composuit, Bononiæ in Dominicanorum bibliotheca asservari ait, est standum. Verum, cum is despiciendus seu, ut Sixtus Senensis ait, negligendus minime sit, mirum videri potest, cur istam Sancti nostri lucubrationem librarii docti ac laboriosi, qui tot lucubrationes scriptorum antiquorum alias typorum beneficio vulgarunt, luce publica hactenus pariter haud donarint. Enimvero & ille Sancti nostri in quatuor Euangelia Commentarius & Sanctorum aliquot, quas is etiam, ut Vossius adjungit, concinnavit, Vitæ voluptate quammaxima vel hoc solo ex capite, quod antistitis adeo celebris fœtus sint, a rerum sacrarum studiosis evolverentur; verum an re etiam ipsa Sanctorum aliquot Vitas Bruno contexuit?

[234] Cum Vossius, a quo solo id affirmatur, Bononiæ asservari Sancti nostri in Pentateuchum seu quinque Moysis libros Commentarium perperam e jam dictis tradat, [& vel sic, an, ut ait, aliquot etiam sanctorum Vitas Bruno scripserit, dubium efficit.] haud prorsus immerito in dubium, an aliquot Sanctorum Vitas a Brunone scriptas perperam pariter haud asserat, revocari posse videtur. Adhæc si aliquot Sanctorum Vitis conscribendis S. Bruno sese impendit, hi verosimillime, ut Historiæ litterariæ Franciæ Scriptores tom. VI, pag. 310 arbitrantur, alii non sunt, quam quos patronos elegerat, vel quorum sacras exuvias erat adeptus; tales autem erant SS. Patroclus, Gregorius, Privatus, Christophorus & Pantaleon martyres; verum si quid in horum seu Acta seu elogia scripsit, id vel haud amplius existit, vel ex hominum cognitione penitus excidit. Aliquid quidem adhuc e S. Privati Actis superest; verum id sec. X est antiquius; quod autem ad Sanctorum illorum reliquos spectat, de horum aliis nihil omnino, de aliis vero nihil, quod Brunone sit dignum, memoriæ proditum invenitur. Ita fere scriptores proxime laudati, cumque nihil hic, nisi quod veritati ad amussim consonet, asserere videantur, est sane, cur, an Vossio, qui aliquot Sanctorum Vitas a Brunone scriptas ait, assentiendum sit, dubitari, si quæ eo faciunt, mature expendantur, haud immerito queat.

§ XVIII. Nonnullæ sacræ, quas undecumque conquisivit, reliquiæ, temporis, quo id fecerit illasve transtulerit, ordine servato, recensentur.

[A Brunone, cujus gesta ordine chronologico, cum fieri id potuit, fuerunt hactenus relata,] Quamvis hactenus, dum de Sancti nostri gestis egi, id vix non semper, cum fieri utcumque potuit, servato, quo quæque accidere, temporis ordine præstiterim, tractare tamen de Sanctorum reliquiis a Brunone undecumque acceptis ac Coloniam translatis, etsi interim harum translatio Sancti morte, de qua jam actum, sit anterior, in hunc locum distuli, id autem facere est visum, quod, quamvis de sacris illis lipsanis, servato pariter, quo quæque a Brunone vel obtenta, vel Coloniam Agrippinam fuere translata, temporis ordine tractare esset statutum, omnia tamen & singula, quæ ad hoc argumentum spectant, serie non interrupta placeret lectori exhibere, idque, si rebus aliis, tempore, ut vidimus, non uno gestis, & tamen de Sancto dicendis ac porro jam dictis, ea etiam, quæ de Sanctorum reliquiis, abs hoc vel comparatis vel Coloniam Agrippinam translatis dicenda nec omnia eodem, quo illæ, tempore gesta erant, immiscuissem, haudquaquam, ut consideranti patescet, fieri potuisset. Quid plura? Hæc præfati jamque supra de S. Pantalconis reliquiis, quod quæ dicenda de hisce erant, cum argumento ibidem tractando nimis arcte essent connexa, locuti, modo, hisce præmissis, alias aliorum aliquot, quas S. Bruno obtinuit, Sanctorum reliquias, servato, quem dixi, ordine, recensere aggrediamur.

[236] [Sanctorum, qui hic a Rotgero recensentur, reliquiæ] Rotgerus num. 46 de Sancto nostro sic habet: Sanctorum corpora atque reliquias & quælibet monimenta, … undecumque collegit; iis loca & ministeria omni sumptu & apparatu copiosius preparavit. De quibus singulis plura essent dicenda, si paterentur promissa compendia. Indicia sunt hæc invictæ fidei, quia non sua, sed quæ sunt Jesu Christi, quæsivit. Baculum & cathenam sancti Petri qua diligentia, quo fervore, quo gaudio Coloniam, alterum Metti, alteram Roma adduxerit, omnes noverunt; in cujus honore domum ejus honoratissimam mirabiliter ampliavit, quam de pulchra pulcherrimam fecit. Inclitos & præclaræ famæ martyres Patroclum, Elifium, Privatum & Gregorium, quorum gesta sunt permagnifica, merita gloriosa, patrocinia tuta; Christofori sanctique Pantaleonis, ut jam dictum est, pretiosas reliquias, quibus se patronis specialius delegavit, utputa gemmas gratissimas & dulcissima pignera ad sanctissimam suæ ecclesiæ sedem miro ambitu variis de locis attraxit. De translatione beati Evergisili tertii ejusdem sedis archiepiscopi quid factum sit hujus pii Provisoris dispensatione, plurimis notum est; quem in ecclesia beatæ Ceciliæ virginis cum hymnis & divinæ laudis celebratione repositum plebs religiosa ita veneratur & colit, ut præsentem crederes beneficiis largioribus cotidiana obsequia mutuari.

[237] E Sanctis, quorum reliquias undequaque conquisiisse S. Bruno a Rotgero his verbis narratur, [S. Evergisli nempe anno,] nobis hic S. Evergisilus, seu, ut ab aliis vocatur, Evergislus, Coloniensis sec. V episcopus, qui ultimus abs isto Sancti nostri biographo memoratur, primo loco, quod sacrum corpus ejus Coloniam, priusquam eo aliorum, si S. Pantaleonis, de quo jam supra actum, exceperis, Sanctorum, a Rotgero per verba proxime recitata memoratorum, reliquiæ a Brunone transferrentur, fuerit e jam nunc dicendis translatum, memorandus venit. Fuit hic, uti ejus apud Surium ad XXIV Octobris diem Vita docet, ex urbe Tungrensi oriundus, cumque postea factus Coloniensis archiepiscopus, divino monitu in patriam, ut zizania, quæ ibidem generis humani hostis in agro Dominico seminarat, evelleret, esset reversus, ibidem a nefariis quibusdam hominibus interfectus ac in S. Mariæ ecclesia fuerat tumulatus. Quingenti jam circiter a tempore, quo factum illud fuerat, anni erant elapsi, cum S. Bruno, sacrum Sancti illius corpus inde amotum Coloniam transtulit. Qui res gesta sit, scriptor anonymus, qui, quam mox laudavi, S. Evergisli Vitam simulque translationem, Sancti nostri apud laudatum Surium Vitæ num. 27 insertam, in litteras haud serius, ut apparet, quam sec. IX, conjecit, nos docet, simul etiam quæpiam adjungens, quæ ad tempus, quo Sancti istius Coloniam a Brunone facta sit translatio, determinandum haud parum conducunt. Verba ejus huc spectantia ac in Sancti nostri, ut jam innui, apud Surium Vita num. 27 exstantia lectoris oculis subjicio.

[238] Sequentia hæc sunt: Cum causa colloquii habendi (Bruno nimirum) de statu regni apud principes regionis illius, [uti partim e vitæ] iter haberet in Occidentem, forte in reversione, pacato regno, ad oppidum Tungrensium devenit, quod venerandos reliquiarum cineres sancti Evergisli conservavit. Nam, peccatis exigentibus, civitatem totam longa vetustas & bellorum tempestas cum nomine penitus delevit, ac novitas alio sedem episcopalem transmutavit; cumque ibi summus præsul (ita haud dubie Brunonem, quod archiepiscopus esset, appellat) pernoctaret, illudque animum ejus multum moveret, quod tam sacer locus ad nihilum jam quasi deveniret, in ipsa nocte apparuit ei sanctus Evergislus, quasi palliatus casula conscissa, qui ei dabat talia verba: Videsne, ut vestimenta mea sunt neglecta & tinea consumpta? Quoniam tu illuminabis lucernam meam; illumina tenebras meas. Nam hic eripiar & in Deo murum transgrediar. Nec mora, episcopus somno solutus, rem volvebat tacitus. Facto autem mane, bonæ memoriæ ad se jussit venire Folcmarum œconomum, quem in omni negotio consuevit habere conjunctissimum remque illi ex ordine nunciavit, & ut ille in medium consuleret, postulavit. Qui mox dicebat ad primam responsionem, sanctum Evergislum ad propriam debere revisere sedem.

[239] [& Translationis illius Historia,] Lætatus episcopus, tam sacri corporis reliquias sua imperiali potentia propriæ sedi se velle restituere, suis nunciavit omnibus. Hoc vero illi audientes, illud eis optabile fore, prædicabant & pene omnes præ gaudio flebant. Nec mora, cum omni devotione perrexit cum suis episcopus ad locum, ubi jacebat sanctum corpus, & post quoddam altare de quadam fabrica jam senio consumpta cum omni veneratione elevavit, ac multum flentibus incolis, cum suis Coloniæ * reportavit. Ubi ad sanctissimam sedem ventum est, clerus cum sanctimonialibus convenit, uterque sexus concurrit, tota civitas novis gaudiis exultavit sicque cum omni celebratione divinæ laudis quinto Calendas Aprilis honorabiliter repositum est in ecclesia sanctæ Cæciliæ virginis. In Franciam, quæ ad Occidentalem diœcesis Coloniensis plagam sita est, S. Bruno, ut supra ex Frodoardi Chronico docui, anno 959 veniens, Compendii ibidem cum sorore Gerberga regina ac nepotibus suis invicem dissidentibus colloquium habuit, cumque, pace hosce inter composita, Coloniam esset reversus, ad eum in diebus Paschæ, quod festum anno illo in tertiam Aprilis diem incidit, Lotharius Francorum rex cum matre sua Gerberga regina venit.

[240] [partimque e Frodoardo eruitur,] Quare cum Sanctus noster in suscepto Occidentem versus, de quo Translationis S. Evergisli auctor per verba mox data loquitur, itinere colloquium ibidem de statu regni cum regionis illius principibus habuerit, indeque, pacato regno, quinto Kalendas Aprilis seu XXVIII Martii Coloniam, secum Tungris S. Evergisli reliquias asportans, sit reversus, iter illud verosimillime aliud non est, quam modo e Frodoardo memoratum; cum autem sic habeat ac proin eodem, quo istud, anno 959 locum habuerit, consectarium fit, ut & anno isthoc & quidem XXVIII Martii S Evergisli reliquias Coloniam Tungris Sanctus noster attulerit. De hac S. Evergisli, Coloniensis episcopi, translatione, a Brunone facta, etiam agit, non tantum Gelenius De Coloniæ Agrippinensis Magnitudine lib. 3, syntagmate XI, verum etiam in Pontificum Leodiensium Gestis tom. 1, pag. 67 & seq. Chapeavillus, qui, quamvis Evergislum, Coloniensem sec. V episcopum, ab Ebregiso seu Evergiso, qui sub sec. VII initium episcopi munere moderatus est Leodiensem ecclesiam, distinguat, nec nisi e nominum affinitate factum esse, ut quidam hunc cum illo confuderint, pronuntiet, determinare tamen, an tam Ebregisi Leodiensis, quam Evergisli Coloniensis corpus Coloniam Bruno haud transtulerit, non audet.

[241] [959,] Neque vero, spectatis, quas allegat, rationibus, immerito: attamen, cum ii, qui primi S. Ebregisi Leodiensis corpus a S. Brunone Coloniam dixere translatum, id dumtaxat, ut apparet, quod hunc cum S. Evergislo, cujus corpus Coloniam Sanctus noster vere, ut jam vidimus, transtulit, esse eumdem, nominum affinitate decepti, existimarint, fecisse videantur, haud prorsus etiam temere, ut apparet, quis æstimet, hinc postea factum, ut alii, etsi Evergislum Coloniensem ab Evergiso Leodiensi recte distinguerent, tam hujus tamen, quam illius corpus a Brunone Coloniam translatum, in animum, cum ab aliis id de Evergisli Coloniensis, ab aliis de Evergisi Leodiensis corpore memoriæ prodi, cernerent, perperam induxerint. Utut sit, non pauci equidem, an S. Ebergisi Leodiensis corpus Coloniam fuerit a Brunone translatum, revocant in dubium, cumque contrarium, uti e jam dictis pronum est colligere, quantum ad S. Evergisli Coloniensis archiepiscopi corpus obtineat locum, fuisse equidem isthoc, si non itidem illud, a Brunone Coloniam, & quidem e jam dictis anno 959, translatum, apparet idubitatum.

[242] Ad sacras, quas Bruno pariter acquisivit, S. Patrocli, [S. Patrocli vero per hic memoratum,] in Opus nostrum ad XXI Januarii diem jam illati, reliquias progredior. Ansegisum, Trecensem episcopum, sedi suæ, e qua a Roberto comite fuerat expulsus, Sanctus noster anno 960, ut supra docuimus, restituit, dumque adhuc, postquam id fecisset, in Galliis, imo & Trecis, ut apparet, versaretur, a dicto civitatis hujus, in qua sepultum jacebat S. Patrocli corpus, antistite sacrum isthoc pignus, Coloniam asportandum, Sanctus noster, ut scriptoris anonymi, qui sancti illius martyris Translationem sec., ut apparet, XI litteris mandavit, verba huc supra num. 170 e Sancti nostri apud Surium Vita transcripta fidem faciunt, impetravit. Verum cum quidam Lotharienses interea hosque inter Immo & Robertus, ut supra e Frodoardo docui, in Brunonem insurrexissent, hicque adeo, negotiis urgentibus, in Lotharingiam e Galliis præpropere redire esset coactus, secum inde sacras S. Patrocli reliquias, Coloniam asportandas, ipsemet haud assumpsit, sed qui id faceret, Evercharum, quem alii Euracrum, alii Eraclium ac alii denique Everadum aut paulo etiam aliter appellant, Leodiensem episcopum misit. Cum Baldericus, proximus Euracri in sede Leodiensi decessor, anno 959, ut probatioris notæ documenta ferunt, e vivis excesserit, fuerit verosimillime is, qui, Brunone, ut Folcuinus cap. 26 loquitur, concedente, factus est Leodiensium episcopus, ad dignitatem hanc vel anno 959 vel seq. promotus. Utut sit, Everacrus, quod sibi erat injunctum, sedulo exsecutus, sacrum S. Patrocli corpus Coloniam detulit.

[243] Qui res gesta sit, laudatus Translationis S. Patrocli scriptor anonymus in Sancti nostri apud Surium Vita num. 29 sequentibus hisce verbis exponit: [prout a Translationis ejus auctore verbis hic memoratis] Cum, inquit de Brunone, se hoc gratum munus (corpus scilicet S. Patrocli) ab episcopo consensu cleri totiusque populi (Tricassini nimirum) promeruisse gauderet, ipse ne quid imperfectum relinqueret, adhuc in plurimis occupatus, misit acceptum reliquias virum omni laude dignum, Evercharum Leodiensem episcopum, & cum eo clericos ac monachos religiosos. Inter quos fidelis populi multitudo non minima causa laudabilis spectaculi confluebat; cumque ad locum destinatum venissent, videntes ibi pavimentum marmoreum perstratum, nullum vero certum recognoscentes reconditi signum thesauri, alii quidem adoraverunt, quidam autem dubitaverunt. Tunc, admonente episcopo & exhortante eos, qui convenerant, præmissa tandem solenniter oratione, opus, propter quod venerant, aggressi sunt cum fiducia. Confestim autem ut aperuerunt sarculis terram, mirabile dictu, repleti sunt omnes odore vehementissimo, quo nihil umquam suavius sentiebant; & quo quis magis proximus fuit sepulcro, eo magis se odoris dulcedine affectum esse, testatus est. Unde factum est, ut omnes tunc religiosi, fossores esse cuperent, quatenus divinæ fragrantiæ vim mirificam abundantius caperent.

[244] [memoriæ est proditum, Leodiensem episcopum,] Nullus tamen, qui intra parietes ejusdem ecclesiæ fuisset, expers hujus suavitatis inventus est, nec erat quisquam, qui vel tam dulce vel huic simile aliquid se umquam olfecisse fateretur. Augebatur itaque magis & magis aura delectabilis, donec veniretur ad corpus sancti Martyris. Tunc vero mirum in modum ita afflati sunt omnes, ut sibi ipsis eo, quod senserant, pleni omnimodis viderentur, & tamen adhuc, velut sitibundi, haurire amplius niterentur… Elevatæ sunt igitur a sarcophago lapideo sancti Martyris reliquiæ, indeque prospero cursu cum frequentia exultantis populi Coloniam translatæ sunt. Ita ille; verum etsi Everacrus jam inde e jam dictis ab anno 960 exstiterit Leodiensium episcopus, dubitari tamen posse videtur, an S. Patrocli corpus ipsomet, quo id Bruno ab Ansegiso impetrarat, anno 960, an sequenti Coloniam. Trecis e Brunonis mandato transtulerit. Dionysius Sammarthanus Galliæ Christ. auctæ tom. 3, col. 843 de Eraclio, Leodiensi episcopo, sic scribit: Jubente Othone augusto, Brunonem Coloniensem comitatus est in Franciam, quo mittebatur, ut nepoti Lothario suppetias ferret. Trecis transiens Bruno (imo vero ibidem, Ansegiso in sedem suam jam restituto, verosimillime adhuc commorans) S. Patrocli corpus ab episcopo obtinuit, sed, negotiis urgentibus, redire coactus, rem totam Eraclio commisit, qui, sedulo eam exsecutus, sacrum depositum Coloniam detulit; cum autem Bruno, uti his verbis indicatur, in itinere, in quo Trecis S. Patrocli corpus, anno e jam dictis 960, obtinuit, comitem sibi Eraclium seu Euracrum habuerit adjunctum, huicque, ut sacrum illud pignus Coloniam deferret, in mandatis dederit, ita simul, ut apparet, id ipsomet dicto anno 960 e civitate Trecensi Coloniam ab Euracro fuisse translatum, insinuatur.

[245] [verosimilius anno, uti hic adducta suadent,] Ast, cum Bruno non tantum Euracrum, verum etiam, ut Translationis S. Patrocli scriptor sub verborum, quæ mox recitavi, initium docet, cum eo clericos ac monachos religiosos, qui sacrum istud pignus Coloniam Trecis deferrent, submiserit, nec verosimillime ullos, cum Trecis anno 960 versaretur, diœcesis Coloniensis clericos & monachos religiosos, quibus id negotii dare potuisset, habuerit ibidem ad manum, hosce una cum Euracro a Brunone, Coloniam a dicto itinere e Francia jam reverso, ac proin haud citius quam anno 961 Colonia Trecas, ut ibidem S. Patrocli corpus acciperent Coloniamque inde deferrent, missos fuisse, mihi vero apparet similius; etsi autem sic habeat, non est tamen, cur id adhuc serius factum, fortassis quis suspicetur. Brunonem enim vel annum, priusquam sacrum thesaurum, quem maxime expetierat multisque precibus impetrarat, Coloniam transferii curaret, elabi sivisse, apparet omnino a veri specie alienum. Bollandus quidem ad XXI Januarii diem inter ea, quæ jam antea de S. Patroclo dictis addenda judicavit, sic habet: Anno Christi 963 deportatas esse Colonia Susatum sancti Martyris (Patrocli nempe) reliquias, patet ex monumento Susatensi Friderici I archiepiscopi Coloniensis, in quo annus Christi 1118 numeratur a translatione S. Patrocli 155, ut nobis pro sua humanitate significavit Ægidius Gelenius. V. cl.

[246] Etsi enim S. Patrocli corpus Susatum (civitatis hujus notitiam apud Bollandum in S. Patroclo ad dictum Januarii diem videsis) anno demum 963 Colonia Susatum fuerit translatum, [961,] consectarium inde neutiquam est,ut id aliquanto citius Coloniam Trecis haud fuisset allatum. Nec id etiam concludi potest e Cartusiæ Coloniensis ad Usuardum Additionibus, in quibus V Idus Decembris sequentia hæc leguntur verba: In Susato oppido diœcesis Coloniensis Adventus S. Patrocli martyris, a Trecassina civitate per sanctæ memoriæ Brunonem Coloniensem archiepiscopum illuc translati; etsi enim S. Patrocli corpus Susatum, quo e jam dictis anno 963 fuit asportatum, e civitate Tricassina in dictis Additionibus haud falso (neque enim quid e locis, in quibus ultimo, sed & ex iis, in quibus primo exstitit, recte alio asseritur devectum) dicatur translatum, id tamen, priusquam ad illam diœcesis Coloniensis in Westphalia civitatem deferretur, Coloniam Agrippinam fuisse adductum, e mox huc transcriptis anonymi, qui S. Patrocli Translationem litteris mandavit, scriptoris verbis est certum; cum autem sic habeat, nihil impedit, quo minus sacrum illud pignus anno 961 ab Euracro, Leodiensi episcopo, e civitate Tricassina Coloniam ad Brunonem, indeque abs hoc, a quo interea religiose ac honorifice fuerit ibidem servatum, Susatum anno 963 translatum fuisse credatur.

[247] Nec pariter esse videtur, cur quis, S. Patrocli corpus Trecis ab Euracro non prius, [non autem annis ali quot serius, Coloniam,] quam cum hic, annis aliquot post annum 961 elapsis, infestissimo fœdissimoque cancri genere, quem lupum vocant, miraculose S. Martini Turonensis ope liberatus, voti solvendi causa ad Sancti hujus sepulcrum sese contulerit, translatum fuisse, cum Gelenio in Agrippinensibus sacris & piis Fastis ad IX Decembris diem suspicetur; præterquam enim quod suspicio hujusmodi destituta omni fundamento sit, miraculosam istam Euracri, patrocinante S. Martino, sanationem, cujus occasione collegiatam Sancti hujus ecclesiam Leodii ab Euracro fundatam fuisse, aiunt, a vero alienam suspicari, quæ Foullonus Hist. Leodiensis tom. 1, pag. 186 & binis seqq. affert, haud immerito faciunt suspicionique augendæ num. 215 laudatum fundationis ecclesiæ istius Diploma, utpote in quo Euracrus, nulla omnino S. Martini mentione facta, sese dumtaxat, Brunone hortante, ecclesiæ isti fundandæ animum adjecisse, prodat, non parum subservit. Jam vero, cum sic habeat ac porro Susatum anno demum, uti e documento, per Bollandum laudato, constat, 963 S. Patrocli corpus fuerit translatum, Trecisque Coloniam id anno e jam supra dictis verosimillime 961 fuisset adductum, consectarium est, ut verosimillime in civitate isthac, priusquam inde Susatum a Brunone deferretur, biennio circiter fuerit asservatum.

[248] [unde post fuisse Susatum delatas,] Translationis S. Patrocli auctor post verba supra huc transcripta, quibus Sancti hujus corpus Trecis Coloniam ab Euracro Leodiensi episcopo allatum refert, civitatem Coloniensem, quam impense laudat, dignum profecto esse locum, qui perlatum ad se sancti martyris corpus in gremio suo custodiret, præfatus, mox sequentia isthæc, equibus id Colonia Susatum a Brunone fuisse translatum constat, verba alia subjungit: Sed sollicitudo summi Pontificis (Brunonis nimirum archiepiscopi) nihil negligendum ducens, ut perfecta quæque de magnis maxima faceret, imperfecta suppleret, neglecta magnifice illustraret, modis omnibus invigilabat. Quocirco ratum duxit, ut locum quemdam Saxoniæ (Inferioris nimirum seu, quæ olim etiam Westphaliam complectebatur, Antiquæ) Susatium nomine, rebus seculi opulentum, populo plenum, longe lateque circumpositis Saxonum gentibus, nihilominus provinciarum populis notissimum, sed religionis adhuc pene ignarum, his sancti Patrocli pignoribus decorare, & quodammodo ad sacramenta futuræ salutis initiari debuisset, fiducialiter agens in illo & credens, quia aromatizans fumus ille, qui in manifestatione sancti ejus corporis, sicut supra diximus, invisibiliter adspersus & sensibiliter cognitus est, per famam meritorum ejus multis foret profuturus. Unde factum est, ut corpus B. martyris a venerabili Brunone archiepiscopo Colonia deductum cum honore magno & gaudio Susato inferretur, ubi repositum est in ecclesia cum divinis laudibus, quam idem pius Antistes fundaverat, & donis competentibus ditaverat.

[249] [constat, fuerunt translata,] Ecclesia hic memorata, in qua Susati Bruno S. Patrocli corpus deposuit, alia haud dubie non est, quam in qua est, ut Georgius Braunius in Theatro Urbium scribit, magnificum canonicorum collegium D. Patroclo, qui & urbis patronus est & tutelaris, sacrum. Canonicorum collegium, quo insignita est Susatensis S. Patrocli ecclesia haud dubie e canonicis seu clericis, quos, ecclesiæ isti inservituros, condito haud procul ab ea, in qua secundum vitæ canonicæ regulam, a concilio Aquisgranensi anno 816 præscriptam, vitam in communi ducerent, monasterio, S. Bruno instituit, traxit originem. Ita autumo, quod etiam pleraque alia canonicorum secularium collegia e clericis seu canonicis secundum canonicæ vitæ regulam ab eodem concilio præscriptam in monasteriis (ita scilicet ædes, quas simul incolebant, vocari tum solebant) vitam in communi ducentibus, per disciplinæ relaxationem sint nata, quodque vere S. Bruno clericos seu canonicos hujusmodi Susati instituerit, uti colligere est ex infra dando Sancti Testamento, utpote in quo hic, bona sua variis legans locis sacris, sub finem sic loquatur: Monasterio & claustro Sosatio fundando libræ centum, altari sex vasa, pallia totidem, tapete unum ex majoribus, scampnalia duo, cappa & casula ex nostris. Prædium præterea, quod Wodilo deprecatu nostro dedit; illud etiam, quod domnus Poppo, Richildinchuso & Arutte, nobis satis naviter adquisivit. Cum monasterium hic memoratum anno 965 seu tum, cum Sanctus, uti ex his ejus verbis apparet, moreretur, nondum penitus esset fundatum, a veri specie haud abhorret & illud & S. Patrocli, quam id sibi habuit adjunctam, ecclesiam tum primum, cum Sancti hujus reliquiæ anno 961 Coloniam essent allatæ, a Brunone & condi cæpisse, & illas inde, cum utrumque illud ædificium jam multum esset provectum, Susatum fuisse, quod e dictis anno 963 accidit, delatas.

[250] Sed hæc de argumento isto jam sufficiant. Modo iis, [idque quantum ad S. Odonis, quas Rotgerus non memorat, post annum 961,] quæ hactenus de reliquiis, a Rotgero memoratis, dicta sunt, quæpiam etiam de reliquiis, abs hoc non memoratis, sunt immiscenda. In Opere nostro de S. Odone, Cantuariensi in Anglia episcopo, ad IV, qua is obiit, Julii diem est actum; ibidem autem in Commentario Sancti istius Actis prævio num. XI occurrunt, quæ ad institutum nostrum spectant, sequentia isthæc verba: Non incongrue videtur sæpe laudatus Alfordus primordia & propagationem cultus (S. Odonis) retulisse ad S. Dunstanum, colombæ indicio motum, de qua tractat Capgravius & apographum nostrum cap. 3. “Hinc” inquit Alfordus, “crevit sanctitatis opinio, quam fama etiam ad exteras nationes detulit. Unde reliquias corporis ejus Germani ambitiose quæsiverunt. Sic Bruno, Coloniensis episcopus, qui vivum familiariter noverat, mortuum coluit, translatis Coloniam ejus ossibus.” Aubertus Miræus in Fastis Belgicis pag. 320 occasione miraculi, pro confirmatione realis Christi præsentiæ in Eucharistia ad preces archiepiscopi nostri patrati, sic de eodem sermonem instituit. “Hujus beati viri ossa B. Bruno, archiepiscopus Coloniensis, cui Odo familiaris olim fuerat, Coloniam transtulit, indeque nonnulla Boxtellam sunt allata”… Eadem testatur Raissius in Auctario Molani. Cum S. Odo, Contuariensis episcopus, e mortali hac vita, uti in mox laudato Comment., Sancti istius Actis prævio, num. 9 est videre, anno 961 excesserit, hicque de Sanctorum reliquiis, a Brunone Coloniam post annum 960 translatis, agam, idcirco hoc loco de S. Odonis ossibus, Coloniam a Sancto nostro translatis, sermonem hic instituere est visum, etsi interim haud ipso, quo Odo obiit, anno 961, sed altero e sequentibus ossa illa a Brunone Coloniam transferri, verosimillime contigerit.

[251] Plura non addo, sed ad reliquias, a Rotgero etiam per verba, [ac quantum ad S. Eliphii, quas is etiam memorat, reliquias,] num. 236 recitata, memoratas ac a Brunone Coloniam pariter adductas, sermonem promoveo. S. Gerardus, Tullensis episcopus, anno 963, ut jam supra docui, Tullensem ecclesiam a Brunone, vel certe hoc Sancto nostro seu curante seu consentiente, episcopi munere moderandam accepit. Abs illo jam episcopo Sanctus noster S. Eliphii martyris, a Juliano Apostata occisi ac ad XVI, quo proinde apud nos res, ad illum spectantes, examinari poterunt, Octobris diem apud Tullenses & Colonienses culti, reliquias accepit. Vindricus, jam supra laudatus, id apud nos tom. 3 Aprilis in mox dicti S. Gerardi Tullensis episcopi Vita num. 13 docet hisce, quæ, de SS. Apri & Aproniæ reliquiis primum locutus, suppeditat, sequentibus verbis: Reliquias etiam (S. Gerardus) venerandi martyris Elisii religiosa devotione transtulit; quarum partem non minimam, majora scilicet ossa prænominato Brunoni archipræsuli contulit, quæ Coloniam cum summa devotione devexit ibique devota populorum coluntur veneratione. Cum Gerardus e dictis anno demum 963 factus sit Tullensis episcopus, nec prius, quam ad dignitatem isthanc esset evectus, S. Eliphii reliquias, Brunoni harum parte donata, transtulerit, hanc certe is Sanctus noster ante dictum annum 963 Coloniam haud devexerit, idque etiam, cum anno, ut jam supra vidimus, 965 excesserit e vivis, haud multo serius, sed circa dictum annum 963 fecerit. Gelenius, dum S. Eliphii reliquias a Brunone Coloniam fuisse translatas, in suo, quod De Coloniæ Agrippinensis Magnitudine inscribit, Opere lib. 3, syntagmate XIII, § III narrat, fuisse eas ibidem in abbatiali S. Martini Majoris basilica depositas, adjungit.

[252] [baculumque S. Petri, locum circa annum 963 obtinuit,] Quo e jam dictis anno circiter 963 S. Eliphii reliquias, verosimillime etiam eodem circiter S. Petri Apostoli baculum, quem Metis acceptum, Rotgerus per verba, num. 236 recitata, docet, Coloniam Bruno adduxit. Cur ea mihi sedeat sententia, expono. De illo S. Petri baculo, cujus attactu S. Maternus ad vitam revocatus creditur, toto de hoc sancto episcopo Commentarii § XV ad decimam quartam, qua hic Fastis sacris exstat inscriptus, Septembris diem actum apud nos est; ibidem autem, incertum esse, quomodo baculus ille Metas pervenerit, Commentarii auctor Perierus numero hujus 150 præfatus, num. deinde seq., baculum illum intra annos Christi 953 & 965 ad Colonienses fuisse translatum, e supra recitatis Rotgeri verbis indubitanter, & quidem, cum ex hisce id a Brunone, qui ab anno 953 usque ad annum 965 sedem Coloniensem occupavit, factum esse, constet, haud immerito concludit. Verum cum ab anno 953 usque ad annum 965 anni tredecim, computato +utroque extremo, excurrant, sicque quonam e tredecim hisce annis res gesta sit, maneat omnino incertum, tempus, quo acciderit, paulo propius determinare conemur. Sanctus, ut num. 198 docui, ecclesiam Metensem vacuam ab anno 962 usque ad anni 965 initium episcopi munere administravit, cumque adeo tunc ibidem tam in sacris quam in politicis rebus summa potestate fuerit gavisus, tunc illum, hac usum, anno 963, quo, quemadmodum e supra laudata S. Gerardi, Tullensis episcopi, apud nos Vita nemo non colliget, in Lotharingia Superiori, Metas complectente, fuit versatus, inde dictum baculum sustulisse Coloniamque avexisse, vero opinor similius, nihilque, quod rem vel dicto anno 963 vel alteri e supra memoratis tredecim determinato certo illigandam, suadeat, inveniens, ad S. Petri Catenam, quam non Metis, sed Roma Coloniam pariter adduxisse Brunonem, per verba supra recitata Rotgerus ait, sermonem converto.

[253] [catenamque S. Petri, quæ Coloniæ hodieque servatur, ab Ottone imperatore, ex Italia] Gelenius, qui, illam, Coloniæ hodieque asservatam, Roma fuisse acceptam, admittit, in dubium tamen, an inde a Brunone fuerit adducta, in Opere, quod Pretiosa Hierotheca vocatur, pag. 65 revocat; idcirco autem potissimum id facit, quod, cum Bruno, quamdiu fuit Coloniensis episcopus, pedem in Italiam intulisse nusquam legatur, tum certe Roma, ubi non fuit, S. Petri Catenam ad Colonienses adducere haud potuerit. Verum, quod quis per alium facit, id per se facere censetur. Quid si ergo Otto imperator, rogante fratre suo Brunone, S. Petri Catenam seu hujus saltem partem, cum Romæ vel anno, quo ibidem coronatus fuit imperator, 962 vel altero e binis sequentibus versaretur, sibi impertiendam curarit, eamque deinde anno 965 ex Italia in Germaniam redux Brunoni, Wormatiam usque sibi occurrenti, donarit? Ait quidem Gelenius, imperatorem dumtaxat legi secum Sanctorum corpora ex Italia asportasse; verum, etsi Otto non alia, quam quæ Parthenopolim misit, Sanctorum corpora ex Italia extulisse legatur, Brunonem tamen Roma, quas Rotgerus per verba, num. 236 recitata, memorat, Sanctorum reliquias, S. Pantaleonis dumtaxat, quas Roma una cum pallio, ut supra vidimus, per Hadumarum, Fuldensem abbatem jam antea acceperat, a fratre suo, Roma sub annum 965 redeunte, indubie accepisse, in sua jam dicta Lucubratione pag. 63 diserte affirmat; etsi autem sic quantum ad S. Elifii reliquias indubie a veritate, uti quæ de hisce modo adduxi, luculenter ostendunt, aberret, ex eo tamen, quod de solis Sanctorum corporibus, Parthenopolim ab Ottone missis, scriptores loquantur, non fuisse abs hoc ullum, quod Brunoni dederit, Sancti corpus Roma allatum, inferri haud posse, recte existimavit.

[254] Etsi enim Ditmarus, quem deinde ad annum 965 annalista Saxo aliique sunt secuti, [anno 965 reverso in Germaniam] Chronici lib. 2 hæc tantummodo verba, Multa Sanctorum corpora imperator (Otto nempe) ab Italia ad Magdeburg per Dedonem Capellanum suum transmisit, subministret, sicque nullius plane corporis, quod dicto anno 965 Otto ex Italia attulerit ac fratri suo Brunoni Coloniam asportandum dederit, mentionem instituat, fuisse tamen tunc S. Gregorii, qui a Trithemio in Chronico Hirsaugiensi hunique secuto Miræo Spoletanus nuncupatur, corpus ex Italia seu Roma ab Ottone allatum ac Brunoni donatum, communis est opinio, quam & Gelenius, ut jam innui, est secutus. Neque vero, ut apparet, immerito. Certe opinio illa non parum confirmatur ex eo, quod, dum Bruno anno e dictis 965 obiit, Gregorii corpus Coloniam nuper dumtaxat fuisset adductum, uti intelligitur e Sancti nostri testamento tunc condito, in quo sequentia isthæc, quæ huc spectant, leguntur verba: In Occidente ecclesiæ beato Gregorio Magno martyri, qui recens adductus est, fiat, ubi sacratissimum corpus ejus recondatur; huic fundando centum libræ legentur.

[255] Jam vero, cum S. Gregorii Spoletani corpus, [una cum aliis aliquot reliquis allatam ac Brunoni,] etsi rei Ditmarus scriptoresque alii haud meminerint, ab Ottone anno 965 ex Italia allatum ac Brunoni Coloniam asportandum datum fuisse, credendum e jam dictis sit, quid ni etiam tunc S. Petri Catenam ab Ottone Roma allatam ac Brunoni, etsi pariter rei Ditmarus scriptoresque alii haud meminerint, datam fuisse, credere possimus? Mihi sane id non tantum credi posse, sed & omnino debere vel ex eo apparet, quod catenam S. Petri, quæ Coloniæ asservatur, fuisse eo a Brunone Roma adductam, e Rotgero sit certum, nec facile ratio, qua Sanctus illam Roma acceperit, assignari queat, nisi illi ab Ottone, a quo Roma in Germaniam fuerat allata, dicatur fuisse concessa. Gelenius quidem S. Petri vincula, quæ Coloniæ hodieque asservantur, a Gregorio Papa ad Carolum Martellum, quem Francorum regem perperam appellat, Roma olim fuisse transmissa, cumque abs hoc Joppiliæ prope Leodium, ubi plurimum commorabatur, fuissent relicta, a Ratherio deinde, ad Leodiensem sedem Brunonis opera promoto, fuisse ad hunc grati animi testificandi causa circa annum 954 translata, existimare sese lucubrationis suæ supra laudatæ pag. 64 & binis seqq. prodit.

[256] [qui eas Coloniæ deposuit, donatam fuisse, apparet credendum.] Verum cum Gregorius Papa, qui S. Petri catenam seu hujus saltem partem ad Carolum Martellum misisse a Gelenio memoratur, haud dubie, uti apud nos ad XXIX, quo de SS. Petro & Paulo actum, Junii diem in Analectis § X fus est videre, fuisset Gregorius secundus, hicque limaturam seu rasuram vinculorum, clavibus inclusam, mittere ad principes, uti ibidem ostenditur, dumtaxat soleret, consectarium est, ut, cum S. Petri catena, quæ coloniæ hodieque asservatur, plures uncos seu annulos complectatur, non sit certe illa, quam Gregorius II ad Carolum Martellum olim miserat; cum autem sic habeat, nihilque illam vel ante annum 965 vel ab alio, quam ab Ottone, in Germaniam Roma allatam ac Brunoni impertitam fuisse, suadeat, reliquum est, ut id a principe isthoc re etiam vera factum credatur. Nec vero absimile apparet, ab eodem etiam tunc, a quo, ut supra vidimus, S. Gregorii Spoletani corpus, Coloniæ hodieque, in metropolitana ecclesia asservatum, ex Italia dicto anno 965 adductum, Brunoni fuit collatum, sacra inde a Rotgero etiam memorata SS. Privati & Christophori pignora (neque enim ea vel aliunde vel ab alio Coloniam, ubi hodieque servantur, fuisse allata, quidquam suadet) adducta ac Brunoni Coloniam asportanda impertita fuisse.

[Annotata]

* Coloniam

§ XIX. An Sanctus, summo studio undecumque sacras reliquias conquirens, modum hac in re non excesserit.

[Clavuru, Treviris asservatum, quo Christus Cruci creditur affixus, furari] Browerus Annalium Trevirensium lib. X, num. 5, narrato S. Brunonis obitu brevique addito ejus elogio, mox subjungit: Sed quoniam Brunoni hic justa suprema exsolvimus, prodigium insigne silentio præterire non possum, quod a majoribus proditum litteris & annotatum de eodem invenio. Servant inter ecclesiæ suæ præcipua ornamenta Treviri clavum sacratissimum, in quo Christi D. N. sacrosancta dextera in Crucem suffixa atque perterebrata creditur; hunc Bruno, ut reliquias Divorum summo undecumque & evigilato studio conquirebat earumque cupidissimus erat, avertere in primis atque Coloniam transferre ad ecclesiam suam optabat; cumque id quibus modis efficeret, in præsentia non facile occurreret, denique stat, custodem ejus thesauri largitione pervertere, quamque palam nequiret, clam tentandam esse plagam. Custos huc precibus pretioque pellectus, adulterino supposito, verum clavum tollere nil ambigit; ac subtili tenuique velo impositum, ad Brunonem, qui aderat, jam asportatum ibat; sed ecce tibi, dum sacro limine pedem effert sacrilegus, vim illico sanguinis tantam augustum illud pignus profudit, ut largiter e sinu custodis effluens, sindonem ubertim atque ipsius sinum hominis, quo clavum abdiderat, ipsamque adeo interulam perspergeret & cruentaret. Quo viso, territus ille & sacrilegii simul ictu attonitus, subeunte pœnitentia, in semet rediit, crimen ultro confessus, surreptumque Christi clavum suo loco restituendum e vestigio curavit.

[258] Ita ille, qui præterea, hanc suam narrationem e Ms. Trevirensi sese accepisse, [tentasse Bruno a Browero e Ms. Trevirensi & in Vita S. Agricii narratur;] in margine indicat, nihil interim, e quo Ms. illius vel auctor vel ætas innotescat, adjungens. In Opere nostro ad XIII Januarii diem, S. Agricio Trevirensi episcopo sacram, exstat sancti hujus, qui sec. IV floruit, antistitis Vita; in hac autem num. 19 & 20 refertur idem prorsus, quod Broweri verbis modo narravi, prodigium, iisdem plane, quibus ab hoc scriptore, adjunctis vestitum, aliisque præterea, quæ & diem, quo factum sit, determinant, & fidem ei facere nata videntur, adauctum. En ipsamet, quibus ibidem posteriora ista adjuncta a Vitæ illius scriptore, quem ab annis circiter sexcentis floruisse, verosimile apparet, num. 20 exponuntur, verba. Qua, inquit, de re (de sanguinis scilicet e clavo profluentis miraculo) confusus infidus clavi, qui hunc abstulerat, custos reatum suum & episcopi (Brunonis nimirum) publice confiteri coactus, facto mox omnium conventu, quos diuturnus campanarum sonitus tantique miraculi rumor insolitus nec auditus a seculo poterat evocare, statuto in medio eodem fure nefando, extenso coram omnibus sanguinolento panno ipsoque fusore hujus sanguinis sacratissimo clavo, una vox omnium Deum laudantium elevatur. Quæ cum repetita sæpius iteratione, diu multumque fuisset frequentata, communi omnium, qui ibi aderant, consilio prudentiorum, competens tam præcipuo sacrilegio pœnitentiæ sententia in illum miserum, ne dicam custodem, est dictata.

[259] Dies quoque ipsa, in qua hæc miserationum Dei nobiscum sunt divinitus celebrata, [verum, cum id tentasse Theodoricus Metensis episcopus in aliis Trevirensibus documentis referatur,] in Martyrologiis statim est notata, duodecimo Kalendas Julii. Huic autem inaudito licet Domini miraculo, si quis, quod absit, aurem credulitatis dubitat præbere, potest adhuc & eumdem sanguinis notas habentem pannum, & eumdem adulterinum clavum in domo S. Petri (si permittitur) videre. Hactenus ille; verum, etsi quidem miraculum, quo sanguinem e clavo sublato profluxisse, narrat, negandum seu rejiciendum ut certo falsum haud videatur, dubitari tamen, ut apparet, potest, primo quidem, an dies, qua acciderat, fuerit statim, ut ait, in Martyrologiis notata, deinde vero, an Bruno clavi custodem ad faciendum, quod fecisse hunc, ille refert, impulerit. Etenim inter antiqua ecclesiæ Trevirensis Martyrologia nullum prorsus, in quo miraculi illius ad XII Kal. Julii seu XX Junii diem mentio instituatur, invenio; nec clavi custodem ad faciendum, quod hunc fecisse, antiquum, quod Browerus citat, Trevirense Ms. & S. Agricii biographus aiunt, a Brunone fuisse inductum, in omnibus antiquis Trevirensium documentis videtur fuisse notatum. Etenim ipsemet Browerus, qui Historiam illam Annalium Trevirensium lib. , ut dixi, 10 e Ms. Trevirensi narrat, supra relatum sacratissimi clavi furtum, non a Brunone, sed a Theodorico Metensi episcopo, qui Brunonis fuit æqualis, eique, ut Rotgerus docet, morienti adstitit, tentatum fuisse, lib. 4, num. 12 ex antiquis ecclesiæ Trevirensis documentis indicare videtur, dum de clavorum, quibus Christus Cruci affixus creditur, multitudine nonnulla locutus, subjungit: Quis neget etiam nonnullos (clavos nempe) imitatione exempli fabrefactos, meruisse prototypi honorem? Certe nobis Veterum Annalium memoria compertum, Theodoricum, Mediomatricum antistitem, cum hunc germanum (Christi clavum videlicet) a Treviris auferre parabat, secum habuisse persimilem alium & geminum, quem extemplo subjiceret.

[260] [nec furtum illud vel semel a Brunone & semel a Theodorico,] Cum itaque sacratissimi clavi, Treviris asservati, furtum, veluti a Theodorico, Metensi episcopo, tentatum, in veteribus Annalibus, teste Brouwero, notetur, nec hi, utpote e quibus alioquin is scriptor rem sibi esse compertam, pronuntiaturus, ut facit, non fuisset, deterioris fidei ac notæ, quam Ms. ab eodem Brouwero supra citatum & S. Agricii Vita, in quibus Bruno furtum illud tentasse, seu, quod eodem recidit, clavi custodem, ut hunc sibi furaretur, induxisse asseritur, censendi videantur, in dubium sane, an id Sanctus noster fecerit, revocari haud immerito posse videtur. Reponi quidem potest, antiqua probatæ fidei documenta, quæ in speciem pugnant, inter sese non collidenda, sed, si fieri possit, componenda, ac proin, quo supra laudata, quorum alia a Brunone, alia a Theodorico, Metensi episcopo, clavi Trevirensis furtum tentatum tradunt, in concordiam adducantur, dicendum, ejusdem clavi furtum bis, semel scilicet a Brunone & semel a Theodorico, Metensi episcopo, fuisse tentatum; verum, si res ita habuerit, erit sane, cum Bruno e jam dictis anno 965 obierit hocque ipso anno Theodericus, ut supra e Reginonis continuatore docui, creatus sit Metensis episcopus, omnino necesse, ut furtum illud primo a Brunone ac post a Theodorico Metensi episcopo dicatur tentatum; cum autem clavi furtum, dum id Bruno, si binis supra laudatis documentis antiquis fides sit, tentavit, insigni plane per hæc relato prodigio fuerit impeditum, hocque Deus, sibi minime, ut Trevirensibus sacer ille thesaurus eriperetur, placere, luculentissime sane manifestasset, Theodoricum, qui prodigium illud, utpote, statimatque accidisset, maximo cum strepitu, ut verba, e S. Agricii Vita supra huc transcripta, fidem faciunt, innumeræ populi multitudini annuntiatum, haud dubie habuerit perspectum, ausum adhuc post fuisse tentare ejusdem clavi furtum, in animum quis inducat?

[261] [vel simul a duobus illis episcopis tentatum fuisse, verosimile appareat,] Dicendum itaque, clavi furtum, si a Brunone fuerit tentatum, a Theoderico post haud fuisse tentatum, vel contra, si factum id a Theodorico fuerit, a Brunone ante factum haud fuisse, ac proin e documentis supra laudatis vel illa, quæ a Brunone, vel alia, quæ a Theodorico clavi furtum tentatum notant, a veritate esse hac in re aliena. Nec est, quod adhuc reponas, clavi furtum simul & a Brunone & a Theodorico, Metensi episcopo, fuisse tentatum, hincque e documentis supra laudatis alia a Brunone, alia vero a Theodorico, Metensi episcopo, id factum notasse; cum enim anno 965 & Bruno obierit, & Theodoricus primum factus sit Metensis episcopus, oportet, ut, si ambo simul clavi furtum tentarint, id certe, ut consideranti patescet, ipsomet jam dicto anno 965 fecerint; cum autem e supra dictis vigesima Junii die vel clavi furtum tentari vel certe miraculum, quo id fuit impeditum, acciderit, nec Brunonem, qui, ut supra vidimus, anno 965 Pentecosten in XIV Maii diem tunc incidentem, Coloniæ Agrippinæ cum fratre suo Ottone celebravit, magnoque, quem cum hoc ibidem pariter tum celebravit, conventu circa XV Junii diem finito, Compendium inde mox abiit, exstitisse tunc XX Junii die Treviris, ubi tamen, dum clavi furtum tentaret seu supra memoratum miraculum accideret, exstitisse asseritur, verosimile ullo modo sit, verosimile pariter, clavi furtum simul & a Brunone & a Theodorico, Metensi episcopo, fuisse tentatum, nullo modo est.

[262] Quare, cum monumenta laudata, quorum alia a S. Brunone, [narratio illa quantum ad episcopos, a quibus id tentatum ait, incerta est ac dubia,] alia a Theodorico, Metensi episcopo, clavi Trevirensis furtum tentatum, notant, nulla plane, ut apparet, ratione sat verosimili in concordiam queant adduci nec illorum auctores eo ipso, quo res gesta est, tempore, sed uno utminimum seculo post, ut apparet, floruerint, hosce quidem, fuisse & miraculo clavi furtum impeditum & ab hujus custode, per episcopum quemdam ad id impulso, tentatum, litteris mandatum reperisse, crediderim, sed, cum simul episcopum illum nominetenus expressum, haud reperirent, hinc factum, ut alii quidem a Brunone, alii vero a Theodorico, Metensi episcopo, clavi furtum tentatum seu quod eodem recidit, clavi custodem, ut hunc furaretur, inductum fuisse, e conjectura crediderint ac porro in litteras miserint. Ac hi quidem, qui a Brunone clavi furtum tentatum scripsere, id, facta ex eo, quod eum undecumque sacras reliquias summo studio conquisivisse, ac ipsismet Metensibus, a Trevirorum urbe haud admodum remotis, ereptum S. Petri baculum Coloniam transtulisse Brunonem, aliunde haberent compertum, conjectura, verosimiliter fecerint. Jam vero, cum sic habeat, eorum narratio quantum ad Brunonem, imo & quantum ad ambos episcopos, a quibus clavi furtum tentatum scribunt, pro incerta ac dubia videtur habenda. Porro e conjectura, jam memoratæ haud absimili, partim forte etiam est factum, ut, qui tertiam Operi nostro ad IX Septembris diem insertam S. Audomari episcopi tunc culti Vitam scripsit, auctor anonymus, hujus quoque sancti antistitis reliquias auferre conatum esse S. Brunonem, crediderit.

[263] Certe is, a S. Audomari canonicis, quibus etiam aliquot S. Bertini monachos adjungere debuisset, [nec narratio altera, qua S. Audomari reliquias, Neomagum delatas,] Sancti illius episcopi reliquias, quo possessiones quasdam, ecclesiæ suæ a longo jam tempore injuste ablatas, Otto imperator, tanti Sancti præsentia commotus, reddi juberet injustosque earum possessores compesceret, Neomagum usque, ubi tunc is princeps una cum fratre suo Brunone versabatur, translatas fuisse, num. 35 & binis seqq. præfatus, num. 38 sequentem prosequitur in modum. Ut autem rex prædictus (Otto scilicet) advenisse tanti patris reliquias audivit, immenso repletus gaudio gratias omnipotenti retulit. Frater vero ejus, Agrippinensis ecclesiæ archiepiscopus, Bruno nomine, auditis causis hujus adventus, in insaniam mentis prorumpens, excogitavit, se rapturum fore sanctum thesaurum, suisque aliquibus in locis digno venerationis obsequio tractaturum, clericos vero in exteras regiones transmissurum. Sed misericors Dominus, qui omnia novit, antequam fiant, non permisit sanctum Audomarum ab eo loco exulari, quem, dum viveret, dispositione sibi divina elegit. In eadem namque nocte, cujus matutino hæc erant perpetranda, omnipotentia Domini eundem archiepiscopum metu terruit mirabili; nam, postquam a cæna sanus & alacer more solito pausaturus cubile ascendit, intolerabilis eum repente dolor & languor per omnes artus invasit, sanguis etiam plurimus per nares distillans, antequam media nox adveniret, mortis vicina intentabat.

[264] [auferre meditatus S. Bruno traditur,] Tandem præsul reminiscens, quod contra Sanctum suosque excogitaverat, pœnitentiæ lamentis mox immunditias cordis abluere cœpit, promittens etiam corde puro ac simplici se cuncta, pro quibus beatus Audomarus advenerat, sibi suisque * impetraturum a rege, si sospitati pristinæ, ipsius intervenientibus meritis, restitueretur. Ad hæc statim episcopus convaluit, & e lecto exiliens, gratias Deo sanctoque Audomaro redditurus ad orationem pronus summisso vultu acceleravit. In crastino autem fratrem aggrediens totiusque illi rei eventum indicans, pro rebus Sancti intercedere cœpit. Rex vero, nimium fraternæ congaudens sospitati, quæcumque archiepiscopus poposcerat, complere non distulit. Reddidit itaque sancto Audomaro terras multo sibi tempore ablatas, constituitque duos advocatos, Wichmannum & Hermannum, ut Sancto suisque famulis contra omnes infestationes inexpugnabile scutum existerent. Ita ille; verum, ait in suis in modo recitata dictæ S. Audomari Vitæ verba Stiltingus noster, Bruno frater Ottonis imperatoris & archiepiscopus Coloniensis, vir erat pietate præstans, ut constat ex Vita ipsius. Quare verisimilia non sunt, quæ hic de molitionibus ipsius asseruntur, præsertim cum ne verbo quidem ea attingat Folquinus.

[265] [certiorem fidem, uti, quæ hic] Folcuinus seu Folquinus, levita ac monachus Bertinianus, ac proin a Folcuino, Lobiensi abbate supra sæpissime laudato, etsi eodem, quo hic, seculo X floruerit, haud dubie distinctus, Chartas omnes, usque ad tempus, quo floruit, a monasterii sui fundatione datas, una cum aliis ad hoc spectantibus monumentis in unum volumen, quod propterea Chartularium inscribitur, summa fide, ut Historiæ litterariæ Franciæ Scriptores tom. VI, pag. 384 & seq. docent, collegit, easque, ordine Chronologico a se digestas, annotationibus etiam, quæ singulorum monasterii Bertiniani abbatum historiam complectuntur, illustravit; cum autem in Opere isto, cui anno, ut iidem scriptores loco cit. aiunt, 961 manum admovit, reliquiarum S. Audomari translationem, in tertia S. Audomari Vita mox laudata narratam, ac, ut Stiltingus observat, inter mox dictum annum 961 & annum 954 factam, commemoret, neque tamen usquam, dum id facit, molitionum, quæ in Vita illa S. Brunoni attribuuntur, mentionem instituat, enimvero id hisce locum haud fuisse, argumento esse perquam valido, recte æstimavit Stiltingus. Et vero Brunonem, virum mitissimum, de canonicis monachisque seu iis, qui S. Audomari reliquias Neomagum advexerant, in exteras regiones amandandis cogitasse ab omni veritatis specie abhorret.

[266] Stiltingus quidem verbis suis proxime huc transcriptis subjungit: [adduntur, suadent, meretur.] Attamen, si quid veri, in iis nempe, quæ de Brunonis molitionibus in dicta S. Audomari Vita dicuntur, forsan subsit, potuit Bruno existimare iniqua peti atque improbare, quod sacræ reliquiæ tam longe eum in finem a propria ecclesia amoverentur; quod sane magis mirandum apparet, quam nostro tempore imitandum; verum ego, in iis, quæ ibidem de Sancti molitionibus memorantur, veri quid subesse, vix queo vel suspicari. Cum enim illarum nec Folquinus, nec scriptores, qui duas priores S. Audomari Vitas contexuere, meminerint, laudatus Vitæ tertiæ scriptor, qui, quemadmodum Stiltingus in Commentario, Vitis præmisso, num. 7 docet, e populari traditione, quæ scribit, subinde accepit, verosimiliter e traditione hujusmodi, cui idcirco, quod Brunonem undecumque sacras reliquias summo studio conquisivisse haberet compertum, facilius, quam par esset, fidem adhibuerit, ea etiam, quæ de Sancti molitionibus memorat, dumtaxat hauserit; cum autem sufficere, ut, Brunonem de relegandis, qui sacras reliquias Neomagum attulerant, canonicis ac monachis cogitasse vel suspicemur, popularis traditio haud videatur, laudato, qui, ut apparet, ex hac tantummodo tum illud, tum S. Audomari reliquias auferre meditatum esse Brunonem, memoriæ prodit nec ante sec. XII aut XIII floruit, Vitæ tertiæ S. Audomari scriptori fidem ea in re adhibere non ausim, maxime cum Sanctum, ut sacras reliquias acquireret, fuisse eo, quo ait, progressurum, minime appareat credibile. Metensibus quidem baculum S. Petri eripuit S. Bruno; verum cum id fecit, Metensem ecclesiam vacuam episcopi loco, ut supra docui, administrabat, nec eum, Metensibus omnino invitis, baculum illum eripuisse, alicunde constat. Erit quidem fortassis, qui contrarium suspicetur ex eo, quod fuerint olim pii etiam viri, qui sacras reliquias, ut hasce venerarentur, furari fas sibi esse existimarint; verum Brunonem, virum sane eruditissimum, in falsa ista opinione fuisse, nullo modo verosimile apparet.

[Annotata]

* i e ei ejusque ministris

VITA,
Auctore Rotghero,
E Codice nostro, olim Vallicellensi, PMS. 159, cum Surii & Leibnitii editionibus collato.

Bruno archiep. Coloniensis (S.)

BHL Number: 1468
a

A. Rotghero.

PROLOGUS.
Scriptionis suæ causam auctor exponit.

[Auctor, sese, ut Folcmaro obtemperaret, haud illubenter res,] Domino in gratia Christi beatissimo atque in omni splendore sapientæ perfectissimo Folcmaro archiepiscopo b Rotgerus servorum suorum ultimus veræ claritatis gloriam sempiternam. Imposuit sanctitatis vestræ reverentia super caput meum gravem quidem sarcinam, sed pro captu parvitatis meæ dulcem & jucondam, videlicet ut Vitam mirabilis & magnifici archiepiscopi Brunonis, qua potuerim, sermonis facultate describerem, cui virtus laudem contulit, quam, ut ipse meruit, styli mei officium implere non potuit. De ipso tamen me quomodocumque loqui, quia vos jussistis, delectabile fuit: qui ab initio sic fuit animatus, ut non magis sua causa se putaret natum, quam nostra reique publicæ procreatum. Fecit omnino plurima & prope infinita, quæ digna fuerunt sempiterna memoria: sed non expectet auditor aut a me aut a quolibet hæc omnia explicanda.

[2] [a Brunone gestas quibus scribendis alios etiam vacare putat,] Quod si quis fideliter & vere agendum promitteret, singulos, quos pueritiam prætergressus vixit, annos propriis & iis utique spaciosis codicibus insigniret. Æstimo igitur, multos longe lateque hac occupatos industria, ut gesta ejus iis etiam, qui post futuri sunt, partim scribendo, partim commemorando transmittant. Non enim in una provincia, aut in uno negociabatur regno: omnium, quos adire poterat, salutem benivolentiæ atque laboris studiique sui quærebat commercio. Nec desunt plurimi, qui hoc laute & prudenter exequi possint, cum, etsi nulli alii tales valeant repperiri, in solis ejus c admodum omne studiorum & eloquentiæ genus, adhuc recenti ejus memoria, ita per multa terrarum loca floreat, ut maxima rerum gestarum insignia non enarrare modo, verum & exornare sufficiat. Quot quantosque de alumpnis tanti Viri episcopos, quantos in quacumque eccesiasticæ professionis discipllna probatissimos novimus, qui eum & familiarius noverunt, & perfectius illustribus monimentis vitam ejus declarare potuerunt d.

[3] Sed qui sum ego, qui votis vestris, dominorum excellentissime, ausus fuerim contraire? Feci ergo, quod potui, non præsumens de scientia, sed fiduciam qualemcunque retinens in obedientia. [litteris utcumque complexum declarat, stylumque, quo id fecit, excusari postulat.] In quo, etsi minus possibile michi visum est id explere, quod agressus sum, præcepti tamen vestri dignitatem ita venerari semper & amplecti animum induxi, ut impossibilitatis meæ oblitus, in manibus vestris sim oculis & animo totus. Hinc ergo largifluæ pietati vestræ supplico, ut, quod huic Operi meo deest in pompa ornatuque sermonis, suppleat in auribus vestris ejus commendatio, quem pro merito virtutis tam suaviter amastis. Beatitudinem vestram Deus omnipotens ad salutem nostram diutissime incolumem & bene valentem conservare dignetur.

ANNOTATA.

a Nihil hic occurrit addendum iis, quæ de scriptore isthoc in Comment. prævio § I edocui; verum res, quantum ad ea, quæ in nonnullos hujus textus commentatus sum, secushabet. Quare si quis hæc scrutari velit, convenit, ut & hic subdenda in illos annotata discutiat.

b Hic, qui, quemadmodum Rotgerus num. 70 in Sancti nostri Vita & in hac apud Surium cap. 27 translationis S. Evergisli (Comment. præv. num. 14 & seq. videsis) auctor anonymus docent, Brunoni viventi conjunctissimus fuerat, defuncto in sedem Coloniensem anno 965 fuit suffectus; quare, si antistes ille, cujus nomen non uno ab omnibus modo exaratur, post quatuor dumtaxat in episcopatu transactos annos, ut nonnulli volunt, obierit, consectarium erit, ut ei a Rotgero inscripta S. Brunonis vita ante annum 970 fuerit contexta. Verum vide Comment. præv. num. XI & seq.

c In Suriana & Leibnitiana editionibus additur: discipulis.

d Brunoni non paucos insignis doctrinæ discipulos & alumnos fuisse, Rotgerus non obscure hic prodit; verum scriptorem nullum, qui vel paucos ex his nominatim recenseat, invenire quivi. Nec scio, an ex iisdem ullusSancti Vitam descripserit. Optandum interim foret, non tantum, ut quis id fecisset, ast, ut is etiam omnia & singula Sancti gesta enucleate exposuisset, nec, ut Rotgerus plerumque facit, generatim in Sancti laudes excurrens, ea fere tantummodo, quæ virtutem ac sanctitatem ejus commendare nata sunt, commemorasset.

CAPUT I.
Nobile Sancti genus, nativitas, educatio Ultrajecti apud Baldericum episcopum, vitæ ibidem & post in aula ratio.

[Gratia divina, quæ ad mensuram hominibus datur, diversimode in his operatur.] Sapientiæ nimirum est, scire unde sit donum, quod quis accipit, nec a se sibi hoc esse: aut a Deo quidem, sed sibi debitum, putet. Si enim quærimus, quid nobis debeatur, nichil invenimus, nisi supplicium. Misericordia autem Dei prærogavit nobis gratiam, ut haberet, quibus redderet gratiam pro gratia, & hoc etiam esset debitum, quia Deus voluit, non quia homo meruit. Quid enim habes, ait Apostolus, quod non accepisti? Si autem accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis a? Ineffabili igitur providentia bonitatis Dei collatum est electis ejus, & ut gratis copiosis gratiæ muneribus ditentur, & tamen hoc ipsum, quo munerantur, quodammodo per gratiam mereantur: alius sic, alius vero sic, unusquisque secundum quod in eo operatur unus atque idem spiritus, dividens singulis, prout vult b. Soli unigenito non ad mensuram dat Deus spiritum. In ipso nanque, ut ait Apostolus, habitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter c: membris ejus pro sua cuique voluntate partitur: quibus abundanter omnia dat ad fruendum, videlicet seipsum, ut sit Deus omnia in omnibus d.

[5] [Alterum alteri præstare S. Bruno, summa quæque cum humilitate conjungens, ostendit.] Dispar hæc claritas, & diversa donorum largitas nunc est ammirabilis quæstio, quandoque erit ammirabilis pulchritudo, & ornatus domus Domini, de qua dicitur Deo: Sanctum est templum tuum, mirabile in æquitate e. Compertum est nuper a plurimis in venerabili Coloniensis ecclesiæ archiepiscopo Brunone piæ memoriæ, & satis a prudentioribus intellectum, homo homini quid præstat. Cujus plerique dicta & opera, qui familiarius eum noverant, satis ammirari nequibant. Erant enim in illo uno homine res valde dissimiles, natalium nobilitas, honorum dignitas, scientiæ, quæ inflare solet, tanta f ut nichil supra: animi vero & habitus humilitas quantum a sagacioribus discerni potuit, ut nichil infra putares: media, caritate constrata sunt. Arridebant ei omnia, quæ ad fastum suppeterent. Hæc a se semper studiosissime vigilanti manu discretionis abegerat: ita aliud ad oculos hominum, aliud ad testem cordium exhibebat. Cujus conversationis exemplo plurimos salubriter institui posse credimus, si eandem strictim a pueritia repetamus. Habent enim in illa mediocres & humiles, unde convalescant, elati contra & divites, unde obstupescant.

[6] [Hic, regno tandem a patre Henrico rege] Attavorum ejus attavi, usque ad hominum memoriam, omnes nobilissimi g: nullus in eorum stirpe ignotus, nullus degener facile reperitur. Hic tamen omnes, salva augustorum & regum excellentia, omnino perspicacissime liniamentorum gratia, artium gloria & omnigena animi superabat industria. Natus eo tempore, quo pater ejus Henricus, rex gloriosus, perdomita barbarorum sævitia, represso etiam intestinæ cladis periculo, diruta magno studio reædificabat, & volentem populum justitiæ frenis in tutissima & optatissima demum pace regebat h. Ita nativitatis ejus tempus jam quasi futura bonæ voluntatis ejus insignia præferebat. Nam cum omne, quod bonum, vivacissime semper appeteret, pacis donum, quasi nutrimentum & ornamentum quoddam ceterarum virtutum, solicitius expetivit, quod bonis omnibus profuturum prescivit. Tranquillitatis enim tempore nutriri debent & solidari virtutes, ut, perturbatione qualibet ingruente, a status sui vigore hominem emolliri non sinant.

[7] Nimis longum est persequi, quomodo memoratus rex, [pacato, natus,] pater hujus magni Viri, de quo agimus, ad illam tam gratæ pacis serenitatem pervenerit, cum ipse omnia regni sui spacia & continuis finitimorum incursionlbus & gravissimis inter cives, etiam cognatos, dissensionibus concussa & atrociter vexata repperit i. Hinc etenim seva Danorum gens, terra marique potens, inde centifida Sclavorum rabies barbarorum frendens inhorruit: Ungrorum nihilominus insecuta crudelitas, transgressa terminos Marahensium, quos sibi non longe ante impia usurpavit licentia k, plerasque provincias regni ejus ferro & igne longe lateque vastavit l. Dies ante, quam hujus mali materies, narranti deficiet. Trans Rhenum Occidentem versus nobis omnia rebellabant m. Ipsi certe regni adhuc augusti principes in sua viscera pene irremediabiliter seviebant. Quæ omnia vel resecare, ut narrare n, nemo, nisi præcipua virtute & singulari præditus industria, posset. Sed post aliquantum temporis tantus timor per gratiam divinam invasit extraneos, ut nichil umquam eis esset formidabilius: tantus amor colligavit domesticos, ut nichil unquam in quolibet potentissimo regno conjunctius videretur.

[7] Eo tempore generosa regum proles, annos circiter quatuor habens, [quadrienioque circiter post Trajectum, ut literis imbuatur, missus maxima in hasce cum voluptate] liberalibus litterarum studiis imbuenda, Baldrico venerabili episcopo, qui adhuc superest, Trajectum missa est o. Ubi cum ipse disciplinabiliter, utputa bonæ indolis puer, ingenio sagaci proficeret, invisa Nortmannorum tyrannides p per hujusmodi obsidem, aliquantum refriguit, & ecclesiæ demum eæteraque ædificia, quorum ruinæ vix extiterant, hac occasione restaurata sunt. Ita nulla suæ ætatis spacia absque utilitate sanctæ Dei Ecclesiæ transigebat. Per ipsum enim, licet adhuc inscium, jam Christianus populus, ab hostibus liber, in Dei laudibus exultabat. Deinde, ubi prima Grammaticæ artis rudimenta percepit, sicut ab ipso, in Dei omnipotentis gloriam hoc sæpius ruminante, didicimus q, Prudentium poëtam, tradente magistro, legere cepit. Qui sicut est & fide intentioneque catholicus, & eloquentia veritateque præcipuus, & metrorum librorumque elegantissimus, tanta mox dulcedine palato cordis ejus complacuit, ut jam non tantum exteriorum verborum scientiam, verum intimi medullam sensus, & nectar, ut ita dicam, liquidissimum majori, quam dici possit, aviditate hauriret.

[9] Postea nullum penitus erat studiorum liberalium genus in omni Græca vel Latina eloquentia, quod ingenii sui vivacitatem aufugeret. Nec vero, ut solet, aut divitiarum affluentia, [nec minori cum progressu, libros etiam, quibus utitur, conservare studens, incumbit;] aut turbarum circunstrepentium assiduitas, aut ullum aliunde subrepens fastidium ab hoc nobili ocio animum ejus unquam avertit, ita ut munditiam cordis ejus attestaretur jugis meditatio, & indefessum continuæ exercitationis studium, cum jam penitus omnis hujusmodi affectio transiret in habitum, sicut scriptum est: Ex studiis suis intelligitur puer, si munda & si recta sint opera ejus r. Huic accedit s, quod sicut fervorem animi sui non passus est aliorum desidia & levitate extingui, aut superfluis vanisque corrumpi colloquiis, ita libros, in quibus studuit, aut quoscunque præ oculis habuit, incaute refringi, aut corrigi t, vel quomodolibet minus diligenter tractari, omnimo ægerrime tulit, nichil sane in his, quæ ad se pertinebant, negligendum ducens, quandoquidem, ut Salomon ait, qui minora negligit, paulatim decidet u.

[10] [patre vita functo, in aulam evocatur; ibidem totum sese] Igitur postquam pater ejus, fundato & ad unguem pacato imperio, rebus humanis concessit, Ottho filius ejus major natu, benedictione Domini auctus, & oleo lætitiæ unctus, magna voluntate & consensu principum regnare cepit centesimo octogesimo octavo lustro, sexagesimo tertio Indictionum circulo ab Incarnatione Domini nostri Jesu Christi x; vir, in quem spiritus Dei donum contulit singulare veritatis & fidei. Cujus virtutes si me narraturum promiserim, nimium mihi præsumpserim, & ferendus minime fuerim. Excedit enim laus ejus & gloria, quicquid vel ipse Cicero sibi promitteret in facundia y. Hic germanum suum Brunonem, Deo dicatum, adhuc adolescentulum, honorabiliter, ut par fuit, e scholis in palatium evocavit, locum videlicet tam lucidissimo aptum speculo, ubi quicquid deforme per totum pene mundum esset, in studiis liquidius elucidaret. Huc enim ex omnibus ejus finibus confluebat totum, quod sibi aliquid esse videbatur. Nichilominus ab omnibus, calumpnia qualibet oppressis, hoc asylum unicum petebatur. Exemplar ibi sapientiæ, pietatis & justitiæ supra hominum memoriam eminebat. Inde reversi, qui sibi paulo ante domi videbantur doctissimi, rubore notati, rudimenta artium, quasi, Nunc cœpi, dicentes, aggressi sunt. Cui in læva parte mamillæ nil saliit, sese ab hoc quasi celso tribunali exinde verecundus abstinuit.

[11] [philosophorum aliorumque doctorum placitis rimandis impendit,] Vas illud suum implevit Dominus spiritu sapientiæ & intellectus. Nec suffecit ei in gazophylatium cordis sui colligere, quod in promptu habebat: peregrina insuper conduxit enigmata, & quicquid philosophicum terrenisque sensibus remotissimum sensit, hoc undecunque contraxit. Obliteratas diu septem liberales artes, ipse retexit. Quicquid Historici, Oratores, Poëtæ & Philosophi novum & grande perstrepunt, diligentissime cum doctoribus cujuscunque linguæ perscrutatus est, & ubi magister excelluit ingenii velocitate, ibi se discipulum præbuit humilitate. Sæpe inter Græcorum & Latinorum doctissimos de philosophiæ sublimitate, aut de cujuslibet in illa florentis disciplinæ subtilitate disputantes, doctus interpres medius ipse consedit, & disputantibus ad plausum omnium, quo nichil minus amaverat, satisfecit. Non enim examen improbum in illa castigavit trutina, nec quæsivit extra gloriam, sed sibi sufficere æstimavit testimonium conscientiæ suæ. Spectavit hoc frequentius judex, in talibus falli nescius, rex orbis terrarum maximus: & qui regnum suum exterius fortitudinis & consilii vigore firmavit, interius illud tali splendore vestivit. Horum spectator & ipse Deus conditor, cujus misericordia donum, quodcunque tribuit, custoditur.

[12] Quis enim a tanta & tam incomparabili altitudine prohiberet arrogantiam, [scientiaque haud inflatus miseris interea patrocinatur nec paucos absque supercilio docet;] nisi pius ipse suam adhiberet custodiam? Isrël episcopus Scotigena, sub cujus magisterio illustrissimus hic, de quo loquimur, plurimum se profecisse testatus est, de moribus ejus requisitus a quibusdam, quos ipsi audivimus, hocipsum solicitius ruminantes, & quasi pro oraculo habentes, sanctum eum adprime virum respondit z. Satis laudabile scitumque doctoris de discipulo testimonium. Græci, quibus æque magistris usus est, ad tantam gratiam stupebant, digna nimirum de illo problemata domum suis civibus reportabant, quorum studium quondam fuisse dicitur, aut audire semper aliquid novi, aut invenire aa. Milies interea per dies cogebatur calamitosis patrocinari, consulere afflictis, opem ferre miseris. Quæ omnia sic administrabat, ut refugium factus egenis omnibus videretur. Ita cum esset in ocio, nemo fere magis videbatur in negocio: nec cum esset in negotio, unquam cessabat ab ocio. Lucubrationibus intentissimus inveniendis, in dictatu, quæcunque sunt honestissima, acutissimus fuit. Latialem eloquentiam non in se solum, ubi excelluit, sed & in multis aliis politam reddidit & illustrem. Nullo autem hoc egit supercilio, sed cum domestico lepore, tum urbana gravitate.

[13] Post epulas, cum alii & majores etiam, ut accepimus, [nusquam tempus otiose transigit, bibliothecam, quocumque eundum, circumducit,] paulo agunt remissius, ipse lectioni & meditationi vacabat attentius. Matutinum crepusculum nullo precio vendidit, nec tunc se somno solicitanti ullo modo credidit. Scurrilia & mimica, quæ in comediis & tragœdiis a personis variis edita, quidam concrepantes risu se infinito concutiunt, ipse semper serio lectitabat: materiam pro minimo, auctoritatem in verborum compositionibus pro maximo reputabat. Translatitiis usus est scolis, non corpore quidem, sed mente, quietus. Quocunque enim circumagebantur tabernacula aut castra regalia, bibliothecam suam, sicut arcam Dominicam, circunduxit, ferens secum & causam studii sui & instrumentum: causam in divinis, instrumentum in gentilibus libris, utputa doctus paterfamilias, qui novit de thesauro suo proferre nova & vetera bb. Nec in ipso itinere desidiæ locus erat. In turba, quod paucorum est, quasi solus erat. Confabulabatur nanque utillimum aliquid cum quovis, aut meditabatur idipsum in quovis.

[14] Cum ad divinum ventum esset officium, animum gerebat intentum, [divino Officio attente assistit, ab aliis adhibetur in consilium,] brevi quidem, sed pura se oratione Domino commendans. Iis, quibuscum vixerat, habitu & gestu aliquando, mente aliud actitans, satisfecit. Non enim aliter tam vere popularis esset, neque tam multis meliora persuasisset. Quicquid sacerdotum Domini, aut perfectorum virorum quispiam illo in tempore magnum in religione moliebatur, hoc quasi solo quodam comite nitebatur: nec rebatur auctoritatem suam satis per se vehementem, nisi hunc, quasi succenturiatum, nosset se in divina acie sustentantem. Servus autem Dei non mediocriter in incepto profecit. Rumores vulgi pro nichilo duxit, nec quod ante pedes fuit solum, sed multa quoque in posterum prævidit. Hinc est, quod de fratre suo, cognomento patris sui, & de Cunone in affinitatem regiam assumpto cc, dum nimiam inter eos colloquii familiaritatem, & hoc maxime Missarum tempore cerneret, præsago spiritu fertur dixisse: O, in quantam inimicitiarum amaritudinem ista in hoc tempore tremendo male parta contubernia resolventur. Eventus rei non multo post dictis fidem fecit.

[15] [monasteria, quæ, quamvis adhuc juvenis, administranda acceperat, beneficiis cumulat,] Prima dispensatio credita est illi adhuc adolescenti in quibusdam monasteriis, in quibus degentes cum idoneo Eccesiæ testimonio, partim voluntate, partim vi ad regularem vitam constrinxit, sciens, quod & invitis bona præstantur. Ipsaque post paululum Deo sacrata loca, annuente regia liberalitate, privilegiis & immunitatibus pristinis reformavit, nichil sibi suisve exinde beneficii jure reservans, nisi quantum cænobiorum patres sponte causa caritatis optulerant. In iis exstat Loresham, locus regum munificentia nobilis, adhuc in memoriam tanti Viri retinens & prærogativam libertatis & monumenta religionis dd.

[16] [dumque in virtute quam maxime proficit, ingens rerum exsurgit perturbatio.] Deinde cum de virtute in virtutem gigantæis, ut ita dicam, passibus iret, & quocunque pedem intendit, semper in voluntate Domini proficeret, orta est subito tempestas dissensionis in ecclesia, dormiente, credo, Jesu in pectoribus vigilum, ante fores domus Domini excubantium, ita ut quidam sathanæ socii, invidiæ spiritu distenti, imperatorem ipsum, per quem salus erat in populo, videlicet lumen orbis terræ, conarentur extinguere ee. Quare hoc, nisi ut non arguerentur eorum mala opera? Nam teste Euangelica veritate, omnis qui male agit, odit lucem ff. Cassato igitur per Dei miserationem hoc per serpentinum sibilum concepto consilio, nequitiæ suæ virus per totius regni ejus viscera diffuderunt. Quod licet ubique & legum minaretur silentium, & plebis per cædes & rapinas interitum, nusquam tamen atrocius, quam in Occidentis partibus æstuabat. Ibi principes vi & rapto assueti, populi rerum novarum cupidi, civilibus omnes cladibus intenti, aliorum ditescere miseriis præoptabant gg.

ANNOTATA.

a 1 ad Cor., cap. 4, ℣. 7.

b 1 ad Cor., cap. 12, ℣. 11.

c Ad Colos., cap. 2, ℣. 9.

d 1 ad Cor., cap. 15, ℣. 28.

e Psal. 64, ℣. 5 & 6.

f E Suriana & Leibnitiana editionibus supple sublimitas.

g Dionysius Sammarthanus, tom. 3 Galliæ Christ. auctæ col. 645 de S. Brunone, Coloniensi archiepiscopo, tractaturus, sic habet: Brunonis stirpe nihil in orbe nobilius; natus est patre Henrico Aucupe, Germaniæ rege, fratrem habuit Othonem magnum imperatorem, sororem Haduidem, quæ fuit Hugonis Capeti regis mater, nepotem Othonem II augustum; verum ut speciatim magis nobilissimum Sancti nostri genus noscas, adi Operis nostri tom. 1 Februarii pag. 311 & seq., uti etiam tom. 2 Martii pag. 356 & seq.

h An hæc, veritate salva, de Henrico Aucupe, Brunonis patre, hic tradantur, dijudicare poterit, qui Reginonis continuatorem ab anno 920, quo Henricus regnare incepit, usque ad annum 925, quo Bruno, uti in Comment. prævio num. 21 & seq. ostendi, paulo ante XIV Maii diem natus est, evolverit.

i Sur. & Leib. editio: Inter cives etiam & cognatos &c repererit.

k Surius legit: Quos sibi longe ante impia usurpavit licentia; sed codici nostro consonat Leibnitiana editio.

l Quæ bella & quam felici exitu contra Danos, Slavos, & Hungaros, qui vere, uti hic dicitur, Marahensium seu Moravorum terminos, tum latius, quam nunc protensos, transgressi, plerasque Henrico Aucupi subjectas provincias vastarunt, princeps hic gesserit, annalista Saxo ab anno 920 usque ad annum 936 enucleate exponit.

m Lotharingiæ regnum, de quo hic sermo fit, Henricus Auceps post comitis Odonis mortem sibi ex eo, quod, quemadmodum Witikinduslib. 1 docet, Arnulphus imperator, qui post Caroli Crassi exauctorati obitum regnum illud sibi vindicarat, comiti isti id in beneficium tantummodo concessisset, deberi contendebat; cum autem Carolus Simplex idem regnum tunc teneret, Henricus in Lotharienses, principi illi adhærentes, ac post etiam, cum ab eo defecissent, arma movit, nec cessavit, donec eos ad sese sibi, veluti legitimo suo principi, subjiciendos adigeret, uti intelligitur ex iis, quæ de Henrico Witikindus & annalista Saxo memoriæ produnt.

n Surius & Leibnitius: vel sanare.

o Baldricum Trajectensem, non ad Mosam, sed ad Rhenum seu Ultrajectensem episcopum hic designari, evincunt, quæ in Comment. prævio num. 12 adduxi, cumque is antistes, qui, ut ibidem docui, usque ad annum 977 vitam protraxit, tum adhuc, cum Sancti nostri Vitam Rotgerus conscriberet, in vivis, uti is hic indicat, exstiterit superstes, fuisse eam ante annum 978 concinnatam, est manifestum. Nec minus manifestum est, Baldricum tum, cum Bruno litteris imbuendus Ultrajectummissus ad eum est, episcopum exstitisse & id anno circiter 929 accidisse. Adi Comment. præv. num. 23 & 24.

p Suriana & Leibnitiana editio: Tyrannis.

q Familiarem etiam Brunoni exstitisse ejus biographum, hinc partim Commentarii prævii num. 13 eruimus.

r Proverb. 20, ℣. XI.

s Surius & Leibnitius: Huc accedit.

t Iidem: Corrugari.

u Ecclesiast. 19, ℣. 1.

x Apud Surium legitur: Ottho … regnare cœpit anno ab Incarnatione Domini nongentesimo tricesimo septimo; verum codici nostro consonat Leibnitiana editio; Surianam autem lectionem a Rotgero non esse profectam, vel ex eo liquet, quod hic, quemadmodum quæ Comment. prævii § 2 disserui, dilucide evincunt, cum anno Christi 965 conjungat trigesimum regni Ottonis annum, qui, si Otto anno demum 937 regnare incepit, non cum dicto Christi anno 965, sed, ut computanti patescet, partim cum anno 966, & partim cum anno 967 fuerit conjunctus. Ab eodem itaque, qui translationisS. Evergisli Historiam (Comment. prævium num. 15 videsis) in Sancti nostri apud Surium Vitam intulit, interpolatore anonymo fuerint haud dubie proxime jam data, quibus Otto regnare anno 937 incepisse asseritur, editionis Surianæ verba profecta; is enim historiam illam a sequentibus (Sancti nostri apud Surium Vitam cap. 27 consule) hisce verbis, Centesimo octogesimo Dominicæ Incarnationis octavo lustro (id est, nongentesimo tricesimo septimo anno) sexagesimo tertio Indictionum circulo, regnare cœpit Ottho, inchoari conspicatus, seque, si hic eodem, quo ibi Historiæ istius auctor, modo assignatum a Rotgero regni Ottoniani initio centesimum octogesimum octavum lustrum exponeret, optime facturum ratus, re etiam ipsa id fecit Ottonemque adeo non centesimo octogesimo octavo Dominicæ Incarnationis lustro, sed anno 937 regnare incepisse signavit, non animadvertens, a Rotgero annum Ottonis trigesimum cum anno Christi, ut mox docui, 965 conjungi, hincque consectarium esse, ut is Sanctinostri biographus, non ab anno 937, sed ab anno 936 regni Ottonis initium repetat. Lustrum quinque annorum est spatium, cumque adeo 188 a Dominica Incarnatione lustra ad annum 940 deducant ac postremum illorum annos, inter annum 935 & annum 941 interceptos, ac proin tam annum 936, quam annum 937 complectatur, centesimum octogesimum octavum a Dominica Incarnatione lustrum, a quo hic Rotgerus regni Ottoniani initium repetit, non officit, quo minus id ille, non ab anno 937, sed ab anno 936 repetiisse credatur; cum autem sic habeat ac proin Rotgeri, in quo Otto anno 937 regnare cœpisse asseritur, textus sit certo, ut jam docui, ex interpolatione natus, nullo plane modo, quin is Sancti nostri biographus regni Ottonis initium ab anno, quo Henricus Auceps, ejus pater, obiit, 936 repetat, est dubitandum. Non quidem, ut stricte loquendo facere debuisset, ab ipsa etiam, qua hic princeps obiit, anni 936, uti in Comment. prævio num. 8 & seq. fas est videre, die II Julii id facit; verum secutus est morem, in nonnullis etiam usitatum OttonisDiplomatibus, in quibus regni principis hujus anni, non a die patris ejus emortuali, sed ab anni, in quem hæc incidit, 936, ut in Commentario prævio loco mox dicto monui, ac Benedictini Diplomaticæ novæ auctores tom. 5, pag. 751 recte observant, initio numerantur.

y Ottonem I, a rerum gestarum magnitudine Magni appellatione merito condecoratum, principem exstitisse numeris omnibus absolutum, nemo sane non fatebitur, qui seculi X, quo ab anno 936 usque ad annum 973 regnavit, historiam apud scriptores passim obvios vel perfunctorie evolverit.

z Cum Rotgerus, quod Israëlem Scotigenam (dicta de hoc in Comment. prævio num. 31 & seq. videsis) de Sancto nostro respondisse hic narrat, sese ex ipsismet, quibus datum fuerat responsum illud, audivisse, dilucide indicet, ita iterum, sese a Sancti nostri ætate haud longe abfuisse, non obscure prodit; ut magis magisque mirer, eum anno demum 1040 claruisse, a Surio asseverari.

aa Actor. 17, ℣. 21.

bb Matth. 13, ℣. 52.

cc Cuno, Lotharingiæ duæ, qui frequentius Conradus vocatur, Lutgardi, Ottonis filiæ, matrimonio junctus erat, Henrico, Bavariæ duci, Ottonis & Brunonis fratri, quo aliquando nimis etiam familiariter, uti hic indicatur, usus erat, postea factus est inimicissimus, ut discere licet ex iis, quæ in Comment. prævio variis locis ac nominatim num. 50 disserui.

dd De hic nominatim expresso, quod, olim in pago Rhenensi conditum, quatuor Heidelberga, binisque Wormatia leucis distat, Loreshamensi seu Laurishamensi aliisque, quæ Bruno, licet admodum juvenis, administranda accepit, monasteriis in Comment. præv. a num. 37 disserui, simulque, an Sanctus extiterit monachus, examinavi, de prærogativa libertatis, quam, Brunone agente, monasterio Laurishamensi concessam fuisse, Rotgerus hic indicat, num. 40 primum locutus.

ee Dissensio, de qua hic loquitur biographus, fœda fuit in Ottonem conjuratio, quam qua occasione & quas ob causas in hunc principem filius Ludolfus & gener Conradus inierint, in Comment. prævio a num. 50 e Witikindo potissimum, Ditmaro & Reginonis Continuatore exposui, qui, quamvis tunc Ludolfum & Conradum multa in Ottonem machinatos tradant, eo usque tamen vel eos vel eorumdem asseclas, ut Ottonem, prout Rotgerus hic innuere ac ipsemet apud hunc infra num. 31 Otto suspicatus videtur, occidere fuerint conati, progressos esse, non edicunt.

ff Joannis 3, ℣. 20.

gg De Lotharingiæ regno Rotgerus hic loquitur; ibidem autem, ut innuit, miserrimam circa sec. X medium exstitisse rerum faciem, e Witikindo aliisque medii ævi scriptoribus passim obviis est notum.

CAPUT II.
Creatur Coloniensis episcopus, nepotem Ludolphum, arma in patrem, conspiratione cum Conrado duce inita, gerentem, ad officium reducere conatur Lotharingiæque a fratre Ottone præficitur.

[Unanimi omnium consensu, ut Wicfrido, defuncto Coloniensi archiepiscopo succedat, eligitur.] Tunc sanctæ Coloniensis ecclesiæ pastor Wicfridus, diu admodum imbecillis, regiæ tamen majestati & patriæ satis fidus, fessis tandem relictis terræ artubus, supernis spiritibus sociatus est a; plebs autem, destituta pastore, in ipsa confusione nil anceps, nil varium molita, unicum unice optatum in domino Brunone, magnifico viro & probatissimo, sibi delegit solatium, secuta magnatum & totius cleri consilium. Qui juvenili corpore moribus maturus b, in maximo nobilitatis fastu humilis & mansuetus erat, in sublimitate sapientiæ, quam percepit, non plus sapere, quam oportet sapere, sed sapere ad sobrietatem c, animum induxit: in regali affluentia parcus sibi, dives amicis fuit. In ea primum electione præter ceteros Godefridus floruit episcopus d; sed quis alium voto præiret, difficile quispiam expediret. Hoc uno inter spem metumque dubii ferebantur, quod honoris dignitatem & Viri gloriam metientes, indignum fore tantæ sublimitati metuebant, quod ei cum tanto ambitu præparabant. Et revera si quis in toto hoc regno locus esset augustior, aut certe clero, populo, ecclesiis omnique apparatu elegantior, hic tanti Pastoris receptui ab omnibus, qui eum noverant, dignior putaretur.

[18] [Coloniamque ab Ottone fraire, electioni ejus assentiente, missus,] Conspirantibus itaque omnibus & idem in Christo sentientibus, cum adhuc inhumatum & ad oculos positum, secundum consuetudinem loci, corpus bonæ memoriæ decessoris ejus aspicerent, electi sunt a senatu sanctissimo quatuor summi viri & eodem numero laïci, omnes adprime eruditi, qui omnia hæc perferrent ad palatium, &, patefacta post defletam destitutionem electionis unanimitate, memoratum desolatis flagitarent solatium e. Quid multa? Conplacuit (Deo gratias) imperatoriæ auctoritati sic & tempori & loco consulere, ut petitum tanta constantia visitatorem festinanter ad destituti gregis custodiam mitteret. Missus tandem e castris terreni imperii in cælestis Regis tabernacula cum spiritualibus nequitiis pugnaturus intravit f, artes secum exercitationesque virtutum, arma fidei præ se ferens. In illo mox novi ejus comites viderant & quod blandiebatur, & quod terrebat. Affabilem nanque se valde & mitem præbuit, & cum ejus industriam in agendis nichil effugeret; requisivit tamen undecunque sollicitius, quid agendum sibi esset, quibus consuetudinibus inniti debuisset.

[19] [honorifice ibidem excipitur, solennique ritu in sede episcopali locatus,] Erat ei humilitate comitante condita gravitas, ita confluenti turbæ modice hilaris, & per omnia mirabilis apparebat. Ventum est ad sacratissimam sedem, huic pio provisori ab omnipotente Domino ante tempora præparatam, in ipso tempore præsentatam. Factus est concursus ingens populi, infinita trepidatio vulgi: novis gaudiis exultavit civitas. Clerus ex monasteriis convenit, sanctimonialium multitudo concurrit, conditio quælibet & sexus uterque plus solito ad gaudia convenerunt. Ecclesia læta prolem suam, maternis eatenus lactatam uberibus, jam in Christi gratia adultam, in die tantæ sollepmnitatis ablactavit, & spiritualiter matrem esse constituit, quæ sibi postmodum filiolos, in quibus Christus formaretur, affectu dulcissimo parturiret. Episcopi autem, qui frequentes aderant, & hujus sancti Cleri Senatus, acclamantibus cunctis in voce exultationis & salutis, electum a Deo & hominibus Virum super cathedram pontificalem sedere fecerunt, & laudem simul Deo universi clamore, quo quisque poterat, in organis nichilominus & cymbalis, & quocunque signo leticiæ personuerunt.

[20] [omnes deinceps episcopi partes sedulo implere est nisus,] Exinde omnis ejus intentio, omne studium matri Ecclesiæ aut munimento fuit aut ornamento; munienda scilicet erat exterius, ornanda interius: munienda in secularibus, ornanda in spiritualibus. Dilexit ante omnia decorem domus Domini, & locum habitationis gloriæ ejus g. Hoc se ardere desiderio multis modis perspicaciter ostendit, quod hic scripto perstringere necesse non est, quoniam quidem illustrium ejus factorum memoria recens est h, nec in ejus populo de eo loqui cessabit omnis, qui veritatem & fidem amabit. Quædam tamen de his, ut proposuimus, propter exemplum & instructionem plurimorum scriptorum, silentio tegenda non sunt. Impossibile nanque est, tanti viri gesta, per cotidianos virtutum profectus evolvere, dignisque factorum laudibus magna ejus merita congruenter attollere, quæ longe lateque, more prudentissimæ apis, ut Christi bonus odor esse posset, benefaciendo & oppressorum inopiam sustentando, collegerat.

[21] Hoc nimirum aliis ad vitam, aliis ad mortem erat. [moxque a pacis inimicis, sua huic contraria consilia Sancti electione turbari ægre ferentibus,] Nam qui amaritudinis zelo succensi, bonarum artium ignari, dissimillima suis studia factis, quæ immutare i poterant, nec venerari noverant, detrahendo & maledicendo pervertere conabantur, mortem sibi & væ perpetuum comparabant, secundum prophetæ comminationem dicentis: Væ, qui dicunt malum bonum, & bonum malum: ponentes tenebras lucem, & lucem tenebras k. Qui vero sequitur me, dicit Dominus, non ambulat in tenebris l. Hic profecto ante tempus non judicat, nec quenlibet facile ex sua sententia dampnat. Bonis igitur propositum est, pessimis displicere: unde vitam suam non popularium vanitate sermonum, sed conscientiæ veritate metiuntur. Antequam in suggestum pontificalem Vir iste in lege Domini eruditus ascenderet, seditiosis nostræ reipublicæ civibus, quos inflammavit spiritus sathanæ insurgere in Christum Domini, erat spes quædam Coloniam potiundi m.

[22] Ita magnanimum regni Lotharici populum aut pacis sibi federe devinciri, [calumniis appetitus, a fratre, tunc occupatam a rebellibus Moguntiam,] aut crebro belli impetu, propter opportunitatem loci, terreri posse arbitrabantur. Sed postquam illam hic filius pacis, custos ecclesiarum Dei pervigil, introïvit, dici non potest, quanto mœrore sint afflicti, quanta desperatione incepti sui perficiendi obducti sint, quicunque in hoc regno erant pacis inimici. Hinc blasphemiæ, maledicta, probra & multimoda impietatis commenta. Sane mentita est iniquitas sibi, ut quia pastorem nec corrumpi, nec ullo modo seduci posse sciebant, gregem saltem ab ejus amore, si quis daretur hujusmodi fraudis processus, his mendaciorum ostentis averterent. Docti nanque & magni viri invidiam promereri norunt, habere nolunt. Ea tempestate ab imperatore & exercitu ejus obsessa est Magontia, urbs nobilis & opulenta n. Erat enim referta hostibus & insidiatoribus regni o: & ubi vigere solebat sinceritas religionis, illic maxima confluxit sentina dissensionis.

[23] De archiepiscopo loci, varius principum, æque & vulgi, [de cujus episcopo non una omnium erat sententia.] sermo fuit. Alii innocentiam ejus in cælum ferre, virtutes prædicare, ea quæ passim, & in illis præsertim partibus, per civile malum perperam agebantur, ipsi præ omnibus odiosa dicere: quippe partes eum execrari testabantur. Idcirco e medio secedere, minimum curare, cui urbs pateret, cui milites obedirent. Hæc fere illorum erat sententia, qui conjuratione impia federati, ejus jugi auxilio & consilio in omnibus se fretos esse jactabant: hoc solo causam suam desendentes, quod nequaquam reproba esse posset, cui talis vir communicare vellet. Alii vero, & pene omnes, quorum cordibus divina gratia inspiravit, potestatem ordinatam a Deo venerari, imperatorem omni devotione sequi, tutorem opum, vindicem scelerum, largitorem honorum: ipsi etiam, quibus domi sua res familiaris, conjuges & liberi curæ erant, aut pax & salus sua quomodocunque dulcis extiterat, longe aliter hujus viri merita estimabant p. Nos interim hæc Dei judicio relinquamus, & a diverticulo ad propositum redeamus.

[24] [obsidente, arcessitus in castra, adhibetur in consilium,] Novum itaque Agrippinæ civitatis custodem, & designatum antistitem imperator ad novum invitavit consilium, expertus quid ante hanc injunctam ei curam mente linguaque posset. Ibi varius altrinsecus assentantium favor, & prope cui merito crederetur, incertum. Audire hoc erat frequentius etiam ab iis, qui in castris regalibus militabant, laudare adversæ partis fortitudinem, preferre in eisdem innocentiam causæ, quod coacti & nimis inviti, hunc sibi laborem assumerent: & quandoquidem nec inter hostes quisquam tam demens inventus est, qui majestatem regiam blasphemaret, in Hericum fratrem ejus Bauwariorum ducem & marchionem inclytum, barbaris & omnibus id locorum gentibus, ipsis etiam Grecis formidabilem, crudelitatis inchoatæ culpam omnem & malitiam retorquebant q. Revera autem quo quis melior, & ad conservandam imperatori & regno ejus fidem promptior erat, hunc magis exosum habebant.

[25] [primoque rebellium animos lenitate tentandos censens, horum coryphæum Ludolphum.] In hoc impie latrocinantis & perjuræ partis odium, Bruno gloriosus & populo Dei optatus præsul, semetipsum sponte libensque conjecit, nec duplici corde, nec labiis dolosis cuiquam occasionem prebens, aut dissimulare quod vellet, aut simulare quod nollet. Ita neque alium fallere animum induxit, neque ab alio se falli ipse consensit. Prius tamen dura temptavit corda rebellium si quo modo ullis salutiferæ suasionis ejus & doctrinæ possent curari fomentis, ultimam cauterii differens medicinam, donec pia solicitudine diligentius experiretur, quid sibi hæc infrenis audacia polliceretur. Erat in ea conjuratione princeps, imperatoris filius Liudolphus, unice clarus & spectabilis adolescens, qui non solum ad conservanda, verum etiam exornanda patriæ monimenta victoriæ sufficeret, si seductoribus minime credidisset, & heres esse, non proditor, voluisset. Sed quoniam festinans ditari, paterno non meruit obedire consilio, contigit illi secundum veridicam Salomonis sententiam, ut hereditas, ad quam festinavit in principio, in novissimo benedictione careret r.

[26] [Mogiuntia, securtatis fide per obsides accepta, egressum, oratione gravi] Egregius vero plenus consilii, futurus & jam designatus, ut diximus, sacerdos Domini, dolens de contemptu fratris, de interitu nepotis, eundem, accepta fide per obsides, in castra belluino animo venientem s, eductum, ut ferunt, de turba seorsum, ita allocutus est: Nescis juvenum omnium, quos terra tulit, clarissime, quantum tibi tuisque profueris, si ammonitionis meæ verba in pectoris tui secreta demiseris. Tu nanque maxima gloriosissimi patris tui cura, nostra gloria, quid nobis sperandum relinquis, si teipsum nostris votis ademeris? Non respicis honorandam pii genitoris tui canitiem, quem te contristare, cui te injuriam inferre non expedit? Non recordaris ejus paternam erga te a puero pietatem? Deum, michi crede, offendis, cum patrem contempnis. Non est quod te excuses. Ad injuriam ejus respicit, quicquid novum contra hoc regnum absque ejus voluntate moliris. Causam tuam tractas cum inimicis tuis, quod contra decuit cum amicis. Illi enim non te, sed quæ sua sunt, querunt in te: salutem tuam parvi pendunt: verbis omnia, non rerum veritate, metiuntur.

[27] Non istud est sapere. Vide, quæso, quo te ducant. [juxta ac ad movendum apta aggreditur,] Qui eras gaudium & corona patris, spes & oblectario totius regni, quomodo conversus es in amaritudinem? Desine tandem esse Absalon, ut possis esse Salomon. Cogita quis te tantum exaltaverit, quis omnes regni hujus principes tibi sacramentorum fide firmaverit t. Quare hoc fecit? Nunquid ut ingratus existas? Nunquid ut proditor esse discas? Vere insaniunt, qui te sic decipere volunt. Time quotidianos singultus, expavesce frequentes gemitus, horresce lacrymas patris tui. Minus ægre ferret totum sibi ab hostibus preripi regnum, quam te, cui servat regnum. Innocens cor tuum venenosis heu! blanditiis seductam est: paternæ pietatis patet sinus, in quo nullus est dolus. Dolet pius pater filium sibi corruptorum impietate prereptum: gaudebit ad reditum. Si paulo iratior est seductoribus tuis, cito mitescet, cum te suas delicias receperit: nec scelere, sed errore hoc actum esse judicabit, cum te sibi restitutum senserit, quem etiam plus quam seipsum amavit.

[28] Hæc & his similia dominus Bruno vir bonus, [sicque cum in viam, sed frustra, reducere conatus,] dicendi peritus, de salute pulcherrimi juvenis valde follicitus, perorabat. Ille vero, quasi cujus mentem erynnis ad ceptum nefas instigasset, aurem cordis sui neutiquam passus est hujusmodi monitis admoveri: vix auditu exteriori, ne videretur nimis insolens, propinquavit. Innocens enim ab hujus dissensionis miseria videri quam esse, honestius duxit. Movit ejus juvenilem animum anxietas & metus elegantissimorum comitum, qui, nisi illius impiæ conjurationis tabe essent infecti vel adspersi, ornatus & jucunditas esse possent etiam imperatoriæ dignitati. Tunc utique tam desiderabilem, tam manu fortem, tam egregiam ejus prolem deceret hoc agmine stipari, de hac delecta juvenum excellentia gloriari. Erat præ omnibus in ejus animo quasi quidam stimulus, dux paulo ante fortissimus, tunc autem predo audacissimus Cuno, etiam parta, ut ipsi jactabant, divitiarum & regni gloria: sed revera labor sterilis pro tranquillitate, solicitudo semper anxia pro securitate. Nam is, cui, ut ita dicam, omnia erant in manibus, agendo ut plus haberet, ut nichil haberet, omnimodis effecerunt.

[29] Interea tamen modis omnibus nec dolis minus quam viribus certare, [ab Ottone, qui ut Bavariæ, ab inimicorum suorum machinationibus periclitanti,] neque dies, neque noctes requiescere, adversarios interdum suspectos facere, nichil intemptatum relinquere, neque quicquam pensi habere, dummodo id efficerent, ut maximis intra regnum urbibus & his opulentissimis, quocunque ingenio potirentur, inde cunctis regni finibus facile se imperaturos arbitrantes. Ac ne quid penitus sine fraude fieret, cum Arnoldo, strenuo imprimis viro, cui summa rerum per idem tempus in Bauwariorum terra commissa fuit, secretius pollicitationibus infinitis, commemorando insuper odium vetus, egerunt ut se primum, deinde Regenesburg urbem præclaram, postremo totum illud regnum Henrico duci perjurus abdicaret u; tantum sibi roboris inter eos invidia & odium vindicavit. Simul Ungros, antiquam pestem patriæ solicitabant, ut regnum ipsum divisum invaderent; arbitrantes, hoc modo sollicitudinem, qua premebantur, aut penitus adimi, aut aliquatenus minui posse.

[30] [consulat, Moguntiæ obsidionem solvit, Occidentis seu Lotharingiæ gubernator statuitur, ac abs illo,] Hac de re, utputa tam subita & improvisa, commotus imperator & magis illorum miseriæ, quam suo dampno, dolens, obsidionem Magontiæ, accepto tandem, quod petebatur, pacto, dimisit x, e castris Orientem versus cum his, quos fidos habuit, consultum partibus illis festine proficisci disposuit, fratrem suum Brunonem Occidenti tutorem & provisorem &, ut ita dicam, archiducem in tam periculoso tempore misit y, cui talia mandata dedit: Unum nos semper idemque sensisse, nec unquam vota nostra in quocunque negocio discrepasse, dici non potest, Frater dilectissime, quantum delector. Et hoc est, quod in acerbis meis rebus me maxime consolatur, cum video per Dei omnipotentis gratiam nostro imperio regale sacerdotium accessisse. In te nanque & sacerdotalis religio & regia pollet fortitudo, ut & scias sua cuique tribuere, quod est justiciæ, & possis adversariorum sive terrori sive fraudi resistere, quod est fortitudinis & justiciæ z, nec abesse tibi jam dudum perpendi ipsam ingenuarum artium matrem & veræ virtutem philosophiæ, quæ te ad hanc modestiam magnitudinemque animi erudivit.

[31] [qui in Bavariam, acerbe de inimicorum suorum perversitate] Scio itaque, Frater mi, scio, quod nemo prudentiæ tuæ persuadebit, id tua non interesse, quantum perversi de bonorum pernicie glorientur, quacunque id, quod intenderint, honestate verborum velent. Dicent fortasse, bellis hæc sedanda esse, quæ ad te non pertineant, quæ tui ministerii dignitatem non deceant. Hujusmodi fraudulenta verborum jactantia istius metropolis præsul vides, quantos ad civilis cladis rabiem illexit, qui, si subducere se vellet a dissensione, quemadmodumfingit, & bellorum periculo, ut religioso degere posset in ocio, nobis profecto & nostræ reipublicæ melius id, quod ei regali munificentia contulimus, reddidisset, quam hostibus aa. Hostes dico, ut fere omnes sentiunt, nefarios civium predones, patriæ proditores, regni vastatores, militiæ desertores, qui meipsum utique sacrilega audacia suis (credo) manibus necatum, aut quovis quam acerbissimo mortis genere perisse vellent, cui filium sustulerunt, fratrem regno, liberis, ipsaque dulci conjuge, vita denique ipsa privare contendunt bb. Tu solus michi demum es solidum, fidum, firmumque solatium, qui tantum ab ineunte ætate in bonis actibus profecisti, ut bene facere summaque diligentia omnia circunspicere tibi jam ex consuetudine in naturam venerit.

[32] [ac ingratitudine conquestus] Te plane sospite si jocunde & ex integro fruitus fuero, ut mens mea semper flagitat, desiderium postulat, animus implorat, tum dignitas, tum gloria, tum decus aderit. Præsidii satis abundeque nobis est, ne * nobis nos desimus, hoc vero summopere curandum est. Tu michi, tu, inquam, testis, quanta cura, quantaque benivolentia foverem, tuerer, amplectere hos, quos modo tam crudeles patior, quibus tamen adhuc quam libentissime mederi vellem, si sibi parcere ipsi vellent. Ah quanta importunitate præcipites perire festinant, secumque prolem meam, innocenter educatam, in omnia scelera versant. Ita in potestatibus temperare illis adeo difficile est, qui per ambitionem probos se non esse, sed videri præoptant. Nosti, dilectissime, quod quidem cum dolore recolo, eos michi frequenter duriores & magis infidos fuisse, quos amplius fovi, quos in multis necessitudinibus federatissimos amavi, quos denique michi conjunctissimos existimavi. Grave hoc perpessu fuit, duplex miseria. Quod autem urget, mala superiora preponderat, cum ille, quem genui, prereptus michi, paternæ pietati didicit insidiari.

[33] Enitere igitur, Vir Deo dedite, non quomodo primum, [Sanctumque, ut hosce compescat, hortatus, discedit, digrediens, Aquisgranum se confert.] sed modo potissimum enitere, queso, consilio illo tuo, quo calles plurimum, ut pro loco & tempore aut arma dissuadeas, aut quoquo pacto compescas. Absens tibi corpore, ubicunque ero, gaudeam tibi, gratuler providentiæ & moderationi tuæ. Id michi reputare libet, quod feceris, id itidem libeat tibi, quod fecero. Opto & cumulate desidero, ut ea nobis sit votorum & oblectamenti summa non tantum coram Deo, sed etiam coram hominibus provideri bona alterutrum ea, quæ sunt, &, si fieri potest, cum omnibus habere pacem. Deinde, postquam ruerunt in oscula, non sine lachrymis ab invicem digredientes, imperator Orientem, Frater ejus Occidentem petivit. Moxque ad Aquasgrani palatium properavit: ibi principes regni, quorum id intererat, convenit, eos variis multisque modis instruxit; atque hoc cum eis potissimum egit, ne seductoribus aut vanis eorum promissis crederent, ne minas timerent; regiæ majestati & suæ ipsorum fidei pollicitationes nullas præponerent, spondens se ante tempus & in tempore semper paratum fore, ut pacem Ecclesiæ violatam, si sic necesse esset, vitæ etiam suæ periculo reformaret cc.

ANNOTATA.

a Wicfridum anno 953 circa Julii initiumobiisse, in Commentario prævio § IV ostendi: ast id determinata etiam septima mensis hujus die accidisse, affirmant non tantum Callesius &, qui perperam pro se Frodoardum citat, in Archiepiscopis Coloniensibus Dionysius Sammarthanus, verum etiam in iisdem Archiepiscopis Sammarthani fratres & tom. 2 Martii pag. 362 in suis in B. Mathildis Vitam Annotationibus ad lit. o Henschenius. Id conspicatus, sedulo, unde ista horum omnium assertio primitus profluxerit, examinavi; verum nullum, e quo hausta esse queat, vel scriptorem vel documentum, antiquum fideque indubitata dignum, invenire quivi.

b Annum ætatis suæ trigesimum, utpote paulo dumtaxat ante XIV Maii diem anno 925, uti in Commentario prævio num. 22 docui, natus, nondum attigerat, eratque tamen etiam jam tum Ottonis archicappellanus, uti liquet, tum ex iis, quæ Commentarii prævii num. 45 adduxi, tum e S. Mathildis apud nos ad XIV Martii diem Vita, in qua num. XI sequentia de Brunone leguntur verba: Cum autem profecisset ætate & sapientia, rex adjunxit eum sibi per amorem fraternitatis in ministerium archicapellani. Interim obiit Wigfridus vir venerandus, qui archiepiscopalem Coloniæ sedem possedit & munere superni Dispositoris Brunoni cessit episcopalis honor dignitatis.

c Ad Rom. 12. ℣. 3.

d Spirensis nempe, cum nominis hujus episcopus, qui tum sedem aliam vel in Germania vel in Lotharingia occuparit, haud inveniatur.

e Cum Bruno, ut Rotgerus hic docet, unanimi omnium suffragio, dum Wicfridi, sub Julii initium defuncti, corpus inhumatum adhuc jaceret, electus fuerit Coloniensium episcopus, fuisse illum trigesima demum Augusti die, ut Dionysius Sammarthanus & Henschenius locis jam supra ad lit. a citatis aiunt, Wicfrido in sedem Coloniensem suffectum, in animum quis inducat? Id sane, cum, teste hïc Rotgero, fuerint etiam, qui Brunonem, statimatque fuerat electus, Coloniensi ecclesiæ concedi pastorem postularent, ad Ottonem missi, hicque, qui tum, ut apparet, Colonia neocto quidem dierum itinere cum exercitu aberat, postulationi illorum annuens, Brunonem festinanter Coloniam miserit, a veritatis specie, etsi etiam Sanctus non prius, quam cum sedis Coloniensis possessionem adierit, statuatur creatus Coloniensium episcopus, abhorrere mihi videtur. Neque vero ullum, e quo Brunonem Wicfrido, anno 953 circa Julii initium vita functo, trigesima demum Augusti die in sedem Coloniensem fuisse suffectum, probari ulla ratione queat, vel scriptorem vel documentum antiquum fideque integra dignum invenire, diligentissima licet facta indagine, usquam quivi.

f Cum Brunonem, postquam, ut in episcopum Coloniensibus concederetur, horum legati ab Ottone postulassent, Coloniam fuisse festinanter abs hoc missum, Rotgerus mox dixerit, fuisse illum eo tandem missum, modo verosimillime hic dicit, non quod diu, postquam mitti eum Coloniensium legati postulassent, sed vel quod e terreni imperii castris, e quibus nondum quemquam ad regendam Coloniensem ecclesiam mitti contigerat, vel quod, quamvis cito quidem, serius tamen, quam Colonienses desiderassent, missus esset.

g Psalm. 25, ℣. 8.

h Hinc iterum liquet, Rotgerum haud diu, postquam Sanctus obiisset, litteris esse hanc Vitam ejus complexum.

i Verbo huic, pro quo Leibnitius habet imitare, apud Surium præponitur adverbium nec.

k Isaïæ 5, ℣. 20.

l Joannis 8, ℣. 12.

m Cum seditiosis, qui in Ottonem insurrexerant, fuerit adhuc, priusquam Bruno Coloniensem cathedram ascenderet, spes quæpiam, ut Rotgerus hic ait, Colonia potiundi, spesque illis hujusmodi, si jam tum ab Ottonis exercitu, Moguntiam obsidente, inclusi in hac civitate fuissent, futura fuisse haud videatur, consectarium inde apparet, ut Sanctus, priusquam Moguntia ab Ottone obsideretur, Coloniensium fuerit creatus episcopus; id autem non diu etiam ante civitatis illius obsidionem ac proin anno 953 circa Julii initium accidisse, fas est colligere ex iis, quæ in Commentario prævio num. 54 & seq. disserui. Certe Brunonem ante anni 953 decimam quartam Maii diem Coloniensem cathedram haud ascendisse, perspicuum vel ex eo fit, quod anno 965, ad mox dictam Maii diem jam provecto, duodecimum adhuc episcopatus sui annum numerarit, uti Rotgerus per ea, quæ num. 62 scribit, non obscure prodit.

n Cum scilicet ad cathedram Coloniensem paulo ante Bruno, quod e jam dictis anno 953 circa Julii initium factum, jam fuisset promotus.

o Moguntiam nimirum, haud procul a Rheni & Mæni confluentibus sitam, quæ non tantum, ut nunc, sede archiepiscopali erat insignita, sed & Franciæ Orientalis, uti in Commentario prævio plus semel monui, censebatur metropolis, Ludolphus & Conradus, qui ob causas, in Comm. prævio num. 49 & seq. expositas, in Ottonem conspirarant, cum sequacibus suis tunc tenebant.

p Archiepiscopus Moguntinus, de quo hic loquitur Rotgerus, erat Fredericus, ad sedem illam anno 937 promotus. Hic, qui non semelOttonis inimicis vel sese aperte junxisse vel certe utcumque favisse videtur, Conrado & Ludolpho civitatem suam tradiderat, indeque, cum ad hanc obsidendam certo venturum Ottonem, intellexisset, ad Brisacense castellum, latibulum, ut Reginonis continuator ad annum 953 loquitur, semper Deo regique rebellantium, sese rerum eventum ibidem exspectaturus receperat. Hæc agendi, quam Fredericus tenuit, ratio vix ac ne vix quidem excusari, ut apparet, potest, neque vero illam Rotgerus, uti quæ hic scribit, satis produnt, approbasse videtur. Excusare interim, quæ Fredericus toto episcopatus sui tempore in Ottonem egit, nititur in suis in Schannati diœcesin & Hierarchiam Fuldensem Animadv num. 63 Ekhartus; verum, etsi quidem Fredericus pietate & vitæ austeritate præstitisse videatur, merito tamen, ut rite omnibus, quæ de eo tam ipsemet Ekkartus, quam Witikindus aliique, ab Ekkarto laudati, scribunt, expensis, opinor, visus fuit, uti a Reginonis continuatore ad annum 954, quo archiepiscopi illius mortem narrat, pronuntiatur, Reprehensibilis, quod sicubi vel unus regis inimicus emersit, ipse se statim secundum apposuit.

q Cur id facerent, colligi potest ex iis, quæ Reginonis continuator ad annum 951 scribit.

r Proverb. 20, ℣. 21.

s Quod de Ludolpho, in patris sui castra, fide per obsides accepta, veniente, Rotgerus hic narrat, verosimillime illud ipsum est, quod de Ekberto, in obsidem, quo liber ex urbe Moguntina duobus circiter mensibus obsessa ad Ottonis castra accessus pateret, obsessis dato, Witikindus refert. Adi Comment. prævium num. 54.

t Otto nempe, qui Ludolphum, Editha, matre ejus, priori uxore sua, anno 947 e vivis sublata, hæredem suum, ut Witikindus sub lib. 3 initium docet, constituerat, ei etiam fidem, ut Frodoardus in Chronico ad annum 953 testatur, jurejurando a magnatibus suis promitti curarat.

u Arnoldus, de quo hic sermo fit, erat Arnolphi seu Arnoldi Bavariæ ducis, cognomento Mali, anno 938 defuncti, filius, qui cum ob patris ducatum sibi non collatum Ottoniesset infensus, facile hujus inimicis, potestate, quam ab Henrico Bavariæ duce, cum is e Bavaria ad Ottonem, Moguntiam obsessurum, cum auxiliaribus Bajoariorum copiis discederet, in Bavariam, veluti hujus palatinus comes, acceperat, abusus, sese adjunxit pluresque Bavariæ, regni nomine a Rotgero hic distinctæ, urbes ac inprimis claram admodum ad Danubium, quæ Ratispona seu Reginoburgum, vernacule Regensburg vocatur, Ludolphi nomine occupavit. Comment. præv. num. 57 videsis.

x Quale exstiterit, quod Otto tandem accepisse hic dicitur, pactum, nusquam invenio expositum; Verum unam e pacti conditionibus fuisse opinor, ut Otto, trans Rhenum digressus, liberum Ludolpho permitteret ex urbe Moguntina egressum. Ea sedet sententia, quod, cum in modo, quo Moguntiæ obsidio fuerit soluta, Witikindus a Rotgero & anonymo Vitæ S. Udalrici scriptore, uti ex iis, quæ in Comment. prævio num. 57 & duobus seqq. adduxi, fas est videre, discrepet, nihil omnimo,quo bini hi posteriores in concordiam cum Witikindo utcumque adducantur, superesse videatur, quam ut Otto, cum ab Arnulpho Ratisponam aliasque Bavariæ urbes pro Ludolpho occupatas esse intellexisset, Moguntiæ obsidionem solvisse Ludolphumque, qui tunc e civitate illa egressus Bajoariisque, ab Henrico deficientibus, auctus, iter in Bavariam, Arnolpho illic sese juncturus, arripuerat, secutus eo esse statuatur.

y Fuisse Brunonem Lotharingiæ non tantum ducem seu gubernatorem, verum etiam veluti archiducem seu supremum gubernatorem ab Ottone post Moguntiæ obsidionem ac proin, uti in Comment. prævio num. 60 ostendi, anno 953 sub Septembris initium constitutum, Rotgerus hic prodit; verum etsi sic habeat, Bruno non tantum non archiducis, sed nec, contra ac in Comment. prævio opinatus sum, ducis titulum sibi, ut apparet, adscripsit. Certe in duabus, quarum altera apud Marteneum tom. 2 veterum script., altera apud eumdem Marteneum veterum Monum. Collectionis amplissima tom. VII exstat, Chartis antiquis, Brunonis nomine signatis, sibi hic Sanctus noster archiepiscopi, non autem vel ducis vel archiducis titulum assumit, nec ullum, in quo secus factat, diploma aut monumentum antiquum invenire quivi; cum autem sic habeat, non fuit sane, cur ex eo, quod Chronici Belgici Magni auctor aliique scriptores antiqui Brunoni attribuant archiducis titulum, fuisse hunc ab ipsomet Sancto nostro usurpatum, Meibomius inferret, uti in Comment. prævio § V ostendi, simul etiam probans, Brunonem haud merito, quod regnum Lotharingiæ gubernandum acceperit, a Meibomio reprehendi ac veluti, qui primus ex episcopis ducatum seu principis politici munus sibi comitti passus sit, perperam traduci. Bruno quidem, cum antea Colonienses episcopi non jure gladii, sed tantummodo jurisdictione usi essent baculi pastoralis, politicam in diœcesim suam potestatem jusque gladii & obtinuit & ad successores suos transmisit; verum aliarum diœcesium episcopi fuerant jam antea in hasce pari potestate ac jure gavisi, uti in jam dicto Comment. prævio § V fas est videre.

z Surius & Leibnitius etiam habent justitiæ, sed horum prior legendum putat prudentiæ, posterior vero malit constantiæ.

aa Ita de Moguntinæ metropolis præsule hic Otto, sibi sane, quam is erga se tenuit, agendi rationem minime probari, dilucide prodens.

bb Regni titulo Rotgerus hic afficit Bavariam, qua Henricum Ottonis fratrem, ducis titulo illi præfectum, privare, aliaque, de quibus hic Otto conqueritur, mala inferre contendisse inimicos, e Witikindi verbis, Comment. prævii num. 57 recitatis, fas est colligere.

cc De hac Brunonis habita ad Lotharingiæ magnates exhortatione, Comment. prævium num. 74 & seq. videsis.

* forte ni

CAPUT III.
Ordinatur episcopus, clerum & monachos optime instituit, pacem in Lotharingia, irrumpentibus interea in hanc Hungaris, procurat, epistolam synodicam ad Agapitum Papam Romam mittit, pallium inde accipit, sacris conquirendis reliquiis studet.

[Episcopus ordinatus decessores suos, studiose, quæcumque episcopi sunt,] Hoc facto, Coloniam lætus rediit. Expectabatur ordinationis tempus & unctionis lætitia salutaris. Hoc facto a, innovatum est gaudium plebis, & refulsit in conspectu omnium, qui convenerant, ornatus stola jocunditatis Sacerdos Domini Salvatoris. Postea nardus preciosa dedit odorem suum, in medio Ecclesiæ aperuit os suum. Audiebatur secundum legale institutum sonitus intrantis in domum Domini Dei b. exemplum & documentum factus est omnibus obtemperantibus sibi in salutem. Quid autem fecerit, quomodo docuerit, qualiter pro pace ecclesiarum Dei seipsum impenderit, actu est mirabile, dictu difficile. Tantum enim superiorum insignia hujus quotidiana opera precedebant, ut totum, quod in ecclesiis sive ampliandis sive restaurandis, quod in reliquiis & corporibus Sanctorum in suam parrochiam transferendis, quod in publicis vel privatis ædificiis componendis, quod in ordinandis domibus, familiæque sanctæ Dei Ecclesiæ rebus fecerat, ad aliorum opera pene incomparabile videretur. Nam, sicut super omnes docentes se intellexit, ita cordis sui aciem, ingenii acumen, animi vigorem ad majora sapientiæ & virtutis opera direxit.

[35] De religione primo & cultu Dei, quod Greci Theosebian dicunt, [faciendo, superat.] secundum datam sibi sapientiam, canonicam & Apostolicam auctoritatem secutus, instituit, ut multitudinis, quæ in diversis congregationibus ad ejus honorabilem sedem pertinentibus erat, unum cor esset & anima una: ut vestium superfluitas, morum inequalitas, &, quicquid effeminatum & indecens in ejus ecclesia videretur, vera spiritali circumcisione, quod est initium sapientiæ, diligentissime abscinderetur: ut divinis ministeriis omnes, quorum id intererat, intentissime secundum præfixam sibi regulam viverent, nec aliam sibi suæ salutis causam ullatenus estimarent. Hæc & his similia cum venerandis patribus & cleri sui senioribus frequens egit, eosque in custodia Dominici gregis secum pariter invigilare sollicitus ammonuit. Et quia culpa temporum urgebatur, ut rarius hæc cum illis ageret, quam volebat, sollicitius absens non minus, quam presens, spiritu fervens, Domino serviens, estuabat. Erant ei foris pugnæ, intus timores. Pugnabat contra luporum, Ecclesiam Dei devastare cupientium, rabiem: timebat Domini ovium simplicitati, sicut Apostolus: Timeo, inquit, ne serpens sicut Evam seduxit astutia sua, ita corrumpantur sensus vestri a simplicitate, quæ est in Christo Jesu c.

[36] [strenueque simul, ut dux seu gubernator] Ita exercitato pectore contra adversa omnia robustissimus erat, in prosperis quoque talis animus minime vacillabat, rebus æque & crebis exercitationibus docens omnes sibi subjectos, sollicitos servare unitatem spiritus in vinculo pacis. Visus est singulari illa mentis suæ agilitate pene excessisse generale illud, quod dicitur, mentem, cum dividitur ad multa, fieri minorem ad singula. Cogente imperiali auctoritate, suscepit, ut jam dictum est, tractare negocia regni apud Lotharios, &, cum unicuique de principibus & magistratibus suum partiretur onus d, nihil tamen erat, quod non ipse obiret, hoc maxima consilii vivacitate providens, quod omnibus expediret. Causantur forte aliqui, divinæ dispensationis ignari, quare episcopus rem populi & pericula belli tractaverit, cum animarum tantummodo curam susceperit. Quibus res ipsa facile, si quid sapiunt, satisfacit, cum tantum & tam insuetum, illis præsertim partibus, pacis bonum per hunc Tutorem & Doctorem fidelis populi longe lateque propagatum aspiciunt e; ne pro hac re, quasi in tenebras amplius, ubi est præsentia lucis, offendant. Nec vero nova fuit hujusmodi gubernatio, aut sanctæ Dei Ecclesiæ rectoribus ante inusitata; cujus exempla si f requisierit, in promptu sunt.

[37] [cum summo reipublicæ bono res Lotharingiæ,] Nemo igitur super hac re culpabilem eum dicat, cum Samuëlem sanctum & alios plures sacerdotes pariter legamus & judices, & Daniëlem prophetam duos presbyteros ad mortem damnasse legamus g. Nos vero ad alia festinantes, quid quisque de pio hoc Viro loquatur, suo ipsius judicio relinquimus, scientes, sani capitis esse neminem, qui bonum evidentissimum ullo maledicti obprobrio fuscare nitatur. Honestum enim & utile nostræ reipublicæ fuit omne, quod fecit. Factis vero suis hunc finem nequaquam constituit, ut non nisi per hominum ora favorem captando volarent: sed ita vixit, ita opera sua coram hominibus temperavit, ut pessimis horrori, bonis esset honori. His aperte cunctis innotuit, quod in episcopatu bonum opus desideravit, in quo nec ab invidis & æmulis suis facile potuit reprehendi, nisi hoc ipsum in laude ejus magis proficeret, quod talibus displiceret. Hac igitur mirifica occupatione detentus pervigis summi patris familias operator & summus præsul, lucernam ardentem, boni videlicet operis exemplar, in manibus ferens, ad ea, quæ Dei sunt, alios volentes duxit, alios nolentes traxit. Sed inter hæc humani generis antiqua pestis non cessavit invidiæ suæ virus per opera pii doctoris, jam in bona spe germinantia, longe lateque dispergere.

[38] Nam cum primum Lotharici regni populus, multimoda magni hujus Viri exhortatione vix tandem inductus, [in quam interea Hungari, Gallias vastaturi, irrumpunt,] blandimenta pacis valde sibi insueta temptaret, & iis, qui sola civili dislensione tutum sibi aliquid pollicebantur, assensum in sui perniciem ex parte plurima prebere respueret, sæva Ungrorum gens, & qualem nunquam terra nostra sensit barbariem, a perversis illecta civibus, transitis Germaniæ & plerisque provinciis Galliæ, cui jam olim nobilis Francorum populus insedit, omnia ferro & ignibus vastatura se totam infudit h. In hac acie Cuno, qui prius dux erat egregius, cum suis sequacibus militavit: utrum ad hoc, ut odio suo, quod in virum Dei Brunonem, bonis certe mansuetissimum, conceperat, hac feda crudelitate satisfaceret, an ut, quibus posset, in tanto periculo subveniret, incertum: sed illud prius, latius opinione disseminatum est. Nam & ante contra eum dura quæque fraudulenter, quia vires defecerant, tentavit, ita ut Metim urbem opulentissimam dolo invaderet i, ipsi Coloniæ & ceteris regni munitionibus suspectum se faceret, probra jactaret, minas effunderet. Et postea aliquantum temporis in hac eadem, qua dudum erat, immanitate permansit: nichil reliquit intemptatum, quo fedus in populo nostro per sapientiam ductoris sui pactum dissolvere se posse putaret.

[39] Homo nanque erat paulo ante summaque fortuna, [administrans, sæpe, periculis contemptis, sola pietate, quos nulla vis frangere potuerat, compescit:] summaque potentia, sed ignatus, quo modo secundis rebus uti conveniret. Has quoniam, postquam abusus est, perdidit, in bonos ultra modum impatiens seviit, sed a nefariis suis conatibus semper ita, Deo dispensante, repulsus est, ut hoc eum non leviter peniteret, quod magnum facinus tanta levitate aggressus est k. Pepercit autem in omnibus Sacerdoti suo & pio Provisori populi sui misericors & miserator Dominus, & ita omnia ordinavit, ut absque bello & humana pernicie maxima sæpe pericula sedarentur. Inter quæ frequenter ipse interritus aut secum intentus legit, aut de maximis quibusque rebus, quasi curarum instantium nescius, disputavit. Hoc apud Treverim, hoc in Alisatio gentibus & populis innotuit, quanta constantia & securitate animi sui, inconstantes & temerarios adversariorum motus redarguit, cum eos, qui in alienis se fortissimos jactabant, in propriis tam imbecilles esse monstrabat l. Et revera quos nulla unquam acies, nulla infelix m asperitas, hos hujus Viri pieras imbelles & timidos faciebat. Consilio nanque & bonorum hominum multitudine, non sevitia, timendus fuit, & quod nemo hostium tam acriter vigilabat ad perniciem, quam ipse ad salutem. Fama autem & multitudinis judicio minimum motus est: suo sibi judicio usus est, & in quo recta probavit, non ut sibi, sed Deo placeret, optavit.

[40] [electionis suæ Agapetum Papam certiorem reddit,] Itaque, ut paucis multa comprehendam, plura omittam: intus & foris, domi militiæque indefessus Domini Præliator animi plus, quam corporis viribus, tandiu contra pestilentes & inquietos tantunque vitæ etiam suæ plerunque periculo decertavit, ut nominis quoque ejus fama quousque pervenit, bella sedaret, pacem formaret, studium in omnibus bonis artibus firmaret, sanctæ religionis & salutiferæ quietis gratiam ampliaret. Quoniam igitur humilis iste philochristus & meliorum ardens emulator charismatum servus Domini Bruno, secundum dignitatem sedis suæ, Romanæ quoque sedis & apostolicæ benedictionis privilegio debuit insigniri, & cum eis pariter, qui traditam a beato Petro apostolo sanam servare n doctrinam, Catholicæ fidei integritate in vera confessione & inviolabili veritate prædicationis uniri, synodicam suam epistolam o per Hadamarum, venerabilem monasterii Fuldensis abbatem p, Romam ad Agapetum, miræ sanctitatis Papam q, direxit r, in qua, cujus spiritus esset, & quia pastor ab ovibus electus, a Domino missus esset, innotuit s, appellatusque est ibi concors & concivis Apostolorum, princeps & propagator Domini præceptorum. Legatus inde cum magna mentis alacritate reversus pio Pastori, cui antehac gratia collatum est secundum prophetam oleum gaudii pro luctu t, tunc attulit pallium pro spiritu meroris.

[41] [pallium abs hoc per legatum suum accipit, allatisque sibi simul per hunc S Pantaleonis reliquiis,] Spiritus nanque Dei cordato homini, & sacramenti hujus magnificæ virtuti magis quam his quæ visibiliter gerebantur, intento divinitus inspiravit, ut erigeret cor suum in spem vel gaudium spiritale, ne tristaretur in eo, quem sensit imminere, labore. Cor enim, quod novit amaritudinem animæ suæ, in gaudio ejus non miscebitur extraneus. Sapientiæ hæc verba sunt u. Legatus ergo, ut loqui cœpimus, Roma rediens, bonum nuncium Coloniam ferre acceleravit, portans sacrum habitum, ab universali Pontifice missum x, prætendentem jugum Domini suave, & onus ejus leve, & ipsum, quod sub eo dispensatur, humile ministerium, quod verba Domini testantur, dicentis: Qui major est vestrum, erit minister vester, ferens simul reliquias de proprio corpore S. Pantaleonis martyris y, & privilegium, Apostolicæ sublimitatis auctoritate traditum, quo & eodem pallio preter consuetudinem sacerdos Domini, quotiens vellet, indui permissus z, & concessis omnibus, quæ petebantur, ipse præ magnitudine virtutis & sapientiæ in participatum ejus operis, & prope in concessum tantæ dignitatis admissus est. Properavit in occursum ejus leta civitas, undique jubilans accurrit multitudo, convenerunt in suburbio prope antiquum locum, ubi ecclesia ejusdem preciosi martyris erat inculta adhuc & ruinæ proxima. Ibi deposita sunt grata onera, deinde suo quæque loco reposita.

[42] [haud multo post monasterium, Sancti hujus nomine insignitum, condit,] Monet me hic aliquantulum immorari festivus ille, qui postea in brevi proh dolor! factus est funerosus, ejusdem loci occursus. Ibi venerabilis iste amictus primo, ibi postremo, semel leto, semel lugubri carmine susceptus est Corpus enim religiosi & Deo digni sacerdotis ibidem sepeliendum, officii sui insignia non amisit aa, quæ tamen spiritaliter, & ideo feliciter, ut credimus, anima secum vexit. Archano itaque Dei omnipotentis consilio provisum est, ut idem locus ad declaranda sancti martyris merita, prima hac occasione illustraretur, & talis fieret, ubi vir iste Domini pacificus & mirabiliter humilis, potissimum eligeret sub ejusdem pii martyris patrocinio tremendi judicii diem, & futuræ resurrectionis gloriam exanimis prestolari bb, & ab urbanæ inquietudinis molestia remotiori, fratres in laude divina pervigiles & sollicitos, sub monasticæ regula disciplinæ, Domino servire instituit cc: quibus abbatem præposuit, nomine Christianum, suæ videlicet professionis foronomum, & in lege Domini, sicut hunc decuit ordinem, adprime eruditum. Cui ordinato hoc breve commonitorium de Occidentis partibus scripsit: Ut sis, quod vocaris, cura, gentilitati ne degeneres. Id serio triumpha, ut non, sicut prius, antiquetur, sed de virtute in virtutem ut eatur, nava.

[43] Nunquam ita civilium negocionum occupatione detentus est (ad quam eum non sua libido, [religioni & lectioni totum se dedit, luxum & voluptates odio habet,] sed populi necessitudo attraxit) ut animo illo ad omnia vivacissimo non vigeret, intentus religioni præcipue & lectioni, in cujus studio mori videbatur. Ad id agendum exemplo suo & crebro monitu accendit omnes pene, quos præ oculis habuit. His vero, qui hoc ita non amabant, vehementer indoluit, eosque, licet alias familiares essent, a secreto tamen & amico meroris loco, ubi se sibi licentius, & ideo diligentius, solebat explicare, removit. Pectus cordati viri pertæsum fuit regifici luxus, & consuetæ, hoc præsertim tempore, potentibus jocorum & voluptatum illecebræ. Unde si quando suis coactus quodammodo reddidit, quod non debuit, excessum hunc modicum fletu plerunque largiore detersit. Vitam præsentem & dulcem metuit, & amaram expertus est: de vita vero, omnis sollicitudinis & languoris ignara, haud dubium, quin ante omnia plurimum cogitaverit, qui de ea tam luculenter multotiens & cum familiaribus, & coram plebe sibi commissa disseruit.

[44] Juvenis ut erat omnique pompa cicumfluus, audeo dicere, [piis ac Dei amorem spirantibus affectibus frequenter indulget,] dissolvi vellet, tantum ut cum Christo esset. Hinc lacrimæ assiduæ, suspiria fere continua, furtivæ orationes & singultus, in ipso etiam lecto clarius perstrepentes, ut testantur, quos id minus celare poterat, etiam dum latere volebat. Quotiens diem mortis posuit ante conspectum cordis? Quotiens ad hoc vocis quoque officio prorupit, quod corde molitus est? Quotiens audivimus eum vehementi gemitu præoptasse id, quod futurum, non tamen sine gravi trepidatione, speravit, ut æstuosum mundi hujus naufragium, in Dei sola misericordia tutus, evasisset, & in litore tandem securitatis intimæ constitisset dd? Elapsurus quodammodo putabatur, ut quasi mortem aufugeret totum, quod ei in hujus mundi deliciis blandiebatur. Testes supersunt conversationis ejus quam plurimi: quotiens eum in secretis corde contrito & spiritu humiliato persenserant, mirari plus poterant, quam imitari.

[45] Nam ille popularis, plerunque quasi solitarius vixit. [inter epulas etiam abstemius omnibus bonum exemplum, inanem interim gloriam fugiens, se præbet,] Mirum dictu: inter convivas lætissimos lætior ipse frequenter abstinuit. Molles & delicatas vestes, in quibus nutritus & ad hominem usque perductus est, etiam in domibus regum multotiens declinavit. Inter purpuratos ministros & milites ee suos, auroque nitidos, vilem ipse tunicam & rusticanas ovium pelles induxit. Lectuli delicias vehementer aspernatus est. In balneis cum lavantibus cutisque nitorem querentibus vix aliquando lotus est. Quod eo magis mirum est, quia ab ipsis cunabulis ejusmodi mundiciis & pompa regia educatus est. Hæc autem pro tempore & loco, modo palam, modo secretius egit, ut & laudem humanam subterfugeret, & tamen subditis exemplum hoc agendo præberet. Malti enim verbis, plus exemplis proficiunt plerique. Apud mites & humiles nemo humilior, contra improbos & elatos nemo vehementior fuit. Hunc terrorem, qui beneficio obligari non potuit, indigena æque & alienigena formidavit, & recto convenientissimoque ordine omnis, ad quem magnitudinis ejus fama pervenit, primo eum timere, postea consuevit amare.

[46] [sacras reliquias undecumque summo studio conquirit] Sanctorum corpora atque reliquias & quælibet monimenta, ut suis patrocinia cumularet, & per multos populos ultra citraque hac celebritate gloriam Domini propagaret, undecumque collegit; iis loca & ministeria omni sumptu & apparatu copiosius preparavit ff. De quibus singulis plura essent dicenda, si paterentur promissa compendia. Indicia sunt hæc invictæ fidei, quia non sua, sed quæ sunt Jesu Christi, quæsivit. Baculum & cathenam sancti Petri qua diligentia, quo fervore, quo gaudio Coloniam, alterum Metti, alteram Roma adduxerit, omnes noverunt; in cujus honore domum ejus honoratissimam mirabiliter ampliavit, quam de pulchra pulcherrimam fecit gg. Inclitos & præclaræ famæ martyres Patroclum, Elifium, Privatum & Gregorium, quorum gesta sunt permagnifica, merita gloriosa, patrocinia tuta; Christofori sanctique Pantaleonis, ut jam dictum est, pretiosas reliquias, quibus se patronis specialius delegavit, utputa gemmas gratissimas & dulcissima pignera ad sanctissimam suæ ecclesiæ sedem miro ambitu variis de locis attraxit hh. De translatione beati Evergisili tertii ejusdem sedis archiepiscopi quid factum sit hujus pii Provisoris dispensatione ii, plurimis notum est; quem in ecclesia beatæ Ceciliæ virginis cum hymnis & divinæ laudis celebratione repositum plebs religiosa ita veneratur & colit, ut præsentem crederes beneficiis largioribus cotidiana obsequia mutuari.

[47] [simulque, ut hæ abs illis, ad quos devenirent, debite honorentur, curat.] Cætera, quæ tam brevi tempore suæ ecclesiæ filiis oblectamenta contulit, & dona salutis, pensari nequeunt, æstimari non possunt, quæ ex omnibus pene mundi plagis & terminis religioso affectu & animo congregavit, quasi conjiciens, quod futurum erat, ut pro brevitate dierum suorum, gregi sibi commisso dona perennia confirmaret. Quo tamen studio id curavit potissimum, ut & illis, unde abducta sunt, desiderium, & iis, quo adducta sunt, amplificaretur gaudium: quatenus utrique bono odore Christi, qui est in martyribus, immo quod ipsi sunt, licet diversis affectibus provocati, & illi vivacius appeterent, quod negligebant: & isti perpetuo venerarentur, quod ad se translatum esse gaudebant. Nam qui nescit bonum amare, quod habet, si ablatum ab illo fuerit, discet fortasse bonum amare, quo caret: & habebit illud, dum aberit, fructuosius in memoria, quod sibi inutiliter habuit in præsentia. Impletum est hoc modo Euangelicum illud, quo dicitur: omni habenti dabitur, & abundabit: ei autem, qui non habet, & quod habet, auferetur ab eo kk.

ANNOTATA.

a Ante undecimam scilicet, quæ Sancti electionem, anno 953 circa Julii initium factam, proxime excepit, Octobris diem, uti in Commentario prævio num. 75 luculenter ostendi. Opponi quidem ibidem hunc in finem allegatis potest, Brunonem Coloniæ Agrippinæ, quo sese Aquisgrano contulerat, ordinatum fuisse episcopum, & tamen apud Marteneum tom. 2 Veterum Scriptorum exstare chartam, abs illo in posteriori isthac civitate anno 953 die Octobris ultima concessam; verum quid ni factum esse queat, ut Sanctus, qui Coloniam, ut ibidem ordinaretur episcopus, Aquisgrano sese contulerat, eo vel statim atque paulo ante XI Octobris diem ordinatus fuisset, vel certe haud dudum post, ita Lotharingiæ, quam gubernandam acceperat, exigente rerum statu, fuerit reversus?

b Exodi 28, ℣. 35.

c Surius legit: Timeo, … ne, sicut serpens Evam seduxit astutia sua, ita corrumpantur sensus vestri & excidant a simplicitate, quæ est in Christo; cum autem hæc ipsa etiam verba, nullo penitus vel dempto vel addito, epist. 2 ad Corinth., cap. XI, ℣. 3 apud Apostolum, quem Rotgerus hic citat, occurrant, Suriana lectio præstat certe nostra, etsi interim, cum Leibnitiana huic consonet, Rotgeriana forsan non sit.

d Apud Surium & Leibnitium hic additur: Unicuique sibi congruum imperaret opus.

e De pace, Ottonem inter & filium ejus Ludolphum sub anni 954 finem composita, a Rotgero hic fieri sermonem, Pagius in Criticis ad annum 953, num. 4 existimat; verum haud recte, uti in Comm. prævio num. 77 & seq. ostendi.

f Apud Surium & Leibnitium melius siquis, cumque, quo sensus sit perfectus, vocabulum istud omnino requiratur, librarii tantummodo oscitantia, ut sola prior ejus syllaba in codice nostro hic legatur, verosimillime est factum.

g Quæ de Samuële & Daniële hic dicuntur,e Suriana editione sunt excerpta; etsi autem, cum & ab editione Leibnitiana absint, Rotgeri verosimiliter non sint, haud propterea tamen, quæ pro Brunone, quod potestatem politicam cum sacra conjunxerit, excusando in Comment. præv. num. 67 & seq. adducuntur, vim suam amittunt, cum equidem, si non Rotgerus, is saltem, qui hunc interpolavit, Witikindo, Brunonem Samuëlis exemplo excusanti, sit jungendus.

h Surius & Leibnitius, omissa, quæ hic Germaniæ vocabulo subditur, conjunctione &, positoque, quod in codice nostro omittitur, post vocem provinciis, commate, legunt: Sæva Ungrorum seu Hungarorum gens … transitis Germaniæ plerisque provinciis, Galliæ, … omnia ferro & ignibus vastatura, se totam infudit; verum Folcuinus, Laubiensis jam supra sæpissime laudatus abbas, qui, tam quæ de Hungarorum in Germaniam sub Henrico Aucupe irruptionibus, de regni sub hujus filio Ottone perturbatione, de Ludolphi & Cunonis seu Cononis in hunc conjuratione ac denique de Hungaris per hosce sollicitatis Rotgerus hic & supra, quam quæ infra num. 52 & seq. de pace Arnstedii, Thuringiæ oppido, composita aliisque hanc secutis sparsim scribit, in Abbatum Lobiensium Gestis cap. 25 conjunctim in compendium contracta iisdem fere, quibus id Rotgerus facit, verbis recenset, ibidem Rotgeri textum, in quem hæc observo, sic reddit: Sæva Hungrorum gens… transitis Germaniæ & plerisque Galliæ provinciis … omnia ferro & ignibus vastatura se totam infudit; cum autem Folcuini huic lectioni Surianam & Leibnitianam præferendam, & verborum sensus & rei veritas suadeant, fortassis Rotgeri exemplar, in quo eadem, qua in codice nostro, textus hic propositus ratione, perperam omisso, quod apud Surium & Leibnitium post vocem provinciis ponitur, commate, legebatur, Folcuino præluxerit, hincque hic scriptor, voci isti non inepte posse, quod eamdem in exemplari sibi prælucente, prout in codice nostro fit, sequebatur, Galliæ vocabulum præponi, seque id præponendo venustius locuturum ratus, modo jam assignato textum istum reddiderit. Est quidem, cur id, non a Folcuino, sed a librario, qui Folcuinum posttranscripsit, factum esse, haud immerito quis suspicetur; verum, utcumque res habeat, Folcuinum equidem, quæ in abbatum Laubiensium Gestis cap. mox cit. compendio iisdem fere, quibus a Rotgero memorantur, verbis recenset, ex Rotgero, non autem hunc illa e Folcuino hausisse, verosimilius mihi vel ex eo apparet, quod, cum Folcuinus, anno demum 990, ut Historiæ Litterariæ Franciæ Scriptores tom. 6, pag. 453 docent, e vivis sublatus, ultra annum, uti iidem Scriptores ibidem pag. 455 affirmant, 974 abbatum Laubiensium Gesta sit prosecutus, hæc certe ante annum 975, ante quem verosimillime (Comment. prævium num. XI & seq. videsis) Sancti nostri Vitam Rotgerus scripsit, luce publica haud fuerint donata.

i Id Conradus seu Cuno, uti in Comment. prævio num. 74 docui, anno 953 sub Septembris initium, Moguntiæ obsidione jam soluta, fecerat.

k Facinoris istius Cunonem seu Conradum quantopere pænituerit, liquet ex iis, quæ infra num. 52 Rotgerus scribit.

l Brunonem quidquam memoratu sane dignum tam in Alsatia, quæ notissima est Rheno adjacens Galliarumque regi modo parens provincia, quam apud Treviros gessisse, Rotgerus hic indicat; cum autem nihil omnino, e quo quidnam id fuerit, vel utcumque queat colligi, adjungat, omnem operam, sed frustra, ut rem aliunde expiscari possem, impendi.

m Suriana & Leibnitiana editio: inflexit.

n Surius, ut sensus exigit, habet servavere; sed codici nostro consonat Leibnitius.

o Hac Bruno electionis suæ certiorem faciens Pontificem, ei simul fidei suæ, uti ex subsequentibus intelligitur, reddidit rationem.

p Ab anno nimirum 927 usque ad annum 956, ut Browerus in Antiquitatibus Fuldensibus pag. 284 & seq. docet.

q Romanam S. Petri Cathedram hic occupavit ab anno 946 usque ad annum 955.

r Non anno demum 955, ut Pagius in Criticis contendit, sed, quemadmodum in Comm. prævio § VI ostendi, anno 953.

s Id est, significavit.

t Isaïæ 61, ℣. 3.

u Proverb. 14, ℣. 10.

x Pallium, sacri habitus, a Pontifice missi, appellatione a Rotgero hic distinctum archiepiscopisque in jurisdictionis sibi collatæ signum mitti a Pontifice Romano solitum, a Durando lib. 3 Ration. cap. 17, num. 3 & e scriptore isto apud Cangium in mediæ & infimæ Latinitatis Glossario describitur, deque sacra illa veste, summis Pontificibus, patriarchis, primatibus & metropolitanis propria, Dissertationem historicam Theodoricus Ruinartius, Operibus ejus posthumis, anno 1724 vulgatis, insertam, contexuit.

y De sancto hoc martyre ad XXVII Julii diem actum apud nos jam est, potestque, quem ibidem Actis ejus præmisimus, Commentarius num. 43 & seqq. consuli, uti in Comment. prævio num. 118 jam monui.

z Ita sane Brunoni haud vulgare impertiebatur privilegium, cum archiepiscopis, pallio a Pontifice condecoratis, raro dumtaxat, ut eo, quotiescumque vellent, uterentur, legatur indultum.

aa Archiepiscopi quippe cum pallio, quo dignitatissuæ insigni a Papa fuerant donati, erant sepeliendi.

bb Apud Surium & Leibnitium sequentia isthæc vocabula Non multo post ibidem, utputa in loco secretiori, inter verbum præstolari &, quæ huic subditur, conjunctionem & interjecta reperiuntur, cumque omnino, ut sensus evadat perfectus, requirantur, dubitandum non est, quin librarii dumtaxat oscitantiæ, ut a codice nostro absint, sit adscribendum.

cc Quandonam id Bruno fecerit in Comment. prævio, num. 119 & seq. definii.

dd Familiarem etiam Brunoni exstitisse Rotgerum, partim ex hoc ejus textu in Comment. prævio num. 13 ostendi.

ee Nomen miles hic idem, quod vir nobilis, signisicat.

ff Quam verum id sit, unusquisque facile intelliget, qui Sancti Testamentum, vitæ ejus subdendum, evolverit.

gg Ecclesia S. Petri, de qua hic loquitur Rotgerus, hodieque est metropolitana electoralis Coloniensis.

hh Unde & quandonam plerorumque Sanctorum, hic memoratorum, itemque SS. Evergisili & Odonis reliquias Sanctus noster Coloniam transtulerit, in Comment. prævio § XVIII exposui.

ii Quæ post hanc vocem hoc num. adhuc leguntur, apud Surium non exstant, sed eorum loco ponitur silentio non duximus supprimendum ac deinde sequitur prolixa SS. Evergisili & Patrocli translationis descriptio, hic a nobis ob ea, quæ in Comment. præv. num. 14 & duobus seqq. dicta sunt, ac præcipue quidem, quod a Brunonis Vita, codici nostro inserta, absit, omissa.

kk Matthæi 25, ℣. 29.

CAPUT IV.
Loca sacra condit & instaurat, gregem & rempublicam sedulo curat, nepotem suum Ludolphum cum patre in gratiam reducit, viros optimos adhibet in consilium, talesque etiam vacuis præficit ecclesiis.

[Monasteria, quibus vitæ canonicæ regulam præscribit, variis locis vel ipse parat vel ab aliis parari curat,] Interea certatim multis in locis per parrochias episcopii sui fidelis hic Domini Servus & prudens ecclesias, monasteria & cetera ædificia a Domini Dei sui & honori Sanctorum ejus apta, quædam a fundamentis erexit, quædam prius fundata nobiliter auxit, alia olim diruta reparavit b. In his singulis, qui Deo omnipotenti sub regula vitæ canonicæ deservirent, provida ingenii sui arte disposuit c: ac ne quid eis pro modo conversationis suæ deesset, liberaliter disponendo providit. Cujus operis & saluberrimi studii monimenta ære perennius in iis, ubi acta sunt, locis firmata perdurant, ita ut in laudem & gloriam Jesu Christi, memoriam tanti Viri nulla ætate obscuratum iri in perpetuum patiantur. Idem ad exteras nationes transfudit & in regno suæ providentiæ delegato, partim exemplo, partim opere proprio, partim varia personarum qualitate & crebra admonitione diffudit d. Non enim passus est suorum quenlibet aut incassum occupari, aut ocio torpere inerti: diffiniens, ut solebat loqui, ignavum pecus arcendum a præsepibus, & secundum Apostolum, ut qui non laborat, nec manducet e. Non possunt singillatim conscribi bona omnia, quæ fecit, quæ docuit, quæ amavit. Tantum semper materiei supererit id curantibus, ut ipsi profecto ante lassi cessaverint, quam id, quod moliuntur, expleverint.

[49] [vitam solitariam agentibus favet,] Jam vero in prædicatione verbi Dei, & in subtilitate disputationum de sinceritate scripturarum, qualis quantusque fuerit, ammirari possumus, diffinire non possumus: quæ tam copiose sanis sermonibus Domini nostri Jesu Christi, & ea, quæ secundum pietatem est doctrina, profudit, ut plenum eum esse sapientia Dei, per quam omnia facta sunt, nemo hoc audiens & recte intelligens dubitaverit. Et ut nichil, quod divini cultus usui competeret, sagax eorum, quæ sunt Jesu Christi, scrutator intemptatum relinqueret, si quos aut in suorum ovilium septis, aut extra reperit, qui, singulari acie contra diabolum dimicaturi, solitariam vitam appeterent, hos cum omni veneratione susceptos, suæ quoque exhortationis charitativa consolatione munitos, per diversas monasteriorum f cellulas, cum idoneo Ecclesiæ testimonio, & religioso, ut decebat, officio, alibi singulos, alibi binos inclusit: quibus tamen adinvicem, nisi sermone tantum & adspectu, nullus pateret accessus. His sumptus, & quæcunque humanæ fragilitati necessaria videbantur, per fidelissimos suæ administrationis vicarios sollicite ministravit, & præcipue per Apostolorum festa, quotquot in anno occurrerent, singillatim eos donis congruentibus visitavit. Ita secundum perspicuam Apostolicæ normam doctrinæ, bona providere curavit, non tantum coram Deo, sed etiam coram hominibus g: ut cujuscunque affectus sive conditionis homines, si Deum quererent, inter ejus discipulos aut probari possent, aut erudiri.

[50] De ancillis Dei, quæ in monasterio sanctæ Mariæ divinæ religioni fuerant deditæ, [contra aliquos, qui ejus hic memoratam in quibusdam] deque canonicis ad sancti Andreæ Apostoli ecclesiam h translatis, &, si qua erant hujusmodi, scrupulum quidem reliquit non modicum, sed iis, quibus mentis acies ita non viget, ut sinceram ejus intentionem in diversis operibus valeant perspicaciter intueri. Qui utique si adverterent, non homines propter locum, sed locum a Deo eligi propter homines &, quia obedientia Deo placet super sacrificium, scirent fortasse, oves vocem pastoris audire debere, & magis id ratum acceptumque Deo fore, quod per obedientiam, quam quod per propriam voluntatem sequuntur. Ubi autem zelus & contentio, ait Jacobus Apostolus, ibi inconstantia & omne opus pravum i. Similiter in eo, quod nefarios quosdam patriæ civiumque prædones de regno, ubi quieti & pacifici esse noluerunt, quasi pestem bonorum expulit, & exulare coëgit, ipsis licet nescientibus profecto consuluit. Quo enim diuturnior nequam, eo graviorem & prolixiorem sibi comparabat pœnam.

[51] Quando autem boni quiescerent, si malorum furori nemo resisteret k? [agendi racionem carpebant, propugnatur,] Nimirum pepercit illis Deus, quibus hoc magna sua patientia & bonitate permisit, ut de pace & statu patriæ suæ absentes audirent, quod præsentes nunquam videre vellent. Felices, si bona sua saltem in peregrinatione cognoverint, & patriam cupierint, de qua expelli non possint: ubi beati omnes pacifici, quoniam filii Dei sunt vocati. Talis itaque per Dei omnipotentis gratiam vir iste fuit, ut nec odio, nec invidia ad persequendum eos, qui tales erant, ullo modo excitaretur: nec a miserendo aut parcendo miseris duritia aut crudelitate aliqua restringeretur: sed ut pastor sollicitus, & vere dux populi Dei, salutem omnium & utilitatem in omni quesivit negocio, & quos ipse in via Dei duxit & docuit, ne a perversis seducerentur, & in errorem mitterentur, strenue decertavit. Tantum autem aberat a sevitia, ut pro iis etiam, quibus amarum aliquid pro qualitate factorum necessario inferebat, ipse frequenter amare fleret: ita gaudere cum gaudentibus, cum flentibus flere consuevit. Nam & qui hoc dixit, quendam satanæ in interitum carnis tradere jussit, ut spiritus in die Domini salvus esse possit.

[52] Igitur cum jam prope esset summa dies & ineluctabile tempus, [paci, Arnstedii compositæ, firmandæ adlaboravit, dumque in Bavariam iteram Hungari,] quo Deus omnipotens, propitius terræ populi sui, ultus sanguinem servorum suorum, vindictam retribueret in hostes eorum: etenim l est ultra modum & omnino intolerabiliter superbia ferocissimæ gentis Ungrorum, seducta (credo) superioris anni m successu. Siquidem, ut veracissime dictum est, ante ruinam exaltatur cor n ibi ceciderunt omnes, qui operantur iniquitatem. Prævenit hanc pressuram imminentem Ecclesiæ, pax in palatio regali, quod in Arnstat habitum fuit, ex integro condicta o, & ex magna jam parte per imperatoris nostri fratrumque ejus sapientiam confirmata. Et revera tribubus & linguis innotuit, quia Deus dissensionis non est, sed pacis p: tantam hujus initio operatus est salutem populo suo. Imperatoris quidem spiritus agitabatur in ipso, quia non erat ei tempus exercitum congregandi: sed fiduciam habuit per Christum ad Deum, qui potens est salvare in paucis, sicut in multis q. Aderat ibi Cuno, non jam dux, sed miles, toto, ut putabatur, animo conversus ad pacem, quam paulo ante atrociter impugnabat, cilicio membra domans, Deum gemitibus, ut fertur, exorans, ut si sic ejus sancta voluntas existeret, permissa regi nostro & exercitui ejus victoria, eum ab impiis, quibus se prius conjunxerat, permitteret trucidari, ut possit in perpetuum ab eorum consortio liberari.

[53] [contra quos Otto felicissimo eventu arma movet,] Imperator indici sanxit jejunium ipsa, quæ tunc erat, in vigilia sancti Laurentii martyris, per cujus interventum sibi populoque suo ipsum Deum poposcit esse refugium. Propositum suscepti operis negat expedire bellum, primo sanctæ festivitatis diluculo susceptum, vixdum vespertino crepusculo, Deo misericorditer dispensante & pro suis pugnante, satis feliciter peractum, miserandum post victoriam Cunonis interitum, gloriosissimum imperatoris triumphum, regem ipsum barbarorum, duces & principes captivos, trophæa per totam regni ipsius latitudinem, usque ad ejusdem gentis fines frequentissima: quæ omnia proprii industriam operis, ad laudem & gloriam nominis Dei omnipotentis, expectant r. Nos, ut a quo paululum defleximus, ad propositum redeamus, quid interea pius archiepiscopus Bruno, totius semper perosus malitiæ, & indefatigatus justiciæ executor fecerit, disseramus.

[54] [irrumpunt, nepotem suum quo patriæ consulat, demulcere atque erigere conatur,] Cum videret se ad præstitutum diem seniori & fratri suo magno imperatori cum auxiliaribus copiis non posse occurrere, simulque esset sollicitus, ne forte barbari bellum vitantes, in Galliam, suo juri commissam provinciam, declinarent, arbitratus sic se regno consulere votisque imperatoris sic amplius deservire, Ludolphum prolem regiam, nepotem suum, convenit, ægrum ejus animum blanditiis melle dulcioribus delinivit, statum pristinum, si quæ sua erant, accuratius vellet attendere, repromisit. A quo postquam medicinalia sermonum & exhortationum suarum antidota, non ut prius, obliquis ambagibus declinari, sed solito avidius prægustari & ad interiora pectoris recipi sensit, eum mox in episcopii sui locum venerabilem, Bonnam videlicet s, jucunde satis invitavit, jocundius suscepit, omni voluptate, utrisque digna & commoda, cunctisque, qui aderant, gratissima, non immemor regiæ dignitatis affecit. Qui dum adhuc simul essent, de his, quæ in expeditione bellica, imo divina virtute facta sunt, nuncios acceperunt. Institit nepotem patruus amplius consolari.

[55] [eique post a fratre, qui Coloniam venit ibique conventum celebrat, Itatiam committi curat,] Factum est autem in brevi, instinctu hujus consiliarii, ut filio suo, qui perierat & inventus est, imperator totam Italiam delegaret, &, quod majus fuit, paternam firmissime pietatem impenderet. Ubi dum maxime placuit populo viamque affectavit olympo, repente flos ille integerrimus & robur regni tutissimum e medio excessit t. Pater autem ejus imperator ac semper magnificus triumphator, post luctum consolatione recepta, cum fratre suo veterem necessitudinem nova consuetudine junxit. Coloniam venit. Ibi se non tam fraternis deliciis, quam mutuis cum illo aspectibus, affatibus & cunctis omnino jacundissimis usibus oblectavit. Nec defuit ibidem severa in improbos & importunos cives regni censura judicii, blanda item in bonos & mites piæ dominationis liberalitas. De statu regni rebusque ejus tutandis & dilatandis sedulo & strenue in commune consultum; ut de sanciendis quibuslibet, aliis resecandis cautissime ageretur, summo consilio provisum est u. Quæsivit interea summa diligentia pius pastor Bruno, veritatis assertor, Euangelii propagator, navos & industrios viros, qui rempublicam suo quisque loco, fide & viribus tuerentur, iis ut neque consilium, neque copiæ deessent, sedulo curavit.

[56] Quotquot etiam de principibus & regionariis primoribus, [reipublicæ & gregis sedulo curam gerens viros optimos adhibet in consilium,] ceterisque, quorum dispositio regni intererat, saluberrimis suis ammonitionibus ad communis bonorum omnium utilitatis fedus fide plena consenserant, hos ipse inter summos & familiares habebat, eisdem imperatorem germanum suum apprime conciliabat, pensans non temere a quodam sapiente dictum: “Bonus, ubi negligas, segnior, aut malus fit improbior.” Archiepiscopum Trevirensem Henricum, magni meriti & summæ probitatis virum, qui Rutperto magnifico præsuli, Coloniæ in gravi pestilentia, cum & imperator ibidem esset, defuncto successit x, Wilhelmum quoque præclaræ & gratissimæ excellentiæ archimandritam, nepotem suum, Friderici Moguntini antistitis successorem y, ambos egregios, ambos in lege Domini perfecte instructos, imperatori alterum consanguinitate, alterum probitate, utrunque familiaritate conjunctissimos, ipse quoque inprimis summa veneratione colebat. Hos igitur tales tam illustres, tam certe sapientes & religiosos, & in omnibus bonis artibus eruditos viros ad consilium, ne forte ipse per se, ut sunt humana, a tramite veritatis usquam exorbitaret, frequenter adhibuit: hos cum ipso simul non solum in lectione, consilio & disputatione, sed etiam in acie vidimus, providentes bona non tantum coram Deo, sed etiam coram hominibus.

[57] Erat nanque in Occidentalibus Lotharici regni finibus velut indomita barbaries, [talesque etiam vacuis ecclesiis præficiens,] ea quæ videbatur Ecclesiæ proles, felicitati invidens alienæ, nec minus saluti suæ, despiciens paternæ blandimenta exhortationis, terrorem vix sentiens potestatis. Qui si juri suo permitterentur, suis perversi sibimetipsis pessimi viderentur. Ille vero ante omnia provido usus est moderamine discretionis, ut pro qualitate locorum & temporum, in prælatione pastorum ad sapientissimi imperatoris nostri imperium, Dominici gregis paci & tranquillitati consuleret: illos nimirum ceteris preferens, quibus nequaquam esset incognitum, quid pastoris esse officium, quid mercenarii esset vitium, quid in ministerio suscepto, quid in angaria aut agendum esset aut sperandum: alios, ut quasi cortinæ hyacinthinæ interiora domus Domini ornarent: alios, ut quasi saga cilicina deforis violentiam tempestatum arcerent. Libet meminisse quoddam hujus pii Patris pium & laudabile factum, quod in ipsis sacerdotii sui primordiis ut pro luctu spirituque meroris in oppressorum cordibus excitaret spem salutis, effecisse cognoscitur: quanvis hoc ipsum ob inopiam recte dividentium, linguæ calumnianti fuit obnoxium. Quid enim non pervertit invidentia, qua nulla major videtur esse amentia?

[58] [Leodiensem episcopum creari Ratherium ac e sede illa paule post dejectum] Siquidem Ratherus Veronæ, quæ civitas est Italiæ, ordinatus præsul, cum ex quadam levi suspicione, ut mos est gentis illius, ab honore propriæ sedis esset expulsus, Leodiensi cathedræ vacanti magna ejus industria secundum statuta canonuum incardinatus est z. Quod quidem propter abundantem doctrinam & eloquentiam copiosam, qua inter sapientissimos florere visus est, non eidem solum ecclesiæ, cui præfuit, sed & multis aliis circumquaque valde proficuum fore putatum est. Simul quia in illis per zelum & contentionem, unde fieri solet inconstantia & omne opus pravum, quidam etiam sacerdotes Domini plerunque, quod dictu nefas est, terrenæ plus justo confisi potentiæ, populum imperitum scandalizabant: sæpe dictas sæpeque dicendus domnus Bruno, cui jam totius regni dispensandi cura imminebat, ratus id, quod verum fuit, hunc ejectum antehac & neglectum, hoc tanto beneficio ad illud fidei & veritatis fedus adduci, ut a nemine posset seduci, ita demum os loquentium inimica obstruere posse credidit, si nulla occasio scandali posset in eorum Episcopo reperiri. Sed ad sui perniciem pars sinistra prævaluit, quicquid pro salute eorum gestum est, hoc sibi pestiferum æstimabant. Quid multa? Erratum est, sevitum est, nec cessatum est, donec expulsione ejus crudelitati suæ & nequitiæ satisfacerent.

[59] [sedi Veronensi e qua antea pulsus fuerat, restitui curat,] Ablata est omnis spes restitutionis ejus. Conspiratio enim gravissima facta est, quæ, nisi & hic penitus amoveretur, & eundem locum Baldricus, qui erat de magnatum terræ illius prosapia oriundus aa, subrogaretur, sedari non posse visa est. Ad hanc sentinam tempestates undique innumeræ confluxerunt, navis Ecclesiæ, laborante remige, fluctuavit, gubernator ipse procellosæ tempestatis impetum ferre non potuit. Cessit igitur, cessit, ne vinceretur a malo, sed vinceret in bono malum. Cessit adversantium voluntati, ut suo eos gladio jugularet sibi. Obstricti sunt Sacramentorum fide spontanei, ut, si accipere mererentur episcopum, quem petebant, invicta exinde firmitate auctoritatem Ecclesiæ & jus imperatorium tuerentur bb. At ne quid in ejusmodi negotio imperfectum restaret, quod curiosis alienarum rerum investigationibus scrupulum commoveret, cum imperatore germano suo id effecit, ut Ratherio episcopo, bis jam destituto, antiqua sedes Veronensis ecclesiæ redderetur cc. Multa sunt alia & prope infinita, quæ in brevi non in Lotharicorum tantummodo populo, quem ipse ex integro susceperat gubernandum, quem etiam, sicut inpresentiarum cernitur, ex inculto & fero pacatum reddidit & mansuetum, sed etiam per totum regnum gloriosissimi imperatoris sui, in Dei rebus & salute totius populi, strenuissime operatus est. Erat enim eidem omnino communis cura cum seniore & germano suo, quorum uterque de altero merito gloriabatur in Domino.

[60] Præterea Lotarium, sororis suæ filium, de antiqua regum prosapia ortum, cum a sobrinis suis vehementer esset oppressus, [Lothario sororis suæ filio opitulatur, Normannorum etiam barburiem mitigare conatus.] mirifice eruit & exaltavit, nec cessavit, donec in locum patris sui regem constituit, ac majores ipso potentioresque Hugonis filios omnesque illius regni principes sub jugum ejus stravit, ita prospiciens universis, ut, sub unius moderamine imperii omnes pariter & ab hostibus tuti & inter se invicem possent esse pacati dd. Imminet regno illi, quod reticendum non est, sæva clades, Nortmannorum gens, quibus in piratico latrocinio non sunt alii exercitatiores. His ex magna jam parte præda erat populus, dissensione & civili pernicie assuetus. Quod illis superfuerat, inter se domestica seditione consumpserant; egit autem provida dispensatio Rectoris nostri, qui, quoniam hominem se esse intellexit, humani nihil alienum a se putavit, egit, inquam, ut ad se, quasi ad tutissimum portum, confugerent omnes, qui quietem & pacem amarent; ipsorum etiam barbarorum immanitatem & intolerandam dudum ferociam mitigavit, siquidem eodem tempore & rex eorum Haroldus cum magna suæ multitudine gentis Regi regum Christo colla submittens vanitatem respuit idolorum ee.

ANNOTATA.

a Surius & Leibnitius addunt servitio.

b Quandonam, quod hic Rotgerus memorat, Sanctus noster fecerit seu potius facere inceperit, pronum est colligere ex iis, quæ in Commentario prævio § X, quo de monasteriis, abs illo tam abs illo tam in Lotharingia hujusve parte Hannonia, quam in diœcesi Coloniensi vel auctis vel instauratis vel denique a fundamento erectis, disserui, in medium adduxi.

c Vitæ canonicæ regulam, quam monasteriis, a se in diœcesi Coloniensi vel conditis vel instauratis, præscripsisse Brunonem, biographus ejus hic tradit, aliam haud exstitisse, quam quæ anno 816 a concilio Aquisgranensi canonice victuris fuerat præscripta, probatum dant, quæ in Commentario prævio num. 148 & duobus seqq. adduxi; iis autem confirmandissubservire potest Susatense a Sancto in diœcesi Coloniensi fundatum canonicorum collegium; hisce enim Aquisgranensem vitæ canonicæ regulam præscriptam fuisse, fas est colligere ex infra exhibendo Sancti Testamento, utpote in quo hic, fuisse illis in monasterio & claustro, ut clerici, secundum regulæ Aquisgranensis statuta canonice viventes, debebant, habitandum, prodat sequentibus hisce sub finem verbis: Monasterio & claustro Sosatio fundando libræ centum, &c.

d Monasteria pariter Sanctum in regno, curæ suæ commisso, seu Lotharingia partim per se, & partim per alios, quos eo crebris admonitionibus adduxit, vel auxisse vel si essent seu Normannorum seu Hungarorum irruptionibus bellisve intestinis diruta, instaurasse vel etiam a fundamentis exstruxisse, Rotgerus hic indicat. Monasteriis illis seu locis sacris, de quibus juxta ac de regula, a Sancto eadem inhabitaturis præscripta, in Commentario prævio § X & seq. tractavi, accensenda merito etiam est collegiata Leodiensis S. Martini ecclesia; hanc enim frequenti impulsu summi & incomparabilis viri Domini Brunonis archiepiscopi sese fundasse, in jam supra sæpius laudata, quæ apud Marteneum Veterum Monumentorum Collect. ampliss. tom. 7 exstat, anni 965 charta Euracrus, Leodiensis episcopus, affirmat, simul etiam ecclesiæ isti monasterium sese adjunxisse iisque qui id inhabitaturi essent, Aquisgranensem vitæ canonicæ regulam præscripsisse, non obscure prodens; ut hinc etiam, fuisse a Brunone monasteriis, quæ in Lotharingia vel ipsemet exstruxit vel exstruenda curavit, non aliam, quam Aquisgranensem vitæ canonicæ regulam, præscriptam, non immerito possit argui.

e Epist. 2 ad Thessalon. cap. 3, ℣. 10.

f Sur. & Leibn. addit Et ecclesiarum.

g Ad Rom. 12, ℣. 17.

h Ecclesia, quam hic Rotgerus memorat, ad S. Mariæ monasterium, de quo mox fuit locutus, spectabat fueritque proinde ab eo haud multum remota; fuisse autem tam monasterium isthoc, quam ecclesiam illam seu templum S. Matthæi nomine aliquando etiam insignitum, Gelenius in Preciosa Hierotheca pag. 62 prodit, addens, templum modo S. Andreæ nuncupari.

i Epist. Jacobi cap. 3, ℣. 16.

k Fuisse etiam, qui Brunoni, quod nefarios quosdam prædones in exsilium pepulisset, obtrectarint, ex hoc Rotgeri loco apparet; ex horum autem numero exstitisse opinor illos, qui, quemadmodum in Commentatario prævio num. 133 vidimus, a Brunone, non ut reipublicæ & religioni consuleret, sed ut sororis suæ Gerbergæ commodis serviret, relegatum fuisse Raginarium, Montensium comitem, dicebant.

l Vox hæc e librarii dumtaxat errore in codice nostro videtur exarata. Certe ejus loco apud Surium & Leibnitium itemque apud Folcuinum loco. ad lit. h in Annotatis, cap. proxime prægresso subjectis, cit. legitur aggravata, ac porro sic, ut sensus habeatur perfectus, legendum apparet.

m 954 nempe, quo Hungari, e sedibus suis egressi, transitis plerisque Germaniæ provinciis, multisque Lotharingiæ & Galliæ locis, uti in Comment. prævio § VII vidimus, vastatis, per Italiam in patriam suam sunt reversi.

n Proverb. 16, ℣. 18.

o Etsi Folcuinus, qui omnia etiam, hoc & seq. num. a Rotgero narrata, iisdem fere, quibus id ille facit, verbis adhibitis, loco iterum ad lit h in Annotatis, capiti proxime prægresso subjectis, citato recenset, e Rotgero ista, uti ibidem indicavi, acceperit, hic tamen non in palatio regali, sed habet, & quidem, ut apparet, melius, in placito regali.

p Ad Cor. 1, cap. 14, ℣. 33.

q Lib. 1 Reg., cap. 14, ℣. 6 Non est Domino difficile salvare vel in multis vel in paucis.

r Prælium, a Rotgero hic memoratum, quo Hungari ingenti clade fuerunt prostrati, ad Licum fluvium haud procul a civitate Augustana X Augusti die ac proin ipsamet luce, ut Rotgerus hic memoriæ prodit, S. Laurentio sacra, anno 955 fuit commissum.

s Notissima hæc est ad Rhenum civitas, archiep. & electoris Coloniensis hodieque sedes.

t Anno videlicet 957, ut Hepidannus aliique memoriæ produnt.

u Placitum ab Ottone Coloniæ celebratum Rotgerus hic indicat, idque haud dubie aliud non est, quam quod ibidem anno 956 post Pascha Ottonem celebrasse, Frodoardus in Chronico prodit.

x Reginonis continuator ad annum 956 sic scribit: Ea tempestate gravis per omnes regni partes pestilentia grassabatur, quæ innumeram populi multitudinem passim extinxit. Ex qua Rotbertus, a Rotgero hic Rutpertus, ab aliis etiam Robertus, appellatus, archiepiscopus Trevirensis & Hadamarus abbas Fuldensis obierunt. Quibus Henricus in episcopatu & Hatto in abbatia successerunt.

y Frederico Moguntino archiepiscopo, sub anni 954 finem e vivis sublato suffectus omnium suffragio in conventu Arnstadiensi fuit Wilhelmus, vir plane egregius, Ottonis, non ex Editha regina, sed e matre Slavonica filius. Comment. prævium num. 89 consule.

z In Comment. prævio de Ratherio primum num. 33 & seq., deinde vero de ejus ad sedem Leodiensem promotione num. 80 & binis seqq. tractavi, hancque anno 954, cui etiama chronographo Saxone innectitur, accidisse probant, quæ ibidem adduxi; etsi autem, quin canonice ad sedem illam promotus fuerit Ratherius, dubitandum haud videatur, Rotgerus tamen, dum eum e sede Veronensi ob levem dumtaxat suspicionem fuisse expulsum, hic scribit, rationem, ob quam factum id fuerit, sese haud sat habuisse exploratam, prodit. Ratherius enim, ut Luitprandus lib. 3 Hist. cap. 14 tradit, Verona Papiam seu Ticinum, quod Bajoarios in Italiam evocasset, in exsilium fuerat, anno, ut chronographus Saxo docet, 933, ab Hugone rege conjectus, seque abs hoc Papiæ in quamdam turriculam fuisse non sine sua culpa retrusum, ipsemet in sua ad Joannem XII Papam epistola, apud Dacherium tom. 1 Spicil. edit. an. 1723, pag. 372 fatetur.

aa Avunculum ejus Sigebertus facit Raginarium, Montensium comitem, fuisseque nobilissimo loco natum, inter omnes convenit.

bb Omnia fere, quæ huc usque a num. 58 de Ratherio Rotgerus hic narrat, refert iterum, sed cap. 23, iisdem fere, quibus id ille facit, verbis Folcuinus, Lobiensis abbas. Idcirco, hicne e Rotgero, an contra e FolcuinoRotgerus, quæ scribit, deprompserit, incertum esse, Mabillonius Sæc. V Benedictino pag. 481 pronuntiat; verum vide, quæ cap. 3 subjeci, Annotata ad lit. h.

cc Id, ut apparet, anno 963 aut seq. est factum.

dd Qui intelligenda sint, quæ hic de Lothario, Hugonisque Magni, Parisiensium comitis filiis, Rotgerus scribit, in Comment. prævio num. 173 & seq. exposui.

ee Normannos horumque regem Haroldum, a Rotgero hic memoratos, de quibus in Comment. prævio § X nonnulla disserui, cum Normannis, quos cum principibus suis anno 957 baptizari curasse Brunonem, chronographus & annalista Saxo tradunt, non confundendos, ibidem ostendi; verum superest, ut, qui qualesve hi posteriores Normanni exstiterint, hic modo, quod ibidem non feci, paucis examinem. Luitprandus lib. 4 Hist., cap. 7 de tribus Henrici Aucupis filiis sermonem instituens sic scribit: Tertium … Brunonem nomine, quem pater Sanctus, quoniam Normanni Trajectensem destruxerant omnino ecclesiam, ob ejusdem recuperationem voluit militare; verum, cum Bruno duodecimum ætatis suæ annum, moriente patre suo Henrico Aucupe, vix esset e supra dictis ingressus, voluisse hunc, quod in modo recitato Luitprandi textu traditur, verosimile non est, nec, ut Bruno contra Nortmannos, vivente ac volente patre, militasse credatur, permittunt, quæ Rotgerus supra num. 8 & duobus seqq. scribit; cum hæc autem sic habeant, in Luitprandi textum e librarii oscitantia errorem irrepsisse, vocabuloque Pater vocabulum Frater substituendum opinor itaque etiam hodie Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii existimasse videtur. Nulli quidem, Othonem voluisse, quod verbis supra huc transcriptis Luitprandus ait, scriptores antiqui abs hoc diversi memoriæ usquam produnt; verum omnia, quæ Otho gessit, litteris commendata non sunt, utque veritati tam quæ loco mox cit. Luitprandus, quam quæ, ut dictum, chronographus & annalista Saxo de Nortmannis, sacris undis, Brunone curante, ablutis, scribunt, intelligantur consona, videturomnino exigi, ut Bruno, cum iterum, jam instaurata, quæ a Danis destructa fucrat, Ultrajectensi civitate, Haroldoque rege cum Nortmannis suis ad fidem converso, Nortmanni alii, fortassis Norwegi, in regionem vicinam anno 957 irrupissent, arma in hosce, fratre Ottone volente, movisse ac eorumdem, cum cedere fuissent coacti, numerum non parvum juxta ac magnates, ad fidem conversos, sacris undis ablui curasse credatur.

CAPUT V.
Ottoni, in Italiam profecto, copias auxiliares mittit, inde redeunti obviam procedit, cum eo conventum & Pentecosten Coloniæ celebrat, Compendium, ut nepotes conciliet, profectus, Remis obit, Coloniamque delatus in S. Pantaleonis ecclesia sepelitur.

[Ottoni. in Italiam post commendatum ei filium profecto, copias auxiliares mittit,] Erat imperatori filius adhuc tenellus delicatissimæ indolis & integerrimæ voluptatis a, obses pacis & gloria plebis; hunc archiepiscopis Patruo fratrique commendatum b ad custodiam regni Cisalpini reliquerat imperator, profecturus Romam & res totius Italiæ ordinaturus cæsar ipse futurus, electum summo consensu ab omni populo regem esse constituit, unxeruntque Ottonem, æquivocum patris, Bruno archiepiscopus, Wilhelmus & Henricus ceterique sacerdotes Domini regem in Aquisgrani palatio c & exultavit maxima gratulatione populus dicens: vivat rex in æternum. Divisi sunt deinde ab alterutrum germani, par semper invictum: & imperatore Alpes Pœninas d transeunte, remansit citra spectatus, atque incredibili pietate utrobique desideratus, pius pastor & archiepiscopus Bruno. Non longe post domino & fratri suo, quia ipsum per se ire non licuit, auxiliares copias non levem armaturam de Lotaricorum populo misit. Iis præfuit Godefridus Dux, quem ipse nutrivit, vir sapiens & religiosus, amantissimus pacis, observantissimus æquitatis, imperatori per id tempus ad votum serviens, omnibus placens e. Hic eodem tempore febre correptus, in magnam spem futuræ quietis expiravit. De cujus innocentia quodammodo securus, quasi testis & conscius vitæ ejus pius pater Bruno, cum de pecunia dispensanda ageretur pro remedio animæ illius, non valde illum talibus indigere asseruit.

[62] Imperatoris præterea reditum frater ejus nocte dieque sollicitus expectavit, [redeunti inde obviam procedit, Pentecoste que cum eo Coloniæ celebrata,] redeunti in omni gloria letus occurrit f. Ejus enim eximia virtus, dignitas, & in eo negocio, quod gessit, fides & continentia: simulque cum ipso spem ocii & tranquillitatem animorum, judicia, leges, cum concordia populi, regis & principum auctoritatem reductam estimavit. Cujus consiliis omnibus, cum ipse nihil aliud dies ac noctes, nisi de salute populi cogitaret, interfuit, & inter primos excelluit. Hic eidem gravissimus auctor ad constituendam, fidelissimus socius ad comparandam, fortissimus adjutor ad rempublicam perficiendam fuit. Igitur cum in sanctissimo studio imperator tricesimum regni sui, Germanus ejus duodecimum pontificatus sui ageret annum, nondum nisi vix prælapsus ætatis quadragesimum, sanctam Pentecosten simul Coloniæ celebrantes, qua major mortalibus gloria concessa non est, sese invicem inter sancta solennium dierum Officia, una cum diva matre, sorore regina, nepotibus, filiisque regibus totaque illa Deo dilecta familia & cunctis regni senatoribus adfuerunt g.

[63] Constat enim, nullum aliquando locum tanta celebritate, [Compendidium, ut nepotes suos in concordiam adducat, proficiscitur,] tanto splendore omnis generis hominum, ætatum, ordinum floruisse. Hanc itaque gloriosissimi Cæsaris Augusti, & germani ejus, summi & incomparabilis viri Brunonis archiepiscopi, fidam Deoque placitam in omni voluntate & opere conjunctionem, hanc conspirationem in omni utilitate & honestate administranda & bene gerenda, hanc jocundissimam vitæ officiorumque omnium societatem, mors seva, mors horrenda, mors, inquam, sola diremit. Et revera quanvis nihil atrocius videretur, nihil tamen esse potuit, quod eam innocentius diremisset. Ergo cum summus antistes Bruno senioris & fratris sui, Orientem versus euntis h, contubernia, ruens prius in oscula & flens largiter, liquisset, pacataque omnia & quieta intra metas regni sibi creditas, agens Deo gratias, aspexisset, iterum iterumque suos omnes, clerum populumque, quæ agenda fuissent, ammonuit, & mox in Occidente Compendium i adiit, ut ibidem nepotes suos ab invicem dissidentes ad concordiam revocaret, in fide & gratia stabiliret ecclesiæ Religionem, regi honorem &, quæ sua essent, dictante æquitatis ratione, annuente Domino, singulis confirmaret.

[64] Eo intentus negotio infirmari cœpit & Remensium civitate gravi corporis molestia detentus quinto demum die postquam invasit ægritudo eum prevenit k. Quibus diebus in itinere non minus, [infirmatur, morbique molestia Remis detentus,] quam in hospitio, lectione assidua, nullo pene alio cibo refocillatus est. Interrogatus autem familiariter ab episcopo Wicfrido, ut ipse testis est, cujus morbi gravedine urgeretur, non morbum, sed dissolutionem sui corporis esse, respondit. Episcopus itaque supradictæ metropolis l dignissime eum recepit, humanissime tractavit. Et in festivitate quidem, quæ tunc inerat sancti Remigii m, levius aliquantulum habuit, ita ut clientulis ejus & sociis spes esset recuperandæ salutis ejus. Ipse autem vocatis episcopis, qui simul cum eo venerant, Theodorico & Wigfrido n, postulavit ut testamenti sui faciendi copiam ei facerent, & adjutorium ei adhiberent. Quod cum perdolenter & lachrymabiliter valde excusarent, valetudinem optatam in brevi pollicentes futuram, ille animi industria, qua semper viguit, econtra renisus: dum tempus est, inquit, hoc fiat: multa nobis alia post hæc restant agenda.

[65] [ibidem, condito testamento confessioneque, de cujus generibus] Ingravata est deinde infirmitas & invaluit: jamque anhelitus, intercluso faucium meatu, vitalium lassitudinem premonstravit. Tunc vocato notario, coram memoratis testibus testamentum suum ipse dictavit: res omnes, quas habuit, a sese, dum adhuc in bona spe viveret, abalienavit, dispersit, dedit pauperibus: quodque ordinandis exterioribus ecclesiarum Dei ædificiis congessit, in brevi secundum collatam sibi sapientiam, facta & corroborata cautione sua, congrue & professione sua digne divisit. Hoc qui legere ipse querit, inferius scriptum in promptu habebit o. Ingenium, quod mundo corde & jugi exercitatione politum dono Dei reddidit & illustre, illum, ut liquido apparet in ejus verbis, non defecerat in extremis p. Post hæc pauper Christi, collecta animi virtute, iterum semotim episcopos advocavit. Quibus assidentibus, & interioribus factis, hæc verba, gemitu exuberante & fletu inundante, profudit: Tria mihi videntur genera esse confessionis, quibus se cor hominis Domino Deo suo, scrutatori cordium, patefacit: non ut ipsi, qui nichil non novit q, veracius semetipsum agnoscat, & aut Deum in benefactis laudet, aut se in malefactis accuset.

[66] [nonnulla proloquitur,] Hoc cum semper fieri debeat, (sic enim vigilare præcipimur, ne fur veniens nobis incautis dampnum illaturus irrepat) tunc pulsante Domino domus per infirmitatis molestiam, necesse est, ut mens se, quibus potest viribus, erigat: qua valeat intentione, judici suo appropinquanti assurgat, sopitis terrenis desideriis, spe ad superna flagret, bona perennia etsi non meruit, minime tamen desperet: sibi diffidat, in Domino confidat. Ecce fratres dilecti, sicut cernitis, pulsatur janua pectoris mei: vocor ad reddendam rationem operis mei, si quid potestis, rogo, ferte præsidium, orationis vestræ porrigite manum. Incertus inter spem metumque feror, ut in neutram partem pronior inflectar, id vero enitendum est. Sed, quæ sunt vires meæ? Misericordiæ remedium præstolor, in manu Creatoris mei sum, de me quod ipsi placet, ut fiat, expecto. Bonum est confiteri Domino: confessio & magnificentia opus ejus. Non enim aliquid boni, nisi ipso operante, fieri potest. Est autem quædam confessio, non peccata deplorans, misericordiam tamen implorans, de qua per Psalmistam ex persona Domini dicitur: sacrificium laudis honorificabit me r, & illic iter, quo ostendam illi salutare meum s. Hoc salutare, id est, Dominum Jesum, ore confiteor, & corde credo, quod Deus illum suscitavit a mortuis. Hic omnes thesauros sapientiæ & scientiæ absconditos agnosco.

[67] Hunc Dominum Jesum nemo potest dicere, nisi in Spiritu Sancto. [emissa ac sacro Viatico percepto,] Ante illum est omne desiderium meum & gemitus meus ab eo non est absconditus. Dixi, confitebor adversum me injusticias meas Domino, quod est secundum genus confessionis, lamentabile in peccatis. Tertium, quod commendat beatus Jacobus Apostolus: Confitemini, inquiens, alterutrum peccata vestra, & orate pro invicem, ut salvemini t. Hoc vobiscum, domini & fratres mei, agere volo, hoc anxie quæro. Spero autem, quod advocatum habemus apud patrem Jesum Christum justum, & ipse est propitiatio pro peccatis nostris. Deinde postquam his se coram Domino totum effudit, Corporis & Sanguinis Dominici Sacramentum, virtutis ejusdem Sacramenti non inscius, expetivit. Quod cum fuisset allatum Vir ille Domini, quid animo senserit, corpore prostratus ostendit. Refectus autem hac vitali alimonia, spe validior, lectulo restitutus est, dies postquam non minus, quam quinque, in eodem corporis languore & spiritus fervore permansit.

[68] Solenni vero die beatorum martyrum Gereonis & sociorum ejus u jam vertente, [post habitam ad suos orationem nocte post S. Gerconis festum] subito mentis excessu raptus, episcopis, ducibus, comitibus, & cunctis, qui aderant, luctum movit ingentem, quia dissolutionem optatissimi corporis instare putabant præsentem. Ille, ut solebat, paululum convalescens, tumultum manu sedabat, fletus & rugitus astantium mitigabat, majores & hoc affatu ultimo digniores ex nomine vocabat, nolite, inquiens, nolite, fratres, hac mea sorte tristari. Divinæ ammadversionis judicio cunctis mortalibus imposita est ista conditio. Non licet nolle, quod Omnipotens sanxit inevitabile: tristibus istis in brevi leta succedunt. Illuc non absumpta vita, sed mutata in melius; pergo, ubi viros longe plures & clariores, quam umquam viderim, cito videbo. Nec plura his locutus lectulo fessa mox membra reposuit. Consuetum paulo post, luce adhuc integra, vespertinæ laudis Officium, nocte jam profunda Completorium ipse cum fratribus consummavit, Domino Deo suo Sanctorumque ejus precibus sese quasi mox iturum attentius commendavit, iter suum magno illo Viatico, sancto videlicet & unico redemptionis nostræ pignore, munivit, episcopos, seipsumque & eos, qui præsto erant, benedictione consignavit.

[69] Ita tremendam dissolutionis suæ horam animo intento ad Creatoris sui imperium expectavit. [media transacta e vivis excedit, Coloniamque] Exin x media nocte transacta, conversus nisu, quo poterat, ad episcopum Theodoricum, nepotem suum y. Domine, inquit, ora & mox inter psallentes Domino & orantes, nimiumque flentes, spiritum exhalavit z. Quod in illo non potuit mori, redditum est Creatori: Corpus autem ejus exanime, sicut ipse vivus præceperat, eodem die, id est, quinto Idus Octobris, indefessi ejus comites levatum in feretro transferentes, nono aa postea die ad augustam sedis ejus metropolim Coloniam pervenerunt. Quorum adhuc nonnulli jurejurando & mirum in modum affirmando testantur, in illo longo itinere nullam pene lassitudinem aut laboris molestiam se sub tanto onere pertulisse. Unde autem ibant, quocunque ibant, quascunque gentes, quascunque terras attigerant, omnes mirabiliter hujus, ut eorum verbis utar, digni Deo Viri merita in rempublicam, in imperatorem, in reges, in principes, in omnem populum eximia, qua quisque facultate poterat, estimabant.

[70] [delatus ac ibidem summo omnium luctu] Jam vero cum ejusmodi exequiæ Coloniam adventarent, & hoc per omnem regni Lotarici populum fama nimis odiosa dispergeret, ita dissoluti sunt omnes, præsertim sanctissimæ sedis illius & Ecclesiæ alumpni, quasi discessus tanti Pastoris & obitus ejusdem esset Ecclesiæ funus. Nam secundum amplitudinem prioris consolationis, tunc invaluit vis & magnitudo doloris. Flebant omnes, plerique donec exsiccarentur in eis lachrymæ: multi, congelatis membris attoniti, in tanta orbitatis hujus miseria semetipsos vivere obliti sunt. Ante omnes luctu se lachrymisque, magis autem interno dolore cordis affecit, qui hunc Patrem patriæ præ ceteris amavit, Folcmarus bb memorabilis probitatis & industriæ diaconus, ac prudens fidelisque hujus sanctæ Ecclesiæ protus cc & œconomus, quo nomine eum ipse pater, utputa vicarium suum, & sibi in omni negocio conjunctissimum dd, honorare consuevit. In quo solo tunc omnium desolatorum ora, oculi & animi versabantur: quorum certe omium voluntate atque desiderio jam electus, licet nondum designatus, fuerat præsul. Huic pater pius absenti, quod eum nosset ex nomine, res suas omnes egenis & ecclesiis episcopii sui distribuendas, præscius (credo) futuræ successionis, summo studio delegavit ee.

[71] [in suburbana SS. Apostolorum ecclesia tantisper depositus] Est prope muros civitatis ecclesia, structura quidem & opere humilis, sed Apostolorum nomine, in quorum veneratione consecrata perhibetur, insignis. In ea depositum Pastoris sui corpus exanime, sacerdotii velabant insignibus: quo paucis, nisi episcopis & quibusdam secundi ordinis sacerdotibus, patebat accessus. Inde mox elevatum, clerus & populus cantum plantumque permixtum ingeminantes, in ecclesiam beatissimi Petri Apostolorum principis, ubi sedes erat venerabilis ff, detulerunt. Noctem illam celeberrime in vigiliis, & psalmodiis, vix refocillatis corporibus, insomnem duxerunt. Mane autem facto, convenit universa civitas, & eorum, qui de diversis provinciis & regnis subita fama exterriti advenerunt, innumerabilis multitudo. Adfuit Trevirensis archiepiscopus, & Leodiensis antistes gg. Processerunt in medium episcopi Theodoricus & Wicfridus, testes ultimæ sanctionis ejus & legationis, quam filiis suis ibidem Deo militantibus misit.

[72] [postridie; lecto ejus testamento, in S. Pantaleonis] Lectum est testamentum ejus in presbyterio venerabili ante altate sanctissimi Petri: recensita sunt & ea, quæ pio quidem & sollicito in Dei rebus animo rogavit & jussit, sed scribenda non censuit: videlicet ut anno illo toto per singulos nunquam minus, quam libra integra, in usus pauperum erogari deberet hh. Deinde secundum postulationem & desiderium cordis ejus, quo flagrabat in extremis suis, suasum est clero sanctissimo, ut volenti animo corpus ejus transferri permitterent ad monasterium monachorum, quod in honore sanctorum martyrum Pantaleonis, Cosmæ & Damiani atque Quirini, extra urbis, muros non solum tunc construxit, sed adhuc usque consilio & providentia sua construit, & ordinare non cessat, gubernante Deo insignia bonæ voluntatis ejus per Sanctorum merita, quorum illuc & reliquias advexit ii, & patrocinia sibi religiosa & sedula supplicatione providit. Assenserunt promptissima voluntate omnes ad omnia, quæ imperavit: solum illud difficilime persuasum est, ut de summo sacratissimæ sedis ejus loco corpus abduceretur exanime.

[73] Lugebant quasi iterum destituti, non audentes post longam deliberationem, [uti id ferebat, ecclesia, XIX Octobris die fuit sepultus.] vel in hoc resistere ejus gloriosissimæ voluntati. Deductus est ergo Pastor ab ovibus, dici non potest, quibus lamentis & questibus, sepultus est in ecclesia beatorum martyrum quartodecimo Calendas Novembris. Ubi usque hodie perspicue monstratur, quantus fuerit in oculis bonorum omnium. Quem posteaquam amiserunt, qualis fuerit, boni & mali lucidius agnoverunt. Frequentant locum sepulturæ ejus, certatim memorant, quid fecerit, quid docuerit, qualis vixerit, qualis obierit. Modo pro illo orant, modo, ut ipse pro se orare dignetur, rogant: signa non querunt, vitam attendunt, doctrinam recolunt, futurum in eo aut sibi aut posteris suis magnum aliquid pollicentur kk. Denique omnes ejus monimentis sicut olim per vivum, ita nunc per mortuum ad Dei laudem & gloriam excitantur.

ANNOTATA.

a Leibnitiana editio: voluntatis.

b Hinc simul & ex eo, quod Brunonem regni Cisalpini vicarium Otto, in Italiam profecturus, crearit, fuisse abs hoc Ottonis Junioris tutorem tunc constitutum non tantum Wilhelmum ejus patruum, Moguntinum archiepiscopum, verum etiam Sanctum nostrum, concludendum apparet. Commentarium ptævium § XV videsis.

c Hæc anno 961, quo Otto, summo Pontifice aliisque invitantibus, in Italiam, corona imperiali ibidem condecorandus, se contulit, evenisse, in Commentario prævio num. 190 docui, ubi etiam, Henricum, qui una cum Brunone & Wilhelmo, Ottonis Junioris Patruo & fratre, unxisse hunc in regem hic traditur, exstitisse Trevirensem archiepiscopum, indicavi.

d Hæ, quæ a Leibnitio etiam Penninæ, a Surio vero & aliis pœninæ vocantur, ab Occasu in Ortum, inter summum Penninum & Adulam montem, Gallice le mont de S. Gothard, sese, ut Baudrandus in Lexico Geographico docet, extendunt.

e Reginonis continuator ad annum 964, nonnulla de peste, quæ, dum Otto in Italia anno 961 & duobus seqq. versaretur, exercitum ejus invasit, præfatus, subjungit: Ex qua pestilentia obierunt Heinricus, archiepiscopus Trevirensis, & Gerricus, abbas Wirtzeburgensis, & Godefridus, dux Lothariensis. Godefridus, dux Lothariensis, quem e peste in Italia anno 964 obiisse, scriptor laudatus his verbis prodit, alius indubie non est, quam dux Godefridus, quem auxiliaribus copiis, e Lotharingia Ottoni, anno 961 in Italiam profecto, a Brunone missis, præfuisse febrique correptum exspirasse, Rotgerus hic tradit; verum quis posterior is Godefridus, militumne Lothariensium dux seu præfectus, an Lotharingiæ gubernator? Apud Marteneum & Durandum tom. 2 Veterum Scriptorum exstat Diploma, in Commentario prævio num. 176 jam citatum, estque, ut ibidem docui, cur Godefridus dux, qui Diplomati isti, quod anno 953 datum notatur, subscriptus reperitur, exstitisse credatur Lotharingiæ gubernator; quare, si cum Godefrido isthoc unus atque idem sit Godefridus dux, a Rotgero hic laudatus, consectarium erit, ut hic non modo Lothariensium copiarum præfectus seu dux, sed ipsiusmet, e qua hæ Ottoni submissæ erant in auxilium, regionis gubernator exstiterit. Verum cum Godefridus, qui copiis Lothariensibus, post annum 960 in Italiam missis, præfuit, a Brunone, qui, anno demum 925 natus, anno 953 nondum certe ætatis suæ annumtrigesimum attigerat, educatus, teste Rotgero, fuerit, is verosimillime anno isto exstiterit adhuc junior, quam ut veluti Lotharingiæ gubernator præfato, quod tunc datum fuit, diplomati subscripsisse credatur; cum autem sic habeat, a Godefrido, qui diplomati subscribitur, videtur distinguendus. Verum quid si hujus filius exstiterit eique in Lotharingiæ regimen vel ante vel post annum 959, quo a Brunone Fredericum comitem Lothariensibus fuisse præfectum, Frodoardus in Chronico ad annum illum scribit, fuerit suffectus? Eo in casu, vel quod sub num. 162 vel quod sub num. 176 finem in Comm. prævio dictum est, evenisse, credibile evadet, dicendumque erit, si postremum habuerit locum, Frodoardum, etsi loco mox dicto, dum Fredericum a Brunone fuisse Lothariensibus præfectum ait, generatim loquatur, minime tamen officere, quo minus hic non toti Lotharingiæ, sed hujus dumtaxat parti præfectus a Brunone fuisse credatur. Porro sunt, qui, dum Godefridum, a Reginonis continuatore loco supra cit. memoratum, exstitisse Lotharingiæ gubernatorem, contendunt,antea hunc exstitisse Arduennæ comitem, in animum inducunt; ast nihil omnino, quo hæc eorum opinio solide probari queat, invenio. Neque vero quidquam, eo conducens, Mabillonius, qui Godefridum, a Reginonis continuatore memoratum, Lotharingiæ Inferioris seu Mosanæ ducem in Annalibus Benedictinis lib. 46, num. 81 appellat, usquam suppeditat, etsi interim Godefridi, Arduennensis comitis, consobrinum exstitisse Fredericum, quem Lotharingiæ Superiori seu Mosellanæ vice sua Bruno præfecit, jam cit. eorumdem Annalium lib., num. 23 aperte prodat.

f Wormatiæ nimirum, cum annus 965 ad 2 Februarii diem dumtaxat adhuc esset provectus, ut Reginonis continuator ad annum istum docet.

g De magno placito seu conventu, quem ab Ottone, ex Italia reverso, Coloniæ Agrippinæ anno 965 celebratum fuisse, Frodoardus in Chronico prodit, sermonem hic fieri ex antecedentibus fit perspicuum; cum autem conventus ille, de quo Commentarium prævium § XVI videsis, seu annus Christi 965 cum trigesimo regni Ottonis anno in codice nostro hic conjungatur idemque tam in Suriana, quam in Leibnitiana editione fiat, id enimvero, ut dictus Christi annus cum dicto regni Ottoniani anno in Sancti nostri Vita hic conjungatur, non a scriptore, qui Rotgerum interpolarit, sed abs ipsomet hoc biographo nostro esse profectum huncque proinde regni Ottonis initium ab anno Christi non 937, sed, quemadmodum computanti patescet, 936 repetiisse, argumento est perquam valido, imo indubitato. Adhæc, fecisse id revera Rotgerum, trigesimus regni Ottoniani annus cum duodecimo episcopatus Brunonis anno abs illo hic conjunctus argumento pariter est, uti, quæ in Comment. prævio num. 27 & duobus seqq. adduxi, evincunt.

h Otto in Orientem seu in Saxoniam Colonia Agrippina anno 965, cum magnum, de quo mox ad lit g, conventum juxta ac Pentecosten, quæ anno illo in XIV Maii diem incidit, ibidem celebrasset, ante XXVI Junii diem discessit, uti ex iis, quæ in Comment. prævionum. 220 dixi, nemo non eruet.

i Urbs est Galliæ in insulæ Franciæ provincia, septem leucis Sylvanecto, septemdecim vero Leutetia Parisiorum distans. Ita in Lexico geographico Baudrandus.

k Surius hic habet: Eo intentus negocio, infirmari cœpit, & sic in Rhemensium civitate gravi corporis molestia detentum, quinto demum die, postquam invasit, ægritudo eum prævenit; Leibnitius autem, easdem, quas hic Surius interpunctiones adhibens, præpositionem in, quæ vocabulum civitate hic afficit, omittit, participiique passivi præteritum, a verbo detineo formatum, quod accusativo casu Surius effert, in nominativo, non secus ac codex noster, ponit; verum sive prout in codice nostro, sive prout apud Leibnitium exstant, Rotgeri, de quibus hic, verba legantur, nemo facile, quid secundum se spectata significent, edixerit, nisi modice, uti in Comment. prævio num. 219 exposui, fuerint mutata. Adhæc ex iis, quæ de Sancti Compendium versus suscepto post conventum Coloniensem itinere, morboque & morte in civitate Remensi id secutisRotgerus scribit, haud sat certo, an tum Sanctus, priusquam Compendium advenisset, an contra, postquam eo fuisset appulsus, infirmari cœperit ac obierit, potest intelligi; verum vide, quæ de hoc argumento in Comment. prævio num. 216 & quatuor seqq. disserui.

l Remensis nempe, cui tunc prærat Odalricus, comitis cujusdam, nomine Hugonis, filius, anno 964, ut Frodoardus in Chronico docet, Artaldo suffectus.

m Prima Octobris die colitur hic sanctus celeberrimus Remensis episcopus.

n Duo episcopi hic memorati, quorum prior Metensi, posterior Virdunensi ecclesiæ præerat, Coloniensi jam supra sæpius memorato anni 965 conventui interfuerant indeque cum Brunone Compendium erant profecti.

o Ita etiam Surii editio; etsi autem Sancti testamentum infra dandum, sic promittat, nusquam tamen in illa id exstat; verum Sancti nostri Vitæ tam in Leibnitiana hujus editione, quam in codice nostro subjicitur, huncque proinde sequentes non spernendum illud venerandæantiquitatis monumentum e dicto codice nostro cum ejusdem per Leibnitium & Miræum, apud quem tom. 3 Diplomatum Belg. edit. anni 1734, pag. 295 & seq. exstat, editionibus collato Sancti nostri Vitæ, ut jam supra promisimus, pariter subdemus.

p Enimvero verbis, quibus Sancti testamentum, tam prout in codice nostro exstat, quam prout hactenus fuit vulgatum, concipitur, spectatis, minime id, prout quisque, a quo fuerit perlectum, facile agnoscet, Sancto nostro fuisse ingenium jugi exercitatione admodum politum, argumento esse potest; verum antiquum istud, quo ultimam voluntatem suam declaravit Sanctus, instrumentum a librariis misere in ipsismet verbis deturpatum ac luxatum esse, vel solæ, quæ in omnibus ejus exemplaribus occurrunt, lectiones variantes suspicandi ansam præbent.

q Hoc loco sequentia isthæc verba lucidius innotescat, sed, ut ille, qui se parum novit, apud Surium & Leibnitium interseruntur, cumque, ut sensus sit perfectus, omnino requirantur, e sola indubie librarii oscitantia in codice nostro sunt omissa.

r Quæ hic inter verbum honorificabit & voces a mortuis interponuntur, in codice nostro non exstant; sed cum manifestum sit ab oscitante librario esse omissa, ea e Surio & Leibnitio supplevi.

s Psalmo 49, ℣. 23.

t Jacobi 5, ℣. 16.

u Coluntur hi die proxime prægresso, quo propterea in Opus nostrum jam sunt illati.

x Leibn. & in, sed codici nostro consonat Surius.

y Id est, ni vehementissime fallar, consobrinum. Ottonis enim consobrinum exstitisse, de quo hic sermo fit, Theodoricum, Metensem episcopum, Reginonis continuator ad annum 965 luculenter prodit, seque Brunonis consobrinum ipsemet Theodoricus in Charta, quæ in episcoporum Metensium Historia a Meurisseo pag. 326 integra recitatur, diserte facit.

z Quo Christi & quoto ætatis & episcopatus Brunonis anno, itemque quo die factum id sit, in Commentario prævio num. 221 & quatuorseqq. dilucide, ni fallar, ostendi.

aa Suriana & Leibnitiana editio habet octavo; perperam autem in codice nostro, in quo non secus atque in duabus hisce editionibus quinto Idus seu XI Octobris die obiisse Sanctus asseritur, signari nono, vel ex eo liquet, quod, quemadmodum & in ambabus illis editionibus & in ipsomet codice nostro traditur, Coloniæ Agrippinæ Sanctus XV Kal. Novembris seu XIX Octobris die, postquam eo pridie fuisset allatus, fuerit sepultus, idque, si nono demum, postquam obiisset, die Coloniam fuerit adductus, verum esse haud queat, etsi etiam nono post mortem die, ipsamet, qua obiit, die adnumerata, statuatur eo allatus. Res computanti patescet.

bb Hic est ille ipse Folcmarus, cui Rotgerus supra in Prologo Sancti nostri Vitam, a sese, proximo isto Brunonis in sedem Coloniensem successore id rogante, concinnatam, inscripsit.

cc Hæc vox, uti in mediæ & infimæ Latinitatis Glossario visum est Cangio, idem hic significat, quod primicerius, de cujus in ecclesiis cathedralibus dignitate eumdem Cangium ad vocabulum istud videsis.

dd Brunoni exstitisse in omni negotio conjunctissimum Folcmarum, etiam prodit translationis S. Evergisili Historia, in Sancti nostri apud Surium cap. 27 Vitam ab interpolatore illata.

ee Folcmarum ergo constituerit Bruno testamenti sui executorem.

ff Episcopalis nempe ecclesiæ Coloniensis cathedra.

gg Thiedericus nimirum seu Theodoricus & Euracrus, quorum prior sub anni 965 initium in sedem Trevirensem Henrico, posterior anno circiter 960 in Leodiensem Balderico successerat.

hh Surius & Leibnitius melius legunt: Ut anno illo toto per singulos dies numquam minus quam libra Denariorum integra &c.

ii Bruno itaque non tantum S. Pantaleonis, sed & aliorum Sanctorum reliquiis, S. Pantaleonis monasterium, de quo in Comment. præv.num. 118 & quatuor seqq. egimus, ditarit.

kk Ita Brunonem, qui a nonnullis scriptoribus Magni etiam appellatione ob rerum gestarum magnitudinem condecoratur, non exiguam post se apud multos reliquisse probitatis ac sanctitatis famam, Rotgerus haud obscure prodit.

TESTAMENTUM
E Codice nostro, olim Vallicellensi, PMS. 159, cum Miræi & Leibnitii editionibus collato.

Bruno archiep. Coloniensis (S.)

BHL Number: 1468

A. Rotghero.

Bruno, servus Christi, filiis Coloniæ Deo militantibus. Quæ in animum induxi, de rebus, quæ divina michi commisit Munificentia, dispensandis, vestro roborari judicio, inniti testimonio a, si ipsum me præsentem hæc Deus vobiscum communicare non siverit, dignissimum statui scripto ad vos perlato b.

[2] Eapropter ex sententia fratrum nostrorum Theoderici, Wicfridi c, qui & ipsi alumpni vestri sunt, cuncta consciscite, recte, Deo volente, cuncta transagite * d, & e quicquid thesauri nostris opibus illati ecclesiæ, quicquid clavibus hujus Evizonis viri illustris Kimiliarchi f S. Petri custoditur, præter si quid a ministris nondum relatum sit, nequid ab ecclesia divisum esse videretur, sub testimonio Christi & Ecclesiæ ante altare S. Petri palam domno Poppone proto g & yconomo ecclesiæ nostræ congesta diligentique ratione inspecta vasa aurea & preciosiora quæque in ministerio sanctæ Dei Genitricis Mariæ & B. Petri Apostoli in ipsa ecclesia in perpetuo usu perpetuo consecrentur.

[3] Cuppam h auream, sigillum i & scutulam Græcam k, quæ penes nos sunt, beato Pantaleoni. Candelabra præterea, quæ in ministerio nostro sunt, cotidiana, equitem argenteum a Maguntiaco archiepiscopo datum, pallia decem optima, vasa decem argentea ex melioribus, libras centum ad claustrum perficiendum l, trecentas ad Ecclesiam ampliandam, cortinam latiorem, mensalia m tria, tapetia tria, scamnalia n totidem, mappas triginta.

[4] Insuper equarum quicquid nobis fuerit, ipsis, quæ Ecclesiæ repertæ sunt, exceptis, villis *, quas ecclesiæ nostræ adquisivi, Langalon juxta Rhenum, Werebetti, Heingilon, Lidron, Wishem, quam Mosa alluit; domum quoque Sobrini nostri Metensis episcopi & villam Bavingan; insuper quicquid de rebus ecclesiæ nostræ tenet, trado o. Detur etiam usui monachorum tertia pars hujus anni fructuum ad usus nostros elaboratorum.

[5] Jerichomium p loco competenti ad nutum abbatis non longe a cenobio constituatur, cui, quicquid predii nobis Tuicii est q, Jeresfelt preterea in Saxonia usque ad situm r, &, quicquid Gevehardus, quondam Bonnensis præpositus, juxta Mosellam scitur habuisse, confero; &, ut hoc bona venia nostri senioris s & successoris fieri queat, pro utriusque nostrum remedio Ruothinge, quod Ecclesiæ rebus opera nostra augmentatum est t, ut libet, utatur.

[6] Instar oratorii, quod beato Privato construximus juxta altare S. Martini in Occidente ecclesiæ, beato Gregorio Magno martyri, qui recens adductus est u, fiat, ubi sacratissimum corpus ejus recondatur. Huic fundando centum libræ legentur.

[7] Cuppas x aureas fratribus nostris ad S. Petrum, libras viginti, cortinam, mensalia duo, scamnalia totidem.

[8] Ad S. Gereonis altare urcei magni, pallia duo, tapete ex majoribus, fratribus naves y & libræ duodecim, mensale & scamnalia duo z.

[9] Ad altare Sti. Severini consummandum quatuor libræ auri, fratribus libræ octo, vasa duo, mensale, scamnalia duo.

[10] Sancto Cuniberto aa scutulæ duæ, Sanctis Ewaldis duobus pallia tria, fratribus vasa duo, libræ octo, mensale, scamnalia duo, tapete unum.

[11] Sancto Andreæ bb libræ triginta, pallia quatuor, totidem vasa, candelabra duo, fratribus libræ sex.

[12] Beato Eliphio martyri; sancto Martino confessori cc tantumdem. Predium præterea Solagon per precariam dd nostræ ecclesiæ acquisitum.

[13] Ad S. Mariæ altare, vasa duo ex melioribus, monasterio & claustro perficiendo libræ centum. Cortina, scamnalia duo, mappæ totidem.

[14] Ad altare S. Cæciliæ auri libræ tres, cortina, candelabra duo, vasa duo, tapete unum, scamnalia duo, in consummando monasterio libræ quinquaginta. Collegio illius monasterii libræ decem, mensale.

[15] Ad Sanctas Virgines ee vasa duo, candelabra duo, pallia duo, cortina, tapete unum, scamnalia duo, sanctimonialibus libræ decem, mensale.

[16] Altari sanctorum martyrum Cassii & Florentii auri libræ duæ, baccina ff, quæ penes nos sunt, cuppæ gg duæ, pallia totidem, fratribus libræ decem.

[17] Sancto Victori hh & collegio tantumdem.

[18] Monasterio & claustro Sosatio fundando libræ centum, altari sex vasa, pallia totidem, tapete unum ex majoribus, scamnalia duo, cappa & casula ex nostris. Predium preterea, quod Wodilo deprecatu nostro dedit, illud etiam, quod dominus Poppo, Richildinchuso & Aruite nobis satis noviter acquisivit ii.

ANNOTATA.

a Ledibunitius habet: Vestro roborari judicio juxta ac testimonio; sed codici nostro consonat Miræus, apud quem & Leibnitium, locis supra in Annotationibus, quas Vitæ cap. 5 subjeci, ad lit. o citatis venerandæ, quod hic damus, antiquitatis monumentum exstat.

b Leibnitius putat forte hic subintelligendum stabiliri; malim ego communicare.

c Metensis nempe & Virdunensis episcopi, qui, quemadmodum Rotgerus in Sancti nostri Vita cap. 5 testatur, præsentes huic, testamentum suum Remis condenti, adstiterant.

d Leibnitius legit: Eapropter ex sententia fratrum nostrorum Theodorici, Wicfridi, qui & ipsi alumni nostri sunt, cuncta conscientia recta, Deo volente, transigite; verum, cum Miræus Codici nostro consonet, præstare videtur hujus lectio tantumque in hac pro transagite ponendum transigite.

e Quæ ab hac voce usque ad voces Cuppam auream hic sequuntur, sensum generant admodum obscurum; quo autem utcumque is intelligatur, verba, quibus constat, parenthesi horam parte, uti a Leibnitio, apud quem & Miræum proxime ante vocem clavibus voces binæ enim est, in codice nostro omissæ, ponuntur, fieri observo, inclusa duabusque hisce vocibus hujus Evizonis, quas a librario perperam exaratas ac sejunctas suspicor, correctis ac in unam conflatis, sequenti modo mutanda seu exponenda opinor: Et quicquid per opes nostras in ecclesiam (id enim omne, nisi quid a ministris, ne ab ecclesia divisum esse videretur, relatum nondum sit, Husevizonis viri illustris, cimeliarchæ sancti Petri, clavibus custoditur) thesauri est illatum, videlicet vasa aurea & pretiosiora quæque, sub testimonio Christi & Ecclesiæ ante altare sancti Petri coram domno Poppone, proto & ecclesiæ nostræ æconomo congesta diligentiqueratione inspecta, in ministerium sanctæ Dei Genitricis Mariæ & beati Petri Apostoli in ipsa ecclesia in perpetuum usum perpetuo consecrentur. Porro ecclesia, cui hic memorata legantur, hodieque est metropolitana electoralis Coloniensis.

f Hæc vox a voce Græca Κειμηλίαρχης, Latine suppellectilis pretiosæ præfectus seu thesaurarius, formatur, oportetque proinde, ut exaretur Cimeliarcha.

g Hæc vox idem significat, quod Primicerius. Adi, quæ cap. V Vitæ Sancti nostri subjeci, Annotata ad litt. cc.

h Vox hæc, ni fallor, vel calicem, vel vas, sacræ Eucharistiæ asservandæ destinatum, hic significat.

i Epistomium, ut puto, vel obturaculum vasis. Adi ad hanc vocem Cangium in Glossario.

k Patena, ni fallor, hac voce hic significatur, diciturque forsan Græca, quod ad Normam, qua Græci patenas suas conficere solebant, esset confecta.

l Hinc liquet, S. Pantaleonis, cui hic memorata donantur, monasterium, cum Sanctusnoster moriebatur, nondum penitus ad umbilicum fuisse adductum.

m An vox hæc hic idem, quod Mappa, significet, dubitare cogor ex eo, quod eidem S. Pantaleonis ecclesiæ Mappas triginta mox hic Sanctus leget.

n Id est, Scamni Stragula.

o Leibnitius, cui fere ad amussim Miræus hic consonat, sic habet: Insuper equorum, quicquid nobis fuerit, ipsisque ecclesiæ repertæ sunt exceptis villas quas ecclesiæ nostræ acquisivi, Langalon juxta Rhenum, Werebetti &c. domum quoque sobrini nostri Mettensis episcopi & villam Havingan; insuper quicquid de rebus ecclesiæ nostræ tenet, trado. Mendosa quidem certo est hæc lectio; verum, cum equidem pro voce Villis habeat Villas, sensusque textus modo hic dati, si in eo, prout in codice nostro exstat, voci Villis, posito post vocem exceptis commate, vox Villas substituatur, perfectus mendique etiam, ut apparet, expers sit futurus, Leibnitiana lectio, etsi mendosa, facit, ut in dicto textu, prout in codice nostroexstat, voci Villis re etiam ipsa vocem Villas putem substituendam.

p Vox hæc a voce Græca γηροκομεῖον, quæ locum, senibus alendis destinatum, significat, est formata debetque proinde exarari Gerocomium.

q Tuitium pagus est, ad ulteriorem Rheni ripam ex adverso Coloniæ Agrippinæ situs. Leibnitius hic, sed, cum codice nostro consonet Miræus, haud dubie mendose, habet Quicquid prædii nobis tuitum est.

r Miræus legit Jeresvelt præter in Saxonia usque situm, suntque tam hæc, quam quæ hisce in codice nostro hic respondent, apud Leibnitium omissa.

s Id est, Domini.

t Id est, accrevit.

u Ipsomet videlicet emortuali Sancti anno, uti in Commentario prævio § XVIII docui; etsi autem, vero absimile non videri, Coloniam pariter tunc S. Privati reliquias a Brunone fuisse allatas, ibidem etiam adjunxerim, anne tamen vere factum id tum fuerit, revocari haud immerito, ut consideranti patescet, poteritin dubium, si Sanctus morti proximus, sese oratorium, in quo S. Privati reliquias reconderet, non construere, sed construxisse, in testamento suo dixerit, uti hujus, quam codex noster hic exhibet, lectio contra Miræi juxta ac Leibnitii lectionem fert.

x Cupparum hic, cujus vocis ac duarum aliarum postremo hic occurrentium significationem jam supra dedi, numerus haud determinatur, cumque omnes accusativo casu absque verbo, quod hunc exigat, efferantur, vel textui aliquid deest, vel certe verbum, quod accusativum regat, subaudiri est necesse.

y Id est, vascula, in naviculæ formam efficta, thurique seu rebus quibuscumque aliis asservandis destinata.

z Hic, uti & post singulas, quæ modo sequuntur, donationes subintellige: legentur vel conferantur, vel aliud paris significationis verbum.

aa Coloniæ collegiata est canonicorum ecclesia, S. Cuniberti nomine ac sacris duorum SS. Ewaldorum, de quibus in Opere nostro ad III mensis hujus diem jam actum, corporibus condecorata.

bb Collegiata & hæc est Coloniæ canonicorum ecclesia.

cc Insignis est Coloniæ Agrippinæ Ordinis S. Benedicti abbatia, in qua seu hujus ecclesia S. Bruno S. Eliphii reliquias, e civitate Tullensi a sese, ut supra docui, Coloniam delatas, locarat.

dd Id est, sub onere ei, qui prædium concessit, hujus usum fructum tota vita sua permittendi.

ee S. Mariæ, S. Cæciliæ & SS. Ursulæ ejusque Sociarum sunt tres Coloniæ, quæ canonicos & canonicas nobiles habent, ecclesiæ insignes.

ff Id est, vasa seu pelves.

gg Leibnitius legit cappæ, sed codici nostro consonat Miræus.

hh Id est, collegiatæ Sanctensi ecclesiæ, Sancti hujus, de quo in Opere nostro ad diem præcedentem egimus, nomine insignitæ.

ii Susatium, vulgo Zoest, electoratus Coloniensis oppidum, collegiatam habet canonicorumecclesiam, a S. Brunone & fundatam & S. Patrocli, a quo propterea nuncupatur, reliquiis ditatam. Commentarium prævium § XVI videsis.

* l. transigite

* l. villas

EPITAPHIUM
E Surii & Leibnitii editionibus inter se collatis.

Bruno archiep. Coloniensis (S.) a

Fundite corda preces, lachrymosas mittite voces:
      Ecce Pater patriæ conditus in silice.
Regia progenies, terras memoranda per omnes,
      Bruno pacificus, vir bonus atque pius.
Archos antistes, cui clara b Colonia sedes,
      Visus erat cunctis charus ubique bonis.
Offendit tenebras lux vivacissima tetras,
      Invida lingua tacet, laus modo vera placet.
Non fuit hic mundus tam raro munere dignus:
      Raptus ab hoc nævo c, jam fruitur Domino.
Idus Octobris quinto præsul duodennis d
      Vitæ concessit, spes comes alma fuit.

ANNOTATA.

a Id apud Surium Sancti nostri Vitæ annectitur; hinc factum, ut Historiæ Litterariæ Franciæ scriptores monumentum illud, quod veluti longe infra S. Brunonis merita non absque causa carpunt, jam inde a tempore, quoRotgerus Sancti Vitam scripsit, memoriæ ejus positum fuisse existimarint; verum cum Rotgeri lucubratio nec prout a Leibnitio est edita, nec prout in codice nostro exstat, Epitaphium illud sibi habeat annexum, id Sancti nostri apud Surium Vitæ ab eodem, qui in hanc SS. Evergisili & Patrocli Translationis Historiam intulit, interpolatore anonymo fuisse adjectum, verosimile apparet, facileque proinde factum esse potest, ut forsan non prius, quam cum quinquaginta amplius anni post Sancti obitum essent elapsi, memoriæ ejus fuerit positum.

b Ita Leibnitius; sed Surius habet: Data.

c Tam Leibnitius, quam Surius, habet nævo, sed præstare, ut ponatur ævo, cum Leibnitio existimo.

d Surius legit Duodenus, sed Duodennis hic scribere cum Leibnitio libuit.

DE B. JACOBO ALEMANNO C. ORDINIS S. DOMINICI
BONONIÆ IN DITIONE PONTIFICIA

ANNO MCDXCI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Beati memoria in Martyrologiis: cultus: Vita edenda: obitus tempus.

Jacobus Alemannus conf. Ordinis S. Dominici Bononiæ in ditione Pontificia (B.)

AUCTORE J. B. F.

Bononiæ, quæ ampla & pulchra civitas est archiepiscopalis & cognominis provinciæ in ditione Pontificia caput, [Bononiæ Beatus, de quo memoria] in conventu Fratrum Prædicatorum seculi XV anno 91 sancte obiit, honorificeque adhuc asservatus colitur hoc die B. Jacobus, ejusdem Ordinis Prædicatorum frater, ut vocant, laïcus, a patria sua Alemannus dictus, ut qui natus est Ulmæ, quæ ampla, probe culta & munita civitas est Germaniæ, in Sueviæ circulo, ad Danubium sita. Ex martyrologis, si Dominicanos exceperis, tres solum ipsius memoriam celebrantes reperi, quos inter primum locum tenet Molanus, cujus verba hic accipe: Hoc die, id est XI Octobris, obiit B. Jacobus Alemannus Ordinis Prædicatorum. Hunc sequitur Philippus Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum, qui non sunt in Romano Martyrologio, Beati memoriam eodem die paucis sic celebrans: Bononiæ B. Jacobi Alemanni Ord. Prædicatorum. Tertio loco laudandus est Castellanus, qui in suo Universali sanctorum Martyrologio eodem die, paucis additis, illum sic commemorat: Beati Jacobi Alemanni, qui, vitrearum laminarum pictor, & Ordinis Prædicatorum frater laïcus fuit.

[2] In Martyrologio Ordinis Prædicatorum, auctoritate Apostolica approbato & Venetiis anno 1582 excuso, [in paucis Mrll.,] Beati memoria non celebratur; at in Indiculo Beatorum laudati Ordinis ad dicti Martyrologii calcem pag. 99 de illo sequentia leguntur: F. Jacobus Alemannus conversus Ulmensis, Bononiæ sepultus, sanctitatis & signorum nomine ad hodiernum usque diem magnopere celebratur. Ad eumdem Octobris diem Beati festum celebrandum annuntiant Dominicus Maria Marchesius in Sacro Diario Dominicano, & Jacobus Lafonus in Anno Dominicano, ambo Ordinis Prædicatorum, ipsiusque res gestas, ex infra laudandis scriptoribus depromptas, exhibent. Caroli Sigonii de B. Jacobi obitu & sepultura verba huc transcribere lubet, quod ad ipsius cultum probandum haud parum conducant: libro IV de episcopis Bononiensibus sic loquitur: Anno millesimo quadringentesimo nonagesimo primo F. Jacobus Alemannus inter fratres Prædicatores conversus, cum multa in vita eximia sanctitatis argumenta dedisset, ea mortuus signis aliquot editis confirmavit. Cadaver ejus per diem non ingratum universo confluenti populo spectaculum fuit. Post autem cum ingens quotidie ad locum, ubi humatum intra monasterium fuerat, virorum mulierumque concursatio fieret, Fratres rei indignitate permoti post diem octavum, permittente episcopo (nondum enim ad metropolitanæ dignitatis fastigium hæc ecclesia evecta erat, quod Incarnati Verbi anno 1582 primum contigit) illud in ecclesiam retulerunt, atque in delubro divi Thomæ reposuerunt, ubi nunc quoque Beatus quiescit.

[3] Quamquam non invenio, B. Jacobum Ecclesiastico Officio umquam fuisse honoratum, [cultu ex publica sepulcri veneratione,] paucique, ut jam diximus, si Dominicanos exceperis, ipsius memoriam celebrant martyrologi, tamen ob sequentes rationes, quæ Beati cultum qualemcumque satis probant, ipsi locum in Opere nostro tribuendum censui. Primo enim, præter recensitos jam martyrologos, omnes, qui de Beato tractarunt, scriptores ipsi Beati titulum adscribunt; secundo magnus populi, ad ipsius sepulchrum, ad quod patres Ordinis S. Dominici, annuente, ut num. præced. est videre, Bononiensi episcopo, expeditiorem etiam viam adaperuerunt, suppliciter accedentis, factus est concursus; tertio plura votiva donaria Beato, ut refert Vita hic edenda, in gratiarum actionem de beneficiis, ipsius patrocinio concessis, fuerunt oblata. Quæ omnia ac præcipue postremum, cultu quodam publico honoratum certo fuisse B. Jacobum, argumento sunt. Nec est, cur illa tabellarum votivarum publica ad Beati tumulum appensio in dubium revocetur, siquidem ipsemet, qui illam refert, biographus, expressis verbis declaret, se in beneficii, Beati patrocinio obtenti gratiam, votiva donaria ad ipsius tumulum condecorandum, recepisse: sic enim num. 37 ad calcem Vitæ statim edendæ habet: Mediolani cum quidam nobilis civis, gravi detentus infirmitate, audiret, B. Jacobum Bononiæ tam mirifica operari, voto quodam emisso, ad invocationem ejusdem plane convaluit, qui duos aureos per R. P. F. Vinc. de Castro-Novo, tunc Priorem conventus S. Mariæ Gratiarum, mihi ad sepulchrum B. Jacobi exornandum Bononiæ transmittendos obtulit. Plura prætera sunt, quæ illam tabellarum votivarum appensionem confirmant, testimonia; at illa hic lectori proponere necesse non duxi, cum illa in edenda Vita facile sit reperturus.

[4] [quæ satis vetusta est, probato gaudet.] At hæc cultus qualiscumque publici indicia, ut ipsi locum in Opere nostro daremus, haud sufficerent, si centum annis vetustiora non essent Decreto ab Urbano VIII, anno 1634 lato, quo hic Pontifex ad tempus centum annorum metam excedens restrinxit immemorabilem temporis cursum, quo qui cælitum honoribus fuerant gavisi, hisce adhuc affici ut Sanctos seu Beatos posse, suo anni 1625 de Sanctorum veneratione, hominibus, qui, quamvis cum sanctitatis fama mortui, nondum tamen Sanctorum Beatorumve Albo a Sede Apostolica fuissent adscripti, haud tribuenda, Decreto declararat. Porro fuisse B. Jacobum centum amplius annis ante supra memoratum, quod anno 1634, imo & aliud, quod anno 1625 Urbanus VIII tulit, Decretum cultu, Sanctis proprio, gavisum, vel ex eo liquet, quod miracula, quibus permoti mortales Beatum nostrum cælitum honoribus prosequi cœperunt, seculo XV adhuc currente, imo ipsomet anno 1491, quo ille mortalem vitam cum immortali commutavit, patrata fuisse manifestum fiat ex iis, quæ numeris 29, 36 & 39 Vitæ hic edendæ biographus Beato synchronus refert. Cum hæc autem sic habeant, nec quidquam Jacobi cultum, postquam sec. XV fuisset inchoatus, fuisse aliquamdiu ante mox dicta Urbani decreta interruptum seu intermissum, suadeat, non fuit sane, cur eum Beatis accenseri ac ut talem Operi nostro inter alios præsentis diei Cælicolas inseri haud posse, arbitrarer.

[5] [Ipsius Vita, quæ a F. Ambrosino de Soncino, Beato] Hæc jam de ipsius cultu dicta sufficiant; ad scriptores, qui res ad Beatum spectantes calamo excepere, sermonem converto. Leander Albertus seu Alberti, qui, teste Echardo in Bibliotheca Scriptorum Ordinis Prædicatorum, ejusdem Ordinis habitum anno 1495, quo tempore Beatus noster a 4 annis jam obierat, Bononiæ induit, libro 6, pag. 268 de Viris illustribus sui Ordinis B. Jacobi biographos sequentibus verbis laudat: Ambrosinus Soncinas vir diligentissimus, hac tempestate nostra, id est anno 1517, ætate gravis floret. Hic enim optimus est vitrearum concinnator, prout videri potest in pluribus cœnobiis Italiæ, ita ut in ea arte neminem habeat superiorem, nec litterarum expers est. Edidit vernaculo sermone Vitam beati Jacobi Alemanni, pluribus capitibus distinctam. Ex qua Sylvester Prierias vir peritissimus, prout in quarto libro ostendimus, Isidorus Mediolanensis, vir sane in scribendo elegans, & postremo Jo. Antonius Flaminius orator clarissimus suas Latinas deduxere. His Leandri Alberti verbis Echardus citato libro ad annum 1517, pag. 35 quædam addit, quæ fratrem Ambrosinum Beato synchronum & in ipsum gratum fuisse denotant: sub beato Jacobo Alemanno, inquit, vitrearum laminarum pingendarum insigni artifice tirocinium artis posuerat, proptereaque magistro anno MCCCCXCI, quinto Idus Octobris, ætatis LXXXIV mortuo, ne ejus christianæ ac religiosæ virtutes, quarum ille in primis conscius erat, e memoria elaberentur, gratitudinis ergo scripsit Vitam B. Jacobi. Leander Albertus Descriptione Italiæ vers. Kyriand. pag. 627 de eodem Ambrosino sic loquitur: Hi omnes ornavere Soncinum & memoria nostra floruere cum Ambrosino Ord. Prædicat. converso, tam bono ac sancto Viro, quam summo fenestrarum vitrearum artifice, qui licet conversus esset, tamen B. Jacobi ex Alemania Vita composuit, cujus ipse discipulus fuerat. Hæc jam sufficienter probant, laudatum a Leandro biographum res, ad B. Jacobum, cui is discipulus arctissimis amicitiæ vinculis, ut ex Vita edenda patebit, conjunctus fuit, spectantes, habere potuisse optime perspectas, ac proin non esse, cur ipsi, quem narrare a vero aliena data opera voluisse, nihil etiam suadet, fides adhibenda haud sit.

[6] Laudatam fratris Ambrosini lucubrationem Italicam, [synchrono, composita est & ab Isidoro Mediotanensi] de qua hic Albertus loquitur, hucusque non reperi; at illa, Latinitate ab Isidoro Mediolanensi donata, in supellectili nostra litteraria asservatur, prout propria Papebrochii nostri manu descripta est ex F. Ambrosti (ut præmittitur) Taëgii de Insigniis Ord. Prædicat. lib. 3 Dist. 7. in Tomo sig. N F. 160. Præfert hæc Prologos duos diversos, in quorum primo, qui Taëgii labor est, laudatæ lucubrationis auctor F. Ambrosinus de Soncino, Latinusque interpres Isidorus Mediolanensis his verbis designantur: Hujus (B. Jacobi) Vitam virtutibus plenam F. Ambrosinus de Soncino conversus Ord. Præd. vernacula lingua composuit, quam postremo venerandus P. F. Isidorus Mediolanensis in Latinam linguam transtulit. In altero vero ipse auctor, ut fieri solet, lectorem de dicendis præmonet. Sylvester Prierias inter scriptores scriptores, qui F. Ambrosini opera in Beati Actis concinnandis usi sunt, primo loco a Leandro Alberto supra laudatus eodem fere tempore, quo Isidorus & Flaminius, teste eodem Leandro, Opus suum posteritati tradiderunt, Beati Vitam scripsit; etsi autem lucubratio isthæc mihi ad manum non sit, suspicor tamen, in illa vel nulia vel pauca de eodem legi præter ea, quæ & ab Isidoro, de quo mox adhuc sermo recurret, & a Jo. Antonio Flaminio, cujus lucubrationem amplissimæ suæ Santorum collectioni hodie Surius, & Leander lib. 6 de Viris illustribus Ord. Prædic. inseruit, litteris sunt mandata.

[7] Isidorus Mediolanensis, ut supra citato loco Ambrosius Taëgius expressis verbis declarat, [Latinitate donata, hic datur.] Beati Vitam non composuit, sed F. Ambrosini de eodem lucubrationem, Latine dumtaxat a se redditam, posteris transmisit, &, ut ex hic edendis videre est, primigenium auctoris textum incompto stylo lectori legendum proponit, qui alias, ut citato jam loco Leander Albertus refert, opera sua sollicitissima cura polire solebat. Inde fit, ut fides & auctoritas, quas F. Ambrosini de Soncino Opus, si adhuc reperiatur, meretur, Isidori Mediolanensis Latina interpretatione nullo modo sint attenuatæ. Beati Vita, quam J. Antonius Flaminius posteritati tradidit, Præfatione caret, estque elegantiori comptiorique stylo scripta; in illa de factis quibusdam testimonia ab auctore allegata frustra quæsieris, quod tamen apud Isidorum Mediolanensem plus vice simplici est invenire; unde conjicio laudato Flaminio in adornandis Beati Gestis aliud exemplar præluxisse, ex eodem quidem, ut puto, fonte depromptum; at dissimile illi, quod Isidorus Mediolanensis Latinitate donavit. Ceterum etsi cum Flaminio Isidorus haudquaquam in die, quo, ut mox videbimus, Beatum obiisse ait, conveniat, in factis tamen, que de eo narrat, res secus habet, ejusque hactenus, quod sciam ineditum, Taëgiique Chronico insertum Opus hic edemus, factaque hujus cum altero, quod Flaminius elucubravit, collatione, lectorem de biographorum inter se discrepantia, ubi operæ pretium erit, in Annotatis monebimus.

[8] [Obiit anno 1491, 12 Octobris.] De anno, quo B. Jacobus æternam in cælis virtutum mercedem receperit, quotquot ipsius res gestas ad sempiternam memoriam propagare allaborarunt scriptores, satis conveniunt, idque reparatæ Salutis anno 1491 contigisse constanter referunt. At in die emortuali assignando illis nullo modo assentitur Vitæ statim edendæ auctor, qui ipsum die 12 mensis Octobris, illi vero XI ejusdem mensis ex hac vita migrasse scribunt. Fuit autem, inquit ille, transitus ejus die Mercurii circa quintam noctis horam (Italicam) 12 mensis Octobris anno MCCCCXCI. Quo anno, cum littera B esset Dominicalis, dies mensis Octobris duodecima in feriam quartam seu Mercurii incidebat. Cum jam Papebrochii nostri, qui hanc Vitam ex Taëgii Chronico descripsit, sedulitas omnem oscitationis suspicionem tollat, & Ambro. Taëgius Beati obitus diem ignorasse non videatur, siquidem sex circiter annis, ut habet Echardus, nempe anno 1485, antequam ille e vivis eriperetur, Ordinis Prædicatorum habitum induerat, dies hic duodecimus tuto retineri posse videtur. Nec est, quod lector miretur, omnes scriptores, contradicente uno Isidoro Mediolanensi seu potius F. Ambrosino, diem undecimam signasse; cum enim Flaminii lucubrationem, uti hanc cum aliorum lucubrationibus conferenti patescet, sibi prælucentem omnes habuerint, hosce in eumdem, in quem ille, Sancti obitum XI Octobris die signando, est prolapsus, errorem incidisse, mirandum non est. Quamquam vero B. Jacobus, 12 Octobris die e vivis excesserit; tamen quod hodie Bononiæ coli a martyrologis referatur, hac die etiam de ipsius rebus gestis tractare statuimus.

VITA,
Auctore F. Ambrosino de Soncino Ord. Prædicat.
EX ITALICO SERMONE IN LATINUM VERSA PER P. ISIDORUM MEDIOLANENSEM EJUSD. ORD.
Ex Fr. Ambrosii Taëgii de Insigniis Ord. Prædicat. lib. 3, Dist. 7, tom. sign. N. fol. 160.

Jacobus Alemannus conf. Ordinis S. Dominici Bononiæ in ditione Pontificia (B.)

A. Fr. Ambrosino de Soncino.

PRÆFATIO AMBROSII TAEGII.

Non solum de fratribus clericis, sed etiam illiteratis conversis hic Ordo decoratus fuit, ut merito dicatur illud Augustini verbum: Surgunt indocti & rapiunt cælum. Et hujusmodi fratres laici in Ordine plures fuerunt, qui obedientia prompti, oratione devoti, labore diligentes, caritate ferventes in vita & morte miraculis claruerunt; haud dubium fidelium laborum suorum mercedem in cœlis sempiternam recipientes. Aliquorum autem præclara gesta, prout Deus dederit, enarrabimus ad præsentium & futurorum profectum spiritualem & exemplum bene vivendi; in primis præmittere libet Vitam B. Jacobi de Alemannia viri sanctissimi, qui Bononiæ miraculis coruscans sepultus jacet in ecclesia B. Dominici: hujus Vitam virtutibus plenam Ambrosinus de Soncino, conversus Ord. Prædicatorum, vernacula lingua composuit, quam postremo venerandus P. Fr. Isidorus Mediolanensis in Latinam linguam transtulit: cui tamen Vitæ tale præmisit Fr. Ambrosinus Proemium.

PROŒMIUM Fr. AMBROSINI

[Biographus rationem, ob quam scribit, indicat.] Quæcumque scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt, etsi hæc Apostoli verba de divina Scriptura principaliter verificentur, extendi tamen possunt ad opera quælibet, a doctoribus sanctis edita, quæ in ædificationem fidelium veluti Sanctorum præclarissima gesta existunt. Possunt itidem verba ante dicta ad hujus devotissimi viri B. Jacobi dicta factaque extendi; exemplar etenim continentiæ, humilitatis, patientiæ, obedientiæ atque morum omnium fuit. Quis tantæ facundiæ vir existat, qui beati hujus Viri virtutes sufficienti sermone disserat. Tantum sibi severitatis assumpserat ob carnem domandam mentisque servandam puritatem, ut vigiliis, orationibus, jejuniisque mirum in modum insisteret. Diem impendebat activis operibus, nocte in sui Conditoris amore exercebatur. Sæpissime hunc Servum Dei antiquus hostis insecutus est, brutorum variis imaginibus ipsum deterrere moliens, sæpius illum lumen quoddam divinum, dum oraret, circumdabat, quod puritatis suæ indicium fuisse creditur. Nunquam post sanctæ religionis assumptum habitum mortalis criminis sensit contagium, quemadmodum veridica assertione is, qui generalem ejus confessionem audivit, protestatus est. Mirabilia enim Salvator noster operatus est Sancti hujus meritis, quem D. Hieronymus, si temporibus ejus extitisset, non dubito, quin laudibus extulisset, ut multos sanctorum patrum digno sermone prosecutus est. Nec minus in Vitis FFrum. hujus gesta Mr. Humbertus annotasset, quo nos tantis instructi documentis facilius ad æterni Redemptoris faciem perpetuo videndam admitti valeamus.

CAPUT I.
Beati patria & parentes: iter Romanum: Alphonso regi militat: militiæ valedicit & cuidam nobili famulatur: tandem S. Dominici institutum amplectitur.

[Beatus, a parentibus optime educatus,] Dilectus Deo & hominibus, cujus memoria in benedictione est a. Hæc verba, quæ de Moyse scribuntur, merito huic B. Jacobo applicari possunt; fuit enim a Deo dilectus, cujus gratia tam mirifica operatus est, fuit etiam ab hominibus usque adeo dilectus, ut ejus cogniti convivere illi ac conversari semper cuperunt *. Hic igitur Beatus, ut mihi aliquando interroganti ipse humiliter respondit, natus est in Ulma b, oppido Alemanniæ, patre Theodorico, oppidi illius nobili mercatore atque operibus misericordiæ nihilominus dedito, anno Dominicæ Incarnationis MCCCCVII, Gregorio XII pontificatum tenente: mater ejus, pudica multorum filiorum procreatrix, secundum hunc in ordine filiorum produxit. Theodoricus ergo velut aquila super pullos suos volitans & eos ad volandum provocans, sanctis eos imbuebat moribus, sicque actum est, ut B. Jacobus juxta viam suam, quam ab ineunte ætate didicerat, ad perfectum usque conscenderit. Referebat etiam Vir Dei patrem suum ob victus parcitatem continentiamque centesimum annum superasse c, qui nullo dentium carebat. Mirum fuisset tantum vidisse senem. Factus igitur B. Jacobus annorum XXV, ut eo reserente didici, patrem Theodoricum adiit, ab ipso licentiam petens Romam eundi, quo Sanctorum Apostolorum reliquias visitaret a summoque Pontifice benedictionem simul & omnium peccatorum remissionem accipere posset. Annuit venerandus senex piis Filii votis illumque benedicens ait: Vade, Fili dilecte, Creatorisque tui in omni itinere tuo memento, potius mortem eligas, quam in conspectu ejus peccatum admittas; dum in locis Sanctis fueris, mei senis, qui te genui, recordare; quantocius revertere, quoniam gaudium meum & corona mea senectutisque meæ baculus existis; benedicat te, Fili dilectissime, Creatoris clementia & te æternæ hereditatis participem efficiat. Sumpta itaque benedictione, socios, cum quibus iturus erat, adiit, versiculum illum in corde decantans: Vias tuas, Domine, demonstra mihi & semitas tuas edoce me d.

[2] Cœpto igitur itinere, socios B. Jacobus sic allocutus est: , [Romam proficiscitur & rei pecuniariæ] Videat unusquisque nostrum sodales dilectissimi, ne forte aliquo pondere peccati gravatus sancto hoc itinere frustremur, rimemur conscientias, quatenus peccatis expurgati plenariam consequamur indulgentiam; toto autem itinere nihil otiosum agebat, semper autem orans, semper meditans, modo psalmos, modo Orationem Dominicam dicebat. Tandem Romam incolumis perveniens, D. Petri Apostolorum principis primum sanctam ædem devotissime adiit, ubi vero Altissimo gratias retulit, in hospitium divertit: hoc Salvatorem opere imitatus est, hoc peregrinantibus exemplum dedit, quod prius ecclesiam, quam hospitium, accedant. Erat Quadragesimæ initium, quando urbem applicuit totamque Quadragesimam in ecclesiarum visitatione consumpsit; verum cum feria V in cœna Domini vicinior esset, diligentissimam omnium peccatorum suorum confessionem egit, quatenus sancta Pontificis benedictione eorumdem indulgentiam percipere mereretur. Paschate autem expleto, pecunias sibi deficere cernens, intra se aiebat: Quid agam? quo me vertam? fodere non valeo, mendicare erubesco e. Hæc igitur diu mente revolvens, tandem Neapolim f versus ire decrevit. Ea tempestate, ut a quodam venerabili patre ejus familiarissimo audivi, quædam matrona nobilis in urbe secum eum inter vernas & aulicos suos ad sibi serviendum habere voluit, eo, ut arbitror, quod pulcher juvenis & elegantis formæ decoraque facie habebatur. At ille periculosum sciens cohabitare scorpionibus & fæmineæ fragilitati suæque castitati rationabiliter metuens, non ignorans paleam, si sæpius ignem viderit, calefieri & ad incendium disponi & ex frequenti convictu facile inardescere, sapienter sapiens, ut alter Joseph, antequam intraret; fugit periculum, malens peregre laborando prudenter propriæ castitati consulere, quam sub carnalibus divitiis magnaque mercede serviendoque mulieri patere discrimini g.

[3] Temporibus Alphonsi regis Neapolitani nominatissimi bella in regno suo sæpius excitata sunt h, [inopia cogitur Alphonso regi militare.] quæ audiens præfatus Juvenis, haud aliter honeste vivere valens, ejus exercitu se militiæ adscribi fecit; immunis fuit quidem ab illis vitiis, quibus illud hominum genus implicari solet. Pius, modestus, castus, suisque tantummodo stipendiis contentus fuit. Memini ego, dum eidem conviverem, me aliquando talia dixisse: Pater mi, cum artem militarem exercuerit caritas vestra, propriumque videatur militum, aliena diripere, numquid animus manusque vestræ ab his vitiis immunes extitere? At ille subridens respondit: Equidem, fili, numquam me aliquid abstulisse recordor rei domino invito; subdebatque: Ego, dum in quadam urbe regni hospitium in synagoga Judæcorum ab exercitus ducibus sortitus fuissem, quodam mane multas ecclesias visitavi, propter quod domum rediens, socios jam pene prandisse reperi; residenti igitur mihi cum cæteris caulium pulmentum delatum est; ubi illud dixere sodales: Hoc pulmentum caulibus furatis atque oleo lampadis Judæorum compositum est, (lampas enim, ut Judæorum mos est, ob bibliæ venerationem in domo illa semper ardebat) tantum igitur horrui, me pulmentum, ex vi ablatis compositum, manducasse, ut artem illam execrans, mane sequenti, a præside licentia habita, militiæ resignaverim, Capuam i illico contendens.

[4] [Deinde, postquam cuidam nobili famulatus fuisset,] Capuam igitur advenienti quidam nobilis doctor & æquus k obviam fuit, qui, modestia Juvenis & elegantia, quam in aspectu demonstrabat, confiderata, eum sapientem, pudicum & morigeratum judicavit, unde in tantum eum dilexit, quod eum in servum habere voluit, quem non ut servum, sed ut filium habuit. Placuit Viro Dei negotium hoc, illique per quinquennium tanta fidelitate ac gratia servivit, ut dominus fidelem servum super familiam constitueret, non itaque tamquam servus ibidem demoratus est, sed filiis domino gratior exstiterat. Quinquennio transacto, Deus, qui eum religiosum ab æterno præordinaverat, in mentem ejus misit patriam repetere senemque patrem præsentia sua consolari, quibus cogitationibus vehementer agitatus semel atque iterum licentiam hujuscemodi a domino suo expetiit, nec obtinuit. Adeo enim ipsum tenerrime diligebat, ut nullo modo abire pateretur. Tandem intra se deliberans quodam die summo mane, insalutato domino, recessit, nec hujus rei aliquando conscientia agitatus est, cum dominus servo magis, quam servus domino fidelitate teneretur. Cum aliquando Vir Dei hæc referret, adjungebat: Voluisset dominus meus, ut equo ascenso atque pecuniis sumptis abiissem magis, quam ea paupertate, qua recessi; tanto siquidem me dilectionis prosequebatur affectu. Sic ad patriam tendens Bononiam Deo ducente pervenit.

[5] [Bononiam tendit,] Ingresso itaque Bononiam Servo Dei, ut moris sui erat, D. Petronii l primariam illius urbis ecclesiam devotus adiit, vota sua gratiasque Altissimo referens. Egrediens autem, ubi limitem majoris portæ attigit, ecce ante oculos species quorumdam sociorum, qui secum Romam perrexerant, quibus visis, valde gavisus est, in mutuos autem amplexus prorumpentibus Servo Dei ac sociis, tanto gestiere gaudio, ut angelum Dei se vidisse, sodales arbitrarentur. Causa tandem itineris exposita, ipsum coegere socii, ut ad stipendia Bononiensis arcis secum aliquantulum commoraretur, quo honoratius congregatis pecuniis patriam repetere posset; insuper eidem socii pollicebantur, se pariter Alemanniam ituros. Sicque divino consilio ibidem moram traxit, addictus stipendiis Thomæ Tartari Bononiensis, tunc arcis præsidis. Interea dum Bononiæ moraretur, ecclesiarum limina frequentabat, potissime autem D. Dominici, ubi præfati patris nostri sanctissimi reliquiæ magna veneratione servantur. Tantum fratrum modestia, sanctitate atque divinis compunctus est officiis, ut patris patriæque obliviscens, religionis D. P. N. Dominici habitum assumere disposuerit. Hoc itaque ductus proposito, primo fratri, qui sibi sequenti mane occurreret, pectoris sui secretum aperire decrevit, illius consilium firmissime secuturus.

[6] Facto mane ad monasterium B. Dominici Servus Dei festinat, [ubi S. Dominici] cui venienti obviat divino consilio Ven. P. Fr. Nicolaus Carbonellus, provinciæ Cataloniæ m, vir Deo devotus & ferventissimus admodum prædicator, nec non illius monasterii tunc prior, ad quem humiliter accedens servus Dei Jacobus dixit: Ego, pater venerande, Salvatori meo Jesu Christo toto mentis affectu servire cupiens, statui intra memetipsum illius fratris, quem hoc mane primum obviam haberem, omnino consilium sequi, sic igitur reverentiam vestram, ut mihi consulas, me diligas, qua possum, humilitate ac devotione rogo. Admirans autem prior Juvenis fervorem, illum devote hortatus est, ut se in Dei timore conservaret, demonum, carnis ac mundi tentamenta superaret, illud Sapientis dictum memorans: Fili, accedens ad servitutem Dei sta in justitia & timore & præpara animum tuum ad tentationes n; quibus verbis tanto Juvenis fervore accensus est, ut exclamans diceret: Ego, pater, in sancto habitu Deo servire volo, rogans, ut mei reverentia vestra misereatur: non quæso, venerabilis pater, hunc filium suum a sui præsentia abjiciat. Annuit prior petitioni Juvenis devotæ, illumque hortatus est, ut regrediens ad hospitium sua omnia ordinaret ac disponeret, quo sanctæ religionis habitum purior suscipere mereretur. Die igitur sequenti, cunctis rebus suis dispositis, ad monasterium revertitur, ubi secundum nostrarum seriem constitutionum diligenter examinatus, ad habitum conversorum nostri Ordinis, licet pauculas sciret litteras, jucunde receptus est.

[7] Erat autem, ut ipse Vir Dei retulit, annorum circiter 30 vel 31 o, [institutum amplectitur.] quando scilicet Ordinem intravit: Vicarius autem Congregationis tunc erat ven. pater Fr. Antonius de Vercellis, homo Dei. Fiunt hæc nota Thomæ arcis præsidis ac sociis suis, qui celerius ipsum visitarunt, non ut a religionis ipsum proposito retraherent, quem stabilem noverant, sed magis illi congratularentur, dum recessuri essent. Thomas præfatus hæc adstantibus dixit fratribus: Patres, vos recepistis Juvenem istum, quo numquam modestiorem ac honestiorem vidisse me fateor: nullus nostrum aliquando, quod reprehensione dignum esset, illum dicere aut agere cognovit, quin imo nos coram eo nec otiosum quidem verbum loqui ausi fuimus, doleo equidem, non quod sacram hanc religionem sit ingressus, sed quod tam modesto tamque pio Juvene sim privatus. Hæc mihi Fr. Ambrosius, ven. P. Fr. Jacobus de Bononia & Fr. Joannes de Parma conversus, qui his, quæ diximus, interfuere, retulerunt.

ANNOTATA.

a Ecclesiast. cap. 45, ℣. 1.

b Urbs Germaniæ est, in Sueviæ circulo, ampla, probe culta & munita, ad Danubii flumen.

c Flaminius, de quo in Commentario præv. sumus locuti, dicit, Theodoricum ad ætatis annum centesimum tertium pervenisse.

d Psalm. 24, ℣. 4.

e Lucæ cap. 16, ℣. 3.

f Italiæ civitas est & ejusdem nominis regni caput.

g Apud Flaminium nihil de nobili hac matrona, Sanctum ad famulatum petente, legitur.

h De bellis, quæ gessit Alphonsus rex ab anno 1420 usque ad mortem Joannæ, nominis II, Neapolis reginæ, id est, ad annum 1434, agit Pandulphus Collenutius in Hist. Neap. lib. 5.

i Italiæ, in regno Neapolitano, civitas archiepiscopalis, 6 leucis ab ejusdem regni primaria urbe dissita.

k In B. Jacobi Vita, a Flaminio concinnata, ita legitur: Sanctus ibi (id est, Capuæ) nactus est Campanum civem, præclarum virum, jurisconsultum & equitem, qui &c.

l De hoc Sancto in nostro Opere ad IV Octobris diem actum est.

m Hispaniæ magna provincia, principatus titulo insignita, inter montes Pyrenæos, qui eam a Gallia dividunt, interque mare Mediterraneum& regna Arragoniæ atque Valenciæ sita.

n Ecclesiast. cap. 2, ℣. 1.

o Flaminius supra citato loco dicit, B. Jacobum S. Dominici Ordinem anno ætatis trigesimo quarto fuisse amplexum.

* l cupierint

CAPUT II.
Solennis ejus votorum nuncupatio & præclaræ virtutes.

[Præceptorem suum de sanctissimo vivendi modo percontatur.] Postquam igitur Juvenis habitum devotissime suscepit, tanto ferebatur desiderio digne Creatori suo deservire, ut non satiaretur viam inquirere, qua sanctum propositum executioni mandare posset. Propter quæ magistrum adiens novitiorum, ut mihi Fr. Ambrosius aliquando retulit, his verbis allocutus est: Pater amantissime, ego, sæculo relicto, hunc suscepi habitum, quatenus Deo meo ferventissime servire valeam, eapropter paternitatem vestram, qua possum, virtute rogo, ut mihi viam hanc ostendat, me instruat meque suis consiliis ad cælestia regna perducat. Hæc audiens novitiorum magister in his verbis pulcherrime eumdem exhortatus est dicens: Fili mi, duæ sunt civitates perpetuæ, ad quarum alteram omnes homines accedere necesse est; prima Babylon dicitur, quæ interpretatur confusio: hæc est ardentis gehennæ fornax infernique chaos, in hac sepulti cruciantur omnes, qui in mortali peccato discessere, ad hanc superbi, impudici, pertinaces, seditiosi, schismatici Majestati divinæ prorsus inobedientes damnabuntur in æternum. Ad hanc civitatem via, quæ nos ducit, est superbia, omnium vitiorum mater & procreatrix, ibi enim habitat satanas, qui est rex super omnes filios superbiæ. Secunda civitas est, Fili dilectissime, quæ sursum est Hierusalem, visio pacis interpretata, hanc beatissimi Spiritus Sanctique omnes inhabitant, Dei Patris potentiam, Filii humanitatem & Sapientiam & Spiritus Sancti bonitatem æternum jucundissime collaudantes: hujus civitatis Dominus est Salvator noster Jesus Christus, qui est Rex regum & dominus dominantium. Ad hanc civitatem nos conducit sancta humilitas, quæ est omnium virtutum custos & conservatrix: divo dicente Gregorio, qui cæteras virtutes sine humilitate congregat, quasi pulverem in ventum portat. Hanc ut amplectaris, te suo exemplo invitat Salvator noster Jesus Christus dicens: Discite a me, quia mitis sum & humilis corde a. Hanc summe commendat beatissima Dei Mater Advocata nostra dicens: Quia respexit humilitatem Ancillæ suæ b. Hæ igitur duæ sunt viæ, una, quæ ducit ad cælestem patriam, scilicet humilitas: altera perpetuo igni se ingredientes deducit, scilicet superbia. Extende igitur manum tuam, Fili mi, & eam, quæ tibi magis placet, elige. Te tamen hortor, ut humilitatis viam ingrediaris, qua postea exaltari possis. His verbis mirum in modum Juvenis accensus, Benedictus Deus in donis suis, inquit, ego, pater amantissime, sanctæ humilitatis semitam eligo, illam totis animi votis amplecti volo. Humilitate igitur ita Sanctus Dei firmissime fundatus fuit, ut omnibus inferiorem ac viliorem se reputaret, nullum spernens, sed cunctis libentissime serviens.

[9] Anno itaque expleto a religionis ingressu, miro desiderio expectabant fratres, [& solennia vota emittit.] ut professionis vinculo devotus Vir se ligaret; timebant enim, ubi non erat timor, ne scilicet tam devotus Juvenis, tam simplex tamque pius Frater aliqua mundi aut demonis tentatione ad seculum rediret. Sed Dei Servus intra se statuerat, potius mortem subire, quam sanctæ religionis habitum vel ad momentum relinquere. Igitur tempore adveniente, quo superioribus obedientiam profiteretur, sollicite novitiorum magister illum instruit, primum ut peccatorum omnium diligentissimam ac generalem confessionem faceret, secundo ut seniorum pedibus advolveretur secundum religionis sanctissimos mores, quatenus tantum donum ab iisdem impetraret; quibus sollicitissime peractis, die statuto fratribus in capitulo congregatis, Priori Fr. Nicolao de Catalonia c, vice magistri Bartholomei Tenerii, tum generalis Magistri Ordinis Prædicatorum, Servus Dei obedientiam professus est, in qua, ut ipse retulit aliquando, nova dona consecutus est. Habuit enim postmodum in suis orationibus supernos gustus, semper desiderans, quæ Dei voluntati placita nosset, cogitare atque operari.

[10] Tanta hujus Servi Dei verba mirumque vivendi modum mihi exprimere volenti vires deficiunt; [In Beato] quamvis enim multa egerit, quæ nostræ religionis consuetudines non exigunt, ut cilicio carnem domare, disciplinis corpus affligere, orationibus tota pene nocte insistere, atque alia multa, quæ a suis familiaribus deprehensa sunt; hæc tamen omnia quadam hilaritate sancta semper occultavit. Omnibus affabilis, domesticus atque familiaris fuit; cunctis sine ulla personarum acceptione cupiebat rem gratam exhibere, nunquam singularitatis notam incurrit; communem refectorii victum, communes orationes, communia loca semper diligens ac sequens. Nullus tamen illo sollicitior erat: cæteris prior ecclesiam ingrediebatur, & in obscura capella primum Matutinas dicebat, tum suas orationes solitas, deinde altaria omnia visitabat, semper ab altari B. Virginis inchoans, summa siquidem veneratione mundi Reginam prosequebatur, ut illum in viam salutis dirigeret, illi sanctam matrem Ecclesiam ejusque prælatos, illosque, pro quibus rogare tenebatur, devotissime commendans: hæc eadem agebat, dum singula lustrabat altaria, Sanctos deprecans, in quorum honore constructa fuerant.

[11] [devotio,] Cum sacram Communionem sumere debebat, tota præcedenti die summo silentio deditus erat; nocte vero sanctis meditationibus incumbebat, confitebatur etiam libentissime ea hora, qua Nocturna completa erant: sumpta Communione, totus in Dei raptus amore hæc eadem peragebat. Consuetudo semper illi fuit, Primam, Tertiam, Sextam Nonamque in aurora dicere, tum sacerdoti Missam celebranti serviebat semel atque iterum & pluries, prout a sacrista vocabatur. Expeditis autem his, tota die manuum operibus intendebat; tantam menti ejus gratiam omnipotens Deus infuderat, ut quarumlibet artium mechanicarum optimus magister existeret, potissime in componendis vitreis fenestris excelluit: dum his intendebat, sæpius illud Apostolicum fratribus adstantibus replicabat: Qui non vult operari, non manducet d. Ego tanti viri, quamquam indignus discipulus, veridica assertione hæc attestari possum, me illum nunquam otiosum vidisse, sed semper aut manuum operibus, aut divinis rebus occupatum, sæpius illius dicti memor erat: Multa mala docuit otiositas e. Vir erat, qui rarissime, nisi interrogatus, loqueretur, verba autem ejus ædificatoria erant, suæ aut alienæ salutis utilia atque proficua, noverat optime dictum illud: Qui in verbo non offendit, hic perfectus est vir f. Ad refrænandam linguam fratres hortabatur, eo maxime quod ad servandum silentium ipsi tenerentur.

[12] [pietas, invicta patientia,] Clementia autem & pietas cum ipso perseveravit ab uberibus matris usque ad extremum vitæ. Quid longius morer? Omnis motus, omnis gestus omnisque conversatio ejus longe lateque sanctum sparserat odorem, cupiebant plerique religiosorum ac sæcularium illum alloqui sanctisque ejus exemplis ædificari. Eo tempore, quo inter Venetos & ducem Ferrariæ bella exorta fuerunt, Alfonsus g, dux Calabriæ h, Ferrariam contendens, Bononiam devenit, ubi, B. P. N. Dominici reliquiis visitatis, conventum ingrediens, patribus, qui se sociabant, ait: Ego, patres reverendi, quam libentissime Fr. Jacobum de Alemannia conversum visitarem, sancta siquidem fama ejus in regno etiam nostro ad aures nostras pervenit, quo accersito, hominem venerando cognovit aspectu illumque complectens ac deosculans humiliter se Viri Dei orationibus commendavit. Cui Vir Dei per singulos dies Dominum pro sua excellentia rogaturum pollicitus est. Tunc dux, gratias referens, caput eidem inclinavit. Sic venerandus senex ad propria reversus est. Dux autem fratribus adstantibus dixit: Vere, patres reverendi, Senex hic venerandus Servus Dei verus mihi videtur ac sanctus; confido me istius orationibus ad patriam incolumem rediturum. Præclarissima autem patientiæ exempla, quibus in adversis tolerandis mirum in modum excelluit, quis ullo sermone comprehendere posset? Nunquam in adversis turbabatur; sed hilaris ac festivus sæpius dicebat: Patientia vobis necessaria est. Trium infirmitatum molestias in corpore suo perpessus est, quas tanto patiebatur gaudio, ut Deo gratias referret, qui sibi talia concesserat ad animæ salutem. Dum doloribus cruciaretur, orationes suas nunquam omisit, rarissime manuum opera, dicens: Virtus in infirmitate perficitur i. Et hæc de ejus virtutibus in communi dicta sufficiant.

[13] Christus factus est pro nobis obediens usque ad mortem, [insignis obedientia cujus hic illustria] mortem autem Crucis k. His verbis sacra obedientiæ virtus gloriosissime commendatur, ob quam servandam Salvator mundi Jesus Christus mortem perpessus est. Hæc & his similia Servus Dei animo pervolvens, tanto fervore superioribus obedientiam servavit, ut enarrari vix possit. Vidi sæpius, cum prælatus Servo Dei aliquam obedientiam injungeret, illum in tanta celeritate mandatum superioris exequentem, quod, priusquam prælatus verba compleverat, expeditus ipse, ut eadem impleret, festinabat. Si quando ei infirmarii l aut cujusvis alterius officium imponebatur, ita sollicite illi officio intentus erat, ac si perpetuo idem officium exequi debuisset. Interrogantibus fratribus, cur tanto studio officium ad horam impositum exequeretur, respondit: Nos, qui obedientiam polliciti sumus, eandem diligenter usque ad mortem servare tenemur: licet me ad horam huic ministerio obedientia addixerit, quis scit, num forte velint majores mei illud perpetuo exerceam; eapropter illi intentus sum, quasi mihi perpetuo injuncto officio. Quadam vice venerabilis P. Fr. Michaël de Hollandia, vir Deo devotus, dum prior in eodem conventu Bononiensi existeret, contigit, quemdam episcopum, qui gratia visitandi conventum advenerat, eumdem associare: accidit autem, ut, transeunte episcopo, Vir Dei illuc pertransiret; prior autem episcopo dixit: Reverende pater, hic, qui nunc pertransit, frater devotissimus est, religiosus ac Dei Servus. Venerandus ejus aspectus, inquit episcopus, hoc testatur. Tunc prior ait: Inter cæteras virtutes ejus obedientissimus inter omnes fratres existit; quod si dominationi vestræ placet, hoc ipsum experimento comprobabo. Gratissimum ac jucundum, ait episcopus, mihi erit talia videre. Una igitur episcopus & prior ad locum, ubi Vir Dei suo exercitio intentus erat, accesserunt; cui prior ait: Fr. Jacobe, necesse est, ut versus Franciam ad reverendissimum Magistrum Generalem Ordinis, qui Parisiis est, quasdam litteras delaturus eas; at Vir Dei ad cellam festinans, Accedam, inquit, nisi vestræ paternitati displiceat, accepturus pileum, quo facto, genuflectens Vir Dei ante priorem, benedictionem illico recessurus petiit. Admiratus est episcopus vehementer tam promptam obedientiam eo maxime, quod nec pecunias, nec rem aliquam pro tam longo itinere peragendo perquisierit. Prior autem Viro Dei mandavit, ut ad pristinum rediret officium, quasi alteri obedientiam itineris impositurus esset.

[14] Quidam civis Bononiensis, dum multos fratres invitasset secum in quodam viridario suo, [exempla traduntur,] haud procul ab urbe Bononia, ut aliquantulum recrearentur; adfuit etiam Vir Dei; postquam autem omnes simul pranderunt, ait qui primus inter fratres aderat: Fr. Jacobus citius cum fratribus ad piscandum sumptis retibus accedat, ut cœna nobis præparari possit. Abiit illico Vir Dei ad Rhenum m fluvium eidem loco propinquum; missis igitur retibus, prima vice tantos extraxit pisces, quantos duo fratres vix perferre possent, &, cum tanti essent, non est scissum rete. Stupor fratres omnes circumstantes circumdedit, promptæ ac simplicis obedientiæ meritis hoc gestum attribuentes. Vir Dei in componendis, ut supra diximus, vitreis fenestris ac eisdem depingendis optimus artifex erat; dum ergo vice quadam figuram quamdam depinxisset, vitros * in fornace deposuerat, quatenus igne supposito, ut illius artis moris est, colores vitro fortius inhærerent, cautissime autem hujusmodi ignem adhiberi talibus necesse est, ne nimio calore consumantur colores. Accenso itaque igne, veniens frater quidem, Vir Dei ait, mandat pater prior, ut una ad quæstum panis eamus; at Vir Dei, Benedictus Deus in donis suis, respondens, vitris ibidem relictis illico recessit. Rediens autem, vitros * ita obedientiæ merito non solum conservatos, sed etiam perfecte decoctos reperit, qualiter unquam aliquando viderat. Nec mirum: Deus enim, cujus perfecta sunt opera, obedientiæ meritum hoc miraculo comprobare voluit. Denique usque adeo obedientiæ meritum hic Vir Dei diligebat, ut ea die, qua nihil sibi imponebatur, nullum meritum se acquisivisse posse crederet.

[15] [& angelicæ castitas nitent.] Nunquam corpus suum incontinentiæ fœditate Servus Dei maculavit, sed pudicum mente & corpore se servavit. Duo enim sibi assumpserat ob puritatem servandam; primo in statu atque incessu oculorum dimissionem, sciens, quoniam mors intrat per fenestras; aliud erat, cogere corpus suum tum rebus spiritualibus, tum manuum operibus assidue spiritui servire. His igitur angelica puritate Servus Dei in terris nituit; in carne enim præter carnem vivere angelicum est, non humanum. Ad hanc virtutem custodiendam sæpius fratres hortabatur, asserens, quod nulla adeo gravis est carnis tentatio, quæ non dulcissimi Jesu aut unius actus passionis ejusdem meditatione extinguatur. Paupertatem autem sic Servus Dei dilexit, ut illam ad unguem semper servaverit, rebus summe necessariis contentus erat; demum sæpius dicebat, se non solum particularia non habere, sed nec seipsum, quia majorum voluntati omnis subjiciebatur, sicque pauperrimus spiritu regnum cœlorum adeptus est. Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum cœlorum n. Cum refectionis hora advenisset, sociis aliquando dicebat: Eamus fratres ad refectorium, ut videamus, si isti patres nobis aliquam eleëmosynam facere dignentur.

ANNOTATA.

a Matth. cap. XI, ℣. 29.

b Apud Lucam cap. 1, ℣. 48.

c Vide Annotata cap. 1.

d Apost. Paulus Epist. 2 ad Thessalonienses cap. 3, ℣. 10.

e Ecclesiastici cap. 33, ℣. 29.

f Epistola B. Jacobi cap. 3, ℣. 2.

g Hic Alphonsus postea rex Siciliæ nomine II fuit.

h Ampla regni Neapolitani provincia maxime in austrum extensa versus Siciliam.

i 2 B. Pauli Epist. ad Corinthios cap. 12, ℣. 9.

k Epist. B. Pauli ad Philipp. cap. 2, ℣. 8.

l Infirmarius, hæc vox designat illum, cui infirmorum cura demandata est.

m Renus, non Rhenus, Italis Reno, fluvius in Florentina Italiæ provincia prope civitatem Pistoriam originem sumit, & Pado junctus Bononiam præterfluit.

n Apud Matth. cap. 5, ℣. 3.

* l. vitra

* l vitra

CAPUT III.
Ejus cardinales & theologales virtutes: orationes & meditationes: visio mirabilis Beato exhibita.

[Beatus prudentia, temperantia,] Fidelis servus & prudens. Una cardinalium virtutum prudentia est, quæ in tantum in hujus Viri actionibus fulsit, ut merito videri possit fidelis servus & prudens: in superandis hostis antiqui acerrimis tentationibus, quibus diu noctuque illum insequebatur, potissimum virtute prudentiæ usus est. Si quando vana gloria tentabatur, illico dicebat: Quid terra & cinis? Pusillanimitatem interdum tantam demonis persecutione incurrebat, ut nunquam delictorum suorum pœnitentiam condignam posse agere arbitraretur, quod vitium prudentissime superabat ante crucem se provolvens ac dicens: Domine Jesu Christe Fili Dei, per mortem & crucem tuam salvum me fac in sanguine tuo & aqua, quam sparsisti. In agendis negotiis exterioribus quantumvis arduis ita prudenter se habuit, ut illius dicti meminisle videretur: Quidquid agis, prudenter agas & respice finem. Secunda virtutum cardinalium temperantia est. Hac ita hujus Viri Dei omnes actiones delinitæ erant, ut temperatum magis neminem viderim. Si quando ab aliquo dicto vel facto offendebatur, nunquam huic virtuti contrarium signum ostendit; semper hilaris, semper jucundus purissimæ mentis claritatem in exteriori homine præferebat. Turbabatur quidem vehementer temperatumque modum in hoc excedere videbatur, ubi contra divinum honorem aut animæ salutem aliquid dici aut agi animadvertisset; sed tamen Salvatoris exemplo excusari potest, de quo dicitur: Zelus domus tuæ comedit me a.

[17] Fortitudine quoque Vir Dei apprime dotatus erat, [fortitudine, justitia,] qua ardua tum temporalia tum spiritualia audacter aggrediebatur, constantissimeque in his usque ad ultimum perseveravit. Demum justitia, quæ unicuique, quod suum est, reddit, gloriosissime claruit; divinæ etenim Majestati gloriam & honorem semper reddidit, sanctæ matri Ecclesiæ venerationem, superiores obedientia cæterosque affectuosissima caritate semper prosecutus est, Davidicum illud per singulos dies semper observabat: Feci judicium & justitiam b. Cum dormitionis hora aderat, dicta factaque sua diligenter examinabat, tribunal mentis suæ semper conscendens, de male actis se vindicabat; deinde corpore disciplinæ verberibus attrito, ac si peccata grandia commisisset, in hunc modum orabat: Averte faciem tuam a peccatis meis & omnes iniquitates meas dele c, & iterum: Salva me vigilantem, custodi me dormientem, ut vigilem cum Christo dilectissimo Filio tuo & requiescam in pace. Postea se S. Angelo commendans dicebat: Angele, qui meus es custos, pietate superna me tibi commissum salva, desende, guberna. Post hæc membra sopori tradebat. Propter quod ita deduxit eum Dominus per vias rectas, & ostendit illi regnum Dei & beatificavit illum in gloria.

[18] [intemerata fide,] In fide & lenitate Sanctum fecit illum Dominus Deus noster d. Tantum cuilibet necessaria est hæc virtus, ut sine illa impossibile sit placere Deo, cui fidei ita inhærebat Vir Dei, quod pro illa libentissime corpus & animam semper exponere cupiebat. Hæc verba sæpius illum repetentem audivi; cum ad ejus aures aut hæreses, aut schismata, aut exorta bella in sanctam Romanam Ecclesiam pervenissent, miro cruciabatur dolore, orabat cum lacrymis diuturnis ad Dominum, ut Sponsam suam oculo pietatis aspiceret, sæpissime pro ejusdem sanctæ matris Ecclesiæ statu rogabat, dicens: O Domine Jesu Christe, nobis tuis famulis subveni, quos pretioso sanguine redemisti. Multa alia propter ingentem fidei servorem agebat, quæ longum esset enarrare. Verum quia fides ex auditu, auditus autem per verbum Dei; attentissime verba Dei Vir sanctus audiebat, considerans etiam, quoniam, qui ex Deo est, verba Dei audit e.

[19] [spe constantissimo] Spe longanimis equidem fuit hic Vir Dei, non in mundi hominibus, sed in Creatore suo spem ponens, laborum, vigiliarum, orationum cæterarumque virtutum ab ipso solo expectabat mercedem. Hanc igitur Vir Dei sæpe laudibus efferebat, dicens: Legimus inaudita tormenta sanctos Martyres fuisse perpessos, Confessores ac Virgines grandia sustinuisse. Hæc virtus est, quæ illis constantiam, longanimitatem ac optimum finem tandem concessit. Dicebat enim aliquando de hac præclarissima virtute loquens: Sunt quidam, qui se in Deo sperare credunt, dicentes: In Domino confido, quod, cum dies mortis advenerit, omnium peccatorum meorum veniam obtinebo, & hac decepti spe peccata committunt & mundi oblectamenta sequuntur: non sunt hæc dicenda spes; sed præsumptio. Anne arbitramur Deum, qui summa justitia est, sine operibus aliquibus maxime operari valentibus æternam velle largire beatitudinem. Dicit enim B. Augustinus: Qui fecit te sine te, non salvabit te sine te: idem divina Scriptura: Spera in Domino & fac bonitatem f. Qua spe Dei Servus longanimis effectus, laborum suorum mercedem tandem accepit.

[20] [& charitate erga proximum elucet] Nunc manent fides, spes, charitas; tria hæc, major autem horum est caritas. Duobus mandatis omnis caritatis vis concluditur; Dei scilicet & proximi dilectione g. Cum itaque ferventissimo amore Dei hic Servus Dei semper arderet, quis dubitat, eum caritatis virtute excelluisse. De dilectione autem, qua proximum prosequebatur, quid loquar? Amicos omnes se in Deo amare dicebat, sed inimicos propter Deum. Nullus est, qui, si eum infirmis servientem vidisset, non illum pietate ac clementia ardere affirmasset. Verum, quia perfecta caritas foras mittit timorem, nullo mortis pavore pavidus, morbo pestilentiæ laborantibus fratribus promptissime serviebat; etenim cum fratrem hoc morbo laborantem audiebat, a priore, benedictione sumpta, eidem serviturum se diligentissime pollicebatur. Ad infirmos autem jucunde ac lætanter accedens, illos verbis atque operibus mirabiliter confortabat, cibaria necessaria præparans atque cuncta peragens, quibus indigere noverat, ægrotantes. Multi, quibus ipse deserviebat, liberati fuere, ut ipsi affirmabant, potius Viri Dei meritis, quam medicamentorum subsidiis: hujusmodi infirmitate fratrum decedentium corpora caritative abluebat, sepulturæ diligentissime tradens. Propter hoc credimus, Christianis ad hujus beati Viri præsidia concurrentibus tempore pestis, grandia subsidia divinam clementiam largituram. Caritate itaque fundatus, tam mirifica semper operatus est: otia summopere devitans; sicut enim ait B. Gregorius: Amor Dei nunquam est otiosus. Dum fratres conversos ad hanc caritatem acquirendam aliquando hortaretur, dicebat: Fratres carissimi, diligenter caritati intendite, quia hæc est vestis nuptialis, sine qua in æterno Dei convivio nullus introducitur; sed hac spoliati mittuntur in tenebras exteriores, ubi erit fletus & stridor dentium h. Hæc & his similia ad caritatis commendationem & fratrum exhortationem sæpe numero Vir sanctus dicebat.

[21] Intelligens Vir Dei divinas Scripturas, fidelibus cunctis orationum frequentiam consulere, [Ferventi orationi] eisdem totis animi votis inhærere studuit; namque cum Salvator discipulis dixit: Vigilate & orate, ut non intretis in tentationem i. Christianis cunctis eadem præcipiebat, & Beatus Apostolus ait: Orationi instate. Hoc igitur animi firmato proposito majorem noctis partem orationi insistens expendebat: orationis autem tanta trahebatur dulcedine, ut etiam manuum operibus intentus ab hac desistere nequiret. Una die, dum una cum Servo Dei ego Fr. Ambrosinus nostro intenderemus exercitio, postquam ab ipso de modo orandi interrogatus fuissem, illum itidem interrogavi obsecrans, ut ad mei profectum, quemnam modum observaret in orando, aperire dignaretur. Respondit illico Servus Dei: Crede mihi, carissime frater, me nullam ex multis, quas didici, digniorem, dulciorem atque magis proficuam orationem aliquando reperisse ea, quam Filius Dei ore suo edocuit, scilicet PATER NOSTER: Cuncta hac oratione ab omnipotenti Deo petimus aut animæ aut corporis necessaria: tantum mihi suavitatis plerumque hæc oratio præstat, ut illam dicens dulcissimo melle aut saccharo me plenas fauces habere credam: hanc mihi dulcedinem ex verbis, quæ Filius Dei ore suo protulit, provenire arbitror. In hoc Servo Dei illud Davidicum excellentissime exemplabatur. Quam dulcia faucibus meis eloquia tua super mel ori meo k. Orabat quotidie pro summo Pontifice Ecclesiæ pastore, proque cunctis prælatis ejus, potissime autem pro Ordinis nostri præsidentibus, quod tantum Dominus conservaret Ordinem, denique pro omnibus deprecabatur Servatoris clementiam eo modo atque ordine, quo supra diximus.

[22] Postquam Servus Dei per singulas dies præfatis orationibus, [& contemplationi assidue intendit.] genuflectionibus spiritum suum in actualem provocaverat devotionem, tandem in seipsum reductus, quanto valebat fervore, omnipotenti Deo immortales referebat gratias ob collata beneficia, Creationis scilicet, conservationis ac redemptionis, potissime autem religionis, quod beneficium velut maximum semper magni pendebat. Verum recogitans humanum genus dulcissimi Salvatoris Jesu Christi sanguine redemptum, quotidie passionis mysteria magnis suspiriis magnisque gemitibus contemplabatur. Imaginabatur primum Servus Dei videre se Jesum Salvatorem sancto deflexo vertice discipulorum pedes lavantem, quapropter ad sectandam humilitatem seipsum mirum in modum hortabatur, tum veluti trans torrentem Cedron abiens, Filium Dei in agonia factum atque orantem; Pater, si possibile est, transeat a me calix iste, se videre arbitrabatur, & cum sudores sanguineos Jesum ob repræsentationem futuræ passionis emittere cogitaret, mirabili compunctione atque incredibili cordis agitatione afficiebatur; inde itidem impiissima traditione a Judæis ligatum Jesum, Annæ & Caïphæ præsentatum, in maxilla a servo percussum quam amarissime recogitabat; cum vero divinam sapientiam albo vestitu indutam velut famam memorabat, totus tristitia perfundebatur; neque vero oblivioni tradebat sequentia mysteria flagellationis, coronationis, crucifixionis &c dolebat, angebatur valde, cum hujusmodi cogitando animadverteret. Denique cum mysteria gaudiosa resurrectionis D. N. Jesu Christi & ascensionis pie meditaretur, ingenti gaudio replebatur. His itaque peractis, Christo, ad dexteram Patris constituto, profunde Servus Dei se inclinabat dicens: Gloria tibi, Domine, qui natus es Virgine, succurre mihi hodie cum Patre & S. Spiritu in sempiterna sæcula. Tunc ad serenissimam Dei Matrem se vertens, quam reverenter eam salutans dicebat: Ave Regina cælorum, Mater regis Apostolorum, o Maria flos Virginum velut rosa, velut filium, funde præces ad Filium pro salute fidelium. Denique Sanctos omnes visitabat, dicens: Sancti Dei omnes, intercedere dignemini pro nostra omniumque salute. Hoc igitur modo Dei Servus quodidianas suas contemplationes terminabat, postea vero, ad sua opera exercenda contendens, nullo aliquando labore fatigabatur; vehementer enim cupiebat opera meritoria exercere, quibus, quam contemplando degustaverat, æternam felicitatem tandem assequi mereretur.

[23] [Rapitur extra se,] Narravit mihi aliquando hic Dei Servus, dum semel nostro exercitio intenderemus: Ego, inquit, dum in quadam camera conventus Bononiensis me quandoque reperissem, tum forte subiit mihi voluntas orandi, verum, quomodo, nescio, Deus scit, a sensibus corporis alienatus fui: deductus est autem spiritus meus in quoddam viridarium omnibus mundi oblectationibus repletum, ubi suaveolentes rosæ, violæ dulcissimique concentus aderant, tantaque mens mea dulcedine completa fuit, ut ibi perpetuo commorari optarem; verum quidam frater pertransiens meque mortuum suspicatus priorem festinanter vocavit, accurrunt fratres atque fricationum vehementia ecstasis illa recessit; ubi vero in tot fratrum me conspexi præsentia dixi: Promitto vobis, (sic enim inter loquendum sæpe numero Vir Dei replicare consueverat) quod nihil mihi infelicius accidere potuisset, tanta siquidem consolatione gaudentem animum meum conturbaverunt l. Aliud quoque multis fratribus referentibus didici, quod scilicet grandi splendoris lumine hic Vir Dei corpus circumdabatur. Hoc idem mihi interroganti Vir Dei secretissime aperuit dicebatque, tantum esse luminis, ut media nocte minima quæque conspici possent.

ANNOTATA.

a Psalm. 68, ℣. 10.

b Psalm. 118, ℣. 121.

c Psalm. 50, ℣. 10.

d Ecclesiastici cap. 45, ℣. 4.

e Epist B. Pauli ad Rom. cap. 10, ℣. 17.

f Psalm. 36, ℣. 3.

g Epist. 1 B. Pauli ad Corinthios cap. 13, ℣. 13.

h Matt. cap. 8, ℣. 12.

i Marc. cap. 14, ℣. 38.

k Psal. 118, ℣. 113.

l Illum Beati extra sese raptum iisdem fere verbis refert laudatus Flaminius in citata sæpe Vita.

CAPUT IV.
Beneficia quædam Sancti intercessione collata: mors, sepultura & translatio.

[Dæmones fugat & civium seditionem avertit.] Humani generis hostis illius virtutibus invidens, quem vitiorum tentationibus superare interius nequibat, variis imaginibus eum deterrere conatus est. Eidem aliquando oranti in capella S. Vincentii, qui in ecclesia nostra jacet, apparuit demon hujusmodi figuræ: æthiops videbatur nigerrimus unum tantum oculum habens in frontis medio, adeo brevi circumdatus veste, ut pudenda paterent, facto autem signo Crucis, ut fumus evanuit. Dum idem Servus Dei alia vice in capella S. Antonii præfatæ ecclesiæ oraret, magnum sonitum in ecclesia audivit, tunc faciem vertens, demones in ecclesiæ medio ducentes choreas advertit, ad hos Servus Dei appropinquans, quænam sit causa tanti gaudii in virtute Dei inquirit; illico ab iisdem responsum est: Hujus urbis factiones, quæ vulgo partes dicuntur, tantum excitavimus, ut magno furore sanguis humanus crastina die sit effundendus. His dictis, demonum turba aufugit; Servus autem Dei in oratione se prosternens a populo hoc flagellum avertit: finita oratione, ad propriam revertitur cellam, quam & ingrediens dæmonum multitudine in corvorum specie hinc inde volitantium ipsam plenam reperit; facto autem signo Crucis, Davidicum illud replicabat: Deus in adjutorium meum intende, Domine, ad juvandum me festina; confundantur & revereantur, qui quærunt animam meam a. Dæmonum autem multitudo illico disparuit. Multis autem vicibus a dæmonibus percussus, post verbera antedicto lumine mirabiliter circumdabatur b, interiorque spiritus illum propheticis verbis confortabat: Esto fidelis usque ad mortem, & dabo tibi coronam vitæ c; & iterum: Expecta Dominum, & viriliter age, & confortetur cor tuum, & sustine Dominum d. Hoc lumine illum circumdatum vidit quidam sacerdos, qui forte inde transibat. Hæc igitur sunt paucula, quæ ad sanctitatis indicium Dominus ostendit, quæ ibidem ex multis enarrasse sufficiat.

[25] [Presbyterum gravi morbo laborantem,] Voluit omnipotens Deus sua clementia Servi sui actiones sibi acceptas etiam cælestibus indiciis demonstrare. Bononiæ quidam venerabilis sacerdos fuit, D Hieronymus de Aviolo dictus, hic sancto Viro familiarissimus fuit, cum in gravem incidisset infirmitatem, Vir Dei, illo evocante, ipsum visitavit, ubi autem cameræ limites, in qua jacebat, attigisset, visum est ægroto semisanum se esse. Cum dulcius confabularentur, extendens manum Vir Dei super faciem ægroti illam traxit usque ad plantam pedum: mira res! illico ægrotus convaluit. Hoc autem venerabilis sacerdos attestabatur, quod in ea parte corporis se liberatum pedetentim sentiebat, super quam manum suam Vir Dei traheret. Illico ergo e lecto consurgens, Altissimo gratias reddidit. In hujus autem rei testimonium præfatus sacerdos, qui egregius pictor erat, figuram Viri Dei illo vivente naturalissime depinxit atque post mortem ad sepulchrum primus obtulit.

[26] [sororemque ejus febricitantem & alium ægrum sanat] Soror quædam præfati sacerdotis, cum acutissima febre laboraret, memor sanitatis, quam frater meritis Viri Dei fuerat adeptus, illum, ut se visitaret, evocari fecit, qui adveniens salutiferæ crucis signum fronti ejus erans impressit sicque ad monasterium illo redeunte mulier illico e lecto sospes surrexit. Cujus rei publica vox urbis Bononiensis testimonium reddidit. Taceo quot morbo pestilentiæ laborantibus hic Vir Dei salutem contulit. Quidam studens Bononiæ, qui de partibus Alemanniæ venerat, dolore capitis incredibili per quatuor menses laborabat, fluctuabat mens ejus, an domum rediret, an studium prosequeretur; dum igitur die quadam in porta habitationis suæ cogitabundus resideret, ecce vir quidam interrogat, quæ tantæ sit causa tristitiæ; respondit ille ad singula: cui vir, Vade, inquit ad S. Dominicum & Fr. Jacobum inquire, hic te suis orationibus sospitem efficiet: Abiit ille & Virum Dei reperiens, ut sui misereatur implorat, humillimus Servus Christi se peccatorem asserens ista refugit: tandem studentem ad portam conventus lacrymantem usque deduxit deprecantemque, ut super caput ejus manum imponeret, manum super caput illius Vir Dei imposuit, imploransque dixit: Deus, qui te creavit, ipse te sanet. Quo facto, ostium Vir Dei clausit & Juvenis sanum se esse persensit.

[27] [Futura prædicit] Venerabilis vir Fr. Hieronymus de Genua dignus prædicator, dum in civitate quadam, cujus nomen conticere libet, contra gubernatorem vehementius prædicasset, irati præsides eundem evocaverunt, qui expavescens Virum Dei accersit rogavitque, ut pro se Dominum precaretur, qui illum his verbis propheticis exhortatus est: Jucundius eat paternitas vestra, non confusionem, sed honorem habitura: reperies siquidem dominos omnes residentes, qui, ut vestram intuebuntur præsentiam, illico consurgent omnes grandique te prosequentur honore, primum residendi locum tribuentes; sic paternitas vestra ad singula respondendo honorem Deo ac religioni acquiret. Abiit prædicator, & cuncta, prout Vir Dei prædixit prophetico spiritu, evenere.

[28] Pretiosa in conspectu Domini mors Sanctorum ejus e. [Ecclesiæ Sacramentis munitus pie moritur.] Post longa diuturnaque virtutum exercitia tempus advenit, quo Virum Dei ad cœlestia Dominus evocaret. Correptus itaque acutissima febre infirmario illud Apostolicum dixit: Ego enim jam delibor & tempus meæ resolutionis instat f. Confessionem generalem fecit cum reverendo P. Fr. Vincentio de Castro-Novo sacræ Theologiæ Magistro, qui postmodum fuit totius Ordinis nostri generalis magister, tunc priore conventus Bononiensis, Sacramentisque Ecclesiæ devote susceptis, pedes ac manus in modum Crucis pauxillum componens oransque spiritum Deo reddidit. Nec dubium, quin Angelorum caterva ad cælestem patriam sit deductus. Fuit autem felix transitus ejus die Mercurii circa quintam noctis horam, XII g mensis Octobris anno D. MCCCCXCI. Frater Dionysius de Bellano tunc studens Bononiæ, cum gravem pateretur infirmitatem h, qua in choro cantare & prædicationis officium exercere prohibebatur, Virum Dei in extremis laborantem enixius rogavit, ut, si cælesti gloria eum Dominus sublimaret, sanitatem sibi impetraret. Illo itaque decedente, frater ipse corpus Defuncti amplectens clamare non cessabat: Imple, Pater, quod promisisti, me tuis sana precibus; nec umquam a corpore avelli potuit, donec plenam assecutus est sanitatem. Ferunt fratres, qui aderant, faciem Viri Dei, quæ pallida mortis horrore fuerat, post mortem aliquantulum rubuisse, corpus exanime mentis felicitatem indicasse.

[29] Antiquæ consuetudinis erat fratres in quodam cœmeterio sepelire, [Sacrum ipsius corpus propter ingentem concursum e priori sepulturæ loco] in quo & B. Dominicus primo sepultus fuit; in hoc igitur cœmeterio plerique magnæ sanctitatis viri sepulti fuere, quorum corpora ignorantur. Hæc itaque advertens R. P. prior atque antiquiores patres decreverunt, ut Virum, qui singulari vita præfulsit, particulari sepulchro decorarent. Verum, dum in ecclesia corpus jaceret; tantus concursus factus est populi, ut omnes mirarentur. Conabantur omnes illud osculari, annulis atque coronis ipsum contingentes. Inter cæteros autem quidam puer trium annorum, quantum valebat, corpus attingere conabatur, domumque reversus matrem hortatur, ut ad illud videndum quantocius properaret; admirans mater infantuli verba, qui vix dimidium proferre noverat, ad ecclesiam B. Dominici pervenit, corpusque insepultum reperiens, infantuli verba fratribus enarravit; decebat namque, ut purissimus Dei Servus infantis purismi verbis efferretur. Traditus est tandem sepulturæ in capella quadam, quæ erat in capitulo majori conventus Bononiensis in deposito super terram.

[30] Mente animoque cogitantes prior & patres conventus multitudinem virorum ac mulierum, [ad ecclesiam monasterit transfertur.] quas in claustrum Ordinis ingredi non licet, confluentium ad Viri Dei sepulcrum & fratrum quietem perturbantium, sano consilio sanxere, corpus ejus aliunde * transferre; sed prius D. episcopi Bononiensis consilium atque consensum expetierunt, quo annuente, octavo die ab obitu ejus translatum est corpus in ecclesiam in capellam D. Thomæ Aquinatis, ubi cereis atque tabellis & imaginibus circumquaque appensis venerabiliter usque adhuc jacet. Cum autem transferretur, repertum est corpus ejus sanum nullumque omnino fœtorem emanans *. Quanta autem Dominus per eum operatus est, testantur cerei, tabellæ & argentea membra circa sepulcrum ejus appensa, quorum aliqua in sequentibus declarantur. Majora autem credimus illum præbiturum his, qui ex toto corde ipsum invocaverint. Cumque morbo pestilentiæ laborantibus hic Servus Dei semper deservierit, ad impetrandam ab eo morbo liberationem populis peculiare donum eum habere experimento compertum est.

ANNOTATA.

a Psalmo 69, ℣. 1.

b Vide, quæ habentur in fine capitis præcedentis.

c Apocalypsis cap. 2, ℣. 10.

d Psalmo 26, ℣. 14.

e Psalmo 115, ℣. 15.

f Epist. 2 ad Timoth. cap. 4, ℣. 6.

g Vide Commentarium Prævium.

h Flaminius citato loco, dum de Dionysii de Bellano infirmitate loquitur, hæc habet: Fratri Dionysio, cui intestina fluebant.

* l. alio

* l. emittens

CAPUT V.
Miracula post mortem patrata.

[Infans, voto a parentibus emisso,] Quamquam admiranda multa hujus Servi sui meritis Dominus operatus sit, ex multis tamen pauca referam, quæ ad me discipulum suum pervenere. Quidam civis ac mercator Bononiensis filium habebat, qui gravi morbo correptus jam signa amissæ vitæ præferebat, necnon quam plures mortuum judicabant. Hic igitur civis hujus Viri audiens magnalia, votum vovit Domino dicens: Domine Deus, si filium meum vitæ pristinæ meritis B. Jacobi reddideris, illi habitum FF. Prædicatorum me induturum devoveo. Mira res: puer reviviscens oculos aperuit ac veluti a somno evigilans incolumis omnino repertus est. Quapropter pater vehementer factum admirans, tabellam ad ejus sepulchrum appendit, ubi mater filium gestans conspicitur, in qua hæc verba conscripta sunt: Puerulus hic mortuus erat & meritis B. Jacobi resurrexit.

[32] [mulier] Quædam Bononiensis mulier, receptis Ecclesiæ Sacramentis, ita in extremis laborabat, ut eam complures cum candelis accensis veluti mortuam circumdarent, sed emisso voto a quodam eorum, qui aderant, si ipsam Deus B. Jacobi meritis liberaret, quod ad sepulchrum ejus imaginem pariformis longitudinis appenderet, statim mulier caput erigens, ait: Gratias Deo, quia vitæ restituta sum meritis B. Jacobi, qui mortuus est & sepultus apud S. Dominicum. Qua de re parentes vehementer admirati Prædicatorem Ordinis nostri adierunt illum rogantes, ut tantum miraculum populo aperire dignaretur. Non annuit prædicator, nisi mulier sanata una cum cæteris, qui præsentes exstiterunt, advenirent. His igitur prædicatorem adeuntibus, populo miraculum divulgatum est.

[33] [item juvenis a morte liberantur.] Venerabilis P. F. Hieronymus de Bononia, dum prædicaret Bononiæ hujus beati Viri miracula quidam civis Bononiensis sermoni forte intererat, hic unicum domi filium in extremis laborantem dereliquerat; audiens igitur tanta tamque admiranda dominum Servi sui meritis agere, ad sepulcrum ejus accessit rogans, ut in testimonium sanctitatis suæ filio suo salutem a domino impetraret. Oratione finita, domum rediit filiumque incolumem reperit; perfectæ autem sanitatis indicium tentans, una cum filio eadem fere hora cibum sumpsit sicque magno cum gaudio sacristæ conventus S. Dominici atque quam pluribus aliis miraculum propalavit.

[34] Venerabilis P. Fr. Bartholomæus de Genua a, [Prior quidam Ordinis S. Dominici] Ordinis Prædicatorum in conventu Genuensi S. Mariæ de Castello tunc prior, cum apud Bononiam devenisset, febribus vehementer æstuare cæpit, morbo igitur in dies crescente, socius ejusdem eidem dixit: Pater venerande, credo, paternitatem vestram audivisse, quanta dominus B. Jacobi meritis ostendat mirabilia, non igitur dubitaverim, si ad eum toto corde recurras, quin sanitatem paternitas vestra assequatur. Quo respondente: Me Deo commendatum facio orans, ut B. Jacobi meritis mihi valetudinem concedat ad animæ meæ salutem. Illico ad sepulcrum Viri Dei accessit socius hæc eadem deprecans; revertente igitur illo ad infirmariam b, priorem suum mirabiliter convaluisse reperit atque infra paucos dies sospes Genuam rediit.

[35] Quidam civis Bononiensis pro sorore sua, quæ febribus & dolore capitis laborabat, [& puella febribus, mulier gravi morbo,] B. Jacobum oravit illamque eidem commendavit & domum revertens plene ipsam convaluisse invenit. Alius quidam Bononiensis civis, dictus Andreas Lardarolus, cum filiam in mortis articulo haberet constitutam, una cum uxore sua vovit se statuam ceream facturum; si filia sanitatem consequi valeret meritis B Jacobi. Eodem igitur die, filia convalescente, in signum miraculi statuam ad ejus sepulcrum mox appendit. Mulier quædam, Adriana nomine, antiquissima ultra centum annorum, longa atque molesta infirmitate laborans, ad tactum sepulcri Viri Dei illico ab infirmitate liberata est.

[36] Quædam nobilis mulier Bononiensis, intolerabili capitis dolore per quatuor menses excruciata, [item alia capitis dolore, alii tres febribus,] medicos non reperiens, qui ei prodesse valerent, ad B. Jacobi suffragia recurrens illico e lecto incolumis surrexit. Fr. Paulus de Bohemia, cum in conventu Bononiensi anno D. 1499 acutissima febre laboraret, timensque summopere, maxime propter dolorem capitis assiduum, quo jam per decennium laboraverat, ad B. Jacobi suffragia confugiens statim a febre & capitis dolore liberatus est. Fr. Vincentius de Soncino Ordinis Prædicatorum, qui B. Jacobo, dum adhuc viveret, multum familiaris erat illumque in brachiis tenebat, quando ex hac luce migravit, dum maxima febri laborabat, ad B. Jacobi merita confugiens, eadem hora incolumitatem recepit. Hujus rei ego testis sum & multi fratres mecum præsentes.

[37] Quidam, dictus Masacarius de S. Georgio, comitatus Bononiensis, [liberantur. Mulier contracta, alius gravi morbo laborans sanantur.] acutissima febri laborans, illico, ut B. Jacobo se commendavit, convaluit. Mulieris cujusdam Bononiensis, quodam terrore sibi superveniente, membra omnia contracta sunt, sed cum ad B. Jacobi præsidia confuginet, illico lux magna ei apparuit, quæ eidem & terrorem expulit & sanitatem restituit c. Mediolani, cum quidam nobilis civis gravi detentus infirmitate audiret B. Jacobum Bononiæ tam mirifica operari, voto quodam emisso, ad invocationem ejusdem plene convaluit, qui duos aureos per reverendum P. Fr. Vincentium de Castro Novo, de quo supra mentio facta est, tunc priorem conventus S. Mariæ Gratiarum, mihi ad sepulcrum B. Jacobi exornandum Bononiæ transmittendos obtulit.

[38] [Mulier pedum usum aliique] Nobilis quædam mulier Bononiensis, uxor capitanei justitiæ d, Mediolani jam per tres annos contractas habens tibias, cum venerabilem P. Fr. Hieronymum Bononiensem audiret de miraculis B. Jacobi prædicantem, ad ipsum B Jacobum confugiens, quatenus suis precibus sibi Dominus tibiarum sanitatem restitueret, oravit, &, oratione finita, statim convaluit. Hoc idem retulit venerabilis prædicator Fr. Hieronymus de Bononia antedictus. Civis quidam Bononiensis filium habens morbo quodam, qui vulgo malum lapidis e dicitur, laborantem, ubi ad sepulchrum B. Jacobi pro salute oravit, plene fuit liberatus. Apud Muranum oppidum non longe a civitate Venetiarum f in conventu, sive ecclesia conventus, post mortem Viri Dei, fratres Ordinis nostri ejus imaginem ante chorum statuerunt, quam cum quidam clericus Venetus intuens a fratribus, cujus esset, didicisset, tantam fidem erga Virum Dei concepit, quod ad ejus suffragia recurrens a dolore capitis, quo continuo laborabat, propter quod phrænesim etiam pertimescebat, ad plenum liberatus est posuitque cereum in loco antedicto in signum miraculi.

[39] [variis morbis affecti sanitatem, item quatuor oculorum usum recuperant.] Quidam civis Bononiensis filium gravissime ægrotantem habebat, pro quo ad sepulcrum B. Jacobi devotius orans liberatus fuit, de quo medici timebant anno Domini 1493. Apud Bononiam monialis quædam Ordinis nostri, voto emisso, meritis B. Jacobi a dolore capitis, quo per triennium laboraverat, ad plenum convaluit. Mulier quædam Bononiensis per dies partus doloribus agitata, obstetrice hortante, ad B. Jacobum confugit, quæ pulcherrimum filium edidit; cum autem e lecto surrexit, primo itinere ecclesiam B. Dominici adiit, votum, quod voverat, B. Jacobo referens. Hoc idem alteri evenit, ut illa & quam plures aliæ matronæ, quæ aderant, retulerunt. Alter quidam, Calcaresius dictus, cum cæcus esset, facto voto, B. Jacobi meritis illico sibi videndi facultas restituta est, atque ita ut minima quæque, ut ipse referebat, conspiceret. Alter etiam ob humorem ad oculos descendentem visum se perdidisse arbitrans B. Jacobi meritis, cui se devote voverat, ad plenum liberatus est. Mutinæ g cum quidam civis, qui usquequaque cæcus erat, admiranda audiret hujus beati Viri, voto emisso, intra paucos dies visum recepit, qui Bononiam contendens duos oculos argenteos ad sepulcrum Viri obtulit, quos se oblaturum, si sospes efficeretur, devoverat. Quidam calcis artifex, qui oculum ita calce oppleverat, ut per multos dies nis inde prorsus cerneret, ad B. Jacobi sepulcrum proficiscitur, priusquam templum ingrediatur, depulsis tenebris, visum recipit.

[40] [Ancilla brachii & vir linguæ usu destituti, quidam hydropisi,] Ancilla matronæ cujusdam Bononiensis brachium diu invalidum ac inutile habuerat, ad sepulcrum viri Dei B. Jacobi veniens, illique brachium superponens, statim incolumis effecta est. Quidam civis Bononiensis ita in lingua ægrotabat, ut vix cibum capere valeret, nil medicis aut medicinis proficientibus, B. Jacobo vovit, quod si ejus meritis salutem assequeretur, linguam argenteam in miraculi fidem illi offerret; mane itaque sequenti incolumem se usquequaque comperiens, linguam argenteam fieri fecit & ad sepulcrum B. Jacobi, ut voverat, devote obtulit. Hydropicus quidam B. Jacobo vovens, quod, si ejus precibus sanus efficeretur, Missam ad Dei & sui honorem celebrare faceret, atque ad ejus sepulcrum cereum unius libræ offerret, infra dies quatuor incolumitatem recepit votumque suum quam cito adimplevit.

[41] Alius quidam ad sepulcrum B. Jacobi imaginem obtulit, [alius morbo Gallico,] in qua scriptum hujusmodi legitur: Ego Joannes per quatuor annos morbo Gallico laboravi, atque hoc in loco vovens ad plenum convalui meritis & intercessione B. Jacobi.

[42] Non solum in creaturis rationalibus, sed etiam irrationalibus hujus Viri Dei virtus effulsit: [item mula Beati intercessione sanantur.] nam Fr. Stephanus, conversus Ordinis Prædicatorum, cum Bononiam mulæ insidens advenisset, ut prædicatorem quemdam Placentiam h secum deduceret, mula antedicta ita laborare cœpit, ut ad terram se prosternens moritura videretur; advocatur quidam, qui hujuscemodi mederi consueverat, qui mulam intuens, eandem mortuam indicavit; tristatur frater vehementer atque ad sepulcrum Viri Dei accedens, ut jumento sanitatem conferat, devotius exposcit, expleta oratione, mulam visitans eandem jam pene mortuam aspexit. Verum eadem nocte dormientem fratrem vox quædam excitavit, dicens: Surge, frater Stephane, & pabulum mulæ affer, qui illico surgens jumentum incolume adinvenit. Sicque B. Jacobo gratias referens, Placentiam lætus repedavit. Quam plura itidem Dominus Servi sui meritis præmonstravit mirifica, quæ, si enarrare vellem, altius volumen excresceret; igitur huic Vitæ finem imponens, omnes hortor, quatenus tanti Viri vestigia sectari conentur, sicque ad cælestem patriam ejus suffragantibus meritis conscendant.

ANNOTATA.

a Genua urbs est Liguriæ in Gallia Cisalpina & ejusdem nominis Reipublicæ caput.

b Vox hæc valetudinarium significat.

c Urbs Italiæ archiepiscopalis & ducatus Mediolanensis primaria.

d Id est, justitiæ exercitio præfecti.

e Ita auctor calculorum valetudinem significat.

f Urbs perampla & culta Italiæ, reipublicæ cognominis ab ea dictæ caput.

g Urbs Italiæ ampla, in Longobardia, ejusdem nominis ducatus primaria & episcopalis, inter Scuttenam & Secciam fluvios.

h Urbs Italiæ in Longobardia episcopalis, ejusdem nominis ducatus caput sub dominio Parmensis ducis, ad Padi & Trebiæ confiuentem.

DE B. MARTINO CONFESSORE EX ORDINE S. AUGUSTINI
VERCELLIS IN ITALIA

ANNO CIRCITER MDIII

SYLLOGE.

Martinus conf. ex Ordine S. Augustini Vercellis in Italia (B.)

AUCTORE C. B.

Vercellis, episcopali in Pedemontano Italiæ principatu, [Beatus, qui centum amplius annis ante Urbani VIII decreta, Servi Dei] quæ jam plus semel memorata apud nos fuit, civitate, natus est ac denatus, uti inter scriptores omnes, de re locutos, convenit, beatus hic propositus ex Ordine S. Augustini Confessor. Hunc hodierna, qua ex allegandis obiit, die Operi nostro inserendum, decessores nostri, ad XX Maii diem in Prætermissis sermonem de Jacobino seu Jacobo Cravacorio, fratre Carmelita laïco, qui non secus atque ille Vercellis jacet sepultus, instituentes, spopondere, estque ex instituti nostri ratione, ut fidem, abs illis datam, hic liberemus, necesse. Etsi enim Martinus nec Fastis sacris exstet inscriptus, nec Officio ecclesiastico Vercellis aut alibi colatur, a scriptoribus tamen vix non omnibus, a quibus memoratur, Beati titulo, uti Ordinis Augustiniani scriptor Thomas de Herrera, qui non pauca de illo in Alphabeto Augustiniano, anno 1644 in lucem emisso, tom. 2, pag. 57 & seq. memoriæ prodit, ibidem affirmat, condecoratur. Adhæc tam a Joanne Stephano Ferrerio in diœcesis Vercellensis, quam a Josepho Pamphilo Augustiniano in Ordinis sui Beatorum Catalogo collocatur, &, quod caput est, qualicumque etiam cultu, Sanctis ac Beatis deferri solito, Vercellis gaudet, imo vero & ante annum 1634, post quem, spectatis, quæ tum juxta ac anno 1625 Urbanus VIII ea de re tulit, decretis, Servos Dei, Sanctorum Beatorumve Albo ab Ecclesia nondum adscriptos, cultu hisce proprio, nisi hoc antea centum amplius annis fuissent affecti, venerari nefas fuit, haud minori, quam quod annorum totidem metam excedit, temporis spatio non interrupte fuit gavisus, uti e jam nunc dicendis nemo non, quantum opinor, facile agnoscet.

[2] Papebrochius noster in Ms. penes nos exstante, quo suam una cum Henschenio anno 1661 Romæ moram indeque anno 1662 in Belgium reditum est complexus, [coli qui possint, definientia, cultu qualicumque] Itinerario pag. 233 sermonem de iis, quæ annorum illorum postremo vigesima sexta Maii die Vercellis conspexit seu examinavit, instituens sic scribit: Apud Patres Augustinianos in media navi sub vili marmore corpus est B. Martini, cujus in proxima columna grandis imago ad populum concionantis cum superscripto: “Inspice in Regem tuum crucifixum & consolaberis.” Inferius vero: “Ao … XI Oct. hora III noctis B. Fr. Martinus de Vercellis obiit.” Pendet ante eam exigua lampas, nunc sine lumine, & paucula anathemata. Ejusdem imago cum radiis similiter picta variis locis in templo atque ad unam columnarum sequens miraculum: “Quum Laurentius de Laslone Casine Strate duceret plaustrum unum lapidum Vercellas, fuit oppressus ab ipso plaustro, quod viscera propria emittebat; sed, facto voto ad B. Martinum, immediate valuit MDV.” Cultus publicus, Sanctis ac Beatis proprius, ex imaginum Servorum Dei, etsi etiam hæ absque diademate ac splendoribus fuerint depictæ, in ecclesiis collocatione, ut Benedictus XIV de Servorum Dei Beatificatione ac Beatorum Canonizatione lib. 2, cap. 14, num. 3 & duobus seqq. docet, infertur.

[3] Quare, cum B. Martini imagines, cum radiis etiam depictæ, [fuisse haud interrupte gavisas probatur,] in Vercellensi Augustinianorum ecclesia anno 1662, ut modo recitata Papebrochii verba fidem faciunt, fuerint locatæ, fuisse illum tunc ibidem qualicumque saltem, qui Sanctis ac Beatis deferri solet, honore affectum, certum est atque indubitatum, cumque miraculum, adductis a Papebrochio verbis relatum, anno 1505, uti hæc produnt, acciderit, est sane, cur, si non jam inde ab ipsomet anno 1505, haud pluribus equidem quam decem circiter annis serius fuisse & illud uni ex ecclesiæ dictæ columnis inscriptum & Martini in hac imagines collocatæ credantur; cum autem sic habeat, nec has inde fuisse aliquando ante annum 1634 amotas, verosimile appareat, consectarium evadit, ut etiam ante annum istum Martinus in Vercellensi apud Augustinianos ecclesia qualicumque cultu, Sanctis ac Beatis proprio, non minori, quam quod centum annorum metam excedit, temporis spatio fuerit non interrupte gavisus, utque proinde in Opus nostrum hic, uti factum iri decessores nostri loco supra cit. promisere, debeat inferri. Id itaque, quod fieri e dictis hic debet, præstantes, undecumque, quæ de Beato memoriæ prodita inveniuntur, collecta, qualicumque ejus cultu jam probato, lectori modo hic exhibeamus.

[4] Alfonsus de Orozco, Ordinis Augustiniani scriptor, [Græmmaticæ operam dare jam senex] qui & ipse Beatorum hujus numero accensetur ac, quemadmodum Thomas de Herrera supra laudatus in Alphabeto Augustiniano tom. 1, pag. 24 & seq. docet, anno 1592 e vivis nonagenario jam major excessit, in Ordinis sui Chronicis ad annum, quo hæc edidit, 1551 de B. Martino de Vercellis sequentem scribit in modum: Hic Religiosus divinitus potius, quam humana industria, fuit instructus. Senex erat, cum Grammaticam addiscere incepit sicque profecit, quod paucorum annorum spatio & theologus & insignis prædicator evaserit. Cœnobium Papiense, in quo sacra parentis nostri Augustini pignora condita sunt, templo minante ruinam, restauravit, & quasi de novo ædificavit. Idem præstitit monasterio Mediolanensi. Ab omni populo magni æstimabatur, quia videbant signa & prodigia, quæ propter ejus merita Deus operabatur; quæ etiam & nunc ad ejus sepulcrum, ad quod plures infirmi sanitati restituuntur, operatur. Excurrunt ab ejus morte quinquaginta anni. Ita ille, qui cum anno 1592, quo obiit, exstiterit e jam dictis nonagenario major ac proin haud procul a Martini, cujus mortem annis quinquaginta ante Christi annum 1551 evenisse per verba modo huc transcripta tradit, ætate abfuerit, est sane, cur in iis, quæ de illo per hæc memoriæ prodit, fidem mereri existimetur; verum, cum pleraque, quæ de Beato refert, nec notis chronicis muniat, nec quidquam, e quo tempus, quo circiter acciderint, determinari queat, suppeditet, alio, quo id vel utcumque fiat, est recurrendum.

[5] [ante annum 1470 exorsus theologus ac insignis conclonator brevi evasit,] Thomas de Herrera Operis supra cit. tom. 2, pag. 57 de B. Martino ex Ordinis sui, ut apparet, quæ mox laudarat, Registris sic scribit: A Jacobo de Aquila (hunc ab anno 1470 ad annum usque 1476 generalis Prioris munere præfuisse Augustinianorum Ordini, Crusenius in Monastico Augustiniano pag. 176 & seq. tradit) die XVI Junii anno 1470 creatur lector honoris & die XVIII Decembris ann. 1471 Biblicus honoris, & die XXVI Februarii anno 1473 Baccalarius honoris: & die 3 Julii anno 1474 Baccalarius formatus; hinc autem, ut consideranti patescet, consequitur, ut, quod de Beato Grammaticam primum, cum jam senex esset, discere exorso Alfonsus de Orozco per verba, num. proxime prægresso huc transcripta, memoriæ prodit, ante omnes & singulos annos, ab Herrera hic memoratos, ac proin & ante annum 1470 acciderit. Imo vero id jam inde ab anno 1465 ac forsan aliquanto etiam citius accidisse, vel ex eo verosimile apparet, quod haud dubie, dum ad primum ex honoris gradibus, ab Herrera memoratis, anno 1470 ascendit, jam ab aliquot annis in Grammaticam incumbere incepisset. Porro, cum Beatus, Grammaticæ primum ac dein altioris ordinis scientiis operam navans, paucorum annorum spatio theologus & insignis prædicator, ut supra Alfonsus de Orozco testatur, evasisset, brevi per totam Italiam, ut Torellius de Illustribus Ordinis Augustiniani Viris pag. 419 adjungit, nominis ejus fama sese adeo diffudit, ut vix ibi fuerit civitas, quæ sibi eum dari sacrum præconem instantissime haud flagitarit.

[6] [Papiense Ordinis sui monasterium anno 1487 ac dein Mediolanense instauravit,] Nec immerito sane Martinum e suggestu verba de fidei mysteriis Christianique hominis officio facientem cupidissime omnes passim audiebant. Quæ enim ad concionem dicebat, ea non modo ipse vitæ intemeratæ exemplo, sed & Dominus sequentibus signis ac miraculis, quæ ob Servi sui merita operabatur, confirmabat. Hinc factum, ut ubique plane insignem animarum referens fructum, eo etiam pertigerit, ut a fidelibus adjutus, quæ collapsa essent, loca sacra instaurarit. Ita fere etiam loco mox cit. laudatus Torellius; locis autem sacris, a Beato nostro instauratis, nominatim accensenda esse Papiense seu Ticinense ad Mediolanense Ordinis S. Augustini monasteria, ex Alfonsi de Orozco verbis, num 4 recitatis, est palam. Ac primum quidem e duobus illis monasteriis anno 1487, etsi nec id verbo ullo indicet is scriptor, instauratum fuisse, fidem facit Epigraphe, monasterii illius ecclesiæ frontispicio inscripta sequentibusque, ut Herrera tom. 2, pag. 58 testatur, his verbis concepta: M. CCCC. LXXXVII. reparata fuit hæc ecclesia, authore ven. fr. Martino de Vercellis, cooperantibus nobilibus DD. Joanne Antonio Bareta, & D. Renaldo Strada; quod autem ad monasterii Mediolanensis instaurationem spectat, hæc verosimiliter post Ticinensis demum instaurationem (non prius enim, quam hac narrata, ab Alfonso de Orozco refertur) contigerit, annoque proinde 1487 exstiterit posterior.

[7] Mediolani sane Martinum ante annum 1489 degisse, [Ordinisque sui munere non uno] imo & ibidem monasterii Augustiniani Priorem egisse, ex Herrera jam sæpius laudato colligendum apparet. Verbis enim, num. 5 citt., mox ex Ordinis sui Regist. sequentia isthæc subjungit: Anselmus de Monte Falcone (hic, Ordinis Augustiniani Prior generalis anno 1486 creatus, munus illud, uti ex Crusenii Monastico Augustiniano intelligitur, decennio circiter gessit) die XXVI Julii anno 1489 ei (Martino videlicet) præcipit Mediolani, ut relinquat vicarium in conventu & eat Papiam vel ad alium locum opportunum ad præparanda necessaria pro capitulo generali juxta ordinationem provincialis & patrum conventus Papiæ. Porro Martinus non uno, postquam Mediolanum anno 1489 reliquisset, Ordinis sui munere fuit perfunctus. Eum enim ab Anselmo de Monte Falcone, generali e dictis Ordinis Augustiniani tunc Priore, die XIX Novembris anno 1490 monialium Novariensium confessorem constitutum duodecimaque Maii die anno 1492 conventui Modoëtiensi præfectum fuisse, Herrera statim post verba proxime recitata non obscure prodit.

[8] Etsi autem hinc etiam curis, quæ cum sacri præconis officio minus conveniebant, [perfunctus, post institutam,] Beatus distineretur, haud propterea tamen huic umquam nuntium remisisse videtur. Cum enim, Bononiam sese accedere non posse, Bononiensis conventus patribus significasset, ad eum, ut ad alia loca, quæ commodius accedere sermonibusque suis illustrare posset, sese conferret, placere sibi, proxime laudatus generalis Ordinis Augustiniani Prior die XVII Januarii anno 1494 scripsit. Ita iterum, sed aliis ac, ut apparet, paulo obscurioribus verbis, loco mox cit. Herrera, statim nihilominus etiam adjungens: Crediderim tamen, adhuc Martinum vel eo anno vel sequenti Bononiæ verbum Domini disseminasse. Reperio enim in Carolo Sigonio lib. 4 de Episcopis Bononiensibus pag. 208 sodalitatem devotorum B. Mariæ consolationis in æde S. Jacobi fuisse anno 1495 per F. Bernardinum (debuisset dicere Martinum) Vercellensem institutam. Fuisse sane, quam hic Herrera memorat, sodalitatem Bononiæ a Beato nostro institutam, memoriæ etiam produnt duo adhuc alii Ordinis S. Augustini alumni, Torellius scilicet plus semel jam laudatus & in Augustiniano suo, quod anno 1654 vulgavit, Encomiastico Philippus Elssius.

[9] Ac posterior quidem, qui Bononiæ divini Verbi semina anno 1495 sparsisse Martinum dilucide simul etiam tradit, [quæ hic memoratur, sodalitatem] sequentibus id verbis facit: An. 1495. cum Bononiæ (Martinus nimirum) Quadragesimam in ecclesia nostra S. Jacobi teneret, curavit depingi juxta majorem porticum ejusdem ecclesiæ imaginem B. M., quam cum in summa haberet veneratione & coram ea precibus ardentibus instaret, contigit populum Bononiensem per ipsius conciones prorsus in cultum D. V. accendi. Unde cum plurimos videret indies dare nomen suum sodalitati a se institutæ, constituit illius officiales & præfectos, & curavit omnium ad perpetuam memoriam fieri catalogum; titulus autem sodalitatis est S. M. de Consolatione; prior vero, etsi nec annum, quo sacrum præconem Bononiæ Martinus egerit, determinet, nec ullo etiam modo, quandonam, de qua hic loquimur, sodalitatem ibidem instituerit, edicat, id tamen illum, dum ibidem concionaretur, fecisse, dictamque sodalitatem, quæ & a cingulo nomen habet ac idcirco Cingulatorum etiam appellatur, fuisse postea a Gregorio XIII Papa archisodalitatem, id est, reliquarum, quæ toto in mundo reperiuntur, omnium nominis ejusdem sodalitatum caput creatam, adjungit, Beatumque, quem ante & post mortem fuisse a Deo stupendis miraculis honoratum ait, vitam hanc mortalem cum immortali anno 1503 commutasse, elogio, quo illum exornat, sic finem imponens, recte affirmat.

[10] [e vivis anno circiter 1503 excessit.] Nihil quidem, quo postremam hanc suam assertionem probatam det, in medium adducit; ast hac illum a vero emortuali Martini anno minus certe, quam Marquezium & Crusenium, quorum hic in suo Monastico circa annum 1300, ille in Augustinianis suis Origg. cap. 18, § XI, pag. 329 circa an. 1256 Beati obitum signat, aberrasse, non potest non unicuique esse perspicuum tum e jam dictis, tum ex eo, quod ad Martini preces Marianus Genazzanensis, qui, quemadmodum Crusenius in Onomastico Augustiniano docet, S. Augustini Ordinis Priorem generalem ab anno 1497 ad annum usque 1499 egit, favorem quemdam anno 1498 concessisse in Ordinis ejusdem Registris, teste, qui sæpius citatus est, Herrera, legatur. Adhæc jam erant, cum anno 1551 Alfonsus ab Orozco Chronica sua supra cit. luce publica donaret, anni quinquaginta, uti hic ipsemet per verba, num. 4 huc transcripta, sub finem testatur, a Martini obitu elapsi; ut hic, si non ipsomet, cui non tantum a Torellio, sed & ab Hieronymo Romano in Centuriis & ab Elssio in Encomiastico Augustiniano innectitur, determinato anno 1503, certe circa hunc evenisse haud immerito sit credendus. Nec est, cur contrarium quis suspicetur ex eo, quod in epigraphe, Martini imagini in Vercellensi, ut Papebrochius per verba num. 2 citt. testatur, Augustinianorum templo subjecta, emortualis Beati annus deletus sit seu exesus; id enim non e sola trium aut plurium seculorum inhærente characteribus vetustate, sed alio etiam ex capite, uti experientia constat, factum esse potest.

DE B. ALEXANDRO SAULIO EPISCOPO TICINENSI
IN DUCATU MEDIOLANENSI

ANNO MDXCII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Beati biographi: Vita hic danda.

Alexander Saulius ep. Ticinensis in ducatu Mediolanensi (B.)

AUCTORE J. B. F.

Beati Alexandri virtutes, præclareque facta varii vario tempore ex Ordine Clericorum Regularium S. Pauli sacerdotes litteris consignarunt. [Inter hic recensitos B Alexandri biographos] Horum præcipuos, quorum & lucubrationes in judicio Romano examinatæ &, ut loquuntur, compulsatæ fuerunt, asservatum in supellectili nostra literaria processuum, qui ad legitimum hujus Antistitis cultum impetrandum auctoritate Apostolica instructi fuerunt compendium, sequentibus his verbis recenset: Nactus est venerabilis Servus Dei quatuor sequentes Vitæ scriptores, quorum duo primi antiqui fuerunt ac contemporanei ven. Servi Dei; alii vero recentiores: scilicet reverendum patrem Jo. Antonium Gabutium, ex Ordine Clericorum Reg. S. Pauli, qui cum Servo Dei sæpius conversatus, hujus Vitam circa annum 1600 conscripsit, & reverendum P. J. Ambrosium Mazentam, Præpositum Generalem Congregationis Cler. Reg. S. Pauli, qui cum Servo Dei conversatus, hujus etiam scripsit Compendium Vitæ anno 1617. Reverendum P. Innocentium ab Ecclesia, ejusdem Congregationis clericum, qui Servi Dei Vitam anno 1656 scripsit; denique R. Patrem Augustinum Galleium, qui ejusdem Servi Dei Vitam anno 1661 Romæ edidit. Laudatos biographos reverendi patres Maggius & Augustinus Torniellus sunt secuti; ex horum vero lucubrationibus, cum statim citato P. Innocentii ab Ecclesia opere collatis, P. Franciscus Barellus B. Alexandri Acta & Miracula concinnavit, quæ sui Ordinis Historiæ, Bononiæ anno 1703 Italice a se editæ, inseruit.

[2] Gabutius, quem inter Beati nostri biographos primo loco nominatum videmus, [primum locum tenet Jo. Ant. Gabutius.] Congregationem Clericorum Reg. S. Pauli Reparatæ Salutis anno 1575 ingressus, vir fuit summo ingenio, probata vita, doctrina & moribus, ut ex ipsius Vita, quam Paulus Branda ejusdem Congregationis clericus composuit, & B. Alexandri Vitæ, infra a nobis recudendæ, fas est colligere, spectandus; qui inter varia miræ eruditionis monumenta, quæ posteritati tradidit, Pii V Pontificis sanctissimi res præclare gestas ita fideliter eleganterque scripsit, ut nihil hac lucubratione (in Opere nostro ad diem V Maii Comment. prævium ad hujus beati Pontificis Vitam videsis) absolutius, nihil illustrius fieri potuisse, consenserint viri doctissimi. Eadem fidelitate & elegantia laudatus auctor B. Alexandri res gestas, quibus, quamdiu in vivis fuit, mortalibus innocentiæ virtutisque exemplum fuit, sicut & miracula, quæ per Beati nostri intercessionem a Deo patrata fuerunt, Latinis litteris mandavit; ea autem omnia optime habuit perspecta, ut ipse auctor sequentibus hisce Prologi ad lectorem verbis testatur: Ceterum ea tantum brevi ac fideli narratione complectemur, quæ vel ipsi vidimus vel a viris fide dignis oculatisque testibus, qui hæc fere omnia jurejurando in judicio confirmarunt, accepimus.

[3] [Hujus Latinam lucubrationem,] Qua porro cura & sollicitudine Latinum id exemplar laudatus Gabutius perficere allaboraverit, &, quanti sit æstimandum, colligimus ex Præfatiuncula, Operi isti præmissa, in qua, qui id Mediolani anno 1748 in lucem emisit, Paulus Onuphrius Branda, Cler. Reg. S. Pauli sacerdos, sequentem loquitur in modum: Quanta vero perfectum industria fuerit exemplar hujusmodi, quod edimus in lucem, plane possumus intelligere ex altero item codice Ms. ejusdem Vitæ, quem Gabutii manu pluribus in locis emendatum ac magna ex parte renovatum expendimus. Hoc igitur exemplar a Gabutio tam severe castigatum, nitide postea exscriptum ante annum MDCXXII, leviterque rursum a Gabutio paucis in locis insatiabili prope diligentia limatum alio in libro Ms. Tabularii S. Barnabæ Præp. Gener. invenimus, atque id est, quod modo excudendum curamus.

[4] [ex alia ejusdem auctoris Italica] Elapsis aliquot annis, postquam Beati nostri Vitam Latine scripsisset, aliam Italico sermone, Latina fusiorem, plurimisque præclare factis auctam, idem auctor composuit. Ita me Onuphrius Branda in supra laudato Prologo docet: Nacti enim sumus, inquit, uno in volumine Latino exemplari adjectum Italicum ab eodem Gabutio concinnatum pluribusque auctum pulcherrimis ac necessariis cognitionibus. Tantæ vero fidei & auctoritatis id ipsum reperimus, ut in calce operis facultatem illud edendi obsignatam ab iis deprehenderimus, ad quos pertinet, Religionis & Principis nomine, vivo adhuc Gabutio. Et quibusdam interjectis idem scriptor, cur Italica Gabutii lucubratio plurima, in Latina desiderata, contineat, sic edicit: Neque mireris Latina ejusdem auctoris historia Italicam esse fusiorem. Cum enim nihil haberet Gabutius veritate antiquius, ac mori etiam se malle præmittat Italicæ Vitæ, quam quidquam pro certo adfirmare, quod non satis constaret; nihil mirum, si plurima reticuit in Latina, quæ postea in Italicam aliquot post annis ab se conscriptam inseruit, cum ea scilicet per testes juratos in Actis legitimis explorata & comperta fuerunt, quæ, dum Latinam scribebat, non adhuc erant firmissimis momentis comprobata.

[5] Paulus Onuphrius Branda, ex Ordine Clericorum Reg. S. Pauli, [& aliunde ab Onuphrio Branda auctam, hic in lucem,] B. Alexandri Vitam, quam a laudato Gabutio Latino sermone concinnatam diximus, cum supra citata ejusdem scriptoris Italica lucubratione, ex qua plurima majoris momenti excerpsit & Latinitate donavit, studiose collatam & aliquot factis, quæ, mortuo forte Gabutio, in Romano judicio discussa & probata fuere, auctam, Mediolani Incarnati Verbi anno 1748 publici juris fecit. Editorem ipsum de Operis sui forma in Prologo ad lectorem loquentem audiamus. Hinc igitur, id est, ex Italica Vita, depromenda censuimus, quæ essent majoris momenti. Sed, cum hæc in Latinum fuerint vertenda, ne quid temere violata fide in Gabutii textum induceretur, cujus etiam verborum auctor ipse non esset, optimum duximus, quæ nos ex Italica Gabutii Vita Latina feceramus, tamquam additamenta alio charactere singulis capitibus supponere: ut, si quis illa etiam desideret, facile possit numerorum indicio in locum suum revocare; si quis, delectatus Gabutii elegantia, interpretis ceterorum fastidiat ruditatem, recta pergat in Gabutii lectionem… Quod si quidquam adjiciendum censebimus, quod, mortuo forte Gabutio, in Romano judicio de Alexandri sanctitate discussum, juratisque testibus confirmatum fuerit, (quod rarius continget) hac nota * distinguemus, simulque locum designabimus Actorum Romanorum, quæ in hac caussa congesta ac typis impressa Romæ fuerunt. Hanc Beati nostri Vitam, ut a Paulo Onuphrio est edita, recudemus, & consuetis Annotatis illustrabimus; cui deinde ipsum Beatificationis Breve, Roma ad nos missum, subjungemus.

[6] Superest, ut, cur de B. Alexandro, qui quotannis die XXIII Aprilis ex auctoritate Apostolica Officio & Missa de Communi, [de Beato hoc die ob rationem hic allegatam agentes emittimus.] ut vocant, Confessoris Pontificis ab Aleriensi Ticinensique ecclesiis, atque a clericis Barnabitis honoratur, hoc die agamus, lectorem edoceamus. Quamquam Sanctos ac Beatos, Martyrologio Romano haud inscriptos, iis diebus, quibus vel ex immemorabilis temporis usu, ves ex Ecclesiæ concessione cultu ecclesiastico a Fidelibus afficiuntur, soleamus plerumque in Opus nostrum inferre, ac proin in hujus Appendicem Beatus noster, ut de eo ibidem ad XXIII Aprilis diem, qua quamvis Martyrologio Romano nusquam hactenus sit inscriptus, quotannis tamen, ut dictum, ex auctoritate Apostolica colitur, ageretur, rejiciendus fuisset, hodie tamen Beato locum in Opere nostro concedere ac res ejus præclare gestas lectori legendas proponere est visum, tum quod quotannis, ut R. Pater Attendolus, Mediolanensis S. Barnabæ collegii præpositus, Majoribus nostris scripsit, hac XI Octobris die, qua anno 1592 mortalem vitam cum immortali commutavit, a religiosis Barnabitis honoribus, Beatis deferri solitis, afficiatur; tum quod de B. Alexandri virtutibus hac die a nobis tractatum iri, laudato Præposito a decessiribus nostris fuerit promissum.

VITA B. ALEXANDRI SAULII, ALERIENSIS, TUM TICINENSIS EP., EX ORDINE CLER. REG. S. PAULI,
Auctore Jo. Ant. Gabutio, ejusdem Ordinis clerico,
Mediolani anno MDCCXLVIII cum pluribus additamentis ex eodem potissimum scriptore depromptis, per Paulum Onuphrium Brandam ejusdem Congreg. clericum edita.

Alexander Saulius ep. Ticinensis in ducatu Mediolanensi (B.)

A. Gabutio.

PRÆFATIO EDITORIS.

[Hæc Vita a sincero & docto Gabutio Latine concinnata,] Nihil hac vita posse gravius scriptum in hoc genere proferri, clarius jam puto constare, quam ut pluribus demonstrari oporteat. Vix enim cujusquam fides, integritas & doctrina esle potest tanta, quantam Gabutii fuisse supremo religionis consilio, ac orbis prope universi consensu jam fuit comprobatum. Quanta vero perfectum industria fuerit exemplar hujusmodi, quod edimus in lucem, plane possumus intelligere ex altero item codice Ms. ejusdem Vitæ, quem Gabutii manu pluribus in locis emendatum, ac magna ex parte renovatum expendimus Hoc igitur exemplar a Gabutio tam severe castigatum, nitide postea exscriptum ante annum 1622, leviterque rursum a Gabutio paucis in locis insatiabili prope diligentia limatum alio in libro Ms. Tabularii S. Barnabæ Præp. Gener. invenimus; atque id est, quod modo excudendum curamus.

[2] [cui quædam, ex dicti auctoris Italico exemplari desumpta,] Compendium quam satis explicata historia. Plura etiam in hoc desiderantur, quæ splendida, quæ heroïca habenda sunt, ad sanctissimarum Alexandri virtutum celebritatem commendandam & exemplum promovendum. Sed primum expetebatur ab iis, qui librum hunc flagitabant; ut esset percommodus, ac ipsa brevitate vel occupatos alliceceret ad legendum. Quæ vero deerant præcipua, qua ratione suppleremus, non fuit difficile invenire. Nacti enim sumus uno in volumine Latino exemplari adjectum Italicum, ab eodem Gabutio concinnatum, pluribusque auctum pulcherrimis ac necessariis cognitionibus, Tantæ vero fidei & auctoritatis id ipsum reperimus, ut in calce operis facultatem illud edendi obsignatam ab iis deprehenderimus, ad quos pertinet, Religionis & Principis nomme, vivo adhuc Gabutio, V. scilicet Id. Jan. MDCXXII. Hinc igitur depromenda censuimus, quæ essent majoris momenti. Sed cum hæc fuerint in Latinum vertenda, ne quid temere violata fide in Gabutii textum induceretur, cujus etiam verborum auctor ipse non esset, optimum duximus, quæ nos ex Italica Gabutii Vita Latina feceramus, tamquam additamenta alio charactere singulis capitibus supponere a: ut, si quis illa etiam desideret, facile possit numerorum indicio in locum suum revocare; si quis delectatus Gabutii elegantia, interpretis ceterorum fastidiat ruditatem, recta pergat in Gabutii lectionem.

[3] Neque mireris, Latina ejusdem auctoris historia Italicam esse fusiorem. [& Latine reddita singulis capitibus editor adjecit,] Cum enim nihil haberet Gabutius veritate antiquius, ac mori etiam se malle præmittat Italicæ Vitæ, quam quidquam pro certo affirmare, quod non satis constaret; nihil mirum, si plurima reticuit in Latina, quæ postea in Italicam, aliquot post annis ab se conscriptam, inseruit, cum ea scilicet per testes juratos in Actis legitimis explorata & comperta fuerunt, quæ dum Latinam scribebat, non adhuc erant firmissimis momentis comprobata. Rerum igitur præcipuarum cognitio in hac Vita Gabutii auctoritate innitetur. Quod si quidquam adjiciendum censebimus, quod, mortuo forte Gabutio, in Romano judicio de Alexandri sanctitate discussum, juratisque testibus confirmatum fuerit, (quod rarius continget) hac * nota distinguemus, simulque locum designabimus Actorum Romanorum, quæ in hac caussa congesta ac typis impressa Romæ fuerunt b. Id vero, ut liceat, quotiescumque lubebit, rogamus; quin ulla teneamur lege, omnia, quæ ibi sunt summa auctoritate comprobata, in hoc breve Compendium referre.

[4] Nitidam & elegantem ac vere Latinam esse Gabutii elocutionem, [ab elegantem elocutionem plurunum laudatur.] non dubitamus, quin sit lector quivis judicaturus: dummodo in æquum ac minime superstitiosum Latinitatis æstimatorem incidamus. Scrupulos enim quosdam in verbis Latinis dijudicandis ut evellamus ex animo, nedum ratio, verum etiam necessitas ipsa cogit, cum in iis versamur, quæ ad sacrosanctam religionem & instituta Christianorum pertinent, quæque non licet satis idonea ex aureis quidem, at minime Christianis auctoribus mutuari. In quibus quis nobis jure succenseat, si vel paululum ad rem nostram Latina verba inflectimus, vel quædam etiam substituimus recepta jam apud veteres Ecclesiæ patres, vel etiam derivamus ex Græcis rerum nomina, quæ Latinis inusitatæ prorsus atque inauditæ fuerunt? Quare integrum nobis erit, Jesum Christum, salutis nostræ auctorem, suo jam nomine, quamvis non ita Latino, Salvatorem appellare, quin molesta sæpe verborum circuitione utamur. Rem enim attingere minime videntur, qui Servatorem idem putant significare c. Eadem prope ratione humilitatem, devotionem aliaque hujusmodi virtutum nomina, quæ ad Servorum Dei sanctitatem promovendam sunt definitæ, ex Vitis Sanctorum expungere nefas erit. Ecclesiam porro, episcopum, clericos & id generis plurima sacris scriptoribus, licet nitidissimis, adeo sunt familiaria, ut, qui peregrinitatis ea redarguit, peregrinari ipse in Christiana republica videatur. Sed hæc jam forte nimis multa, humano præsertim ac benevolo lectori, qualem te esse certo scimus, qui nostra etiam legere minime gravaris; ceterorum neque adprobationem expetimus, neque censuram & reprehensionem aut pertimescimus, aut recusamus.

ANNOTATA.

a Nos etiam in Annotatis lectorem de iis monebimus.

b Hæc etiam in Annotatis recensebimus.

c Hoc assertum sequentibus Ciceronis & Manutii verbis editor confirmat: Cicero Act. II, lib. II in Verrem cap. LXIII: Etiam Sotera inscriptum vidi Syracusis. Hoc quantum est? Ita magnum, ut Latino uno verbo exprimi non possit. Is est nimirum Soter, qui salutem dedit. Ad quæ Manutius: Quo patet communis error eorum, qui Jesum Christum, cujus immortalia merita nullo satis uno verbo exprimi Latine queunt, Servatorem appellant. Aliud enim est servare, aliud salutem dare. Servat is, qui, ne salus amittatur, aliqua ratione præstat: salutem dat, qui amissam restituit. Quod si Servator non est Soter, quia minus valet; Salvator autem, ut inusitatum, Cicero vitavit, maluitque dicere, qui salutem dedit: nimirum de eo si loquimur, qui afflictum genus humanum non in eodem statu servavit; sed a sempiterno interitu ad perpetuæ vitæ bona perduxit; quod summi Dei Filius & fecit & facere solus potuit; necesse est vel Salvatorem appellare, quod Σωτὴρ Græce dicitur, usurpato in re nova novo verbo, quod veteres quoque probarunt; vel Ciceronis exemplo uti circumscriptione, & dicere: Is, qui salutem dedit. Quamquam circumscriptio, ut interdum non commoda solum, verum etiam necessaria videtur, sic iterata sæpius & dignitatem amittit, & satietatem parit.

PRÆFATIO
AUCTORIS GABUTII.

[Quare Sancti res gestas posteritati commendet, & unde illas hauserit, auctor edicit.] Virorum cum dignitate & virtute, tum vitæ sanctitate præstantium mores, ac res gestas mandare litteris Christianæ Reipublicæ conducere, & res ipsa docet, & sapientissimi viri semper censuerunt. Nam si, ut præclare dixit sanctus Ambrosius, sanctorum Hominum vita ceteris norma vivendi est, eam nobis ad imitandum propositam esse juvat: ac si omnis historia, ut summus Orator scriptum reliquit, est magistra vitæ, eo magis id in eam convenit historiam, quæ nobis, tamquam in speculo perfectæ virtutis imaginem, variis sanctarum actionum colorum * expressam repræsentat, atque ad recte pieque vivendum animos incendit. Quo in genere, quamvis plurima eaque præclara, nobis non desint exempla in omni ætate, omni scriptorum studio litterarum monumentis tradita: non ab re tamen fuerit, quæ recentiora sunt, quæque veluti præsentia magis legentium animos movent, posteris tradere; ut, si minus antiquis, saltem nostri temporis ad virtutem stimulis incitemur; atque ei honorem & gloriam, ut par est, tribuamus, qui talia nobis in Servis suis ad nostram eruditionem prælucere voluit lumina virtutum. Cum igitur hujusmodi beneficium in Alexandro Saulio, episcopo singulari virtute prædito, pro sua clementia in nos Deus contulerit; id ne ulla umquam vel temporum injuria, vel hominum oblivione deleatur, scriptis prodere, ad gloriam Dei, & ad ejus famuli retinendam memoriam, ad communeque posteritatis commodum pertinere existimatum est. Ceterum ea tantum brevi, ac fideli narratione complectemur, quæ vel ipsi vidimus, vel a viris fide dignis oculatisque testibus, qui hæc fere omnia jurejurando in judicio confirmarunt, accepimus. Sed jam ad rem aggrediamur.

[Annotata]

* l. coloribus

CAPUT I.
Beati ortus, educatio, & in Clericorum Reg. SS. Pauli & Barnabæ congregationem ingressus.

[Beatus. ex illustri fanulia, patre Dominico Saulio matre vero] Sauliæ gentis nomen Genuæ a, & alibi tum generis splendore, tum virorum virtute, dignitateque præcellentium celebritate, clarius est, quam ut in iis recensendis hic immorandum videatur. Inter alios vero (ut majores omittamus) Dominicus Alexandri parens, non minus Christianæ pietatis, quam civilis prudentiæ, doctrinæque laude floruit: ac propterea tum aliis summis viris, tum in primis Francisco II Sfortiæ, postremo Mediolani duci, & Carolo V Cæsari, qui postmodum ipsam ditionem tenuit, fuit longe gratissimus. Quibus sub principibus, licet patria Genuensis, singulari privilegio in Mediolanensem senatum honorifice cooptatus, & gravissimis negotiis publicis gerendis præfectus est: & ab ipso duce honoris & meriti caussa Dominus constitutus est Castelli, quod, in diœcensi Derthonensi situm in Liguria, Puteolum appellatur; atque etiam in Saulia familia tenetur hoc tempore. Honestissimas præterea Dominicus ad summos pontifices Clementem VII, & Paulum III legationes, atque alia publica munera, & in iis utrumque Mediolani Quæstorum magistratum (licet magno suo cum detrimento, ob graves in illum excitatas calumnias) præses integre administravit.

[2] Patebat porro domus ejus optimis, & eruditissimis quibusque viris, [Thomasia Spinula, die 15 Februarii an. 1535 Mediolani natus, optime educatur, &] quos ipse, tamquam alter sui temporis Mæcenas liberaliter fovebat, & honestis officiis complectebatur. Alexander igitur patre Dominico, matreque Thomasia Spinula, ejus conjuge, lectissima fæmina, pari nobilitate natus est Mediolani XV Kal. Martii, anno Salutis MDXXXV b. Adolescens in patris disciplina optime educatus, linguarum Græcæ & Latinæ, Rhetoricæ præterea, ceterarumque bonarum artium studiis operam dedit, in quibus & ingenii præstantia, & præceptorum industria, haud mediocres progressus fecit. Doctore præter alios usus est Joanne Baptista Rasario Novariensi, probo viro, omnique liberali doctrina ornatissimo, qui postea Galeni, Hippocratis, Oribasii, & aliorum Græcorum opera in Latinum, non minus fideliter, quam eleganter convertit, oratoriamque facultatem Venetiis, & Ticini per annos fere XXX magna cum laude publice docuit c. Alexander itaque humanioribus litteris, optimisque disciplinis instructus, id futuræ sanctitatis specimen dedit, ut inter æquales eo modestior nemo esset, nemo candidior, atque Christianæ pietatis in studia propensior.

[3] [bonis artibus instructus, Mediolani Clericorum Regularium S. Pauli habitum anno 1551 indui,] Itaque XVII annum agens humanæ vitæ fragilitatem, æternæque felicitatis gaudia secum ipse considerans, & quam multis, magnisque nominibus Deo vivere oporteret, diligenter expendens, relictis omnibus, Deo se se in Congregatione Clericorum Regularium S. Pauli dedicare constituit, atque anno Domini MDLI sacro die Pentecostes XVI Kal. Juni in collegium S. Barnabæ Mediolani, post varia de illius constanti proposito facta pericula, ad probationem admissus, XVIII Kal. Septembris ejusdem anni Religionis habitum, suo retento nomine, suscepit. Inter alias vero probationis ejus exercitationes, illa fuit memorabilis, cum seu patrum suasu, seu permissu, habitu suo candido atque eleganti, ut stultus fieret propter Christum, sublata magna cruce, in ampla civitatis platea d, in summa populi frequentia, alacriter procedens, ardenti animo de mundi contemptu, deque seria Christi imitatione verba fecit. Quod spectaculum, ut plerisque admirationis & ad meliorem frugem conversionis, sic aliis irrisionis & ludibrii fuit occasio. Sic enim piorum vita: Aliis quidem, ut ait Apostolus, odor mortis in mortem, aliis autem odor vitæ in vitam esse consuevit. II. ad Cor. II. XVI. Sed in utrisque Alexander de mundo triumphans, quod quærebat, lucrum reportavit; in illis quidem animarum salutem, in his vero sui ipsius, & humani fastus despicientiam. Sed ejusmodi religiosæ humilitatis opera, ut primis illis congregationis patribus, ita postea Alexandro nostro, frequenti erant in usu; indeque ad intimam sui negationem, sanctamque victoriam humanæ superbiæ sæpius exercebant.

[4] [in qua religione, plurimis virtutum] At vero illud quoque spectare, vel audire, jucundum fuit, cum diversis, ut fit, difficultatibus objectis, patribus ejus propositum disquirentibus prudenter, & religiose responderet. Rogatus inter alia, cur novam hanc potius & pauperem, quam aliam longe antiquiorem & clariorem Religionem sibi delegisset, & num super hac deliberatione Deum summis precibus consuluisset, & quid potissimum in hac re spectaret: & quibus viribus fretus & auxiliis tam arduum opus, quale est perpetuum religiosæ professionis jugum, subire aggrederetur; denique etiam atque etiam cogitaret, videretque quid ageret. Nam sibi, delicate educato & famulorum potius uti servitio, quam aliis inservire jam assueto, fore gravius & fortasse intolerabile, asperum religionis institutum amplecti & in laboribus, & vigiliis cæteris inservire. De his autem partite interrogatus, singillatim respondens: “Deum”, inquit, per annum, ex quo mihi hanc mentem immisit, enixe precatus sum, ut quid sibi gratius, mihique ad salutem utilius foret, ostenderet: atque in dies magis in hoc consilio confirmatus, eo duce, statui me in hoc Clericorum Ordine divino cultui consecrare, ratus in aliis plerisque religiosis familiis posse quidem me severiorem affligendi corporis disciplinam invenire; sed hic, præter alia mortificationis instituta, vigere plurimum intimam voluntatis negationem, quod sacrificium Deo longe gratissimum, præstantiusque patiendi genus esse existimo. In quo illud mihi propositum est, ut tolerandis injuriis & objurgationibus cum humilitate, patientia & caritate Deo perfecte serviam; atque ita ad ejus gloriam sanctus efficiar; quod me ope divina, vestroque, patres, auxilio consecuturum spero. Neque me ab hoc consilio aut instituti difficultas, aut corporis commode enutriti, aut propriæ libertatis amor, aut quidpiam aliud avocare potest.” Hæc ipse fere ad verbum.

[5] Petentibus patribus, quas præcipue virtutes adamaret: [speciminibus per triennium & amplius] Humilitatem, inquit, & castimoniam, quoniam per eas beatissimam virginem Mariam Deo valde placuisse intelligo. Inter hæc autem quidam ex patribus, quasi futura præsagiens, per jocum, ut fit, ad ejus tentandam modestiam, objecit, eum in hunc ordinem, adscribi velle, ut exinde fieret episcopus. Quod ille tamquam jocose dictum accipiens, nihilque minus fore cogitans, modesto silentio dissimulavit. Hæc autem licet leviora fortasse videantur, quam ut litteris mandentur, ea tamen silentio præterire non est visum, cum, ut ex iis quasi adolescentiæ floribus, quales virtutum fructus suo tempore daturus esset, innotescat, tum etiam ut quam mature, cauteque in admittendis ad hoc Institutum novitiis, præsertim adolescentibus, (quod etiam adhuc usu retinetur) agere solerent jam ex eo tempore patres nostri, perspici possit.

[6] Alexander igitur religionis habitu suscepto, quam de se concitaverat exspectationem non modo non fefellit, [datis, anno 1554 solemnia] sed etiam longe superavit. Nam eas virtutes, quæ potissimum spiritualis militiæ tironem ornant, ita cœpit exercere, ut eo nemo esset aut ad devotionem humilioraque ministeria promptior, aut ad obediendum alacrior, aut ad omnia regularis disciplinæ munera diligentior e. Erga superiores humillimus, inter æquales omnibus gratus & amabilis, patiens in laboribus, in vigiliis, in jejuniis, in sui negatione in dies se ipso fortior, in omni denique genere virtutum exemplo ceteris singulari. Quas in eo virtutes mirifice condiebat virginalis quædam verecundia, ac verecunda gravitas, simplexque prudentia f. In hac probatione per triennium & amplius exercitatus, tandem anno MDLIIII. III Kal. Octobris solemnia religionis vota nuncupavit. Sic enim fere per id temporis differri (præcipue adolescentium) professio consueverat. Sed cum postea Tridentina synodus, post annum probationis, qui habiles fuerint, ad professionem admittendos esse statuisset; id deinceps apud nos rite servari cœpit. Ceterum jam professi per quadriennium, plus minus, superiorum arbitrio, sub novitiorum disciplina apud nos haberi solent, ut in iis regulares mores magis ac magis adolescant, virtutesque altius radices agant.

[7] Votorum igitur vinculis obligatus Alexander, diuque probatus, [votæ emittit.] licet e novitiatu esset eductus, nihil tamen de sua submissione, nihil de severa regularis vitæ ratione remisit; sed quam ingressus erat, religiosæ perfectionis viam quotidie magis sibi tenendam putavit, (justorum enim semita, ut ait sapiens Prov. IV. XIIX, quasi lux splendens, procedit, & crescit usque ad perfectam diem.) gravemque illorum errorem diligenter cavit, qui, absoluto regularis vitæ tirocinio, vota professi, quasi jam ad perfectionis metam pervenerint, perniciosa quadam licentia, ferventis disciplinæ studia remittunt, & dum minima negligunt, paulatim decidunt g.

ANNOTATA.

a Urbs est Italiæ clarissima, emporium celebre, archiepiscopalis & ejusdem nominis Reipublicæ caput, quæ aliquando ducibus Mediolanensibus paruit, nunc autem, libertate recuperata, sui juris est.

b Supralaudatus Franciscus Aloysius Barellus in citato opere, Thomasiam Spinulam Dominico Saulio sequentes proles peperisse, Italicis verbis, quæ Latina facio, sic refert. Dominicus Saulius ex Thomasia Spinula tres filios & tres filias genuit: primogenitus fuit Franciscus, patris in seculo vestigia secutus, secundus Alexander noster, & tertius Carolus, in pueritia mortuus; natarum vero prima fuit Lucia, postea Annibali Visconti matrimonio juncta, secunda Cornelia, quam Alexander Brivius, illustris Mediolanensis eques, in conjugem accepit, & natu minima, Paula Antonia nomine, spreto mundo, Mediolani in S. Lazari parthenone S. Dominici institutum est amplexa.

c Laudatus vitæ hujus editor sequentia ex Italico Gabutii exemplari, quæ Latina fecit, addit: Neque minorem aut operam impendit, aut laudem promeruit in hoc munere adolescentem optimis artibus informandi Julius Camillus Delminius, vir omni præstans eruditione & cultu litterarum.

d Mercatorum scilicet, ut constat (inquit hujus Vitæ editor). Hoc enim forum dumtaxat, tunc temporis popularibus hisce spectaculis patebat. Nam quod modo ante templum maximum complanatum est, ab anno dumtaxat MDCLXXXII apertum fuit, tabernis eversis, quæ ibi erant exstructæ, ac templi fabricæ addictæ. Tum vero dejectæ cum fuerint ad magnificentius exornandum apparatissimum in urbem ingressum Frederici vicecomitis Mediolani archiepiscopi, cautum postea fuit, ne rursum exædificarentur, civibus ultro, & abunde largientibus ipsi fabricæ, quanti non erant, neque tabernæ, neque reditus ex ipsis. V. C. Latuada in Mediol. Descript. tomo 1 n. 2 pag. 39.

e Hujus Vitæ editor ex Italico Gabutii exemplari sequentia excerpsit. Primis Tirocinii sui mensibus contra naturæ suæ propensiones acriter decertavit. Somnum, quo incommode ferebat antelucanas vigilias, ita devicit, ut etiam curaverit, officium sibi demandari alios suscitandi, atque ad sacras Matutinas horas sonitu consueto advocandi. Neque quas solum in vitio esse putabat, verum etiam honestas cupiditates temperavit, si quidpiam in modo timeret excessus. Sanctarum meditationum cum suavissima teneretur dulcedine, solitudinem, utpote illis maxime accommodatam, vehementer expetebat: ac veritus, ne fraus ulla subesset, quæ ipsum averteret a suscepto vitæ instituto, Deo scilicet unice a se dilecto alios etiam conciliandi, rogavit moderatorem suum, cui omnes aperiebat animi recessus, ut abjectiora domus munia sibi committeret. Timiditatem vero, quam sua ipsi attribuerat natura, ut superare consuesceret in iis muneribus obeundis, quæ palam exerceri oporteret, precibus impetravit, ut auxilio daretur sacrarii administris; in quo officio ita aliquamdiu instar angeli versatus est, ut pietatis, ac modestiæ singularis tum nostris, tum extraneis admirabili fuerit exemplo.

f Laudatus editor ex dicto exemplari Italico hæc addit: Rerum divinarum contemplationi ita erat deditus, atque in sacris meditationibus tanta perfundebatur gratiæ delectatione, ut, quemadmodum conscientiæ suæ moderatori debuit significare, in iis cor suum æstuare divino amore, liquefieri, ac prope languescere sentiret. Unde poterat & ipse usurpare Christi sponsæ verba: “Fulcite me floribus, stipate me malis, quia amore langueo”. Nec minus: “En dilectus meus loquitur mihi”. Adfirmabat enim, Christi Crucifixi secum loquentis vocem exaudire, seque ad apicem Christianæ perfectionis amantissime provocantis: sibi propterea certum ac deliberatum esse, in rebus omnibus, quoad posset, summum honorem Redemptori suo deferre.

g His verbis Onuphrius Branda sequentia, ex dicto jam fonte deprompta, alio caractere subjecit: Ad pertentandam, ut fit, ejus animi constantiam, domesticas delicias, parentum commoda, honores amplissimos, a quibus se abdicabat, proponebant identidem, qui ipsi erant præpositi: quibus ille modeste respondebat, humana omnia præ Ordinis sui paupertate ac religiosa submissione ne pili quidem se facere. Quo in proposito illud fuit memorandum. Graviter ægrotabat vir quidam de congregatione nostra bene meritus, ex cujus subsidiis & liberalitate magna ex parte pendebat ejus collegii sustentatio. Adit Alexandrum vicarius; periculum pii hominis & futuras simul collegii angustias, si ille periisset, denunciat; ægrum propterea ipsi commendat, ut precari Deum velit pro illius sanitate: Cui Alexander, “Ne hac, inquit, de causa tempus differat Deus tam bene de nobis meriti æterna mercede remunerandi. Nihil me terret paupertas, arctissima licet, & maxime laboriosa.” Hinc fiebat, ut etiam, quoad liceret per moderatorum permissum, corpus suum voluntariis castigationibus affligeret ac maceraret, quin & quandoque asperiorem vitæ rationem cuperet inire. Quamquam postea certior factus experientia confirmare soleret, quod in amplectendo Ordinis nostri instituto jam se intelligere declaraverat; multo nimirum esse difficiliorem sui ipsius, suæque voluntatis oppugnationem atque victoriam: in quo pugnæ genere hic sibi fortiter & assidue confligendum videbat.

CAPUT II.
Sacerdos & sacræ Theologiæ doctor efficitur: deinde collegii Mediolanensis SS. Pauli & Barnabæ ac totius Congregationis Præpositus eligitur.

[Ad sacerdotium promotus, superiorum jussu contra hujus Congregationis decretum] Quam igitur ceperat, pie vivendi rationem constanter tenens, doctrinam cum probitate, pietatem cum sapientia, superiorum ductu, sibi conjungendam existimavit. Atque ut præstantis erat ingenii, Logicæ, Philosophiæ ac Theologiæ studiis deditus, in iis brevi tempore eos progressus fecit, ut ceteris edocendis aptus judicaretur. Factusque sacerdos, in Ticinensi a Congregationis collegio docens jussu patrum, ipsarum scientiarum doctoris insignia consecutus est anno Salutis MDLXIII, idque, ut majore cum auctoritate posset apud nos docere, &, ubi opus esset, quas optime callebat, scientias profiteri: quamquam doctoris munere neque ipse, neque alius ex nostris publicis in gymnasiis adhuc functus esse reperitur, atque id deinde Constitutionum decreto cautum est. Quin etiam in more positum, ut ad fastum declinandum, religiosamque humilitatem retinendam, doctoris lauream ex nostris nemo ambiat, aut ea insigniri soleat: sed potius sacra doctrina atque ad animarum salutem procurandam necessaria divinarum & humanarum rerum cognitione, qui ingenio valent, privatim inter nos diligenter instrui curentur.

[9] [S. Theologiæ doctor creatur, quam summa cum humilitate,] Inter hæc igitur Alexander in ecclesia nostra Ticinensi festis diebus verbum Dei prædicare, sacras confessiones audire, in ipso collegio nostros & alios Dialecticam, Philosophiam & sacram Theologiam magna cum laude parique auditorum fructu docere, quæstiones de officiis Christianæ vitæ, quas Casus appellant Conscientiæ, explicare ac de jure divino & humano multis respondere. In concionibus gravis ordinatusque erat & facilis; utilia docens, non in curiositate aut sublimitate sermonis, sed in doctrina spiritus; non se ipsum prædicans, sed Christum; in verbis efficax ac suavis, actioneque ac sententiarum pondere gravissimus b. In omni denique dicendi docendique ratione tutus atque perspicuus. In doctrina vero S. Thomæ ita perite versatus erat & eruditus, ut ejus opera, præcipue Theologicam Summam fere totam memoria teneret. Inter ceteros sanctos Patres, potissimum lectione operum S. Gregorii Papæ, S. Joannis Chrysostomi, S. Bernardi & Joannis Cassiani delectabatur; eorumque, ut mores in vita, ita spiritum & doctrinam in concionibus repræsentabat.

[10] [cujus continuo exempla præbet,] Quidquid autem a sacris auctoribus accepisset, non tamquam suum docendo jactabat, sed, quibus opus esset, acceptum referebat; haud ignarus ingenuum esse confiteri, per quos didiceris. Quin etiam quicquid propriis studiis & laboribus didicisset, non sibi vindicare, sed ei, a quo omnis sapientia est, acceptum ferre, ad ejusque gloriam cuncta dirigere consueverat: neque se multa scire, vir alioqui doctissimus, ostentabat; sed in multis, quasi nescius, discere potius, quam docere cupiebat. Nihil tamen magis curare videbatur, quam omnibus, quibus posset, verbo & opere prodesse, nullumque diem sine benignitatis in aliquem officio transigere: ratus, se non sibi solum, sed aliis quoque natum, sapientibus & insipientibus cum Apostolo ad Rom. I. XIV. debitorem esse c.

[11] Inter hæc autem magno omnibus cum ceterarum virtutum, [discipulos docet.] tum religiosæ submissionis erat exemplo, non clarum parentum genus tractare, non præclaris animi ingeniique ornamentis efferri; non humiliora quæque domestica ministeria defugere. Cum aliquando ejus propinqui ad Ticinense collegium nostrum, ubi tum ipse morabatur, carrum frumento onustum caritatis causa misissent, nostris, ut fit, bajulos, qui triticum in horreum deportarent, conducere volentibus, Alexander, qui velut tritici granum erat, pro Christo sibi mundoque in terra mortuum, fructus multos allaturus: “En”, inquit, “quidnam impedit, quo minus nos ipsi oblatam eleëmosynam sine aliorum opera reponamus?” Ac dicto citius, arreptis saccis iisque ad mensuram virium dimidiatis, humeris suis triticum in horreum gestare cœpit, ceteris clericis exemplum ejus admirantibus pariter & imitantibus. Sed longum esset alia multa hujusmodi humilitatis ejus ceterarumque virtutum exempla commemorare, de quibus infra suo loco plura scribentur d.

[12] Hæc & alia religiosæ humilitatis & Christianæ caritatis officia ex instituto præstans, [Anno ætatis 33 Congregationis Præpositus electus, S. Carolo Borromæo a confessionibus est:] in omni genere virtutum probe exercitatus, annum agens ætatis XXXIII lectus est a patribus Præpositus Congregationis & collegii SS. Pauli & Barnabæ Mediolani. Quo munere magna cum pietate & prudentiæ laude triennio fungens, gravibus in rebus, ad Christianam & Ecclesiasticam disciplinam pertinentibus, sicuti etiam antea S. Carolo Cardinali, apud quem gratia & auctoritate plurimum valebat, fideliter inservivit. Nihil enim fere paulo gravius sanctus ille præsul agere solebat, quod non prius cum Alexandro conferret, atque de illius consilio constitueret, eumque sibi a Confessionibus esse voluit, atque ad ejus prudentiam sanctissimæ vitæ suæ rationem, pro eximia sua humilitate moderabatur e. Solebat namque optimus antistes, donec in terris vixit, pro singulari sua in hunc Clericorum Ordinem benevolentia ad patres nostros sæpe divertere & apud eos diu familiariterque commorari, atque eorum opera & auxilio plurimis in rebus uti, quæ præsertim ad cultum divinum & ad animarum salutem pertinerent f.

[13] Ceterum Alexander, factus Præpositus, regularem disciplinam in Congregatione non minus exemplo, [subditos in regulari disciplina] quam verbo, plurimum provexit; idque mirabili caritate ac mansuetudine, qua fiebat, ut cunctis esset amabilis ac reverendus; amoreque potius, quam timore, homines, præsertim ingenuos & qui sponte se se Christi jugo subjecissent, in officio continendos esse, atque ad perfectiorem vitam instituendos dicebat dictaque præstabat. Itaque non jubere, sed rogare; non imperare, sed innuere; non castigare, sed monere, quæ erat ejus in omnes caritas, & omnium in illum observantia, consueverat g. Quas horas statim a sumpto cibo vel quieti, vel recreandis animis alii tribuunt, has ipse vel cum patribus agens de recte moderanda Congregatione, deque ordinanda disciplina, vel audiendis fratrum necessitatibus transigebat.

[14] [exemplo & verbo provehit,] Ceterum, quo aliis major erat, eo magis se omnibus servum esse existimans, ejus exemplo, qui de cælo venit ministrare, non ministrari, dum festis diebus in ecclesia S. Barnabæ horis vespertinis sacras conciones haberet ad populum, qui ad eum audiendum frequens confluebat, iis diebus levissimo sumpto jentaculo, prandentibus fratribus vel mensæ ministrare vel lectoris munere fungi, postea vero patinas & coquinæ vasa humilitatis causa ex instituto purgare consueverat; quod alias etiam per totam hebdomadam agebat, & quandoque præter ordinem alienas vices supplens, ut alios ad humilitatis exemplum provocaret. Huic autem religiosæ humilitati, velut firmo virtutum omnium fundamento, de quo infra suo loco plura dicentur, innixa erat ardens illa caritas, qua cum in omnes propter Deum, tum in primis domesticos præsertim ægrotos ac valetudinarios utebatur, eos quotidie licet variis curis occupatus benigne visitans, de illorum diligenti curatione sollicitus, illosque verbis humanissimis ad patientiam & ad capiendum ex languore salutis fructum leniter adhortans h.

[15] [errantes paterno amore corripit,] In privatis porro congressibus, ac familiari consuetudine eo nihil erat humanius, nihil ad mores componendos suo efficacius exemplo. Vidisses eum nihil otiose, nihil temere proferre, sed verba vitæ facientem, singulos ad virtutem excitare, dare monita salutis, omnes ad amorem Dei & ad fraternam caritatem incendere, idque non importune aut moleste, sed gravi quadam hilaritate atque prudentia. In collationibus vero de rebus spiritualibus, sive de culparum accusatione ex instituto habendis, magna cum rerum experientia de curatione vitiorum ac de virtutum actionibus apostolico spiritu disserens, non minus exemplo, quam verbo, omnes ad perfectam vitæ rationem inflammatos dimittebat i. Si quispiam privatim errasset, hunc non publice objurgare, sed secreto; si vero publicum fuisset erratum, hunc coram aliis pro culpæ gravitate paterna quadam severitate corripere solebat. Sed prius errantem inducere, ut, cognita erroris fui qualitate, vere pœniteret; peccantis vero vitium, quasi ulcus, aperturus ejus primum virtutes & honestas actiones commendare, mox subjicere vitii turpitudinem, laudabiles in eo virtutes obscurantis; quod si emendaretur, pulchram in illo morum formam non desiderari: mox tamquam optimus animarum medicus, ostensa virtutis pulchritudine, quibus remediis curandus morbus esset virtusque paranda, perite demonstrabat.

[16] [illosque corigit.] Hunc autem divinum corripiendi modum, docente Deo, didicerat, qui, ut est in sacra Apocalypsi cap. 11 objurgaturus quosdam, prius eorum commemorat virtutes, bonaque opera commendat; subinde reprehensos ad salutatem excitat pœnitentiam. Novit enim Dominus figmentum suum, noverat & Alexander ejus spiritu ductus, ita hominibus natura comparatum esse, ut & virtus laudibus excitata crescat, & objurgationibus, nisi recte fiant, exasperari potius, quam sanari animi soleant; & plerosque lenitate magis, quam acerbitate corrigi: cavendumque omnino, ne medicina noceat ægroto; neque increpationis remedium indignantis animi vindicta, sed caritatis juste pieque castigantis fiat medela, ut, quem oportet, salutis fructum consequatur. His itaque atque aliis ejusmodi tum domesticis, tum externis curis dum strenue se se ad salutem animarum exercet Alexander, celebris jam de illius vitæ integritate, doctrina atque prudentia percrebuerat fama: plurimique ad eum tamquam ad summum theologum virumque optimum, consilii auxiliique caussa confluebant.

ANNOTATA.

a Ticinum Italiæ, in ducatu Mediolanensi, ad Ticinum fluvium, episcopalis sub archiepiscopo Mediolanensi civitas.

b Sequentia ex Italica Beati nostri Vitaa laudato editore sunt desumpta: Antequam id muneris obiret, ut eo accuratius, quam fieri posset, in concione fungeretur, patres Alexandrum aliquo tempore privatim, dum ipsi mensæ accumbebant, ad dicendum coram ipsis advocabant, eique, si quid minus probassent, aperiebant. Ipse vero omnium admonitiones æqui bonique faciebat, atque ad aliorum sententiam & voluntatem tum actionem, tum orationem ipsam diligenter componere studebat.

c Ex Beati nostri Vita Italica editor hæc addit: Ordinis sui institutorum custos accuratissimus secum semper deferebat regulas illas: quæ suo tempore erant præscriptæ, ac in more positæ apud primos patres; atque ex eis caput unum quotidie legebat. Quod etiam præstitit episcopus, sæpe attenteque evolvens Constitutiones, quæ postmodum, anno scilicet MDLXXIX, in generali Ordinis conventu coram S. Carolo promulgatæ, receptæ a patribus & Apostolica auctoritate confirmatæ fuerunt.

d In Italico exemplari hæc, teste laudato editore, habentur adjecta: Vigebat eo tempore apud nostros pia consuetudo, (de qua nunc etiam præscriptum est in Constitutionibus lib. II cap. X) per singulas fere hebdomadas, quotquot aderant, in collegio simul conveniendi; ut quivis ordine in medium prosiliens ac in genua procumbens, eas sponte humiliterque confiteretur exteriores culpas, in quas forte incidisset. Nec se quisque solum accusabat; verum etiam cuique licebat, eum, qui ante patres erat constitutus, ex caritate admonere & redarguere. Hoc judicium subibant ipsi etiam superiores. Quæ hic vero animadvertebantur, a perfecta Ordinis disciplina defectiones per graviores collegii patres, qui apud nos Discreti vocantur, referebantur in librum ad id comparatum; cujus rei plura exstant apud nostros monumenta. De Alexandro nihil in his notatum invenimus, præter ardentem nimium discendi cupiditatem; quæ tanta fuit, ut una interdum manu tintinnabulum pulsaret, altera librum teneret, quem attente legebat. Nihil propterea difficilius in suscepto vitæ cursu se expertum esse ingenue testabatur, quam non posse pro libito litteris operam dare. Hanc tamen cupiditatem in sui victoria ita cohibuit, ut ne litterulam quidem vel legeret, vel scriberet, nisi ex præscripto vel facultate moderatoris sui, ac postea fateretur, nihil se libentius facere, quam omnem voluntatem suam infringere.

e De S. Carolo Borromæo (teste sæpe laudato hujus Vitæ editore) ita Carolus a Basilica Petri in ejus Vita, Ingolstadii impressa an. MDXCII, lib II, pag. 68 refert: Præterita omnia peccata sua a primis annis recognita, quod jam diu cupiebat, confessus est Alexandro Saulio, S. Barnabæ Mediolani Præposito, postea episcopo Ticinensi, cujus consiliis & doctrina uti plurimum solitus fuit, donec eum ad episcopatum Aleriensem a Pio V vocatum tam libenter ob Ecclesiæ fructum, quam ægre ob suum & S. Pauli Congregationis usum dimitteret. Addit Glussianus, inquit Beati nostri editor) in ejusdem S. Caroli Vita lib. II sub initio cap. XVI, S. Cardinalem singulari exemplo nihil hæsitantem dicere auditum fuisse: Tum ferme (ab illa nimirum totius anteactæ vitæ expiatione, Alexandri peracta ministerio) spiritualis vitæ curriculum inire cœpisse, quidquid hactenus egisset, habere pro nihilo.

f Ex sæpius citata B. Alexandri Vita Italica Onuphrius Branda, Vitæ hujus editor, hæc subjicit: Alexandri opera & prudentia usus est idem S. Antistes in pertractandis de summi Pontificis mandato gravissimis negotiis cum magnis principibus. Tam demum amanti liberalique erat in nostros animo præsul sanctissimus, ut eos Romæ præsbyteros Cardinalis Borromæi passim vocarent, ipsum vero Ordinis nostri parentem & auctorem haberent permulti: cum alioqui annis jam triginta, antequam ille Mediolanum archiepiscopus veniret, hic fundamenta jecisset Congregatio nostra ad morum disciplinam, & pietatem in hac sanctis operibus ac frequenti sacrorum Mysteriorum usu instaurandam. Quod opus feliciter cœptum ad eam perfectionem divinitus provexit S. Carolus. Ex hac, inquit editor, Gabutii narratione & error patet & forte erroris caussa, quo uni ex ingentibus tabulis, S. Caroli præclara gesta elegantissime repræsentantibus ac templi maximi intercolumnia in ejus solemniis Mediolani ornantibus, subscriptum legitur: S. Carolum Mediolanum introducere Barnabitas. Id enim abest quidem longe a veritate, ut constat ex dictis; sed ex singulari forte S. Antistitis amore, maximisque erga Ordinem nostrum promeritis, fidem primum apud aliquos invenit, tum etiam litteris mandatum est.

g His in Latina Beati Vita enarratis, Onuphrius Branda sequentia ex Italica ejusdem Vita subjungit: In cultu divino promovendo erat maxime sollicitus. Curavit diligentissime, ut nostri statis horis psallerent in domo Dei voce non minus gravi, quam moderata & æquabili, qua possent distincte a populo sacra verba exaudiri non sine intimo pietatis sensu, bene vero sine molestia ac tædio, quod fere parit immodica cantilenæ productio & compressa nimium pronunciatio. Quod postea, ut perpetuo servaretur, constitutum fuit ex antiquo Ecclesiæ instituto, Orientalis nimirum, ut tradit Augustinus de Athanasio loquens lib. X Confess. cap. XXXIII, & Latinæ, ut auctor est S. Isidorus lib. I de Offic. Eccles. cap. V. In templorum rerumque sacrarum nitore & elegantia fuit accuratissimus: cavitque, ne quidquam, quod sacrario attributum esset ac donatum, in alios impenderetur usus, quam in sacras supellectiles templique ornamenta… Regularis disciplinæ propugnator acerrimus ne paululum quidem ejus umquam relaxavit, licet a viris amplissimis rogaretur, nihil veritus repulsam dare; (summa tamen semper cum dexteritate & gratia) cuicumque id postulanti, quod officeret institutorum rationi. Comiter etiam blandeque id impetravit a sacerdotibus nonnullis, vota jam quidem professis, at non satis matura adhuc ætate, ut sponte ad tempus aliquod juri cederent suffragiorum: idque ne in Ordinis moderatione ad consilium adhiberentur, qui nondum per ætatem essent idonei.

h In Beati Vita Italica Gabutius hæc addit: Tenax ipse communis vitæ nihil umquam in victu ac vestitu admisit, quod esset singulare. Abhorrebat ab omnibus vitæ commodis, corporisque sui indulgentia. Rarius, quam posset, domos alienas etiam consanguineorum adibat. Hæc, ut ceteri quoque præstarent, diligenter curabat. In id autem summa incumbebat vigilantia, ut omnes assidue in religiosa & utili aliqua exercitatione essent occupati. Sacra studia magni faciebat, legesque ipse opportunas de eorum ratione constituit. Quantum vero quisque tum in his, tum in religiosæ perfectionis cursu proficeret, rationem ipse a singulis reposcebat.

i Ex Italico Beati nostri Vitæ exemplari sequentia sunt deprompta: Peculiarem dabat operam, ut adolescentes nostri probe essent sancteque instituti; ut semper alacres lætique Deo famularentur. Eorum valetudini invigilabat attente, ac, ne quid umquam, quod fieri posset, eorum corpori vel animæ deesset, summa caritate providebat. Quin pulchrum fuit & ad videndum jucundum, Alexandrum ea præditum dignitate, illorum adolescentum ætati identidem morem gerere, atque, ut illis liberiorem ad se aditum aperiret eosque suavius alliceret ad virtutem, eorum se se lusibus immiscere animique remissionibus, quibus ætas illa non minus honeste, quam utiliter, a religiosis etiam moderatoribus refici & recreari solet: ut vere potuerit Alexander illud Apostoli sui usurpare: Facti sumus parvuli in medio vestrum, tamquam si nutrix foveat filios suos …; quoniam carissimi nobis facti estis. I Thess. II. VII.

CAPUT III.
Aleriæ episcopus creatur: in hac diœcesi ecclesiasticam disciplinam & Christianam religionem restituit.

[Oblatum a Pio V summo Pontifice Alcriensem episcopatum] Quare Pius V a, Pontifex sanctissimus & in hominum meritis æstimandis acerrimi judicii, etsi ejus operam ad lucrandas Christo animas & in hac parvula Congregatione bene moderanda perutilem esse non ignorabat; tamen honori divino magis consultum fore putavit, si lectus episcopus ad Aleriensem ecclesiam in Corsicam b, tamquam ad incultam Domini vineam diligenter excolendam, mitteretur. Fuit quondam Aleria ejus insulæ oppidum insigne nobilisque Romanorum colonia, nunc vero temporis injuria desolatum, cujus vix exstant ruinæ, titulumque tenet episcopatus, sub se alia multa oppida & pagos habentis, ita ut non minus locorum asperitate, quam diœcesis amplitudine primarium inter alios ejus insulæ episcopatus locum tenere perhibeatur. Protenditur enim in longitudinem fere centum millia passuum, in latitudinem vero quinquaginta. Quemadmodum igitur olim a Magno Basilio Gregorius c ille, cognomento Theologus, Sasimæ exigui ignobilisque in Cappadocia oppidi, sic Alexander noster a summo Pontifice parvæ quidem & lapsæ civitatis, sed amplæ & nobilis diœcesis & ecclesiæ præsul invitus designatur.

[18] [recusat, at hanc ecclesiam tandem, Pio V jubente & S. Carolo suadente,] Quod simul atque ille cognovit, ad Pontificem litteras dedit, quibus ea, qua decebat, submissione ac libertate onus, ut ipse cum eodem Gregorio dicere solebat, angelicis humeris formidandum ac viribus suis impar, subire recusabat: malle namque se tuto religiosæ humilitatis in portu continere, quam salutem suam periculosis episcopalis vitæ fluctibus exponere: non deesse alios huic oneri sustinendo longe aptiores atque meliores; se quicquid posset in congregationis suæ beneficium, in qua mori cuperet, libentius, donec viveret, impensurum: interim aliorum saluti procurandæ non defuturum: alioqui paratum esse, quando opus foret, nullis laboribus parcendo, pro Sede Apostolica, sanctaque Dei ecclesia vitam & sanguinem profundere. Sed quo magis ille reniti, eo constantior in sua sententia Pontifex persistere videbatur. Quare quominus jubenti Pio, ac S. Carolo suadenti obtemperaret, effugere minime potuit, præsertim quod id ad majorem Dei gloriam, ecclesiæque suæ utilitatem pertinere dicebant d.

[19] [interim dicta Congregationis patribus plurimum dolentibus, regendam suscipit,] Itaque ne propter loci difficultates, vel ob alia incommoda in eo pascendo Dominico grege pastorales labores detrectasse videretur, licet invitus, manus dedit. Fuit autem hæc electio tam patribus nostris quam ipsi electo minime grata, sed acerba potius, plenaque mœroris: tum quia vir congregationi utilissimus eo tempore, quo ejus opera maxime indigebat, subtrahebatur; tum vero multo magis, quod id conservando religiosæ humilitatis instituto repugnare, & ambitioni quasi aditus ad dignitates aperire verebantur. Nihil namque magis primi illi hujus congregationis auctores, eorumque deinceps successores ex professo curarunt, quam ut minime ad honores, & dignitates aspirantes, in sua humilitatis professione se se continerent, & in qua primum vocati essent, vocatione Domino deservirent. Sed, ut fit, summis Pontificibus, aliter interdum ad honorem Dei Ecclesiæque suæ sanctæ utilitatem expedire judicantibus atque adeo jubentibus, non acquiescere nefas videtur. Nam ut ambire periculosum ac turpe, ita divinæ voluntati, in Christi vicario se prodenti, resistere minime tutum aut æquum est. Inter hæc non defuit, qui Pio suggereret, ut super ipsius episcopatus fructus, qui erant circiter duo aureorum millia, annuam pensionem imponeret. Quam Pontifex suggestionem repellens: “Id”, inquit, “nobis nullo modo placet. Scimus enim episcopatum viro probo ac digno collatum esse, qui illum recte administrabit.” Pontificis opinionem, ut patebit, comprobavit eventus.

[20] Alexander igitur quarto Idus Martii, die festo S. Gregorii Papæ ipso anno MDLXX in ecclesia Metropolitana Mediolani a S. Carolo rite consecratur, [& ad illam anno 1570, postquam a S. Carolo fuisset consecratus, proficiscitur.] ac paulo post ad ecclesiam suam proficiscitur: secumque perduxit tres congregationis sacerdotes, quorum societate regularem disciplinam, quoquo modo posset, retineret & eorum opera, quod illi præscripserat Pius, ad procurandam animarum salutem, ecclesiamque illam bene moderandam uteretur. Quibus alii deinceps bini, vel terni præsbyteri, & clerici ex nostris pro tempore passim successere; qui magnis laboribus haud mediocres ad animarum salutem ibi pietatis fructus protulere. In Corsicam properantem de obitu Dominici parentis sui, quem Ticini senio, morboque languentem reliquerat, lugubris nuncius est subsecutus. Quem ille casum æquo tulit animo, divina fretus clementia, quæ illum ex humanæ vitæ miseriis ad æternæ felicitatis gaudia transtulisset: nihilque inde retardatus, parentis carissimi obitum non tam lacrymis, quam piis apud Deum suffragiis prosequendum putavit: iterque suum tenens, in Corsicam pervenit, ubi ab illis diœcesis suæ populis citra magnifici apparatus pompam reverenter exceptus, ad gregem suum bene curandum bonus pastor cogitationes omnes & studia contulit.

[21] Squalebat eo tempore illa diœcesis, tamquam inculta sylva, [In hac diœcesi ad Christianam religionem populum,] variis & morum corruptelis, & ignorantiæ tenebris obfuscata; idque propter diuturna bella, & pastorum non residentium incuriam. Neglecta, & collapsa ecclesiastica disciplina, magna rerum ad salutem necessariarum tam in clero, quam in populis ignorantia. Sed sicut populus, sic & sacerdos. Nulla Christianæ doctrinæ catechesis; magna fames verbi Dei, morumque barbaries, euangelii prædicatorum diuturnum perniciosumque silentium; sacerdotibus, tamquam canibus mutis, præ imperitia seu torpore in vitia proclamare negligentibus. Dies festi, stata jejunia, Sacramentorum usus ac ritus, divini cultus studia passim neglecta: Ecclesiæ squalidæ & incultæ nidorem potius olebant, quam nitotorem: pauci admodum, qui articulos Fidei, Dei præcepta, & alia ad salutem scitu necessaria rite tenerent. Conjugia illegitime inita, ac per incæstas nuptias propagatæ familiæ. Vigebant simultates, odia intestina, & inimicitiæ; maleficia passim, cædesque patrabantur. Denique illud sapientis inibi completum esse videbatur: “Cum prophetia” (hoc est, verbi Dei prædicatio) “defecerit, dissipabitur populus.” Prov. XXIX. XVIII. Nam ubi sacerdotes suo non funguntur officio, religio deficit, pietas populi corruit, christianique mores facile prolabuntur: & dormiente, seu absente pastore, lupus rapit oves, gregemque dispergit.

[22] Nulla in tota diœcesi sacerdotum collegia, nulla cathedralis ecclesia, [sacerdotesque ad ecclesiasticam disciplinam,] episcopales ædes nullæ. Sed Alexander sive in diœcesi, sive extra, precario vel conducto uti cogebatur hospitio, donec ipse ære suo honesta sibi ac successoribus suis domicilia, ut dicemus, exstruxit. Hæc & alia plura incommoda nostrum exceperunt antistitem, quæ tolerabiliora fuissent, si sacros administros, quorum opera in pastorali munere, ut oportebat, uteretur, habere licuisset. Sed messis quidem multa, operarii autem pauci; & ii quidem minus omnino, quam par erat, ad tantum opus idonei. Vereque dici poterat illud Prophetæ: “Parvuli petierunt panem”, (verbi Dei) “& non erat, qui frangeret eis.” Thren. IV. IV. Itaque præclara magnæ patientiæ, eximiæ fortitudinis, & apostolicæ caritatis argumenta Alexandro non deerant. Sed nullis ille deterritus difficultatibus, divino fretus auxilio, manum suam misit ad fortia; & nullis laboribus parcens aut vigiliis, ad hanc perpurgandam & excolendam sylvam vires omnes intendit. Idque tum ope divina, qua potissimum nitebatur, & quam assiduis precibus quotidianisque sacrificiis supplex implorabat, tum laboribus & exemplis, strenue præstare aggressus est.

[23] [quam prorsus neglexerant,] Ac primum quidem sapientis secutus consilium, animarum pastores admonentis, Prov. XXVII. XXIII, ut diligenter agnoscant vultum pecoris sui, gregesque suos considerent, universam diœcesim peragrare cœpit, per juga montium, per vicos & castella longum iter cum sudore pedibus sæpe conficiens, per loca aspera & jumentis inaccessa, ubi quandoque accidit, ut sub dio pernoctaret, dum obrepente nocte per tenebras ad hospitia pervenire non posset. Ubi vero pagum esset ingressus, interim omissa corporis cura, ad ecclesiam primum, exemplo Salvatoris, pergere, ibique, si tempus ferret, convocato populo concionem habere, sacras confessiones audire, oblatoque divino sacrificio, quos a peccatis absolutos, paratosque vidisset, sacrosancta communione reficere: mox ipso, vel altero die sacrum chrisma administrare, & ea, quæ oporteret, in ecclesiis ordinare; divinum cultum, ecclesiasticamque disciplinam lapsam restituere, christianæ doctrinæ scholas instituere, sacerdotum populique mores emendare. In quo secum, ne quemquam aggravaret, quam paucissimos posset administros perducebat: ac primo tantum die oblatum caritatis officium, quod magna frugalitate conditum volebat esse, a præsbyteris accipiebat. Sed si diutius immorari contigisset, id suis faciebat impensis. Et quemadmodum ipse in itinere, in visitatione, & ubique in victu, & necessario rerum usu parcus erat, paucisque, & quibuscumque rebus appositis contentus, ita suos domesticos, & ministros tales esse cupiebat: eosque ad ejusmodi frugalitatem hortabatur.

[24] [singulari cura indefessoque labore] Atque hæc quidem visitandi ratio illi solemnis fuit in omni loco, ac tempore, dum diœcesim peragraret; quam per partem fere omnem quotannis obire consueverat. Neque vero solum ipse in hanc visitandi curam incumbebat; sed identidem regulares sacerdotes ex nostris, vel ex Eremitano Franciscanove Cappuccinorum Ordine selectos viros in varias diœcesis partes dimittebat: quibus ipse viaticum, impensasque omnes præbens, (nolebat enim tenues provinciæ clericos onerare) visitandi rationem & documenta suggerebat. Ceterum christianæ doctrinæ scholas per vicos & oppida plures instituit, & optimis legibus ac moribus instruxit. Easdem ipsemet frequentare, catholicæ Fidei rudimenta docere, sacris munusculis & pecuniis ad hæc omnes allicere, sermonibus & exemplis excitare non desinebat, factus omnia omnibus, ut omnes lucrifaceret.

[25] Inter alias autem, quas, ut primum ad episcopale ministerium accessit, [revocat.] diligenter exercere curas instituit, eam præcipue fuisse constat, in qua ad ecclesiasticam disciplinam sancte restituendam sacerdotumque vitam & mores componendos pastoralis in primis elucet industria. Intelligebat enim morum corruptelam & Christiani populi cæcitatem, ac ruinam ex sacrorum hominum negligentia & ignorantia, & pravis exemplis potissimum pendere. Itaque diœcesanam synodum quamprimum habuit, & convocatos sacerdotes graviter admonuit muneris eorum; &, quidquid ad divinum cultum ad Christianosque mores restituendos pertineret, diligenter constituit; idque per annos singulos diligenter præstitit. Quo tempore, ut alias sæpe, inopes sacerdotes ad synodum convenientes, vel aliis de caussis ad se adeuntes, benigne excipiebat hospitio & non minus optimis monitis & exemplis, quam necessariis vitæ subsidiis instructos dimittebat. Et quandoque, ut illis commodaret, lectuli sui stratum sibi subtraxit. Ceterum domus ejus universis, præsertim pauperibus, patebat hospitio, omnesque, prout poterat, magno caritatis ardore complectebatur; quippe qui didicisset ab apostolo, magistro suo, episcopum hospitalem esse oportere. Sed sacerdotes in primis aliosque sacris initiatos plurimum diligebat, honorabat & omni caritatis officio fovebat, & ab aliis reverendos curabat: eosque sæpius admonebat, ut ea morum sanctitate & vitæ integritate ac doctrina, quæ Dei sacerdotes commendat, cunctis ad exemplum spectabiles sese exhiberent, & officium quisque suum diligenter præstaret.

ANNOTATA.

a De sanctissimo hoc summo Pontifice in Opere nostro ad 5 Maii actum est.

b Magna Italiæ in mari Mediterraneo insula, quæ hodie Francorum regi paret.

c Hujus sancti Sasimorum Antistitis Acta in Opere nostro ad 9 Maii sunt edita.

d In Beati nostri sæpe citata Italica Vita sequentia reperiuntur: Nihil intentatum neque Alexander, neque patres reliquerant, ut id impedirent. Primum enim S. Carolum enixe precati sunt, ut operam suam interponeret apud summum Pontificem, illumque conaretur a sententia deducere. Is ut precibus eorum, suæque simul diœcesis caussæ faveret, litteras dedit III Idus Januar. MDLXX ad Ormanetum Præsulem spectatissimum, ac tum Romæ ejusdem S. Caroli procuratorem, quo etiam antea Mediolani erat usus vicario generali. Earum summa (non enim vacat integras referre, uti leguntur apud Gabutium) hæc est: Gravissimum animi dolorem significat in primis, quem Alexander, & patres simul ceperant ex illa prorsus inopinata electione, iis potissimum de caussis, quæ in hoc capite indicantur. Tum addit S. Cardinalis, quam sibi pariter gravis esset Alexandri discessio, totique civitati incommoda, cui erat ille ad pietatem & morum disciplinam magno incitamento, & sacris lectionibus habendis, & confessionibus excipiendis, & aliis privatis officiis, & prudenti consilio, quo ego etiam (inquit) uti fere soleo. Hæc omnia ut Pontifici repræsentet, mandat Ormaneto, atque ostendat, quam gratum sibi & electo, & patribus faceret Pius, si Alexandrum suæ relinqueret congregationi. Quod si nihilominus suo in proposito persisteret, paratum esse Alexandrum ad eam crucem subeundam, quam offerret, imponeretque obedientia; nolle autem se impedire, quominus bonis hinc certo consecuturis ea Insula gauderet, quam & ipse putabat tali viro summopere indigere, qui posset gravissimis ejus necessitatibus prospicere. Interim patres Deum obsecrabant assidue, ut, quod magis expediret, Pontificis inderet menti: nec omisere de hac ipsa re scribere ad cardinalem S. Georgii Jo. Antonium Serbellonum, tum Ordinis nostri patronum. Sed cum reddita fuit cardinali epistola, actum jam erat. Pius siquidem divino Spiritu afflatus, quin per alios de Alexandri vita & moribus inquireret, exspectaretque juridica testimonia, in cardinalium conventu Alexandrum Aleriæ episcopum, ceteris electionem comprobantibus, palam renunciarat. Quare licet Serbellonus ex patrum nostrorum Sententia, ex Instituti rationibus, ex electi difficultatibus suadere conaretur sanctissimo Pontifici, ut consilium mutaret; ille tamen in proposito hærebat semper magis, ac lætabatur, in invitum contulisse id muneris, in eumque, cujus operam tanto usui fuisse intelligebat & nostræ congregationi, & Mediolanensi ecclesiæ: hinc enim certo sperabat, salutarem æque futurum ei diæcesi, cujus ipsi curam demandabat.

CAPUT IV.
Clericorum seminarium condit: summa integritate ecclesiam suam regit: a Gregorio XV ad sedem Ticinensem promovetur.

[In seminario proprio ære constructo, clericos erudiendos curat, atque] Sed cum optime intelligeret, bonos sacerdotes ex bonis clericis fieri, & quales mores a puero homines imbiberint, eos fere in omni vita retinere, magnique referre in ecclesia Dei bonam adolescentium, qui se divino ministerio dediderunt, educationem curare; eorum collegium ex decreto Tridentini concilii a, cum primum potuit, erexit, in quo, tamquam in perpetuo sacrorum ministrorum seminario, saltem viginti quinque, & item plures, si vires suppeterent, bonæ indolis clerici optimis artibus, & ecclesiasticis disciplinis erudirentur. Quod quidem collegium in domibus ære suo coemptis instituit, & annuis redditibus trecentorum aureorum de Mensa b episcopali in perpetuum instruxit, præter stipendium quod per annos singulos magistro ipso, clericos edocenti, conferebat. Sed eos ipse paterna caritate complectens, non modo per alios, verum etiam per se optimis disciplinis, & christianis moribus institui curabat, & quotidie ad se convocatos sacris institutis, & doctrinis erudiebat. Quos vero seu clericos, seu sacerdotes ipsum collegium capere non posset, eos sæpe apud se diuturno hospitio benigne acceptos, singulari pietate ac patientia sustentans, necessariis disciplinis instruebat, donec ad sacra ministeria rite exercenda apti redderentur.

[27] Ad hæc autem salutaria rerum bene ordinandarum remedia alia etiam adjunxit, [populum sacerdotesque cum verbis, tum libris, a se compositis, necessaria docet.] quæ non solum assiduo verbi Dei prædicandi labore, sed etiam accurato, & apto ad rudium clericorum eruditionem, scribendi, docendique studio plurimum contulerunt. Nam ubicumque per diœcesim reperiretur, cunctis festis præsertim, aliisque diebus, sæpeque bis in die concionem ad populum habere consueverat c. Et quæ viva voce cunctos docere non poterat, curavit, ut ea scriptis a se tradita ac typis impressa commodius discere, meditari, & ad usum inducere nemo non posset. Itaque succisivis horis varia opuscula christianæ pietatis, ac sacræ eruditionis plena conscripsit, quibus ea, quæ tam populo, quam sacerdotibus, & clericis cognitu necessaria sunt ad salutem; facili quadam, ac plana methodo continentur. Idque præter pastorales litteras Apostolico spiritu scriptas, quas ad ecclesiæ suæ clerum, populumque excitandum, & ad pietatem erudiendum, initio, ac deinceps passim promulgavit. Inter alia vero monumenta, Italica lingua ab ipso edita, in primis exstant, quas breves Institutiones inscripsit, semel, & iterum auctas; & item synodalium Constitutionum volumen; denique doctrina Catechismi Romani, in dialogo ad simpliciorem facilioremque rationem redacta. Hos autem libros editos clericis, & aliis pie largiebatur ipse, & ad fructum ex iis capiendum omnes hortabatur. Quæ omnia se litteris mandasse dicebat, non ut novos ederet libros, aut actum agens, quæ ceteri auctores, copiose tradidissent, ea ipse repeteret: sed ut, quæ fuse, & perite in eo genere graviorum doctorum opusculis, præsertim sacri concilii Tridentini decretis, Romano catechismo, & S. Thomæ doctrina continentur, ea brevi, & facili quadam docendi ratione, ac via, rudium præcipue sacerdotum in gratiam, ediscenda proponeret. Ex quo quidem labore, quem sperabat, ad animarum sibi creditarum salutem, haud mediocrem pietatis fructum illi perceperunt.

[28] Ceterum singularis ejus integritas, cum aliis multis in rebus, [Summa integritate ecclesiæ beneficia confert, atque] tum præcipue in conferendis sacris ordinibus, ac beneficiis, & in administrando jure, atque suum cuique tribuendo in primis enituit. Neminem enim vel ad sacros ordines, vel ad ecclesiastica beneficia, præsertim ad curam animarum admittebat, nisi qui prius diligenter examinati ceteris virtute, & scientia præstarent, & de quorum vitæ probitate exstarent testimonia, in eoque ab omni genere munerum, sive a manu, sive a lingua, sive aliter offerrentur, diligentissime cavebat. Juris porro, & æquitatis vindex erat integerrimus: dabatque operam, ut jus suum quisque retineret, & ut administri sui ne quidpiam inique gererent, neque aliis injuriam, aut damnum inferri paterentur, aut apud illos locum haberet personarum acceptio. Vicarium suum graviter increpavit *, quod permitteret cubicularium suum ab iis pecuniam accipere, quos ad audientiam d admitteret, nihil dantibus repulsis: & eorum multis rem scientibus testatus, id sibi valde displicere, jussit, ne vicarius id amplius pateretur, neque ab aliis officii sui mercedem, aut sportulas acciperet. Suum enim esse eum remunerare, quippe qui justum ducentorum aureorum stipendium ei constituisset. Neque vero curiæ suæ cancellarii munus vendere, ut solebant alii, umquam voluit; non ignarus illud scite dictum quondam fuisse: Qui emit, necesse esse ut vendat.

[29] [jus ad ministrat:] Mulctas, si quas ipse, vel ejus vicarius faceret, omnes vel ecclesiis, vel piis operibus applicabat. Quamvis eas raro faceret pro singulari sua clementia: qua fiebat, ut non pauci ea commoti ad meliorem frugem converterentur. In profanis autem controversiis, & in omni transigendo negotio, ubi ageretur de honore divino, neminem verebatur, sed cuivis in faciem resistebat: ubi vero de sibi illatis injuriis res esset, nihil movebatur: sed potius alienis condolens miseriis, pro suis æmulis, vel offensoribus Deum rogabat e.

[30] [Genuenses, quibus semper carus fuit,] Cum republica Genuensi, cui subjecta Corsica f est, nullam umquam habuit de jurisdictione controversiam, quin etiam Genuenses tantum illi deferebant, ut judices, ceterosque Corsicæ præfectos sine ejus consilio nihil gravius decernere constituerint. Ceterum in ecclesiastica dignitate, libertateque tuenda, ac sacra jurisdictione retinenda, ut minime segnis, aut connivens, ita neque pertinax, aut litigiosus, summive juris exactor fuit: sed pia quadam æquabilitate, & ecclesiastica clementia, ac benignitate ita se cum Reip. Magistratibus, Insulæque præfectis gerebat, ut citra controversiam ecclesia jus suum cum dignitate retineret: & illi sacræ potestati, quam deceret, obedientiam, & honorem sponte deferrent.

[31] [ipsum ad archiepiscopatum Genuensem regendum frustra invitant.] Itaque Genuenses cives præstantem hominis virtutem, & optimam ejus sacra jura administrandi rationem admirantes, singularique benevolentia complexi, ipsum ad Genuensem regendum archiepiscopatum transferri sæpe tentaverunt. Sed ille veluti alter S. Bernardus g ad eandem ecclesiam olim electus, semper omnibus officiis, ne id fieret, obstitit; ratus, ut aiebat, non humanis studiis, sed divino consilio, per summum Pontificem, Dei vices agentem, declarato, ecclesiarum administrationes conferendas esse. Præterea nolle se ad eam ecclesiam promoveri, ubi profana quædam negotia seu tolerare, seu tollere ipse non posset.

[32] [Romæ anno sacro 1575 ab amicis, ut commodiorem a Pontifice sedem peteret, sollicitatus,] Quin etiam cum anno sacro MDLXXV Romam ad Gregorium XIII h, qui eum summopere diligebat, profectus, cum illo multa de ecclesiæ suæ statu, deque sacrorum ministrorum, & adjutorum sibi supplendo numero contulisset, amicorum in urbe rogatu adduci numquam potuit, ut a Pontifice se ad aliam meliorem, ac commodiorem ecclesiam traduci, quod facile obtinuisset, postularet. Dicebat enim, id consilii divinæ providentiæ relinquendum esse, nolleque se ecclesiam illam, primam sponsam suam, quam sibi divino nutu sanctissimus ille Pontifex Pius V motu proprio commisisset, licet incommodam, ac laboriosam, sua sponte deserere, ut ad commodiorem, ditioremque transiret; nisi id Deo placere per liberum Pontificis arbitrium constaret i.

[33] [in Corsicam fugit.] Idcirco in Corsicam quamprimum reversus (quamminimum enim posset Romæ commorabatur) ad ecclesiam suam summa diligentia, labore, & industria regendam incubuit; donec, ut dicemus, ad Ticinensem ecclesiam translatus est. Interea vero commissum sibi Christi gregem, ut antea, & præclaris sanctitatis exemplis, & assidua verbi Dei prædicatione, & eleëmosynarum largitate, & optimis institutis bonus pastor erexit, & instituit, atque in salutis æternæ viam deduxit. In quo incredibile est, quos labores, sudoresque, & quas vigilias, quas ærumnas, & incommoda per annos unum & viginti in ea Insula, quasi in exsilio relegatus pro Christi gloria, animarumque salute pertulerit, præsertim affecta ægra valetudine, & imbecilla corporis constitutione: qua fiebat, ut sæpe ex pituitæ copia, febribusque laboraret. Sed reliqua ab eo in Corsica gesta cum iis, quæ Ticini pariter gessit, quoniam ad eadem rerum, ac virtutum genera pertinent, ne bis eadem repetantur, infra suo loco simul explicabimus k.

[34] Quod igitur ipse pro sua modestia postulare numquam voluit, [Anno 1591 ab Aleriensi ecclesia, populo lacrymante, ad sedem Ticinensem] id pro meritis ejus postea Gregorius XIV. l Romanus Pontifex, qui hominis virtutes, & merita non ignorabat, summis viris, bonisque approbantibus, præstare sua sponte statuit; eumque ad regendam Ticinensem ecclesiam revocavit anno MDXCI. VI Idus Maii. Fuit hæc singulari benignissimi Pontificis beneficio facta translatio, Alexandro non incommoda; immo senescenti homini apta prorsus, & opportuna, atque ut Ticinensibus universis, Insubribusque m populis longe gratissima, ita non solum Aleriensi ecclesiæ, sed omnibus etiam Corsicæ episcopis, & plebibus, quibus magnum Christianæ disciplinæ lumen, atque præsidium subducebatur, acerba valde plenaque doloris. Lugebant Corsi optimi præsulis, amantissimique parentis jacturam, & absentiam; ac tamquam oves amisso pastore balantes, ne Christianum gregem jam bene dispositum lupi dispergerent, verentes conquerebantur. Dolebant & ipse pastor carissimos sibi filios, quos in Christo genuerat, & tot, tantisque laboribus ad pietatem informaverat, quasi oves errantes deserere. Ticinenses vero se præstantissimum sacrorum antistitem, & quem vehementer optabant, utpote jam diu sibi cognitum, & probatum spiritualis vitæ ducem, nactos esse gratulabantur, maximasque Deo, ejusque vicario Romano Pontifici inde gratias agebant, sperantes fore id, quod eos non fefellit, ut ejus studio, & opera ecclesiastica disciplina, christianaque res in ea ecclesia, ac civitate optime constitueretur.

[35] Successit Alexander Hyppolyto Rubeo episcopo, [a Gregorio XIV Papa transfertur, & a Ticinensibus summis honoribus exceptus, mortem suam prædicit.] cardinali tituli S. Blasii nostri de annulo Romæ, ubi ipso anno MDXCI sepultus est; qui Ticinensem ecclesiam per annos fere triginta magna cum laude administravit. Ceterum quemadmodum urbs Ticinensis inter præcipuas Insubriæ civitates, & originis antiquitate, & nobilitate civium, & situs amœnitate, & ubertate rerum, & publica scientiarum academia, & (quod caput est) Catholicæ Religionis cultu celebris in primis, & insignis habetur; ita illius ecclesiæ episcopus, Sedis Apostolicæ beneficio, sacri Pallii gaudet honore, Romano Pontifici immediate subjectus. Ad hanc igitur regendam ecclesiam Alexander venit ipso anno XII. Kal. Novembris, vacante Romana Sede ex ejusdem Pontificis obitu: summisque honoribus a Ticinensibus exceptus, omnium animos magno quidem, sed brevi gaudio complevit, post annum, ut dicemus, obiturus. Quos ipse honores civium humanitate, & munificentia delatos sustinens, humanarumque rerum fragilitatem, & mortalitatis suæ vicem considerans, dum solemni pompa urbem iniret, obortis lacrimis, quasi futura præsagiens: Hæc, inquit, gaudia post annum in luctum convertentur. Prædictionem, ut mox dicetur, probavit eventus. Nam anno vix evoluto, ob ejus decessum extrema gaudii luctus occupavit.

[36] [In hac diœcesi, quæ ad clericos] Hujus igitur ecclesiæ, amplæque diœcesis administratione suscepta, ad eam verbo & opere pie instituendam diligenter incubuit. Clericorum disciplinam ex parte lapsam restituit, operamque dedit, ut omnes pie, casteque viverent; beneficiarii residerent; divina officia, qua decet, pietate recitarent: qui vero curam animarum gererent, eam, qua par esset, sollicitudine, & caritate præstarent. Ecclesiarum decorem, & ornatum augendum, & ubi divinus cultus neglectus esset, restituendum curavit; cavitque, ne in templis profanis colloquiis, aut inanibus, sacroque loco indignis actionibus quispiam intenderet; neque pro foribus cathedralis ecclesiæ merces, aut cibaria venderentur: ecclesiamque ipsam sacris, pretiosisque donariis, & sacerdotalibus indumentis, argenteisque vasis ad divinum cultum instruxit.

[37] [& populum Christianum pertinent, rite ordinat.] Ibique summo mane nocturnis, pariterque diurnis precibus, præsertim festis diebus, nisi graviter impeditus, una cum canonicis suis primus intererat; sacræque Psalmodiæ devote, & attente operam dabat. Neque ad id impediebatur interjecta satis ampla, & aperta platea, qua episcopium n ab ecclesia disjungitur. Sacras conciones paternæ caritatis, salutarisque doctrinæ plenas de suggestu sæpius habere,Christianæ doctrinæ scholas visitare, lapsas erigere, erectas fovere, & ad meliora provehere; pauperum curam, de qua infra plura scribemus, summa caritate gerere; edicta præterea, decreta, ac pastorales epistolas, quæ exstant, ad clerum, & sacras Virgines, & ad populum, quibus sacra, & Christiana disciplina optimis documentis restitueretur, ac restituta conservaretur, opportune promulgare non destitit. Varias denique corruptelas, & depravatos mores, qui in eam civitatem, ac diœcesim, ut est humana fragilitas, passim irrepserant, summa vigilantia repressit. Hæc autem & alia curæ pastoralis officia præstans Alexander, præclara cum episcopalium, tum ceterarum quoque virtutum posteris reliquit exempla, de quibus nonnulla se se offerunt, quæ cum alium scribendi ordinem postulent, ut magis in promptu sint, ea particulatim deinceps referre non ab re fore putavimus. Ac primum de ea, quæ ceterarum virtutum fundamentum est, quæque in eo maxime enituit, sublimi humilitate, & mansuetudine agendum videtur.

ANNOTATA.

a Vide hujus concilii sessionem 23 de Reformatione cap. 18.

b Hæc vox episcopalis sedis patrimonium, cujus redditibus vitæ necessaria episcopus sibi comparat, significat. Vide Cangii Glossarium.

c Ex summario processus, ad Beati nostri beatificationem a Romana Sede impetrandam, instructi, sequentia hujus vitæ editor, quæ citati libri cap. XIV a pag. 48 ad 54 habentur, excerpsit: Ad hoc munus prædicandi verbi Dei cum sacra eruditione, usuque assiduo, tum Spiritus Sancti afflatu, & gratia comparatus incredibile est, quantam ad se frequentiam auditorum pertraheret, quotque in iis pareret fructus æternæ vitæ. Agi prope æstu divino videbatur. Itaque in Deum vultu oculisque sæpe erectum suspiciebant auditores. Quin exclamare identidem solebat, vi percitus ardentissimæ caritatis, nihil sibi jucundius fore, ut eveniret, quam si in suggestu animam efflaret; dum præsentis vitæ suæ jactura vel unius periclitanti animæ subsidio posset esse & saluti. Sed nullum præclarius de ejus vere sacro dicendi genere testimonium adferri potest, quam quod dicit Petrus Antonius Confalonerius Patricius Ticinensis. Is enim Franciscum Panigarolam, episcopum Astensem creatum, in eo gradu dicentem cum audivisset, admiratus ex eodem quæsivit, cur adeo immutasset suam pristinam dicendi rationem. Sibi autem sapientissimum antistitem respondisse testatus est, auctore affini ejusdem Confalonerii Alexandro Saulio (qui erat avunculus Hippolytæ Brippiæ conjugis Petri Antonii) illud perorandi genus didicisse atque ex eo intellexisse, se antea in hoc munere bubulcum egisse, tum conari, ipso magistro, verba facere, uti pastorem deceret. Idem porro sibi in congressu de se confirmasse Cardinalem Fredericum Borromæum, hoc pastorali dicendi munere excellentissimum, accepisse scilicet ab Alexandro, qua ipse utebatur, eloquendi rationem, Confalonerius in eodem judicio pariter declaravit.

d Hac voce hic exprimitur tempus, quod episcopi & principes subditis audiendis impendunt.

e In citato statim Processus summario cap. XXXI, pag. 122 & seq., teste laudato hujus Vitæ editore, sequentia leguntur: Cum ad fontem quemdam cœnasset Alexander, editum in locum & prominentem, unde præsul lapidibus adpeti atque opprimi facile posset, clam ascendit nefarius adolescens, quem ob vitæ licentiam & obduratam suis in criminibus pervicaciam e feminario ejecerat habituque clericali privarat episcopus. Ille præceps animi furore, vindictæque stimulis concitatus, in S. Antistitem sub rupe sedentem saxa demittere adortus est, ingentemque lapidem ita in ipsum libravit, ut directo in caput proruens, gravi impetu altoque casu fregisset Alexandri cervices, nisi ope divina liberatus esset. Nam lapis leviter naso allabens in pedem sine noxa decidit. In scelestum plures ex Alexandri familia impetum fecere, ac jam circumseptum nunciant in episcopi esse potestate, ejusque nutu in vincula conjiciendum. At ipse nihil tam gravi injuria commotus, imperat, ut illum abire liberum & incolumem sinant: mox, quam ipse ex animo donabat, veniam reo ab insulæ gubernatore suis officiis impetravit.

f Hæc insula, de qua supra in Annotatis fuimus locuti, tunc temporis adhuc Reipublicæ Genuensi subjecta erat, hodie vero sub regis Galliæ ditione est.

g Hujus Sancti Acta in Opere nostro ad 20 Augusti diem consule.

h Hic S. Petri Sedem ab anno 1572 usque ad annum 1585 occupavit.

i Ex Italica Beati Vita sequentia Onuphrius Branda subjicit: Romæ cum esset hoc anno sacro, feria quarta post Sexagesimam Alexander inter Cardinales & alios Ecclesiæ præsules pontificem comitabatur in supplicatione ad septem urbis basilicas instituta. Ad S. Laurentii extra muros pervenerant, cum forte in P. Philippum Nerium, Congregationis, quæ Oratorii nuncupatur, auctorem, nunc inter Beatos adscitum & miraculorum gloria præfulgentem, inciderunt, qui cum magna & honestissima hominum frequentia eodem procedebat. Hic cum optaret Philippus, ut quispiam ex Pontificis comitatu ad nobilem illum conventum pietatis ardore vehementius incitandum, brevem aliquem sermonem haberet; Pontifici desiderium suum aperuit suasitque, ut id muneris Aleriæ episcopo, amico suo atque ad dicendum maxime idoneo, committeret. Lubens ejus verbis acquievit Pontifex, atque Alexandro, ut onus susciperet, mandavit. Pro sua is repugnabat modestia, prætendens se minime paratum esse, nec satis aptum ad illud officium ex tempore subeundum. Sed, cum facere non potuerit, quin urgenti Pontifici obtemperaret, verba ipse fecit pro temporis opportunitate eo spiritu, eaque caritate & dulcedine perfusa, ut divino omnes amore succensos dimiserit, Deumque summis laudibus efferentes ac magna voce prædicantes Alexandri modestiam, eloquentiam, sanctitatem. Nec tum solum, sed quoties Romæ moraretur Alexander, sacra ejus dicendi ratione summopere delectabatur Philippus Nerius. Quare pro veteri consuetudine & familiaritate, qua erat Alexander Philippo, sui & totius Congregationis nostræ amantissimo, conjunctissimus, quamvis esset plurimis negotiis Romæ distentus, ab illo tamen rogatus quinta quaque feria ad ejus Oratorium adibat, ibique ad populum ex Nerii instituto familiarem habebat sermonem, sed tanta animarum caritate tantaque fluentem gratia, ut omnium auditorum animos reficeret pastu verbi Dei suavissimo.

k Supplendum hic est, inquit hujus Vitæ editor, integrum caput, quod Gabutius in Italicum inserit codicem inscribitque: “De amore & observantia universæ diœcesis erga Alexandrum.” Antequam finem iis imponamus, quæ Alexander egit in Corsica, commemorare par est amorem & reverentiam, qua populus omnis & sacer ordo universus pastorem hunc suum amantissimum prosequebantur; quantique facerent pastorales ejus labores, unde uberrimos fructus referebant omnes. Nam ut ipse prodesse omnibus conabatur, ejusque omnes evigilabant curæ in procuranda singulorum salute; ita nemo erat, qui non ipsum unice diligeret atque observaret. Pastorem alii vigilantissimum, alii pauperum Patrem, alii Angelum, ad ipsos e cælo delapsum, omnes autem Virum Dei, Hominem sanctum, optimum Christianæ disciplinæ Magistrum appellabant. Sed, quam carum haberent Alexandrum suæ diœcesis incolæ, numquam clarius significarunt, quam cum ab aliis vehementius expetebatur. Genuæ proceres jam prope impetraverant a Sixto V., quod olim sub Gregorio XIII. contenderant, nimirum ut Alexandrum ad eorum urbis archiepiscopatum traduceret. Ejus rei fama cum in Corsicam perlata esset, Clerus populusque Aleriæ vehementer hoc nuncio perculsus, ut nihil omitteret, quod sua esset in potestate, supplices litteras ad summum Pontificem communi nomine conscriptas dari curavit, quibus avertere a sententia Sixtum conatur. Harum exemplar ad verbum adducit Gabutius: nobis earum summam perstringere satis erit. Unius Alexandri, quæ denunciabatur, jactura omnia perdita & profligata sibi fore collacrimantur. Maximum beneficium ad vitæ solatium atque ad animarum salutem difficillimis temporibus a Deo illi diœcesi concessum, ne per ejusdem vicarium ipsis præripiatur, rogant obsecrantque. Commemorant, quos quantosque tulerit labores, quam ingentes fecerit sumptus, quot sacras ædes vel refecerit vel a fundamentis excitaverit, quam sollicite curaverit, ut ecclesiasticam disciplinam penitus collapsam & religionem ipsam jam prope concidentem sustentaret atque erigeret. Addunt, neminem post hominum memoriam eo sacram administrationem perduxisse, quo Alexander assidua verbi Dei prædicatione, frequenti Sacramentorum usu inducto, crebrisque locorum lustrationibus & exemplis vitæ sanctissimæ provexerat: sed florere adhuc & adolescere tam uberem proventum sub egregio cultore; ipso autem sublato, direptum iri. Pergunt deinde ad omnia beneficentiæ & liberalitatis genera, queis pastor optimus, suæ redditus ecclesiæ, magna ex parte in pauperum subsidia & calamitatum sæpe ingruentium levationem erogabat. In maxima annonæ difficultate, qua semel atque iterum tota insula extremum in discrimen vocabatur, unam evigilasse episcopi providentiam, qui nisi ex Continenti subsidia omnis generis advehenda curasset, & multo acerbior fames fuisset & plurimos consumpsisset. Onera ab aliis imposita per ipsum condonata: Curiæ administros episcopi stipendio vivere satis honeste, neminem gravare. Infinita demum esse effusissimæ beneficentiæ genera, quibus is vere communis pauperum Pater sibi omnes obstrinxerat. Post divinam clementiam Alexandro debere se omnia, sibi nihil in terris spei reliquum esse. Concludunt, non tam se dolere vitæ præsentis incommodis, quæ Alexandro erepto sibi videbant impendere omnia, quam animarum & æternæ vitæ discrimen perhorrescere, in quod se adduci sentiebant, nisi Pontifex sanctissimus Pastorem ipsis suum, ut suppliciter orabant, benigne concederet. Sixtus his precibus permotus admiransque Servi sanctitatem & his temporibus raram admodum cleri populique erga suum Episcopum amoris & observantiæ consensionem, noluit tam utili & caro Pastore gregem illum destituere.

l Gregorius XIV a 5 Decembris anni 1590 usque ad 15 Octobris anni 1591 Pontificatum tenuit.

m Insubres, populi Galliæ Transpadanæ, quibus ad Septentrionem contermini erant Orobii, ad Ortum Cenomani, a quibus Addua fluvio, teste Baudrando, divisi fuere: ad Occasum vero Lævi; ad Meridiem denique Ligures, illos ab Insubribus Ticino flumine, hos vero separante Pado. Accessere postmodum Insubribus Lævi. Sicque eorum urbes fuere Mediolanum, regionis caput & Laus Pompeia, uti Novaria & Ticinum, quæ sub Lævis prius censebantur. Insubria, nunc il Ducato seu lo stato di Milano ab incolis, le duché de Milan a Gallis appellari solet.

n Id est, episcopi domus seu palatium.

* l. increpuit

CAPUT V.
Ipsius præcipuæ virtutes, humilitas, mansuetudo, in Deum pietas, ac religio.

[In episcopatu constitutus, egregia humilitatis,] Hæc igitur virtus, in qua, teste S. Bernardo a, omne ædificium spirituale constructum consistit & crescit, quaque, ut idem adjicit, nulla splendidior gemma, præcipue in ornatu Pontificis, enitet, in Alexandro sic effulsit, ut, quo dignitate celsior ceteris, eo humilitate appareret illustrior & se ipso. Hac fiebat, ut, quemadmodum de Deo altissime ac honorifice de aliis, ita de se humillime sentiret ac loqueretur; &, quicquid esset, aut ageret boni, id omne ad gloriam Dei ubique referret. Hinc ægre ferebat, si quid audiret, quod ad laudem suam pertineret. Sed ne repetamus ea, quæ de religiosa ejus animi submissione atque modestia supra retulimus, illud ex multis ejus ad præpositum S. Barnabæ datis epistolis satis constat; in quibus, dum esset episcopus, ejus se humilem in Christo filium vel minimum & indignum hujus Congregationis membrum appellabat. Ad nostra porro collegia Romæ, Mediolani Ticinique, tamquam, ut ipse dicere solebat, in amantissimæ parentis gremium & tranquillum religiosæ quietis portum, se se, quoties per episcopales curas liceret, libentissime recipiebat; ut collectis viribus ad pastorales labores vegetior rediret ac firmior. In quo mirum, quanta esset ejus humanitas religiosaque submissio. Tamquam unus ex aliis regularem servare disciplinam, superiores revereri, affabilem atque humilem se se omnibus exhibere, humillima quæque ex instituto obire ministeria, omnibus omnia pietatis, mansuetudinis & caritatis exempla præbere. Denique in victu, in cubiculo & in omni corporis cultu nihil extra aliorum ordinem sibi dari patiebatur. Sed factus sibi parvulus in medio fratrum, quanto major erat in conspectu Dei & hominum, tanto magis se submittebat in omnibus.

[39] [patientiæ,] Ceterum regularem vitam in episcopatu ducens, omnia religionis, quam professus erat, instituta, quoad ejus conditio & dignitas ferret, diligenter servavit; &, quam a prima ætate præ se tulerat, modestiam, virginalem pudicitiam ac morum integritatem perpetuo tenuit. Nihil in verbis asperum, nihil incompositum in actu, nihil in jussu videres imperiosum, ac sicut nihil in humilitate vile, ita nihil in moribus sordidum, nihil in gravitate superbum. Sed ita submissionem animi cum gravitate temperabat, ut simul præ dignitate reverendus ac præ humilitate cunctis esset amabilis. Faciles ad eum patebant aditus, omnibusque, quantumlibet abjectis, hominibus benigne præbebat aures. Mandaverat ministris suis a cubiculis, ne quemquam, licet infimi ordinis, excluderent; sed, si quis ad se vereretur accedere, eum ipse humaniter advocabat, & patienter, donec ille vellet, audiebat; neminemque ab se tristem aut male acceptum, quantum in se erat, umquam dimisit. Eximiam ejus in familiares & administros aliosque patientiam ac mansuetudinem ipsi admirabantur. Ex iis quidam, qui in episcopatu ei perpetuo deservierant, jurejurando confirmarunt, se in eo nullum umquam excandescentis animi signum animadvertisse: licet ministri, ut fit, aliquando errarent, nihil tamen eum perturbabat. Hanc ipsam patientiam humilitatis sociam, dum ægrotaret, præcipue demonstrabat: quam administri suspicientes, nihil ab eo querelarum se umquam audivisse, testabantur. Sed sive languorem, sive male conditos cibos, sive ministrantium incuriam, omnia patienter de manu Domini cum gratiarum actione suscipiebat.

[40] Ceterum paucis contentus, corporis sui curam negligebat potius, [& temperantiæ in victu & amictu exempla præbet.] quam ut genio nimis indulgeret. Victus simplex ac temperatus uno vel altero ciborum genere. Vestitus pro dignitate modestus: sericam vestem extra divina officia numquam adhibuit, sed laneis indumentis, ut plurimum nigri coloris, induebatur. Simplex & vulgaris lectulus, non plumeus aut ornatus conopæo, sed ex viliore constratus tomento. Cubicula non inanibus tabulis, non profanis picturis aut pretiosis aulæis, sed sacris tantum imaginibus instructa. Nobili viro gentili suo eum cohortanti, ut pulchris tapetibus domus suæ cubicula vellet exornare eosque se ex Hispania curaturum pollicenti respondit, “malle se Christi pauperes, quam parietes, convestire.” “Non enim”, inquit, “in magno illo judicio a nobis requiret Christus, si parietes, sed si pauperes ejus nudos, ipsum repræsentantes, operuerimus.” Paucis ille quidem verbis, sed iis semper de rebus salutaribus & seriis, utebatur, nihil fere proferens, quod non vel ad honorem Dei aut ad suam aliorumve salutem pertineret. Itaque ubicumque daretur occasio, quam ipse sæpe captabat, de vita pie instituenda, de recto Dei cultu, deque aliis rebus ad salutem necessariis disserebat. Otiosa colloquia & inanes, eoque magis perniciosos & indignos sermones coram eo miscere audebat nemo. Denique ingenitam sibi morum gravitatem cum eximia animi moderatione perpetuo tenens, ubique ab omni rerum humanarum fastu atque ambitu alienum se demonstravit.

[41] Gregorio XIV summo Pontifice creato, pro veteri sua in eum necessitudine singularique benevolentia lætatus est vehementer. [Cardinalatus honores recusat, &] Erant enim ambo mutuo amore, & parentum amicitia, & propinquorum affinitate & studiorum similitudine conjunctissimi. Verumtamen ab ipso Pontifice neque divitias, neque honores aut humani quidpiam aliud umquam ambiit aut petiit. Quin etiam obedientiæ & officii causa Romam profectus ab eodemque Pontifice humaniter acceptus, ei, in Cardinalium numerum se velle ipsum legere designanti, respondit: se quidem nihil minus optare; sed potius, ut apostolico concessu in religionem suam redire sibi liceret b. At vero Pontifici Gregorio c, si vita sibi suppetiisset, eum in amplissimorum patrum collegium adsciscere, jam erat constitutum. Sed, Deo aliter providente, ad curandam ecclesiam Ticinensem sibi, ut diximus, commissam, quamprimum Roma demigravit, Cardinalatusque honorem propinquis suis minoribus natu reliquit, nempe Antonio Saulio, patrueli suo, jam a Sixto V. delatum, & Alphonso vicecomiti Mediolanensi, Luciæ sororis suæ filio, a Clemente VIII. postea collatum, qui duo Cardinales, præclara Romanæ Ecclesiæ lumina, prudentia ceterarumque virtutum splendore postmodum claruerunt.

[42] [ad pristinam religionis obedientiam anhelat.] Verum Alexander non ad altiores dignitatum gradus, sed ad pristinam religionis obedientiam & ad humilem pro Christo subjectionem, veluti alter Gregorius Magnus, anhelabat. Cum aliquando ad Ticinense collegium nostrum patres d Congregationis visitatores munus suum obituri pervenissent, ad ipsumque episcopum amoris & officii causa reverendum accessissent, ad quid Ticinum venissent, rogavit: illisque se collegium illud visitandi gratia advenisse significantibus, humilis Præsul ingemiscens, “Utinam”, inquit, “ego quoque vestræ subjectus essem visitationi, vestroque me judicio corrigeretis.” Simile quiddam accidit, cum aliquando nobilis nostri Ordinis juvenis, ut clericus fieret, ad eum missus esset ac rogatus, quid sibi vellet, se ad exequenda superiorum jussa venisse respondisset; gemens episcopus: “O te felicem”, inquit, “utinam ego quoque tali subjectus essem obedientiæ.”

[43] [Divino auxilio fretus] Ceterum cum insigni hac humilitate conjunctus erat singularis quidam animi candor morumque sinceritas, ut in eo nihil cerneres fictum, nihil simulatum. Huc accedebat egregia quædam animi magnitudo & eximia in Deum fiducia, qua fiebat, ut, quamvis esset natura pavidus, magnis tamen in periculis & rerum difficultatibus divino fretus auxilio nihil trepidaret. Rem dictu parvam, sed, quæ ad hanc fiduciam indicandam pertinet, silentio non præteribo. Accidit semel, dum esset in Corsica, ut ex nostris, sine quibus ægre vivebat, secum haberet neminem, licet socium per litteras sibi dari a patribus postulasset. Qua de re ad Paulum Mariam Homodæum, tunc collegii Mediolanensis præpositum, se, quem ad ejus vota mitteret, sacerdotem in promptu non habere excusantem, Alexander in hæc fere verba respondit: “De summa rei” (de qua nempe diximus) “illud tantum præscribam, omnia me de manu Domini æquo animo suscipere; & quando non modo in Corsica, sed etiam in deteriore loco, sine socio permanere me oporteret, Deo Domino confido, eum mihi semper affuturum; neque umquam deserturum pro divina sua providentia, qua cuncta sapientissime disponit.” Sed paulo post ad eum ex nostris missi sunt, qui studio & opera eum adjuvarent atque illi continenter assisterent e.

[44] [naufragii pericula non formidat.] In periculis vero, cum alias sæpe, tum præcipue, dum aliquando a Sextio, Papiensis diœcesis oppido, Papiam per Ticinum amnem lintre deveheretur, se intrepidum, divina protectione nixus, ostendit. Nam ubi ex profluentis alveo aquæductus Mediolanum ducens derivatur, parum abfuit, quin navis aquarum rapta divortio impetuque in transversum aggerem illisa, facto naufragio, vectores obrueret. Quo in periculo cunctis perterrefactis, unus Alexander constanti animo, cælesti auxilio suppliciter implorato, trepidantes confirmavit: Deo fiderent, se incolumes integra navi periculum evasuros. Quod cum illico factum illi vidissent, omnes una cum ipso divinæ clementiæ gratias egerunt, pluresque precibus ejus, ac meritis tam singulare beneficium Deo acceptum retulerunt.

[45] Huic autem, solido veræ sanctitatis fundamento in humilitate posito, eximia ceterarum virtutum inhærebat altitudo, quæ Alexandri animam & virtutem coram Deo & hominibus mirifice decorabant. Quibus de singulis hoc loco scribere, [Non de singulis ac præcipuis Beati virtutibus se nunc scripturum, auctor hic indicat.] longum esset, sed neque meæ facultatis atque propositi; cum præsertim non laudationem, sed historiam ad exemplum simpliciter texere sit in animo; eaque virtutum, atque hominum iis præstantium sit conditio, ut longe plura, majoraque ornamenta lateant intrinsecus, quam ea sint, quæ foris apparent; ut non immerito de anima sancta Propheta cecinerit: Omnis gloria ejus ab intus. PS. XLIV. XV. In Alexandro igitur, ut alia prætereamus, præter illa, quæ diximus, præcipue videntur eminere singularis in Deum pietas, atque devotio, summaque in omnes caritas & in pauperes misericordia. De quibus nonnulla, quæ potiora sunt, deinceps ordine memorabimus.

[46] Honoris ergo divini studio ita fervebat, ut ad gloriam Dei longe lateque propagandam, [Quotidie divinum Officium aperto capite legere, confiteri, Missamque in qua sæpe mentis excessum pasfus, celebrare solet;] & omnes ad ejus cultum excitandos assidue vigilaret, nullisque laboribus parceret f. Divinum officium statis horis quotidie aperto capite atque ut plurimum flexis genibus, singulari devotione & quandoque totum Psalterium, vel Psalmos ad pænitentiam pertinentes recitabat. Sacrosanctum Missæ sacrificium, nisi valetudine impeditus, diligenti cum sacræ confessionis, tum piarum precum præparatione celebrare numquam intermisit. In quo sæpe mentis excessum in divina raptus patiebatur. Quare volebat, ut sibi ad altare ille tantum sacerdos assisteret, quem ipse suæ consuetudinis conscium diu familiarem habuerat: qui ei celebranti divinaque patienti & ad se reverso, quid in sacra actione sequeretur, indicabat. Hunc autem mentis raptum quandoque etiam inter concionandum patiebatur; præsertim cum de Deo rebusque cælestibus ardentius verba faceret.

[47] Sacram Christi Domini Salvatoris nostri Passionem pia meditatione recolebat omni quidem tempore, [Hebdomadam sanctam in jejunio & oratione traducit.] sed potissimum per eos dies, quibus tanti beneficii memoriam annuo ritu ante Pascha Ecclesia sancta concelebrat. Quibus diebus severiore se abstinentia macerans, ad panem solum adhibebat pultem ex oryzæfarina, sale tantum conditam, omissa refectione vespertina, in orationeque diutius persistebat, in qua coram Sanctissimo Sacramento, in consueto sepulcri simulacro reposito, quandoque pernoctabat. Ac divinis officiis absolutis, episcopali capitio usque ad oculos coopertus, lugubris vestimenti caudam trahens, pii mæroris caussa, e templo gravi cum silentio discedebat familiamque suam ad ipsam Dominicam Passionem pie per eos dies celebrandam verbis, & exemplo hortabatur. Feria quinta in cæna Domini præsbyteros omnes, qui ad olea sacra cum eo rite conficienda convenissent, benigno convivio secum excipiebat: pauperibusque duodecim ad exemplum Salvatoris lavabat pedes eosque deosculabatur; ac cibo potuque recreatos, pecuniisque sublevatos dimittebat. Per eosdem dies Psalterium aperto capite, & sexta quaque feria per annum Dominicæ Passionis historiam ex Evangelistis alternatim, statasque preces de sancta Cruce quotidie pie recitabat.

[48] Ceterum in omni vita, mente in Deum sublata, quod ab actionibus necessariis & a sacris studiis supererat temporis, id in oratione consumebat. Nam per noctem horis quatuor, vel ad summum quinque somno, & quieti datis, in quibus etiam sæpe psallere & cum Deo [Semper, licet multis negotiis implicitus mentem Deo intentam habet, ac interdum cælesti luce perfunditur;] colloqui audiebatur; ante lucem quotidie surgere, ac per se vestibus indutus, sine ministro, sine lumine, in sacellum cubiculo vicinum secedens, ibi per horas binas vel ternas silentio divinis meditationibus intentus, positis genibus, immobilis persistere solebat. Ubi quandoque de nocte orans, oculis ac manibus sublatis in cælum, magno splendore circumfusus inventus est, & visus a sacerdote, qui ei ministrabat: qui hæc & alia jurejurando de illo testabatur g. Sæpe præterea vel in horto vel alibi solus inambulans, oculis in cælum intentis, mox nixus genibus, mente in Deum rapta, ita diu consistebat, ut ad se accedentes non adverteret. Porro ad vesperam per horam saltem, in idem orationis studium incumbebat. Denique sanctis hujusmodi meditationibus ac precibus tam assidue erat intentus, ut ejus animus in Deum perpetuo ferri videretur, dicereque cum Apostolo posset: “Nostra conversatio in cælis est.” Ad Philipp. III. XX. Quod tamen eum ab actionibus ex officio necessariis, aut ab attentiotione humanis debita negotiis non revocabat. Intelligebat enim, se tamquam Dei legatum in terris esse ab eo constitutum, episcopaleque sibi onus impositum humanis viribus sustineri non posse, nisi ope confilioque divino: propterea ad colloquia cum Deo sæpe sibi confugiendum putabat; cum ut tamquam legatus ab eo disceret, quid cum populo sibi credito ad divinam exequendam voluntatem agere se oporteret, tum etiam ut vires ad omnia sancte peragenda necessarias impetraret, Deumque sibi & populo propitium redderet & conservaret.

[49] [publicis supplicationibus maxima devotione interest:] Sed ejus pietas religioque singulari Christianæ humilitatis exemplo cum aliis multis in rebus, tum præcipue in publicis supplicationibus enituit. Ex quibus ea fuit memorabilis; cum summus Pontifex ad implorandam opem divinam in variis Ecclesiæ difficultatibus amplum & generale Apostolicæ indulgentiæ promulgasset edictum, quo fideles omnes ad salutarem pænitentiam & ad alia pietatis studia, quibus placatur ira divina, provocabat; Alexander, ut per ejusmodi solebat occasiones, id, quammaxima potuit pietate, exequendum curavit: indictaque supplicatione, in Balania, quæ Corsicæ provincia est in sua diœcesi, ab uno ad alterum templum satis remotum, aspero lugubrique habitu, nudis pedibus, fune de collo pendente, grandem gestans crucem, oculis in Christi Salvatoris imaginem intentis, orans processit. Cujus exemplo commoti omnes, optimi pastoris sui vestigiis discalceati & precantes institerunt. Ad quos ille cum ad stationis locum pervenisset, gravem concionem habuit. Ac licet ex pede in itinere læso, sanguis cum dolore proflueret corpusque sudore manaret, nihilominus omnia pro Christo libenter sufferens, curam sui, donec opus Dei absolutum esset, patienter distulit. h.

[50] [magnam pecuniæ summam in restaurandis, ornandis & ædificandis ecclesiis consumit:] Ceterum ad divinum cultum ecclesiasticamque disciplinam, ut diximus, restituendam & conservandam, summum studium semper adhibuit. In ecclesiis nihil sordidum, nihil indecorum aut indignum tolerabat. In iisque clericorum aut sacerdotum incuriam, ubi delinquerent, corrigebat. In reparandas sacras ædes ac novas ædificandas easque decenter ornandas magnos sumptus fecit. Duo aureorum millia semel impendit in comparanda sacerdotalia, & ecclesiastica vestimenta serica, auro, argentoque contexta, quæ postea variis diœcesis suæ ecclesiis in Corsica, prout magis indigebant, liberali pietate largiebatur. Quod incredibile non videbitur scientibus, episcopales redditus ejus, qui decimis constabant, aucta suo tempore agricultura, ad sex fere millia aureorum excrevisse. Interalias sacras ædes, quas erexit & exornavit, exstat ibi sedis episcopalis nobile templum apud Campilorium, in eoque sacerdotum collegium ab ipso institutum: quibus singulis quinquagenos aureos annuos in perpetuum ex illius ecclesiæ fructibus attribuit, summi Pontificis concessu. Nomen vero suum vel insignia gentilitia fabricis, aut aliis rebus ab se constitutis, aut datis inscribi non patiebatur. Luciæque sorori suæ, honestissimæ, ac religiosissimæ matronæ, quæ primario viro, Annibali Vicecomiti Mediolanensi, nupserat, ut gentis Sauliæ signa quibusdam sacerdotalibus ornamentis Mediolani compositis apponi vellet, suadenti se nolle respondit: “Id enim”, inquit, “nihil ad pietatem, sed ad inanem gloriam pertinere arbitror.”

[51] At vero B. Virginem Dei Matrem singulari devotione colebat, [summa veneratione B. Virginem prosequitur:] atque ad ejus honorem illius psalmodiam, litaniam & precatoriam coronam quotidie recitabat; diebusque Sabbati atque omnium ejus festorum pervigiliis jejunabat, sicut etiam aliis diebus, ab Ecclesia sacro jejunio addictis, & per Adventum Domini quotidie, & item per annum quarta & sexta quaque feria, nisi morbo aut itinere impeditus; quamvis tenui, ut diximus, valetudine uteretur. His igititur orationum & jejuniorum armis, atque aliis heroicarum virtutum ornamentis instructus Vir Dei, quemadmodum summis & infimis amabilis erat ac venerabilis, ita dæmonibus terribilis apparuit. Nam, dum coram eo malis spiritibus vexati consisterent, magnis clamoribus præsentiam ejus se ferre non posse, vel inviti testabantur.

[52] Porro quoties navigare sibi contigisset, antequam navigium conscenderet, [numquam navigium; nisi confessos nautas S. Eucharistia munierit, conscendit.] ut nautæ vectoresque omnes peccata rite confessi sacratissimam Eucharistiam, ipso ministrante, susciperent, operam dabat; ne videlicet peccatorum, ut ita dicam, pondere pressum navigium ad naufragium iram Dei provocaret: neque ferebat, ut secum navigantium quisquam blasphemaret aut nefaria loqueretur. Sed ipse cum aliis suis & sociis ad Deum preces fundere & salutaribus de rebus sermonem conferre magna cum suavitate consueverat.

[53] Ceterum ut erat tam in se, quam in aliis castimoniæ cultor & custos egregius, [Mulierum consortia devitat.] sic a mulierum contubernio, imo ab earum colloquiis quatenus per caritatem licebat, semper abstinuit, ut si quando eas audire ex officio oporteret, id coram aliis, demissis oculis & aperto loco, fieret. Sed in omni vita virginalem pudorem, ut supra memoravimus, & quam a puero professus erat, sanctam castitatem in verbis & in moribus ita conservavit ac tenuit, ut eum virginem ex hac vita migrasse, qui illum probe noverant, omnes haud temere conjiciant.

ANNOTATA.

a Lib. 2 de Consid. cap. 6 in fine.

b In Gabutii Italica de Beati nostri gestis lucubratione sequentia, quæ hic desiderantur, leguntur. Hic (Romæ) aliquamdiu Pontificis jussu versatus ac tamquam angelus exceptus (ut proper ejus morum innocentiam & modestiam ac pudicitiam singularem ab ipso Pontifice aliisque ex aula passim nominari consueverat) in supremi regiminis consultationibus a Gregorio adhibebatur: multaque jam Pontifex Alexandri suasu constituerat animo ad Christianam rempublicam utilissima, quæ & præstitisset, nisi optima consilia mors intempestiva subvertisset.

c Is summus Pontifex S. Petri Cathedram anno Domini 1592, 30 Januarii ascendit, quam anno 1605, 3 Martii die morte vacuam reliquit.

d In Beati nostri Italica Vita a Gabutio concinnata illorum patrum nomina, scilicet Seraphinus Curtius & Jo. Baptista Pioltinus, recensentur.

e Ex supra citato processus Summario cap. XVIII a pag. 64 ad 71 laudatus noster editor hæc subjicit: Gregorio XIII regnante, Roma Alexander in Corsicam navigabat: ad Ilvam jam prope ventum erat, cum ex improviso concitata vehementi tempestate, quotquot navi vehebantur, vectoresque ipsi animum despondebant. Hoc in periculo quidam ex episcopi familia, Cæsar nomine, Hei nobis! exclamat. Hei miseri; submergimur. Cui Alexander pacato respondet animo, non ideo angi ipsum oportere, cum alioquin certo sciret, serius citius semel omnibus moriendum esse. At Cæsar, “Esto”, inquit; “nollem tamen hoc genere mortis perire.” Tum Alexander erexit in cælum oculos Crucisque signo statim mare placavit, ac, sedatis ventis adversis, prosperis Bastitam (totius Corsicæ caput) delati sunt. Pari in Deum fiducia, cum jam horrida grando præcipitans caderet, ac vinearum vastationem minitaretur, ad Alexandrum vero, commune in adversis perfugium, concurrisset populus, ipse periculum e fenestra prospiciens, eodem benefico Crucis signo dissolvit ac propulsavit. In eadem insula cum degeret, duæ & viginti piratarum triremes, quæ oras maritimas insulasque Christianorum prædandi causa solverant ex Africa, locaque jam multa magno cum terrore diripuerant, in eam Corsicæ partem, in qua tum erat Alexander, citato impetu rapiebantur. Res erat non in opinione dubia, sed in præsenti discrimine. Fit ad Alexandrum populi concursus, ad ipsum etiam equum deducunt, ut fuga salutem quærat. Negat ille ullo in periculo velle se populum suum deserere: ut bono tamen sint animo, omnes cohortatur: ipse in sacellum suum se recipit, ibique per horæ spatium Deum exorat: egressus deinde, vultu hilari solatur omnes, qui eo convenerant & adhuc trepidabant; jubet domum quemque suam tutum redire; nec quidquam amplius periculi imminere Deo fretus confirmat. Rem probavit eventus; subito exorta tempestas, nimboque præcipiti repulsæ, & dissipatæ barbarorum triremes: imo disjectas naufragium fecisse, argumento esse potuerunt tabulæ, quæ vel innatantes vel in litore postmodum repertæ sunt.

f In citato sæpe processus summario cap. 14 hæc habentur: Romæ in ædem SS. Trinitatis ad Pontem Sixtum plures Hebræi convenerant die condicta, ut quemdam ex eorum genere, qui ad Christum se converterat palam execrantem convincentemque gentis suæ perfidiam audirent. Aderant etiam Cardinales amplissimi Cusanus, Matehæius aliique, & inter eos Alexander Saulius. Peroravit Hebræus, assedit. Tum Alexander, ut morem gereret Cardinalibus, id optare innuentibus, surrexit ipse, tantaque vi & eruditione & gratiæ cælestis ubertate Judæorum pervicaciam est insectatus, veritatemque Christianæ Religionis ostendit, ut illorum plures a perfidia ad veræ lumen fidei traduxerit; qui postea Alexandrum secuti ad S. Blasium de annulo, ubi apud nostros hospitabatur, quod animo statuerant, re, ut primum licuit, præstiterunt.

g In dicto Summario cap. 22, pagg. 84 & 85 sequentia leguntur: Sæpe etiam, dum ita immobilis menteque a sensibus prorsus abalienata totus hærebat in Deo, rebusque divinis defixus, suavissimos concentus circum ipsum exauditos fuisse, nec humanum certe sonantes, testati sunt ex ejus familiaribus nonnulli, qui interfuerunt.

h Ex eodem Summario cap. XVI, pagg. 64 & 65 sequentia laudatus hujus Vitæ editor addit: Diuturna siccitate agri laborabant & jam de totius anni messe valde timebatur: ad Alexandrum confugiunt eumque rogant, ut impendenti annonæ caritati velit subvenire. Ipse tridui jejunium indicit, instituitque, hoc peracto, supplicationem a suæ sedis templo ad S. Francisci. In eo populus episcopum imitatus nudis pedibus ac singulari pietate procedebat. Postquam omnes pervenere, quo supplicatio fuerat decreta, flexis ibi genibus, præeunte Episcopo, Litaniam precationem pressis flebilibusque modis concinuerunt. Tum post preces ad pluviam impetrandam Deo fusas ex ritu Ecclesiæ, Alexander divino Spiritu succensus, ter magna voce Misericordiam intonuit, totidemque vicibus populus respondens, perspicua cum animorum commotione, misericordiam conclamavit. Mirum! Dicto citius nubibus obducitur cælum, quæ statim coactæ atque in maximos imbres dissolutæ per tres horas ne pedem quidem templo efferendi potestatem fecerunt. Quare Antistes populum, non minus gaudentem Dei beneficio, quam admirantem Pastoris sui gratiam apud Deum, ita est allocutus: “Discite, filii, Deum, uti par est, timere. Bene enim nos esse erga ipsum animatos riteque per pœnitentiam reconciliatos oportet,” ut vocatus adsit propitius & in periculis subveniat. Alias deinde pro gratiarum actione una cum populo preces obtulit bonorum omnium Largitori; cœtumque universum iterum cohortatus ad pie sancteque in posterum vivendum dimisit. Illo autem anno sterilitatis timorem magna frugum copia subsecuta est.

CAPUT VI.
Singularis ejus in omnes charitas & in pauperes misericordia: domestica disciplina.

[Proximi amore accensus, peccatores ad Deum reducit: ægros invisit:] Jam vero, quam ardens ejus in Deum esset pietatis studium & ardor caritatis, non solum ex iis, quæ diximus, sed etiam ex iis, quæ pro animarum salute & erga Christi pauperes gessit, licet agnoscere. De quibus præter illa, quæ passim supra tetigimus, nonnulla libet hoc loco summatim referre. Namque satis constat, caritatem in Deum nulla in re fere magis probari atque cognosci, quam ex iis, quæ propter ipsum erga homines geruntur. Alexander igitur cum animarum omnium, tum præcipue sibi commissarum salutis ardenter adeo sitiens fuit, ut tam in episcopatu, quam antea, nullis vigiliis nullisque laboribus, ut omnes lucrifaceret, parceret. Solebat enim criminum reos omnes verbo & exemplo ad pœnitentiam excitare: quos posset, sacris confessionibus expiare; bonos in officio continere & ad meliora provehere; ægrotos præsertim pauperes invisere; afflictos humanissime consolari, eorum necessitatibus benigna manu succurrere; medici familiaris sui opera ægrotos tenues gratis curare necessariaque alimenta ac medelas illis subministrare, moribundis assistere, nudos vestire & alia Christianæ caritatis officia mirabili pietate ac patientia præstare.

[55] [inter se dissidentes reconciliat.] Hinc fiebat ut non minus exemplis, quam verbis omnes ad virtutem impelleret, & in sedandis, tollendisque discordiis, quod sæpe numero facere consueverat, gratia & auctoritate plurimum valeret a. In quo ut inimicorum dissidentium pervicaciam argueret, & ad condonandas injurias, pacemque faciendam pertinaces animos inflecteret, non modo efficaci sermone, sed aliquando etiam positis genibus humili per Christum supplicatione utebatur. Quo quidem mirabili Christianæ submissionis in tanto viro, & ardentis caritatis exemplo illi confusi reconciliari cogebantur. Sed si sictæ pacis reos videret, perfidiamque subesse comperisset, magna cum auctoritate æternæ damnationis supplicia minabatur.

[56] [Alienæ inopiæ condolens, Corsis annonæ difficultate] Illud vero præter cetera fuit magnum ejus caritatis argumentum: cum in summa annonæ difficultate, & agrorum sterilitate, cælique inclementia, Deo peccata mortalium vindicante, ne diuturna fames Corsos affligeret, periculum immineret, multis flagelli præsentis acerbitatem jam ægre ferentibus, Alexander veluti alter Joseph, communem suorum vicem dolens, eis provida caritate succurrit; magnamque tritici, milii & leguminum copiam suis comparatam impensis e continenti in Corsicam advehi curavit, paulatimque pauperibus gratis & aliis famem patientibus vel minimo pretio vel tanti solum, quanti constaret, large distribuit: plurimis etiam hæc vel ad tempus dilata pretii solutione, vel deposito pignore, cautionis causa, si tamen solvendo aliquando forent, impertivit. Neque vero solum per id tempus, sed etiam alias sæpe pro facultate sua egenorum inopiam sublevabat. Nam per annos singulos centenos tritici leguminumque modios, prout opus erat, egenis familiis distribui curabat, præter alias quamplurimas quotidianas eleëmosynas in mendicos & alios inopes distributas.

[57] Certam porro tritici mensuram in hebdomadam penuriæ tempore dabat Seminarii Clericis, [pressis bis succurrit] ut inde parentibus suis & propinquis egentibus subvenirent. Tertio quoque anno de more Apostolica limina adire consueverat, quod ut faceret, aliquando Mediolanum ad S. Carolum venit amoris officiique caussa, inde Romam diversurus, sed ibi cum audisset, pauperes in Corsica annonæ difficultate premi, recta ad ecclesiam suam est reversus, ut eorum necessitatibus succurreret; & quam pecuniam in itinere impendisset, eam & amplius in egenorum alimenta contulit. Id ipsum alias præterea fecit e Corsica digressus, ut in Liguriam b perveniret: cum audisset Genuam pestilentia laborare, mutato consilio, in insulam regressus, quod viaticum erat expensurus, id sublevandis pauperibus tribuit c.

[58] Solebat etiam per singulos annos ad Congregationis nostræ novitiorum collegium Modoëtiæ d subsidio mittere centenos aureos: [monasteriis eleëmosynas largitur:] &, ut, quod cupiebat, Genuæ nobis domicilium erigeretur, ibi ad id certam pecuniam in fidem apud eos, qui ad S. Georgii negotiantur, collocavit. Ceterum Congregationem suam, quam Dilectissimam Matrem suam nuncupabat, ut ante, ita, posteaquam fuit episcopus, unice dilexit singularique benignitate semper est complexus.

[59] Sed quoniam longum esset omnia ejus caritatis officia memorare, [nautis a piratis spoliatis vitæ subsidia tribuit.] plurimis omissis, ad ea, quæ in Corsica præstitit, duo tantum, silentio non prætereunda, libet adjicere. Cum septuaginta circiter piscatorum celoces a Sardinia e ad Corsicæ littora a piratis direptæ & spoliatæ fuissent, nautæ, aliique cum ipsis damnum passi fere octingenti ad Alexandri episcopi benignitatem confugiendi consilium inierunt. Quos ipse benigne susceptos alimentis & aliis vitæ subsidiis recreatos dimisit.

[60] Accidit porro quadam die, ut ad Franciscanum cœnobium non longe a Zerbio, [puerulum a parentibus derelictum ex proprio ære nutriri jubet,] oppido in Corsica, per agrestem viam proficiscens vagientis pueruli vocem audiret, circumspiciensque videret sacculum, qua vox exaudiebatur, de arbore pendentem: quo viso, statim Thomam sacerdotem familiarem suum, qui nobis hæc narravit, ad rem inspiciendam misit. Is ergo, deposito & inspecto sacculo, in eo infantem recens natum invenit: quem rite baptizatum esse cum ex chirographo constaret, Alexander, parentum impietatem detestatus prolisque miseriam dolens, nutricem quæri eique puerum educandum, ac diligenter curandum tradi jussit, ei persoluta mercede cum alimentis, donec infans adolesceret. Itaque Vir Dei, auxilio divino optimaque conscientia fretus, ne caritati deesset, nullam infamiæ timuit suspicionem, neque humana malitia aut calumniæ periculum claram probitatis ejus famam vel minimum obscurare potuit, aut eum a pietatis officio deterrere. Hæc igitur & alia plura præclara Christianæ charitatis opera Alexander gessit in Corsica, quibus non minora succedunt, quæ in Ticinensi episcopatu patravit.

[61] [Ticinenses ad egenis succurrendum exemplo allicit.] Nam quo primum tempore solemni cæremonia Pontificiam Missam fecit in ecclesia Ticinensi, civitas, confluentesque populi ejus hortatu in pauperum subsidium copiosam pecuniam obtulerunt; quod ut promptius facerent, eos ipse non solum verbis, sed etiam, quod efficacius est, exemplo excitans, aureos centum ex ære suo ad id primus contulit. Quam ille pecuniam protinus pauperum cœtibus erogandam curavit.

[62] [Ipsius sollicita de mendicare erubescentibus,] Subinde eodem tempore egenorum cura suscepta, eorum omnium præsertim mendicare erubescentium, numerum describi, sibique dari voluit. Atque ad id quattuor nobiles viros elegit, quorum opera certis diebus pecunias illis distribueret. Neminem vero præteribat, cui indigenti pro viribus non subveniret. Et quamdoque pro aliis petere subverentibus animos addebat, & plura, quam petiissent, erogabat. Quod præter alios sibi contigisse narrabat Balthassar Landinus, vir pius, mercator Ticinensis, cujus opera ad hæc ipse utebatur. Is ergo, cum tam frequentem accessum suum ad eum pro pauperibus interpellandum aliquando excusaret, ipsum Alexander humaniter amplexus: “Non est”, inquit, “cur in hoc pietatis officio importunus mihi esse vereare. Nihil enim mihi facere gratius potes, quam hanc mihi occasionem dare.” Accidit porro, ut idem Landinus eleëmosynam ab eo peteret, in quemdam pauperem erogandam, quem ille ad ministrum suum loculos tenentem, a quo duos aureos acciperet, remisit. Pecunias enim Episcopus non tractabat. At ille, audita Landini petitione, jussa facere cunctabatur. Quod ubi cognovit Episcopus, aureos quattuor Landino dari illico præcepit; tarditatemque ministri duplici stipe compensavit.

[63] [de pupillis & viduis cura.] Ticinensibus præterea pauperum ac piarum mulierum cœnobiis per singulos menses, aliis ternos, aliis senos, aliis denos aureos pie largiebatur. Denique pauperum, orfanorum, viduarum & pupillorum, aliorumque miserabilium hominum tam sollicitam ac providam curam gessit, ut singulari benignitatis & paternæ caritatis exemplo eos sæpius inviseret, inopiam sublevaret, benignusque Pater pauperum ab omnibus jure appellaretur.

[64] [Frugaliter vivens reddituum superflua] Quicquid ex episcopatus redditibus sibi, magna frugalitate utenti, alendæque modicæ familiæ suæ supererat, totum larga manu sustentandis egenis erogabat: majoraque in eos benignitatis officia conferre se non posse condolebat. Hinc ægre tulit, annuam eamque gravem sibi exceptam esse pensionem, quam non sibi, sed Christi pauperibus sublatam esse querebatur. Intelligebat enim Vir pietate sapientiaque præstans, pauperum curam propriam esse episcoporum; eamque a Christo Domino cum omnibus discipulis suis, tum in primis Apostolis, & eorum successoribus episcopis diligenter commendatam fuisse; & in eorum subsidia terrenas facultates, præsertim ecclesiasticas, non minus utiliter, quam juste conferri.

[65] [larga manu erogat.] At vero quo magis caritate in Deum & homines ardebat Alexandri animus, eo minus avaritiæ sordibus & rerum caducarum cupiditate fœdabatur. A quibus quidem maculis & ab omni ambitione tantum aberat, ut ne minimæ quidem de iis suspicioni locum relinqueret. Vitia vero, si qua erant, ea minima, sine quibus vivit nemo, virtutum multitudine ad cælestium donorum magnitudine obruebantur. Quod non affectui, sed veritati tributum esse, qui eum scriptoremque probe noverint, facile judicabunt. Ex his igitur & aliis ejus actionibus, qualis erga se, qualis erga Deum & homines fuerit Alexander, fere satis constare jam arbitror. Reliquum est, ut, qualis fuerit in familiam, videamus.

[66] Neque vero solum in extraneos, sed eo magis etiam in domesticos suos, [Famulos suos] quos, uti filios diligebat, se se benignum ac prudentem Patrem ostendit. Sciebat enim, episcopum ex apostolico præcepto domui suæ bene præpositum esse oportere. Nam, qui domui suæ præesse nescit (ait Apostolus I. ad Timoth. III. V.) quomodo Ecclesiæ Dei diligentiam habebit? Itaque modicam eamque selectam sibi familiam Alexander adscivit, quæ moribus & vita Episcopi domum non oneraret, sed ornaret; quæque Domini sui mores ostenderet. Ipse vero diligenter operam dabat, ut familiares suos verbo & exemplo meliores redderet, imperfectos toleraret, ignaros erudiret, omnes in officio contineret; nemini porro molestus, aut importunus, aut iratus, eoque minus injurius umquam fuit.

[67] Sed ei solemne erat, errantes paterna caritate corrigere, [sacerdotesque adjutores paterna] non minima quæque peccata castigare; sed quædam dissimulare pro tempore & alia humanæ imbecillitati condonare; singulis pro dignitate honorem deferre, omnes singulari caritate complecti: octavo quoque die omnes congregatos salutaribus monitis ad honeste pieque vivendum excitare. Quotidie vesperi sub horam nocturnæ quietis omnes ad orationem & examen conscientiæ in domestico sacello cum eo congregati beatæ Virginis Deiparæ litania recitata, aqua sacra ab ipso conspersi, cum silentio cubitum se conferebant. Sacerdotes quotidie sacrosanctum offerre Sacrificium; reliqui vero vel semel, vel sæpius in mense & per annuas solemnitates sacram Communionis Mensam, ipso ministrante, frequentare; singuli preces suas recitare, quarta quaque feria carnibus abstinere, ac præter stata Ecclesiæ jejunia, per Adventum Domini, & sexta quaque feria sponte cum eo plerique jejunare.

[68] Sacerdotes item & advenas ad mensam adhibebat suam, [charitate dirigit.] quam quidem & discumbentis etiam familiæ sacra lectione condiri volebat, ut non minus mentes, quam corpora eodem tempore reficerentur. Profani sermones eoque magis impuri, alea, ceteraque vitiorum genera a domo sua procul aberant. Non vanitatis indicem vestem, aut luxum, non otiosa colloquia aut quidpiam aliud sacra indignum familia ibi vidisses. Ceterum ipsis ægrotantibus aut valetudinariis nullum caritatis officium deesse patiebatur, eosque sæpissime visitans, medicorum & ministrorum operam & medicinas etiam diuturno tempore & alia illis necessaria abunde suppeditari curabat, de illorum stipendio nihil imminuens. Hæc quidem & alia optimi Pastoris officia præstans, bonum, quod ait Apostolus, operabatur ad omnes, maxime vero ad domesticos suos, quos non facile mutabat; sed, cum probatos haberet, plerosque ab initio episcopalis vitæ ad finem usque fideliter perseverantes, honestis præmiis remunerare non est oblitus.

ANNOTATA.

a In Italica, auctore Gabutio, Beati Vitæ hæc addita leguntur: Plura possunt proferri, sed uno erimus contenti, ex quo facile conjici poterit, quantum auctoritate & prudentia in reconciliandis animis Alexander valeret. E sua diœcesi nonnulli parocho suo vehementer irati, ad episcopum nomen ejus de quibusdam criminibus detulerunt. At Pastor sapientissimus summa lenitate & efficacitate verborum permulsit prius illorum animos: tum parochum ad se clam vocatum serio admonuit errorum suorum ac vere emendatum dimisit.

b Italiæ regio in Gallia Cispadana, quæ antiquitus duplex fuit, nempe Littorea & Mediterranea. Verum cum, auctorem de Liguria Littorea hic loqui, satis constet, hanc tantum cum Baudrando describemus. Regio illaextenditur inter Alpes maritimas ad Occasum, quibus a Gallia Narbonensi dividitur, & Macræ fluvii, quo ab Hetruria separatur, ostia ad Ortum; a Septentrione vero Apennino monte & a Meridie mari Ligustico terminatur, quæ Liguria vera & propria; nunc la Riviera di Genova dicitur, dividiturque in oram Orientalem, la Riviera di Levante vulgo, & in oram Occidentalem, la Riviera di Ponente.

c In sæpe citata Italica Vita hæc Gabutius adjecit: In his aliisque itineribus, ut honestius avocaret se ab omni profana consuetudine, ac quotidianis pietatis exercitationibus tranquillo magis animo operam daret, numquam, nisi necessitas cogeret, ad cauponas vel publica diversoria adibat, sed, ubi nostra non exstarent collegia, domum se se recipiebat sacri alicujus Ordinis, ubi commodius cum religiosis hospitibus de rebus posset divinis conferre. Quidquid vero pecuniæ in venali consumpsisset hospito, in subsidium ejus religiosæ familiæ, ad quam diverterat, largius impendebat. Id ipsum facere consuevit celebrioribus in oppidis, ubi vel consanguineos vel nobiles & opulentos amicos haberet, qui ipsum ad se invitarent, præponens frugalem mensam & humile Servorum Dei contubernium ædibus amplissimis lautisque conviviis.

d Modoetia seu Modvecium lepidum ducatus Mediolanensis oppidum in Italia ad Lambrum fluvium, ubi imperatores, ut Longobardorum reges, coronam ferream accipere solebant.

e Ingens Italiæ insula, sub regis Sabaudiæ dominio, in mari Mediterraneo, quæ a Septentrione ad Meridiem extenditur, inter mare Tyrrhenum ad Ortum & mare Sardoum ad Occasum.

CAPUT VII.
Ipsius obitus & sanctitatis signa.

[Diœcesim suam visitans, in morbum incidit, & morti jam proximus Sacramentis Ecclesiæ munitur;] Cum in ecclesia Ticinensi sancte administranda fere annum exegisset, duo sibi impositæ pastoralis curæ munera præstare reliquum erat: commissum sibi Christi gregem visitare & diœcesanam habere synodum; hanc autem absoluta visitatione celebrandam indixerat. Sed summus ille rerum Conditor & Moderator, qui sapientissime cuncta disponit, humanis consiliis antevertens, Famulum suum ad æternæ vitæ præmia communi opinione citius evocavit. Dum enim ecclesiæ diœcesim obit & ordinat, in castello ipsius diœcesis, Calotium appellato, in collibus Astensibus febre correptus, laboribus, inedia, ætate jam ingravescente, & imperiti medici cura debilitatus, morbo succubuit. Itaque peregrinationis suæ finem adesse sentiens a, ad extremum diem feliciter obeundum se se diligenter præparavit, singulari pietatis significatione rite perceptis sacrosanctis Ecclesiæ Sacramentis opera Ambrosii Rotulæ, Congregationis nostræ sacerdotis, qui viventi per annos plures in Corsica primum, mox in ecclesia Ticinensi, ejus laborum acdolorum particeps morienti affuit ac fideliter ministravit b.

[70] Sub mortem ad familiares & hospites suos domi nobilis viri Caroli Roveræ verba fecit, [deinde ad hospitem familiaresque suos pium sermonem habet, a quibus] eximiæ pietatis plena, quibus egregiam humilitatem, sanctam in Deum fidem & ardentem caritatem præ se ferens, omnes ad pie sancteque vivendum est cohortatus, contestans, se tam constanti ac perspicua fide Christianæ religionis dogmata tenere ac confiteri, ut ea certo quodam divinæ Sapientiæ lumine comprehendens, ne id fidei meritum imminueret, propemodum vereretur. Quamquam non ignorabat divini luminis copiam de fidei præstantia aut merito nihil in hac vita detrahere, sed id potius augere. Id autem non jactantiæ caussa, sed ut alios in Christianæ fidei professione magis confirmaret, se dixisse demonstrabat. In quo tamen divinæ Sapientiæ, quæ se confert in animas sanctas, puram mentem ejus abunde collustrantis, lumen licet agnoscere.

[71] Inter hæc ab omnibus tam præsentibus, quam absentibus, [sicut & ab absentibus de offensis veniam petit, ipsosque consolans pie moritur.] magna cum submissione veniam petiit, si quibus in rebus eos offendisset; rogavitque, ut pro animæ suæ salute Deum precarentur, eamque piis Ticinensium, præsertim sacrarum virginum, precibus commendarent. Adhæc, omnibus, qui aderant, collacrimantibus, tantique Viri ac Patris amantissimi jacturam deplorantibus, eos ipse humanissime consolans: “Ne me, quæso”, inquit, “fratres filiique carissimi, lacrimis, sed lætis animis ac precibus prosequamini. Ego enim, ut spero, ad sempiterna vitæ gaudia per misericordiam Dei propero, vos autem sic agite, ut ad eamdem pervenire possitis c.” His dictis, manibus ac pedibus in crucis formam compositis oculisque in cælum intentis, pronuntians illa verba S. Job: “Exspecto, donec veniat immutatio mea”, spiritum Deo reddidit quinto Idus Octobris, Dominico die, hora circiter sexta decima, anno Salutis millesimo quingentesimo nonagesimo secundo, ætatis vero suæ duodesexagesimo.

[72] [Ipsius corpus, cujus hic habitus pingitur,] Proceræ potius, quam justæ fuit staturæ, gravi ac pleno Sanctitatis adspectu, macilenta & oblonga facie, majusculis & subalbicantibus oculis, alta fronte, naso nonnihil simo, ore probo lætoque, colore subrufo, barba modice promissa, canescente capillo, longis manibus, toto corpore integer, decorus ac venerabilis.

[73] [post mortem suavi odore flagrans, Ticinum defertur, & in cathedrali] Ceterum corpus ejus, ut ab iis, qui sepeliendum curaverunt, recepimus, etsi nullis conditum rebus, suavi odore flagrabat: & cum per octo fere dies inhumatum fuisset, caro ejus vivida, ac mollis erat instar corporis viventis: quæ nec levia sanctitatis indicia videntur. Itaque decenter curatum delatumque Ticinum magno totius cleri civitatisque concursu in cathedralem ecclesiam pontificali habitu illatum est, universis carissimi Parentis jacturam & optimi Pastoris obitum deplorantibus, & pro ea, quam de illius vitæ sanctitate constantem opinionem mente conceperant, manus, pedes ac vestimenta deosculari sacrisque rosariis tangere conantibus. Quæ quidem opinio Ticinensium & adjacentium populorum animis tam firmiter inhærere cœpit, ut eum deinceps colere & veluti jam cælesti gloria fruentem invocare non desinant. De quo infra suo loco pluribus agetur.

[74] [ibidem ecclesia a patribus Congregationis Cler. Reg., quos supellectilis heredes instituerat.] Ex testamento Apostolica facultate condito collegium nostrum Ticinense, ubi ipse eruditus erat in studiis, ac dum episcopatum gereret, frequenter divertere solebat, supellectilis heredem instituit: ducentosque nummos aureos cathedralis ecclesiæ vasis sacris ornando sacrario, & nonnulla domesticis suis administris pauperibusque distribuenda pecuniarum subsidia reliquit. Clericorum denique seminario, quod ipse erexerat in Corsica, trecentisque aureis nummis annuis, ut diximus, instruxerat, quamvis id amplius ad se non pertineret, pro sua tamen in illud pietate, moriens quadringentos aureos legavit, qui subinde sunt ei persoluti. Sed quemadmodum in omni vita evangelicæ paupertatis fuit cultor egregius, ita morienti ex eleëmosynarum largitate parum superfuit, quod posteris relinqueret.

[75] [honorifice sepelitur.] Patres vero nostri in eo præsertim residentes collegio, qui eum & viventem singulari pietate coluerant & ex humanis egressum summo dolore, & honore, parique suffragiorum beneficio sunt prosecuti, in medio templo maximo corpus ejus sepeliendum curarunt, inclusum arca, cui erat inscriptum: Alexander Saulius episcopus Papiensis hic jacet, sepulcroque lapidem d e candido marmore perpolitum posuere e.

[76] [Ad Alexandri sepulchrum populi concursus, qui, licet] Hactenus Alexandri vitæ cursum & quæ ipse ad gloriam Dei, ejus ope, gessit, ut ipsi vidimus oculis nostris, & ut ab aliis, qui viderunt, accepimus, proba fide memoravimus. Deinceps vero, quæ Deus ipse ad honorem Famuli sui, cælesti, ut pie credimus, gloria fruentis, ipso intercedente, perfecit, pari fide referemus. Divino namque judicio constitutum videtur, ut, qui Deo debitos honores habuerunt, ab eo pariter honorentur; ut omnino certum esse intelligamus decretum ejus pollicentis in hæc verba: “Quicumque glorificaverit me, glorificabo eum.” [I. Reg. II. XXX.] Quod non solum de sempiterna illa, qua justi fruuntur in cælis, sed de hac etiam, qua ipsi clarent in terris, gloria verum esse conspicimus. Nam etsi propria virtutis præmia justis redduntur in cælis; plerosque tamen in hac quoque mortali vita Deus coli voluit, & per eos divinæ suæ potentiæ signa dari, ut vel imbecilli confirmentur in fide, vel præclaris eorum exemplis ad recte vivendum excitentur, vel quos olim forte parvifecerant, eos divinis & humanis honoribus dignos esse cognoscant, vel denique ut hæc omnia simul aliaque ejus divina consilia ad gloriam suam humanamque salutem compleantur. Sed, quemadmodum non omnibus, alioqui viris sanctissimis, datum est, ut miraculorum signis effulgeant, ita nemo potest hæc signa facere (ut inquit ille in Evangelio Joan. III. II.) nisi fuerit Deus cum eo: & miraculorum signa sanctitate vitæ confirmentur, ut vita signis & signa vitæ respondeant; atque ita Deus, qui summa veritas est, non vanitatis fiat testis, sed veritatis. Quæ cum ita sint, mirum esse non debet, si bonorum omnium auctor ac remunerator Deus, qui pro immensa sua bonitate exaltat humiles, & divinis humanisque honoribus ornat eos, qui divinæ Majestati suæ honorem augere studuerunt, hunc Famulum suum ad ejus invocationem variis editis miraculis cœperit illustrare.

[77] Anno igitur a Christo nato MDCX, ab Alexandri vero obitu duodevigesimo, [ab episcopo Ticinensi prudenter inhibeatur,] per ejus invocationem Ticini nonnullis ægrotis divina virtute mirifice sanatis, major ac frequentior civitatis finitimique populi concursus ad ejus sepulcrum fieri cœpit. Complures ibi vota facere, cereos & candelas accendere; tabellas voti caussa & alia pietatis restitutæque valetudinis symbola, donaria & pecunias offerre. Sed, ut fit, nonnullis de veritate rerum ambigentibus, Jo. Baptista Billius, Ticinensis episcopus, Alexandri successor, pro singulari sua prudentia & auctoritate curavit, ne quid in hac re perperam committeretur. Quare, cum primum de his audivit, populi frequentiam repressit; cavitque, ne ad sepulcrum concursus fieret; neque ibi cerei aut lampades arderent, aut tabellæ aliaque voti caussa deponerentur, donec de re tota diligenter inspecta diuque probata magis constaret: idque, ne in re tam gravi quidpiam leviter credidisse aut temere fecisse videretur.

[78] Sed cum Ticinenses diuturnam hanc tarditatem ægre ferrent, [nihilominus indies accrescit, ac tandem,] quo magis reprimi, eo vehementius augeri & accendi populi in Alexandrum pietas, frequensque ad ejus sepulcrum concursus quotidie magis urgeri videbatur. Quod igitur Servi Dei gloriam opprimere putabatur, id eam clarius, ut mox dicetur, illustravit. In quo etiam patrum nostrorum modestiam multi commendaverunt; quippe qui, cum primum de his fama percrebuit, licet de Alexandri sanctimonia se nihil ambigere profiterentur; tamen tantum abfuit, ut hæc signa prædicare, in vulgus offerre ac concursum affectare voluerint, ut etiam silentio nostris omnibus indicto, rem dissimulare, tacere, quidquid esset, Deo committere, Ecclesiæque judicio relinquere, donec veritas magis elucesceret, satius esse judicaverint: scilicet ne sermo daretur hominibus, hæc nimis carpere jactantiæque tribuere gliscentibus.

[79] [sacrorum rituum collegio annuente,] At vero lucernam sub modio diutius latere, Dominus non passus; sed quo magis humana prudentia Servi Dei gloriam explicare distulit; eo citius ac certius eam divina providentia longe lateque propagavit. Nam vigesimo circiter mense, ex quo de his rumor increbuit, idem episcopus de consilio etiam amplissimorum patrum Romæ sacris ritibus præfectorum pro sua auctoritate liberam omnibus potestatem fecit, ut ad Alexandri sepulcrum confluere, divinam opem per eum invocare, ei vota facere, tabellas & res alias offerre, accendere lumina, & alios honores ex Ecclesiæ ritu justis illis, qui nondum a summo Pontifice inter Sanctos relati sunt, deferri solitos habere, nemo non posset f.

[80] [permittitur.] Quod cum cives Ticinenses intellexissent, universa civitas ad Alexandri sepulcrum confluere & singulari devotione vota facere, ardentes cereos, votivas tabellas & alia pietatis symbola deferre perrexit g. Ac proinde multi ex variis languoribus per ejus invocationem sanati, divinæ virtuti ac Servi Dei sanctitati testimonium certiori fide reddiderunt. Sed jam ipsa mirifica per eum patrata divinæ potestatis opera, ut vidimus, & ut ab iis, qui viderunt, accepimus, inspiciamus. Quæ tamen non omnia hoc loco, sed, multis in aliud tempus locumque dilatis, nonnulla nobis magis perspecta referemus.

ANNOTATA.

a Gabutius in Italica Beati nostri Vita hæc addidit: De hoc ipso admonitus, lætus nuncium excepit; tum exorsus a diligenti totius anteactæ vitæ disquisitione & generali per pœnitentiæ Mysterium expiatione, ad extremum &c.

b In citata Italica Vita sequentia subjiciuntur: Antequam divino Corporis Christi Viatico communiretur, flagrantissimum divina caritate sermonem habuit, de dignitate & veritate tanti Sacramenti eo spiritu disserens, ut omnes, qui aderant, suo inflammaverit sancto in Deum ardore.

c Quibus relatis, in Italica Beati Vita Gabutius sequentia adjecit: Post hæc aliquantulum quietis capere visus est. Experrectus deinde, rogatusque, quomodo se haberet, verbis S. Job respondit: “Exspecto, donec veniat immutatio mea.” Extrema deinde salutari Unctione ut muniretur, postulavit, dumque sacrum hujusmodi officium præstabat administer, precationibus inter ministrandum ex Christi & Ecclesiæ instituto adhibitis Alexander respondebat. Petiit postea, ut sacra Dominicæ Passionis historia legeretur, quod cum præstaret Ambrosius, clausis ipse oculis, ita cœpit quiescere, ut jam decessisse videretur. Sed cum propterea lectionem intermitteret sacerdos, suscitatus Alexander, “Cur”, inquit, “legere non pergis, Ambrosi? Næ si scires, quid mihi impedimenti injeceris hac tua intermissione, numquam cessasses.” Exoratus vero, ut impedimentum hujusmodi declararet, nihil hæsitans adfirmavit, sibi jam se per id tempus in cælos sublatum videri, ibique contemplari angelorum ordines felicitatemque Beatorum intueri. Hic rursum, ut divinam perageret lectionem, Ambrosium rogavit, quam dum is prosequitur, Vir Dei erigens in cælum oculos placidissime quievit in Domino, atque e terris abscedens evolavit, ut pie credi potest, ad cælestem gloriam, ab se jam animo prospectam ardentissimeque concupitam.

d Quem lapidem sequenti epitaphio, teste Aloysio Barello, condecorarunt:

Alexandro Saulio, clerico Regulari sancti Pauli,
Aleriensi primum, deinde Ticinensi episcopo,
Doctrina & religione excellenti,
Collegium S. Mariæ-Coronatæ
Patri ac Fratri
B. M. P.

e His narratis in citata Vita Italica Gabutius libros, quos Beatus noster composuit, sic enumerat: In lucem edidit, uti jam est memoratum, opera nonnulla ad curam pastoralem & Initiatorum doctrinam pertinentia, quibus adnumerandum est volumen unum synodalium constitutionum, alterum breves complectens clericorum institutiones, aliud exhibens Catechismi Romani doctrinam, in Dialogum redactam. Plura etiam reliquit Mss.: Theologiæ compendium: De vera hominis felicitate libros IV. Totidem de Religione Christiana. Tractatum de Justificatione: alterum de officio, & moribus Episcopi: alterum de officio & moribussacerdotis ad curam animarum addicti: alterum de Cambiis. Adnotationes insuper aliquot in Psalmos octo, aliasque in ea verba Ps. XLIV. “Audi, filia, & vide.”

f Laudatus Gabutius in Beati Italica Vita colloquium, quod Billius Ticinensis episcopus cum summo Pontifice Paulo V de veneratione, qua Ticinenses Alexandrum prosequebantur, Romæ habuit, sic refert: De his rebus omnibus idem Billius Ticinensis episcopus, uti testis oculatus, Paulum V Pont. Max. Romæ in colloquio certiorem fecit. Ipsi vero Pontifex (ut postea Billius referebat) in hæc ferme verba respondit: “Pergratum nobis est, hæc de illo fideli Dei Servo audire, quem nos etiam Sanctum in hac vita existimabamus.” Addiditque alia de egregia ejus Viri opinione, quam imbiberat animo. Hinc episcopum hortatus est, ut diligentem haberet eorum rationem, quæ ad Alexandri sanctitatem illustrandam in posterum eveniret. Hic Gabutius præclaros & illustres viros, qui Alexandrum statim post mortem ut Beatum habebant, enumerat: Neque aliter de Alexandri virtute & meritis sensere, qui Paulum V. antecesserunt, Pius V., Gregorius XIII., Sixtus V., Gregorius XIV., quorum postremus, uti jam diximus, tota consentiente aula Pontificia, Angelum solebat illum appellare. Idem judicabant Cardinales & Præsules amplissimi, quotquot Alexandrum bene noverant. Cardinalis autem Belmustus piæ mem., qui Alexandro in Aleriensi episcopatu primus successerat, præcipuo illum colebat honore, atque ut ipse nobis testabatur, illum invocare quotidie solebat, & peculiari aliqua precatione in sui subsidium poscere, ut jam æterna beatitate donatum. Videbat enim ipse, quot & quantos obiisset labores, & quam præclara ubique reliquisset sanctitatis monumenta, & quam consentiens esset totius insulæ ejus virtutum prædicatio ac vehemens desiderium; unde Corficæ Apostolum populus universus Alexandrum vocabat. Hæc demum multis abhinc annis jam inveterata consensio est, hæc vox publica Alexandri sanctitatis, quæ non Ticinensium modo, & Corsicæ, sed omnium Insubriæ populorum fines pervasit, apud quos jam diu Beati nomen & honorem retinuit.

g Hunc ad Beati nostri sepulchrum concursum rursus vi decreti Urbani VIII inhibitum fuisse, supra laudatus Aloysius Barellus citato loco sic scribit: Elapsis aliquot annis post hanc concessionem, sub Paulo V Pont. Max. a Joanne Baptista Billio factam, Urbanus Octavus suum decretum promulgavit, quo homines cum sanctitatis fama mortui publice coli prohiberentur, priusquam a sancta Sede Apostolica Beati vel Sancti declarati fuissent, illis exceptis, qui per immemorabile tempus ante hoc decretum Cælitum honoribus fuissent affecti. Quapropter Fabricius Landrianus, tunc temporis ecclesiæ Ticinensis episcopus, licet venerabili Alexandro maxime affectus, ut colligitur ex imaginibus radiatis, quæ excussæ fuerunt, ipsique Prælato dicatæ, volens tamen decretum hoc Pontificium executioni mandare, omnem publicam venerationem ad ven. Alexandri sepulchrum hucusque exhiberi solitam, prohibuit, atque de ven. Servi Dei sepulchro tabellas votivas, lampades cæteraque ornamenta auferri jussit: verum istud decretum civium Ticinensium erga Alexandrum devotionem evellere haud potuit, qui id, quod publice facere non poterant, privatim semper fecerunt, continuo ad patrocinium sui Pastoris confugientes; tandem divina Majestas hanc perseverantiam remunerare volens, circa annum 1677 B. Alexandro sese commendantibus iterum multa beneficia rependere cœpit, quæ Innocentium Undecimum impulere, ut duos episcopos, Dertonensem scilicet & Alexandrinum, mitteret, qui de his beficiis Beati intercessione concessis jurata testimonia reciperent.

CAPUT VIII.
Miracula post mortem ejus intercessione patrata,

[B. Alexandri invocatione surarum dolore correptus sanatur.] Mense Maio anno MDCX. in urbe Ticinensi, in parochia S. Gervasii, Jo. Antonius Spoletus bidui spatio tam gravi renum surarumque dolore correptus fuit, ut neque cibum, neque somnum capere, neque quiescere ullo modo posset. Itaque cum in summo vitæ discrimine versaretur, ad Alexandri intercessionem confugit; eique voto facto, statim indormivit; mox evigilans, sanum omnino & incolumem se esse reperit.

[82] [Canonicus grande periculum evadit:] Petrus Antonius Lazarus, canonicus Ticinensis, ipso anno, mense Junio, cum ad villam suburbanam una cum sociis de B. Alexandro colloquens equitaret, onustum jumentum obvium habuit, cui ut loco cederet, equum ad viæ marginem declinavit, ubi fovea, seu aquæductus alte defossus, & in eo ligneum aquarum repagulum ex adverso erat. In id equus posterioribus pedibus lapsus & eversus equitem excussit; qui, dum caderet, B. Alexandrum invocans, in ipsum repagulum caput graviter impegit. Sed perinde ac si in molles plumas decidisset, nihil mali sentiens illæsus surrexit; cum alioqui ex tam gravi casu illiso capite mortem evadere non potuisse, nisi ope divina, omnium judicio videretur.

[83] Puer Ticinensis, nomine Carolus Franciscus, Julii Villani & Antoniæ Rovedæ conjugum filius, [puer hernia liberatur, cujus mater visum recipit: quidam a sanguinis fluxu, alius a capitis dolore sanati:] intestinis in scrotum defluentibus, discerptis pelliculis graviter laborabat. Sed cum die quadam parentes ejus Alexandro filium devovissent, sequenti nocte ille sanatus, mane surrexit prorsus incolumis, neque amplius tale quidpiam se passum esse, ipse parentesque mihi retulerunt. Ipsa porro Antonia cum visus hebetudinem pateretur, invocato Alexandri nomine, statim pristinam videndi vim recuperavit. Hieronymus Bossius Ticinensis, sanguinem e naribus copiosius effundens, nocte quadam, cum de propinqua morte propterea dubitaret, ad Alexandri intercessionem confugit, divinam opem per eum implorans in hunc modum: “Benedicte Sauli, si verum est, ut pie credo, te cælesti gloria perfrui, rogo, ut meritis tuis ac precibus ex hoc periculo sanus evadam.” Quo dicto, protinus stetit sanguis; ac deinceps ab hujusmodi fluxione liber omnino fuit. Marcus Antonius Bellanus, monachus Ticinensis cœnobii S. Salvatoris Ordinis S. Benedicti, cum per multos annos gravem capitis dolorem, Emicraniam Græcis appellatum, pateretur ac præsertim oculis grave pondus sustinere videretur, eosque in rem ullam objectam figere & quandoque loqui non posset, plurimis remediis frustra consumptis, ad Alexandri sepulcrum deprecans liberatus est domumque sanus revertit.

[84] Sebastianus longus, frater noster laïcus ex iis, [ipsius veli pectoralis usu calculorum valetudo curatur.] quos Conversos appellamus, patria Mediolanensis, annos natus circiter XX, jam fere per biennium acri dolore ex calculis & urinæ difficultate laborabat: cum ei multa ac varia per medicos peritos adhibita remedia nihil profuissent, tentatum est, an loci remediorumque mutatio quicquam conferret. Itaque ad diversa missus collegia nostra, ibi medicorum opera diligenter curatus, sed minime sanatus est. Imo, ingravescente morbo, eum nisi extractis per incisionem calculis sanari non posse, physici judicabant. Quapropter, quasi desperata salute, incertus, quid ageret, ex urbe Aquensi Mediolanum remissus, anno MDCX circiter Idus Julii Papiæ substitit. Ubi gravi dolore afflictus, cum jam triduum nihil urinæ reddidisset, ab humanis remediis, quæ frustra fuerat expertus, eaque jam pridem adhibere desierat, ad divina perfugit; sumptoque secum pectorali velo seu linteolo, quo Alexander episcopus ad mensam uti solebat, fidei plenus ad ejus sepulcrum accessit. Ibique ex animo Deum precans, ut, si ita expediret, per intercessionem & merita Servi sui ex eo languore liberaretur, statim dolorem omnem cessisse sensit; urgenteque mingendi necessitate, vix templum egressus magna turbidi humoris copia leniter effusa, omnino convaluit. Inde lætabundus domum reversus incolumis, Deo & Alexandro Servo ejus gratias agens, rem, ut gesta erat, patribus collegii nostri Ticinensis, deinde hujus historiæ scriptori, aliisque narravit. Seque exinde nullum dolorem aut naturæ impedimentum jam per biennium & amplius, ex quo id accidit, passum esse testatur. Qui diffidit, ipsum adeat; vivit & munus suum libere peragit. De his testes habemus ex nostris complures, & ex Physicis, quorum operam nequicquam adhibuerat.

[85] [Facto vote oculorum usus restituitur.] Christophorus Petrus Ticinensis cum in gravissimum oculorum morbum ac dolorem incidisset, ita ut amissa videndi facultate, ex magna humorum copia intumescentibus oculis singulis ad magnitudinem ovi magni struthionis, monstrum hominis repræsentaret; nihilque per multos dies agere, præterquam ex vehementi cruciatu conqueri, lamentarique posset; nulla inveniens remedia, medicis tumores illos incidere verentibus, hortatu amici sui ad implorandam Alexandri opem se convertit; eoque suppliciter invocato & voto facto, paulo post, dum ad ignem, capite in pulvinar inclinato, quiesceret, vocem audire visus est sibi dicentem: “Eja surge: numquid putas te insanabilem esse”? Ad quam vocem excitatus (erat enim in loco solus) uxorem inclamat, quisnam ita sibi dixisset; cumque nemo visus esset, statim cedente dolore, humores ex oculorum tumoribus effluere, & duarum vel trium horarum spatio evacuatis illis vesiculis, pellis introrsum reduci, sanis oculis eo die videre & quasi reviviscere cœpit: ac deinceps, ut vidimus, sanus & pelle in rei signum circa oculos rubescente, vivit sanus, Deo & Alexandro gratias agens.

[86] [Sanctimoniali, a malignis] Sed in energumenis, per Alexandri intercessionem liberandi, divina virtus non semel enituit. Inter alios nobiles sacrarum virginum cœtus exstat Ticini celebre & antiquum cœnobium, quod a Duce Senatore (id viro nomen) Luithprandi Longobardorum regis consanguineo ejus conditore cognomen tenet. In eo cœnobio sub Instituto S. Benedicti religiosa virgo Aurelia Bosia, ita Deo permittente, jam per quinquennium malignis oppressa spiritubus, tam graviter vexabatur, ut conquiescere non posset: sæpeque vel in puteos ab illis demergi, vel ex alto loco præceps dari periclitaretur; accidissetque, nisi ope divina & aliarum virginum manibus periculo sæpius erepta fuisset. Plurima ad eam liberandam adhibita remedia pluraque vota Cælitibus facta cum irrita viderentur, tandem quarto post anno ad imaginem Virginis Deiparæ in hortensi sacello cœnobii vehementius oranti, ei talis quasi divinitus immissa cogitatio est, patienter sustineret; nam fore, ut per intercessionem Sancti, nondum mundo cogniti, cito liberaretur.

[87] [spiritibus vexatæ,] Sed ipsa, quisnam Sanctus hic incognitus esset, ignara (nondum enim de Alexandri sanctimonia percrebuerat fama) spem futuræ salutis tamdiu sustinuit, donec sequenti anno pervulgatus de signis Viri Dei sanctitatis rumor in mentem ei revocavit datam fiduciam, eamque in spem erexit, hunc esse fortasse Sanctum illum mundo incognitum, per quem se liberatum iri, Dei Mater denunciaverat. Itaque magna fide & devotione eum invocare cœpit. Interea mali spiritus eam acrius divexare ac torquere sunt aggressi, non ferentes, talem sibi Patronum delegisse, aut ejus opem implorare. Cum autem per menses fere quattuor ita Deum obsecrasset, demum, multis effusis precibus & lacrymis, ei in mentem venit, quoquo modo posset, Alexandri sepulcrum & ossa venerari. Cumque loci septa egredi sibi non liceret, spatium illud, quo sepulcrum distat a cœnobio per alios emensa, id ipsa totidem passibus, centum videlicet & triginta, a cubiculo suo ad sacellum, in horto situm, pia processione una cum aliquot sacris virginibus, secum deprecantibus, nudis pedibus obire constituit.

[88] Sequenti nocte in lectulo suo recumbenti sibi Alexander in somnis apparuit, [B. Alexander in somnis apparet,] quem ipsa videre videbatur in æde veteri ipsius cœnobii, pontificali habitu ante altare maximum, multis aliis venerabilibus circumfusum episcopis (quem ipsa inter alios agnovit, quod eum in humanis agentem vidisset, ex ejusque sacris manibus Confirmationis Sacramentum olim suscepisset) ibique insignem collucentem lampadem intuens ex eo rogavit, cur ibi lampas illa refulgeret; cui ille: “Id”, inquit, “fit ex pio desiderio sacræ virginis sociæ tuæ, quæ lampadem ipsam hic ad honorem Dei lucere cupiens, dolet se præ sua paupertate voti compotem fieri non posse. Sed Deus piam ejus voluntatem gratam sibi esse hoc signo declaravit. Quo signo etiam intellige, vota tua non irrita futura; sed, quod exequi pie proposuisti, re ipsa præsta: idque trina diversis diebus habita processione; prima videlicet sequenti die (quæ dies erat circiter Kal. Maii anno MDCXI) altera postridie ejus diei; tertia vero die festo Inventionis S. Crucis: quo die, malis spiritibus expulsis, prorsus liberaberis.”

[89] At evigilans Aurelia visionem admirari & de rei veritate nonnihil suspicari, [eamque, voto adimpleto, liberat.] ne qua subesset illusio. Itaque summo mane, ut de veritate certior fieret, Victoriam sociam suam interrogat, num de lampade in veteri ecclesia ponenda umquam cogitasset. Quæ id quidem se diu optasse respondit; sed dolere, quod pro voto suo satisfacere non posset, quod tamen nemini significasset. Hoc audito Aurelia, quod viderat in somnis, haud vanum esse intelligens, quam constituerat, processionem exequi cœpit, assumptisque secum aliis quattuor sacris virginibus, per tres dies, ut diximus, constitutos passus ad sacellum in horto situm nudis pedibus orans emetitur, ad singulos passus dicens: “Adoramus te, Christe, & benedicimus tibi, quia per sanctam Crucem tuam redemisti mundum. Libera me, Domine, ab istis draconibus inferis.” Ad sacellum progressa, ante beatissimæ Virginis imaginem prostrata, Alexandri episcopi virtutes, labores & merita recogitans, ejus apud Deum opem supplex imploravit. Dum ita precaretur, ex naribus, ore & oculis ejus immundi spiritus, magna vi coacti, quasi scintillæ ignis ardentis exibant: atque ipso die, S. Cruci sacro, peracta tertia supplicatione sumptaque prius sacrosancta Eucharistia, ut illi prædictum erat, ope divina prorsus libera & incolumis evasit: simulque intimo quodam instinctu, quasi angelico nuncio, fuit admonita, se per intercessionem B. Alexandri Saulii liberatam esse. Quo divino recreata beneficio, deinceps ab omni diabolicæ vexationis molestia penitus libera fuisse comprobatur. Quod exinde post diuturnas ac varias ad rem explorandam per dies centum & amplius adhibitas probationes & fere duorum annorum spatio compertum est. Hæc ipsa Aurelia aliique plurimi ejusdem rei testes omni exceptione majores in judicio diligenter examinati jurejurando asseruere.

[90] [Per Beati merita diuturna febris, item fascinum pelluntur:] Allegrina de Lù, diuturna febri catarrhoque laborans, e lecto surgens, in quo per multos dies ægra jacuerat, invocato divino auxilio, per Alexandri merita, utcumque potuit, exsurrexit, ad ejusque sepulcrum baculo nixa se se, licet ægre, proripuit: ubi fusis ex animo precibus pro salute sua, domum sana rediit, baculo ad sepulcrum relicto. Jo. Baptista, Antonii Mariæ Tibaldi filius, octodecim circiter menses natus, Ticini fascino semestrique febri continua correptus, ita contabuerat, ut pellis vix ossibus hæreret. Cumque nulla ei humana remedia prodessent, pater ejus ad divina confugit; ac per Alexandri preces & merita, nuncupato voto, statim filium convalescentem lætus aspexit. Sed postea, cum de solvendo voto minus, quam par erat, cogitaret, puer in pristinum recidit languorem. Ex quo pater, suam negligentiam agnoscens & arguens, votum confirmavit & solvit. Quo facto, protinus filius iterum convaluit sanusque, ut vidimus, optime adolescit. Quo quidem duplici miraculo divinum illud effatum verum esse Dominus demonstravit: “Si quid vovisti Deo, ne moreris reddere. Displicet enim ei infidelis & stulta promissio.” [Eccles. ℣ III.]

[91] [mulier morti jam proxima, & alia gravi matricis dolore affecta;] Hortensia, uxor nobilis viri Fabricii Campesii, jam per tres menses gravi febre doloribusque in variis corporis partibus afflicta, prope erat, ut moreretur; propterea sacro jam oleo delibuta, se ad emigrandum e vita præparabat: cum ecce, Alexandro Saulio suppliciter invocato eique voto facto, statim quiescere cœpit ac suaviter obdormire: mox evigilans meliusque habens, febri, doloribusque extinctis, octo dierum spatio surrexit prorsus incolumis. Margarita, Alexandri Salvadei uxor, cum per dies fere quinquaginta gravibus matricis doloribus vexata fuisset, nulloque humano remedio levaretur, divinam opem per Alexandri merita supplex implorans exoravit, eique voto nuncupato, post quietem evigilans se sanam invenit.

[92] [item paralytica,] Sed in eo, quod sequitur, divinam virtutem per hujus Servi Dei intercessionem magis licet admirari. Aurelia, Joannis de Regibus uxor, Ticini jam per quinquennium gravissimis renum & laterum, denique totius corporis afflicta doloribus, paralytica decumbebat immobilis: neque etiam aliena manu, nisi acri cruciatu, per lectum dimoveri poterat. Morbi conditionem medici sibi incognitam, nedum sanabilem esse, licet multis nequicquam adhibitis remediis, profitebantur: eamque fere per annum curare desierant. Illa tandem cum de Alexandri signis inaudisset, eum invocare cœpit; votoque se obligans, tantum, ut in lectulo se se commovere posset, supplex rogavit. Id enim satis magnum beneficium esse ducebat. Quod cum statim obtinuisset, se se ipsa movens, lætabunda majore concepta fiducia, ut e lecto surgere, mitigatis doloribus, posset, per Alexandri preces rogans impetravit. Itaque duplici læta beneficio, aucta fide & animo, ut integram salutem obtineret, ad Alexandri sepulcrum, ligneis innixa fulcris, utcumque potuit, obrepens se se contulit, ibique in preces & lacrimas effusa, Deo de accepto per eum beneficio gratias agens, pristinæ est restituta sanitati; fulcrisque ibidem relictis, domum per se rediit, ac deinceps, ut vidimus, ab eaque & aliis accepimus, domesticæ curæ labores ab omni languore libera jamdiu pergit sustinere. [alia sensibus destituta, mulier in articulo mortis constituta, item filia epiloptica,]

[93] Claudia, uxor viri nobilis Jo. Jacobi Marotii, in gymnasio Ticinensi medicam artem profitentis, ægrotans, jamque moribunda a medicis deplorata, loquelaque, ac sensibus destituta, prope erat, ut animam efflaret: cum ecce vir ejus Alexandrum episcopum in conjugis salutem invocans, eam, seque illi devovet, voto facto, protinus illa cœpit convalescere, mox loqui atque octo circiter dierum spatio integram valetudinem nullo alio remedio penitus recuperavit. Catharina Papazona, nobilis viri Petri Imberti Physici Ticinensis uxor, cum ex gravi morbo a medicis derelicta, in articulo mortis constituta esset, vir ejus, voto facto, illam B. Alexandro commendavit, eaque statim ad se reversa respirare cœpit ac brevi horarum spatio prorsus convaluit. Cæcilia, Josephi Marini Franciscæque Restæ conjugum filia quinquennis, epileptica decies fere quotidie Ticini cadebat horribiliter, nulloque remedio juvari posse videbatur. Mater eam ad B. Alexandri sepulcrum deduxit: ibique, emisso voto, in jejunio & oratione filiæ salutem a mane usque ad vesperam suppliciter implorans perseveravit; perseverantiæque fructum retulit, filiæ sanitatem: quæ deinceps ejusmodi morbo nusquam laboravit.

[94] Alia quædam honesta mulier Ticinensis, nomine Benedicta, [sæmina ulcere affectu sanitatem recuperant.] ulcus in crure cancri specie, magno cum dolore sufferebat, quo sensim carnem absumente, in vitæ discrimine versabatur. Nocte quadam Alexander, intimo affectu in æstu doloris ab ea invocatus, statim adfuit; eique, dolore absterso, sanitatem, ut ab ea accepimus, post biduum omnino restituit.

[95] Hieronymus Pauli Æmilii Caponagi nobilis Ticinensis civis filius, [Juvenis decennis ex alto puteo, in quo ceciderat Beati invocatione illæsus extrahitur:] decem circiter annos natus, cum aliis pueris in domestica porticu ludens, in altum puteum, qui putridis tabulis, saxis, ac ruderibus aggestis operiebatur, cecidit. Casus ita fuit: fractis, quas pedibus incautus ille premebat, tabulis, intro cadens, brachiis suspensus B. Alexandri opem imploravit, cujus imaginem in sinu pro sua pietate gestabat. Sed, ut divini beneficii gratia magis eluceret, permisit Deus, ut in imam aquam citius, quam ut eripi posset, decideret, secum trahens totam illam lignorum lapidumque congeriem in caput ejus corruentem. Quod cum socii aliique domestici vidissent, eum tanta mole obrutum aquaque submersum esse arbitrabantur. Statim vero tenuem funiculum, cum firmiorem ad manum non haberent, uncino ferreo præmunitum in puteum demiserunt. Quo ille derepente, nescit, quonam modo, injecto pede, prorsus illæsus, cunctis admirantibus, sed madidus ac sordidus fuit extractus: ac tantum beneficium Deo acceptum per Alexandri, quem ipse cadens invocaverat, intercessionem ille parentesque, & alii retulerunt. Quæ omnia ab ipso puero præsente & attestante, & ab aliis, qui viderunt, accepimus.

[96] Hieronymus Sellarius Ticinensis filiolum habebat febribus & pustulis ita laborantem, [Puer febribus & pustulis,] ut de illius salute medicorum judicio spes nulla reliqua esset, propeque jam erat, ut animam exhalaret. Pater itaque humanis diffidens remediis, fretus divinis, ad Alexandri sepulcrum supplex accurrit; ac, voto facto, filio sanitatem implorat, atque, ut, quod petebat, efficacius consequatur, monachos duos Cappucinos in via obvios ad ipsum sepulcrum precatores adhibet. Denique domum reversus, filium convalescentem cibosque, quos antea respuebat, capientem invenit, qui bidui spatio ab omni morbo liber evasit.

[97] Daria de Regibus, matrona Ticinensis [matronæ capitis humore,] jam per quinquennium frigidum humorem in capite assiduo cum dolore patiebatur, ut cerebro grandem glaciem sufferre videretur. Qui humor in oculos defluens, illi visum obfuscabat, & in humeros ceterasque inferiores partes descendens, acerbum ei dolorem inferebat. Cum autem multa adhibita remedia nihil profuissent, hortatu Lauræ Beccariæ amicæ suæ, quæ & ipsa, Alexandro episcopo intercedente, divino quodam beneficio dignata fuerat, ad ejus opem perfugit, Lauramque rogat, ut, quoniam ipsa ad Alexandri sepulcrum pergere non posset, id illa præstare velit; quicquid voti Alexandro pro ipsa fecisset, id se ratum habituram diligenterque præstituram. Itaque Laura ad sepulcrum progressa divini Sacrificii oblationem Deo & Alexandro una cum argentei capitis munere pro ea despondet. Quæ omnia Daria cum rata grataque habuisset ac plena fide persolvisset, statim ab omni languore libera fuit & deinceps vixit incolumis.

[98] [mulier damonum vexatione,] Mulier quædam Ticinensis, nomine Bartholomæa de Monte Alto, olim dæmonum passa vexationem, ex qua, quod jam per anni spatium nullam ei molestiam intulissent, cum se exemptam esse arbitraretur, ad Alexandri sepulcrum orans vexari denuo cœpit, hostibus sese prodentibus, & Alexandri Saulii caussa latere se non posse, sed ab eo expellendos esse proclamantibus. Quod nec ita multo post re ipsa contigit: dum in æde S. Bartholomæi, Alexandri nomine Exorcista illis imperante, decesserunt. Eaque, ut deinceps comprobatum est, libera prorsus fuit ab omni dæmonum vexatione.

[99] [filia femoris dolore, alia febri & vemitu,] Susanna Zoja Ticinensis, cum a dextro femore ad pedem usque gravi ac diuturno morbo tamque acri dolore vexaretur, ut neque stare, neque incedere, neque in lecto conquiescere, nisi cum acerbissimo cruciatu, posset, pede quasi mortuo, ad Alexandri sepulcrum baculo nixa vix cum se contulisset, ibi orans sanata est, ac sine baculo domum per se reversa, nihil amplius mali sensit. Antonia Succia ægrotans ex febri, vomituque tam molesto, ut alimenta retinere nullo modo posset; cum die quadam de Alexandri signis sanctitatis sermonem habuisset, sequenti nocte ipsi vigilanti Alexander apparuit, splendida facie; ad cujus aspectum illa perterrita dixit; non audere se ab eo quicquam petere, quoniam sacrosanctis confessionis, & communionis sacramentis nondum expiata fuisset. At ille hilari vultu eam intuens, eique benedicens evanuit. Mox ipsa omnino nihil deinceps passa convaluit.

[100] [item muliet periculoso partu liberantur.] Constantius Crassus, cum videret uxorem suam jam triduum magno cum dolore, atque ejus, fœtusque in corpore transversi periculo parturientem, ad Alexandri opem confugit; eumque precatus, uxori, prolique salutem impetravit. Nam illa protinus sine ulla sua, fœtusque lœsione peperit. a

ANNOTATUM.

a His miraculis (inquit hujus Vitæ editor) in Italico Ms. alia XL adjecit Gabutius, quæ comperta ipsi postea, & explorata fuere. Hæc tamen referre omittimus, ne opus præcipuum excedant additamenta. Id vero facimus minus inviti, quod in eadem ferme recidant mirabilium capita, quæ jam narrata sunt. Difficile autem esset omnia retexere, quorum numerus tempore semper crevit, crescitque in dies magis. Quare ne propositam ab initio compendii rationem prætereamus, id solum adjungemus, quod necesse est; uti scilicet Alexandro divina auctoritate sacri honores, qui Beatum decent, in terris denique fuerint decreti. Paulo post Alexandri obitum, elapsis 19 annis, summa fide ac legitima auctoritate quæsitum est de heroïcis Servi Dei virtutibus, ejusque rebus gestis mirabilibus; quæque constabant, certis testimoniis & monumentis in Acta publica & juridica per plures episcopos variis in locis digesta fuerunt. Inducta autem caussa in Romanam sacrorum Rituum Congregationem, in eaque singulis ordine & tempore recognitis, discussis ac definitis, anno demum MDCCXLI Alexandrum Beatos inter ævo perfrui sempiterno, supremo judicio certaque scientia declaravit Benedictus XIV. Pont. Opt. Max. ad Christi Ecclesiæ gubernacula feliciter sedens. Qui eodem die, quo ad Pontificiam dignitatem benignissima Dei Providentia ipsum evexit, diem indixit generali Congregationi coram se in hac caussa celebrandæ, qui dies fuit V. Kal. Octobris anni MDCCXL. Mox VIII Kal. Februarii, festo scilicet Conversionis S. Pauli Ordinis nostri patroni, ad S. Caroli in Urbe ecclesiam nostram ejus diei solemnia celebrantem se contulit Pontifex clementissimus, ibique sacris Mysteriis peractis, miracula jam antea examinata rite adprobavit. Hinc post alium conventum coram se habitum XII Kal. Aprilis, V Id. ejusdem mensis caussam decreto suo definivit: IX autem Kal. Maii magna Urbis frequentia, divinaque auctoritate Alexandrum Beatorum gloria in cælis donatum palam renuntiavit, Beatique honores eidem habere in terris ipse cœpit, & ubique terrarum habendos esse decrevit.

APPENDIX
Benedictus XIV Alexandrum Saulium in Beatorum numerum refert.

BREVE BEATIFICATIONIS BEATI ALEXANDRI SAULII, EX CLERICIS REGULARIBUS S. PAULI BARNABITIS NUNCUPAT. PRIMUM ALERIÆ, DEINDE PAPIÆ EPISCOPI
BENEDICTUS PAPA XIV.
AD PERPETUAM REI MEMORIAM.

[Benedictus XIV Papa indicat,] Benignitatem Dei nostri & divitias bonitatis ejus in servi Dei Alexandri Saulii, primum Aleriæ, deinde Papiæ antistitis, virtutibus ac meritis extollere & prædicare non religionis modo debitum esse ducimus officium; sed nihil etiam intelligimus in hac temporum conditione esse opportunius, quam, ut universis Christi fidelibus & animarum maxime pastoribus uberiora suppetant ad imitationem exempla, atque in ejusdem patrocinio factisque admirandis præsidia ad pacem, tranquillitatem & salutem tam inter Christianos omnes, quam inter eos potissimum populos procurandam, quos ab illo per viginti & amplius annos, non tamquam solius Aleriæ episcopo, sed totius Corsicæ Apostolo, olim salutaribus monitis ac legibus instructos & moribus correctis, extinctis odiis, conciliatis amicis, reformatisque clericis, viam mandatorum Dei currere edoctos ipsa rerum humanarum divinarumque perturbatio, jam dudum inibi exorta, a tradita sanctissima disciplina alienos tenet.

[2] [cur Alexandrum Saulium] Eapropter inter præcipuas partes Apostolici muneris, quod altissimo divinæ Sapientiæ consilio infirmitati nostræ impositum est, illam ministerio rite sancteque obeundo magis congruentem reputamus, ut ad cælestem nobis promerendam opem studeamus, quantum nobis ex alto conceditur, ad omnipotentis Dei gloriam, Catholicæ Ecclesiæ decus, bonumque Christiani populi exemplum, promovere cultum & venerationem ejusdem Servi Dei, qui pueritiæ curriculo summa cum pietatis & doctrinarum laude confecto, severioris disciplinæ institutum in Congregatione Clericorum Regularium S. Pauli Barnabitarum nuncupata amplexus, omnium religiosarum virtutum splendore longe lateque præfulsit, & ad pastorales ovium sibi commendatarum curas evocatus, ita se gessit, ut optimi Pastoris officio perfunctum a Pastorum principe Jesu Christo æterna mercede donatum fuisse non dubitemus. Cum itaque, mature diligenterque discussis atque perpensis per Congregationem ven. Fratrum nostrorum S. R. E. Cardinalium sacris Ritibus præpositorum, Processibus, de Apostolicæ Sedis licentia confectis, super sanctitate & virtutibus tam theologicis, quam moralibus in gradu heroïco, quibus idem servus Dei Alexander Saulius multipliciter claruisse, nec non miraculis, quæ ad ejus intercessionem & ad manifestandam hominibus ipsius sanctitatem, a Deo patrata fuisse asserebabatur, eadem Congregatio coram nobis constituta, auditis etiam consultorum suffragiis, uno spiritu unaque voce censuerit, posse quandocumque nobis videretur, prædictum Servum Dei Beatum declarari cum consuetis Indultis.

[3] [Beatit adscribat,] Hinc est, quod nos piis atque enixis quamplurimum venerabilium Fratrum Archiepiscoporum & Episcoporum, nec non dilectorum filiorum magistratuum, procerum & populorum Italiæ præsertim, ac totius insuper antedictæ Congregationis Clericorum Regularium S. Pauli supplicationibus (quas olim etiam humiliter datas fel. rec. Prædecessoribus nostris Innocentio PP. X a cl. me. Ferdinandus Romanorum Rex in imperatorem electus, Clementi PP. X b bo. me. Emanuel Sabaudiæ Dux, & Innocentio PP. XI c Cosmus itidem bo. me. Etruriæ sibi subjectæ magnus dux, piarum suarum precum accessione roboraverant, & fel. pariter rec. Clementi PP. XII d itidem Prædecessori nostro charissima in Christo filia nostra Maria Amalia utriusque Siciliæ, & Hierusalem regina illustris, ac nobis ipsis nuper dilecti filii nobiles viri dux, & Respublica Januensis renovarunt) nobis super hoc humiliter porrectis benigne inclinati, de supradictæ Congregationis consilio & assensu, auctoritate Apostolica, tenore præsentium indulgemus, utidem Dei servus Alexander Saulius imposterum Beati nomine nuncupetur, ejusque corpus & reliquiæ venerationi fidelium (non tamen in processionibus circumferendæ) exponantur.

[4] Imagines quoque radiis, seu splendoribus exornentur, [Ipsius festum diem quotannis in nominatis hic ecclesiis] ac de eo quotannis die XXIII mensis Aprilis e recitetur Officium & Missa de communi Confessoris Pontificis cum Oratione a nobis approbata, juxta Rubricas Breviarii, & Missalis Romani. Porro recitationem Officii, & Missæ celebrationem hujusmodi fieri concedimus dumtaxat in universa Congregatione eorumdem Clericorum Regularium S. Pauli Barnabitarum, in civitate Mediolanensi, ubi natus & Regularem emisit professionem, in diœcesibus tam Aleriensi, quam Ticinensi, quibus episcopus præfuit, & in civitate Januensi, unde originem duxit, & ubi adhuc ejus nobilis gens, & familia perstat, ab omnibus utriusque sexus Christi fidelibus tam secularibus, quam regularibus, qui ad horas Canonicas tenentur, & quantum ad Missas attinet, etiam ab omnibus sacerdotibus ad ecclesias, in quibus festum peragetur, confluentibus.

[5] Præterea primo dumtaxat anno a datis hisce literis & quoad Indias a die, [celebrari posse concedit.] quo eædem literæ illuc pervenerint, inchoando, in ecclesiis Congregationis, civitatum, & diœcesium antedictarum solemnia Beatificationis ipsius Servi Dei cum Officio, & Missa sub ritu duplici majori, die ab Ordinariis respective constituta, postquam in Basilica nostra S. Petri in Vaticano de Urbe celebrata fuerint eadem solemnia ipsa die XXIII currentis mensis Aprilis, pariter celebrandi facimus potestatem. Non obstan. Constitutionibus, & Ordinationibus Apostolicis, ac decretis de non cultu editis, cæterisque contrariis quibuscumque. Volumus autem, ut earumdem præsentium literarum transumptis, seu exemplis etiam impressis, manu secretarii dictæ Congregationis Cardinalium subscriptis & sigillo Præfecti ejusdem Congregationis munitis eadem prorsus fides ab omnibus, & ubique tam in judicio, quam extra illud habeatur, quæ ipsis præsentibus haberetur, si forent exhibitæ, vel ostensæ. Datum Romæ apud S. Mariam Majorem sub Annulo Piscatoris die XXIII Aprilis 1741, Pontificatus nostri anno primo.

D. Cardinalis Passioneus.

ANNOTATA.

a Petri Cathedram anno 1644 ascendit, cui anno 1655 Alexander VII successit.

b Romanum Pontificatum anno 1670 adiit, anno vero 1676 ex hac vita migravit.

c Supremum Pontificatus fastigium anno 1676 ascendit, obiit anno 1689.

d Ecclesiæ gubernacula ab anno 1730 usque ad Incarnati Verbi annum 1740 tenuit.

e Quamvis ex hoc summi Pontificis decreto B. Alexandri festum quotannis die 23 Aprilis in citatis ecclesiis celebretur, tamen hodie ejus Acta illustravimus, quia die XI Octobris obiit & apud suos hoc die etiam colitur, ut in Commentario prævio monuimus.

Anhang Oktober V